Жадит - тоте оку

Мугалімге Ажар барды,
Шокпыт киім боршаланып.
Бакай жылт – жылт, борік быт – шыт,
Екі беті кыз – кыз жанып.
                Иса Байзаков.

Кайша кітабіна аса коп карамайды. Онын сабагы алде кайда женіл. Ол бурынгы мен сиякты «Аліпсін – А, альбасін – И, аліптур - О, АИО деп бір «А» арібінін озін турлі сакка жугіртіп бас катыратын арабша окымайды. Аріптері арабша болганымен, тусінікті казакша сойлейтін «Тоте» мектебінде окиды (жадитті ол кезде журт солай атайтын-ды). Тоте десе тоте тартып ондагы окыгандардын коздері ашылган-ды. Кайшаны агатайым жана ашылган ол мектепке атам узак сапарга кеткенде апарып жаздырган. Атам келгеннен кейін  шыгарып алады гой деп ойлап едік, атам оны білмеген боп журді де, кейін «сабагына кобірек карасайшы, кызым – ау» дейтін болды.  Кызынды дін окуына окытпай, шокындылар окуына окытканын калай, «бисмилланін» орнына  «арба – шана» дегізіп дегендерге атам:

- Мунан былай дін медресілері болмайды, комонестер оган тиым
салады дейді Сейдахмет казырет. Ол кісі кате айтпайды.  Хукіметтін казіргі бет алысына караганда тубі солай болады. Барібір кыз бала молда болмайды, айел жынысына Куранды дауыстап оку да куна. Ал, балага хат таныту ата – ананын парызы.
Осымен, «даддагнакум» дер еді.

Ол уакытта  біздін ауылда мектеп жок, біреудін уйінде окитын. Себебі, бір жерге кала боп коныстанбаган (казіргі Коктерек болімшесі бес ауыл боп отыратын-ды).

«Тоте» мектебіне кошкеннен кейін уй тарлык кылды. Бурын бір ауылдан арабша молданын уйінде оншакты гана бала окыса, жана окуга бір уйден бірнеше бала барды,  бурын мулдем окымайтын, болмаса бірен – саран окитын кыздар агылды. Жана мектепке мугалім болып Садуакас дейтін жігіт  келді (фамилиясы есімде жок).  Менін молдамша айтканда, ол «улкен кунага батып», суреттер салынган окулык кітаптар акелді. Ондай мектептен окытуга кейбірлеулер, асіресе атамнын діндар достары, карсы боп, балаларын жібермей койды.

Оган бірінші себеп болган  : молдам бір даріс айтканда жана мектептін молдасы, Кудай –Куран  жайлы теріс тусінік беріп, діннен шыгарады. Ай мен кунді, жер мен аспан жулдызды кудай жараткан жок, озінен озі жаралыпты. Адамды кудай оттан, судан, желден, топырактан жаратыпты, дыюдан жаралыпты.  Куранды кудай аспаннан тастамаган, жерде біреу жазыпты деп «путка» табындырады екен деп иманын уйіргені. Ондайды бурын окып, естіп кормеген менін заремді алды. Сонда да бір куні атама:  «Сейдакмет , Казимен бірге жана мектепке барсам кайтеді, ата? Онда Кабай, Жангали, Баймыштар да бар».

- Балам, сенін олардай емес, мусылманша улкен сауатын бар, ол
окудын саган керегі жок. Гайшаны хат танысын деп улыксат еттім, онан арі окымайды. Жат – журттыка жаралган кыз бала гой ол. Сен ол ойынды таста. Жакай келіннін аягы кутты болып, омірі бітпеген даулет бітті. Касымга комектесіп, шаруага кара! Мен де  жасарып келе жатканым жок, бардын игілігін коріп , дем алайын. Заман енді тузелді, кудай хукіметке тауфык беріп, оздерін аман болындар!
Кут деген бурынгылар  малдын астын,
Малдын астын кутпесен мандымассын.
Алдыннан мал, устінде уй  болмаса,
Жата алмассын кеуек кып кардын астын,- деп Шал акын бекер айтпаган. Малсыз кунді кордін гой, каралдым? Малдарына карандар , - деді.

Расында, НЭП дауірінін  шапагаты біздін уйге де тиген болу керек. Онын устіне 27 жылы улы конфискеде, сол жердін ірі байынын бірі Кене дейтін кажыны конфискелегенде атам барып, Кененін уш жыл бурын істеткен тарантас арбасына келіскен бес токтысын осы кунге шейін бермей жургенін айтканда, атамнын отірік айтпайтынын білген комиссия мушелері, токтыларын уш жылгы онімімен кайтарган еді. Сондыктан, кой – ешкіміз елуден асып, ірі карамыз толімен жиырмадан аскан-ды. Сол кезде атам : «Кедейдін куні туды» деп кандай куанушы еді... Келешекте сол малдарын атам бір кунде колхозга айдап беріп, бір сиыр, бір ат , бес – алты ешкімен калды. Бес уакыт намазын журттан жасырып окитын болды. Акырында, нан таба алмай, боскан журтпен бірдей біз де елден коштік.

Енді Жадит мектебіне кайта оралайын. Сол жылдары біздін ауылда тагы бір мектеп ашылды. Ол  Ламали дейтін кісінін киіз уйі болды. Оны «Кызыл отау» деп атады. Онда ылги улкен кісілер, хат танымайтын жігіттер, кыздар,  айелдер окиды. Оны «ликбез» деп атады. Арине, олар да жана шыккан жадитше аріп. Сол тустагы мына бір окига есімде калды.
Ауыл куздікке келіп конган «шыбынсыз сары куз» деп аталатын мезгілдердін бірі. Атам саске кезінде мені шеберханасына шакырып алып, капшыкка оралып салынган бір затты корсетіп, «Мына каптагыны кызыл отауга апарып, Ламали мен Садуакас дамолла, не Акметжан болса солардын колына бер де, тез кайт. Олардын бірі жок болса, баскага берме, келулерін кут. Егер ушеуінін  бірі «каптагын не деп» сураса, білмеймін, атам беріп жіберді де. Жолда біреу сураса да солай де, тез бар да, тез кайт» деді.

Біздін уй ауылдан шеткерірек болатын, атам токылдатып агаш шауып, шакылдатып темір согып жатады. Журттын мазасы  кетеді деп адейі онаша коныстайды. Ауылдын екінші жагындагы аудем жерде «Казан шункыр» деп аталатын айнадай таза кішкене кол болатын. «Тубі жок казан» деп те аталушы еді. Аты озіне сай казандай доп – донгелек, терендігі ортасынан он бір кулаш шунгыма, жагалауына камыс, кога шыкпайтын кумдауык, таза  кол еді. Жазгытуры Есіл озені тасыганда бір куятын да, сол су кыс тускенше екі кулаштай гана ортаятын. Балыгы жаздай болып, муз катар кезде бір тунде жогалады. Карттар оны «Казан шункырдын Есіл озенімен жалгасы бар, муздын калын катып, ауа жетпейтінін біліп, балыгы озенге кетеді. Табан балыгы балшык арасына кіріп жатып, Есіл тасыганда бірак шыгады, топырагы касиетті гой» дейтін-ді. Ауылда улкен той – думан болса сол «Казан» жагалауына уйлер тігіп , сонда откізетін.  Міне, жана ашылган «Кызыл отау» да сол жерде болатын. Бурын сыртынан коргенім болмаса , ішіне кірген емес едім, ынтыга басып келем. Котерген жугім едауір салмакты екен, терлеп – тепшіп отауга кірсем, Ламали мен Садуакас сонда отыр. Міне гажап... Бурын – сонды мундай киіз уйді кім корген?  Сыртынан караганда баска киіз уйден айырмасы, есігінін алдына орнатылган узын сырыгынын басында  желбіреген кызыл жалауы гана еді, іші кызыл отау десе дегендей,  жайнап тур  екен. Устін кызыл матамен жапкан екі узын стол уйдін он босагасы мен сол босагасынан торге дейін катар тур. Екі жактарында устерін терме алаша, курак корпе сияктылармен жапкан узын скамиялар, ортасы торге дейін коше.

Как торде – кереге басынан жогары уыктын иілген тусында айналасын кызыл матамен комкерген улкен сурет тур. Бірден таныдым – Ленин. Туспа – тус астында шагын стол, устінде бір кітап, бармактай уш – торт ак бор жатыр. Касында колдан жасалган уш сиракты ак орындык. Оган таяу керегенін басына улкен кара «ботнас» ілінген. Кейін білдім, ак бормен жазатын кара такталары сол екен. Шанырактын желбауларына таяу, кулдіреуіштін екі козінен откізген сым аркан аркылы екі керосин шамы тусіп тур. Оларды кешке жагады деп ойладым. Уйдін керегесін айналдыра ілетін кілем, тускиіз, алашалар орнына улкен араб аріптерімен жазулары бар  кызыл маталар ілінген. Мен танымайтын аріптермен жазылгандар уйдін екінші жагында. Солардын арасында бір топ тігілген «Бостандык туы» газеті ілініпті. Оны да бірден таныдым. Акметжан ауылдын улкендерін жинап- ап окыганын талай коргем.

Ламали ага мені корісімен : «Оу, Ескакпысын? Апыр –ай, атан жіберген екен гой, айтеуір? Окуга жазылуга келдін бе, міне мугалімін», - деп аркама какты. Ламали Жаманкул деп аталатын шагын ауылымыздын улкен азаматы. Акметжан дейтін жігіт екеуі орыс поселкесінен окып, орысша хат таныган, козі ашык ел сыйлайтын адамдар. Не себеп екені белгісіз, балалар біз Ламалиді «Катай» ага деп атайтын едік. Озі курмелінкіреп, шапшан сойлейтін кісі еді.

- Сен Иманкул кыргышыны білесін гой? Бул сол кісінін баласы,
карындасы сенде окиды, озін акесі жібермей жур еді.. Агасы Касымды білесін , - деді Саду Садуакас мугалімге.

- Касымды білем – гой, отырган жері кыран – кулкі базар...
Бул ондай болмас, тым уялшак екен,- дегендей, Садуакас маган карады. Мен кетпекші боп, орнымнан турганда , Катай ага:

- Айткандай, мынау акелгенін не нарсе, Ескак? – деді.
Мен атамнын айт дегенін кайталап, «Білмеймін, Катай ага» дедім де, атамнын тез кайт дегені есіме тусіп, ата жонелдім. Асыкканым сондай, есіктен шыга беріп, карсы жолыккан Акметжан дейтін жігітке согылып, ушып тусіп турдым.

Ертеніне Катай ага, Акметжан, Садуакас мугалім уйге келіп, атама алгыстарын айтып, колын алып, кетерлерінде сол улгімен екі коздей торт бурышты улкен такта жасап берініз, пулын толейміз деді.  Баксам, атамнын менен беріп жібергені агаш куректін колеміндей торт бурышты, кара сырмен сырлаган жука тактайшалар екен. Алгі кызыл отауда окитын улкен кісілер кагаз – карындаш орнына уйлерінен акелген ботнас, шойын таба, кара канылтыр сияктыларга ак бормен жазады екен. Кагаз – карындаш  жок болганы гой? Окымайтын маган зарулігі баткан жок, кайдан білейін.. Ол кезде елімізде болып жаткан жаналыктарды ауылымзга акеліп, соларды уйымдастырып, колма – кол басшылык ететін Катай ага еді.

Бул белгілі партия, когам кайраткері Ламали Конарбаев. Кезінде Лакенді букіл  Солтустік Казакстан облысы гана емес, букіл Республика білген. 1930-1933 жылдары ол кісі Казакстан Орталык аткару комитетінін мушесі болып істеген.  Курылганына 50 жыл толган тойын букіл  облыс боп атап откен бурынгы Октябрь содан кейін Сергеев, казіргі Шал акын  ауданындагы Ибраев атындагы совхоздын болімшесі Коктерек колхозын сол манда бірінші боп Козыбак, Жанат, Жаманкул, Батірбек, Тышкан деген бес ауылдын басын косып, колхоз уйымдастырган да сол «Катай ага» - Ламали Конарбаев еді. Мен сол колхоздагы Жанат ауылынын жайлауы Колмек деген  колдін басында 1915 жылы дуниеге келіппін. Бірінші курылган колхоз жайында Ламали аганын оз аузынан былай дегенін естігенім бар.

«Ел бір жерге жиналып, Коктерек колхозы боп курылганда , он уй болдык. Олардын алтауында гана киіз уй болатын. Калгандары жаз шошалада отыратын такыр кедейлер еді.  Колхоз орталыгында бар болганы уш темір сока, бір лобогрейка, алты огіз, екі ат болды. Байларды конфискелегеннен кейін киіз уй, торт тулік мал, сока – сайман, шоп шабатын,  егін бастыратын машиналар алып , оналдык. Сонан кейін уй саны жетпіске толды. Сонын бірі сіздін уй болатын. Оны бала болсан да озін білесін гой. Сол  жылгы жазгытуры 80 десятина жер жыртып, егін салдык. Пай – пай, сол алгашкы салган егіннін шыгымы – ай, шіркін! Ар десятинесінен жуз путка жакыннан астык алдык. Сурінгенімізді тілеп  журген тап жауларына ол кандай соккы болды десенші... Бар болганы бес гектарга толмайтын бидай егіп едік, казір сол Коктерек жеріне алты мын гектар бидай егіледі. Жем –шоп оз алдына. Сен муны білесін бе, Ескак? Алде суына шомылып, балыгын аулап, елді  сайрандап Гурьевіне кете бересін бе?» - деп Катай ага адетіндегідей букіл денесімен булкілдеп, тамагын кыра куліп, не дер екен дегендей, маган карады.

- Барін білем, Катай ага. Келген сайын шаруашылыктарынызды
аралап коріп, журтпен ангімелесіп журемін.
- Онынды білем гой, келешекте есінде журсін деп адейі айтып
жатырмын. Сен байкайсын ба ? Осы куні бурынгыдай емес, жердін кунары кеткен.  Ауа да озгерді. Сол кезде жуз путка жакын бидай алып журген жерден казір кей жылда сепкен тукымдыкты жинап ала алмай журміз. Трактор, сока – сайман казір кандай десенші... Айткандай, Ескак, сен ауылга алгаш трактор келгенде шыгарган Акметжаннын оленін айтшы, журт тындасын , - деді, менімен отырган меймандарын нускап.

- Окыгамын, «Кашау табан» гой. Бірак жатка білмеймін.
- Япыр  ай, не дейсін, Ескак? Ол оленді білмегенін калай? Ол
колхоздын, тіпті заманымыздын тарихы  гой? Кап... Сендей артис болсам, ауылга келгенде сол оленді айтып, шал –кемпірлердін откен кундерін естеріне тусіріп, бір толгандырар едім... Онда, сен тында мен айтайын! Катай ага селкілдей «ых, ыхтап»тагы куліп алып, ауылдын ескі салтымен, кымызын ішіп тастап, бос кесемен аузын желпіп «Ахахау ой» деп бір котеріп айгайлап алып, термелете жонелді:
Ауылга келді тунгыш кашау табан,
Корінді куркіреген асау маган.
Тутіні тобесіне туйдектеліп,
Жиылган жук секілді жасаулаган.

«Туягы» тек турса да кашар білем,
Алдында от турса да басар білем.
Куты  мол корінеді жануардын,
Ауылга бір жаналык жасар білем.

Деп халык карсы алды тракторды,
Куші де, ісі де оте унап турды.
Таныркап тунгыш корген бул коліктін,
Хал – жайын кариялар сурап турды.

Олені біткеннен кейін Катай ага, міне , осы кунгі отын – суга мініп журген «Беларусь» тракторынан анагурлым каукарсыз СХТЗ атты «кашау табан» трактор, ол бір кунде ауыл адамдарын солай тамсандырган деп ангімесін аяктаган – ды.

Сол заманда Ламалиге ошіккен бай – кулактардын калдыгы біреулер аркылы Ламалидін жугіріп журген жалгыз улын пышактатып олтірді. Лакен бул ауыр кайгыны тозімдікпен котеріп, колхоз шаруашылыгын онан арі дамытты. Коктеректі сол облыстагы шаруашылыктын алдына шыгарып, сол онірде туйе малын осіріп, санын жузден асырып, Коктеректі «туйелі  колхоз» атандырды. Ламали ага онан кейін де партия, совет орындарында жауапты кызметтер істеп, улкен абыройга ие болды. Партия енбегін багалап, ордендер, медальдармен наградтады. Курметті азамат, карт коммунист Катай ага – Ламали Конарбаев сол туган ауылында дербес  зейнеткер. Сол кездері ку тілді кейбіреудін «кырык портфельді» ауыл деп атайтын Коктеректен сол жылдардын озінде шаруашылыкты калай баскаруды Лакеннен уйреніп, тажірибе алган ауылдын тунгыш комсомолдарынын бірі Капез Токбетов, «Теренсай» атты колхозды, Нуракай Кудайбергенов «Жана талап», Сейсембек Нугыманов «Алка агаш» дейтін колхоздарды оз колдарынан курып, коп жылдар соларды баскарып турды. Бір айта кететінім, Сейсембек сол аудандагы Енбек Кызыл Ту орденінін бірінші наградталган кавалері.

Атамнын молда болады деген Касымы, сол жылдары партия катарына кіріп, «Мектеп» атты колхозды баскарды. Согыста Ленинград  майданында ауыр жараланып, елге келіп, мугедектігіне карамай , техникамен айналысты. «Движок диірменнін пірі»  атанып журіп, о да курметті демалысына шыкты. Жастайынан ауылдастарынын койган «пері Касым» , «Азілкеш Касым» атына «Ауыл артисі» деген атактарды косып алды. Каскен айткан екен деген кулдіргі создерді «Коктерек» атты кітаптан окыдым.

Ауылга алгаш мектепті  ауыл комсомолдары мен «кудайсыздар уйымы» бірігіп, Макат дейтін кажынын мешітін бузып акеліп, жана орын Коктерекке салды. Ол сол мандагы бірінші салынган казак ауылындагы мектеп еді. Арі, діннін улкен уясына жасалган ірі шабуылдын бірі болатын-ды. Сол мектепті мешіттен салынган киелі, онан окыган баланы «жын урады, шайтан согады» деген тагы ангіме тарады. Сана – сезімі алі ояна коймаган журттын копшілігіне козгау тугызды. Сонын салдарынан балалар окудан бас тартты. Кейбіреулері бар деген аке – шешелерінен кашты. Бірак, ангіменін кайдан, кімнен, не ушін таратылганын комсомолдар, кудайсыздар уйымынын мушесі аныктап, халыкты, балаларды тугел жинап , ангіме тараткандарды ашкерелеп, мойындаттырганнан кейін жонге келді. «Кедейге кун туды жалшымен, байларды, молданы койдай ку камшымен» дейтін урандар осы кезде болды. Ол мектептін де баскарушысы, бірінші мугалімі, жогарыда айтылган Садуакас болды. Сонан кейін Шаріп Хасенов, Габбас Жаукенов деген жігіттер келді. Барі де сол кездегі білімді адамдар болу керек. Себебі, Ламали, Акметжан ауылы. Арі бірінші ашылган мектеп.

Тунгыш бастаган адамдардын жаксы жумысынан, жаксы тарбие онегесінен болса керек, сол торт кана болмелі бастауыш мектептен алгаш окыгандар, кейінде білімге кумар боп, жогаргы оку орындарын бітіріп, ар турлі маман болды. Облыста, ауданда, партия, совет орындарында жауапты кызметтер істеді. Отан согысынан оралмаган 65 жігіттін копшілігі солар еді. Барі де жаксы согысып мерт болды. Олардын ішінде рота политругі Рамазанов Аубакір, ушкыш  Балтабаев Кабай, рота командирі Баржаксин Ескендір. Мерген – Толемісов Нургази (аскан анші, ауеской композитор еді.) Тагы баскалары ерлікпен каза болды.

Аман оралган ат тобеліндей жігіттер, офицер боп, орден – медальдармен оралды. Солардын ішінде мал дарігері Базарбаев Баймыш, орман маманы Касенов Жангали, байланыс инженері Рыспаев Кайыржан т.б. Олар бейбіт енбекте де козге тусіп , турлі наградаларга ие болды. Рыспаев Кайыржан тын науканы басталганда партиямыздын шакыруына ун коскан  коммуистердін бірі боп барып, Солтустік Казакстан облысындагы атакты Докучаев атындагы совхозды курып баскарды. Сол кездегі КПСС Орталык Комитетінін бірінші  хатшысы Н.С.Хрущев бір сойлеген созінде Рыспаевтын жумысына жаксы бага беріп, баяндамасында есімін атады.

Коктеректін сол мектебінен бастау алган кейінгі урпактар Алімбек Садыков, капитан Макымет Оспанов, милиция полковнигі Кобылан Хамзин, генерал Алімжан Ахмадин, полковник Сайран Кайыржанов, Жараспай Нурканов – акын, Ермек Конарбаев – жазушы, Мукатай Хасенов Гурьев театрынын солист - аншісі, артист болды. Мен де Коктеректікі екенімді жаксы білемін.

Біздін Коктерек тургындары бірімен бірі казакша сойлесіп, балалары мектепті казакша бітіргендерімен, улттары ар - турлі еді. Ол колхоз боп курылганнан солай тугын.  Кейбірлеулерінін діні де, салты да казакша болатын-ды. Тіпті біреулерінін кай улт екенін де білмейтінбіз. Казак салтымен омір суретін. Ауылда  Жайлаубай деген кісі болды. Карттар «Жайлаубай – пірадар» дейтін-ді. Кескіні аксары, узын бойлы кісі еді. Колхозда диірменші болатын. Онын боренеден киып салган торт кулакты жел диірмені 1955 жылга дейін жумыс істеп турды. Жайлекен койматас шабуга да оте шебер болатын. Онын ескі араб аріптерімен аят косып, ойып жазган адемі тастары біздін елдін ескі зираттарында сыры сол калпымен алі тур. Кемпірі Балшекер кок коз , аксары кісі  еді, екеуі де намаз окитын. Оздерінде туган – туыскан да, бала да болмады. Сол Жайлекен кемпірі оліп, жалгыз картайып келген кезде, бір куні Асайын, Базарбай, Балтабай ауылдын курметті аксакалдарын шакырып алып: «Кудай маган урпак бермеді, аманатымды сендерге тапсырамын. Бірінші, мен олгенде кемпірімнін касына жерлендер. Екінші, садакаларымнан калган мал – мулкімді сатып, акшасын акелері согыста каза болган жетім балаларга бірдей боліп беріндер. Ушінші, анау жашіктін ішіне озіме арнап тас шауып, салып койдым. Соны оз колдарыннан жылымды откізіп барып койындар», - деп тапсырады. Шалдын бірі Балтабай озінен бурын кайтыс болады.  Калган екеуі Жайлекен олгеннен кейін онын айтканын тугел орындап, жылын беріп, енді тасын койдырайын деп жашікті аштырып, тасты окып караса.. Тас иесінін шын аты – жоні Егор Егорович Сидоренко, улты украин деп арабша жазылгандардын ен астына орысша жазыпты. Корген журт тан – тамаша болады.  Бул ангімені мен согыстан кейін елге барганда естіп, Баймыш досымнан сураганымда, ол : «Е, онын танданатын несі бар? Біздін Коктерек ар халыктан куралган  емес пе. Абзакымет ага – башкурт, Нукан кожа – араб, Шодыр уста – орыс, Марзия апай – татар, Білгір  – неміс. Арамызга келіп, казак боп кеткен жалгыз украинды копсініп турсын ба? Егор Егорович тугілі, Тарас Григорьевич казак жерінде жургенде кудык казып, бау – бакша еккен жок па» , - деді куліп. Рас, онын азілінін орны бар. Мысалы, ол айткан Шодыр колхозга алгаш кіргендердін бірі, темір устасы – кузнец. Аты Шодыр емес, ел солай атап кеткен. Шын аты Федор, фамилиясы Шалов. Ауылдын курметті аксакалдарынын бірі. Улкен улы ауылга Анатол атанып кеткен Анатолий, сол Коктеректе туып, сондагы бастауыш мектепте окыды. Колхоз орталыгындагы он жылдыкты казакша бітірді. Акыры, ауылшаруашылыгы гылымынын кандидаты болды. Бір  кезде Казакстан ЛКСМ Орталык комитетінін бірінші хатшысы, Жамбыл облыстык партия комитетінін хатшысы болган Анатолий Федорович Шалов.

Ауылга , Коктерек ауылына бірінші келген адам дарігері тагы Баймыш айткан «білгір». Ол коп жылдар «білгір доктір» атанып кеткен Бельгер аксакал. Улты неміс, баласы «керей», он жылдыкты казакша куміс медалімен

бітіріпті. Сол «керей» жазушы, белгілі аудармашы Герольд Бельгер. Онын казак тілін  ана тіліндей  менгергенін «Ауыл сыртындагы карагай уй» атты кітабінен анык байкауга болады. Сондагы адамдардын мінезін, соз саптасын, журіс – турысын айнытпай суреттеп, толык бейнелерін жасаганы, сол ауылда туып - оскен, барін танитын мені катты тан калдырды. Кебіреулерінін атын озгертсе де окып отырып таныдым. Мысалы, «Марияш» тагы баскалар.

Анда – санда туган жерімді, туган ауылымды сагынганда, айналайын «керейдін» кітабын колыма кайта аламын. Ол мені жылдан жылга толгандыра туседі. Себебі, ондагы жазылган кадірменді ауылдастарым, кимас ага – женгелерім жылдан жылга дуние салып, азайып келеді.

Сойтіп, біздін Коктеректе Білгір , Жагор, Кисамеддіндер ертеден бар. Тын ашылганда тіпті турленді. Барімен тату – татті агайын. Тіпті кейбіреулерімен туыс боп кеттік. Сол Коктеректегі біреудін жакыны, тын котерісуге Маскеу жерінен келген механизатор Александр Афанасьевич Ананиев, онын зайыбы Мария Тимофеевна деген кісілер Коктерек еліндегі артист Касым кариянын туган куда – кудагиы – Рустем, Алишер  Иманкуловтардын нагашылары.

Енді , Коктеректін тагы бір улкен азаматына токталамын. Ол баягы Кызыл отау есігі сыртында согылып, кулайтын Акметжан. Акметжан аганын колхоз курылысына, ауыл мадениетіне улкен ат салысканы жайлы шетжагалап кана айтылды. Онын елге істеген енбегі коп улкен тулга. Терен жазу колымнан келмейді. Сондыктан, аз –муз есте калгандарын айтайын.

Акметжан, Ламали айткан «кашау табаннын» гана авторы емес. «Ак кайындар» жыршысы атанып кеткен белгілі акын, елге малім азамат Акметжан Нуртазин. Акан  казак поэзиясынын жазира даласында озінін орнегі, ажарымен козге тусіп, окырман конілінен жайлы орын тапкан олендердін авторы. «Полковник кызы» , «Коктогай», «Орман сыры», «Есіл тасып келеді» атты кітаптары шыккан акын. Аканнын «Айтуар» атты олені Коктерек колхозынын атакты жылкышысы Айтуар Абанов деген кісіге арналган. «Жылкышы ані» де сол кісіге. Менін «Жылкышы ані» атты анімнін шыгуына сол олендер турткі болган еді. Акметжан ага омірінін жарым сонын орман шаруашылыгын оркендету жолында откізіп, натижелі енбек етіп, сол шаруашылыкты оленіне аркау етіп, жырлап отті. Ол кісі алпыстан асканша ит жугіртіп, кус салган, бедеу мініп, канды коз мылтык устаган саятшы, касына анші – куйші жігіт жинаган сері. Сол жердін атакты аншілері Ракымов Жарман, Хасенов Мукатай, жогарыда айтылган Толемісов Нургази т.б. Мен де сол кісіні улгі туттым. Ол кісінін азаматтылыгы туралы козіммен корген бір жайды айта кетуді макул кордім.

Согыста куйеуі каза тауып, жас балаларымен жалгыз калган Кулшара дейтін айелді, жалгыз баласы хабарсыз кеткен Шарипа дейтін  кемпір Акан уйінен пана тапты. Абзал жары Гайни женгей екеуі жетім калган екі баланы оз балаларындай тарбиелеп, осіріп, окытып , журт катарына  косканын сол жердегі ел тугел біледі. Панасыз жетім, кулаксыз , тілсіз гарып, кай жактан  келгені, аты – жоні белгісіз, елге «сакау» атанып кеткен бір адам, согыстын  таршылык кезінде кайыр сурап журіп, Акана кездесіп, акыры 55 жылдар сол уйден суйегі шыкты.  Сондай нашарларга деп салдырган Аканнын уйі, озі кызмет істеген лесхозында алі тур. Акметжан ага, Амина екеуізімді катты силаушы еді, озімен бірге тугандай бауыр санайтын. Сондыктан, хат салысып туратынбыз. Аминанын сондай бір хатына жазган Аканнын жауабы:

Курметті келін Амина!
Жарады еске алганын.
Туыстыкты білдіріп,
Осы бір хатты жазганын.

Хатынды алып куанып,
Май куйгандай маздадым.
Жолымда турган жан болса,
«Куйдіріп» кете жаздадым.

Ойткені туыс шамалы,
Сондыктан коніл жаралы.
Арман бар ма, бауырлар,
Еске устаса аганы?

Аз болса да агайын,
Кокірегі болса саналы.
Сынырды біліп силаса,
Агасы болар багалы.

Тілектеспін , карагым,
Амандык пен сауына.
Хат жазуга жалкаулау,
Салем айт Ескак бауырга!
Акметжан ага 60 жаска толган мерекесіне арнап шакыру кагазын жіберді. Ол кезде біз Гурьевте туратынбыз. Шакыру кагазы кейін келіп, уакытында бара алмай, куттыктап хат  жолдаганым есімде:

Жасында журдін жонелтіп,
Сулуды талай шолдетіп.
Домбыра устап колына,
Серінін тусіп жолына,
Ан шыркадын селдетіп.
Еліннін болдын еркесі,
Журген жерін той – думан,
Болмайтын сауык келтесі.
Отызга жасын келгенде,
Сонарга бедеу байладын,
Тазыны жуйрік жайладын,
Канды коз кара мылтыкты,
Ер касына байладын.

Анші, куйші, жыршыны,
Жолдастыкка сайладын.
Устаган анды кезін кеп,
Оз канжыган бос турып
Улкендерге байладын.

Кырыкка жасын келгенде:
Ел агасы – бел болдын,
Сойлер созге кен болдын,
Киындык туссе басына,
Карісі де, жасы да
Акыл сурай баратын,
Жон сілтері сен болдын.
Карны ашып біреу тарыкса,
Жетім кап алде зарыкса,
Кол ушін беріп суйетін,
Камкоршы да сен болдын.

Елуге жасын келгенде:
Создердін теріп маржанын,
Ысырып тастап арзанын,
Орынбай мен Шожедей,
Талай – талай айтыста,
Женіп шыгып самгадын.
Сойтіп журіп дал биыл,
Алпыска кепсіз, тарланым.

Алпыстын аскарына аскан Ака!
Алшандап , алга адымдап баскан Ака
Токсан тугіл, жуз жаса деп тілейміз,
Аз ага, акын ага, ардакты Ака!

Торкалы тойынызга бара алмадым,
Шыркатып турлі анге сала алмадым.
Болган сон ауылым алыс, жерім шалгай,
Хатпенен осы оленді сізге арнадым!

Акан бул хатымызга да жауапсыз калган жок:

Почташы бузып кетті сал уйкымды,
Тус коріп жатыр едім бір сикырлы.
Ескагым естелікті олен жазган,
Создері салмакты да, ам суйкімді.

Тербелген терен толгап туыс уні,
Оятты шырт уйкыдан  уйкылыны.
Шабыттын шалкарынан тасыган жыр,
Тамылжып журегіме тиді жылы.

Той отті алпыс жаска келген менін,
Курметтеп кушагына боледі елім.
Облыс пен астанадан келді мейман,
Оларга даяр етті ел де торін.

Кок Есіл кок толкынды, когал маны,
Жайкалган жапырагы кок орманы.
Барі де анін шыркап, куйін шертіп,
Лебізін тамылжыган тойга арнады.

«Коктерек» адамдары ішкі – тыскы,
барі де тойым куні келіп тусті.
Тебіреніп, шын журектен тілек тілеп,
Кулімдеп, жылы жузбен колым кысты.

Келмеген оздерін мен Шакір болды,
Сіздерге окпелеуге хакым болды.
«Кабарды кеш алдык» деп жазыпсыздар,
Конілім соган карап макул болды.

Аканнын Шакір  дегені Жанбіршінов Шакір. Тубі о да коктеректікі. Капшагай ГЭС-нін жобасын жасаган инженерлердін бірі.