Асан Омаров - Шакарiм жане Мухтар

Казак мадениетінін аса ірі окілдері: ойшыл философ, классик акын Шакарім Кудайбердіулы жане келешек улы жазушы Мухтар Омарханулы Ауезовтін арасында жібек жіптей есілген жалгастыктын болуы занды кубылыс. Ойткені, екі каламгердін де бір ауамен тыныстап, ортак ортанын тарбиесін бойларына сініргені малім. Осыган коса, 1917-1927 жылдары, озге де алаш зиялылары сиякты,  кос алыптын заманы, корген-білгені мен арман-тілектері бір болды. Ал барінен де маныздысы, екеуінін де кубыласы – Абай дастурі болганын ерекше атаганымыз жон.
       
Окінішке карай, екі алемдік тулгамыздын аракатынасы узак жылдар бойы зерттеушілер назарынан сырт калды. Онын себептері белгілі, ар кырынан зерттелді, болды, бітті деуге казіргі куні де ерте.  Шыгармашылык жагынан  да, омірі мен кызметі бойынша да осыны айтамыз. 
 
//Білісудін ауелгі кездері//      

1916-17 жылдары, Шакарім баласы Ахаттын айтуынша, елге демалыска келгенде Ыргызбайдын улкені акесіне амандасу калада окитын жастардын салты сияктанган. Жалпысында Акшокы конысындагы Абай, Ыскак ауылдарынын жастары мен іргелес Борлі-Тышкан аумагында бірі-біріне козыкош жерде гана орналаскан Ауез, Акылбай, Айгерім  ауылдарынын жастары ежелден аралас-куралас, тай-кулындай тебісіп оскен гой. Олардын ішінде Какітайдын баласы Даниял Ыскаков пен Абайдын немересі (Турагулдын баласы)  Жабірайл Ибрагимов Мухтардын ен суйікті достары болганы малім.
      
Осы ретте Кулатай Акбердиннін естелігін келтіре кетейік. Ол озінін туыс агасы Оміртай орысша, казакша окыган адам еді дей келе, былай жазады: «1917 жылдын жазында демалыска келер жолында Мухтар жайлауда (Баканаста) отырган Оміртай Акбердиннін ауылына согып, екі кундей сонда жатты. Онымен бірге Семейдін калалык училищесінде окитын Даниял Ыскаков, бастауыш училищеде окитын Гарифолла Мусабайулы Ыскаков, реальный училищеде окитын Абайдын немересі Жебірайл Ибрагимов, кенсе кызметкері Салімгазы Габидуллин, Абайдын немересі (Магауиянын кіші баласы) Жагыпар Ибрагимовтар болды» (Біздін Мухтар. – Алматы, 1976. – 359 б.).  Аталган жастардын кай кайсы да Шакарімге ботен емес, айталык, Гарифолла Ыскаков балдызы (айелі Айганшанын бауыры).

Енді Ахат Шакарімулынын  (1900-1984) естелік-эссесіне унілсек, ол былай деп жазады: «Акей жалпы жастарды, онын ішінде окыган жастарды жаксы коретін. Семинарияда окыган – Білал Кунанбаев, Нугыман Кунанбаев, Кутайба Ибрагимов сиякты жастар келгенде, олар уйде екі-уш кундеп жататын. Ол кезде мен жас болатынмын. Ал, озім толык білетін кезде Мухтар Ауезов, Даниял Ыскаков сиякты окыган жастар келіп, бірнеше кун жатып, акеймен ангімелесетін».

Бірнеше кун жатып, озімен ангімелестін жастарга Шакарім, адетте, баспадан шыккан кітаптарын силап отырган. Жана айтылган 1916 жылы окыган екі жас - Мухтар мен Даниял уйіне келгенде кажынын жас Мухтарга «Енлік-Кебек» атты кітабын силауы жокка шыгарылмаса керек. Ойткені, Борлінін тургыны Муханнын агасы Разак (1885-1956) былай деп малімдейді: «Мухтар «Енлік-Кебекті» жазуга 1916 жылы тамызда біздін уйде кірісті». «Келер жылдын жазында Мухтарды алып кайтуга Семейге бардым, - дейді ол. – Акыштын тойына катысатын тагы екі-уш жолдасы бар екен. Коніл жайласып ара конып, Семейден Ойкудыктагы жайлауга да жеттік. Бірер куннен сон, 16-га жана толган, молдіреген Акыштын улан-асыр тойына катыстык. Мухтардын «Енлік-Кебегі» де осы тойда тунгыш рет копшілікке корсетілді».
      
Мухтардын тырнакалды пьесасы, ягни ауелгі нуска  Шакарімнін «Жолсыз жаза» атты поэмасынын ізімен жазылганын ілкіде айтканбыз. 
       
1918 жылы Ж.Аймауытов пен М.Ауезовтын редакторлыгымен «Абай» журналына жарык коргені белгілі.  «Муханнын атын копшілікке айгілі еткен ен алдымен «Абай» журналы еді, - деп корсетеді Алкей Маргуланулы. – Бул журналды Муханнын ен алгашкы беташары деуге болады» (Біздін Мухтар. – Алматы, 1976. – 131 б.). Міне осы басылымга  арнап Шакарім алденеше материалдарын жазады. Бул факті карт акын мен жас жазушы араласа бастады деуге тіректі тугырдын бірі. Осы жылдын коктемі мен жазында Семей облыстык сотынын торагасы Шакарім мен студент Мухтардын Алаш каласында, казіргі Жанасемейде откен коп жиындарда бірін бірі коріп жургені де созсіз. Маселен, 1918 жылдын наурыз айында большевиктер колынан кайгылы казага ушыраган казак милициясынын бастыгы Казы Нурмагамбетовті жерлеу расіміне орай уйымдастырылган каралы митингіде Шакарім кажы жалынды соз сойлеген болатын. Екі мындай адам катыскан бул митингінін басы-касында саясатпен кызу айналыскан Мухтардын да жургені естеліктерде бар. 
       
Шакарім Мухтардан 39 жас улкен. Муны ескермей, алаш зиялылары тегіс «Шакарім аксакал» деген карт акын мен балгын жігіт Мухтардын  арасында ауелден тыгыз байланыс орныккан, сіра десек, шындыктан шыгандап кетерміз. Бірак Мухтардын тума талантын исі казак мойындап, беделі шыркайтын уакыт та алты кырдын астында емес-ті.
      
«23-24 жылдардан бастап-ак саясатпен айналыспауга бел будым. …Будан былайгы омірімді адебиетке, педагогтік, гылымдык жолга арнаганды акыл кордім. Бул жол кызыктырып акеткені сондай, озгедей гажайып, озгедей кызык бар деп ойламадым». Оміріндегі шугыл бетбурысты М.Ауезовтін озі міне осылай малімдейді.   
      
Осымен, 1922 жылдын сонында М.Ауезов Орынбордагы лауазымды кызметіне колды бір-ак сілтеп арі партия катарынан шыгып, шыгармашылык  пен гылымдык жолды тандаганы хак. Осы тілекпен Ташкентке кетіп калган ол, келген бойда Орта Азия университетіне еркін тындаушы болып кабылданып, арі сол кезде енді курылган «Шолпан» журналын шыгарысуга кызу кірісіп кеткені белгілі фактілер.
      
«1923-24 жылдары, - дейді Муханнын агасы Разак Самарханулы, - Муханнын жазгандары елге тарап, беделі мейлінше шыркаган шак. Кездескенде улкен де, кіші де созін тындайтын, курметтеп, сыйлайтын дарежеге жеткен».
         
Улкен-кіші «курметтеп, сыйлайтын дарежеге жетті» деген Разактын созі мынадай окиганы да еске салады.   Ташкенге сапары алдында Мухтар туган еліне келгенінде жерлестері кошаметпен карсы алып, жолына «байгазы» деп каражат жагын да жинасады. Улкендер арасынан Шакарім ак батасын берген екен. Ол озінін ен колемді дастаны - «Лайлі-Мажнунді» Мухтардын колына устатып турып, «дастанды жарыкка шыгар, карагым, ал каламакысын озін пайдалан, менін жолына комегім осы» деп табыстапты деседі. Бул шыгарма Ташкентте шыгып турган жанагы «Шолпан» журналында жарык корді.
       
Тегінде Мухан Ташкент университетінде жарты жылдай гана болган. 1923 жыл май айынын 9-шы жулдызында окуын алдагы кузде Ленинград университетінде жалгастыру ушін аталган оку орнынан шыгып кетеді. Ендеше ол жаз айларын кайда откізген? Осыдан бір жыл бурын гана Казак білім комиссиясы «Абайдын барлык создерін теріп жинап басу» туралы шешім кабылдаган еді. Зерттеушілер Мухан осы комиссиянын тапсырмасымен Шынгыстау оніріне аттанып, абайтануга катысты материалдарды жинастырган дейді. Маселен, улы суреткердін гумырнамасын жазган Н.Анастасьев бул сапарда Муханнын серіктері Магжан Жумабаев пен Халел Досмухамедов болган деп пікір білдіреді. Олай болса, уш зиялынын Шакаріммен кездесіп, сухбат кургандыгы жокка шыгарылмаса керек. Кос каламгердін бірін-бірі жакын білісуінін алгашкы кезені жайлы айтар соз азірге осы.

«Жалганда сендей жалгыз адам бар ма...»
       
Бул олен жолы Шакарімнін 1924 жылы жазылган «Жасында араластын малтымага» деген туындысынан алынып отыр. Осы жылы елсіздегі карт акын идеологиялык кысымды, ол акелген шын жалгыздыкты алгаш рет сезініп, озін-озі «мунды шал» атайды. «Мутылган» деген лакап атты алуы да осы кездері болса керек.
       
Мухана келсек, ол осы жылдын басынан 1925 жылдын кузіне дейін Семейге кайтып келіп, Казпедтехникумда устаздык кылады. Осылай Семей облыстык оку болімінін тілек-талабымен бір жарым жылга студенттік омірін узуге тура келген-ді. Маселе сонда, соз болып отырган 1924 жылдын жазында Муханнын касына Семейдегі педтехникумды енді гана тамамдаган досы Алкей Маргуланды ертіп, Баканаска, Шакарімнін жайлауына аттанады.
       
Міне екі улы адамнын тыгыз  байланысы нак осы кездерден дейміз. Ойткені, Муханнын Абай такырыбына катты кызыгушылык танытып, улы акынга катысты материалдарды максатты турде жинастыра бастаганы осы тус, бір. Екіншіден, жалгыздык мунын ерекше сезініп журген Шакарім, озіне екі бірдей окыган, куймакулак жас конакка келгенде, оларды кушак жая карсы алып, білген-туйгенімен риясыз боліскеніне куман келтіру киын.   
       
Жарты гасырдан астам уакыт откенде сатті сапарды Алкей Хаканулы былай деп есіне алады: «Мен алгаш Шынгыстауга барганда (1924 ж.) ол жердін адамдарынын жай-куйі маган озге онірлерден бутіндей баскаша корінді. Олардын улкені де, кішісі де ойга баткан тунгиык, аса кішіпейіл, лепіріп лагуды білмейді. Созді адеппен тосып сойлейді. Тындайтын адамдары кездескенде, данышпан кариялар шалкыган ойларын тебіренте, салмакпен куйылтып, ой козгайтын толгаулармен, туйінді термелермен адамды еріксіз озіне тартып, кейде соз арасында атакты ойшылдардан мысал келтіріп отыратын».
       
Жанагы созінен оздерініз де байкадыныздар, сырт Шынгыска сапары Алекен санасында ошпестей із калдырган. Кен коныс - Баканас  жайлауында жас Алкейді тебіренте алатындай, ягни Абайша сойлей білетін, данышпан деген тенеуге лайык аксакалдар аз емес-ті. Бірак естелік иесі «данышпан кариялар» деп копше турмен шектеліп, белгілі себептерден есімін накты атай алмай киналган бір гулама адам болды деген ойдамыз. Ол – улт данасы Шакарім.
       
Келешек атакты галымдар Мухан мен Алекен бул сапарда кобіне коп «шалкыган ойдын» иесі, аты анызга айналган гуламамен уйірлескен.
       
Екі талапты жасты Абайдын бас шакірті арі казак тарихы тунгыш рет гылыми негізде жазылган «Шежіренін» авторы Шакарімнін кызыктырмауы мумкін емес. Сондай-ак, Алкейдін «атакты ойшылдардан мысал келтіріп отыратын» дегені жайдан емес, бул Шакарімнін атакты Шыгыс шайырлары поэзиясына кобірек уніліп, Кожа Хафиз создерінен казакша аудармалар жасап журген кезі болатын. Ягни сухбаттасу кезіндегі арналы такырыптын бірі - Шыгыстын акын-жазушылары болды дейміз. Ахат та осыган сілтейді. «Кейінде, - деп жазады ол, - Мухтар маркум айтатын: «Сол кезде Шыгыс адебиеттеріне Шакарімдей жуйрік адам коргем жок. Шыгыс адебиетіне берілуіме себеп болган устазым Шакарім!» дейтін».   
       
Сонымен,  елсіздегі Саяткорада гумырын кешкен шежіре акынга Мухан мен Алекенді магнитше тарткан такырыптар баршылык болды.
          
М.Ауезовтын осы жылдын жазында Баканаска сапарын карт жазушы К.Оразалин былайша суреттейді: «…Баганадан ангарылмаган тау арасындагы озеннін жагасы калын агашпен комкерілген, саганын терен шаткалдары унірейіп, санырайып Мухтарларга умсына карап калганга уксайды. Шыгыстан батыска карай колденен тусіп жаткан Шынгыстын Акбайтал асуынан бергі жыра-жылга, сай-салалармен аккан булактар мен Байкошкардай арналы озеннін барлык агысы осы Баканаска куятын».
       
Жер майегі – Баканаста Шынгыс оніріндегі тунгыш артель арі тунгыш отырыкшы мекеннін бой котеруіне келешек улы жазушынын улкен комегі тиген болатын. Осы себепті 1924 жылы Мухан Баканаска бір емес, бірнеше рет ат басын тіреген сиякты. Баканас поселкесіне 1923 жылы кошіп келген Айтмырза Тунлікбаевтын естелігіне суйенелік.  «Бірде, 1924 жылы, - дейді ол, - Мухан бір галым адамды ертіп келіп, бірнеше кун агаш ішінде демалды. Жанындагы адам француз екен десіп журді. Ол Семейден кетерінде 15 бие сатып акетіпті. Мухтардын Баканас ішінде озінін дем алатын агашы болды…».
      
1925 жылга дейін Шакарім ескі Саяткорасында, ягни кызу турде, жана улгіде салынып жаткан Баканас курылысынан кол созым гана жерде турып жатты. Сондыктан Мухтардай кадірлі конакпен кездеспеуі, сухбаттаспауы мумкін емес нарсе болса керек. Коп кейінде, 1950 жылдардын сонында болган бір кездесуде, Мухан Шакарім баласы Ахатка «Шыгыс поэзиясы бойынша устазым Шакарім!» деп бір узік сырын ашкан-тугын.

//Казак мадениетінін ренессанстык кундері//
         
Жазушы Алексей Брагин оз естелігінде Муханнын мынадай создерін келтіреді: «Кейін, студент болып журген кезімде казак акынынын омір тарихымен арнайы айналыса бастаганымда, менін келешек романдарымнын кейіпкерлерін жаксы білген адамдармен жолыгыстым».
       
«Материал жинай журіп, - дейді Муханнын озі бул маселе жайында, - мен Абайдын достарымен, сыйластарымен …ангімелесіп кордім. Олардын ішінде Абайдын тургыластары да, солардын урпактары да бар еді. Соншама ізденудін аркасында болашак какарманым жайында аса коп материал жинаганым соншалык, …тіпті казір Абайдын балалык жане жастык шагы жайындагы роман тамам болган сон да сол кітапка кірмей калган материалым мейлінше коп екенін кордім». 
       
Студент болып журген кезімде деп Муханнын 1924-25-26 жылдарга мензегені куман тугызбаса керек. Улы суреткердін касына Алкейді ертіп Шынгыска алгаш «Абайдын омір тарихымен арнайы айналыса бастаган» уагында жасаган бір сапарын устіде айттык.
       
«Кунанбай» атты зерттеу енбегінде жазушы галым Турсын Журтбай Мухан мен Шакарімнін карым­катынасына да токталады. Маселен, автор кітабынын 159-шы бетінде екі улы адамнын арасы жайлы былай деп жазады: «... Абай олендерін тутастай жинастырган кезінде сан рет сухбаттаскан. Саятка шыкканда Шакарімнін ауылына ан кага журіп конага келетін болган».
       
Студент Муханнын екі жыл (1925 жане 26 жылы) катарынан жазда Баканас бойында болып, Саяткорада Шакаріммен коп сухбат курганына біз де назар аудармакпыз. Неге десеніз, ол Абай шыгармаларынын толык жинагын негізінен осы жылдары азірлеп улгереді. 
       
Далел ретінде Мухтар Омарханулынын 1927 жылдын 22 ноябрь айында сенімді досы Смагул Садуакасулына Ленинградтан жолдаган хатын алайык. Онда Казакстанга екі марте (былтыргы жане биылгы деп) колжазба материалдарын жібергенін айткан. Мына жолдарга унілейік: «…Созіне караганда, менін былтыргы «Суганак сурым» да соган берілген шыгар деймін. Оларга сонгы «Караш-Караш» деген ангіме одан сон «Госиздатка» жіберген ангімелер, тагы баска материалдар косылган шыгар.  Карімнін жазды куні маган айткан бір созінде: «Сенін жазгандарынды Габбас пен Жандосов екеуінін бірінін карамагына берем!», - деп еді. Сонда «Абай», «Суганак сурды» еске ала айткан еді. Осынын аныгы калай екен? Габбаска тапсырганнын ішінде сонгы биыл жібергендерім бар ма екен? Жок, бурынгылар гана ма? Осыны аныктап біліп, айыртып жазсан жаксы болар еді».
      
Хатта аты аталган адамдар: Габбас Тогжанов пен Жандосов адебиет сыншылары, былайша айтканда «идеология сакшылары». Ал, «Карім» деген -  Карім Токтыбаев республиканын оку-агарту комиссиясынын торагасы. Аталмыш хатты баспага азірлеген галым Т.Журтбай Муханнын «Абай» деген созіне – Мухтар дайындаган Абайдын екі томдык шыгармалар жинагы деп тусінік береді.
       
Міне, хатта танбаланган маглуматтар 1933 жылы жарык корген Абайдын тунгыш толык жинагынын азірленген уакыты – 1925-26  жылдар деп жоруга мыкты негіз. Ягни хат иесінін «Абайды» биыл емес, былтыр (1926) жібердім («Суганак сурмен» бірге) дегенінін куасі боламыз.
       
Косымша далел ретінде мына бір фактіге де жугінелік. Олкетанушы Болатбек Насенов озінін «Абыралы – канды жылдары» атты кітабынын (Ушінші кітап. – Новосибирск, 2002) 291-292-ші беттерінде Шакарімнін казасына катысты архивтік іс-кужаттар ішінде Шынгыстау котерілісінін белсендісі Солтабаев Касымбектін 1958 жылы картайган шагында елге оралганда тергеушілерге айткан жауабын береді. Онда Касымбектін мынадай созі бар: «Мен Шакарімнін кыстауына екі рет бардым. Бірінші рет 1924 жылы озім болдым. Екінші рет 1926 жылы жазушы Мухтар Ауезовпен екеуміз кездестік. Екі болганда да кыстауында ботен ешкім болган жок».
       
1926 жыл Шакарімнін Баканастан жиырма шакырым кашык елсізде, жайлау шетіндегі Шакпак тауынын боктеріне салынган жана тамында кыстаган кезі. Касымбек осы жылы Шакарім кыстауында Мухтар Ауезовті кездестірдім, ботен ешкім болган жок дейді. Бірак Муханнын касына Семейден Аміре Кашаубаев, Иса Байзаков, Ахметбек Шикібаев ерткен жане конактарга жергілікті Отегелді, Токкара т.б. азаматтар косылып отырган сапарлары да болган. Ангіме-дукен   арасында осы топ, Шакарім бас болып, саятшылык та курады.
       
1933 жылгы Абайдын толык жинагынын  негізі ертеректе каланды деген пікірді  узак жылдар Муханнын дос-інісі болган Кайым Мухаметхановтын «Мухтар кешкен килы заман» атты макаласынан да кездестіреміз.  «Мухтар турмеден шыгып, - деп жазады белгілі абайтанушы галым, - ...сынаржак сын шабуылынан кутыла алган жок. Туткыннан босай сала, ертеден жинап, азірлеп журген Абайдын толык жинагын 1933 жылы баспага беріп, сол жинакта «Абайдын туысы мен омірі» атты енбегін жариялады» (Абай. – 1992. № 3. – 78 б.). 
       
Соз болып отырган 1925-26 жылдары Абай, Улжан, Айгерім, Тогжан, Абіш, Магауия немесе Кунанбай, Такежан, Оразбай, Жиренше, Майбасар, т.б. туралы Шакарімнен артык та далді білетін адам Шынгыстау онірінде калган жок десек осіріп айткандык емес.
      
Шакерімнін Муханнын талантына бас иіп, оган  мол да кунды маглумат жеткізген деген пайымды растайтын аса манызды деректі мен жазушынын биографы Николай Анастасьевтін Муханнын омірі жайлы ЖЗЛ сериясынан шыккан «Трагедия триумфатора» атты кітабынын (Москва, 2006) 278 бетінен кездестірдім. «До сих пор считается, - деп жазады биограф, - что первое полное собрание сочинений Абая появилось в 1933 году, что формально соответствует действительности, об этом четко свидетельствует выходные данные. Но на самом деле книга была подготовлена к изданию уже в 1924 году, то есть могла выйти в свет как раз к юбилейной дате. В большей степени Ауэзов опирался на издание 1909 года, сильно ему помог Кокпай, сам Шакарим, не чинясь и не давая почувствовать разницы в возрасте, часами просиживал с молодым ученым, строка за строкой продвигаясь по тексту». 
       
Мухтар мен Шакарім тізе косып, абайтануга біріге жумыс істеп отырган осы суретті козге елестетінізші, казак мадениетінін алтын сагаттары емес пе! Ренессанстык кундер демей корініз!
       
Казіргі куні біреу біледі, біреу білмейді,  1909 жылгы жинакка Абайдын коп олендері енбей калды да, осы себепті 1933 жылгы толык жинакка Мухан Мурсейіт колжазбасында жок 1086 жол оленді жанадан коскан болатын. Олай болса, бул кыруар казынанын денін жатка айткан кім?  Ол Шакарім деген ойдамыз.

//Шакарім бе, жок алде Кокбай ма?//
       
Абайдын бас шакірті арі озгелерден жасы улкенірегі Шакарім болганын адетте баршамыз мойындаймыз. Ол, айталык, Кокбайдан уш жас улкен. Арине, маселе жаста гана емес, кімнін кобірек білетіндігінде. Ендеше Абайдын бар оленін жатка білген кім? Бул ретте  Муханнын озі комекке келіп, мундай адам Абай шакірттері ішінде Шубар-Шакарім болганын «Абай жолы» эпопеясында екі марте атап отеді. Маселен, «Кастыкта» тарауында Азімхан-Алихан торенін Шынгыстауга ат басын тіреп, курметті конак ретінде кутілгені суреттелген туста Шубар туралы былайша жазады: «Бул Абай оленінін барін біледі. Жатка айту керек болса, Абай отырган жерлерде агызып, судыратып айтып та бере алады. Азімбай, Такежандар болса, арине, «Абайдын созі» деген жалгыз ауыз созді жаттап корген емес. Ал Шубар болса, Абайдын бар коймасын білетін, ол коргенді коса коріп, ол білгенді бірге біліп, одан «калыспай журіп карасамын» дейтін адам».
      
Кордініз бе, Мухан Абай шыгармашылыгын ен жакын білетін кісі Шакарім екенін буркемелеп болса да, бугінгі біздерге жеткізіп отыр, бір.
      
Екіншіден, билік тізгінін устаган адамдардын ойлау жуйесі мен мінезі, журіс­турысы мен шешімі деген теренгі иірімі, кат­кабат букпесі коп маселелер бар. Міне бул жагынан келгенде де, жастар мен от басы, ошак касындагылар тугілі, жалпы кариялардын да болган окигалардын астарын   Мухана кажетті дарежеде ашып, жарытып жеткізе алмаганы хак.
      
Сойтіп, Мухан жуздескендер ішінде жасы жагынан улкені, акындык куаты мен таланты жагынан Абайдын бас шакірті, ен бастысы, «Абайдын бар коймасын білетін адам» Шакерім болганы талассыз. Бул ретте окырман кокейінде «улы акынга 25 жылдай серік болган Кокбай ше, бел баласы – Турагул ше» деген сурактын тууы занды.
       
Кокбай Жанатайулы, арине, коп білген. Бірак, оз білгендерінін барін арткыга калдырып улгерді ме екен? Дал осы сурактын жауабын Муханнын озінен табамыз. Гуламанын тиянакты жауабы томендегідей: «Кокен Абаймен 1880 жылдан бастап 25 жылдай жолдас болган. Сондыктан бул кісінін арі ага, арі жолдас-дос болган жакыны Абай туралы білген маглуматтары коп болса керек еді. Бірак, сол 1924 жылы Кокеннін саулыгы азайып, улкен ауыр наукасты болды. Ауруынан «емделсем жазылар ма екем» деген умітпен Том, Маскеу, Ленинград сиякты калалардын бірінен кайтып, біріне барып, кыс бойгы уакытын журіспен алып, орныгып отыра алмады.
      
Сондыктан Абай кешінде «Естегісін айт» деп, озі білген жайларын коп алдына сойлеп беруді айтканымызда да, озімен жеке ангімелескенде де конілінде алан коп болгандыктан  Кокен озі білген жайларынын барлыгын толык кылып тугендеп шыга алмады. Сонан сон, 1925 жылдын жазгы салымында, наукасы ауырлап (Семейден) елге кайтты. Кетерінде: «Уйге барган сон, шамам келсе, Абайдын жайын толык кылып жазамын» деп еді. Елге барган сон, ол уадесіне жете алмапты. Ойткені наукасы женіп акетіп, муршасын келтірмепті.
      
Сол жылдын кузінде Кокен дуние салды да, мен кысты куні есіткен аз маглуматтардан басканы жыя алмаган калпымда калдым» (Абай. Толык жинак. – Кызылорда, 1933 жыл. –385-386 бб.).
      
Мінеки, Кокбайга катысты шындыкты Муханнын оз аузынан естіп отырмыз. Десек те,  саяси ахуал кей-кейде Шакарімнін орнына Кокбайды атап, «Кокбай айтты» деп сілтей салуга мажбурлеп отырган.   
       
Созіміз далелсіз болмауы ушін  Муханнын кылышынан кан тамган сол заманнын идеологы Нурышевтін жонсіз сынсымагына жауап ретінде жазган «Абай мурасы жайында» атты енбегін алсак, онда былай делінген: «1933 жылдын баспасын мен азірлеген кезде суйенгенім – жалпы кария емес. Абайдын бар оленін жатка білген, бурын оздері ушін кошіріп, жаттап алып журген жакын шакірттері болатын. Солардын сенімділерінін ішіндегі жасы улкені – Кокбай болгандыктан, ол Абай олендерін сол баспага азірлеген шакірт-акын жинаушынын ен улкені болды. Кыска олен, аударма олен, усак олен деп косылган Мурсейітте жок 1086 жол оленнін кобін жинап берген сол, Абаймен оле-олгенше бірге жасаскан Кокбай болатын. Кокбайдын улкен енбегі осында еді» (Абай Кунанбайулы. Монографиялык зерттеу. – Алматы, 1995. – 290 б.).
       
Узіндіден Шакарімнін коленкеде калып, онын орнына Кокбайдын есімі аталганын андау киынга сокпайды. Ойткені, 1925 жане 1926 жылдары Кокбай дуниеде жок. Ен бастысы, каламгер 1933 жылгы тунгыш толык жинакта Кокбай туралы: «1924 жылы Кокен дуние салды да, мен кысты куні есіткен аз маглуматтардан басканы жыя алмаган калпымда калдым», - деп малімдеген оз созін озі жокка шыгарып отыр.
         
Бул кайшылыктын сыры неде? Ол мынада: улт данасы Шакарімге «халык жауы» деген жалган жала жабылып, есімін атауга тыйым салынды. Бул жагдайда   «Шакарімнін атын буркемелеп, мегзеуден баска Мухтардын озге амалы да жок еді» (Т.Журтбай). 
       
Сондай-ак, абайтанушынын «суйенгенім – жалпы кария емес» деп ескерткенін де коріп отырмыз. Олай болса, Мурсейіттін колжазбасында жок 1086 жол оленнін денін Мухан кімнен жазып алган? Арине, Шакарімнен деп жорысак шындык ауылынан шыгандап кетпейтін сияктымыз.
      
Кокбайдан кейін коп білген кісі, соз жок, Абай баласы Турагул. Муханнын ол туралы: «…Озге журттын барінен артык, барінен толык маглумат берді» деп аса риза конілін айтканы белгілі. Бірак Турагул акесінін олендерін жатка айткан ба? Ол туралы хабар жок. Арі Шакарімнен аттай 17 жас кіші  Тураш баягыда откен Кодар-Камканын олімі тарізді окига тура турсын, бертінгі Оспан мен Оразбайдын устасуы, «Такежан-Базаралы дауы» сиякты естігені болмаса, козі кормеген уакигалардын ман-жайын тугел біле алды ма...
       
Тужыра келгенде, Шакарім жас зерттеуші Мухтардын ен коп уміт арткан жане соны актаган адамы болды. Бірак бул тужырым Кокбайдын, асіресе, Турагулдын абайтану гылымына коскан субелі улесін томендету болып табылмайды дегенді баса ескерткіміз келеді.

//Дастур жалгастыгынын данекері//
       
Ар ілімін жасаган, ак журек гуламамыз Шакарімнін агасы Абайдын олендерін тугендеу ісіне сінірген ерек енбегі де, жас талант Мухтарга айгілі «Абай жолы» эпопеясын жазуга багыт бергендігі де елеусіз, елеусіз деймін-ау, мулде умыт калып келгені шындык, осы себепті маселеге байыппен токталуга мажбур болдык.
      
Арине, екі улы шыгармашылык иесінін аракатынасын терендеп зерттеп оз алдына болек жумыс. Бізге аныгы, шынайы омірде ойшыл акын Шакарім жас Мухтардын талантын танып, шын конілден силаган, оз кезегінде жас жазушы онын шыгармашылыгынан нар алган арі Абайдын бас шакірті ретінде озгеше курметпен караган. Кос алыптын карым­катынасын казбалап, тереніне бойлаган сайын осыган каныга тусесін.   


//Кос алыптын  шыгармашылык катынасы//
         
Кос таланттын шыгармашылык катынасы жазушы-галым Турсын Журтбайдын «Кунанбай» атты кітабында азды-копті козгалган болатын. Бірак осы озекті маселені арнайы котерген, аркауы еткен баскадай  зерттеу енбекті атай алмаймыз. Сондыктан ойшыл акыннын 150 жылдык тойы карсанында осы такырыпка журтшылык назарын аударуды жон санадык.
       
Ленинград университетінін бірінші курсын енді гана тамамдаган Мухтар Омарханулы Ауезов окуын уакытша узіп, 1924 жылдын кузінен Казпедтехникумда устаздык кызметке турады. Бул Семей облыстык оку­агарту болімінін сурауымен жасалган кадам еді. Сонымен катар «Тан» журналынын редакторлык кызметін аткарганы баршага аян.
      
Журналдын алгашкы саны 1925 жылдын март айында жарык корді. Озі редактор Муханнын «Барымта», «Жетім», «Каралы сулу», «Кінамшіл бойжеткен» (алгашкы атауы «Казак кызы»), «Буркіт аншылыгынын суреттері», «Ескілік коленкесінде» деген классикалык ангімелері нак  осы кезде жазылып, алтауы да аталган реттілікпен журналда жарияланды.
      
Шакарім Кудайбердіулына келсек, ол  жанадан шыккан журналга ауелде:
               
Жана ойдан шыгарган,
Бір болек бул ан, -

деп басталатын арнау анімен байгазы жолдаган болатын. Онан сон ...«Тан» журналына тагы бір анмен байгазы» деп, тагы бір жырын жазады.
       
Онда:
               
Аямай акшасын окысын азамат,
Еш богет какпасын,
Жасасын саламат.
Ойлы, шешен,
Каламды таланттылар,
Жан беріп коркейту –
Сіздерге аманат, -
дейді тарлан акын.
         
Бір тойда екі «жар-жар» айтылмады деген кагиданы бузып, Шакарімнін екі байгазы оленді жазуы коп жайды андатса керек-ті. 
         
Сонгы олен Шакарімнін Муханнын журнал бетінде жарык корген устіде аталган тамаша ангімелерін окып-біліп отырганынын куасі іспетті. Асіресе, акыннын «ойлы, шешен, талантты» деген создерін жас каламгердін керемет талантына танті болган адамнын берген биік багасы  десе  де болады. Заманында улы Абай калай жас Шакарімнін талантын дал танып, багалай білсе, енді Шакарім Мухтардай інісіне аманатын айтып, ак батасын бергенін кореміз.Жалпы байгазы оленнін екеуі де екі тулга жакын жанасты деуге далел.Осы туста каладагы Мухан мен елсіздегі Саяткорада турып жаткан Шакарім калайша араласып-кураласкан деген сурактын тууы занды.
       
Устіде айтылгандай студент Мухан педтехникумга устаздык кызметке келгенде, озінен уш жас кана кіші Ахат Шакарімулы осы техникумнын бірінші курсына тускен болатын. Сойтіп, «Тан» журналын шыгаруды колына алган Мухан мен Шакарім арасына Ахат данекер болып, хат-хабар жеткізіп турады. «Мухтар акеймен жиі келіп ангімелесетін, - деп жазады Ахат аксакал бул жайында. – Кыста да Мухтар мен аркылы акейге хат жазып, керекті сурактарына жазба турде жауап алып туратын».
       
Тагы бір жаналык, Семейдегі Казпедтехникумга Шакарімнін озі де ат басын тіреп отырган. Бул туралы маглуматты 1924-27 жылдары Ахатпен бір курста окыган Толеужан Мусин деген ардагер устаз береді. Ол 1988 жылы Семей облыстык газеттері беттерінде жарияланган естелігінде былай дейді: «Акын Шакарім адейі арнап біз окып журген техникумге уш марте ат басын тірегенін бугінгідей білемін».
       
Толеужан аксакал айтады: Шакарім біз ойлагандай, Ахаттын сабакты калай улгеріп жургендігін білуге емес, білікті устаздармен кездесіп, сухбаттасып, пікір алысуга келеді екен деп. «Шамасы, 1924-25 жылдар болса керек, - дейді ол, - «акын келді» деген дауысты естіп коридорга шыкканда кабырга газетіне коз салып турган узын бойлы, денелі, откір козді, кыран кабакты, калын касты адамды кордім. Мугалімдер болмесіне кіргеніне біршама уакыт откен сон, ол А.Сатбаев, М.Ауезов жане О.Рутковскийлермен бірге біздін оку болмелерге беттеді». Сол кездесуде Шакарім аксакалдан кабырга газетіне бір ауыз олен де жаздыртып алдым деп естелігін аяктайды карт устаз.    
       
Сойтіп, жасы  70 - ке такаган Шакарімнін аталган оку орнына кемінде уш марте ат басын тірегені малім болып отыр. Бул мадениет пен агартудын алгашкы ошагынын бірі ретінде букіл Казакстанга  белгілі оку орны еді. Онда Абікей Сатбаев, М.Ауезов,  Борис Герасимов, Николай Белослюдов, Маннан Турганбаев, Олег Рутковский сынды білікті устаздар шогыры кызмет істеді.
         
Аталган орыс зиялылары Императорлык географиялык когамга муше болган 1903 жылдан Шакарімнін жакын білетін пікірлес адамдары. Маселен, «Казак тарихы» панінен сабак берген Борис Герасимов (1872-1938) казак тарихынын маманы ретінде де Шакарімді жаксы білуге тиіс.
       
Тагы бір кызгылыкты факті: Семей облысынын билік тізгінін устаган азаматтар Шыгыс Казакстан жеріне табаны тиген ресейлік жане шетелдік галымдарды, албетте, Шынгыстау жайлауындагы Шакарімге багыттап отырган. Демек, гуламанын окымыстылыгына канык болган. Маселен, неміс галымы Макс Кушинский (1923) мен ленинградтык галым Фильструп (1925) Шакарімге жолыгып, одан коп маглуматтар алады.
       
Айтайын дегенім, соз болып отырган жылдары облыстык Географиялык когамды баскару М.Ауезовке жуктелген еді. Осы себептен де болар, шетелдік конактардын  Шынгыстауга сапарына, Ахаттын куалігінше, Муханнын озі жолбасшылык еткен.   
       
Сонымен, корыта  айтканда, карт акын мен жас жазушынын, асіресе, 1924 жане 1925 жылдары ар турлі жагдайда талай-талай кездесіп, сухбаттасканы талассыз.Олай болса, кос каламгердін катынасынан шыгармашылык киылысу мен тогысуларды іздестіру кажеттігі де туады.

х      х       х
Кос тонкеріс арасындагы тауелсіздік иісі анкыган дубірлі айлар, онан сон Алаш орда укіметінін облыстык биі болган аласапыран уакыт та зымырап оте шыкканда саясат пен кала тіршілігінен абден кажыган  Шакарім кен сахара тосіне, уйреншікті Саяткорага жетіп, дамыл табады. Осымен, онашалану екінші болігі басталганы белгілі.
         
«Жас алпыстан аскан сон» атты оленінде:
               
Жас алпыстан аскан сон,
Олімге аяк баскан сон.
Тіршіліктен оянып,
Козімді анык ашкан сон, -

деп озі малімдегендей, 1919 жылдан былайгы Шакарім шыгармашылыгы бурынгыдан озгедей орісте, баскадай багытта орбиді. Ойткені, енді акыннын ойлаудын жанаша хакімдік улгісіне сатылаганы хак. Осы жылгы «Коніл» деген оленінде рух тазаруынын тура жолына тускенін былайша білдіреді:
               
Тазалыкка тагы кеттім,
Балалыкты куып жеттім.
Жогары гаршыдан оттім,
Осыны шындаган, коніл!
         
Бес жыл откенде, 66 жасында жазган «Тура жолда кайгы турмас» деген оленінде акын:
               
Хакикатты дал коруге,
Жан коретін коз керек.
Бас козімен сенделуге   
Бізге руксат жок, шырак! –

деуімен ендігі максаты мен устанымы – хакикатка жету кам жан сырын зерделеу екенін тагы бір паш етеді. Ток етері, автор «Иманым» деген улкен циклге топтаган, 1919-1927 жылдары жазган Шыгыс шайырларынын сопылык поэзиясына сарындас отызга тарта жырлары осы багытка адалдыгынын айкын айгагы.   
       
Сондыктан да философ акыннын 1924 жане  1925 жылдары баска бір сала - коркем аудармага кірісіп, ол ол ма, роман жазуды колга алуы угыныксыздау, керек десеніз, парадокс болып корінетіні рас. Бул арада соз Шакарімнін екі аударма енбегі (акын «Алты ангіме» атты топтамасына енген орыс жазушысы Л.Н.Толстойдын ангімелерін, американдык жазушы Бичер Стоу Гарриеттін «Том агайдын лашыгы» романын казакша сойлеткен) жане жалгыз романы - «Аділ-Мария» туралы болып отыр.
       
Кеменгердін шыгармашылык басты арнасынан ауыткуына мынадай екі себепші жайт болган сиякты: бірі - акыннын «Дубровский ангімесі» атты аударма дастанынын жарык коруі, бірі - Мухтардын редакторлыгымен «Тан» журналынын шыга бастауы.
         
1924 жылы Семей каласында басылып шыккан «Дубровский ангімесі» атты кітаптын алгы созінде былай делінген: «Дубровский» ерте жазылган екен. Жазушынын колайы келмей, колжазбамен ел арасына тарап журген. Сондай бір колжазба комиссиянын колына тусіп, кімдікі екенін білген сон, жазушынын озінен нагыз жазбасын алдырып, жана жазумен кошіріп кана баспага бердік».
       
Кордініз бе, 1903-04 жылдары жазылып, ел арасына ауызша гана таралган дастанынын баспа бетін коруі Шакарім ушін кутпеген он жаналык болган. Мундай куанышты окига шыгармашылык иесі кокейінде уміт отын алаулататыны тусінікті нарсе. Сондыктан автордын уакыт суранысына сайкес келетін бурыннан бар баска да аудармаларын кенестік баспага азірлеп, оларды «Алты ангіме» деп топтауы кисынга сыйымды. «Том агайдын лашыгын» аударуы жайлы да осыны айтамыз. Балкім, аудармалар жанагы «Дубровский» дастаны жарык коруіне мурындык болган комиссия мушесінін бірі акын Сабит Донентаевтын кенесі я тапсырысы да шыгар.
      
Тегінде Казпедтехникумга келіп-кетіп устаздар кауымымен пікірлескен, жана заман ауанын андаган карт акын казак окушыларынын коркем адебиетке шоліркеп отырганын озі де сезінбеді дейсіз бе. Тагы ескерер бір жай, кенестік баспанын кагидасы – творчестволык енбекке тап-тауір каламакы толенетін еді. Ал, балаларын окытып-токытуга келгенде Шакарім кажынын каржы тапшылыгына тірелгені отірік емес.
      
Енді «Аділ-Мария» - автор «Кайгылы роман» деп атаган шыгарманын жазылу тарихына келейік. Оган тікелей себепші адам бар, ол - Мухтар Омарханулы Ауезов деуге бейілміз. Ойткені, Шакарім романнын жазылу уакытын «1925 жыл» деп корсеткен. Ал, Муханнын осы жылы Шакарім, Кокбай, Турагул, Данияр т.б. Абайдын айналасы мен урпактарын тугел «Тан» журналын шыгарысуга тартканы акикат. Міне «Аділ-Мария» Муханнын тапсырысы деуіміз содан. Бірак, журналдын гумыры кыска болып, «ултшыл» деген саяси жаламен жабылуына байланысты Шакарімнін тырнакалды романы жарык коріп улгере алмаган сиякты.
      
Сойтіп, жас жазушы арі галым Мухан таза философиялык поэзиянын, былайша айтканда сыр создердін иесі хакім Шакарім шыгармашылыгына озіндік асер тигізген. Ягни онын коркем адебиет айдынына аз уакытка болса да кайтадан оралуынын данекері болды деп тужырамыз. 
       
Муханнын биографы Н. Анастасьев ЖЗЛ сериясынан жарык корген кітабынын 122-136 беттерін башкурт халкынын біртуар перзенті, айгілі галым Заки Уалиди Тоган (1890-1970) мен М.Ауезовтін достык катынасына арнаган екен.   
      
Заки Уалиди улт муддесі ушін басын байгеге тігіп, какарлы уакытта кайнаган саяси казанда табылган, сойтіп, Башкурт автономиясынын негізін калаушынын бірі болган кайраткер. Саясаткердін Алихан Бокейханов, Ахмет Байтурсынов сынды алаш косемдерімен коян-колтык араласканы бурыннан жаксы малім. Ал, казак зиялысынын бірі - М.Ауезовпен таныстыгын башкурт галымы озінін мемуарында арнайы соз етіпті. Маселен, екі тулга аласапыран 1918 жылдын кузінде Ор каласынын манындагы Ермолаевка селосында, онан сон келесі жылдын март айында Башкуртстанда кездескен екен.
       
Маселе сонда, Заки академик Бартольдтін шакірті корнекті туркітанушы галым, сондай-ак кыргыздын айгілі эпосы – «Манасты» алгаш зерттеушінін бірі. Муханнын коне дастанга кызыгушылыгын алгаш ояткан осы кісі болуы мумкін.
         
«В ходе нечастых своих встреч Заки Валиди Тоган и Мухтар Ауезов разговаривали о политике, - деп жазады Закидін мемуарымен таныскан Н.Анастасьев. – Их связывали общие научные интересы. ...Заки вполне мог рассказать Мухтару, как он сам впервые прикоснулся к «Манасу». В Ташкенте он более или менее случайно наткнулся на один из вариантов эпоса, сильно отличающийся от того, что записал в  1860 году академик Радлов. Восемь лет Валиди возил его с собою повсюду, куда бы ни завели дороги беспокойного политика... Как знать, не попал ли и этот свиток, исполненный арабской вязью, в руки Ауэзова, когда он начал изучать письменную историю эпоса?».
      
Николай Анастасьев сиякты біз де топшылап корелік. Бірак бул «Манаска» емес, Закидін есімін букіл Ресейдін зиялы кауымына айгілеген  іргелі енбегі - «Туркі жане татар тарихына» («История тюрок и татар») катысты болжам.
      
Бартольд, Радлов, Катанов жане Самойлович сынды данкты турколог галымдар туркі тарихына жанаша козкарас деп бір ауыздан мойындаган Закидін аталмыш енбегі Шакарімнін «Турік, кыргыз-казак кам хандар шежіресі» атты тарихи кітабымен бір уакытта 1911 жылы жарык корген болатын.
      
Олай болса, Шакарім Закидін айгілі тарихи енбегімен таныса алды ма? Кесіп айтуга киын, айтсе де тарих десе ішкен асын жерге коятын казак  гуламасынын туркі тарихына арналган жана кітап жайлы Муханнан я болмаса Б.Герасимовтен естуі жокка шыгарылмаса керек. Балкім, колына тусірген болар...
       
Ойткені, 1931 жылы С.Мукановка жолдаган Шакарімнін хатында: «Шежіренін бурынгы басылганында кате бар кам косылмаган создер бар болгандыктан, кошіріп жатырмын тузетіп» деген жолдар бар. Тузету, толыктыру ісіне, албетте, жана дерек козінін турткі болатыны белгілі.
      
Ал, 1931 жылга дейінгі кезенде Шакарім оз енбегіне тузету енгізерліктей денгейде жазылган, ягни туркі тарихына жана соз болып косылган елеулі енбек, жана айтылган Закидікі гана.
       
Бір созбен айтканда,  тагдырлас  кос тарихшынын (1920 жылдан эмигрант болып, профессор Заки Тоган Туркия жерінде дуниеден отеді) оздері сиякты коп жылдар «мутылган» енбектерін салыстыра карастыру келешек гылымдык жумыстын бірі деген ойдамыз. Куллі туркі мадениетінін тутастыгы Заки, Мухтар жане Шакарім сиякты улы окілдері аркылы зерттеліп-зерделеніп жатса нур устіне нур емес пе.
       
Улы жазушынын биографы Н.Анастасьев Европанын ірі каласынын бірі, орыс мадениеті мен адебиетінін алтын бесігі – Ленинградтын Мухан шыгармашылыгына тигізген асері мен салган танбасын таба алмай  кайран калады. Бес жыл омірі калайша кайнаган кала тіршілігінен сырт откен дейді.  Мунын сыры малім: осынау бес жыл бойы Мухан улкен каланын ортасында отырып-ак тек кана жусан иісті Даланын ауасымен тыныстады, ынта-ыкыласы казак тарихы мен сахара тыныс-тіршілігінен бір сатке де ауып корген емес. Ягни бул жылдары бірде  Жетісу жерін («Килы заман», «Караш-Караш») енді бірде ХІХ гасырдагы Арканы («Хан Кене») жане туган олкесі Шынгыстауды («Абайдын толык жинагы») ой киялымен куні-туні шарлап, жазу устелі касында откергені шубасіз.

х      х       х
       
Жер майегі – Баканаста Шынгыс оніріндегі тунгыш артель арі тунгыш отырыкшы мекеннін бой котеруіне келешек улы жазушынын улкен комегі тигені шындык. Сондыктан да 1924 жылы Муханнын Баканаска бір емес, алденеше рет ат басын тірегендігі тан калдырмайды.  Маселен, Баканас поселкесіне 1923 жылы кошіп келген шаруа адамы Айтмырза Тунлікбаев оз естелігінде былай дейді: «Бірде, 1924 жылы Мухан бір галым адамды ертіп келіп, бірнеше кун агаш ішінде демалды. Жанындагы адам француз екен десіп журді. Ол Семейден кетерінде 15 бие сатып акетіпті. Мухтардын Баканас ішінде озінін дем алатын агашы болды…».
       
Бізге керегі - Шакарімдей хакім тулгамен елсіздегі Саяткорада кездесулері жас каламгер Муханнын прозасында кандай із калдырган екен? Томенде осы маселенін бетін ашуга талпынып корелік.
      
Ыргызбай насіліне тиесілі Баканас аумагы, ескіше «Кенконыс» жайлауы, кайталап айтайык, букіл Шынгыс атырабындагы жер атаулынын шурайлысы еді.  Баканас, Байкошкар, Тай жане Жанібек озендері агатын осынау шалкарды кос акын поэзиясынын алтын бесігі десе де болады. Ойткені, «Жаздыкун шілде болганда» деген оленінен бастап Абайдын талай-талай жыр маржандары осы жайлауда туды. Ал, оны жазда гана емес, кыста да мекендеген Шакарім  шыгармашылыгы ушін кен озектегі жайлаудын орны болек екенін айтудын озі артык.
       
Енді Муханнын «Барымта» ангімесіне коз киыгын салайык:   «Кенозек жайлаудагы шалкар коныстын бірі еді. Бунын жері биік, кен тоскей болатын. …Солтустіктегі биік таулардан асып келіп, узіліп-узіліп майысып согып туратын коныр салкын желі болушы еді. Озектін айналасындагы тобелер ылги жасыл шопке оранып, мангі жастык тусінен  айрылмайтын сияктанушы еді». Бул арада баска емес,  Шакарімнін тол жайлауы суреттелгені шубасіз. Ягни, коркем шыгармадагы «Кенозектін» омірдегі аты «Кенконыс».
      
Ал, ангімесіне аркау хикаяны Мухан кімнен естіген екен? Онірге айгілі шежіре кария Шакарімнен естігені жокка шыгарылмаса керек.Келесі кезекте Муханнын «Буркіт аншылыгынын суреттері» деген кыска ангімесіне унілейік. 
       
Шакарім 60 жыл бойы кыран баптап, омірінін сонына шейін оны босагасына кондырган айтулы кусбегі. Жапандагы жалгыз там, кораны манайдагы елдін «Саяткора» дейтіні сол. Асілі, «Тобыкты ішіндегі ен мыкты саятшы кім?» деген сурактын жауабы, ол - Шакарім болары хак.
       
Жас жазушы аталган ангімесінде аншылыкты «жанды, кызуы мол толык омір» дей келе, пікірін былайша діттейді: «Узак кунді сол сиякты жанды умітпен откізіп, уйге келгенде бел шешіп жайланганы, ас ішіп тыныкканы, алдынгы кунге уміт артып, откен кунгі коргенді айтып, акын тіліндей шешен тілмен ангіме кылганы – кызуы мол толык омір екеніне дау жок. Онымен салыстырганда аншейін журген омір шала-жансар, оты жок, гулі жок сур омір сияктанады».
       
Елсіз жапанда жалгыз турса да «кызуы мол толык омір» суруші кісі кім?
       
Жалгызілікті онаша туратын адамнын адетін жанагыдай адемі жеткізген каламгер, ангіме ажарын мынадай накты корініспен аша туседі: «Карі аншы Акшегірдін томагасын тартып, ундемей таска карап шуйіліп отыр еді. Бір мезгілде алыстагы кагушынын айгайы естілді. Акшегір елен етіп, …аншынын колынан атылып жонелді. …Кусынын бар адісін, бар ерке мінезін жаттап алган карі аншы касындагы Сыздыкка: «Боздады енді, колында оледі. Буйырса… алар. Шап!» – деді. Атын ойга тастап жаяу отырган Сыздык биік тастын басынан кулай жугірді».
      
Зер сала караганда, осы ангімедегі карі аншы - Шакарім, каладан келген окыган жас Сыздык - Мухтардын озі сияктанады. Себебі, ангіменін кушті, асерлі шыгу сыры болган окиганын ізімен жазылгандыгында. Ягни, ангімедегі карі кусбегі Шакарімнін бейнесі десе де болады. Муны «пеш устінде жатып, бал ашу» деп ешкім де соге коймас деген пікірдеміз.
       
Жазушы-галым Турсын Журтбай «Кунанбай» атты зерттеу енбегінде Мухан мен Шакарімнін карым­катынасына токтала келіп, онын бір тусында: «... Абай олендерін тутастай жинастырган кезінде сан рет сухбаттаскан. Саятка шыкканда Шакарімнін ауылына ан кага журіп конага келетін болган» (159 бетте), ­ деп малімдесе, енді бір тусында: «Мухтар Шаке образын жасаганда (эпопеядагы ­ А.О.) Шакарім омірінін бір кырын, онын озі катты унататын кусбегілігін баяндау ниетін коздеген» (220- шы бетте), – дейді.Сойтіп, профессор Т.Журтбай да устідегі болжамды растап отыр.Екі улы тулга, соз жок, кен тоскейде, таза ауада армансыз саятшылап, одан сон Саяткорада ас ішіп, асыкпай отырып ангіме-дукен курган. Осыган тіректі тугыр бар, ал сенімсіздік тудыратындай ештенені коре алмадык.
       
Табиги таланттар кашанда бірі біріне он ыкпал жасап, шыгармашылык септігін тигізеді. Сондыктан алгашкы ангімелерінін озімен-ак казак прозасын европалык денгейге котерген Муханнын коненін козі арі Кунанбай урпагы Шакарімнен коп нарсеге каныкканы талассыз, асіресе, шыгармашылык басты багытын табуына ерекше септігі тиді.

х     х     х
      
Мухтар Ауезов озінін жарияланбаган бір жазбасында мынадай манызды маглумат береді: «Менін материал жинаган кезімде кейбір білем деушілер Кунанбай Кодарды кунасі ушін жазалады, - дегенді айтты. Бір жолы кысты куні мен Шынгыс асып келе жатып, кездейсок Кунанбай урпактарынын ауылына келіп токтаганым бар. Бул ауылда Абайдын откенінен біркатар деректерді анык білетін бір шал бар екен. Мен Кодар олімі жайын содан сурадым. Ол озіме сурак койып:
-  Сен Кодардын кай жерде асылганын білесін бе? – деді де, кыстау тубіндегі бір донді корсетті.
      
Олі Кодардын денесі осы дон устінен лактырылган екен. Шындык осы арада басталды. Бул жерде Кунанбайдын улкен айелі Кункеден тараган немерелерінін ауылы отырган–ды. Бул жер бір кезде Кодарга, онын туган, туыскандарына карайтын жер екен, бірак онын руы озі-озін «корлапты» да, жерді Кунанбай тартып апты» (Ауезов М.О. Абайтанудан жарияланбаган материалдар. – Алматы: Гылым,  1998. ).
       
Бул арада жазушынын Кунанбайдын Кункеден тараган немересі деп Шакарімді айтканы куман тудырмайды. 1924 жылдын кысында болган осы кездесуден сон Мухан, жана озі айткандай, Абай туралы колемді дуние жазуды  мыктап ойланган сынайлы. Осы максат ушін жазгы айларында Шакарімге баруды жиілетіп, алденеше рет сухбаттасканын устіде тілге тиек еткенбіз.
      
Кыскасы, улы суреткердін жанагы «шындык осы арада басталды» деген созінін манісі теніздей терен. Турасында, ол Кодар-Камканы дарга асу эпизодынын бар шындыгын естіп-білуі жазушынын «Абай жолы» эпопеясын дуниеге акелуіне ойтурткінін бірі болганын андатады.
         
Муны Муханнын озі 1959 жылгы «Вопросы литературы» журналында былайша ашып айтады: «Романмен жумыс істеу барысындагы кезендерге ойша оралатын болсам, мен ен алдымен Кодардын дарга асылатын корінісін коз алдыма елестетемін ­ ол, менін ойымша, кітаптагы негізгі тартыстын коніл­куйін аныктайтын кілті ретінде кызмет етуге тиіс болатын» (Ауезов М.О. 12 томдык  шыг. Жинагы.  – Алматы, 1968. ­ 12 том.  - 161 б.). 
      
Осымен, Шакарімнін «Енлік-Кебегі» (екінші аты – «Жолсыз жаза»)  он сегіз жастагы Мухтардын осы аттас тырнакалды пьесасына аркау болса, 1937 жылы автордын айгілі  «Абай жолы» эпопеясынын алгашкы парагын ак кагазга тусіруіне де Шакарімнін ыкпалы тигеніне коз жеткіземіз.Демек, бул тургыдан да улы жазушы Абайдын бас шакіртіне курметпен караган деуге керек. Созіміз далелсіз болмауы ушін бірер естелікті келтіре кетелік.
      
Мухан туган жері Абай ауданына келген сапарында касында жол серік болган, Шакарім шыгармашылыгына жетік адамнын бірі Ныгмет Магауияулы былай деп есіне алады:  «Адетте Мухтар Ауезов ауданга келісімен мені ертетін, салт атка кажымайды. Бірде ол «Нартайлак» поэмасын жатка айткызды да, «Біреу-міреу сураса, бул поэманы акыннын улы Кабыш жазган деп айт» деген еді».
      
Реті келгендіктен  айтайын, Шакарімнін кейбір дуниелерін баласы Кабыштікі деу, ол заман кім коп, тыншы мен жазгыштар коп заман болгандыктан шыгар, Тобыкты елінде салтка айналса керек. Маселен, осы жолдар авторынын досы болган, Шынгыстын тумасы акын Мергали Ибраев Шакарімнін «Шымылдык узер» атты куйін бабына келтіре тартатын жане куйдін шыгу тарихына да канык еді.  Бірак маркум бул куйді Шакарім толык акталган 1988 жылга дейін акесі Жаміш аксакалдын да, озінін де «Кабыштікі» деп келгенін маган жасырмай айтканы бар.      
      
Келесі коненін козі Бибі Омаркызы  (Шакарім жакын араласкан Гылымбай деген замандасынын айелі) Мухан жайында мынадай естелік айтады: «Гылымбай Топжанулы мен Шакарім бір-бірімен сенімді адамдар болды.  Куйеуім 1942 жылы согыстан кайтпады. Бес баламен ауыр халде калган мен Мукыр ауылында сиыр сауып журдім. 1943 жылы Мухтар Ауезов, Кайым Мухаметханов, Кабыш Керімкулов біздін уйге келіп, коніл айтты да, Шакерім андерін айткызып, колжазбаларын сурады. Коп кагазды жастык ішіне буып тігіп койган едім. Акеп бердім. Озім де тінту журе ме деп кауіптенуші едім. Мухан екіге боліп, бір бумасын алып: «Мынаны маган бер» - деп, екінші буманы озіме беріп: «Мынадан айырылып калма, керек болады» – деді.  Кетерінде кол сагатын ескерткіш ретінде усынып, кейін шай-шакпыт та беріп жіберемін», - деді».Келтірілген екі естеліктен Муханнын Шакарім шыгармашылыгымен жан-жакты таныстыгынын куасі боламыз.
         
Бірер макала колемінде екі улы шыгармашылык иесінін аракатынасын толык ашу мумкін емес. Айталык, Шакарім-Шубар «Абай жолы» эпопеясын коктей отетін, Абай мен Кунанбайдан кейінгі ушінші орындагы кейіпкер. Мухан коркем романда Шакарім бейнесін сомдауда кандай киындыкка тап болды, тыгырыктан калай шыкты оз алдына такырып.  Аныгы, омірдегі ойшыл акын Шакарім Мухтарды шын конілден силаган, оз кезегінде жас жазушы да одан коп онеге корген, кос алыптын карым­катынасын казбалап, тереніне бойлаган сайын осыган каныга тусесін.   
       
Алем ойынын алыбы Шакарім Кудайбердіулы туган халкына олмес-ошпес мол мурасын калдырды. Сонымен бірге ол Абай дастурі когамымызда дер кезінде жалгасуынын, канат жаюынын данекері де болды, ягни онын алаш зиялыларына тигізген шарапаты оз алдына бір тобе. Сонын бірі – улы акыннын мурасын сактауга жане улы жазушымыз М.Ауезовтін басты шыгармашылык багытын табуына коскан улесі.
      
Сонымен, Шакарім мен Мухтарга катысты біраз маселелерді козгадык. Оларды терендей зерттеп, гылыми айналымга енгізудін уакыты абден жетіп отыр. Бул аділеттіліктін, акикаттын да талабы дейміз.