Асан Омаров. Коне Семей болган ба?

«Семейді екі датаменен «290 (1168) жыл» деп тойлаган дурыстык. Асіресе, екінші датанын орыс-казактын санасына нык шоккені абзал. Бул уакыт талабы», - дейді галым-журналист Асан Омаров

Биыл суйікті каламыз Семейдін 290 жылдыгы тойланбакшы деген хабарды баршамыз естіп-біліп отырмыз. Бірден айткан жон, бул датаны жокка шыгару ойда жок, тойдын кобейгеніне не жетсін. Бірак катты ескеру кажет жай, Семейдін кунтізбесінде, будан он жылдай бурын айтылып-жазылгандай, екі дата бар: бірі – 1718, бірі – 840 жыл. Датанын сонгысы умытылмаса, дабыранын астында калмаса екен.

Есте жок ескі заманда Ескендір Зулкарнайын деген ер конілді,бірак «мактансуйгіш» (Абай) патша болганын баріміз де естідік, білеміз. Орыстын аскак мінезді  монархі Петр Біріншіде Ескендірге уксастык болган деседі. Расында да тойымсыз оршілдігі гажап: ол кен-байтак Сібірді канагат тутпай, букіл Орталык Азияга аранын ашты, ол ол ма, тіпті алыс Ундістанга да козі тунады. Орыс аскерлері Унді мухитына жетсе, сонда «етігін жуса» деген ой-арманымен козін жумган деседі. Муны баска емес, ресейлік аты-шулы депутат Жириновскийдін жагы талмай шатып-бутып айгілеп жургені малім.

Жа, жаугер Петр Бірінші «арманын» іске асыруды неден, калай бастаган еді? Узын аккан Ертістін бойына каражат пен аскери кушін аямай тогіп, форпостарын салудан бастады. Біз білетін тарихтын шындыгы осы. 

Маскеудін торіне кошпенділер империясын курган косем Шынгысханга коладан ескерткіш куйып, даріптеу ешкімнін де ойына келмес. Ал, евразия кеністігінде екінші империянын іргетасын калаган айгілі монархтін даламызды отарлау ушін орта Ертіске ту тіккен датасын біздін тойлауымыз калай болар екен, агайын, алакайлап боркімізді аспанга атуымыз жарасымды ма?  Жарасымды дегенге сене алмайтын шыгармын. Уйткені, бул аскери бекіністен бурын тек куладуз такыр жагалау «дикий берег Иртыша» болган-мыс деген жалган хикаяны мойындагандык та болады.

Сойтіп, томенде жеткізбек ойымыздын тиянагы: Семейдін туганы «1718 жыл» деп жаланаштамай-ак, оны «840 жыл» деген екінші накты датамен косактап атайык дегенге саяды. Сонда каланын жасы бірінші датадан санаганда «290 жыл», ал екіншісінен есептегенде «1168 жыл» болады. Осы кос дата бірі бірінен ажырамасын, плакатка ілсек я болмаса таска кашап жазсак бірге жазайык Асіресе, екінші датанын орыс-казактын санасына нык шоккені макул. Аділеттілік те, елдігіміздін, тауелсіздігіміздін талабы да осы. 

Откенге салауат дейді халкымыз. Арине болганды болган, барды бар деу гылымга уйлесімді арі болашагы зор іріліктін де белгісі. Сондыктан, кайталап айтайык, ештенеге де кара куйе жагылсын, белінен сызып тасталсын демейміз. Маселе сонда, каламыздын 1718 жылдан бергі жана тарихынын егжей-тегжейі белгілі, алденеше кітаптар жарык корді, ал гасырлар тозанынан комескіленіп, жарыкка шыга алмай, жабулы сандык жабулы куйінде калып келе жаткан кайран аргы тарихы гана. Жане, ол тарих болганда кандай тарих десенізші, букіл Казакстан халкы мактан тутарлыктай гажайып дуние, олшеусіз казына гой шіркін!

Осы ретте айтар бір жай, «ой, ескі Семей деген киялдын дуниесі, ойткені, казакта бурын кала болмаган, Сары Дала тосінде торт тулік малдын туягына еріп кана омір кешкен» деп оре тугелетін азаматтар баршылык. Олар ойланганы жон: Дала тарихы оркеш-оркеш.  Улы Даланын бетіне Улы Жібек жолынын тармактары айкыш-уйкыш іздерін салган анау мынжылдыкта кенттер те, калалар да, егін еккен  отырыкшылык салттар да болган жок емес, болды.

Тарихшы мамандар «Казакстан тарихы» (Алматы, 1994) кітабынын 105 бетінде корсеткеніндей: «ХІУ гас. бірінші жартысында улкенді-кішілі калалар мен мекендер Дала картасынан жок болып кеткені» тагы рас. Кытайга баратын теніз жолы игерілген сон сойтті, коне Сауда жолынын жулдызы сонді, онымен бірге коне Семей сиякты калалардын да бесгасырлык кумнын астына комілген еді. Сойтіп, «Ескі Семей дегенді алдекім ойдан шыгарган, олай болмаган» деген созге коне алмадык. Ойткені, мына  заман саптыаяктын сабынан емес, карауылды биігіректен алудын заманы емес пе.    
       
Енді, білгенге маржан деп, ша;арымыздын аргы тарихын актарып, ескі шежіресінен сыр шертіп кормекпіз.

840 жыл. Шынгысхан жаугершілігі алдындагы аса елеулі датанын бірі бул. Осы жылы Онтустік Сібір жерінде дауірлеген айгілі Уйгур каганаты куйреп, оны кураган ежелгі гун насілдері, ондаган туркі ру-тайпалары, ар тарапка (Аркага, Турпан ойпатына, Жетісу мен Сыр бойына) ауа кошкені акикат. Сойтіп, Улы Даланын картасы мыктап озгерді. Екі гасырдай кейініректе онын Дешті Кыпшак аталуына тікелей осы окига себепші болды. Аса елеулі дата дейтінім сол.

Осымен, Алтайдын бергі жагына аугандардын бір болігі -  улкенді-кішілі жеті ру, жана корсетілген жылы орта Ертіске ту тігеді. Бас біріктіріп, мемлекетін курады. Жеті тайпанын батыс коршісі кабыргалы кыпшак елі еді. Осы себепті  жана одак-конфедерация негізінен Ертістін бойын куалай коныстанды да, жане бул сауда-саттыктын заманы, сонын корігі кызган уагы болгандыктан бейімделіп, озеннін жагалауында он алты туракты мекен – калашыктарын котереді. Екі гасырдай омір сурген осынау кошпенді мемлекет тарих гылымында жетеудін ішінде ірісі болган тайпанын атымен «Кимакия каганаты» деп аталды.

Сойтіп, сатімен орнаган каганаттын салтанатты астана каласы казіргі Семей орнында болганына камілміз. Ойткені, муны растайтын маглуматтар колымызда бар. Ал, каланын аты кайсы? Ертіс жагалауына табан тіреп, кимак жерін еркінше аралаган араб-парсы саяхатшылары баршылык. Бірак, олардын бізге белгілілерінен, окінішке карай, бірде бірі кала-коныстын, оздері «оте улкен, ішінде мешіттері бар, жан-жагы темір есіктері бар дуалмен коршалган» деп суреттеген бас каланын далді атын атамаган. Тек «кимак калалары», «кимакия астанасы» деумен гана шектелген. Сондыктан азірге амалсыз, бул маселеге катысты болжам айту гана калады. 
 
Белгілі турколог С.Малов Онтустік Сібір – Орхон жерінде курылган Уйгур каганатына кірген тайпалардын, гылым тілінде «сары уйгурлардын» курамын, тілін зерттеген галымнын бірі. Айта кетелік, соз болып отырган тайпалардын казіргі уйгыр (уйгур емес) этносына катысы шамалы. «Уйгур» этнонимі В.В.Радловтын пікірінше, УІІІ-ІХ гасырларда «уйю, бірігу, ынтымактасу» деген магынаны білдірген. Ал, казак галымы К. Сарткожаулы кошпенді уйгурлардын казіргі уйгырлардан болек екенін гылыми негізде далелдей келе: «840 жылы Орхон уйгур мемлекеті солтустігінен Енесай кыргыздары, онтустігінен шато-туркілер тарапынан шабуылга ушырап талкандалган сон, халкы тус-туска ауа кошіп, басым копшілігі Шыгыс жане Онтустік-шыгыс Казакстанга коныс аударды», - деп малімдейді. Жане, олар біздін казак этносына уйткы болды дегенді атап айтады.

Иа, Орхон Уйгур мемлекеті конфедерациясын курган тарих сахнасына  «теле» деген ортак атпен шыккан тайпалар еді. Олардын Орта жане Орталык Азияны тугел жайлаганы жайында Кытай дерегі былай дейді: «Теленін аргы аталары – гундар. Олардын насілі оте коп. Батыс теніздін (Каспийдін – авт.) шыгыс жагалауынан бері карайгы тау мен сай-саланын барінен буларды кездестіруге болады...».

Сойтіп, кыпшак-кимакты аргы казак де де кой. Біраз шегініс жасадык, білем. Бізге керегі - жана аты аталган галым Маловтын «Сары уйгурлардын тілі» деген енбегі. Онда «Семей» деген соз де бар, ен кызыгы, ол «табынатын орын» немесе «киелі жер» деген магынаны білдіреді екен. Ойланайык. Туган каламызга ен жакын тау есте жок ескі мезгілден  «Семейтау» деп аталады. Онын устіне сол тау турган аумак Евразия курлыгынын географиялык кіндігі емес пе. Арі екі болек табигат: Дала мен Сібірдін шекара сызыгы да Орта Ертіспен отеді гой. Осынын барі кимак заманында да каламыздын «Семей» деп аталуы абден мумкін-ау деген болжамга жетелесе керек-ті.

Арине, коне кенттін калай аталганын накты білгенге не жетсін, муны жеріне жеткізе іздестіру келешектін ісі. Азірге «жеті тас сарай» туралы маліметтерге бурайык. Ойткені, «Семьпалат» атауы осы тас сарайларга катысты шыккан, ягни кашан орыс аскери экспедициясы Ертіс жагалауына ат басын алгаш тірегенде, оларды тас сарайлар саулеті тан тамаша калдырып, оздері салуга кіріскен камалды осылай атауга уйгарган гой. Олай болса, жеті тас сарайдын тарихы кандай, оларды кашан жане кімдер салган?

Бул суракты тексеру ушін айтулы 840 жылга зер салу кажет. Жогарыда осы жылы Кимакия мемлекеті дуниеге келген дедік. Кимактын патшасы, яки кахан астана кала торіне жеті бірдей тас мешітті тургызуга жарлык береді. Неге? Ойткені, астана тогыз жолдын торабында орналаскан болатын. Каны булкілдеген тамырдай жер жерге тугел жан бітірген Улы Жібек жолынын басты тармагынын бірі Туркістан-Сібір жолы осы арада откел алатын еді.

Бірак, саулет онерімен каланы коркейту басты максат емес, бастысы Жеті рудын ынтымагы мен бірлігін сактау болган сынайлы. Маселе сонда, бул ислам миссионерлерінін тукпір-тукпірлерге жетіп, ел елдін билеушілерін исламга иландыру, дінге кіргізу істерін белсенді турде аткарган кезен болатын. Екіншіден, ислам дінінін каны бір, тілі ортак, бірак адет-гурыптары мен діни сенім-нанымы жагынан  болектене бастаган кошпелі журттын бірігіп, уйюына улкен септігі тиетінін Орда манындагы аксуйектер мен ел баскарушы топтар коршілес елдердін тажірибесінен оздері де коріп, біліп отырды.

Кыскасы, абыройы аскактап турган ка;аннын «мен ушін жеті тайпанын улкен-кішісі жок» деген емеуірінмен жеті мешітті салдыруы кокейге конымды кисын. ХУІІІ гасырдын 30-шы жылдары Семейдін орнын алгаш зерттеген галым Миллердін дерегіне караганда, тас сарайлар – тік бурышты, шаршы, шенбер, т.б. формада, бірін-бірі кайталамайтын жобамен салынган. Бул да олардын руларды біріктіруге кызмет еткенін растай тусетін нышандар.  Жеті сарайды кімдер, кашан салды деген суракка берер жауап осы.
       
Ар каланын тагдырында орлеу жане кулдырау алмасып отырады. Куллі кошпелі кеністіктін он канаты Монголия даласы, сол канаты Казак даласы боп дуркіреген бір кезендерде, Ертіс аумагы «жеті журт келіп, жеті журт кеткен» кут дарыган жерге айналган деседі. Осы кездерде киелі орын ретінде коне Семей ша;арынын да данкы асса керек. Бірак, тарих баскаша шешті, 11 гасырдын соны зор озгеріс акелді. Дала тосін еркін жайлап, кабыргалы журтка айналган Кимак-кыпшак бірлестігінін улкен болігі бір уакытта екі багытка: онтустікке жане  Батыска ауады (Улы Дала осыдан сон Дешті Кыпшак делінді). Міне осы окига Сыр мен Еділ бойындагы калалардын казакылануына, ал Аркадагы кала-коныстардын, онын ішінде коне Семейдін жулдызы біртіндеп ошуіне акелген себептін бірі болды.   

                х     х     х

//Коне Семей символы - Жеті тас мешітке оралсак, онын сонау ІХ гасырдан ХУІІІ гасырга бузылмай жетуінін кыскаша хроникасы мынадай//

ХІІІ гасырдын басында Шынгысханнын калын аскері Шынгыстау боктеріне жайгасып, бас Орда ту тіккенде (Орданын накты болганы, онын Шынгысхан олген сон, Жошынын тунгышы Орда-Еженге мурага калганы Рашид ад-диннін жазбаларында хатталган) Ертіс жагасындагы кала баягы калпында еді. Орта Азияны, сол кездін тілімен Сарт-ауылды алуды ойланган Шынгысханнын осы аумакта алденеше жыл кыстап,  жуздеген мын жылкыны баптап, І50 мындай шабандозды атка кондырып, Отырар каласынын желке тусынан тускеніне камілміз.

Айтпакшы, Отырар каласында опат болган курамында бес жуз мусылман саудагерлері болган бай керуен де, пален мын шакырым шалгайдагы ішкі Монголияда емес, тап осы Семей каласы орнында турган сауда ша;арында жабдыкталган. Осыган сенініз. Таяуда когілдір «жашіктен» баріміз де тамашалаган отыз сериялы «Шынгысхан» телехикаясында бул окига кате корсетілсе, кіна тусірушілерде емес, «кала болган жок» деп журген озімізге обал жок.

Мынаган караныз, ХІІІ гасырдын орта тусында Ак-Орда улысын аралаган итальян саяхатшысы Плано Карпини: «Орта Ертістін жагалауында озіндік келбеті бар кала турды» деп жазады.

1368 жылы Шынгысхан откен жолмен тек кері багытта журіп отырып, Орта Ертістен  Амір Темірдін аскері де атын суарыпты. Бул жорык сапарын тексерген тарихшы Амантай Исин: «Амір Темір аскері батыстан Сарыарка жері аркылы келген» деп сабактайды. Амір Темір Жеті тас мешітті корген де болар-ау, онан сон озін ислам дінін таратушымын деп есептеген Амірші кулауга таяу турган мешіттерді калпына келтіру жайлы озінін саулетші адамдарына буйрыкты берген сынайлы.

Ойткені, Кытайдагы орыс елшісі Ф.Н. Байков 1653 жылы Ертіс бойындагы ірі курылыстарды – «Жеті тас мешітті салдырган бухарлыктар екен» деп ресми орындарына хабарлайды  (КСЭ. -10-том. – 114 бет). Кім тургызганы беймалім курылыстар орыс адамдарын бурыннан кызыктырган корінеді. Жогарыда аты аталган орыс галымы Миллер Тюмень архивінен тапкан 1616 жылдын  25 сауірінде жазылган патша Михаилдін грамотасында осы сарайлар «тас мешіттер» деп аталыпты (сонда, 114 б.). Жеті тас мешіттін жана заманга калай жеткені жайлы деректер осы.

ХУІІ гас. ортасында жонгар ханы Батыр контайшы калын жасак жинап, Ертістін орта агысын озіне каратканы белгілі. Осымен Семейдін біргасырлык «калмак дауірі» басталды. Орыс зерттеушісі Н. Абрамовтын білуінше, 1670 жылдары Жеті мешіт курделі жондеуден отіп, будда монастырынын кейпіне кіреді.  Доржы деген пірадар басшылык еткен бул храмдардын манына коп уйлер бой котеріп, егін-жайлар пайда болады. Кыскасы, «Доржынкит» (немесе Доржыкент) деп аталган  жана кент дуниеге келеді.

Орыс аскери экспедициясы не себептен а бастан-ак казіргі Семей турган биік аумакка ірге теппеген? Оган «кіналі» жанагы Доржыкент калашыгы еді. Казак-орыстарга амал жок, бекіністерін 20 шакырымдай арідегі ойпанга (бул орын алі кунге «Старая крепость» деп аталады) салуга тура келді. Ал, казіргі кала орнына кошу туралы ангіме тура 60 жыл откенде, жонгар мемлекеті толык куйрегенде гана шыккан.  Куман болмауы ушін архив кужатын келтірейік: «В 1760 г. встал вопрос о перенесении крепости на новое место… 18 мая 1778 г. во вновь построенную крепость переехал назначенный комендантом полковник И.Т.Титов со штабом, поручив заведование старой крепостью майору Соколову».

Сойтіп, «290 жыл» деп жалаулатып журсек те, шынтуайтында онын Семейге ешкандай катысы жок, бар болганы айдалада орын тепкен орыс камалынын салынган уакыты гана. Муны кужаттан аркім озі кореді.         Келтірілген архив дерегіндегі екінші жайт, жана бекіністі казіргі Семей орнына салып, курылысты толык аяктау аттай 18 жылга созылгандыгы. Осы кезенде коненін козі – тас мешіттер бузылып, бір тасы калмай жана камалга жумсалып кете барады. Уш гасырдай «Семьпалат» дегізіп келген айгілі археологиялык муранын кыскаша тарихы туралы соз осымен тамам.

Тобыктай туйін: туган каламыз киелі Семей, сену, сенбеу еркінізде, есте жок ескі мезгілден болган  караоткел мангі мекен.

Алдарыныздагы макаланы не максатпен жазып отырганымызды устіде айтканбыз. Соз сонында билік басындагы азаматтардын кулагына алтын сырга деп «ескі Семей болганын теріске шыгаруга асыкпайык, ескі жане жана датаны бірге жазуга машыктансак игі» дегенді тагы бір кайталагымыз келеді. Суйікті каламыздын туган жылын косактап атап, мерекелесек несі айып. Осылай тойлаудан утарымыз - мерейтойдын бояуы калындап, орнегі айшыктала туспек, ал алдебір богеті, кателігі я жайсыз астары бар деп ешбір адам соге коймас деген ойдамын.

Асан Омаров, галым-журналист.