Асан Омаров - Шакарiмнiн омiрбаяны

(Монографиялык зерттеу)

Алматы
2007
 
ББК  86.3
Б 37

П і к і р   ж а з г а н д а р :

философия гылымдарынын докторы Телісжан Айтказин;
философия гылымдарынын докторы  Серік Нурмуратов


Омаров Асан
Б 37        ШАКАРІМНІН  ОМІРБАЯНЫ. – Алматы, 2007. – 250 б.
ISBN  9965 –

Бул казак халкынын данышпан перзенті, акын, ойшыл философ, тарихшы  Шакарім Кудайбердіулынын (1858-1931) омір тарихы баяндалган кітап. Кітапта Шакарімнін омірі жане онын заманы кен панорамада зерделеніп, зерттелген. Автор ойшыл акыннын бітім-болмысын, осу сатыларын, алеуметтік омірі мен толтума касиеттерін нактылы айгак-деректерге суйене отырып саралайды. Гылыми енбекте ХІХ гасырдын екінші жарымы мен ХХ гасырдын бірінші ширегіне катысты коптеген кызгылыкты деректер пайымдалган. Абай мен Шакарімнін, Шакарім мен М. Ауезовтін аракатынасы жане уш алыптын оскен, омір сурген ортасы жайлы гылыми айналымга алі тартылмаган тын маглуматтар баршылык.
Кітап студенттерге, устаздар кауымына, сонымен бірге Абай мен Шакарімнін омірін, айналасын жане дуниетанымын жакын білгісі келетін копшілік окырманга арналган.    


-----------------------                ББК   87

ISBN  9965 -                Омаров  Асан, 2007
                Баспахана, 2007

Осы енбегімді данышпан, ойшыл акын Шакарім Кудайбердіулынын
150 жылдык торкалы тойына арнаймын.
Автор

ШАКАРІМНІН ОМІРБАЯНЫ

МАЗМУНЫ:

       КІРІСПЕ ……………………………………………………………….5 
       І. АКЫННЫН БАЛА-БОЗБАЛАЛЫК ШАГЫ ……………………..7
       Шыккан тегі мен оскен ортасы ……………………………………….7
        Бала, бозбала шагы……………………………………………………14            
      
       ІІ. ЖИЫРМА МЕН  КЫРЫК АРАСЫ ………………………………22
       Акыннын тырнакалды туындылары………………………………….22
       Оз бетінше карману……………………………………………………25
       Акындар диалогы ………………………………………………………29
       «Сегіз аяк» па, жок алде «Жастык пен карілік» пе? ............................
       Устаздын сыни сабагы        Жалыналык Абайга, жур, баралык! ………………………………….38
       Абайдын ауылдары……………………………………………………. 40
       Устаз бен шакірт байланысынан екі дерек…………………………..45
       Акыннын бес дастаны …………………………………………………47

       ІІІ. ЖІГІТ ШАКАРІМНІН БИЛІККЕ АРАЛАСУЫ…………………56
       Болыс, би болган кезенінен …………………………………………..56
       Ел куткарган        Мукыр окигасы ……………………………………………………….64
       Деді бір ой – козінді аш! ……………………………………………..66

       ІУ.  КЫРЫКТАН СОНГЫ КЫРЛАРЫ………………………………71
       «Казак айнасы» жинагы……………………………………………….72
       Гылым сарасы кам жадидизм………………………………………..74
       Акыннын орыс тілі мен адебиетін менгеруі…………………………76
        Семейдегі Орыс географиялык когамында…………………………..80 
       «Шежіре» деректерін жинастыру……………………………………..81
       Улы устаздын казасы………………………………………………….84
        Абайдын тунгыш жинагын азірлеу.....................................................90
        Мекке сапары………………………………………………………….94
        Улт тарихын шерткен «Шежіренін» аякталуы………………………97

       У. ЖАС  ОТТІ  ТЫНЫМСЫЗ………………………………………..101
Кунім жок жиынсыз………………………………………………….101
Тортеудін достыгы…………………………………………………..106
Акыннын уш кумары (ой, олен, мал)………………………………113
«Кодардын олімі» кашан жазылган?………………………………121
Бес кітабын азірлеуі……………………………………………………125
Дуние ку – бір агын су………………………………………………..118
Лев Толстой жане Шакарім……………………………………………127

      УІ.  КЕМЕНГЕРЛІККЕ ЖЕТУ КЕЗЕНІ...............................................132
Алгашкы онашалану жане онын екі себебі……………………………132
«Уш аныктын» “Уш аныктын”  ізашар жанашылдыгы…………………………………141
Бастапкы журналистік кызметі ..............……………………………146
Улы дубір
       УІІ. УЛЫ ДУБІР, КОС ТОНКЕРІС УАГЫНДА……………………...154
Бостандык таны атты……………………………………………………154
Журіп ем, орныкпаган Гуламанын Алашорда укметіне кызметі..............................................163
Карт акын мен алаш зиялылары арасында тусінбестік болган ба?.......

       УІІІ.  КЕНЕС ОКІМЕТІ ДАУІРІНДЕ ………………….…………….173
Жабык когам жане онын салдары……………………………………173
Гуламанын Семейдегі ортасы………………………………………...178
Гуламанын кырдагы Екі су ­ Баканас, Байкошкар алабында...............................................186
Шакарім мен Мухтар…………………………………………………189
Шакарім - алем ойынын алыбы………………....................................201
Коныр атпен тілдесу……………………………………………………211
Ойшылдыктын орінде немесе Шакарімнін колжазба даптері

       ІХ. АЗАЛЫ ЖЫЛДАР СЫРЛАРЫ………………………………….219
Саяси репрессия шенгелінде…………………………………………219
Аулиелік пен шолакбелсенділіктін табигаты………………………228
Акын мен арамза…………………………………………………….235
Сонгы кузде……………………………………………………………242
Акыннын сонгы куні, актык саттері……………………………….250

   Х. АЗ ШАКАРІМНІН АН МУРАСЫ………………………………257

       ЭПИЛОГ…………………………………………………………….267

       ПАЙДАЛАНЫЛГАН ДЕРЕК КОЗДЕРІ………………………….270

       ШАКАРІМНЕН ТАРАГАН  УРПАКТАР…………………………271

       ШАКАРІМ ОМІРІНІН НЕГІЗГІ ДАТАЛАРЫ……………………277

          
КІРІСПЕ   

Шаккарім (Шакарім) Кудайбердіулы (1858-1931) казак халкынын кеменгер  перзенті, акын, ойшыл, тарихшы, аудармашы кам композитор. Немере агасы улы Абай салган сокпакпен журіп, онын ісін жалгастырган ізбасары. “Жуаннан туган ірімін” деп озі айткандай, Шакарімнін есімі 1917 жылгы тонкеріске дейін-ак исі казакка танымал болган еді. Кітаптары: “Турік, кыргыз, казак кам хандар шежіресі” жане “Мусылмандык шарты” Орынборда 1911 жылы басылды, “Казак айнасы” олендер жинагы, “Калкаман-Мамыр”, “Енлік-Кебек” поэмалары Семейде 1912 жылы жарык корді.
      
Бірак ХХ гасырдын басында казак халкы тірелген тарихи тыгырыктан жан дуниесі торыккан, зобаланы зор килы тагдырдын алі алда екенін сезінген акын кітаптары жарык коріп, макалалары газет-журнал беттерінде жарияланып жаткан 1912-14 жылдардын озінде-ак “умытылган” магынасын білдіретін “Мутылган” деген лакап ат (псевдоним) алады. Ал 1929-30 жылдары 70 жастын оріне шыкканда арткыга арнаган “Мутылганнын омірі” атты омірбаяндык жырында тагдыр тепкісін, омір суыгын коп корген акын “Омірім суык баріне, Шыдамассын заріне” деп ескерткен еді. Шыны солай болды да. 30-шы жылдардын басында “халык жауы” деген жазыксыз да жолсыз жазадан отыз жылдай ойшыл акыннын созі – туткында, тані – кудыкта калды. Есімі халыкка аянбай енбек еткен асыл адамдар катарынан мулде сызылып тасталды. Умытылды.
      
Гулама акын гумырнамасынын бугінгі тандагы зерттелу денгейі кандай?
Акын алгаш рет саяси “жылымыкта”, 1958 жылы, акталды да “Казак адебиеті” газетінде олендері мен шыгармашылыгы туралы макала жарияланды. Амал канша, саяси ахуал кабагы кілт озгеріп акын есімі кайта жабылды. Жиырма жылдан сон, ягни 1978 жылы “Поэты Казахстана” атты кітапта жазушы Мухтар Магауин акыннын омірі мен творчествосы туралы макаласы жарык корген еді. Алайда жалгыз карлыгаш коктем акелмейді. Шакарімнін халкымен кайта кауышуын алі де он жыл боліп жатты.
      
Акыры 1988 жылы (баксак,акын омірінде “8” санымен аякталатын унемі озгерісті жыл) Шакарім шыгармалары жинагынын екі кітабы бір уакытта басылып шыкты. Біріншісі - “Жазушы” баспасынан шыккан колемі 560 беттік “Шакарім  шыгармалары” атты кітап. Онда Шакарімнін омірі мен онері жайлы Абділда Тажібаев пен Шамшиябану Сатбаеванын “Шакарім Кудайбердиев (1858-1931)” деген макаласы берілді. Шакарімнін олендері мен поэмалары топтастырылган “Жалын” баспасынан шыккан колемі 254 беттік “Жолсыз жаза” атты екінші кітапта Мухтар Магауиннін “Абайдын інісі” деген Шакарімнін омірі жайлы енбегі жарияланды. Осы жылдын 15 сауірінде журтшылык “Казак адебиеті” газеті бетінен Кайым Мукаметхановтын “Шаккарім” атты енбегін окып, акын гумырнамасына каныга тускен. Ал, булардан торт жыл кейін, ягни 1992 жылгы “Жулдыз” журналынын №11 санында Шакарімулы Ахаттын “Менін акем, халык улы - Шакерім” атты колемді естелігі жарык корген болатын.
      
Міне, Шакарім гумырнамасы жазылуынын кыскаша тарихы осы. Аталган енбектерде умытылган Шакарімді туган халкымен кайта кауыштыру ен озекті максат болды. Екінші, олар кешегі кенестік саяси козкарас дауірінде жазылды. Сондыктан Шакарімнін казактын акыл-ойы мен философиясына коскан улесі, акыннын толысу, кемелдену кезендерін саты-сатылап аныктау сиякты манді такырыптарга баруга тусау салынды. Ал, буларсыз коп маселелердін бетін ашу, мысалы, туындыларынын жазылу уакытын шатастырмай дурыс аныктау киын, балки мумкін емес.
      
Сонымен, шакарімтану аягын апыл-тапыл баскан жас гылым, жетер орісіне жетті деуге алі ертерек. Ал онын бір саласы – кажынын омір тарихын зерделеп зерттеу аякталмаган гылымдык жумыс.
      
Біз осыган дейін жинакталган Шакарімнін омірі мен онеріне катысты естеліктердін, аткарылган гылыми жумыстардын баршасына суйене отырып, акыннын туысы, когамдык ортасы, сол дауірдін тарихи халі, шыгармаларынын жазылу уакыты сиякты маселелерде орын алган олкылыктардын орнын толтыруга талпындык. Асіресе, кеменгердін рухани дамуынын зандылыктары мен кемелдену кезендерін аныктауга баса назар аударылды. Бір созбен айтканда, басты максатымыз - Шакарімнін омірбаянын гылыми жуйеге салу болды.
      
Жазушы академик Мухтар Омарханулы Ауезов “Абай акындыгынын айналасы” атты макаласында Абайдын озгеге берген нарі жане Абайдын ен жакын шакірттері туралы соз козгап, былай деген: “Онын екеуі Акылбай, Магауия – Абайдын оз балалары. Калган екеуі Кокбай, Шакарім. Осы торт акын – Абайдын нагыз толык магынадагы шакірттері” (“Абай Кунанбайулы”. Монографиялык зерттеу мен макалалар. – Алматы, 1995, 253-б). Міне, осы себепті мол салалы, тамыр-тубірлі Абай мен Шакарім арасы жалгасын дайектеу мен Абайдын шакіртіне берген терен білім нарін айкындау да томендегі ізденісіміздін бір арналы саласы есепті.
      
Арине, мунын кай кайсы да онай аткарылар шаруа емес. Бірак акыннын омірін реттеуші кісіге мынадай екі зор женілдік бар. Жогарыда айтылгандай, Шакарім Кудайбердіулы алгаш казак поэзиясына жана тур - омірбаяндык жыр жанрын енгізді. Озі туралы басты деректерді оз туындыларынан сузіп алдык. 
      
Сойтіп, шынды бурмаламай, дурыс багытка сілтейтін темірказыктын ауелгісі – акыннын оз жазбалары болды.
       
Екіншіден, кейіпкерімізді козі корген адамдардын естелігін молынан   пайдаландык. Асіресе, Ахат Шакарімулы Кудайбердиевтін (1900-1984) акесі туралы улкен естелік-эссесінін орны болек, оны керекті жеріне кірістіріп отырдык.
       
Ушіншіден, абайтанудын негізін калаган Мухтар Ауезовтін “Абай  Кунанбайулы” атты монографиясы мен «Абай жолы» эпопеясы Шакарім мурасы мен омірінін кыр-сырын мулт кетпей, кателеспей саралаудын алтын баканы болды. Неге десеніз, Шакарім Абайдын немере інісі, заманы да, шыккан тегі мен оскен ортасы да бір. Томенде біз суйенген дінгектер, міне осылар.
       
Арине, колда бар материалдардын кай кайсын да жаналык кылып усыну пигылынан аулакпыз. Кайталап айтайык, алга койылган міндет – гуламанын омір тарихы жайлы бурыннан белгілі, бар дуниелерді елеп-екшеу жоніменен жуйелі арнага салу болды. «Шын созге жан пида» деп откен Шакарімдей улт данасы туралы енбекте ен  кымбаты - шынды жеткізу,  акикатка жыгылу болса керек. Сондыктан кім-кімнін де дерегі гылыми негізсіз, далелсіз болса кабылдамау, мулт кеткен тусын тузету принципін устандык.
       
Омірбаян – синкреттік дара жанр. Ол тарихпен, онермен, адебиетпен тыгыз байланысады. Мунын озі бізді ойшыл акын Шакарімнін заманы мен ортасын ар кырынан да козгап, кен панорамада бейнелеуге жетелеп отырганын ескерткім келеді.
       
ЕСКЕРТУ: Курметті окырман! Алдарыныздагы кітапта ойшыл акыннын есімі бірде – Шакарім, енді бірде – Шакерім деп кездесіп отырады. Окырман ушін ынгайсыздык тудыратын бір есімнін екі турлі жазылу себебі мынада: 1988 жылга дейінгі барлык естеліктер мен жазбаларда, маселен, баласы Ахаттын естелігінде, акыннын есімі тек «Шакерім» деп жазылып келген болатын. Ойткені, анасы Даметкеннен бастап, ойшыл акынды білетін барша адамдар козі тірісінде тек осылай атаган еді. Ал, 1988 жылдан беріде  екінші буындагы «е»-ні  «а» арпі алмастыра бастады. Ягни казіргідей акынды «Шакарім» деп атау дастурге енді. Міне,томенде акын есімінін  екі турлі жазылуы кездесіп отыратыны да осыдан.

І.  АКЫННЫН БАЛА, БОЗБАЛАЛЫК ШАГЫ

Шыккан тегі мен оскен ортасы

Шакарім Кудайбердіулы 1858 жылы 11 шілдеде Шынгыстау боктерінде казіргі Шыгыс Казакстан облысы Абай ауданында дуниеге келген. 1931 жылдын сарала кузінде алты мушел - 73 жаска караган Шакарім кажы Баканаста, елсіз «Саяткора» манында ГПУ-дін жендеттері огынан кайгылы казага ушырап, отыз жыл бойы тані комусіз, ойпандагы кур кудык тубінде калды. “…1961 жылы 26 июльде Баканаска бардым. 27 июльде акемді тастаган кудыкты жалгыз казып, 28 июльде жане казып, барлык суйегін тугел алдым. Тек, ок булдірген екі суйегі болды. Бірі – он жактагы токпак жіліктін басын узген. Екінші аткан ок тос суйектін ортасынан отіп, он жак омыртканын канатын сындырган.  …7 августе кабірі казылды, 8 августе Абай зиратынын касына жерленді”, - деп есіне алады Ахат Шакарімулы.
      
Бугінгі оскелен урпактын шежірені де кажетсінетіні малім. Сондыктан Шакарімнін туысы жайын озінін “Турік, кыргыз-казак кам хандар шежіресі” атты енбегінде берілген ата-тек кестеден бастамакпыз.
      
Аргыннын Момын деген токалынан уш баласы: Карасопы, Кенжесопы, Басентиін. Кенжесопыдан – Канжыгалы, Тобыкты. Тобыктынын екі баласы: Рыспетек, Даулетек (лакап аты Жуантаяк – А.О.) дейді шежіреші. Даулетектін уш баласы – Байгара, Байшора, Жиеншора. Тобыктынын улкен баласы Рыспетектен: Мусабай, Кокше, Дадан, Кулык. Мусабай бидін екі баласы: Толымкожа, Суйірбас. Толымкожанын (лакап аты – Жаман тобыкты) екі баласы: Биянай (одан Наз, Нурке, Бірке, Ожар аталары тараган), Шегір (одан Есболат, Жузбенбет аталары тараган). Суйірбастын уш баласы: Алі, Сары, Кожаберген. Сарынын балалары: Мамбетай, Умбетай, Мамбетсопы жане Кішік (Кушік). Мамбетсопыдан – Жумагул, Кожан. Жумагулдын алты баласынын бірі – Мамай батыр.
      
Кішік (Кушіктен) – Санмурын, Байымбет, Анет, Айтек. Айтектен – Олжай, Байборі (Бакен), Калкаман. Олжайдан – Айдос (одан – Ыргызбай, Торгай, Топай, Котібак), Кайдос (одан – Бокенші, Борсак), Жандос (лакап аты – Жігітек). Олжайдын уш баласынан орбіген коп урпакты ел “уш Олжай” деп атаган. Жігітектен Кенгірбай би (1735-1825), ал, Айдостын Ыргызбайынан Оскенбай би (1778-1850) туады.
      
1723 жылдын ерте коктемінде калын калмак туткиылдан шабуылдаганда “актабан шубырындыга” ушыраган Орта жуз рулары Сыр бойынан пана тапкан-ды. Казак-калмак жаугершілігі аякталган сон: “Біздін тобыкты Орынбордын бергі жагында Ордын (казіргі Ресейдін Орск каласынын маны – А.О.) кара агашына барган”, - деп жазады Шакарім кажы. Кіші жуз мекендеген кияндагы Орга Тобыкты зорга жеткен. Бірак бул жакта орыстын орныгып, кала-бекіністер салып казакты кыспакка алганын козі корген ел басшылары кошті ата мекен – Шынгыстауга бурады.
      
ХУІІІ гасырдын соны – Орта жуз руларынын жонгарлардан босаган Ертіс онірі мен Шыгыс Казакстан аумагын емін – еркін иеленіп, жаппай коныстанып жаткан кезітугын. Бірак Шынгыс жеріне ілінгенде Дадан тобыктынын биі Караменде Кенгірбай биге былай деп салем жолдапты:
Басында Сырдан шыгып Орга келдік,
Табан тиіп журе алмай зорга келдік.
Кул алдынан курулы талкы деген,
Бул жакка бакка келмей сорга келдік.
      
“Сорга келдік”  дегені, бул аумакты бурын келген матай, керей, уак, таракты рулары иеленіп, орныгып алган еді. Екіншіден, Ор, Тобыл бойы сиякты Ертіс бойына да орыстын бекініс салып, алдан орап алганын коріп, куйзеліспен айтканы. Осымен агайынга сыйымсыз, капірге жем болмауды ойлаган Дадан тобыкты коп узамай ауады. Балкаш колінін теріскейі – Токырауын суы бойына. Ал, Кенгірбай би “малга жайлы мекенім” деп неде болса Шынгыска табан тірейді. Конбеген сон Караменде оган кетерінде: “Улкен боп сен коныс ал, мен отау боп оріс алайын” деген екен. 
      
Ордан Шынгыс оніріне кошкенде Тобыкты журты небарі 200 отбасы болыпты деген дерек бар. Кошті Мамай батыр бастап акеледі, ал, елдін  басшысы ел-журты “Кабекен”, “Би атан” деп аса курмет туткан жанагы Кенгірбай би еді.  Ел бірлігін катан тартіпте устап, сонымен бірге жерді кенейте берген сон: “Жерді неге кенейте бергініз келеді, жетпей ме?” деген Кобей биге: “Келешек урпак оспей ме, тарлыктан талкы кешпей ме?” дейді екен Би атан.
      
Урпак оспей ме десе дегендей-ак, 1831 жылы бір болыс кана болган Тобыкты елі жарты гасырдай уакыт шамасында карамы торт-бес болыска жетіп, іргелі елге айналган. Кенгірбай биден сон, букіл Тобыкты басшылыгы Кунанбайдын акесі Оскенбай бидін колына кошеді. Шакарімнін шежіре кестесіне шолуымыздын сонында еске салар бір жай – алемге айгілі “Абай жолы” эпопеясына аркау шыргаланды окигалар мен киян-кескі талас-тартыстар негізінен Тобыктынын “уш Олжай” бутагы ішінде отті.
      
Шакарімнін акесі Кудайберді (1829-1866) – Кунанбайдын тунгышы. Кунанбайдын бірінші байбішесі – найманнын терістанбалы тарауынан шыккан Аганас бидін кызы – Кунке (азан аты Айбобек) еді. “Кунанбай туралы” деген естелігінде Ахат Шакарімулы: “Оскенбай Кунанбайга найман табынын  терістанбалы руынан шыккан атакты Аганас бидін кызы Кункені айттырады” (Абай. – 2004, №1), - деп жазады. Бидін ата конысы – Калба жотасынын боктері, Кызылсу, Шар озендері алкабы болса керек. Шынгыстаудагы Бауырдан бул алкапка дейін, сіра да 70-80 шакырымнан кем емес.
      
Болек отау, жеке шанырак иесі болганда Кунанбай бірде кайын атасы Аганас бидікіне келеді. Ел агасы Аганас амандык-саулык сурап, Кунекеннін еншіге 12 жылкы алганын естіп: “Саган би бар жылкысын беріпті гой. Оскенбайдын даулеті маган белгілі гой. Мал улкен уйде болганы жаксы емес пе, сенде жок болса, онан аласын, ал улкен уйде мал жок болса ол сенен ала ала ма?” депті. Екі куннен сон Кунанбай кайтпак болып жиналганда, Аганас байбішесі мен бас жылкышысын шакырып алып:
- Мына Кунанбай енші алып, болек отау шыгыпты. Казір он бес кулындайтын биесі мен бір айгыр уйірін жане Кунке мен екеуі мінетін екі жаксы атты алгызып беріндер, айдап кайтсын. Ел жайлауга шыкканда жуз кой мен уйлерін артатын алты туйе алып кетер, - деген екен.
      
Осы ангімеден Аганас бидін малга байлыгы, аділетшіл мінезі кам аскан мырзалыгы да елес берсе керек-ті. Аганас бидін кызы Кункеден – Кудайберді жалгыз. Кунке Кудайберді жалгызсырамасын деп Улжаннын Абайдан сонгы баласы Ыскакты (1847-1900) бауырына салып, оз тарбиесінде осіреді. Оган айел аперіп, енші беріп шыгарган да озі болады. Айта кету керек, осыдан сон, ар шешенін балалары араласып оссін дегендіктен біреуінін баласын біреуі бауырына салу Кунанбай аулетінін булжымас салтына айналган.
      
Жасынан тыкылдаган пысык, ширак Ыскак 1873-1882 жылдар арасында Мукыр еліне уш сайлау, ягни жік салмай тогыз жыл болыс болган деген соз бар. “Біздін кажы баласынын елді билеген-ай дейтугын даурені осы Ыскактын болыс болып откізген 9 жылы”, - дейді Турагул белгілі естелігінде. Ыскак Кункенін колында оскендіктен Кудайберді балаларына коп карайласса керек. Ахат аксакалдын айтуынша, Ыскактын баласы Какітай, онын баласы Архам да Кудайберді шанырагын “оз уйім” деп отіпті.
      
Айткандайын, Абай мен Ыскак бір мезгілде уйленіп, Кунанбай оларга Акшокы, Ащысу деген елсіз калын корыктан бірдей етіп жер кесіп береді (Акшокы Семейден 120 шакырымдай жерде. Абай бул кыстауды узак уакыт мекендеген). Ыскактын  Какітайы мен Абайдын Магауиясы туйдей курдас. Кыс кыстау, жаз жайлау, куз кузеуі катарлас болган сон олар тай-кулындай тебісіп, бірге оседі. Какітайдын кейіннен Абайдын адеби мурасын баспага азірлеуге кулшына кірісуінін бір манісі осы: онын тарбиесін коп кореді.
      
Ал, Кунке мен Улжан ауылы арасы барыс-келіске шалгайтугын. Кунке ауылы – Карашокыда (бул жер Шынгыстаудын ішінен бастауын алатын Хан деген озеннін бойында), ал Улжандікі – Бауырдагы Жидебайдатугын. Екі ауыл арасы 30 шакырымнан астам. Сойтіп, кыс болса екі ауылдын адамдары бір-біріне ат ізін жиі сала алмаган.

х    х     х
      
Жогарыда аталган “Абай Кунанбайулы” монографиясынын алгы созінде академик Мухтар Ауезов: “ХІХ гасырдын орта кезі, екінші жартысында Абай кезінде болган жагдайларды білу ушін сол кездегі жалпы Казакстаннын тарихи халін еске алу керек”, - деп ескертеді. Сондыктан тарихи халге октын-октын сокпай, токталмай оте алмаймыз.
       
1822 жылы Ресейдін патшалык укіметі казак елін тубегейлі отарлау, ол ушін орталык хандык билікті жою-курту максатында “Сібір казактарынын Уставы” деген реформалык кужатты кабылдаган-ды. Реформа бойынша Батыс-Сібір генерал-губернаторы билігіне караган улан байтак кеністік ішкі жане сырткы округтерге болініп, Батыс Сібір ойпаты мен Алтай аймагы (Омбы жане Бийск округтары) “ішкі округ” деп есептелді. Ал, Ертістін далалык (сол жак) беті жалпагынан, ягни Аркада кошіп-конып журген бар казак ауылдары “сырткы округ” саналды. 1824-1844 жылдар аралыгында ашылган сырткы округтердін саны сегізге жетті: Каркаралы (1824 ж), Кокшетау (1824 ж), Аякоз (1831 ж), Акмола (1832 ж), Ушбулак (1833), Баянауыл (1833 ж), Аманкарагай-Кусмурын (1834) жане Кокпекті (1844 ж). Ар сырткы округтін орта тусында орналаскан мемлекет аппараты (акімшілік, полиция, сот, почта) “Приказ” деп аталган-ды. Бул Приказдардын (дуандардын) билік басында ага султан деген атпен казак турды да, оган комектесетін торт казы (заседатель): екі орыс, екі казак сайланды. Округ 15-20 болыстан, болыс 10-12 акімшілік ауылдан турды. Болысты баскарушы ауелде “кіші султан” деп аталган (ал, казактын “болыс” деген созі орыстын “волость”, “волостной управитель” деген созінен шыккан). Осы кіші султан, немесе, болыс управителі – дуйім елді тікелей баскаратын билік иесі еді. Ал, акімшілік ауылды старшын баскарып, ол 50-ден 70-ке дейін шанырактын (тутіннін) басын косып билік жургізді. Старшын немесе елубасы сайлауда дауыс беру (ескіше шар тастау) кукына иетугын. Бастапкыда, казактын рулык ынтымагы мен билер баскаратын ата салты алі мызгымаган жылдары, болыс, старшындармен катар халыкты билер институты баскарган. Бірак ол мемлекеттік аппарат кушейген устіне алсіздене тусті.
      
Бурынгыдан калган бір соз - “Шынгыстан Шынгыска дейін” деген. Біріншісі - алемді жаулап алган айгілі Шынгысхан да, екіншісі – Уалидін бір баласы Шынгыс. Одан Шокан туган. Абылай ханнын баласы Уали (1781-1819) сонгы казак ханы. Шынгыс Уалиханов хан тагына отырмаган, ол 1834 жылы Аманкарагай округіне ага султан сайланган. Айтсе де казак журты – хандык дауір Шынгыстан Шынгыска дейін бес гасырга созылды деп білген. Казакты торе тукымы баскаруы осы бектік заманда калыптаскан ата салтымыз. Сондыктан Приказ шыккан 1822 жылдан беріде округтерді тореден сайланган ага султандар (дуанбасылар) баскарган. Айталык, Каркаралы округін Бокей ханнын немересі Турсын торе орын ауыстырмастан тура 20 жыл баскарды. Бірак Сырым, Исатай козгалысы жане Абылай ханнын немересі Кенесары Касымовтын букіл казак даласын камтыган тегеурінді котерілісі (1837-1847) патша укіметін катты шошытты. Осымен торе тукымы – султандарга арка тіреуден аяк тарта бастайды. М.Ауезов айткандай: “Ауелде хан мен торені устаган патша укіметі енді калын елді устау ушін, ру басыларын колга устау керек деген саясатка ауган кез болады”. Буган дейін болыстык лауазымнын озі де султандар (буларды “кіші султандар” деген) сыбагасы болса, енді ел ішіндегі игі жаксылар болыстыкка келеді. Ал, аргын суйіндік руынан Едігеулы Шон би (Баянауыл округі), тобыктыдан Оскенбайулы Кунанбай (Каркаралы), найманнан Кисык би Тезекулы (Кокпекті) ага султандык лауазымга кол жеткізіп, ескіше айтсак, карадан шыгып хан болганы архивтік кужаттардан малім.
      
1831 жылы Тобыкты елі Каркаралы округі курамына енгізіліп, патша акімшілігі Кушік (Кішік) деген ата кіндігінен тараган Байімбет (Сак, Тогалак т.б.), Санмурын (Байгара, Кулгара), Айтек, Анет ру-тармактарын бір Кішік-тобыкты болысына біріктірді. Булардын ішінде оскен, орбіген тармак - Айтектен тараган “уш Олжай” дегенбіз.
      
Осы жылы Кішік тобыктынын болыстыгына - Біралі Абылайханов деген торе, биіне - Оскенбай Ыргызбайулы, ал 26-27 жастагы Кунанбай осы елдін старшынына сайланган екен. Тобыкты еліне узак жылдар торелік еткен Біралі Токулы 1843 жылы кайтыс болып, орнына онын баласы Шалгынбай болыс болады. Жігерлі Кунекеннін биліктін жалына мыктап жармасатыны осы шак. Тобыкты екіге болініп: кушті рудын бірі – Мамбетей Шалгынбай торені, ал, Кушік тобыкты – Кунанбайды жактаса керек. Алыс-тартыста упай-айласын асырып, акыры Кунекен жыгады. Сойтіп, 1844 жылдын шілде айынан Кішік-тобыкты елінін болыс управителі болады.
      
Казакстаннын Орталык Мемлекеттік архивінде сактаулы кужаттар бізге Кунанбайга катысты мынадай уш деректі береді: “Волостной управитель с 1844 г. 30 июля” жане: “с 1846 г. 14 июня хорунжий”, сондай-ак: “Кунанбай Ускенбаев – бий, 46 лет, очень богат, Кучук-тобыктинской управлял волостью, ныне старший султан” (КР ОМА, 374 – кор, 1 – тізбе).
      
Уш деректін сонгысы – 1851 жылы жазылган рапорт. Кордініз бе, онда ага султаннын “тым бай” екендігі корсетілген. Осы кужатта онын кыс кыстауы, жаз жайлауы туралы былай дейді: “Летния пор – Баканасу, Чаганке, уроч. Акчатау, Чакпакташ. Зимния – в горах Чингис”  (Бул арада аталган Шакпактас - Шакарімнін Саяткорасы орналаскан жота). Остіп, ауелде азгана даулет иесі Кунанбай  келе-келе казак сахарасындагы аса бай да машкур адамнын біріне айналганы растык.
      
“Патшалык отарлау саясаты казак халкынын жерін алганда, - деп жалгайды М.Ауезов жогарыдагы созін, - онын шурайлысын, сол патшалыктын он колы боп саналатын казак-орыстарга, помешик-капиталистерге жане казактын озінен шыккан байлары мен бектеріне алып береді.”
      
Иа, Ыргызбай аулеті Шынгысты жалпагынан басып, кенінен косілді: кыскы кыстактан жаз жайлауга шамамен 50-60 шакырым, ал кыстактан бауырга дейін аралык 30-40 шакырым. Ягни аулет иеленген жер аумагы бір шетінен екінші шетіне жуз шакырымнан асты. Бул сырт Шынгыстан (Баканас, Байкошкар алабы) Бауырга (Жидебай, Акшокы, Каскабулак т.б. мекендер) дейінгі ен шурайлы тау боктерлері мен жазыктагы корыктарды басып калды деген соз.
      
Кунанбайдын Тобыкты руларын кайта орналастыруды колга алган кезі   1850-ші жылдардын басы еді. Кайта орналастырудын натижесінде кейіннен Мукыр болысына біріккен ру-аталар (Мамай, Кокше т.б.) Куншыгыска ыгысып, Бугылы, Шаган болыстарын кураган ру-аталар Кунбатыска тебілді. Ал Толымгожа (лакап аты – Жаман тобыкты немесе Жокен) деген кісіден тараган екі ата Шынгыс онірінін екі шетіне ауып, бір-бірінен ажырап калган болатын. Калын Олжай ортада жайгасканымен де, оз ішінен ши шыгып, бірте-бірте жер мен акімдікке талас тым оршіп кетеді. Натижесінде уш Олжай бір болігі – Кунанбай, бір болігі - Божей жак болып, екіге болінді.
      
Арине, Кунекен  кесек тулга. Тобыктынын ру­руларын кайтадан орналастырганда ол алдымен мукым Тобыктынын муддесін ойлагантугын. Бірак, жерге катысты улкен-кіші зорлыктын кай кайсы да арткыга таусылмас коп пале болып жабысса кайтесін. Уш Олжайдын оз ішінен булінгені аздай-ак, жанагы Жокеннін рубасылары Абен мен аты-шулы Оразбайдын ескі дауды коздырып арі “бір Жокенбіз” деп бірігіп алып, Абай заманында жаулыкты улгайтканы анык.
      
Патша агзамнын законі мен казактын ескі заны (адет пен шариат) бірі біріне уйлесе алмады. Мунын озі ел баскаруды киындатып, Кунанбай мырзаны акімшілік кызметтерге жакындарын тартуга мажбурлеген еді.
      
Мысалы, Каркаралы округіне ага султан болган 1850-1853 жылдары оз еліне болыстыкка озінін токал шешесінен туган інісі Майбасарды сайлаган (муны карамы калын Жігітек, арине, куп кормеді). Ал, жас Кудайберді акімшіліктін ауыл старшыны, болыс кандидаты секілді кызметтерге араласты (1850 жылы Кудайбердінін екінші айелі Ботантай босанганда Кунекеннін тунгыш немересіне “Амір” деп ат кояды. Бул есімді кім койса да тауып койган, ойткені, осы кезде Кунекен букіл Тобыктыга амірін жургізген еді).
      
Мухтар Ауезов «Абай жолы» эпопеясынын бірінші кітабында 1851 жылдын сургылт кузінде Бокенші мен Борсактын 17 кыстауларын басып алуга Шынгыстын калын ішіне шугыл беттеген Ыргызбайдын 20 ауыл кошін кестелей келіп, Кунанбайдын шабарманы Камысбаймен бірге аке буйрыгын екі етпей орындап, жосылта шапкылап журген Кудайбердіні «узын бойлы, кыпша бел жас жігіт» деп сипаттайды (Шакарім де акесі турпатты: енсегей бойлы кісі болган). Сондай-ак, романдагы мына бір эпизодты окырман есіне сала кетейік.  Кудайберді Майбасарга еріп, Торгай руынын басшы адамы Кулыншак ауылына барганында: «Пушарбай, Садырбай, Мунсызбайлар боп, Майбасарга мыктап дуре сокты. …Жалгыз-ак Кудайбердіні гана Кулыншак коргап кап, оз касына суйреп ап, басын етегімен жауып, ургызбады».    
Баксак, ага султан Кунанбайга куллі округке амірін жургізуден горі бір болыс тобыктыны багындыру киынырак соккан.
      
Заман тынысы, аке талабы солай болып акімшілік, ел баскару ісіне ерте араласкан Кудайберді аділетшіл, “кудайга караган” адам болды деседі козі коргендер. Ал ермек, машыгы - кус алып, мылтык атып, ан аулау болган.
      
Ахат Шакарімулы “Жулдыз” журналынын 1992 жылгы 11 санында жарияланган естелігінде: “Елді старшын-старшынга болгенде, Кунанбай Кудайбердіге екі ата елді – 50 уй Анет табын, 20 уй Карабатыр табын (Жуантаяк руынан – А.О.) боліп берген” дейді. Осы екі ата елдін жасы улкенін агасындай, кішісін туган інісіндей катты силап кун кешкендігі, ауыл-аймактын “Бакем” деп курметтеуі, кимас достары (Сагындык, Мырзагул,  Байкулак, Каражан, Байузак, Кыздар) болуы – міне, мунын барі Бакемнін ешкімге киянаты, забір-жапасы жок, кісілікті кісі болгандыгына зор далел деуге керек. Бірак анадан жалгыз Кудайбердіде шешемді тастап кетті деп, Кунекене кектеніп, онын “барып келіне” журмеген шалыс мінез де болыпты. Осы себепті, Турагулдын білуінше, Кудайберді Улжан балаларымен де “араз болып келіп, олерінін алдында екі-уш жыл бурын татуласкан екен”.
      
Татуласкан деуінін манісі мынадай. 1865 жылгы болыстык сайлауда Кудайберді Кушік-тобыкты еліне болыс, ал жиырма жастагы Абай оган кандидаттыкка сайланады. “Менін акем 20 жасында Кудайберді деген агасына кандидаттыкка сайланган екен, - дейді Турагул. – Кудайберді олген сон араз жагы жасы толымсыз деп корсетіп, тусіп калган екен”. Аныгында Абай тактан тусіп калмаган, керісінше, олген агасынын орнына (сол кездін занына сайкес) болыс болган. Муны кейінгі архивтік деректер нактылы далелдеп отыр. Мысалга зерттеуші Б.Байгалиев “Абай омірбаяны архив деректерінде” (Алматы, 2001) атты кітабынын 28-29 беттерінде уш кужатты, далірегінде, Абай кол койган уш рапортты куаге келтіреді.
      
Сойтіп, Абай мен Кудайберді кызметтес болып, сонгы екі-уш жылда жакын біліседі. “Абай жолы” эпопеясында бул жайт сырт калмаган, онда Мухан “Абайдын ен жакын коретін туысканы Кудайберді” деп малімдейді.
      
Кудайберді-Бакем жасынан окпе наукасына шалдыгып, сыркат болады. Коптен бері ауырып, тосек тартып жаткан Бакеме Абай конілін сурап келген сатті Мухан былайша суреттейді: “Кудайберді олерде Абай оган: “Балаларынды аке орнына багу карызым болар”, - деп “жетімдік корсетпеспін” деп ант еткендей болатын. Айтканындай, Абай содан бері Кудайберді балаларын озімен туыскан Оспаннан да, оз балаларынан да катты еркелететін”.
      
х     х      х
Кунанбай мырза 1845 жылдын молшерінде Бауырдагы “Ескі там” деген жерден мектеп ашып, онда Габитхан Габдыназарулы деген татар мугалімді коп жыл колында устаганы малім. Кудайберді бастаткан балалардын барі сауатын осы мектепте ашып, арабша оку-жазуды менгеріп шыгады. Акесі туралы: “Акыргы жылда бурынгыдай анга жиі шыкпай, уйде болатын уакыттары коп болды. Турікше ангіме кітаптарды окуын койган жок”, деп есіне алады Шакарімнін озі (осы дерек бізге кітап жинау кам кітап оку кыр казагына тансык нарсе болмаганын андатса керек).
      
Айтылмыш дауірдін салты бойынша Кудайберді бірнеше айел алган. Бірінші айелі – Даметкен (азан аты Толебике). Одан Омар, Нуртаза, Шаке (азан аты Шакмардан), Шакарім (азан аты Шаккарім). Айта кетер жай, сонгы екеуін шешесі: “Шаке” жане “Шакерім” деп еркелеткен. Сондыктан келешек гуламаны мукым ел Шакарім емес, тек Шакерім деп атаган.
      
1988 жылдарга дейінгі естелік, жазбалардын барінде де тек Шакерім деп хатка тускен. Міне осы себепті біздін жазбамызда гулама есімінін бірде “а” - мен, бірде “е”-мен ушырасатынын тагы бір ескертеміз.
      
Кудайбердінін екінші айелі – тобыкты Мамай батырдын насілі Ботантай. Толебике келін боп тускен сон уш-торт жылга дейін бала котермей, сондыктан Кунанбай Кудайбердіге осы Ботантайды айттырып, алып береді. Ботантай тунгышы Амірді дуниеге акелгенде, оны Толебике бауырына салады. “Екі жылдан кейін, - дейді Ахат аксакал, - Толебикенін озі де екікабат болып, ул туды, онын аты Омар еді, бір жаска толмай олді. Онан сон Толебикеден уш ул болды – Нуртаза, Шакмардан, Шакерім. Ботантайдан – Жылкыайдар, Ырызыкбай. Жылкыайдар торт жасында шетінеп кетті”. Шаке (1856-1901) мен Ырызыкбай (1866-1919) би, болыс болып ел жумысына араласкан азаматтар.
      
Болашак акынга анык талім берген кісінін бірі Ботантай аже тукымына тарткан ожет кісі бопты. Аменгерлік жолымен алам деп аурелеген кайнысы Танірбердіге конбеуі, баска да кайныларын ыктырып отыруы, кейін ел агасы Шакарімнін озін де урсып алатын мінез-кылыгы осыган далел. “Менін тілім олар тугіл Татеме де (Татесі – Кунанбай) тиді, - деп есіне алады екен ана. – Татем картайганда каргап, “баламды (баласы - Амір)  олтірді онбаган шал” дедім гой. Содан татем олген сон, мені аруагы атып, козіме ак тусіп, кормейтін болып калдым. Татемнін зиратына барып, кабірін кушактап: “Кеш, Тате!” деп жылап, топырагынан алып козімді суртіп, содан козім жазылып, бір козімде гана ак калды». Кудайбердінін жане бір айелінен – Хакім (Габдулхакім).
      
Кудайберді жасынан жабыскан окпе наукасынан айыга алмай, 1866 жылдын коктемі – мамыр айынын басында 37 жаста дуниеден откен. Осы ретте Казакстаннын Орталык Мемлекеттік архивінде сакталган Кунанбайдын мынадай хат-кагазы кызыгушылык тудырады. Онда: «1866 жылы 15 июньде осы уакіл хатты беремін» деп басталып, «закон карайтын кунге бек кажетті жумысым болып карай алмаганым ушін, би сайларда шар салар ушін» дей келе, хат иесі озінін шар салу кукыгын Кушік тобыкты елінін биі – Султанай Токашулына тапсырып былай дейді: «Кімге салса да разы болмаклыгым ушін мен хорунжы Кунанбай Оскенбай оглы морім бастым» (КР ОМА, 1-кор, 1- тізбе, 16 – іс).
      
Бул хат Кудайберді мен Абай билікте тізе коскан 1865-66 жылдары акелерінін де биліктен кол узбей, Кушік тобыкты болысынын штаттагы биінін бірі болганын жеткізуімен кунды. Ал, Кунекеннін «бек кажетті жумысым болып» деген созі нені білдірмек? 15-20 июнь аралыгында Кудайбердінін кырык кундік асы откізілген, Кунанбай осыган бола суранган дейміз.   
    
Кудайберді-Бакем жастай дуниеден откенде артында балалары: улкені Амір 14 жаста, Нуртаза 11 жаста, Шакмардан 9 жаста, Шаккарім 7 жаста, Ырызыкбай кыркынан шыкпай жетім калды. Улкен айелі Толебике 36 жасында, кіші айелі Ботантай 33 жасында жесір атанды. Бір аныгы, кейіннен кундес айелдер апалы-сінлідей бір шаныракта тату гумыр кешкен еді.
       
Сондыктан Шакарімнін де бал даурен балалык шагы уайым-кайгысыз отіп, кос шешенін аялы алаканында Абай сиякты арда, «телгара» боп оседі. Кеменгердін оскен ортасы мен ата-анасы туралы жиган-терген маліметтеріміздін бір парасы осылар.

//Бала, бозбала шагы//

Алгашкы оленін Шакарім акеден жетім калган жеті жасында шыгарган екен. “Акем кайтыс болганына коп уакыт откен жок, - дейді акын. – Мен кыстаудын алдындагы тобеде жалгыз отырып, таска ормелеп бара жаткан жулдыз куртты езіп олтіріп алдым. Олтірсем де оган жаным ашып, оз жетімдігім ойыма тусіп, “курт болып” олен шыгарганым есімде. Баскасы  умытылып, екі аузы ойымда калды”. Сол екі ауыз олені:
Олтірдін, онан таптын кандай пайда?
Омір суріп журші ем жазда сайда.
Жетімдік кандайлыгын козін корді,
Кешегі тірі журген акен кайда?

Менін де жетім калды балаларым,
Олар да жылайды ансап аналарын.
Озін жетім, жетімді аясаншы,
Жок екен басында ми-саналарын…

Ангаргыш та сезімтал ойын баласынын мына оленін кешке Толебике мен Ботантай шешелері тындап, коз жастарын кол етеді. Олен окигасын артынан Абай да естіп, бір келгенінде “Шакарімге олен жазуга азір ерте емес пе” деген шешесі Толебикеге ол: “Шакарімге олен жазба деменіз, оны тиманыз. Жазсын, озім калай жазуды уйретемін” деген екен.

Коршаган табигат адам баласынын мінезі калыптасуына, сана-сезімі осіп, ой-киялы ушталуына кушті асер етеді. Бул алімсактан аян. Ал, халкы ушін, куллі адамзат ушін туган дана хакімдерге табигат-ананын асері сонагурлым мол болуы жокка шыгарылмаса керек.

Кунанбайдын отыздан астам ауыл-ауылдары кошіп-конган мекендер, онын ішінде Кудайберді-Бакемнін балаларына мирас еткен кора-коныстары: сырт Шынгыста – бір шеті Шакпак, Уштас, Кен коныс, Керуенбулак, Байкошкар, Балашакпак, Керегетас, Майозек, Буратиген деген жайлаулар (барі де екі су: Баканас пен Байкошкардын алкабында), Шынгыстын іш-койнауында – Хан Шынгыс, Текше, Каракунгей, Ыргайлы, Карабоктер деген тау-шокылардын боктерінде, Барлыбай, Суыкжал, Кызбубі шат, Караойтас, Каракуыс шат-адырларда – кыстаулар, ал томенгі беткей – Бауыр аумагындагы Жидебай, Акшокы, Ащысу, Кыдыр, Шонай корыктарында кузеу кора, тамдар орналаскан еді. Кандай адемі, сулу жер-су аттары! Шіркін, атамыз казак жер-судын бедерін капысыз таныган аткойгыш кой. Каймагы бузылмаган кошпелі дауірде кен даламыз жаз шыга озінін барлык сан-салтанатымен: тау боктері озен-булагымен, жазыгы масатыдай когал кілемімен кулпыратугын. Осімдік алемі кандай сан алуан болса, жугірген аны мен сайраган кусы да соган сай тур-турімен жыртылып айырылган, сіра.

Айтары не, сайын даланын ерке буласы Шакарім омірі, міне, осы корікті де тамылжыган табигат аясында еркін ауа, таза коныста откендур.
Бала, Улкен, Кіші деп болек-болек аталатын “Шакпак” жоталары корші Керей елімен іргелес ен шеткі жайлау. 1913 жылдын кысынан Шакарімнін елден безіп, Баканаста жалгыз кыстаганы малім. Елсіздегі Шакарім тамынын босагасында унемі кыран буркіт кондырулы турган. Содан сырт ел окшау тамды «Саяткора» атап кеткен екен. 1925 жылы балалары Шакарімді Баканас-Байкошкардан 15 шакырымдай аріге, Улкен Шакпактын кунгей бетіне кошіріп, жанадан кора-там салып береді. Жана «Саяткорада» да акын кагаз бен каламды “дос” етіп, таза адеби кызметпен айналысады. Корага таяу Айыр деген биіктен: онтустікте – Каранай, Тазкызыл, Балга, Тектурмас, Кур жоталары, шыгыста – Буратиген, Егізкызыл, Жанібек, Тезек шокысы, Акшатау жоталары, батыста – Коксенгір, Жорга, Жауыртагы, Шоркашкан, Шымылдык, Жосалы биіктері, ал, солтустікте – Шынгыстын сырт жоталары: Керегетас, Каражал, Кызылжал, Айдарлыкойтас, Каракойтас, Бушантай, Ділда корінеді екен. Буркіт баптау мен ан кагуга кумар Шакарім осы аталган тау-тасты тугел кезген. Ондагы осімдік алемінін тур-турін, емдік касиеттеріне шейін жаксы білген. Гумыр бойы табигатпен сырлас болганы жайлы: “Елу бес жыл таптадым, Мезі болды тау мен тас” дейді гулама.

Енді Шакарімнін шешесі Толебикеге (Даметкенге) оралганымызда, ауелі бул ананын туысына токталайык. Ол – каракесек ішінде Кедей табынан шыккан абралылык Алдаберген бидін кызы. Кунекеннін кудаларын ел ішіндегі бедел абыройы мен кісілігіне карап, озі тандап отырганы жаксы малім. Аллаберген куллі Байборі руларынын созін устаган, адалдыгымен, жок-жітікке кайырымдылыгымен тонірекке аты шыккан ірі кісі болган. Онын улкен баласы Толебай  да аке жолын катты устанып, ел курметіне боленген кадірлі би атаныпты. Алдаберген (дурысы – Аллаберген, ауызша айтылуда – Алдаберген я Алдеберген) бидін ата-тек кестесі былайша тузіледі: Болаткожанын (лакап аты – Каракесек) улкен баласы Акшадан Бошан, одан тараган бес улдын, ягни “бес Бошаннын” бірі – Байборі. Байборіден – Жугіней, одан Кедей. Кедейден – Асан, одан Шыбынтай, одан Баубек, одан Еділбай, одан Аллаберген, Аллабергеннін улдары – Толебай, Аргынберген, Баймагамбет, Бексултан, Омархан, Хайдар; кыздары - Толебике, Тойган.

Байборі Аллабергеннін ата конысы – Сарыарканын шурайлы пушпагынын бірі болган Дегелен. Бул тау пен Кунанбай ауылдарынын Шынгыстаудагы турагы арасы 100 шакырымнан астам. Жол мойны кашык болса да кудалардын ыстык ыкыласы суымай араласкан. Шакарім коршілес Каркаралы оязындагы нагашы журтына ат ізін жиі салып, ол жактан жана андерді уйреніп келеді екен. Он жеті жасында нагашылары оган скрипканы да уйретеді.
 
Толебай бидін балалары ішінен Омарды (1862-1920) боліп атаган жон. Ойткені, ол жиені Шакаріммен тыгызып араласып, идеялык, шыгармашылык байланыста болган. Мунын устіне Омар Толебайулынын алаш козгалысына ат салысканы аныкталып отыр. Ен бастысы, ол, бугінге жеткен олендері куа, улы Абайдын поэзиясынан анык нар-талім алган, онын онегесін бойына сінірген акын шакірті деуге лайык кушті акыннын бірі. 

Бул ретте галым Амантай Исин 1979 жылы Ахат Кудайбердіулынын аузынан жазып алган мына бір естелікті усынатын жоніміз бар.
«Абай мен Еркежан колдарына Габидолла ногайды устаган. Бірде жолаушылап Омар тускенде ол Абайдын жоктыгын пайдаланып, лепіре шалкып созге конак бермепті. Кайтарында Омар Еркежанга бір парак кагаз устатады. Онысы олен екен:

Суйген созін бул Абай
Шыгарады парыктап,
Асыл созін таратып –
Укпас надан аныктап.

Уксаныз – созі барі акыл,
Уйретсін бе салып кап.
Абайша сойлеп уксамак,
Жын каккандай шалыктап.

Колын тугіл коз жетпес –
Ол ушкан кыран шарыктап!
Шарыктап ушкан кыранга
Боктергі жетпес калыктап.

Абай ауылга оралганда Омардын оленін окып: «Ай, булдірген екенсіндер гой, Толебайдын акын улы сыншы да емес пе? – деп мейірлене бір кулген екен».
Жа деп, енді Шакарімнін анасы Толебикеге катысты маліметтерге кайтадан оралайык.
Аллаберген би кызы Толебикенін зеректігін байкап, молда, устаз алдына береді. Одан шакірт арабшаны, асіресе, турікшені жетік менгеріп шыгады.
Ол заманда баланын тілі “р” арпіне жараган, ягни “бисмиллаки иррахмани иррахимді” дурыс айтуга келген шактан молда алдына беретугын. Бул 5-6 жастын молшері.

Бесімде оку білсін деп,
Ата-анам берді сабакка.
Жеті жаста жетім боп
Тускендей болдым абакка.
Ардакты кенже жетім деп
Алпештеді мені коп,
Надандыкка болды сеп
Какпай ешкім кабакка, -
деп басталады акыннын “Мутылганнын омірі” деген омірдерек олені.
      
Олен созден Шакарімді ата-анасы бес жасынан сабакка бергеніне, акеден жетім калды деген аты болмаса Кунанбайдын ерке немересі болып була оскеніне куа боламыз. Кудайберді Семей медресесінен окып шыккан Отебай деген молданы колында устап, оган айел аперіп, балаларын окытады.
      
Шакарім тогыз жасында шешек шыгып катты ауырады. Осыдан бастап молдадан окуын догарыпты. Жанагы шешек баланын бетінде оз іздерін калдырган деседі.
      
Бала Шакарім окуга оте зерек болып, хатты тез таныган. Осы кабілеті байкалган сон аке-шешесі оган озге балалардан горі баса коніл боліп, асіресе, шешесі араб, турік тілдерін косымша уйретіп отырган. Гуламанын “жасымнан жетік білдім турік тілін” дейтіні осы.

Толебике Абайдын шешесі Улжанды еске салатын кен мінезді, сабырлы, контерлі, осыган коса, шаруага тиянадай, оны донгелетіп устаган, барды уксаткан байбіше кісі болыпты. Бірак, бойындагы соз устау, олен шыгару онерін Кудайберді шанырагынын шаруасына садака еткен корінеді. Анет, Карабатыр таптарынын турмысы нашарлары таусылмайтын кунделікті істерді аткарысып, шаруа біткенде колы ашык Толебикеден бірдемені даметеді екен. Сойтіп, Толебикені Даметкен атандырган.
Ахаттын жазбасында акесінін нагашы журты жайлы маліметтер мол. Толебикенін агасы Толебайдын балалары Омар, Оспан, Муса нагашыларымды кордім, алдарында да отырдым. Булар орысша окыган. Омар мен Муса олен шыгаратын, ушеуі де домбыра, скрипкага жуйрік жане кол онерге шебер еді дейді кария оз естелігінде. Солар сиякты Толебике де кол онерге оте шебер, кесте тігетін, ою оятын, киім пішетін, буны былай койып, пышак, т.б. сайманды озі согатын уста да болыпты.  Сондыктан Аллаберген кызы Толебикені узатарда:“Карагым! Енді ол жакка барган сон, усталыкты таста, айелге колайсыз, унаспайтын онер” десе керек.

Шакарім бір ангімеде усталыкпен ауестенгенін былайша баяндаган: “…Абай агам шошалага кіріп, кездік согып жатканымды корді. Мен салем бердім. Абай агам салемімді алып: “Кездік согып жатырсын ба, Шакарім?”, - деді. Мен: “Согайын деп едім, бірак суарганда барінін жузі жарылып кетеді” – деп соккан, жузі жарылган кездіктерді корсеттім. Абай соккан кездіктеріме карап: “Озін устасын гой. Кездіктеріннін мусіні жаксы келген, бірак суарганда жуздерін жарып алыпсын. Женешемнен неге сурамадын, калай суаруды?”- деп турганда шешем келіп, Абайга амандасты. Абай амандасып болган сон: “Женеше, Шакарімнін уста болмак ойы бар екен, бірак суарудын рет-жонін білмейтін корінеді. Суаруды неге уйретпейсіз?” – деді. Шешем де кездіктерді коріп: “Жуздері жарылып кетуі, біріншіден, оте кыздырып алып суаргансын, екіншіден, жука жуз жагынан суаргансын, сондыктан жарылган” – деді. “Пышакты калын сыртынан суарган жон деп, суаруга дайындап койган кездігімді кыздырып “былай суар” деп корсетіп, сыртынан суартып еді, коздіктін жузі жарылмай шыкты. Суйтіп, пышак согуды да уйрендім”.

Осы жайларга таптіштей токталуымызга бірден-бір себеп: нагашы журтынын жас Шакарімге нар берген сахаралык дастурлі мадени орта болгандыгы. Арі онда бар кол онердін кай-кайсы да оган конганы хак. “Бала кезімде колым тыныш отырмайтын, не темірді егеп, не ою ойып, не агаш жонып, бірдеме жасап отыратынмын” дейді екен. Кейінірек елсіз корада омір кешкенде осы уйренген онерлері мен акесінен жугысты ан кагуга кумарлыгы пайдага абден асатыны бар.

Балалык шагында откерген істері мен машыктарын акын озінін “Омірбаян” оленінін 3-тен 13-ке дейінгі шумагына озек еткен. Онын ар жолын зер сала ізерлесек, каршадай Шакарім жаралысынан екі мінезді андаймыз: бірі – даралык, озгелерге уксамау. “Ерекшелік ойымда… Озгеше болмак суйгенім, Осыган басты игенім” дейді акын. Бірі - арнарсенін сырын-себебін білмекке деген керемет кумарлык. Осы ерекше мінез хакімдерге тан екені туралы: “Олар ушін дуниедегі букіл лаззат екінші мартабада калып, бір гана хакты таппак, арбір нарсенін себебін таппакпенен лаззатанады” деген Абай. Демек, дал осы машык-мінездін келешек руханият зерттеушісі, дербес ойдын, аскан акылдын иесі Шакарімге тан болуы занды да. “Сагат пен орган калай жургенін” сынауга “таныркап ашып коргемін”, ал “телеграм жайын білуге бір уйден тарттым бір уйге, шекті керіп кадакка”, онан сон “шеберлікке бет койдым, сурет жасап, тур ойдым” дейді ол. Ахат акесінін бойына біткен ерекше зерттегіш, іздегіш касиетін естелігінін ар тусында айта келе, бул жайлы создерін: “Мен бертінге дейін сол кезде акейдей табигатты зерттеп бакылаган казак баласын білмеймін. Сондыктан, кейбір істеріне танданатынмын. Адам, айуаннан бастап, олі табигатка дейін зерттеп-байкап журген адам десем бекер болмас” деп сабактайды.

Шакарім жасынан “Мын бір тун” ангімелерін окып, ертек кып айтып, араб, парсынын байіттерін де тогілдіре жатка согады екен. “Олармен бірге казактын “Ер Таргын”, “Алпамыс”, “Кобыланды”, “Кыз Жібек” сиякты киссаларын окып, жаттап алган. Ескі жыраулардын жыр-олендерін бертінге дейін жатка айтканын сан естігем”, - дейді аке биографы Ахат.

Дей турганменен, Шакарімнін бала, бозбалалык шагына терен уніліп ой кездірген кім-кімнін де кокейінде “келешекте гулама акын болатын жастын арнайы оку орны – медресе, болмаса орыс училищесіне окуга тусіп, білім табуга умтылмаганы несі” деген сурак колденендемей калмайды. Ендеше бізге де осы маселені айналып оту жарамас.

Кесек мінезді катты адам болганымен, атасы Кунанбай акын болатын немересін жетім деп аяп, кас-кабагына карап баккан екен. Шакарімнін озі “Шежіре” кітабында былайша актарыла жазады: “Кажы маркум жетім деп аяп, кысып окыта алмай, гылымнан макрум калып, жетімдікті сылтау кылып, ойыма не келсе соны істеп, адепсіз, гылымсыз остім. Айтсе де туркі танып, орысша хат танып калдым». Ойшылдын «мені жетім деп аяп, кысып окыта алмай»   деген лебізі коп жайларды андатуга тиіс. Маселен, ауыл молдасынан сон бала Шакарімнін арі карай калада окуына томендегі окига да кедергі болганга уксайды. Халиолла Кунанбайулы (1849-1870) узак окып, Омбыда кадет корпусын, Маскеуде аскери училищені тамамдаган болатын. Ол тосыннан кайтыс болып, карангы ел ішінде “орыс окуы жакпады” деген сыбыс тараган. Бул кезде Шакарім 12-13 жаста.

Улкендер жагы Халиолланын аянышты тагдырын коре отырып, “кысып окыта алмаса”, екінші жагынан, жасы 13-ке толганда, ерте есейіп, акыл-сезімі жедел осіп, шапшан дамыган талапты жасты шешесі Даметкен озіне суйеу корген сиякты. Ягни Шакарім Кудайбердіден калган улкен шаруашылыкты баскаруга коп болыскан деуге керек. Акыннын оленінде: “Бакем оліп калган сон жастайынан, Анет пен Карабатыр маган ерген” дегені созімізге далел. Бір аныгы – 20 жасына шейін Шакарім билікке, ел жумысына араласпаган. Себебі, турлі ел шаруасын, старшын ішіндегі жумыс пен созді улкен агасы Амір менгеріп журеді екен. “Біракта, - дейді Шакарім. – Сорыма карай, Амір 27 жасында кыршынынан киылып, коз жумды”.

Міне бала Шакарімнін жуйелі окудан, ягни кала окуынан неліктен калыс калганы, оз созінше “гылымсыз оскені” жайлы соз азірге осы. Жас Шакарімнін колонермен коп ауестенгенін жана айттык (жане кол онерге керекті турлі куралдарды аялап устап, оларды озі коз жумганша сактаган корінеді). Онын устіне домбыра, скрипка, гармонды шебер менгереді. “Он жеті жасынан скрипка тартуды уйренді. …Гармонды бурын уйренген” (Ахат). Сондыктан “Курбы-курдастарына олен шыгарып, жиын, той-думанга коп араласкан”. Сондай-ак, сол кездегі кыр жастары, асіресе, аукатты болігі - Амір, Мукаметжан, Нуртаза, Шаке, Шакарімдер ауес болган баска да ермек-машыктар аз емес-ті. Олар: салбурын уру (узак уакыт костап анга шыгу), кус салу, салдык куру, ат жарату, ит жугірту. “Он бес жаска келгенде Шакарім каршыга устап, кус баптап аншылык жолга тусті. Ол оз тусындагы кусбегі, мерген болгандардын алды”, - дейді Ахат.

Устідегі мысал-дайектерден  Шакарімнін 18 жаска дейінгі омірі калай откенін ар кырынан козге елестетіп, конілге туюге болатын сиякты. Соз сонында Шакарімге атасы Кунанбай кажынын ыкпалы мен берген таліміне токталмакпыз. Кажы Шакарімнін 27 жасында кайтыс болган. Сондыктан акыннын онын алеуметтік істеріне канык боп, талім-тарбиесін коріп оскендігі кумансіз. Кажы бір Шакарім емес, букіл аулетіне, мукым Тобыктыга талімгерлік жасаган. Бір мысалмен гана шектелейін. Жогарыда соз етілген Кудайбердінін Ботантайдан туган Амірі мен Майбасардын Мукаметжаны Тобыктыга айгілі аншілер бопты. Бірак, салдык курып, сайран салуы шектен асып, кос анші кайырусыз кетсе керек. Осы уакта кажы оларды шакыртып алып, катты кысады: тентектіктен, яки жаманшылыктан тияды. Бул окига шамасы 1877 жылы кажы Меккеге барып елге оралган кездері  болган.

Маселе сонда, ерконілді арі жомарт Амір (1850-1877) Кунекеннен “тізе корген” сон, коп узамай тосыннан дуние салады. Казага катты кайгырган, мінезді Ботантай суйікті улын оле­олгенше жоктайды, кайын атасы Кунанбайга да тілі тиеді. Кыскасы, ел арасында бул “Кунанбайдын каргысынан”, яки «теріс батасынан» болды деген сыбыс тарап кетеді. Осыдан сон кажы, жанагы окига салдары да жок емес шыгар-ау, фани тірлікке колды бір-ак сілтеп,  омірінін сонгы 8-9 жылын «дуние созін сойлемеймін» деп бірынгай діни кулшылыкпен,  мусылманша айтканда таркі дуниелік тарикат жолында откізгені жаксы малім.

Елден де, туыстан да іргесін аулак салган Кунанбай мырзанын озіне жакын тартып, жылы шырай корсеткен кісісінін бірі - Шакарім болган. Калайда шешесі Толебикеден сон адалдык жагынан тарбие берген устазы ретінде Шакарім татесі Кунанбайды атаган. “Татемнін ауылы біздін ауылдан шалгай болатын, - деп есіне алады акын. – Жылына бес-алты рет барганымнын озінде коп ангіме айтып, акыл беретін. Елге адал енбек сінірсен, адал болсан, абыройлы боласын… Копке жакпай, адал болмай, абырой, атак алмайсын дейтін”.

Хак мусылмандыгы казакка аян Кунанбай кажы жалгыз оз айналасы, урпагы гана емес, мукым Тобыктыны дін жолына буруга куш салып бакты. Натижесінде Кунанбай ауылдарында бар балалар молда алдын корді. Арине, Абай сиякты Шакарімнін де казакы кошпелі омір жагдайындагы діндар ортанын (тасып, акетіп бара жаткан мусылмандыгы болмаса да) талімін алып оскені еш куман тугызбайды.

Маселен, оз балаларына Абусуфиян, Гафур, Ахат, Зият деп мусылманша есімдер беруі жігіт Шакарім діндарлыгынын бір корінісі емес деп кім айтар.

Азірге акыннын туысы, оскен ортасы жане балалык дагды-адеті мен мінездері соз етілді. Карастырылган такырыпты туйіндей келе, бала, бозбала Шакарімнін нар алган, улгі-онеге корген кайнары – кырдагы казак мадениеті, кадуілгі дастурлі кошпелі казак ортасы деп тужырсак та болады.