Шакарiм - алем ойынын алыбы Асан Омаров

Аты анызга айналган гулама ойшылымыз Шакарімді, соз жок, «куллі алемнін Шакарімі» деуге керек. Бірак ауызга женіл болганымен де: «Хош,  данышпандарыныздын данышпандыгы неде, кемел тулга дегенінізде, сахара ойшылынын кемелдігі немен далелденбек?» деген сурактын алдан орайтыны айтпаса да белгілі. Озгетілді халыктар осындай суракты коймаганда кайтеді. Сондыктан «Шакарім ­ алем ойынын  алыбы» деген такырыпка ой жугіртуді жон кордік.
      
Пирамиданын етегі, ортасы жане ушар ушы бар. Танірі мен табигат, жаратылыс пен адам, жан мен тан, акикат пен жалган сиякты адамзат насіліне ортак та мангілік проблемалардын жауабын іздеу  аскан акылды адамдардын еншісінде. Абайша айтсак, акикатты іздеуге  «аркімнін де таласы бар». Ойткені,  адамнын адамдыгы, пенде омірінін ман­магынасы деген сурактар осылардын жауабын табуга тіреледі. Сондыктан белгілі бір дін шенберінде я улттык мадениет денгейінде ізденген ойшыл философтар карамы мол. Бірак булар пирамида ушына шыга алмайтындар.
      
Ойткені, мангілік проблемалардын жауабын іздеп кана коймай, олардын акикат шешімін тапкан, накты жолын усынгандар санаулы гана тым сирек гулама ойшылдардын  сыбагасы. Танірінін хикметін сезу, ягни жан сырын танып білу ушін: «Бастагы коз жан сырын байкамас. Хакикатты дал коруге жан коретін коз керек», ­ дейді Шакарім «Тура жолда кайгы турмас» оленінде. «Алем ой алыбы», «кеменгер ойшыл» немесе «данышпан философ» деген тенеулерге анык сайкес алыптар осы сонгылар. Дала данасы Шакарім анык кокірек коздін иесі. Сондыктан орны алем ой  алыптары катарынан екенін ойшыл озі де жаксы білген. Сонын бірі былай айтканы:
               
Бас козімен сенделуге,
Бізге руксат жок, шырак!
       
Мундагы «бізге» деген созі кокірек козі бар аулиелер деген магынаны білдіреді.   Айтсе де данышпаннын не себепті данышпан екендігін аз да болса козгап отелік.
      
Акикат жалгыз, бірак оган жету жолдары коп болгандыктан шарк урып толассыз ізденген гуламалар бірі бірінін кайталануы емес. Ар данышпан хакикатка, рух биігіне, албетте, оз сокпагымен жетеді.
      
1895 жылгы «Лай суга май бітпес...» деген оленінен бастап, Абай оз шыгармашылыгынын ішкі мазмунын, табигатын мулде озгертеді. Бул багдарламалык олен есепті. Ойткені, онда:
               
Мекен берген, халык кылган ол ла макан,
Туп Иесін коксемей бола ма екен? 
Жане Оган кайтпаксын, оны ойламай,
Озге максат акылга тола ма екен?,
­
делінген кос сурактын жауабын іздеген улы акын калган омірін сарка жумсап, рух биігіне баскыштайтын болады. Шиырлы ізденіс жолынын 1902 жылгы «Алланын озі де рас, созі де рас» оленінде, айгілі «уш сую» танымымен туйыкталганы белгілі.
      
Шакарімнін екінші устазы Толстойдын философиясы да «Кайдан келдім, Максатым не?» деген сурактан бастау алып, адам омірінін максаты ішкі рухын осіру, гулдендіру болуга тиіс, зулымдыкка махаббатты карсы кою кажет деген ілімді жасауга саяды. Осы максатты таптык, насілдік, улттык кундылыктардан жогары койган жагдайда гана бакытты адам, бакытты когам куруга болады дейді орыс ойшылы. Онын білуінше, зулымдык аркылы жаксылыкты жасамактык еш мумкін емес.
       
Енді Шакарімнін озіндік сокпагына, ой шынына баскыштау реттілігіне отелік. Ауелгі саты ислам діні болганы, келешек ойшылдын хакикатты дін аясынан іздегені кумансіз.
       
Жасыратыны жок, мал баккан кошпелі омір салты ислам дінінін дендеп орныгуына дес бермей келді. Айт айтпа, бурынгы Танірлік наным-сенім устемірек болды. Бірак ХІХ гасырдын екінші жарымы мен ХХ гасырдын алгашкы кезенінде жанаша козкарастардын уакыты жеткен еді. Ойткені, отаршылдык кысым кос окпеден кыскан кысылтаян туста Ресей мусылмандарынын зиялы кауымы, онын ішінде казактын озык ойлылары, жайбіракаттыкты сілкіп тастап, исламга тарбие жолы гана емес, елдікті сактап калудын бір каруы деп те карай бастагантугын. Сондыктан осы кезде казак сахарасында шыккан кітаби акындардын дені діншіл акындар еді. Ягни оларга дін насихатшылары болу коса жуктелді.
      
“ХІХ гасырдын аягында казак сахарасында кітаби акындар коп болган, - деп жазады Т.Алімкулов озінін Абай шыгармашылыгына арналган белгілі кітабында. – Онтустік Сырда Майкот, Молда Медеу, Базар жырау, Жылкыбай, Сауытбек, Балта, Шаді-торе, Мансур, Санбай, Отебак, Садуакас, Айтбай, Кулыншак, Акберді, Ораз Молда, Омар Шораяков сиякты хисса шыгарып, жыр жазган акындар бар-ды” (Жумбак жан. – Алматы, 1993. – 97 б.).  Міне, осы аталган он алты акын да діни такырыпка кисса шыгарган екен.
      
Енді Ертіс оніріне коз салсак, Шакарім куралыптас А.Танірбергенов, Кокбай, А. Сабалулы, Керекуде М.Жусіп сынды корнекті акындар да діни багыттан кагыс калмаган екен. Кай кайсы да мусылман гуламаларынын жазгандарын коп окып, дін ислам кагидаларын оте жаксы білген жане, діни киссалардын талайын жазган акындар. Бір созбен айтканда, 1880 жылдардан бастап казак поэзиясында агартушылык діни багытпен астасып жатты. Бул ерекшеліктен Шакарім аман болды, ягни  40 жаска дейін діншіл болган жок деп айта алмаймыз.
      
“Абай жолы” эпопеясынын ХІХ гасырдын сонында Тобыкты ішінде откен окигаларды аркауы еткен “Кастыкта” тарауында М.Ауезов Шубардын (Шакерімнін) мусылман іліміне жетіктігін кам молдалыгын окырманга былай деп жеткізеді: “Семейдін мешіт-медресесіндегі казірет-халфелермен кездескенде, Шубар озінін мусылманша коп окыганын жане мусылман гуламаларынын кітаптарынан кол узбей журетін молдалыгын да іске жаратады”.
       
Арине, акынга касындагы Абайдын гурпы исламга деген козкарасынын асері ерекше болды. Маселен,  ХХ гасырдын басында Семейде Жакия кажынын уйінде откен бір мажілісте Абай серігі Кокбайга мынадай бір ауыз азіл оленін айткан:
               
Тагат деген не тагат Хак жолында,
Макам жандар ізденіп жур сонында.
Хактын жолын танымай калтан кагып,
Кот жуганга маз болган байгус молда.
      
Абай шакірттерін шын тагат пен хакикатка осылай да бурып отырган. Діншілдер мен паншілдер жазганын озі де коп казбалаган талапкер   Шакарім олардан озін алан кылган жаралыс сырларынын жауабын, ягни   коніл ашар акикатты, аныкты таба алды ма?
      
Бір оленінде:
               
Не сыр бар дін деген жолда,
Кітап, тапсір, кожа, молда… -
десе, тагы бірде:
               
Молдалардан дін сурасан,
Сандырактап, сандалар.
Паншілермен бас курасан,
Жан, Кудай жок дер тура-ак.
               
 …Таза діннін шын негізін,
Устаган бір бенде жок.
Дуние толган коп шатак дін,
Барі бірдей шатпырак, -

деуіне караганда, жок, таба алмаган. Оз созіне жугінсек, “Уш анык” атты трактатында: “Ескі дін молдалары, - деп жазады Шакарім, - кай дінде болса да жаралыс жолынын сырына шоркактыгынан бул туралы аныктап уктыра алмаган”.   
      
Шакарімнін озі іздеген аныктарды діни ілімнен де, сол сиякты паншіл галымдардан да таба алмаган себебі, діншілдер оздеріне дурыс корінген патуалар, тусініктемелер жане козкарастар аркылы мусылман жамагатты алдын ала сызылган шенберге камап, ойлау еркінен айырса, ал паншілдер, керісінше, туп кайнар - Куран мен Суннадан алыстап кетіп, халыкты оз білгендеріне бурумен болды.  “Натижеде, - дейді иасауитанушы галым Д. Кенжетай, - оте манызды екі жагдай пайда болды. Біріншісі – еркін ойлайтын, зерттейтін, ондіретін мусылманнын орнын, дастуршіл, еліктегіш, ураншыл мусылман басты. Екіншісі – факихтер, калламшылар, хадисшілер мен тафсиршілер оте жогары беделге ие болды. Куран мен Суннанін орны исламдык танымда екінші сатыга тусті” (Абайтану окулары // Исламдагы дастурлі діни таным. -–Алматы, 2004. – 27 б.).
      
Сойтіп, діншілдер мен паншілдер «анык нуры осы» деп насихаттаган дуниетанымдык  устанымдарга Абай сиякты Шакарім де  канагаттана алмаган, бул бір. Екіншіден,   Шакарімнін ойшыл ретінде калыптаскан шагы позитивистік кам агартушылык агымнын, онан сон материалистік ілімнін орістеп турган уагына доп келгенін ескермей болмайды.
      
Шакарімнін мурасын жарыкка шыгару тілегінде 1969 жылы 3 желтоксанда М.О. Ауезов атындагы Адебиет жане онер институтында С.Муканов, Г.Мусірепов, А.Тажібаев, М.Базарбаев, Ы.Дуйсенбаев, С.Кирабаев, А.Нурпейісов т.б. акын, жазушылар катыскан мажіліс отеді. Осы мажілісте С.Муканов былай депті: «Шакарім бір казакка хат жазган жок, маган гана бір хат жазган еді, сол хаты менде бар, сонда барлык пікірін жазган. Кандай принцип устанган, не істеп жатыр, шыгармасы кашан жазылган, осылары бар. Осы хатта біраз ман бар. Хаты жазушылык жолынын есебі сиякты» (Шакарім. Шыгармалары. Кураст. М.Жармухамедов, С.Дауітов, [А.Кудайбердиев]. – Алматы: Жазушы, 1988. – 560 б.).
      
 Кане, осы хаттагы “мандерге” коз тігелік.Онда: “Кырык бес жасымнан бергі олен создерім философия жагына салынып: об отвлеченного вопроса объективная рассуждение болгандыктан, укімет басуга руксат кылмас жане бул кезде халыкка тарату да лайыксыз ба деп жібермей калдым. Себебі: жан сыры, жаралыс сыры, дуниедегі тамам шатак діндер туралы жазылган”, ­ дейді кенес окіметінен огейшілік коріп, «мутыла» бастаган ойшыл акын.   Мундагы «Кырык бес жасымнан» деген оз созі сыншыл Шакарім діншіл Шакарімді ыгыстырган уакыт  1903-1905 жылдарга сайкес деп кесіп айтуга мумкіндік береді.
      
Айтпакшы, Абайдын философия мектебінен откен Шакарімнін Толстойдын жанашыл  дуниетанымдык козкарастарын куныга окып, ындын сала тексеретіні осы тус. Сонымен діншіл, шаригатшыл, осыган коса, балкім, жадитшіл де Шакарімнін гурпы исламнан коніл суыта бастаган, ягни ноктасыз ойдын адамына, сыншыл акынга ауысу мезеті ХХ гасырдын басынан екені ар кырынан далелденбек. 
       
Бірак алемдік ой­сана кеністігіне осы кезден кулашын жаза сермеді деу кате. Алда алі бірталай белдер жатты.  “Мутылганнын омірі” жырында акын кажылык сапары карсанындагы донасты кезенін былайша ореді:
               
Адасып діншіл азганын,
Паншілдер гылым казганын.
Философ – ойшыл жазганын
Сынауга енді бурдым бас.
      
Кадап айту кажет, бас буру бар да, онан сон, сыншыл кеменгер биігіне шыгу бар. Бул узак жол. Мынаган караныз,  гумыр бойы шарк урып хакикат жолды іздеген алем ой алыптары «тізімінде» орта жаска келмегендер санаулы, яки тіпті жок. Дуниені кокірек козімен корудін тым киынын осыдан­ак андайсыз.  Айтеуір, нагыз данышпандык сатыга, ой алыптары галереясы осыган далел, картайып, шау тарткан гуламалар гана жетеді. Маселен, имам Газали, Абай, Толстой ушеуінін де хакімдік дуниетаным тізгінін елуден асканда   устаганы бізге белгілі.  Шакарімге келер болсак, онын 55 жасында «Уш анык» трактатын колга алганын кореміз. Абайдын, жогарыда айтылгандай, екі сауалга жауап іздеп, «уш сую» танымына келгені сиякты, Шакарім де «Уш аныкта» койган сауалдары аркылы уш акикатты ашады. 
      
“Оз акылым кабыл алмаганды кім айтса да теріс корем, - деп имандай шынын актарады Шакарім кажы жанагы С.Мукановка жолдаган хатында. – Бірак акыл  кабыл аларлык далел айтса, ол кім болса да бас урам. ...Акылым айткан акикатты айтпай тура алмаймын. Еріксізбін”. “Мутылганнын омірі” жырында акын тагы айтады:
               
Ноктасыз оймен тексердім,
Бояулы діннен сескендім.
Дін шатагын коп кордім,
Катесін сынап тергенде.
               
 …Акылмен нанбай иман жок,
Ойлаудан акыл тиган жок.
Талай дінді тексердім,
Ешбірі мига сиган жок.
      
Осындай киядагы сокпакпен орлеген Шакарім рух биігіне, алемдік философия шынына алпыстан асканда гана шыгады. Ягни гылымнын асылын окып­токуга он бес жылдай уакытын сарп етеді.
      
Жанагы хатында айткан «жан сыры, жаралыс сыры туралы» таза философиялык жырларынын тугелі дерлік алпыстан кейінгі шыгармалары. Ал Ілияс Жансугіровтын жеке архив корында сакталып бугінге жеткен «Иманым» деген 28 оленнен туратын улкен циклін акыннын озі «70 жасымда жазылган» деп корсеткен.
       
Жапандагы Шакпактын боктерінде, жалгыз тамнын іргесіндегі  киелі Обалы биіктін басында отырып, жылдар бойы адамнын болмысын гана емес, хайуанаттар мен осімдік алеміне дейін  терен ізерлеп, арбірінен Кудайдын ісін корген (муны мусылман ілімінде «тафаккару фигла иллаки» дейді) Шакарімге тылсымнын сырлары мыскылдап ашыла бастаган деуге керек. 
      
Оган далел «Иманым» жинагындагы сырлы создері. Бул жинак хакім Шакерім ойшылдыгынын шыны, «куллі алемнін Шакерімі» деуге тірек етерлік ен кымбат болігі.
      
Тегінде Танірінін ісін ойлану, тану мен хакикат-ар туралы олендері барша адамзатка ортак шедевр ­ маржандар екенін Шакарімнін озі де жаксы білген.
         
“Мен осыны айтып отырганымда, - дейді Шакарім Сабене хатынын сонында, - адамшылык арым барша адам баласына пайдалы деп 30 жыл инемен кудык казып тапкан хакикатты неге жіберіп, алдымен осыны басуын неге тіленбейсін деп еркімді билеп, “Жан сыры”, “Жаралыс сыры” деген кыскаша корытындымды тагы жібердім”. 
       
Озі тапкан акикат ушкындары жалгыз казактікі емес, барша адамзат насіліне ортак мура екенін жаксы білгендіктен: «Аттен дуние, осыны куры казакша гана басып коймай, орысшага жаксы переводпен смыслін переводтап, гылымды азаматтын бірі енбек етіп, переводын озіме корсетер ме еді?», ­ деп толгана жазады гулама.Шакарімнін алемдік денгейін корсету мен гурпы дінге козкарасын тексеру озара байланыста болуы себепті Шакарімнін діні деген созімізді арі карай каузай туселік.
       
20-шы жылдардын басында акын дін такырыбына кайта оралып,   озі айткандай «шатак діндер туралы» жырларын жазады. Олар негізінен «Тау басындагы ой» атты 8 жырдан туратын циклге енген. Колжазбада автор бул топтагы олендерді 64 жаста (1922 жылы) жазылган деп корсеткен екен.
      
Жалпы сипаты схоластикалык діни таным-сенімді мінеу болып табылатын бул жырларында  ойшыл хакім катты сын айтады.  Маселен, “Бул кездегі діндердін барі нашар” (1922) деген оленінде:
               
Бул кездегі діндердін барі нашар,
Ешбірі тузу емес коніл ашар, -

дейді. Баршага аян, бул кезде жер шарынын алтыдан бір болігінде дінсіз когам салтанат курып жатты. Сондыктан жырдын астарынан егерде діннін негіздері мен хакикаттары бурмаланбай дурыс жеткізіліп отырган болса, адамзат мундай бейшара халге тап болмас еді деген емеуірін айкын сезіледі.Сабене хатында озінін “Жан сыры”, “Жаралыс сыры” жайында жазылган олендерін “бул кезде халыкка тарату лайыксыз” дейтіні де сол. Мурнынан шаншылып «Кудайсыздар когамын» курып жаткан атеистік орта ол жырларды калай кабыл алсын!   
      
Алып рухани устаздардын кай кайсы да адамзатка ортак, олар белгілі бір мадениет пен оркениет калыбына симайды, сондай-ак, дін шенберінін де оларга тарлык кылатыны екі бастан малім. Кеменгер философ акынымыз Шакерімнін де “діншіл акын” да, сол сиякты “сопы акын” да емесіне кажетті далелді оз создерінен керегінше таба аламыз.Шакарімнін діні деген келелі такырыпты тауыса айту мумкін емес. Сондыктан гулама М.Ауезовтын мынадай пікірімен созімізді туйіндейік.
      
“Адамнын жаратылысы мен озінін тутынган діні турасында Абайдын ен улкен ман беретіні – адамдагы сыншы акыл, терен ой гана болады”, - деп жазады М. Ауезов (Абай Кунанбайулы. – Алматы, 1995. –160 б.). Осы пайымын Мухан былайша устемелей туседі: “Натижеде …бар нарсенін тетігі ой дегенге келеді. Сойтіп, онын діні – сыншыл акылдын шартты діні болып шыгады”. Сан буын казак баласы естіп, санасына куйып оскен гуламанын осынау далді де адемі пікірі Шакарім Кудайбердіулына да аділетті екені хак. Ягни Шакарімнін діні де – сыншыл акылдын шартты діні десек кажы аруагына киянат жасагандык болмас деген ойдамыз.
      
Ескертер бір жай, 45 жасында да, 60 асканда да, Шакарім ислам дін тутынушы хак мусылман болган. Ал, «сыншыл акылдын шартты діні» деген туйінді создін манісі діннін акикатына, Абайша “діннін хак магрифатына” жеткен данышпан деген магынаны білдірмек. Айталык, алыс кокжиектер биікке шыккан сайын гана алаканга салгандай анык корінеді емес пе. Немесе жакындауга еш мумкіндік жок, тек алыста ала-кулан карайган нарсені жай козбен шолган кандай, дурбі салып караган кандай? Шакарім имамдармен міне осы ушін, оз созінше «уш анык» ушін сайыска тускен.

х  х   х
      
Шакарімнін алемдік денгейін багамдаудын тагы бір сара жолы онын Шыгыстын жеті шайырына жакындыгын карастыру. Ойткені, бул орісте жарастык пен жакындык мол. 
      
«Иманым» жинагына топталган Шакарімнін 30 тарта шедевр жырлары ішінде сопылык мадениетке жакын келетіндері аз емес. Ойткені, олардын кай кайсы да Танірі бар, жан ажалсыз деген хакикаттын далел-дайегі болып табылады. Шакарім мен шыгыс шайырларын табыстыратын ортак топырак осы емес пе.
       
Шакарім шыгармалары мен сопылык адебиет окілдері туындылары арасындагы байланыска арналган «Хакикаттын шын нуры» атты макаласында: «Олардын каммасына ортак сырлы угымдарды, ­ деп жазады шыгыстанушы А. Маралбек, ­ Шакарім жырларынан жазбай танимыз. Айырмашылыгы жалгыз ­ казак тілінде жатык берілуі» (Шакарім. ­ Иманым. ­ Алматы, 2000. - 313 б.).
      
Айтса айткандай, алпыстан сонгы Шакарім олендерінде Шыгыс шайырларынын желісі жазбай танылып отырады. Ягни парсы поэзиясынын Таніріні Жарга тенейтін улгісі, «мастык», «арак», «шарап» деп Кудайдын нурын, оны сінірген журекті астарлауын Шакарім мол пайдаланган. Маселен:
               
Корем десен Жарымды,
Мас бол, журек тазала, ­

дейді казак акыны. Ортагасырлык коне терминдерді акыннын тірілтуі казак тілі корынан балама таба алмагандыктан емес, сіра. Маселе, хакикаттарды санага нык шоктіргісі келгендікте сиякты. Маселен, Шакарім колданысында Жар ­ Кудай гана емес, Хакикат угымына да балама. Сондай­ак, «ар­ождан» угымын мусылманша «иман» десе де болар еді.  Бірак Шакарім жанаша «ар ілімін»  калыптастыруды коздеген, сондыктан уйреншікті ислам терминдері орнына парсы поэзиясындагы рухани астары айкын сырлы создерді пайдаланган деген ойдамыз.
       
Енді айгілі Шыгыс шайырларынын бірі 14 гасырда омір сурген Кожа Хафиз бен Шакарімнін аракатынасына токталайык. Онын ойшыл Шакарімнін суйікті устазы екеніне далел - “Корініске шокынган”, “Ей, жарымыз, ай нуры”,    “Кел, аякшы, кымыз куй”, “Тур, аякшы, бер кымыз”, “Коніл жібі колымнан”, “Анык ерге жолдас бол”, “Мажілісінде досыннын”, “Кешегі басшы піріміз”, - деп басталатын дін, иман иктихат багытындагы олендер топтамасы Хафизден аударылган. 
      
Хафиздін осы аталган олендері негізінен 1918-26 жылдар арасында аударылуы мумкін. Ойткені, “Абай” журналынын 1918 жылгы 3 санында басылган “Корініске шокынган” деп аталатын оленін акын мынадай таныстыру созімен береді: “Баягыда парсы журтында арі білгіш, арі сопы, арі акын Кожа Хафиз деген кісі болган. Сол кісінін озі мен созінен байкалган иманына казактын талапты жастарын таныс кылмак ушін, томенгі жырын казак тіліне аудардым”. 
       
Коніл аударар бір факті, Шакарімнін жиені Тауфик Досаев озінін шешесі Жакіштен туган жиендерінін атын кажынын озі койган деп жазады.  Мынаган караныз: 1921 – 1928 жылдары арасында туылган уш улдын да есімі «Кожа» созінен басталады ­ Кожакапан (1921), Кожахафиз (1924) жане Кожанияз (1928). Демек, бул омір дайек те  Шакарім осы кездері Кожа Хафиздін поэзиясына ерекше ден койгандыгын растай туссе керек.   
    
Хафиздін бір оленін акын былайша аударган:
               
Кешегі басшы піріміз,
Мешіттен кетті кабакка.
Муридтер, калай журеміз,
Тусеміз кандай сабакка?
      
Зерттеушілердін пікірінше, сопылык поэзиянын ірі окілі бола тура, сопы акындардын арасында Кожа Хафиз оз дауіріндегі ел билеушілер мен дін басшыларын олтіре ашкерелеген олендерімен козге туседі. Балкім, казак акынына Кожа Хафиз осы кырымен де жакын туыс, суйікті устазы болган шыгар.
      
«Хафиздін сопылыгы хакында, ­ деп жазады шыгыстанушы галым Ислам Жеменей, ­ ешбір тарихи кітаптардан маліметтерді жолыктырмаймыз. Ол даруіштік жолымен журмеген, онын устазы, не муриді жонінде деректерді де кездестірмейміз. Сопы, такуаларга тан ерекше киім де кимеген. Онын каншалыкты сопылар тобында жургендігі туралы да ешбір кужаттан таппаймыз» (Ислам алеміндегі сопылык // Абай. – 2005. - №2. – 53 б.).
      
Осы жолдарды окыган адамнын конілінде: «Олай болса, Хафиздін сопылыгы неде?» деген сурактын тууы занды.Соз жок, ішкі мазмунда. Хафиздін Аллага інкарлігі сондай, ол «кундіз­туні тынбай шарк урады, тіпті журегін де аямайды» (И.Жеменей).   
      
Сойтіп, Шакарімді Хафизбен, жалпы шыгыс классиктерімен жалгаушы басты нарсе олардын сопылыкты Кудайды тану жолы деп біліп устануы жане оны катып калган догмага айналдырмай  палсапамен байланыстыру дастурі десек кате болмас. Айткандайын, шыгыс шайырлары газелдерінін ішкі мазмуны Абайды да танті еткен болатын. Бул жонінде Мухан былай деп жазады: «Абай созі аз дауірден улгі еткен шыгыс классиктерінін шыгармаларындагы ішкі мазмундарга табынган деген пікірді айрыкша болек айтамыз... Гашыктык ісін Кудайды тану жолындагы жан арекеті есебінде жырлау басым еді». 
      
Корыта айтканда, дала данасы Шакарім Шыгыстын жеті жарык жулдызы болган, айгілі жеті шайырдын жана заманда кайталанган бейнесі есепті десек артык айткандык бола коймас. Ойткені, ол да солар сиякты бес дастан (хамса) жазган автор арі философияык лирикасы олардын поэзиясына уйлес, ундес, жакын туыс. 
      
Абай сиякты Шакарімнін мусылмандык агым – суфизмді жаксы білгені талассыз. “Анык асык - аулие, Кереметке сол ие, Жаны курбан Жарына, Керексіз озге дуние” дегені, сопылык дастурмен Аллага гашыктын журегін кобелек пен шамга тенеуі сиякты олен жолдары бізге акыннын сопылык кылудын ішкі сырына канык болган жеткізеді.
      
Бугінгі танда Шакарім діншіл акын демесе де, ойшылды сопы акындар тобына косуга, сопылык жолдан коруге пейілді жас толкын зерттеушілер аз емес. Сондыктан айтайык, суфизм ілімі мен кос кеменгеріміз дуниетанымы арасында тутастык каншалыкты болса, кайшылык та соншалыкты. Жайнамаз устінде мулгіген харекетсіз сопылыкты екі гулама да аулак серпеді. Оларша жалгыз “растык жолы”, “гадалат жолы” бул емес. Ойткені, таркі дуниеліктін екінші аты -  гумырсыздык. Сондыктан туган халкын бул жолга тусуге шакырмайды. Мысалы: “Бул жол - бек шетін, бек назік жол”, - деп ескертеді Абай, себебі: “Гумыр озі – хакикат. Кай жерде гумыр жок болса, онда камалат жок”.Ал, Абай философия мектебінін талімгері Шакарім  “Адамдык  борышын – халкына кызмет кыл” деп басталатын оленінде:
               
Кайтадан кайрылып
Кауымга келмейсін.
Барынды,
Нарінді
Тірлікте бергейсін, -

деп устазына ун косады.  Таніріні танысан гана адам атына лайык боласын дейді алемдік діндер.   Хош, ал Таніріні танудын амалы кайсы?
      
Шакарім мунын аркімге угыныкты карапайым жауабын табады: ол ушін киянатты жау біліп, напсіні тый! Ягни бакытты омір суру айласы: аділ омір суру. «Ак журекті ертерек, Ескердагы, кыл адет!».
       
Сойтіп, Шакарім «Адам омірінін максуты не?», «Адамга тіршіліктін керегі не ушін?», «Ен жаксы адам не кылган кісі?» деген сиякты арбір саналы адамды толгандырмай коймайтын сурактардын накты жауабын берген, мангі проблемалар хакында алемдік философия денгейінде оз созін айткан гулама.Созіміздін сонын Шакарімнін ізашар жанашылдыгы деген маселеге бурып, оны олендерімен далелдейік.    
               
Жаралыс басы ­ козгалыс,
Козгауга керек колгабыс.
Жан де мейлін, бір Ман де,
Сол куатпен бол таныс,
Алемді сол Ман жараткан, ­
 
дейді ойшыл акын. Жан дегеніміз кез келген козгалыска турткі бастапкы куат екенін осылайша ашып, уктыра алган данышпанын кане!
       
Алемдік философиянын екінші жумбагы ­ Рух деген немене деген маселе. Ол жайында:
               
Рух деген ­ мінсіз таза акыл,
Мінсіздін ісі шын макул.
Айуандагы акыл ол емес,
Аз гана созім ­ аз такыл,
Куранды окы нанбасан, ­

дейді данышпан. Сонымен «рух» угымына да накты аныктама береді. Ол  «таза акыл» екен. Рух пен жанды айыра алмаушык адамнын оз болмысын озі уга алмауына  басты кедергінін бірі. Діншілдер рух пен жанды бір санап, «жанынды жолдан косты» деп кункілдесе, паншілдер «жан жок» деп тіпті маскара шатасты.
       
Адамдагы акыл айуанда да, тіпті шопте де бар «аз акыл» емес дейді ойшыл, ол жогалмайтын ерекше акыл. Осы ретте Шакарім Куранды окы нанбасан деп, ондагы «біз адамга ерекше акыл силадык» деген аятты еске салып отыр. Гап сонда, рух жаннын устінгі кабаты, онын устіне киген киімі есепті. Ягни адамдардын жаны бірдей болганымен рухы артурлі. Сойтіп, Шакарім рух пен жанды айырып береді. Ар адам жанынын ерекше болатыны, «рух» немесе «таза акыл» деген категориядан екені айгакталады.   
      
Ток етеріне келгенде, Шакарімнін жан жане рух жайында берген аныктамалары мулде жана, тын. Жан мен танге ортак, екеуінен туылган «коніл» категориясы туралы да осыны айтамыз.Карт ойшыл дінші мен панші, Абайша мутакаллимин мен мантикин атаулынын катені мойындамай бірезуленіп, озіне ермесін біледі:
               
Панші мен дінші тындамас,
Жиреніп муны тындамас.
Ойткені, олар бірезу,
Адетін тастап шыдамас,
Арланбай буган еруге.

Сондыктан:
               
Философ созін окыдым,
Талайын ойга токыдым.
Кітабын да коргемін,
Аулие мен сопынын, ­

деуімен ескі енбектермен  мол таныстыгын ангарта отырып, иманы каміл кеменгер мангілік хакикаттарга катысты жаналыгын жастарга арнайды:
               
Шала дін мен кате паннін,
Созіне ерме, маган ер.   
      
Ойшыл акынга ергісі келген адам онын философиялык жырларына,  сырлы создеріне устіртін карамай, иждикатпен ойга токуы шарт.
      
«Акылдан ойга сыр тарап» деп басталатын сырлы созінде:
               
Ескі иманды отка ортеп,
Асыл иман алган кун.
Асык Жарды таптым деп,
Хакикатка нанган кун, ­

дейді ой алыбы. Коріп отырмыз, 70 жастагы ойшыл шайыр бул жолдармен гылымда «мистика» деп аталатын дуниенін корінбейтін жагынан хабар алганын сездірген. «Асыл иман алган кун» жане «Хакикатка нанган кун» дейтіні сол. Мундай эзотериялык сырлары мол жыр жолдарын талдау, екшеу, арине, оз алдына гылымдык жумыс.
       
Сойтіп, жогарыда соз етілген такуалык сана, тарикат жолы, шыгыс шайырларымен ундестік, ен бастысы, адамнын адамдыгы мен омірінін максаты туралы озінін философиялык «Омір окулыгын» жасауы ­ барі­барі Шакарімнін алем ой алыбы екендігін дайектесе керек. 
      
Шакарім Танірі тусінігіне Батыс ойшылдары секілді болмыстын «бірінші себебі» ретінде карамайды. Алем, жаратылыс Шакарімше Танірінін Бар жане Бір екендігінін белгісі гана. Ягни ол  кадуілгі ойшыл философтар катарынан емес. «Жуз пайгамбар «мугжиза» корсетсе де, сені кормей мусылман бола алмаймын» дейтін ол діни гулама ойшылдардан да биікте тур. Сондыктан есімі гасырдан гасырга асатын ой алыбы екеніне камілміз.
 
//Коныр атпен тілдесу//

1926-31 жылдары жана шошалада омірі калай откеніне  «Коныр ат» деген оленімен Шакарімнін озі комекке келеді. 
      
Казактын аныз-эпостарында жылкы жарыктыктын орны болек. Басты кейіпкерді тулпарсыз козге елестету киын. Албетте, ол мініс аты гана емес, кейде тілдесіп, кейде тілсіз-ак угысатын жан серігі де. Мундай жылкы баласына жуйріктік, тозімділік, сезімталдык, иесіне берілгендік касиеттері тан. Міне, Шакарімде осындай ерекше есті тулпар болган. Ол Коныр ат.

Шакпактагы жана Саяткора кажынын отбасы, туысы туратын оз кыстауынан 60 шакырым, ал манайдагы ірі ауылдар – Байкошкардан 12, Баканастан 20 шакырымдай жерде орналаскан. Егерде кыскы боранда жазатайым бірдене бола калса, катынасу аса киынга согады. Сенімді жануардын ролі осыдан-ак угыныкты. 1930 жылдын боранды кысында жанагы «Коныр ат» деген узак олен-дастанын жазып, онда 72 жастагы акын:
               
Ак кырау усті – басы Коныр аттын,
Кар басты аккан козін тау булактын.
Атымды сугара алмай, карлатамын,
Тапжылмай сол корада уш кун жаттым, -

дей келе, тулпарымен тілдеседі:
               
Сойлестім сол атпенен бір азгана,
Бар гой деп, айуанда да акыл-дана.
Шыдай тур біраз кунге жануарым,
Барармыз, кун ашылып, елге жана.
       Сонда Коныр ат буй дейді:
               
Ол айтты: «Мен шыдармын карласам да,
Неше кун Байкошкарга бармасан да.
Ішетін ыстык кылып, отынын жок.
Боранда таба алмассын кармасан да».
Карт акын:
               
«Акелгем анеу куні жіпке тагып,
Жартысын шолгыншылар кеткен жагып.
Калдырдым кунге сенбей біраз отын,
               
«Ей, ием! Елсіздегі сен бір каріп,
Тагы боп, жапан дузде журсін арып.
Куарып ку далада жатканынша,
Боранда жылынсаншы елге барып».
         
Дастанда диалог осылай жалгаса береді. «Бул Коныр атты акей доненінде мінді, - дейді Ахат Шакарімулы. – Муны басында  жылкышы мінген болатын. Акей озінін мініп журген дагдылы атын тастап, сол коныр доненді калап алды. Соган караганда жаксы ат болатынын акей сезген сиякты. Ал, Коныр атты алсак – биік, аягы асадалдын аягындай тік, сінірлі. Кыска бел, басы етсіз, екі козі оттай жайнап туратын, жал-куйрыгы кара, туягы куланнын туягындай донгелек, тік бакай, сурінбейтін, журісі жайлы, алді ат болатын. Сол доненінен мінген (шамасы 1926-27 жылы – А.О.) Коныр ат акейге біржола уйреніп кеткен. Акейді жалгыз тастап кетпейтін болган».
      
Каракердін, ягни Коныр аттын аса сезімтал сирек жануар болганын Шакерімнін озі де   айтады: «Менін дыбысым шыкпай калса, кісінеп, жер тарпып, пыскырып, тынышсыздана береді. Ал, жотеліп, даусымды шыгарсам тыныштала калады. Далага коя берсем, біржола кетіп калмай, аунап, ойнактап, кайтып келеді». Кылкуйрыктынын киелісі деген осы емес пе!
      
Жапандагы жалгыз там, Шакарімнін оз жобасымен салынган. Курылысы да, жабдыгы да ерекше болган.  Кіріп барганда узынша далізі бар, сонын бурышына койылган тугырда томагалы кыран конып отырган. Далізден уйге кірген бетте пеш. Сол жерден жагылады. Пештін ерекшелігі сонда, онын жал-кудыктары (тутін журетін труба) уйдін іргесін жагалалай салынып тобеге шыгарылган. Осылай уйдін іші біркалыпты жылынады. Жалдын усті кітапты т.б. заттарды коятын тауаша (полка) ретінде кызмет еткен.  Арі киім кептіруге мумкіндік берген. Ортада жалпак жер стол. Жалпак болатыны, сол орында турган жалпак тасты стол ретінде пайдаланган. Орындыгы да усті капталган тас екен.
       
Гулама 1925-1931 жылдар аралыгында гумырын откізген тамды козге анык елестету ушін Абай музейінін кызметкері болган Кабыш Керімкулулынын естелік жазбасын келтіре кетелік. Онын акесі Керімкул аксакал Шакарімнін Саяткорасына ен жакын мекен – Байкошкар ауылынын тургыны. Карімкул (руы анет) Шакарімнін коп олендерін жатка  білген, акынды пір тутып, аулие санап откен кариянын бірі. Ол, айелі ыргызбай руынан болгандыктан Шакарімді жезде деп те курметтеп откен. Ал, баласы Кабышка келсек, ол аншілік онер конган адам,  Шакарімнін андерін алгаш шыркаушынын жане арткыга жеткізушінін бірі. 
         
«Бірде сакылдаган сары аяз бен уйткып соккан жапалак карды елемей, Шакерімулы Кабыш екеуміз Шакерім шошаласына келіп, коржын толы салем-саукатты ішке ала кірдік, - дейді ол. – Келген конактарга ет асып, шай кайнатып, туйесін сауып, даладан отын акеп жагып, Шакен кіріп-шыгып журді. Жартас тауды ыктай салган уйі кен. Оюлы сырмак устіне жайылган корпе-копшік, жер устелдін устінде жазылган кагаздар… Уюлі кітаптары мол. Тускиіз тусына гармон, домбыра, сыбызгы, бытыра мылтык, агаш шокпар, кумістелген кісе, дандеку окшантайы, муснагі, пышагы кынымен, бір киер киімдері, камшыга дейін ілулі.
      
Пеш іргесіндегі тай тері устінде тазы жатыр, кабыргалас бір корада байлаулы ат тур. Бурыштагы тугырда буркіті томага астынан бізге уркектей карайды.  Шакерім конілдене бізге карап: «Кабыш-ау, сені біреулер акын екен деп еді. Кане корткан, ойга туйген конілдегі шерінді анмен айта койшы, сынап корейін» – деді». 
       
Кеменгердін актык алты жыл омірі міне осы уйде откен.  Естеліктен   елсіз жапанда турып жатса да, Шакарімнін аксуйек адамша омір сургенін кореміз. Талгаммен жиылган уй жиказдары, тай тері устіндегі тазы ит, корада турган тулпар ат, тугырга конган дала тузі – буркіт барі осынын айгагы. Тускиіз тусына койылган дуниелер казіргі музейлердін де торінен табыла бермес...
       
Ахат сиякты Кабыш Шакарімулы (1898-1931) да акесіне ат ізін салып отырган. Ол тобыкты еліне акын арі тамаша скрипкашы ретінде аты шыга бастаган дарын иесі екен.  Карт Шакарімнін сагына коріскен баласына «Сені біреулер акын деп еді, ... сынап корейін» деп азіл айтуынын манісі сол. Кабыш аке созін куп алып, колма-кол олен айтса керек. Осы олені артынша узак толгауга негіз болады.  Онда аке халін:
               
Ак кар, кок муз Арканын,
Ыктай конган тасында –
....Босагада кыраны,
Кондырулы турады.
               
Кайрат, нурдан айырылган,
Максут, талап майырылган.
Каралы шал кайгырган,
Мен отырмын касында, -

деуімен сыпаттаган сон, олен иесі оз коніл куйі жайында былай дейді:
               
Жым-жырт жапан коргісіз,
Ой кезеді келгісіз.
Жантаямын, белгісіз
Айыгым да, масым да.
      
Айтары не, Кабыштын бул толгауын оптимистік деуге киын. Узак шерлі олен жолдарынан келер кунге сенімсіздік пен алан ерекше еседі. Ойткені, бул 1929 жылдын кысы болатын. Ел ішін алатайдай шулатып, асіресе, ыргызбай аулетіне буйідей тиген кампеске науканынын откені кеше гана. Талай жиын-талкыга тускен Шакарім азірге аупірімдеп аман калды да, Абай баласы Турагул отбасымен Шымкентке жер аударылып кете барды. Кабыш журегін тілгілеген осы окигалар екені анык… 
      
Аласапыран уакыттын коктуманына козін талганша уніл, миын катканша ой кездір, бірак тагдырдын курган талкысы мен тезін болжай алмайсын. Кабыш та, екі жылдан сон 30 жасында, аштык азабынан киналып жарык дуниемен коштасарын кайдан білсін...
      
Айткандайын, тамдагы жабдыктардын барін дерлік карт акын оз колымен жасаган-ды. Ойткені, озі темір согатын уста арі агаш шебері. 1931 жылдын кысында: «Бір куні, - дейді Ахат, - тубірді алып, акей ожау жасамак болды. Онын ішін оятын ынгыру темірді озі согып алды. Шапашотпен шауып тубірді женілдеп алып, ішін ынгырумен ойып, тубірден адемі кымыз ожау жасады». Тамда суйретпе деген улкен кымыз саба болган, соган караганда жазгы уакытта кажы уйінде кымыз узілмеген. 
      
Енді бірде: «Сагатымды бурап, токтата алмай акейге корсеттім, - дейді Ахат. - Акей бурап корді де «арканы узілген екен, ашып кору керек» деп, столга ак кагазды жайып, сонын устіне сагаттын ішін ашып, усак винттерін койды. Козге киетін лупа, винттерді бурайтын, шымшып устайтын кішкене кыскыш – барі бар. Мен акей сагатты істеп жатканына карап отырып, акейдін білмейтіні аз екен деп тангажайыптанып, Семейдегі окыган шебер сагатшыга уксаттым». 
      
Колы шебер акын буркіттін тугырын да ерекше жасаган. Жумаділ деген керей жас жігіт кысы-жазы Шакарімге келіп-кетіп журген. Себебі, саятшы адам анга шыкканда, оган міндетті турде комекші керек, оны кагушы дейді. Осы Жумаділдін айтуынша, бір тиекті бурасан, кустын алдына жем беретін саптыаяк шыгады, енді бір тиегін бурасын, одан буркіттін томагасы, артурлі керекті кішкене саймандар шыгады екен.   
       
Жана айттык, едеуір кен тамды жылытуга курылысы ерекше пеш салынган деп. Сондыктан карт акын манайындагы тауларга шыккан сайын бос кайтпай, жіпке буып, Коныр атпен суйретіп, отын ала кайтып отырган. «Кара буйра» деген тас арасына шыгатын буталар болады екен. Бул бутанын касиеті туралы: «Жастай жанады, тутіні болмайды. Кызулы, шогы копке дейін сонбейді, сексеуілдін азгыны болса керек. Алуы да онай, етіктін окшесімен теуіп жіберсен, тубімен копарылады», - деп озі айткандай, жагар отыны осы сексеуілдін азгыны (яки озгерген турі) еді. Бір киыны, ашык кундері болмаса, боран-шашында буталарды таба алмайсын. Жогарыда киелі жануардын атынан:
               
Ішетін ыстык кылып, отынын жок,
Боранда таба алмассын кармасан да, -

дегені, жане: «Акелгем анеу куні жіпке тагып» деуінін манісі осы. Кыскасы, Коныр аттын иесіне аса кадірлі болуы бекерден емес.
      
Ауыз су маселесіне келсек, Шакпак жотасынын жалгыз там, кора согылган тусынан тас булак жарып аккан. Фонтанша атып жатады екен, жарыктык. Бірак жиі согатын боранды кунде оны да кар басып калады екен, ат иесінін:
               
Кар басты аккан козін тас булактын,
Атымды сугара алмай, карлатамын, -
дейтіні сол.
      
Акын Коныр атына мініп, коршілес артель тургындарына жиі катынап отырган. Оларга арналган екі олені бар: «Баканас, Байкошкардын коп сабазы» мен «Аншылык ауелінде кандай татті» деген.
      
Біріншісінде:
               
Баканас, Байкошкардын коп сабазы,
Жиып ап кыран буркіт, жуйрік тазы.
Енбекші уйым болмай, аншы болып,
Ойда жок бидай менен шоптін азы, -

деп енбекші кауымнын камсыз журген жайына аландаса, екіншісінде:
               
Салынбай біржолата ан куганга,
Енбек пен ескере жур канагатты.
…Жумысы бул уакыттын – адал енбек,
Заманын котермейді бул саятты, -

деп екі улкен елді мекен - Баканас пен Байкошкардын «сабаздарына» аталык акыл-кенесін айтады. Бул екі оленді жазу себебі мынадай. Алгашында уйымшылдыктын тамаша улгісін корсеткен «Баканас» артелінін ортакшылары 1930-31 жылдары енбекке суынып, кейбір сауыкшыл азаматтарга еріп аншы болып, ан кууга ауестенгенде айткан.
      
Шакарімнін озі 60 жыл кыран буркіт устап, саятшы болган адам. Саят кызыгы мол, татті, бірак, ток, тыныш омірдін ермегі. Сондыктан жанашыр аксакал ашаршылык тыкыры таяп калган мына заманнын саятты котермейтінін ескертеді. Жумысшы-шаруалардын бастапкы ынта-жігері басендеп, айрандай уйыган кауымдастыктын кожырай бастауына іскер басшы Архам Ыскаковтын «ага султаннын урпагы» ретінде кызметінен куылуы (1927), осыдан сон 1929 жылы артельдін «Баканас» жане «Байкошкар» деген екі колхозга болінуі себепкер болган сиякты. 
      
1927 жылы КСРО Гылым академиясынын С.И. Руденко баскарган экспедициясы Казакстаннын шыгысында болады. Экспедициянын этнография жагын баскарган Ф.А. Фиельструп деген галымнын Шакаріммен кездесіп, одан этнографиялык маліметтер алганы аныкталып отыр. Ойткені, галымнын озі кітабында: «Семей уезінін кадірлі адамы Шакарім Кудайбердиннін (аргын-тобыкты) бізге айтып беруінше», - деп атап откен.
      
«Егемен Казакстан» газетінін 2002 жыл 4 маусымдагы санында жарык корген «Шакарім кажы деп отырмыз» деген макалада бул кездесудін ман-жайы толык айтылган. «Экспедиция маршруты, - деп жазады макала авторы М. Абдешев, - 1927 жылдын 22 маусымында Павлодардан басталып, 10 кыркуйекте Алматыда аякталады. Міне осы екі аралыкта ол Семей уезінін жерінде болып Шакаріммен кезіккен. Ленинградтагы Орыс музейінін (казіргі этнографиялык музей) гылыми кызметкері Ф.А. Фиельструп 1927 жылы Семей уезінде Шакарім Кудайбердинмен кездесіп, одан артурлі этнографиялык маліметтер алып жане 2 рет фотосуретке тусірген. Бірінде ан аулайтын кусын устатып, екіншісінде жекелей озін суретке тусірген болып шыкты».
      
Сонымен, кунды мура – Шакарімнін буркіт устап тускен фотобейнесі бугінге жетіп отыр!   Бір гажабы, осы суретте Коныр аттын бейнесі де бар! Зер сала карасаныз, тамнын бурышынан мыкты мойнын алга созган бос, тізгінсіз турган каракер, яки коныр тусті жылкы жарты денесімен корінеді. Киелі Конырат міне осы деп сенгіміз келеді. Ягни фотосурет аркылы Шакарім буркітінін гана емес, атынын да сулбасы жетіп отыр.
      
Айткандайын, Коныр ат туралы Зияттын да олені бар. Кытайда Зияттын колында турган жиені Кожагапан Сулейменов (1921-1996) олен тарихы туралы былай дейді: «1931  жылы Зият Кытайга аттанганда кажы озінін такымына баскан Коныр атын Зиятка береді. Осы жылы Алтай аймагынын Сарсумбе каласында коныр ат туралы оленін жазады». Оленде есті аттын иесі мен жерін сагынган жайы былайша жеткізілген:
               
Бул ­ дагы сагынады жерді білем,
Баска уйірге косылганнан байкап корем.
Мені де каралайтын болса керек,
Жершілін жылкынын мен озім білем.
      
Осы оленді окыганда, аулие адам сылап­сипап баптаган жылкы да аулие ме дерсін. Тілсіз макулык санатындагы жануардын «Мені туган жерімнен, багып каккан иемнен ажыраткан сенсін ­ ау, осы» деп кіналай, каралай карауынын озі неге турады! Сонымен, Коныр аттын кылкуйрыктынын тандай каккызатын естісі, керемет тулпар болганы хак. 

 
Ойшылдыктын орінде немесе акыннын колжазба даптері хакында.Карт акыннын 1929 жылгы «Салем! Абдігали бауырым, жалгызга» деген олені омірдерек іспетті. Онда:
               
Кайгы-касірет жок бул кунде басымда,
Болмаса да жолдас касымда.
Мен еш нарсеге муктаж емеспін,
Дайын ішетугын асым да.
               
Байкошкар барам, еріксем,
Корама кетем, желіксем.
Ойлансам, толгансам мекенім сонда,
Олен жазып, ермек кылып,
               
Жалгыз жатам неше кундей онда.
Маган осы омірім корінер бейістей,
Уайым жок Сіздін кейістей, -
дейді кария.
      
1928 жылдын кузінен уш Олжайдын бірі – Айдостын урпагы басына булт уйіріледі. Асіресе, жуан ата Ыргызбайдан тараган торт улдын (Оскенбай, Мырзатай, Осер, Жортар) насілі карі-жасына дейін «ане акетеді, міне акетеді» деп жатса-турса кейіске, уайым-кайгыга салынган кун кешеді. Жортардын немересі Алдажар. Шакарім сиясы кеппеген ані мен оленін жолдап отырган аншілік онері бар 30 жастагы Абдігали одан жалгыз. Ен киыны, бурын болыс болган адам.
      
Болыс болган дегеннен шыгады. 1923-24 жылдардан бурынгы елді буріп, ыктырып устайтын нагыз жуандардын куні отіп, болыстыкка палендей байлыгы жок, кобіне жетім я кедей, жане мінезі жагынан ешкімге киянаты жок момын адамдар келе бастаган. Абдігали болыс, міне, сонгылар катарынан.
      
Кос колхоз - Байкошкар мен Баканаста онерлі, анші жігіттер болган. Маселен, Керімкулдын Кабышы (1910-80) Шакарімнін барлык андерін оз аузынан естіп уйренген адам. Бірак Абдігали ерекше  анші (баритон) екен. Денесі кандай зор болса, дауысы да сондай болган.
               
Абдігали бауырым, жалгызга,
Осы анімді уйрен салгыз да,
Бул – дауысына сенін лайык ан,
Толга! Бір нуктесін калгызба!, -
дейтіні сол.
      
Айтайын дегенім устідегі жайлар емес, 1928-29 жылдардын Шакарім шыгармашылыгы ушін орны болек, керемет табысты, онімді уакыт болгандыгы.
       
І.Жансугіровтін архивінен табылган Шакарімнін колжазба даптері осынын айгагы. Даптердін иесі ен улкен олендер цикліне (28 оленнен турады) «Иманым» деген такырыпты койып, бул циклдін жазылу уакытын «70 жасымда жазылган» деп белгілеген екен. Ойлап караныз, 28 олен, 1460 жол! Жане кандай олендер десенізші, жыр жаукарлары, алем денгейіндегі шедевр десек осіріп айткандык емес. Ягни 1928-29 жылдар философиялык жырлардын тыгыны агытылган сияктанады. Жогарыдагы Абдігалига арнаган олен созіндегі «Уайым жок Сіздін кейістей» деген жолдын манісі де осы арада болуга тиіс.
      
ЕСКЕРТУ: 1988 жылгы «Шакарім шыгармалары» атты жинакта соз болып отырган «Иманым» циклі, ягни 28 жыр жайында «Бул жырлардын кай жылы жазылганы малімсіз» деп корсетілген. Расында да, жана айтылгандай, бір жыл ішінде муншама жырдын дуниеге келуі тан калдырмай коймайды.
      
Айткандайын, «Анадан алгаш туганымда» деген 104 жолдык тамаша жырын да Шакарімнін озі жанагы даптерінде 1928 жылгы деп корсеткен. Неге екені белгісіз жана аталган 1988 жылгы  жинакта олен сонында «1918 жыл» деп корсетіліп, окінішті кателік орын алган. 
       
Арине, маселе 30 тарта палсапалык керемет жырдын бірер жыл я бес жыл колемінде жазылгандыгын далді білуде емес. Осы жырлардын Шакарім ойшылдыгынын, жалпы поэзиясынын орі болып табылатындыгы созсіз.  Басы ашык, айдай анык нарсе міне осы.
       
Осы жырлардын улкен болігінен, жалпы кенестік кезенде жазылган лирикасынан Шакарімнін оз оппоненттері материалист козкарастарды устанган галымдарга айткан сыны аркез байкалып отырады. Ойткені, бул білімділердін кобі карсы жактын жендік, болдык деген сынаржакты идеологиясы алдында мынау шын жана іс, жана адамнын ісі екен деп бас урып кулаган шагы болатын.  Маселен, 1924 жылы жазган «Тура жолда кайгы турмас» деген оленінде:
               
Тан коретін бастагы коз,
Байкамайды жан сырын.
Кор де акылга сал деген соз
Коз керек кой ойлырак.
          
Хакикатты дал коруге,
Жан коретін коз керек.
Бас козімен сенделуге
Бізге рухсат жок, шырак!, ­

дейді шын создін иесі Шакарім.    
      
Осы жылы комсомол жастар мен гулама Шакарім арасында бір ангіме отеді. С.Касиманулынын естелігінен сол ангімені келтірейік: «Ангіменін желісінде бізге «окудан кол узбендер, окуга тусу керек, кейін окінесіндер» деген акылын айта отырып, оган Абайдын жане озінін окініш олендерін коса айтып отырды.
       ­
Сендер бакытты адамсындар. Біз сиякты окше ізі кайдан шыкканын, мандайы кайда барарын айыргысыз шыргалан заманда туган жоксындар, ­ деді. Осы сарынды ангімелерін тындап отырып, сонда мен:
      ­
Кажы, Сіз анык коммунист екенсіз гой, ­ деп калыппын.
Кажы жаксылап турып куліп алды да:
       ­
Осында кейбіреулер Мухамед пайгамбардын озі де коммунист болыпты гой деп журген жок па? Пайгамбар, молда, кажы дегендер коммунист бола алмайды. Болам десе де, бул олардын колынан келмейтін іс, ол жана іс, жана адамнын ісі гой...»  (С.Касиманулынын естелігі //  Казак адебиеті.  – 2000.  – 30 июнь ).
       
Байкап окып отырсак, кажынын сонгы созі мен устідегі олен шумагы ундес, уйлес. Балкім, олен осы кездесудін асерімен жазылган болар.  Дастурлі дуниетаным иелерінін комсомол, коммунист болу колынан келмейтіні, олар алемге тек бастагы козбен караумен канагаттана алмайды. Оз кезегінде, коммунистердін, жалпылама айтканда материалистік козкарасты дурыс деп білген адамдардын кателігі, далірегінде, трагедиясы «Танірі жок, жан жок», сондыктан алемге тек бас козімен карау кажет деген тубі шірік идеяга тірелген болатын. Озіне гана аян бул хакикатты Шакарім жанагы ангімеде комсомол шырактарга, арине, таркатып айта алмаган.   
       
Туйін: 1922-29 жылдар аралыгына келетін Шакарімнін палсапалык ар оленін мукият талдап, екшеп халыкка насихаттау жане казак философиясын алемдік денгейге котеру ісіне пайдалану, соз жок, бугінгі жане келешек философ жастарымыздын манді міндет­парызы.
       
Созіміздін сонында тілге тиек етілген Шакарімнін жыр даптері айгілі акынымыз Ілияс Жансугіровтін жеке архивіне калай тап болган деген маселеге катысты ой боліселік. 
       
Бага жетпес колжазба даптердін 1931 жылдын кысында Шакарімнін хатымен бірге С.Мукановтын колына тускені куман тудырмайды. Осы жылы Сабен Маскеу каласына «кызыл профессура» деп аталган курска окуга аттанады. Осыган байланысты ол даптерді І.Жансугіровтін колына табыс етуі ыктимал. Ойткені, Ілияс осы жылдары Абайдын толык жинагын шыгару ісіне белсене ат салысып, бурын да  осы маселені котеріп журген зиялынын бірі. Мысалга 1923 жылы жарык корген «Абай кітабы» деген макаласы мен 1933 жылы Кызылорда каласында жеке кітап болып шыккан Абайдын тунгыш толык жинагына оте колемді алгысоз жазганын айтсак та жеткілікті.
      
Бул 62 беттік алгысозді Ілиястын оз ыктиярымен емес, аділ жазуга мурша бермейтін таптык саясат кыспагы жагдайында жазганы сокырга таяк устаткандай сезіледі. Шакарім даптерінін сырткы беті жок. Бул да Ілекеннін озі я болмаса жакын жанашырынын бірі сактык ойлап жасаган іс екені білініп тур. Бетінде «халык жауынын» есімі бадырайып турган даптердін каншалыкты кауіп тондіретіні оз озінен тусінікті.
      
Калай болганда да, санлак акынымыз І. Жансугіров кылыштын жузіндей уакытта колжазба даптерді сактап калып, аз Шакарімнін рухына, казак мадениетіне олшеусіз кызмет кылды. Егерде бул даптер жогалган жагдайда кандай улы мурадан айырылып «ай кап» деп сан согатынымызды елестетудін озі коркынышты. Иа, колжазбанын бугінге жету окигасын тагдырдын киын сырлы жумбагынын бірі де де кой.