Асан Омаров - Шакарiм азалы жылдар сырлары

//ІХ.  АЗАЛЫ  ЖЫЛДАР   СЫРЛАРЫ//

Алкисса. 1957-58 жылдары, акыр аягы, кенестік кеністіктегі 30 жылдай туншыктырган атмосферага соны самал ескенін білеміз. Мысалы, Ресейде сталиндік лагерь – ГУЛАГ-тін туткынынан босап шыккан Л.Разгон, А.Солженицын бастаткан акын-жазушылар партиянын кателігін ашкерелеген жазбаларын ашыктан-ашык жариялап жатты. Аспаннан шуга жаугандай жаксылык, кеншілік акелген «саяси жылымыкта», обалы нешік,  СССР Бас прокуроры  Шакарім Кудайбердіулын актау туралы кужатка да кол койды. Бірак  …кенес укіметіне карсы бір ауыз созі де жок, тек ар-аділет деп каксап откен газиз акыннын мурасын жариялауга тагы да тыйым салынды. Неге? Кім кіналі?
      
1968 жылы май айында Казакстан компартиясынын 1-секретары Д.А.Конаев атына домалак хат туседі.  Онда: «Сырттай естуімізге караганда Казак академиясы Шакарім Кудайбердіулынын аруагын котеріп, кітабын шыгармакшы корінеді» дей келе, кешегі шолак белсенді тобы бар палені былайша уйіп-тогеді: «Алаш туын котерушілер Шакарім мен Дулатов Кази Нурмагамбетов деген олгенде 2000 адам жинап митинг ашканын, Совет укіметін каргап, Алаш партиясына беріле егіліп, оленмен жоктаганын да білеміз. 1918 жылы 4-5 мын жасак жинап акеліп, Семей большевиктерімен согысып, Барнаулга дейін барганын, осы согыста ту устаушы болганын букіл ел біледі.
      
…1931 жылы «Кок каска» сойып, ак ту котеріп, Совет укіметіне карсы котеріліс уйымдастырганын, рай РКИ-дін бастыгы Олжабайдын басын кесіп, Рамазан деген комсомол мугалімді айелі екеуін суйретіп олтірткенін білеміз. Компартия мен аудан Совет кенесіне 360 кісімен шабуыл жасап, бірнеше коммунист пен комсомолды олтіріп, кенсені ортеп, банк пен кооперативті талап алганы да елге малім».
      
Бар кунані кажы аруагына арткан домалак арыздын соны да озіне сай: «Шакарімнін бар жауыздыгын білетін орыс азаматы, карт коммунист сол кездегі ОГПУ бастыгы Филимонов алі тірі, осы Алматыда деп естиміз. Сол кездегі ОГПУ бастыгы Карасартов деген карт коммунист те тірі. Сол кезде белсенді комсомол, мугалім, артист болган карттар бар. Олар барлык шындыкты айтар еді. …Сізден коп-коп кешірім сураймыз. Ойткені, аты-жонімізді аша алмай отырмыз. Халыктык, партиялык талдау бола калса – біздін табылуымызга сенініз».             
      
Бір жагынан, Конаевка жолданган осы арызда белгісіз «карт коммунистер» тобы тарапынан Шакарімге жабылган жаланын ак-карасын айыру бугінгі біздерге міндет. Екінші жагынан, оны «шолакбелсенділік» кубылыс ретінде казак топырагында тамыры кандай теренге кеткені байкалсын деген ниетпен келтіріп отырмын.
      
Атам казактын «Жер астынан жік шыкты, екі кулагы тік шыкты» дегені айнытпай келген осы жылдары Шакарім Шынгыс тауынын тыныш койнауы – Шакпактагы ішінде жазу столы, шагын кітапханасы болган тамында терен ойга бойлап, хакикат шындарына шарыктайды. Омірінін сонгы он жылында поэзиясы жанаша гулдеді. Асіресе, 1926-29 жылдары туылган асыл жырларды кемел ойдын поэзиясы, екінші турде аулиелік поэзия десек дурыстык.  Сонымен катар, алеуметтік озгерістерді, жанагы жана заманнын агымы мен тынысын да жіті кадагалап бакылайды.
    
Карапайым копшіліктін психологиясы куннен кунге нілдей бузылып, озгере тускенін жеткізуге томендегі шумактарды келтірейік. Оны оз дауірінін  тамыршысы Биаган (Б. Майлин) былайша кестелеген:
- Кулан-ау, анау кім?
- Ленин гой.
- Шошайганы несі?
- Колы гой.
- Негып тур?
- Шакырып тур.
- Кімді?
- Кедейді.
- Кайда?
- Байга.
- Не деп?
- Куресейік, кел деп.
      Осы ажуа диалогте суреттелген корініс алты кырдын артында емес-ті.
       
Ілияс Жансугіровтын:
               
Пай, пай, пай, балшебек!
Кампелескеп, паршелеп,
Бастан тайды багымыз!
Азганымыз емес пе,
Койшыдан сынды сагымыз, ­

деп курдасы Биагана ун косканындай, таяу болашакта курестін кокесі кампеске мен кызыл кыргын диірмені іске косылатын болады.               
         
Иа, гулама сурген узак омірінін ен ауыр откелі 1930-31 жылдарга келеді, булттан биік, улттан аласа Шакарім жеке басынын ен трагедиялы шагын да халкымен бірге кешеді. Бірак кеменгер омірінін беймалім тустары, асіресе, сонгы кузінін жумбагы алі коп. Бізге оларды аршып, шынга жетуге талпыну парыз. Сойтіп, азалы жылдар сырларына байыппен келіп, рет-ретімен соз етелік.

//Саяси репрессия шенгелінде//

1989 жылы Алматыда жарык корген Казак ССР, 4 том кыскаша энциклопедиянын 4-ші томы 678-бетіндегі «Репрессия» атты макала бізге мынадай дерек береді: «Репрессия Казакстанда тунгыш рет 1928 ж. басталды. 1925 ж. Казакстанга олкелік партия комитетінін 1-секретары болып келген И.Ф. Голощекин республиканын саяси-экон. жане алеум. жагдайымен танысканнан кейін, «Казакстанга Улы Октябрь революциясынын ешкандай асері болмапты, сондыктан мунда «Кіші Октябрь» революциясын жасау керек» деген корытындыга келеді. Ол озінін бул кате тужырымын И.Сталинге макулдатып алады. Сталинге арка суйеген Голощекин казак улттык интеллигенциясын жаппай жазалауга кірісті. …Сойтіп, аз гана казак окыгандарынан 150 адам жазага ушырады».

Аттеген-ай, биліктін екі тізгін, бір шылбыры киракезік кияли, «шаш ал десе, бас алатын» киямпурыс арі, орыс классигі айткандай, «ит журекті» адамнын уысына тусті. Айткандайын, Голощекинді казак окыгандары оз ішінде Кужак (орысша фамилияны осылай казакшалаган – Ахмет Байтурсынов) деп атаган. Бул санасы бітеу, тек тіл-жагын безеген бос адам деген магынаны білдірген. Айтары не, 1928-31 жылдар орны толмас улттык апатка урындырды.
      
«Конфискация» делінген аты-шулы палені айналып оту мумкін емес. 1928 жылдын кыркуйек айында шыккан «ірі байлар, халыкты бурын канап, зорлык-зомбылык корсетіп, байыган аксуйек, шонжарлар кампескеленсін» деген укімет каулысы, далді атауы «Казактын бес жуз бай-феодалдарынын мал-муліктерін конфискациялау» туралы осы декрет, сорымызга карай, улттык катаклизмнін «детанаторы» ролін аткарады. Ол елімізді орны толмас демографиялык дагдарыска урындырады деп кім ойлаган?!  Шынтуайтында ол ат тобеліндей жанагы 500 адамга гана катысты арі жана калыптаса бастаган жас мемлекет жагдайында бірде орындалса, бірде орындалмай калуы мумкін декретсымактын бірі гой. Бірак, ал енді кайтесін дегендей, нак осы шара асыра орындалды.
      
Сондай-ак далалык кошпелі турмыс-тірліктін аркау тірегі – конакжайлылык, бауырмалдык, агайынга жанашырлык жане кішінін улкенді силауы сиякты халыктык мінезге ондырмай соккы берілді. Осымен, жарты гасырдан астам уакыт дастурлі когамнын іргетасы бордай угілді десе де болады. Ен томенгі инстинкттер оянып, іште бугулі пендешілік жабайы сезімдер (катігездік, кундестік, бакталастык) барынша жаланаштанды.

«Осы кезде бурынгы Шынгыс болысы – Досов болысы болып атанган. Досов болысынан бірнеше адамдар кампескеге ілінетін болды, - дейді Ахат аксакал. - Солардын ішінде малы толмаса да болыс болган, аксуйек, ага султан болган шонжар Кунанбайдын немересінен біреуі ілінуі кажет болды. Буган орай Шакерім кампескеленіп, жер аударылатын болды».

Зан деген, ар-аділет деген угым біржола аякасты болмаган бастапкыда, кампескеге ілінген адам копшіліктін жиналысына салынган корінеді. Айтеуір, Шакерім кажыны осы кагида куткарып калган. Досов болысындагы уш ауыл советтін (Каражартас, Актобе, Кундызды деген) жиналысы да кажыга карсы кол котермей, «бір ауыздан бермей калады». Ал, Ыргызбай насілінін алгашкы курбаны - Турагул Абайулы туган жермен мангі коштасады. Ол осы жылдын караша айында отбасымен Шымкентке жер аударылды.

Селдей боп оте шыккан кампескенін ойпыл-тойпылынан аупірімдеп аман калган Шакерім аділі керек, келер  жылы біршама тыныш омір кешеді. 1929 жылдын кысында акейдін жайін білейін деп Саяткорага бардым дейді Ахат аксакал. Екі конганнан кейін: «Байкошкарга барайык», - деді. Аржагында 12 шакырым  жерде Байкошкар ауылы бар, сонда барып, Карімкул дегеннін уйіне кондык. Тор уйге тосек салып берді  …Тун ортасы ауып бара жатканда акей шам жакты. Шам жакты-дагы, домбыраны алды-дагы бір сарын тартты» (Абай. – 1994. - №9. – 52 б.). «Коркыт, Кожа Хафиз тусіме енді де…» деген оленнін созі мен ані осылайша дуниеге келеді.

Танертен ауыл адамдарын жинап алып, Шакарім осы анін орындап береді. «Онан сон бул анге анші керек деп, Абдігали деген бар, осыган сонын дауысы жетеді деп, Абдігалига оленмен хат жазды», - дейді Ахат. «Салем! Абдігали бауырым, жалгызга» деп басталатын олен-хаттын ман-жайын устіде айтканбыз.   

ЕСКЕРТПЕ: акыннын аталган екі олені 1988 жылы Алматыда жарык корген  «Шакарім шыгармалары»  жинагында 1931 жылгы деп кате корсетілген. Маселе сонда,  осы екі оленді І.Жансугіровтын архивінде сакталган даптерінде жазылган куні 1931 жыл 10 февраль деп Шакарімнін озі де жансак белгілеген (1930 жылдын 10 февралі Гафур туткынга алынган каралы кун, тікендей кадалган осы окига ойынан шыкпаган Шакарім даталарды андамай ауыстырып алган секілді). Дурысы, Ахат айткан 1929 жылдын февралі екеніне сеніміміз каміл.

Тыныштыкта откен 1929 табысты, олжалы жыл болды. Карт акын озі туралы «Мутылганнын омірі» атты дастанын жазады. Сондай-ак, жана жырларымен катар кейбір бурынгы шыгармаларын ондеп толыктырады.  Сонын бірі - «Нартайлак-Айсулу». Бул сонау 1883 жылгы тунгыш дастаны. Онын кайта онделгені менмундалап тур. Маселен, дастаннын аяккы болігі 1925 жылдан сон жазылганына мынадай екі жол айгак:
               
Корамнан Шакпактагы корініп тур,
Екі оба дал екі емшек сияктанып.

Бул корган-обалар Шынгыс заманынан белгі дейді тарихшы карт:
               
Ол оба бурыннан да болган еді,
Хан Шынгыс жайлап буган конган еді.
Шынгыстын аскер басы нояндары,
Жебенін Субетаймен корганы еді.

Айта кетелік, обалы биіктін басы – акынга кысы-жазы суйікті орын еді. Жыр асылдарын осында отырып шыгарган.Осы жылдын кузіне карай есте каларлык бір окига болган. Ол  Алматыдан, сол кезгі басшы азаматтар Ораз Исаев, Турар Рыскуловтар атынан Шакерімге шакыру хаттын келуі. Хаттын мазмуны: «Алматыга келіп,  тарих зерттеу мекемесінде кызмет істеніз. Карауылда канша жаныныз бар? Шойынжолга канша шакырым турасыз? Келіссеніз, хат жазыныз каражат жібереміз» дегенге саяды.
      
«Уй ішімізбен катты куанысып калдык, - дейді Ахат. – Суйтіп, ауылдагылар кошпекке даярланып, шаруаларын жайгай беретін болды да, мен жайлаудагы корасында жалгыз жаткан акейге журіп кеттім». Куанбаганда ше! Алмагайып заманын мынау. Бірак карт каламгер астанага барудан узілді-кесілді бас тартып, оган мынадай уажін айтады: «…Егер мен білген накты тарихты бурмалап, тек осы кезенге сайкестендіре жазсам, сонда мен кім болам? Кейін акикатты зерттеп – аршушылар болмайды деп айта аласын ба? Созсіз болады! Сонда кім боп шыгам! Бір олмей, екі олгенім болмай ма?».

Жыракка кошу - тонген катерден кутылудын жалгыз амалы деп 60 шакырым кыстаудан  асыга жеткен Ахаттын котерінкі конілі су сепкендей болганын байкап, тагы былай дейді: «Мен коргенімді, білгенімді бар адам баласы ушін жазайын, наданнын козін, келешектін ойын ашайын… деп, жапанга каштым. Сондагы максатым – калган омірімді жазумен, ізденумен отізбек болгам. Сол ойымды, тапканымды жазып кейінгіге калдырмак болдым. Оз заманым ушін жазгам жок. Келер дауірдін адамы ушін жаздым. Мангілік дауір іргетасына жарарлык тас сыныгын таппакпын. Соны іздегеннен баска омір маган калган жок, балам! Енді угарсын! Кош, жолын болсын»!».
      
Осыдан сон «мен кош айтып, елге тарттым. Акейдін жайлаудагы тамы кыстауга алпыс шакырымдай болатын», - дейді Ахат. Айтары не, 60 шакырымга ат устінде катынау онай емес. Ал, Шакерімнін жанагы ойларына келсек, онда бугінгі куннін биігінен корінетін терен сырлар бар. Ауелі тан калдыратыны - 71 жастагы гуламанын кайтпас кайсар мінезі. Бірак онын шын аты - корегендік касиет. Егерде ойшыл уй-ішімді сактаймын, отбасымды асыраймын, соларды аман алып калам деп Алматыга барган болса, осынша киындыкпен тапкан хакикат кайда калмак? Муны тура жолдан бурылып кеткендік де де кой. Ондай арекетке барса Шакарім Шакарім бола ма. Ягни Алматыга, тыныш омірге барудан бас тарту фактісі ойшылдын озінін биік максатына деген тупсіз адалдыгын паш етеді, бул бір. Екіншіден, осы жылдар кеменгер ушін аса кымбат алтын уакыт болганын да андаймыз.
      
Саяси репрессия кушейген жылдары азіз аулиенін омірі калай откеніне бойлай тусу ушін ендігі ретте уш кунды естелікке назар салайык. Оларды Марат Курманбекулы Тунлікбаев (1940 жылы туган) деген тарихшы азаматтын 1988 жылы Абай ауданы зейнеткерлері аузынан жинастырган материалдарынан алып отырмыз.
      
«Біздін шешеміз, топырагы торка болгыр бибі маркум, Ыргызбай табынан еді, - дейді Гылымбаев Макту. – Шакерімге жакын болатын. Сондыктан да акын біздін Баканастагы (далдісінде осы артелге карайтын Байкошкар ауылына – А.О.) уйімізге жиі келіп, конып кетіп журетін. Акем Гылымбай Топжановпен сырлас еді. Екеуі шуйіркелесіп, туннін бір уагына дейін ангімелесетін. Кейде Шакерім алденелерді айтып (олен болу керек) айтып отырады, акем жанталасып хатка тусіруге асык.
      
…Бірде ушеуміздін арбамен бір жерге бара жатканымыз есімде. Арбанын тербелісімен уйыктап кетсем керек. Оянсам, бір тогайлы сайга келіппіз. Олар ауылдан алып келген сандыкты пиялалап, жан-жагына жун тыгып, бір жерге комді. Тегі, кажы атамнын кымбат кітаптары мен колжазбалары болуы керек. Ол кезде оган кім коніл боліпті. Шіркін-ай, барі де умытылды гой». 
      
Козбаева Укыш: «Казан тонкерісінен бурын Котібай, Жетібай, Жанабай деген агайынды адамдар Шакерімнін малшылары болган-ды. Мен кыз кунімде осы Котібайдын Башеріне атастырылып, кажынын ауылына келін боп тускем-ді. 1931 жылы біз Баканаска кошіп келіп, Архамнын уйіне кірдік. Олар Карауылга коныс тепкен-ді.
      
Башер дукен устайды, мен аспазбын. Кажы Баканаска жиі келіп-кетіп журетін. Киім-кешегін жугызып, бауырсак пісіртіп алатын. Ашыган бауырсак когеріп кетеді, карактарым, маган ши бауырсак кажет дейтін. Айтканын екі етпейміз. Ондайда балаша куанып, батаны коп беруші еді. Казірде сексеннін жуан ортасына келіп калдык, коп жасап жургеніміз сол ма, кім білсін».
      
Сарбасова Зияда: «Шакерім кашып журген кісі сиякты емес еді. Онын алгашкы Саяткорасы оз ауылынын жайлауы болган «Кен коныста» болатын. Кейіннен ол жерде колхоз курылуына байланысты Саяткораны Шакпактан кайта салып алды. Ол кезде Жанібектегі жалгыз талдын тубінде улкен ауыл болатын. Копшілігі Кокше руы. Шакерім арлі-берлі отіп жургенде, біз айелдер, ол кісіні уйдін жабыгынан сыгалап кана коретінбіз. Ол кезде ондай аулие адамга бетпе-бет коріну кайда? Манын да баса алмайтынбыз. Кажынын азасы ма, яки замана карі ме, айтеуір, Шакерімнін олімінен кейін жалпак журт, калын елге зобалан сокты гой.
      
20-шы жылдардын ортасынан беріде улкен отырыкшы поселкеге айналган Баканас елі «балапан басына, турымтай тусына» дегендей актабан шубырындыга ушырап, басы ауган жакка манды…  М.Ауезов пен А.Ыскаковтын басшылыгымен жузеге аскан егіндікті суландыратын канал-арык, жел тиірмен, кооперативтердін барі де адыра калды. Адамдар кырылып жатты. Айтып-айтпа, не керек, ондай акырзаманды келер урпактын басына бермесін».
      
Міне, осы естеліктерден Шакарімнін ел-журтпен коян-колтык араласканын, карапайым копшіліктін жадында ол бітімі болек азіз аулие адам санатында мангі калганын коріп отырмыз.
 
х   х    х

1930 жылдын 1 октябрінде Кужак-Голощекин Алматы калалык партия активінде баяндама жасап, ултжанды азаматтарга карсы шабуылды бастап берген еді. «1930-31 жылдары, - дейді кыскаша энциклопедия, -  А.Байтурсынов, М.Дулатов, М.Жумабаев, Ж.Аймауытов, Ш.Кудайбердиев, Х. жане Ж. Досмухамедовтер, М.Тынышпаев, К.Кеменгеров, А. Ермеков, М.Ауезов, А.Сатпаев, Ж.Кудерин т.б. камауга алынып, біразы атылды да, калгандары - турлі мерзімге бас еркінен айырылды. Сойтіп, казак окыгандарынан 150 адам жазага ушырады» (4 том, 678 б.).

Режимнін казак окыгандарын жаппай турмеге жауып елді бір дурліктіргені сол еді. Онан сон меншіктін бар малын ортакка алган коллективтендіру науканы басталып кетті. Онан сон аштык...

Ой­хой, опасыз жалган дуние! Мынды айдаган байдын да, сінірі шыккан кедейдін де суйегі сай­салада шашылып калды. Ахан (Ахмет Байтурсынов) «тауба, казак алты миллион болды» деп аузын толтырып айткан 1896 жылгы санактын корытындысына небары 35 жыл откенде, мукым казактын тен жартысы аштыктан буралып, дуниеден отті. Ресей мен Кытайга, кыргыз бен озбек жеріне отіп, тентіреп кеткені каншама?! Муны есепке алган кім бар дейсіз. Халыктын жарымын жок кылган наубатті колдан жасалган геноцид демей кор!

Жа деп, азалы жылдар окигаларына рет­ретімен токталайык.Кампеске сиякты коллективтендіру, ягни ужымдасу науканы да селдін таскынындай ай-шайга каратпай откен. Аттен дуние, жау шапкандай шугыл откізбесе де данене булінбес еді гой... Турмысты тубегейлі озгертуге тиіс зор шара, арине,  мундай асыгыстыкты котере ала ма. Бул кезгі елдін сурет-сикын ата акыннын каламы былайша кескіндейді:
               
Атадан калган ак сауыт,
Арамга абден былганды.
Басшысы жок сорлы елдін,
Малы мен басы ылганды.
               
Тасбикты тастап тас алып,
Салде аякка шулганды.
Онер кылды «жаксылар».
Каскырша елін жулганды.
               
Жала жауып жалмайды
Жазасыз карап турганды.
Елеріп, еріп коп ел жур,
Білмейді кудай урганды.
Тупсіз жауга санайды
Тузу жолга бурганды.   

Кампеске кезінде кауіп Шакарімнін озіне, отбасына, арі дегенде Кунанбай урпагына гана тонсе, бу жолы устіде айтылгандай, букіл халыкка тонді. Кыскасы, бетерден де бетер бар демекші, салдары бурынгыдан алдекайда асып тускен  жана зобалан келді. «1930 жылдан бастап, - деп жазады К.Мухаметханов, - акыннын акыргы кезені аса бір ауыр халде, кайгы-касыретпен отті. 1930 жылы 1 акпанда ен алдымен Шакарімнін улкен баласы Гафурды конфискелеп, Баязит деген баласымен бірге айдап апарып, Семей турмесіне жабады. Акпаннын 7-і куні Шакарімнін озін конфискелеп, камауга алады. Турмеде тергеусіз жаткан Гафур акырында озін-озі бауыздап оледі».
Гафурды конфискелеудін калай откенін акын олен созінде жазады:
               
Бірінде келіп Гафурды алды.
Баласы да косакталды,
Сен калма деп когенделмей.
Мулік, малын тугел алып,
Екеуін турмеге салып,
               
Біраз гана аял бермей,
Жетісінде озімді алды,
Сыпырып уй, жасау, малды.
Онында мені шыгарды,
Уй туткын кып кагаз алды,
Жатасын деп іс жонделмей.

Осы кестеленген катігез, суркия заман сыкпыты жан шошытады. Казір гой, «катігез гасыр» деп Шынгысхан заманына мензеуге бейілміз. Бул саясат созі, яки отірік. Шын катігез 20 гасыр! Ойткені, адам омірінін кунсыздануы мен аділет, заннын тапталуы мундай томен денгейге ешкашанда тускен емес! Маселен, кылдай кінасі жок адамдардын оздерін турмеге тыгып, уйін, малын сыпырып алудан аскан зорлыктын шегі бар ма екен?  Осы халді мын емес, миллиондар бастан кешті.

«Умытпасам, 1930 жылдын кысы еді, ­ деп жазады Камила Гафуркызы, ­ менін акем Гафур мен улкен агам Баязит турмеге жабылган бейуак кез. Бір куні колында буркіті бар атам келді. Басындагы тулкі тымагы, устіндегі елтірі ішігі атамнын тулгасы адемі де салтанатты корсетеді. Бірак жузі сынык, кабактагы кірбін, конілдегі кейіс сезіліп турды. Ол кездін салты бойынша келін атасымен бірге дастарханга отырмайды. Сондыктан шешем Макей азірлеген кешкі асты корші уйдін айелі акеп, дастарханды азірледі. Атам тан ертен басымыздан сипап бізбен коштасты да, атына мініп журіп кетті. Біз асудан корінбей кеткенше артынан карап турып калдык. Будан сон атамызды кайтып корген емеспіз. Сол саттен жетім калганымызды біз кейіннен білдік кой».

Осымен, карт акыннын улкен шанырагын айыкпас кара булт басты.Шакарім келесі 1931 жылдын акпан айынын сонында аса бір киын халге тап болган. Осы кезде куні-туні удайы боран согып, карлы камауда калган 72 жастагы карт акыннын жалгыз серігі Коныр атпен тілдескен жайын устіде келтірген едік. Аксакал Байкошкардан тамына кайтып «от жагып, шай кайнатып, отын жардым» дейді.

Айнала уйткыган карлы боран, онын устіне тергеу-тексеруден торыгып,  титыктаган кажы Саяткорада катты ауырып калады. Уш куннен кейін 1 наурызда жазган «Катты ауырганда» деген оленінде бул жайлы мынадай шумак бар:
               
Жиырма жетінші февральда,
Ентелеп келдім есіз тамга,
Жатуга жалгыз жалыкпай.
Іш ауру болып наукастанып,
Уш сотке удайы ішім жанып,
Кур терім калды кабыктай.

Дал осы куні, кездейсоктык кой, кашкындардын ізін кескен ГПУ-дін тагы бір екі-уш солдаты жалгыз турган тамга конып, кыраулап кеткен тамды жылытып беріпті. Жане, тірі оліктей болып шарасыз жаткан кісінін халін елге айтып барыпты. Осымен, былтыргы кузден бері келе алмаган Ахат Шакпакка бет тузеп, жолга шыгады. Ол жер муздак болып, аттын аягын кырыктырып зорга жетеді. Осы жолы уш айдай акесінін касында болган Ахат озінін естелік-эссесінде сонгы кездесуі жайлы мол маглумат береді. Томендегі содан алынган узінділер.

Жалгыз тамга алаколенке карангыга айналган кезде арен жеткенде: «Коныр аттын ширыккан жер тарпыган, пыскырган дыбысынан баска тук естілмейді. Коз алдыма алденелер келіп, тамында акей оліп жаткандай корінді, - дейді Ахат. …-Ия! Шал олген екен. Ол анада келгенімде, еш кайда бармаймын дегенде, олетінін білген екен. Туз тагысындай барлык омірін тузде откізіп, жапанда жапамен олді. Омірі де, олімі де – жумбак сыр. Ол жумбагы шешілер, сыры ашылар, угылар».
Осындай ойлар каумалап, тебіренген Ахатты акесі озі есік ашып, карсы алады. Уйге кірген сон акейге карап отырып, катты жаным ашыды дейді ол: «Ак шашы, ак сакалы карга уксаган, ажімі молайып, жудеген оні – кардан кебін жамылган кулазыган белдей, елсіз жапан тузде, жалгыз журген, уйірінен адаскан карі тагыдай корінді. Журегінде кандай сыры бар, кандай тілек, кандай ойы, кандай арманы бар, соларын білгім келеді. Бірак тусінен, отырысынан, калпынан іш сырын сезе алатын, таба алатын емеспін».

Пешке от салып, уй жылыган сон акей айтты: «Сен бугін конаксын, саган тамак асуым керек. Шошаланын тобесінде ілулі урген карындардын біреуін акеліп, ет ас!» деді. Мен: «Сіздін ішетін тамагыныз маган болады», - дедім. Акей: «Жок, онын болмайды! Келген конакка ет аспаган ырымга жаман, мен де жас сорпа ішейін», - деді. Мен бір карынды акеп, аузын шешіп, колыма ілінген койдын сан жіліктерін алып табакка салдым. Акей: «Осыларды аскалы жатырсын ба?» – деді. Мен: «Ия» – дегенде, «Сен тамак сала білмейді екенсін: «Сан жіліктерді сый конакка асады. Ал, уй адамдары алдымен кол жіліктерді асады» – деді. Ел жайын соз еткенде: «Адам баласына ен ауыр каза - аштык. Озегін ортеп турган аштыкка ушыраган адамда ес калмайды. Сол аштыкка согып кетпесе игі еді. Казакта ондіріс, егін  жок кой, колдагы кункоргіш малы кетсе, не болады» деді. Акесінін касында уш айдай жатканда Ахаттын алган осындай-осындай сабактары коп. Омірдін «тагылымды мектебінен окып шыккандай сезіндім» дейді ол.

Соз болып отырган 1930 жылдын наурыз, сауір айларында Ахат акесінін «Жан беріп жарык жылы нурдан» деген 30 жолдык олені сиякты алденеше олендері мен «Коныр ат» жырын жазганына куа болады. Осы жырдын екінші болімінде Шакарім:
               
Ей, Коныр ат! Коныр ат!
Айтайын саган бір аз дат!
Ауылга хабар салайын,
Елге карай сыркырат, -
деп бастап, жылкысынан ауылга мынадай хабарын айтады:
               
Айганша сынды жарыма,
Алганын отті дегейсін,
Боранда жалгыз аш жатып,
Жанына катты сол батып,
Денесіне муз катып,
Казасы жетті дегейсін!
               
…Гафурдан калган коп жетім,
Бір кормек еді ниетім,
Арманда кеттім коре алмай», -
Деп куніренді дегейсін!
               
Кабыш пен Ахат, Зиятка,
Салемімді айтсан уят па?
Киянат жолга баспасын,
Напсіні мулде тастасын!
               
Жуансын деп, укімет,
Жазаласа кашпасын,
Гепеу де мені таныды,
Аудандык бізді бір таныр!   
      
Осы арада сонгы жолды тусініктемелеу кажеттілік.
      
«Аудандык» деп акын, жогарыда аталган, облыстан ауданга арнайы жіберілген милиция начальнигі Карасартовты айтып отыр. Ол туралы там-тум малімет мынадай: акесі Кабдолла Каркаралы жактікі, етікші болган. Карасартов ауелде  Бескарагай аудандык милициясында кызмет кылган. Ал, 31-шы жылдын дал басында Шынгыстауга тагайындалып, келген бетте жергілікті жастардан милиция жасагын уйымдастырады. 25 жастагы милиция нашандігін козі коргендер былайша сипаттайды: «Астында ауыздыгымен алыскан шоктыгы биік каракер аты бар, колында жаланаш маузері бар, басын ак шуберекпен байлап алган, узын бойлылау, тусі оте суык карасур жігіт».
      
Не керек, бул сабаздын карі сондайлык, келе-сала журттын апшысын табага салган бидайдай  куырган. Айтсе де Шакарім «Аудандык бізді бір таныр!» – деп онымен тіл табысуга азірге умітін узбейді (алдыга оза айтайык, бул уміт акталмады).

Акесінін жудеу халін, ауыр турмысын корген Ахат оны елге алып кайтуга бекініп, акесін кондіреді. Май айында буынып-туйініп кошуге дайындалган сон Шакарім Ахатка: «Сен маган алан болмай кайта бер. Мен мына оленмен жазып жаткан поэманы бітірейін, аз-ак жері калды гой!» дейді.

Бул кай поэмасы сонда? Оз білуімізше, «Мутылганнын омірі» атты омірбаяндык поэмасы. Ойткені, жанагы «Коныр ат» жырындагы:
               
Созімді угар жас болса,
Мен бакыттымын, олім жок.
Кур аніме мас болса,
Шын сорлымын, елім жок.
               
Созімді ешкім укпаса,
Мен де, соз де мутылар.
Келмеген жандай жалганга,
Топыракка денем жутылар, -
деген жолдар, баска да нышандар осыган мензейді. 
      
1931 жылдын май айынын ортасында тергеуге шакырылган Ахат осы айдын 29 куні бес жылга турмеге кесіледі (бір жагынан ажал тырнагынан аман калуына осы жайт себепші де болган).
      
Шакпакта, коштасар алдында Ахат акесін жубату ушін былай дейді: «Мен малымнын жогын базарга, не баска біреуге саткам жок, укіметтін айтуы бойынша кооперацияга откіздім, олардын кагазы бар. Кайсыбір малымды тамакка, киімге жараттым. Сондыктан, менін сотталмауым керек». Сонда Шакарім: «Балам, шолак ойладын, шолак ойлаудан сак болу керек. Менше, саган бул жолы кесіледі» дейді. Сондыктан сонгы аманатын да айтады: «Бір адамды озіннін аман-тірі калуынды гана ойлап, устап беруден сактан! Булай омір сургенше, олген артык. Егер біреуді откелге салып отетін кун туса, оган жолама! Егер откелге кісі салып отсен – тіріде озім, олсем аруагым ырза болмайды! Муны саган айтып отырганым – алдында осындай жагдай кез келуі мумкін дегендіктен, адам атын жойылмасын дегендіктен. Менін актык тілегім осы!». Аке мен баланын сонгы тілдесуі осы болады.
    
Бул фактіден кажынын укімет саясатына тура карап, оны жаксы білгенін, маселен, бірді бірге айдап салган суркия халді айырып отырганын кореміз.   
Шакарім осы 1931 жылы озінін тагы бір камауга алынганын «Есіз корада» (Абай. – 1994. - №9. –11б.) деген оленінде баяндап берген. Бір куні есігіне кулып салып, Байкошкарга барып келсе, озі жокта екі адамнын есігін ашып кіріп, от жагып, тамагын жеп кеткенін кореді де кім екенін білгісі келеді:
               
Жур едім сол екеудін ізін шалып,
ГПУ-дін солдаттары келіп калып:
            
-Кашкынмен хабарласып журсін гой деп,
Акетті Баканаска устап алып.
Мені олар Баканаска алып барды,
Жайымды айтып бастыкка хабар салды.               

Осы ГПУ-дін солдаттарын (4-5 кісі) ерткен басшы – Карауыл милициясынын жанадан тагайындалган начальнигі Карасартов екенін томенде далелдемекпіз.  Баканаска жеткен сон Шакарім Айтмырза деген милициянын уйіне барып тыныгады. Ертенінде улкен бастык жауап алады. Ол каладан (Семейден я Балкаштан) келген ГПУ кызметкері екен, айтеуір, ак пен караны ажырата алатын байыпты адам болып шыгып, акынды туткыннан босатады.

Осыган дейін баяндалган коп кайгы-касірет, орасан киындыктар хроникасын бастан кеше отырып, аулие акыннын бір кунде каламы колынан туспегеніне кайран каласыз. Мінездін сауыты кандай мыкты! Неткен кажыр-кайрат, кандай рухы куштілік десенізші! Мунын кайнары неде? Осы манызды нарсені айналып оту жарамас.

- Арыннын жогалмайтын жагын ойлап, кезегін кут! Мынаны ойда сактау керек: Басына ауыр кайгы тускен адам «енді маган омір жок» деп, тіршіліктен безеді. Бул – кайратсыздык, омір занын коре алмагандык, оз касиетін жогалту. Кайгыру, кажу адамды шатастырады. Кім дауірге коз жіберіп тексере салыстыра алса, сол алдагы омірінін саулесін айкын сезеді, балам!
      
Осы созді Шакарім баласы Ахатка коштасар сатінде айткан екен.
Каламгердін 1913 жылдан ардын, такуалыктын таза рухани жолында болганы малім. Бул жол ислам ілімінде тарихат делінеді, одан тайкымаган мусылман магрифат (Таніріні тану) пен хакикат  шынына баскыштайды. Алланын хикметін сезеді. «Хакикатка жеткен адам, бола алмас пани туткыны» деп Яссауи айткандай, бул акынын журегі нурга малынган шагы.

Ягни пірадар Шакарім рухынын сыры, жумбагы да осында, тегі. Ойткені, кушті рух, сергек сезім - кокірек козі ашылып, алемді тугел кору халіне, ягни хакикатка жеткен сирек тулганын сыбагасы. Халкымыздын мундай кісіні «пір-аулие» дейтіні жайдан жай емес. Сыры беймалім оз халін  аулие акын коп оленінде сездіреді. Сонын бірі:
               
…Караса да коз ашып,
Кормесе менен адасып,
Касына турсам жанасып,
Мені жок деп санаса.
               
Сайтанга иген мойынын,
Кулыкка толган койынын,
Коп жындынын ойынын,
Кылсам-ау сойтіп тамаша!
               
(«Алемді тугел мен коріп»).    

Когамдык сананын кушті агысымен коп халык Маркс, Ленин деп такылдап, тамам журт куре тамырын адырайтып улы Октябрь деп урандатып журген жагдайда (тіпті кешегі діндар акындар Кокбай мен Аріптін озі де «Ленин» атты поэмалар жазганы малім), Шакарімнін жаралысты жаратушы мінсіз білім иесі – Хак тагаланын барлыгына, жаннын олген сон жогалмайтынына сенімі бір мыскал да кемімеген. Сенімнен шегіну былай турсын, кайта кері куш, кері агын болып, кокірегін тосады. Шамасы 1929 жылы жазылган «Тіршілік, жан туралы» деген бірнеше циклден туратын, тамаша толгау-трактаты осынын айкын айгагы емей не.

Айт-айтпа,  кай заманда да аулиелік денгейдін басты белгісі тупсіз сенім. Сондай-ак, улынын улылыгы осы киелі касиетпен тексерілмегі букіладамзат тарихынан аян. Иа, кенес окіметі дауірінде 12 жыл бойы омір сурген кажынын адамзаттын «шугылалы болашагы» - социализм мен коммунизм жайында лам-мим демей, тіпті бір ауыз жырына коспай пак откеніне еріксіз таныркап, бас шайкайсыз. Бул аулиелік емей не.

//Аулиелік пен шолакбелсенділіктін табигаты//

Аулиелік казакка алімсактан малім кубылыс. Ескі дуние, багзы заманда Сак даласында Заратуштра, Анарыс (Анахарсис) деген аулие адамдар омір сурген деседі. Кызылорда, Атырау облыстарында жуздеген касиетті аулиелер корымы сакталып, бугінгі кунге жетіп отыр. Таніріге катысты угымдардан ат-тонымызды ала кашкан кенес заманында «аулие» созіне берілген тусініктер «діни угым», «діни мистик» дегеннен аса алмады. Айтеуір, аулие корегендігі бар сауегей кісі, адам  тагдырына ыкпал жасай алатын касиетті, киелі жан екенін гана біліп остік.
Казак адебиетінен бірер мысал. «Аулие болса. Соншама мыкты болса. Касым Кенжехан аулие болса да, Жамеш арі катын устіне, арі шалга бармайды деп уй ішіне урыс салып, бермеу жагына ашык шыгып еді» («Караш-Караш»). «Кімнен аулие едін? Тен кормей турмысын алде, бекзада неме? – дейді Жузтайлак бастырмалатып» (М. Ауезов).  «Бул арада казір аттын аулиесі отыз-кырык сом. Кокшетауда одан да арзан болуы мумкін» (С.Муканов. «Есею жылдары»).  «Аулие тутты. Кадірлеп кастерледі, бас иді. Окымыстыны кормеген кыз галым деген атты аулие тутатын» (Т.Ахтанов. «Какарлы кун»).

Сонымен, аулие созінін туп тамыры не? Біздінше, оны Жаратушыга деген шексіз сенімнен іздеген жон. Парсы тілінде бул создін «Кудайдын досы» деген магынаны білдіретіні содан. Шакарім аулиеліктін табигатын жаксы білген.
               
Журегі таза адамдар,
Зулымдыктан амандар,
Киянатсыз надандар –
Аулиеден кем емес!, -

дейді акын.  Коріп отырмыз, осы жолдарда аулиеліктін басты уш шарты (журегі таза, зулымдыктан аман кам киянатсыз аділ адам болу) корсетілген.

Ягни аулиелік аспаннан тускендей бірден пайда болатын касиет емес (онда ол баксылыкка я сикырлыкка жакын туыс кубылыс болар еді). Онын шарты – Танірінін занымен гана аділетке жак, киянатка кас болып такуалык санамен омір суру. Сондыктан аулиелік деген угымга адамнын саналы турде тандап алынган багытпен табандылык пен жанкештіліктін аркасында аса киын сынактан отіп кана жетуі мумкін рухани биіктік деп аныктама берген дурыстык сиякты. Ал, аулие осы биікке шыккан тутастык сана иесі. Осы себепті Жаратушынын хикметін журегімен сезіне бастаган адам. Бул ретте Шакарім кажы Ясауи аулие сиякты напсіні сындырып, бек киын, бек шетін жолмен журіп откен адам деп нык айтамыз. Ойткені, ол аулиелік дегеннін де, аулие дегеннін де шартына толык сайкес кемелдіктін иесі. Созіміздін куасі - тол шыгармалары.
      
Асіресе, аулие акыннын «Мутылганнын жыры» атты жырымен сарындас  «Коніл» (1919) деген (бул арада «коніл» созі казіргі лексикада «сана-сезім» деген магынаны білдіреді) олені ерекше. Алдынгыда акын озінін сырткы омірін баяндаса, сонгыда ішкі рухани оресінін даму, жетілу жайынан сыр шертеді.    
      
Маселен, ондагы:
               
Тазалыкка тагы кеттім,
Балалыкты куып жеттім.
Жогары гаршыдан оттім,
Осыны шындаган, коніл!, -

деген секілді ар шумак рухани жолдагы адамнын журегі мен ой-санасынын ак кагаздай тазару белдері болып табылады. Сойтіп, бул жырымен акын аулиелік биікке кадам басканын паш етеді.
      
Осы 1919 жылы жазылган «Жас алпыстан аскан сон» деп басталатын  келесі жырында:
               
Жас алпыстан аскан сон,
Олімге аяк баскан сон.
Тіршіліктен оянып,
Козімді анык ашкан сон.
 
Хакикаттын кымызын
Ішіп, бугін мас едім,
Тазалап журек ындызын,
Нарестедей жас едім, -

деуімен ішкі алемінде откен улкен бір озгерісті тагы бір діттеп айтады. Егерде 60 жасында акын «козімді анык ашкан сон» десе, онда алдагы он екі жылдын ішінде каншама хакикат биіктеріне шыкканын шамалай берініз!
       
Ягни он жылдай уакыт откенде керемет иесіне айналган аулиенін, пір Шакарімнін озі туралы мынадай сырлы создерді кагаз бетіне тусіруі занды:
               
Шын асыктын арбірі
Оліп топырак болды да,
Жаралыстын тагдыры
Жаратты мені орнына.
               
Барінін нуры косылган
Мол керемет менде бар.
Жалгыз жарга шокынган
Кайда мендей пенде бар?
       
Осы жолдардан Шакпак тауынын биігіне шыгып, озінін жерін, ултын гана емес, алемді тугел коріп отырган аулие бейнені козге елестете аламыз. Аулие акын «мол керемет менде бар» деуімен осы касиетті айтты ма, алде жаннын баскадай сырына мензеді ме екен? Арине, мундай тупсіз дарияга беттеу оз алдына болек жумыс.               
       
Аулиеліктін ішкі мазмуны мен табигаты туралы соз азірге осы. Енді шолакбелсенділікке келейік. Бул «шолак ойлау» деген магынаны білдіретін халыктык термин. Арекетшіл, бірак таяз ойдын кулы болган немесе кате багытка тускен, жалпак тілмен айтканда, сайтаннын жетегіне ерген адамдар, мейлі гылымда болсын, мейлі билікке келсін, когамга улкен кауіп тондіре алады.
      
Создін кыскасы, шын аулие мен шолакбелсенді арасындагы уксастык – екеуі де сенімнін адамы. Бірак екі сенімнін арасында жер мен коктей айырмашылык бар. Біріншісі пендені – адам баласына деген суйіспеншілік пен мейірімділікке тарбиелесе, екіншісі – жаксылыкпен катар жалган максат кою аркылы катыгездік пен зулымдыкка да жетелеуі мумкін. Айырма осында.
      
1929-30 жылдары когамдык сананын улануы мен адами мінез-кылыктын озгеруі озінін шыркау шегіне жетті. Карама-карсы полюс болып табылатын аулие мен шолакбелсенді тусініктерін талдап откеніміз де сол.

Аза мен азапка толы сонгы жылдардын сыкпыты газиз акын Шакарімді шындап шошындыра бастаган. Ойткені, окыган зиялылар мен жастар жагы, арине, еріксіз ботен дуниетаным жетегіне ерген-ді. Бірсыпыра журтты акыннын шыккан тегі урейлендірді. Ал, ошіккен жаулары «алжыган шал», «жынды шал» десе, молдалар «шокынды» деп атап сандарын шапалактады.

«Мутылганнын омірі» атты оз омірі туралы улкен жыр-дастан жазуды акын міне осындай ахуалда ойга алады. Онда автор оз омірі туралы бар шындыкты букпесіз айткан. Болашак урпакка арнаган осынау арнау аманатын жаны жаралы ойшыл былайша аяктайды:
               
Дуспаным жок, досым жок,
Кайгыдан да шошу жок,
Рахат іздеп тосу жок,
Бір жындымын кутырган.
               
Жаралы жаным  шыксын деп,
Кара жер мені жутсын деп,
Олген сон елім мутсын деп,
Атымды койдым: «Мутылган».

Оптимист деген адамнын кокесі Шакарімдей-ак болар. Бірак ол, коріп отырмыз, «Мутылган» деген терминді тандаган. Неге? Муны мані терен. Канды канау ортада журіп, оле-олгенше каламы колынан туспеген ойшыл акын расында да мутылуды коксеген екен деген ой тумауга тиіс. Бул сол кезгі заман агымына орайлас  айтылган нарсе. Алда дал 30 жылга созыларын білмесе де, айтеуір,  «унсіздік» боларын коре білген сияктанады. Сойтіп, кеменгердін ансары менін жеке басым мен сурген омірім умытылса умытылар, бірак калдырган мурам умытылмас дегенге саяды. Ягни ерте ме, кеш пе заман озгергеріне сенімі каміл болган. Байге аларын да білген… (айтпегенде аманат жырды жазып ауре болудын кажеті не). 
      
Озіне мангі хакикаттардын тунлігі турілгенін туйсінген сирек кеменгер, озінін улт устазы гана емес, алемдік ой алыбы екенін де жаксы білген. Бірак істерге лажын кайсы? 
      
«Аттен, дуние, осыны кур казакша гана басып коймай, орысшага да жаксы переводпен (смыслен.) переводтап, гылымды азаматтын бірі енбек етіп, переводын озіме корсетер ме еді? Казакшасы тез басылып шыгар ма еді? Тірі кунімде не карсы айтылган далелді сындарын, не білімді ойшылдардын кабыл алганын біліп олсем армансыз болар едім». Сабене жазылган хаттын осы жанайгайымен аякталуы созімізге далел.

Кыскасы, омірінін сонында аулие Шакарім озінін бул когамга жат, ботен екенін ар кырынан сездірген тосын кубылыстар коршауында калгандай еді. «Кенес окіметі тусында Кудайга сенудін орнына идеяга сену басталды, - деп жазады Гарифолла Есім. – Діни салт-сана, дастур орнына коммунистік идеяга, моральга негізделген коммунистік тартіп орнады. Сойтіп, социализм жагдайында жана дін пайда болды» (Саяси философия. – Алматы, 2006. – 7 б.).

Осыны философ Н.А.Бердяев коре білген. Ол аталган кітабынын 125-бетінде жазады: «Коммунизм идеясындагы дурыстык: христиан дініндегі сиякты ар пенденін кудіретті кушке багынып, жогаргы максатка кызмет етуі козделді.  Бул коммунизм мен христиандык діннін уксастыгы. Бірак осы дурыс идея арбір адамнын ар-ожданы, онын рухынын еркіндігі, жеке басынын бостандыгы дегенге келгенде оте орескел бурмаланды… Ягни адамды куралга, асіресе окініштісі, революция куралына айналдырып жіберді».   

Жа деп, каралы жыл 31-дін окигаларына оралайык. Осы жылдын жазында Шакарім ел ішінде болады. Бул кезгі журтшылыктын жайы белгілі: елді зорлыкпен куштеп, коркыту аркылы жаппай колхозга тарту, коллективтендіру натижесінде мал-мулкінен айырылган шаруалар аштыкка іліне бастаган. Жер-жердегі басшылыкка тандалгандар кобіне «екі козі аспанда, жынды кісіше шаба беруді гана білетін» (Абай) есер кісілер болып, Архам, Ахат сиякты есті азаматтарга кыргидай тиді. «Бидай салыгын» айтпаганда, адамнын ойына симас «ит салыгы», «суйек салыгы» деген небір естілмеген салыктар шыккан. Сойтіп, налогтерді толей алмадын деп кім кімді де кара тізімге іліндіріп, абактыга кесу киын емес-ті.

«1930 жылы жаз айында ауылдан Семейге окуга кеткенімде, - деп есіне алады Ныгмет Магауияулы деген азамат, - халык колында мал дегенін баршылык еді. Бір жылдан кейін ауылга кайта оралсам, колда мал тугілі, урерге ит те калмапты. Жекеменшік енді болмайды деп елдін малдарын зорлап алып, муны аткамінерлер «карызсерік» деп атапты. Енді ет, астык, акша налогі деп міндеттеме беріп, карызды толей алмагандарды соттап, муны «нык міндет» деп атап зан шыгарыпты.

Сойтіп, халыкты бурістіріп акеп бір жерге орналастырып, енбек уйымдастырып, муны «мойынсерік» депті. Халык елден безіп, ар тарапка жаяу кетсе, кейбіреуі тау ішін пана етті, муны «банда» деп атады. Боскындар ішінде мені де устап акеп, ГПУ-ге тапсырды. Осынау ланды баскарып, уйымдастырушы - Абзал Карасартов болатын-ды. Ол осы кезде ГПУ бастыгы» (Жулдыз. – 1993. - №4. – 196-197 бб.)..
Куанін созінен небары бір жыл ішінде елдін ойран-топыры шыкканын, онын себебі, «игі жаксылардын» мойынсерік, ныкміндет, карызсерік, банда сиякты «жаналыктарды» енгізу аркылы калыпты омірді астан-кестен еткендігінде екенін коріп отырмыз.


х       х       х

Шакарімнін как-сокпен ісі жок баласынын ішіндегі ен момыны Гафур 1930 жылы февральде туткынга алынып, Семей абактысына камалды. Сонда бес ай откенде июльдін алтысы куні озіне-озі кол салады. Таяп калган ауыр трагедияны сезгендей акын журегі кыс бойы беймаза халді кешеді. Айталык, «Коркыттын сарыны» деген узак толгауында мына шумактар бар:
               
Отырмын таудын басында,
Жетпістен аскан шагымда.
Жапанды жалгыз кезетін,
Жолдасым жок жанымда.
               
Жаканда калган мен бір шал,
Кар баскан дала, калын кар,
Ішімде кайгы, зарым бар,
Артым бір туман, алдым жар,
Коз жетпес булдыр жолым тар,
Укканын созге кулак сал, -
дей келе, акын ел жайына ауысып жырын былайша сабактайды:
               
Жалган емес, анык созім,
Айтам, корген сон ауыр халін елдін.
    
Ягни, акын «Коркыттын сарыны» жеке каракан басынын гана зары емесін малімдеген.
Жана айтылгандай Семейде бес ай тергеусіз жаткан Гафурдын алтыншы июльде озін-озі бауыздап олтіргеніне дал бір жыл болганда, ягни 1931 жылгы шілденін алтысы куні карт акын тус кореді. Ертенінде «Мын тогыз жуз отызыншы..» деп басталатын оленін жазып, онда шерлі акын: «Акеткенге міне бугін толып бір жыл, жетінші кун, Оте шыкты омір желдей. Сен откенге жеті ай болды, соны ойлап, сабырым олді, Жаман тамым болып кордей» дейді (осы созінен оленнін 1931 жылы акпаннын 10-ы куні жазылганы токылады). Баласын елжірей есіне алган зарлы толгауын:
               
Кулыным кош, бакытты бол,
Жана февраль, алтыншы июль
Мутылмайды мені комбей!
Ол ай келсе, осы жырым,
Тусірер ойга ар бірін,
Кусайын, Кербала шолдей!,   -
деуімен тамамдайды. 
   
Сонгы жолга тусінік берейік. Пайгамбарымыз Мухаммед (с.г.с.)-нін кызы Фатимадан туган жиендері (Азіреті Алінін балалары) Хасан (Асан) мен Хусайын (Усен). Бул екеуінін де Иран мен Туран елдерін жаулап алган атакты халифтер болганы белгілі. Кос халифтін дауірінде бір жагынан коп елдер мусылмандыкты кабылдаса, екінші жагынан, біртутас мусылман алемі алгаш шиит пен суннит делініп екіге жарылган болатын. Осы болініс салдарынан Кусайын 680 жылы Кербала шолінде душпандары тарапынан олтірілген еді. Содан беріде «Кусайын, Кербала шолдей» деген тенеу мусылман жамагаты ушін ен ауыр кайгы мен куйінішті білдіреді. Оны  исламнын білгірі шежіре Шакарімнін оз журегін мангі жаралаган казанын ауырлыгын жеткізе айтуга лайык коруі сондыктан.
             
Иа, 1931 жылдын жазында саяси репрессиянын канды шенгелі тынысты тарылтып, тырнагын аяусыз батыра тускені сондай, бул кезде алапат аштыктын азабы – геноцид кен байтак казак сахарасын жайлап та улгерген еді. Онын кай пушпагы болмасын Кербала шолге уксаган халде-тугын.