Шакарiм улы дубiр, кос тонкерiс уагында Асан Омаро

УІІ.  УЛЫ  ДУБІР,  КОС ТОНКЕРІС  УАГЫНДА

Бостандык таны атты…
Алемді дур сілкіндірген 1917 жылгы улы дубір, кос тонкеріс Ресей империясын мекендеген барша халыктардын тіршілігін тонкеріп отті. Арине, ар адамнын жеке оміріне де баска багыт акелді. 
       
Алеуметтік курылымдар куйреген сол бір тарихи кезеннін басы - 1917 жылдын акпан айында Николай патшанын тактан оз еркімен кетуі, ягни «кулауы» болды. Осы суйінші хабар казак даласынын тукпір-тукпіріне таралганда, барша алаш азаматтары сиякты Баканаста, елсіз Саяткорада жаткан Шакарім де “Я, аксарыбас!” деп шын журектен куанган, тарихи окиганы жана заманнын аткан таны деп кабылдаган болатын. Дубірлі тонкеріс  акелген саяси еркіндікке арнап шыгарган кос олені сонын айгагы. “Бостандык таны атты” деген ауелгісінде акын былайша шалкыта жырлайды:

Бостандык таны атты, казагым, коріндер,
Арга ие басшынын сонынан еріндер.
Тан артынан хакикат кун шыгады,
Еріншек, жалкаулык адеттен безіндер.

Аталмыш тонкеріс не себептен ерекше кубылыс болды? Себебі,  Казакстан немесе казак халкы деген угым жойыла бастаган ауыр кезен артта калды, келмеске кетті деп есептелді. Ел-журттын міне осыган шат болганы анык. 

Бірак, Акпан тонкерісі сыйлаган еркіндік тойы, бостандык базары узакка бармады, сегіз айдан сон Казан тонкерісі откенде кіші халыктардын болашагы булдырга айналды. Уакыт оза келе, баягы баягы ма,  кайыстын орнына темір нокта салынды десе де болады. Сойтіп, Акпан тонкерісі  казак жанына каншалыкты жакын болса, екіншісі соншалыкты алыс та угыныксыз окига болды.   

«Казактарга, - деп ой боліседі Ахмет Байтурсынов осы маселе жайында, - Февраль революциясы каншалыкты тусінікті болса, Октябрь социалистік революциясы соншалыкты тусініксіз корінді». Неге? Мунын себебін Ахан былайша ашады: «Россиянын орталык аудандарында большевиктер козгалысынын калай откендігі казактарга белгісіз, ал шет аймактарда ол барлык жерде зорлау, киянат жасау жане ерекше диктаторлык окімет билігімен катар жургізілді. Егерде бурын «патша чиновниктері» деп аталган адамдар тобы казактарды ешбір шектеусіз езіп-жаншыган болса, енді мундай арекеттерді... большевиктер – коммунистердін тобы жургізіп отыр»  («Жизнь национальностей» журналы,  1919 жыл).
 
Коріп отырмыз, Ахан маймонкелемей, шынгырган шынды айткан. Аса курделі туйін сияктыны бір-ак ауыз созімен жаланаштап берген. Иа, гап «ерекше диктаторлык окімет» деген созде, саяси багада тур. 
      
Баршага аян, Акпан тонкерісі, далірегінде, биліктін ауысуы кантогіссіз отті. Маселе сонда, бул пісіп жетілген, Лев Толстойдын 1902 жылы патшага жазган хатында «самодержавиелік биліктін заманы отті, кетті, ол мейлінше іріп-шіріп тур» деген корегендікпен айтканындай ане-міне деген кутулі, болжаулы дуниетугын. 
      
Сондыктан калыпты тарихи жагдайда, билік кадет партиясы сиякты конститутциялык-демократиялык куштер уысына тусуге тиісті еді. Бірак Ресейде булай болмады. Ойткені, ол калыпты мемлекет емес, «халыктар турмесі» атанган, реформаларды узак кутіп, бітеу жарадай аскынган алеуметтік дерттерге толы алып империя болатын. 
      
Либерал-демократ куштердін жак-жак (маселен, оншыл кадет, солшыл эсер жане меньшевиктер) болган берекесіздігін, олардын кантогіске апарады-ау деген уреймен шешуші кимылдарга бара алмай кымбат уакытты откізіп, капы калган дарменсіз халін, ен бастысы, кедейшілік кыспагындагы кара халык пен магынасыз согыстан кажыган солдаттардын жогаргы билікке деген катты наразылыгын большевиктер аскан шеберлікпен іске асырды.   
Сойтіп, 1917 жылдын кузінде Балтык тенізі жагалауынан крейсер “Аврора” эсер Керенскийдін Уакытша укіметі жайгаскан патша сарайына зенбіректен ок атты да, біз 73 жыл бойы тек “улы” деген эпитетпен аспеттеген Казан тонкерісінін сагаты сокты. Ол а дегеннен-ак жер жерге, ел елге боліністер мен жіктелулерді, ягни канды майданды ала келді.
       
Революция атаулы тек кушке суйенеді. Революциялык романтика албырт жастарды оз иіріміне жаппай тартады жане, алдебір себептерден билікке наразы адамдар онын ядросын курайтыны тагы анык. Тау селіндей дулей, сокыр кушке айналган олар, акыры, орташа даулет курагандар мен озінін енбегімен кун коретіндер, жалпы зансыздыкты, шугыл озгерістерді  жан-танімен жек коретін адамдармен  карсы соктыгысады. Конеден бері солай. Ресей революциясы да нак солай озгермейтін ескі сценарий бойынша отті. 
      
Большевиктер «Жер-шаруаларга» деген уран (шындыгында жер мемлекет меншігіне отті) аркасында билікке жетті. Бул да озіміз естіп оскен 1980 жылы «коммунизм орнайды» деген сиякты  жалган уран еді.
      
Жалган демекші, большевиктік козгалыстын косемі В.И.Лениннін «Лев Толстой – орыс тонкерісінін айнасы» деп малімдегені бар.   Шындыгында тонкеріс пен Толстойды байланыстыратын тук те жок. Ой козімен караныз, киянат кылма, баршага  махаббатпен кара деп каксап откен данышпан мен миллиондаган жазыксыз жандарды канга боктерген тонкеріс арасында кандай байланыс болуы мумкін?!  Муны кулыгын ішіне буккен саясаттын жангырыгы де де кой. 
      
Айтпагымыз, Акпан окигасынын манін томендетіп, бостандык тек Казан тонкерісінін натижесі деу жалгандык. Кіші халыктарга зор сілкініс акелген тонкерістін  екіншісі емес, біріншісі болатын.
      
 Бірден айтайык, Акпан тонкерісіне екі жырымен лебізін білдірген гулама Шакарім Октябрь тонкерісі жайлы «лам» демейді. Диктаторлык исі анкыган оны акын журегі кабылдай алмаган. Алихан, Ахмет, Міржакып, Магжан т.б. алаш арыстары сиякты Шакерім де «Казактарды ешбір шектеусіз езіп-жаншып жаткан» (А.Байтурсынов) жана окіметтін болашагына улкен кудікпен карады. Огейсінді.  Большевиктер козгалысы, ол дуниеге акелген кенес окіметі казак халкынын багын ашады дегенге оле-олгенше сене алмай откеніне акылын тан калады. «Феодализмнен социализмге секіру» барысы 2 млн. казакка опат акелетінін коре білген сиякты.
      
Олар коммунизм идеясына, ягни кенес окіметінін келешегі жаркын дегенге неге сене алмай кетті? Осы суракка  палсапалык кырынан келіп, сал аялдайык. Біріншіден, революция жалауына “тендік” созі жазылды. Бірак касиетті кітаптар адамдар біркелкі я тен болсын демейді. Бай бол, жарлы бол Кудайга керегі сенін адамдык калпын гана. Ягни дін тек махаббат (мейір-шапагат, ракым, ізгілік пен жаксылык жасау – барі-барі осы угымнын аясында) пен аділет сезімдерін устем болсын дегенді айтады. Тагы айтсак, Кудайдын суйікті кулы болуын ушін де, бул фаниде бакытты болуын ушін де керегі осы шарт кана.
      
Сойтіп, бай мен кедейді, баглан мен жарлыны  “тен кылмактык” идея-ураннын тубі а бастан шикі, жалган. Ойткені, ол жана айтылган Жаратушы занымен ундес, уйлес емес. Демек, одан Кудай занын бузушылыктын, ягни  купірлік пен аділетсіздіктін кулагы кылтияды.
      
Иа, тендікпен коса большевиктер “Аділет” уранын да жалауына жазды. Бір караганда дуп-дурыс. Алайда осы аділетті мылтыктын кушімен орнату талабы Абай мен Толстойдын шакірті Шакарімді калай сактандырмасын?! Данышпан Шакарімше рух заны, ягни ар-аділет билемей, мылтык, турпайы жаралыс заны билеген заманда шын азаттыкка да, аділетке де есік жабык.   
         
1928 жылгы “Анадан алгаш туганымда” деген оленінде Шакерім аділет орнына мылтык билеген когам туралы былайша толгайды:

Табылмас анык азат адам,
Жаралыс билер заманды.
Корсетер муктаж, азап саган,
Тарткызар омір жазанды.
      
Акыннын бул болжамы таяу арада айнытпай келгендігі жаксы малім.  Бір тауірі, 1917 жылы Акпан айында самодержавиелік билік либералдык демократиялык билікке ауысканнан кейінгі сегіз айдай уакытта калын букара зорлык-зомбылыктан,   шугыл бетбурыстар атаулыдан аман болды. Асіресе, кыр елінін тіршілігі тыныш кана, баз-баягыша отіп жатты. Осы жылдын жазында Мухтар Ауезов бастаткан жастардын еш алансыз Ойкудык деген жайлауда “Енлік-Кебек” пьесасын сахнага коюы осынын бір далелі.

“Біздін ауыл да Абай ауылдарына канаттасып, “Ойкудык” дейтін жазгы жайлауда отырган-ды, - деп есіне алады Гайса Сармурзин (белгілі журналист, котібак руынан). - Айгерімнін ауылында той болып жаткан. Бул Оразбайдын Медеуінін баласы Саниязга Тураштын Акылия (Акыш) деген кызын узаткалы жаткан той еді. Сол той устінде: “Енлік-Кебек жайында Мухтар жазган пьеса деген бір жана ойын ойналады екен” деген хабарды бір кун бурын естігенбіз. Сол “пьеса” деген ойынды коруге кумартып, бірнеше бала тай-кунанмен шапкылап сол ауылга келдік.

…Екі киіз уйді тіркестіре тігіпті. Сол уйдін бірі Мусабайдын Бастами деген баласынын уйі екенін додеге, узіктерінен таныдык. Ойынга журт коп жиналыпты. Тор алдына жук-жасау жиылган. Ойнаушылар ботен киімдер киіп, ондерін озгертіп, бірнешеуі сакал-мурт жасап, Жапал деген койшысы (Турагулдын Жебеші) бетін куйелеп те алыпты. Олардын кім екенін дауыстарынан гана айырасын. Устіне шаги койлек, дурия шапан, басына камшат борік киген Енлігі - Ауездін Ахметі, озгелері Абай ауылынын жастары: Кебек болып ойнаганы – Аккенже, Матай шалы – Бастами, онын кемпірі – Жагыпар, Абызы – Ізкайіл, Кобейі – Кутайба, ал шымылдыкты ашып-жауып турганы – Салімгазы екен” (Біздін Мухтар. – Алматы. – 1976. – 363 б.).
      
Сахара тузі, кырдагы ел бейгам тыныштыкта откерген кос тонкеріс арасында  Казакстаннын саяси сахнасы торінде кандай окигалар тізбегі отті? Енді осыган келейік.


«Журіп ем, орныкпаган калкымада»...
«Ойкудык» жайлауында  Мухтардын тунгыш пьесасы сахналанган  кездерде кіндік Ресейдін саяси сахнасы турлі окигаларга толы болды. Шакарім барша козі ашык, кокірегі ояу улкендер сиякты оларды бакылаумен болган сынайлы. “Бостандык туы жаркырап” деген оленінен осыны андаймыз. Онда алгашкы олендегідей шалкыта жырлау жок. Конілге “алда кандай пале тур?” деген алан мыктап уялаганы сезіледі. Мысалга ойшыл акын туган халкын панасыз калган, бірак мойнында аркімді кызыктырар моншагы коп жас балага тенеп:

Моншагы коп мойнында,
Ол аркімнін ойында…
Бул еркіндік тойында,
Кетер екен кім талап?, -
дейді. 
       
Ресейдегі саяси куштер мен партиялардын билікке таласын не себептен  барша улт зиялылары калт жібермей кадагалаган еді? Екінші турде айтсак, патшалык Ресей озі шеше алмай арткыга калдырган ен улкен катерлі жара кандай? Ол улт маселесі, далдісінде ар улттын озін-озі билеу еркі десек кате бола коймас. Казак зиялылары коп уміт арткан  Уакытша укімет те осы бітеу жараны ашуга  асыкпады, балкім, шамасы келмеді де,  мунын арты Шакерімнін созінше куллі империяда «орныкпаган калкыма» жагдай тууына акеліп сокты.
       
Осынау екі талай ахуалда 1917 жылгы Акпан тонкерісі акелген саяси бостандыкты улттык муддеге парменді пайдаланбау орны толмас окініш болар еді. Сондыктан А. Бокейханов, А. Байтурсынов, М. Дулатов бастаткан алаш косемдері бул мумкіндікті уыстан шыгармай, аукымды істерді калай аткаруды ойласты. 
“1917 жылдын март айында, - деп жазады семейлік олкетанушы В.Кашляк, - казактын буржуазияшыл ултшылдар тобы Семейде Комитет курып, Уакытша укіметтін жогын жоктады. …Іле-шала Алаштын “Сарыарка” атты газетінін тунгыш номірі жарык корді” (“Бастау”. - “Семей таны” газеті. – 1989. – 11 тамыз).
Бул дайектен Улкен  курылтай - съезді откізу  карсанында алдымен «кіші» съездер откізіліп, улт комитеттерін куру жане газет шыгару колга алынганынын куасі боламыз. Улт комитеттері Семейде, Торгай мен Орал калаларында  курылды. «Ултшылдар тобы» (Кашляк) Семейде казак Комитетін курган съездін ашылу салтанатында Шакарім президиум мушесіне сайланып, алаш аксакалы ретінде лебізін білдірген еді. Муны архивтік кужаттар дайектейді.
       
Соз етілген даярлыктан сон мумкін болган бірінші казак курылтайы, сол кездін тілімен жалпыказак съезі 1917 жылы 21-28 шілдеде Орынбор каласында откізілді. Онын ен манызды натижесі - “Алаш” партиясы дуниеге келіп, программасы жарияланды. Бул окига казак зиялыларынын Уакытша укіметтін шешуші позициясын устаган Кадет партиясынан бас тарткандыгын да айгілеген еді. «Алаш» партиясы курылганына бірер ай откенде, онын облыстык уйымдары ашыла бастады. Мундай уйым 1917 жылдын казан айында Семейде, онан сон Омбыда, караша айынын басында Орынборда есігін ашты.
       
Тура осы туста, 1917 жылдын кузінде Балтык тенізі жагалауынан крейсер “Аврора” эсер Керенскийдін Уакытша укіметі жайгаскан патша сарайына зенбіректен ок атты да, Казан тонкерісі іске асканы белгілі.

Бул окига алаш партиясы мушелерін Екінші жалпыказак съезін тездетуге мажбурледі. Ол небары бір айдай уакыттан сон 1917 жылдын 5-13 желтоксан аралыгында отті, баскосуга тагы да Орынбор тандалганы аян. Съезде каралган он маселенін ішіндегі ен маныздылары – улттык автономия, милиция, Улт кенесі. Осы маселелер бойынша Алихан Бокейханов, Халел Габбасов, Мустафа Шокай, Жанша Досмухамедов баяндама жасаган. Съезд каулысында былай делінді: «Казак-кыргыз автономиясы «Алаш» деп аталсын, жер устіндегі тугі-суы, астындагы кені Алаш мулкі болсын; ...Уакытша Улттык Кенес курылсын. Мунын аты Алашорда болсын, Алашорданын уакытша туратын орны – Семей каласы» (Сарыарка газеті. 1918 жыл, кантар).   
Улттык кенес, яки Алашорда укіметі дуниеге келген тарихи Екінші съезге Шакарім аксакал арнайы шакырылган, бірак жол мойыны алыстыгынан ба, бара алмаган.
       
Мынаган караныз, алаштыктар автономия куруга жан сала кіріскен тар кезенде Казан тонкерісін жактаушылар да бас котеріп, Кызылжар каласында “Уш жуз” деген жана партия пайда болады. Онын курылу максаты жайында: “Белгілі кадет А.Бокейханулы ашкан “Алаш” партиясынын программасымен канагаттанбай казактар оз алдына “Уш жуз” атты социалист партиясын ашты” деп малімдейді “Сарыарка” газетіне жіберілген жеделхат (Аластап айдау керек // Сарыарка. - 1917. - №21 ).
Колбай Тогісов, Мукан Айтпенов, Ыскак Кабеков, Шаймарден Каранаев, Галиаскар Куанышев, Казы Торсанов т.б. азаматтар баскарган “Уш жуз” партиясынын курамында мынга тарта, онын ішінде Кызылжарда – 200, Омбыда – 450-дей муше болган.  “Уш жуз”-дін багдарламасы Орта Азия мен Туркістан халыктарымен бірігіп, бір федерация куруга саяды. Сондай-ак, ушжуздіктер кенес окіметін – большевиктерді жактады. Ал, “Алаш”-тын ураны оз алдына жеке мемлекет – казак автономиясын куру болганы белгілі. Жане, сонгылар ауелде Ресейдін Милюков бастаган кадет партиясын колдап, кейіннен Сібірдегі Колчак укіметімен тіл табысуга тырысты. Осылайша ат тобеліндей казак зиялылары екіге жарылды.

Елжанды акын 1917 жылдын кузінен саяси окигалар иіріміне шындап тартылады, маселен, Семей уездік Земство комитетіне катысты бір ресми кужаттан Шакарімнін есімі кезігіп отыр. Ізденуші М.Кенемолдин “Абай” журналында (2004, №1) жариялаган бул кужат Семей уездік комитетіне сайланган депутаттардын тізімі. Тізімде 23-ші болып Худайбердин Шахкарим тіркелген (5-ші сайлау округінен). Назар аударатын бір жайт, сайланган 40 депутаттын дені кілен казактын танымал зиялылары: Алімхан Ермеков, Мустакым Малдыбаев, Халел Габбасов, Назипа Кулжанова, Ахметжан Козыбагаров, Иманбазар Казангапов, Райымжан Марсеков т.б. (осыдан алаш азаматтарынын жергілікті баскару тізгінін оз уыстарында устауга тырысканы байкаймыз).

Жанагы “Уш жуз” партиясы а бастан шу котерді. Онын аяк алысы Шакерім муше болган Семей уездік земствосын да аландаткан сиякты. Сойтіп, олар екінші съез карсанында “Сарыарка” газетінін 26-санында халыкка ундеу жариялайды. Ундеудін корытындысы: “Біз Алаш партиясынын сонынан ереміз, анык кошбасшыларымыз сонда” дегенге саяды.

Семей уездік комитетінін депутаты Шакерім устіде соз етілген 1917 жылдын басты саяси окигаларын калт жібермей кадагалан дегенді жогарыда айттык. Далелге  “Бостандык туы жаркырап” атты оленінде тагы бір зер салайык. Онда:

Патшалык енді тірілмес,
Булайша билеп журілмес,
Николай исі білінбес,
Айтканым емес табалап, -

дейді ардагер акын. Муны саяси ахуалга жетіктіктін куасі демей кор, ал келесі болжамды саясаттын жілігін шагып майын ішкен адамнын патуасі десе де болады:
               
Орыс азір тына алмас,
Орныгып жумыс кыла алмас,
Болмас па екен тайталас,
Бірін-бірі сабалап.
      
Бір жыл отер-отпестен империянын улан-байтак кеністігінде бауырга бауыр карсы турып бірін-бірі сабалаудын “кокесі” – азамат согысы басталып кете барганы тарихтын шындыгы.
         
Себебі, біз 73 жыл бойы тек “улы” деген эпитетпен аспеттеген Казан тонкерісі а бастан-ак жер жерге, ел елге саяси боліністер акеліп, тапка жіктелудін данін септі. Дал осы саясаттын арты  саяси келісе алмаушылыктан канды кактыгыстарга уласты.
      
«Уш жуз» партиясынын алаштыктармен тайталасы, Шакарімше «жундесуі» осынын бір мысалы. Онын каншалыкты ымырасыз болганына бір фактіні келтірейік.
      
1918 жылдын наурыз айы сонында “Алаш” партиясынын басшысы Алихан Бокейханов Маскеуге Кенес укіметінін басшысы В.И. Ленинмен жане Улт істер жоніндегі комиссары И.В. Сталинмен кездесу ушін екі жакын серігі – Халел жане Жаканша Досмухаметовтарды жібереді. Ал, 2 сауірде Халел Габбасов Семейден А.Бокейхановтын тікелей тапсырмасымен телеграф аркылы аталган екеуімен Алашорда мен Совет укіметінін карым-катынасы жонінде келіссоз жургізді (Нурпейісов К. Алаш кам Алашорда. – Алматы, 1995. – 160 б.).
       
Осы келіссоздін ман-жайына канык К.Тогісов 21 сауірде Ленин мен Сталинге “Уш жуз” партиясы атынан жеделхат жолдаган гой. Артынша Сталинмен телеграф аркылы сойлесіп, “Алашпен” куресте оздерін колдауын отінген. Сталиннін іздегені де осы «тап тартысы» емес пе, ол бул істі аяксыз калдырмай, оны колга алуды, оз кезегінде, А.Жангелдинге жуктепті (Джангелдин А. Документы и материалы. – Алма-Ата. – 1961. – С. 50.).
      
Сойтіп,  1918 жылдын жазында   жер, автономия, мемлекеттік тіл, оку-агарту, улттык аскер, сот, экономика маселелерінде Алашорда автономиялы республика дарежесіне кол жеткізген тар асуда коптеген казак окыгандары баррикаданын карсы жагынан  табылды. «Кел, маган ер» деген екі казак партиясына большевиктер партиясы ушінші болып килігіп, кайсына ерерін білмей карапайым копшіліктін басы каткан адасушылык, арине, молайды берді.
      
“Казак халкы, - дейді философ галым Гарифолла Есім бул жайында, - Казан тонкерісінін не жаксы, не теріс екенін біле алмай екіге болінді, муны большевиктер тез арада Казакстандагы тап тартысы деген дап-даяр калыпка сала салды. Сойтіп, казак журты негізінен екіге болінді. Бірі – социализм жолына туссе, екіншілері олардын “душпандары” болып шыкты” (Саяси философия. – Алматы. – 2006. – 13 б.).

Алаш зиялылары «Шакарім аксакал» деп атап кеткен карт акынды екі казак партиясынын баспасоз бетіндегі айтысы мен мамілесіз куресі катты налытканы даусыз. Акыннын “Ей, коп халык, коп халык” жане “Мен коркамын, коркамын” деген   екі олені осыган сілтейді. Асіресе, сонгысы сол кездін репортажы сиякты. Онда акылшы акын албырт жастарды береке-бірлікке шакырып, аділетке буруга тырысып багады. “Жуйріктерім нанбаса, Тура созді алмаса” кайгым осы дейді.   
Сондай-ак, жасыл орманы - жастарга:

Газет, журнал басылды,
Міне, окы деп куанттын.
Казакка гылым шашылды
Ал, куан деп жубаттын, -

дей келе, орын алган батуасіз егестерге жаны жабыркаганын айтады:

Бірін – бірі сокті деп,
Табылган бакты тепті деп
Олді, жітті, кетті деп,
Тагы мені суалттын.
      
Айтсе де кысылтаянда зарлап айткан ащы ундей естілетін оленнін соны:
               
Айырылгандар косылар,
Бул мінезден шошынар, -

деген оптимистік нотамен туйінделген. Женіл азілі “Торайгыров естісе, Муны “катын ойбай” дер” дегені де жастарга, болашакка деген сенімі алі саркылмаганынын куасі.
       
Ал, жогарыда соз болган саяси жырына коз салсак, онда:

Окыгандар бас болар,
Жас омірге мас болар, -

дей келе, мынадай корегендік болжау  айтады:

Суйтіп олар кундесер,
Бірін-бірі жундесер.
“Кел, маган ер, жур” – десер,
Сонда болар катты азап.
      
Казак окыгандарынын кундесіп болінісуінін  салдары кандай болганы белгілі.  Кажынын “Сонда болар катты азап” деп ескертуі дал келді.
Шакарім жасы жагынан алаш козгалысына катысушылардын ен улкені арі халык алдындагы беделі жагынан да аса абыройлы адамнын бірі болды деген пікірді устіде айттык. Сондыктан онын Алаш укіметі курамына шакырылуы кездойсоктык емес-ті. «Мунды шал» атты оленінде оты буркырап оте шыккан сол кезді ардагер акын былайша сагына есіне алады:
               
....Бір кезде умтылып ен талпына да,
Патша оліп бак ашылган балкымада.
Білем деген жастармен жолдас болдын,
Тонкеріс улы дубір, шалкымада. 
Енді казак ел болар деп куанып,
Журіп ен орныкпаган калкымада!

Сойтіп, Шакерім “бостандык сауле берген сон” жане білем деген жастар сенім арткан сон, картайдым деп жатпай кайнаган саяси-когамдык жумыстарга кулшына араласты.

//Гуламанын Алашорда укіметіне кызметі//
    
Журтка малім, Алашорда укіметі  1918 жылдын басынан келесі  1919 жылдын жазына дейін бір жарым жылдай омір сурді. Тунгыш казак укіметінін ел ордасы, астана каласы болуга коне шакардын бірі Семей  тандалган еді. Сондыктан 1918 жылдан   20-шы жылдардын сонына шейін он жылдай уакыт Семей каласынын Заречная слободка деген сол жагалаудагы болігі «Алаш» деп аталды. Асілі, тандаудын Семей каласына тусуі тегіннен емес, ол ХХ гасырдын басында Казакстаннын онер, мадениеті жане сауда, касіптері оркендеген ірі орталыгы болды. Жусіпбек Аймауытовтын созінше: «ызгындай елдін ортасындагы онер-білімнін, сауда-касіптін, от арба, от кеменін тогысатын кіндігі, кара шанырагы, бір губерния елдін миы, акыл-ойдын табысы, бір губерния елдін журегі» еді.   
         
Улт-азаттык козгалысынын мукым кайраткерлері Семей каласында бас біріктірген уакыт, соз жок, казактын саяси-мадени омірінде ошпестей із калдырды.  Мысалга Аміре, Иса, Жумат бастаткан онер санлактары мен Магжан, Бейімбет, Ілияс, Жусіпбек, Мухтардай каламы барлар саяси басшылык тізгінін устагандарга узенгі серік болып, катарлас омір кешкенін айтсак та жеткілікті.
      
Ал, Шакарім, Турагул сынды  Абайдын туысы Алихан Бокейханов, Ахмет Байтурсынов, Міржакып Дулатов, Халел Габбасов, Мухаметжан Тынышбаев, Халел Досмухамедов, Алихан Ермеков, Елдес Омаров, Жакып Акбаев, Биахмет Сарсенов, Райымжан Марсеков, Ахметжан Козыбагаров, Маннан Турганбаев, Султанмахмут Торайгыров, Абікей Сатбаев, Білал Сулеев, Нургали жане Назипа Кулжановтар, т.б. кошбасшылар шогырынын калын ортасынан табылганы зор мактаныш емес пе.
       
1918 жылдын басында Алаш Орданын  облыстык соты, ескіше тобе биі сайланган Шакерім аксакал Алаш каласына (казіргі Жанасемей) турактап кызметке кіріседі (Ахаттын созіне караганда, Шакарім каланын Жоламан жактагы шетінде, Удері кажынын бір болмелі уйін жеке мекендеген).
      
Озінін осы байламы жайында акын “Мутылганнын омірі” атты жырында:
               
Окыган жастын етегін,
Кабыл алдым жетегін.
Боска жатып нетемін,
Бостандык туын корген сон, -
деп малімдейді.
      
Шакарімнін Семейдегі саяси-когамдык кызметі калада бірде кызылдар, енді бірде актар ту котерген аласапыран уакытта отті.Ауелгі аяк алысы конілдегідей болган Алаш автономиясы тез арада  алынбас камалга тірелді. Ол камал кенес окіметі еді. Олай болатыны, бул большевиктер де оз укіметі Советтерді куруга жанталаса кіріскен тус. Бул турасында «Сарыарка» газеті былайша куйіне жазады: «Кай болыс, кай кала болсын большевик окіметі алмаган жер калган жок. Советтен совет шыгып, жергілікті мекемелердін барін тонкерді, иледі, биледі» (Сарыарка.  - №15. – 1918 жыл).
      
Осымен, Семей каласында билікті кызылдар мен алаштыктар бес ай бойына катар жургізіп бакты. Маселен, казакы істерді тергеу кызылдардан Шакарім бастаткан алаш сотына отеді. Калыптаскан текетіресті ушыктырмауды ойлаган Алашорда укіметі кенес органдарын мойындап, олармен байланыс жасауга талпынады. Маселен, 1918 жылдын 2 сауірінде Халел Габбасовтын Семейден тікелей Ленин мен Сталинге шыгып, телеграф аркылы келіссоздер жургізгені малім. Бірак кіндік кенес окіметі Алашты мойындауга асыкпады, екіжузді саясатты устанып, уакытты адейі соза берді.
      
Ахуал 1918 жылдын мамырында гана кілт озгереді. Себебі Ресейдегі антибольшевиктік куштер бас біріктіріп, карулы куреске шыккан-ды. Жер жерде сиякты маусым айынын басында Семейде де кенес окіметі кулап, Алашорда укіметі акыры кулашын кен сермеп, еркін кимылдауга мумкіндік алды.
      
Ахмет Байтурсынов озінін «Большевиктер ланы» атты макаласында Алаш пен Советтін басын бір казанга сидырмаган себептерді таратып айтады жане тарихи тургыдан Советте  болашак жок деп туйеді. Аханнын айтканы  70 жылдан сон расталып отыр.    
      
Большевиктер ланы дегенді накты далелдермен бекітелік. Жогарыда аты аталган В. Кашляк мынадай дерек береді: “1918 жылы окіметті оз колына алган Семей Совдеп-і аталган газетті контрреволюциялык орган деп танып, оны  жабу жонінде шешім кабылдады. Бул ретте ен алдымен алашордашылардын “Казак” газеті жабылды да, “Сарыарка” газетін жабуга кейбір жагдайлар богет болды. Ойткені, бул газеттін редакторы (Халел Габбасулы) Совдептін мушесі еді жане большевиктер казак комитетінін интеллигенттерімен аракатынасты бузып алмау максатымен газетті жабуды кейінге калдыра турды. Тек май айынын ортасында гана… “Сарыарка”, “Халык созі” газеттерін жане “Абай” журналын жабу жонінде шешім кабылданды. …Кейіннен окімет акгвардияшылар колына кошкен кезенде бул газеттер кайта жангырып, 1919 жылдын декабрь айына дейін узбей шыгып турды” (Семей таны. – 1989, 11 тамыз).
      
Екінші мысал. 1918 жылдын 6 наурызында Алаш Орда милициясынын бастыгы (Шакарім торагалык еткен сотпен коян-колтык жумыс істеген) 22 жастагы Казы Нурмухаметулы мылтыгын шолтандаткан большевиктердін колынан мерт болуы. Бул окига “Сарыарка” газеті бетінде 18 наурызда  “Тунгыш курбан” атты макалада баяндалган. Содан узінді аламыз.   
    
“Маркумды… кабірге койып, куран окылып болганнан кейін, Шакерім аксакал халыкка карап соз сойледі: “Алеумет! Мынау жаткан кім, білесіндер ме? Бул улты ушін шыбын жанын курбан кылган алаш азаматынын тунгышы. Муны олді демендер, бул олген жок. Бул кунгі жане мунан сонгы “ултым” деген азаматтар, мына мен сиякты болып, “ултым” дендер деп, озінін ултшылдыгын созбен емес, іспен корсетті. Маркумнын аты да Казы еді. Казы – би деген соз. Казы билігін айтып кетті.
      
Карагым, Казы, оліміне окінбе! Арманын жок. Кудай алдында да, журт алдында да сенін орнын болек. Окыгандар! Жастар! Мынау жолдастарынды умыта кормендер. Мунын уй-ішінін міндеті сендердін мойындарында. Бір кішкентай козінін карашыгы, бір жасар ул баласы калыпты. Соны тарбиелеп, адам кылу баріннін – барлык алаштын мойнына парыз. Жане оздерін де бул окигага кажымандар. Кудай тагала Алашка шын ул бергеніне бугін гана козім жетті. Алпыс жаска келгенде мундай улты ушін жанын киып, курбан болатын азаматты корермін деген умітім жок еді. Кордім. Енді бугін олсем де, арманым жок.
      
Карагым, Казыжан! Кадірінді біліп, курметтей алмасак кешу кыл, кош. Кабірін нурлы болсын!”, - деді. Жиылган алеумет жылап-еніреп жіберді”.
      
«Шакерім аксакал сойледі» деп болган окиганы таптештей жазган макала иесі корнекті жазушы Бейімбет Майлин.  Ол тагдыры айдап, дал осы 1918 жылдын алгашкы жарымында,  4-5 ай шамасында, Семейді мекендеген екен. Жанагы кайгылы казага байланысты уйымдастырылган митингіні козімен корген кісі.
      
Айтылган екі окига алаштыктар мен большевиктердін арасына сызат тусіргенімен де тупкі себеп, идеологиялык ымырасыздыкта жатты. Тапсыз гана емес, ескі салт-гурыпсыз, дінсіз когам орнатпак ниеттерін ашыктан-ашык жария еткен большевиктер  омір тажірибесі жок жастар жагын дуркіре еліктіріп ертіп алса да, жалпы дастурлі кауымнын жанын туршіктіргені анык.      
       
Бір аныгы, кызылдар каладан куылган 1918  жылдын маусым айы Алашорда укіметі ушін алтын уакыт болды. Маусымнын 12 куні Алашорда укіметі, арине, ішінде Улттык кенестін мушесі Шакарім де бар, оз отырысында зандык куші бар бірнеше каулы кабылдайды. «Абай» журналынын №6 санында бул туралы Ж.Аймауытов былай деп жазады: «Алаш каласында казак басшылары жиналып, Алашордасын котеріп, кызметке кірісе бастады. Алашорданын казіргі максаты – казакты журт кылып, автономия алу. Осы жолда Алашорда милициясын жасап, казынасын толыктыруга кірісіп жатыр».
      
Ал, осы кундері Семейде казак атты аскер полкі жасакталганы туралы «Сибирская речь» газеті былай деп куана хабарлайды: «...Семейге кырдан кыргыз (казак деп угыныз – А.О.) отрядтары келді. Маусымнын алтысы куні кешкі сагат алтылар шамасында олар калага кірді. Никольск шіркеуінін касындагы аланда оларга салтанатты кездесу уйымдастырылды. Уакытша Сібір укіметінін окілі Давыдов куттыктаулар айтты. Кездесу кезінде аланга белгілі улттык кайраткер А.Бокейханов келді. Онын курметіне подполковник Токтамышевтін усынысымен салт аттылар «Алла» деп жар салды. Ак жалауларга кыргыз тілінде: «Жасасын букілроссиялык жане сібірлік курылтай жиналысы!», «Жасасын Отаннын адал улдары!» деген урандар жазылган».
         
Тонкерісшіл уакыттын тынысы тунган бул маліметтен   алаштыктардын  адмирал Колчак билеген Уакытша Сібір укіметпен тез арада тіл табысканына куа боламыз. Ал, кенес окіметімен жакындасу бес айга созылса да, келіссоздер айтарлыктай  натиже бермеді.
       
Осымен, Алашорда Колчак укіметімен бір одак болды. Бірак олардын ара катынасы мінсіз бола алды ма? Арине, жок. Екі кошкардын басы бір казанга кайтіп сыйсын...
Айталык, актардын соты алаштын сотына устінен, менсінбей караган. Семейде актар ту тіккен коктем айлары калай откені жайында  “Мутылган” жырында акын: 
               
Біреуге кессен абакты,
Ак соты оны алмапты,
Бізде кадір калмапты,
Байкасам актын рабайын, -

деп малімдейді. Соттын, казы болудын сикы осы болган сон, шыдамай акыры “Соттыкты тастап жонелдім” дейді кажы. Ягни елге кайтады. Алайда кызметті тастап кеткеніне іштей окініп, конілі аландаумен жаз отеді:
               
Жаздай жаттым уйімде,
Келмеді рахат, куйім де…
Куздікун тагы шакырды,
Семейге кел деп акырды.
      
Сойтіп, ерте кузде Шакарім Семейге оз кызметіне кайтадан оралады. Амал канша, Алаш сотын акын коніліндегідей жаксы жолга кою бул жолы да мумкін болмаган. Екі-уш ай ішінде сот жумысынын калай жургеніне, кайтіп тексергеніне мына создері куа: “Бурынгы орыс тергеген, біздін сотка бермеген, казакы жумыс коп екен”, соларды “кызылдан сурап алганбыз” дейді кажы. Ал, каланы актар алган кезінде “тез кайтар деп жумысты, тарылткан кезде тынысты, тырысып бермей калганбыз”.
      
Кыска кунде кырык кубылган кырдын желіндей біресе кызылдар, біресе актар карауына тускен сот істері кайдан онсын. “Екінші буйрык келгенде, еріксіз алам дегенде” мундай корлыкты коргенше: “кумар болдым олгенге” дей келе, алаш биі былай деп малімдейді: “Тагы да мунын устіне, бір ауыр іс тусті де, Ордамыз у ішті де, партия шыкты жалгансыз. Болды десен кім ушін, Белгібайдын кызы ушін”.      
       
Шакарімнін сегіз айга созылган алашорда укіметіне кызметі Белгібайдын кызы ушін болган сотпен тамам болды. Бул соттын ман-жайы мынадай. 
      
“1918 жыл. Сентябрьдін бас кезі, - дейді Нурпейіс Ысмагулов деген адам озінін естелігінде. – Жанасемей базарынын бас жагында “Каражан уйі” аталатын улкен кок уйге карай аттылы-арбалы, жаяу-жалпы дурліге шубырып барады.
- Козін агызу керек!…
- Олсе куны жок!…
- Бул малгундардын ызасы отті. “Жырык етектердін жазасын беру керек” деген создер естіледі. Бурк-бурк кіжінген топ.
      
Каражан уйінен бір-екі коше жогары, Семейдін сол кездегі коп кажыларынын бірі туратын. Топтын токтаганы сонын какпасы. Кажынын уш-торт улынын арасындагы жалгыз кызын енді жонелтеміз деп отырганда, сол кызды алыскан кол, айтыскан серт бойынша Кабдолла Коскеев деген мугалім алып кашады. Бірак колга тусіп калады. Кажынын алкеуде улдары оны аямай урып, есінен тандырады да, камап тастайды.
      
… Мына адамдардын ішінде кажынын намысын коргаушылар да, колга тускен Кабдоллага арашашылар да коп. Айтыс-тартыс улгайган кезде орысша киініп салт атка мінген акшубар біреу келіп, жастарды ыгыстыра катты акырып:
      
- Кайтындар, догарындар коргенсіздікті. Бул не бассыздык, - деді. Сонынан білдім, бул – сол кездегі белгілі кызметкерлердін бірі, осы кажынын намысын коргаушы Халел Габбасов деген кісі екен. Бірак жастар одан каймыкпады. Жарыса сойлеп, дауласып жатыр” (Біздін Мухтар. – Алматы. – 1976. – 390 б.).   
      
Шекспирдін трагедиясынан кем туспейтін бул коріністе, бір жагында жастар мен карапайым копшілік, карсы жакта алділер мен ескі кошпелі салтты устанушылар болып тістескенін кореміз. Сонымен, тартыстын сонында жастар жагы (булардын ішінде А.Кашаубаев, М.Ауезовтер бар) мугалім Кабдолланы туткыннан босатып, Белгібай кажынын уйінен алып шыгады. Басшы азаматтар елді шулаткан бул істін торелігін алаш соты айтсын деген шешімге келеді.
      
Шамасы, бір айдан сон, ягни 1918 жылдын октябрь айында откен бул істін жалгасы Ахаттын естелігінде толык баяндалган.
      
Галым К. Мухаметханов осы окигага былай деп тусінік береді: “Каланын Белгібай дейтін байынын кызын тобыктынын бір улкен байы (Оразбайдын туысы – А.О.) баласына айттырып, калын малын беріп койган екен. Кыз Кабдолла Коскеев деген жас мугаліммен коніл косып, кашып кетеді. Байдын балалары мугалімді устап алып, соккыга жыгып, байлап тастайды. Осы жумыска билік айтуды Алашорда басшылары Шакерімге тапсырып, кыз айттырган жеріне баратын болсын, - дейді. …Халык алдында ашык сот болып, кыз бен жігіттін бірін-бірі суйіп, оз еріктерімен косылганына козі жеткен сон, Шакерім аділ билік айтып, кыз бен жігіт косылсын, - дейді. Осы биліктен туган дау кала, далага тегіс жайылады. Халык Шакерімге риза болып алгыс айтса, байлар, алашордашылар каргыс айтып, наразы болады. Шакерім отірік ауруды сылтау етіп, еліне кетеді” (Шакарім. “КА”, 18 сауір, 1988).
       
Байкап отырсак,  Кунанбай баласынын жолын баягы Оразбай (бул кезде жасы сексеннін сенгіріне шыккан) мен онын інісі Ыспан тагы бір кес-кестеп откен. Булай деуімнін манісі Ахаттын мына бір создерден тусінікті болады. Ол сот карсанында акесіне екі жас жігіттін келгенін айта келіп, былай деп жазады: “…Бір жігіт: “Ол кыз Оразбайдын жесірі (Оразбайдын аталас адамы айттырган кыз) екен. Оразбай ашуланып, мен Алашка кырык ат бергем. Жесірімді кайтарып берсін. Айтпесе кетісем деп, інісі Ыспанды жіберіпті”, - деді. Акей: “Оразбайдікі де жон емес, айттым гой, іс тергеуде шешіледі”, - деп орнынан турды. Олар да шыгып кетті”. 
      
Бул созден угылатыны - гап Оразбайдын Алаш Орданын атты милициясына кырык жылкысын бергендігінде. Осыган орай, Алаш укіметі басшылары сот ісіне араласып,  Шакерімге белгілі дарежеде кысым жасалганын андаймыз.  Бір караганда “кызды бурынгы атастырган орнында калдыру” жайында алаш азаматтарынын тілегі дурыс та сиякты. Біракта бул кезде калын журтшылыктын психологиясы озгергенін ескермеу алаштыктардын абыройын айрандай тогумен бір. Шакарімнін жанагы созінде “Ордамыз у ішті де” дейтіні сол. Ойткені, бурынгы жуандардын айтканына конбеу, жарлы-жакыбайга, аділге жак, алсізге арашашы болу, кала, калама сол заманнын айырыкша белгісіне айналган­тугын. Сондыктан Белгібай кызынын дауы калай шешілер екен деп букіл  кала журтшылыгы кулак тосты.
       
Корыта айтканда, Белгібайдын кызынын соты аншейінгі жесір дауы болмай, ескі мен жана козкарастын тіресіне айналды. Осы кырынан да алаш биінін шешімі дурыстыгы талассыз. Бірак, Шакарім мен Алаш басшылары арасына сызат тускені созсіз. Осымен, акын еліне кайтады, сонгылар да онын кылыгын тусінгісі келмей сырт берді, кажынын созінше “бойкот” жариялады.

Карт акын мен алаш зиялылары арасында тусінбеушілік болган ба?
       
Бугінгі танда Шакерім мен алаш басшылары арасы кандай болганы туралы артурлі пікірлер айтылып жур. Осыган токталмай болмайды.
       
Алдымен Шакарім ултжанды болган ба?   Шакарімнін космополитшіл, ултсыз кісілермен уш кайнаса сорпасы косылмайды. Буган жас какарман Казы Нурмухамбетулынын казасында кажынын жиылган елді жылаткан журекжарды создердінен артык далелдін кажеті шамалы.
      
Ал, алаш арыстарынын ултжандылык сезімін Султанмахмут:
               
Алаш туынын астында
Куа болсын арымыз!
Коркейтуге Алашты
Курбандык біздін жанымыз!, -
деуімен жырга косады.
      
Демек, Шакарім мен алаштыктардын жан пида деген ой-армандары бір. Екі арада ат куйрыгын шорт кескен ымырасыздыктын иісі де жок., ал Белгібайдын кызынын соты усак келіспеушілік, болымсыз кыжыл гана деуге керек. Егерде кейіннен алаш арыстары мен карт акын кездесуге мумкіндік тапса, олардын бір-біріне кушактарын айкара ашатынына кылаудай куман жок. Бірак катігез тар уакыт бул мумкіндікті кайдан берсін...
      
1922 жылдын желтоксан айында Букілодактык Саяси Бас баскарма (ГПУ) курылды. Келесі жылы ол Айрыкша Саяси Бас баскарма (ОГПУ) болып озгертіліп, оган сот кызметінін жан­жакты кукыгы берілді. Ягни жазалаушы орган дуниеге келді. Жон­жосыксыз арі шексіз билікке ие болган шаш ал десе бас алатын жан алгыштар улт зиялыларынын артына шам алып тусті. Осы жылдан сон-ак Алаш козгалысына катыскан жандар тугелімен  Машкур Жусіп:
               
Ит дуние, мунша неге олак болдын,
Устауга куйрык­жалы шолак болдын, ­

дегендей, торгайдай тозып, букіл империя кеністігіне жан саугалап тентіреп кеткені шындык.      Шакерімнін Алашорда укіметіне катысы бір ізге тусіп, келешекте гылыми шешімін табуы ушін мынадай жайларга назар аударган жон сиякты.
      
Біріншіден, Шакарім мен алаш арыстары арасында болган тусінбеушілік Казак елі дербес мемлекет болса деген максат азірге іске аспайтыны аныкталган туска келеді. 
      
Екінші жай, ежелгі гректін ділмар шешені Демосфеннін мынадай созінен байкалса керек. «Шешен ­ халыктын акылшысы. Акылгой басшынын созі ашык, батыл, тіке айтылады, ­ дейді ол. ­ Сол тура айтылган созінін аягы оз басына хауіп екендігіне козі жете тура, ол турашылдыктан, аділдіктен сынык суйем де таймайды».
         
Шакерім узак жылдар халыктын акылшысы, би-шешені болган адам. Ол “Аділ билік болмаса, халкынды дерт алады” деген кагиданы устанган, кубылмалыны суканы суймеген аузы дуалы, созі уалі баба би-шешендердін саркыты. Ешкімнін дегеніне коне салмайтын азат, еркін, бостан оскен адам екенін «Бойымда бар тагылык» деуімен ескертеді  акын.   Алдынгы екеуден   курделірек ушінші жай да бар. Ол рухани косем Шакарімнін ойлау жуйесі кам ойлау денгейі. 
      
Адамнын ой, сана кокжиегі алдына койган омір максаты, заманы, жасы т.б. жагдаяттардын асерінен унемі озгеріске тусіп отырмак. Осылайша жігіт Шакарім ауелде ыргызбайшыл болды, онан сон мукым Тобыктынын намысын жырткан сатыдан да отті. Кырыктан сон, калын елім, казагым деп кабыргасы кайыскан онын санасы озі араласкан мен білем деген алаш жастары сиякты  ултжанды болу, улт муддесі ушін басты байлау денгейіне де жетті. Конілі муны да канагат тутпай арі карай баскыштай берді.      
      
Маселе сонда, рухани устаздардын, Абай, Толстой, Шакарім сынды алем ой алыптарынын ултын суюі озгешелеу. Олар  улкен журекпен, Абай айткан «уш сую» жоніменен суйеді. Ойткені, дуниенін корінбейтін зандары барын, Абайша Алланын хикметін озгелерден горі аныгырак сезеді, біледі. Накты айтсак, Танірінін тартібі мен заны махаббат, аділет аркылы мултіксіз орындалатындыгын. Хакім даналардын осыган сенімі каміл, осы тупкі акикат ушін жандары пида.
       
Далелге Султанмахмуттын Шакерім туралы: “Бул казактан максуты биік-алыс”  жане: “Казак” деп жекелеме, “адамзат” де, ол кісінін пікірімен болсан таныс” дегенін алайык. 60-тан аскан абыз акыннын тутастык санага,  Танірінін хикметін сезіп, нур-шапагатын ала бастаган денгейге котерілген халін тани алгандык бул.
       
Тагы бір мысал. Окыган-туйгені мол алаш арысынын бірі М. Турганбайулынын 1918 жылы “Абай” журналынын №3 санында “Ултшылдык” атты макаласы берілді. Оган пікір айткан “Ултшылдык туралы” деген шагын макаласында Шакерім: “Ултшылдык мадениетті тугызса да, ак журек тугыза алмайды. Ак журек дегеніміз – “уждан” (амма жанга махаббат, шапагат, гадалет), казакша тамам адам баласын бауырындай  коріп, жаны ашып, аділет куу. Осы айтылгандай, ак журек кобеймей турып, адамшылык жене алмайды” – деп малімдейді.
      
Демек, Абайдын бас шакірті  Шакерім мен кешегі жолдастары – алаш арыстарынын ажырасуын тексерген адам сонгы жайтті, ойшылдын санасы бул кезде рухани дара биікке  жеткенін катты ескергені жон деген ойдамыз. 
      
Такырыбымыздын тобыктай туйініне келер болсак, елдік жолды тандаудын ен киын шагы 1918 жылдын кысы мен коктемінде ардакты акын Шакерім тобе би сапасында Алаш укіметіне аянбай кызмет кылды. Биліктін бір тармагы - сот ісін шып-шыргасын шыгармай уысында устады. Будан да маныздысы, алаштын жасы улкен агасы арі гуламасы алаш козгалысынын беделін аскактатуга зор улесін косты. Ойткені, Абайды кастер туткан барша казак, асіресе, кырдагы ел, шакірт інісі  Шакарімді “екінші Абай” деп білді, курмет тутты арі козгалыстын рухани косемі ретінде танып, сенімін артты. Сондыктан да ойшыл акын Алаш козгалысынын торінен орын алады деп пікір білдіреміз.    

Ак пен кызылдын бакталасы, аділет пен мейірім орнына, жаксылыкты мылтыкпен орнатам деп шатаскан аласапыраннан абден кажып, заман алпетінен конілін суыткан карт акын 1918 жылдын кузінде елсіздегі Саяткорасына ат басын тірейді.
Семейден елге кеткені жайлы: 
               
Сол кеткеннен кетіп ем,
Ауылга келіп жетіп ем,
Аз гана кун кідірмей,
Елсізге карай отіп ем, -
дей келе, іштегі нала-зарын да тогіп отеді:
               
Умітпен алдап суйретіп,
Суйегімді куйретіп,
Тагылыкка уйретіп,
Тагдыр-ау, саган нетіп ем?
      
Сойтіп, бурын-сонды тарихта, мемлекетте, ел омірінде болып кормеген сумдык окигалар тізбегі (бассыздык, талан-тараж бен кырылыс-кыргын) аділетсуйгіш акынды абден тунілтіп, тагы да елсіз аулакка, оз созінше “тагылыкка” акеп тыкты. Демі таусылганша созылган, шыгармашылык зор табыстар силаган екінші онашалану осылай басталган болатын.