Абайдын рухани мурасы. Досым Омаров

АБАЙДЫН РУХАНИ МУРАСЫ
немесе данышпан берген салауатты омiр таглымдары

Кокірегі сезімді, тілі орамды,
Жаздым улгі жастарга бермек ушін.

(АБАЙ)

Кітапта Абай мурасы жанаша козкараспен рухани денгейде бір арнага келтіріліп жуйеленеді. Абай ілімі бойынша адамнын жетілуінін турлі сатылары корсетіледі. Адамга озін-озі танып, сана-сезімін осіру аркылы бір сатыдан екінші сатыга котерілу ушін кажетті білім жуйесі беріледі. Кітапта Абай ілімі аркылы уйлесімді  омір салты усынылады. Сондыктан бул енбек мектеп окушыларына, студенттерге, рухани жолды іздегендерге жане салауатты омірмен жогары максатка жетуге ниеті бар копшілікке арналады.

//КІРІСПЕ//

Жан иелері букіл болмыстын бір болігі болгандыктан, іс-арекеті алемнін жалпы зандылыктармен уйлесімді болганда гана адам баласы озіне лайык жогары дарежеге ие болып, бакытты омір суре алады. Ол ушін алемнін жалпы зандылыктарын біліп, онын тіршілігі болмыспен уйлесімді болуы керек.

Кім болса да омірде бакыт іздеп, тек кана соган умтылады. Бакыт жолында адам ушкан кус тарізді. Екі канаты бірдей болып, сайкестікпен ушпаса, кус ушкан багытынан ауыткып кетеді. Сол сиякты, адам баласы да озінін екі тірегін бірдей устамаса алган багытынан ауыткып омір жолы оны бакытка емес, зардапка урындыруы мумкін. Сол ушін бакыт кусынын кос канаты тарізді екі тірегі болып табылатын рухани жане материалдык тілектерін тен устауга умтылады. Бул табиги зандылык.

Абай мурасына зер сала карайтын болсак, ойшылдын рухани мурасынан алем зандылыктарын коріп, озіміздін кунделікті омірде де, мемлекетіміздін оркениетінін каркынды даму жолында да пайдаланатын оте коп кундылыктарды таба аламыз.

Адам алемнін бір болігі болгандыктан, онын туп негізі де екі болмыстан, ягни жан мен таннен куралады. Сондыктан, ушкан кус екі канатын калай бірдей устайтын болса, адам баласы да бакытка жету ушін осы екі болмысын, ягни тан кумары мен жан кумарын, бірдей устап отыруы керек. Болмаса жеке адамдар гана емес, ірі мемлекеттердін, тіпті букіл адамзат кауымынын тіршілігі заман агысында тура багыттан ауыткып онга немесе солга согып кетуі мумкін.

Буган мысалдар коп. Егер казіргі замандагы коршаган ортанын залалданып былгануын, шол мен шолейт аймактардын улгайып, жер бетін басып бара жатканын, ішетін ауыз судын жылдан жылга азайып, кейбір елдерде тіпті халыктын оны сатып алып ішуге мажбур болып отырганын, ауа райынын озгеріп, табигат апаттарынын молаюын, халыкаралык ахуалда ірілі-кішілі согыс орттері мен турлі ланкестік арекеттердін оршуіне зер сала карасак, бугінгі кундерде адамзат кауымынын багыты ауыткып, келешегі булынгырлана бастаганын сезу киын емес. Булардын барлыгы материалдык оркениеттін біржакты дамып, адамдардын моральдык-этикалык, рухани  ахуалынын томендеуінін коріністері. Откен атеистік дауірдегі социалистік жуйенін жетпіс жылдай гана омір суріп, куйрегеніндей демесек те, бунын тубі жаксылыкка апармайтыны, арине, белгілі.

Осындайда бурыс жолдан дурыс жолга салу ушін Абай созімен айтканда «кез-кезімен наби», ягни улы ойшылдар, аулие-пайгамбарлар келеді. Казак халкынын улы ойшыл акыны Абай да сондай данышпандардын катарында. Бакытты омір суру ушін адамга жогары максатка жету керек екенін білдіреді улы ойшыл. Омірдін жогары максатына жету ушін салауатты омір суру керек. Ал салауатты омір адамнын озінін негізгі болмыстарын, ягни аркімнін озін-озі дурыс таныганнан кейін гана болуы мумкін. Сонда гана ол озінін алемнін бір болшегі екеніне козі жетіп, жалпыга ортак зандылыктарды тусініп, оз омірін букіл болмыспен уйлесімді ете алады. Болмыстын жалпы зандылыктарына алемнін жаратылу себебі мен онын турлі коріністері, ондагы жан иелері мен коршаган табигат, адамнын іс-арекеттерінін ман-манісі жане оларга уакыттын калай ыкпал жасайтыны жатады.

Казіргі кездегі діннін алгашкы мані бурмаланып, улттык дастурдін кулдырау шагында аркімге де бакытты омір жолынан адастырмайтын туракты нысана керек. Біз ол нысананы Абай ілімінен таба аламыз. Бул туралы президентіміз Н.А Назарбаевтын улы акыннын 1995 жылы болып откен 150 жылдык мерейтойында сойлеген созінде айткан мына салихалы ойы кімге болса да багыт бергендей болады:
"...Абай алемі бізді жеті тунде адастырмас темірказык іспетті. Соган карап тірлігіміздін дурыс-бурысын сараптай аламыз. Ойткені, жанды жегідей жеп журген коп сауалдын жауабын Абай алдекашан айтып кеткен. Абайды окып отырып-ак, коштін басын баягыда-ак жонге салып алуга болатын еді. Сорлатканда біреудін уакыты жетпейді, біреудіін угымы жетпейді, біреудін атымен заукы жок.
...Казіргідей заманда Абай жырларына айына емес, аптасына емес, куніне бір уніліп коймай болмайды. Сонда жан кинап журген кай куманнін де баріне жауап таба аласын." Бул создер арбір адамнын дурыс жетілуіне кепіл болатын, когам омірінде басшылыкка алатын багдарламалык ойлар тарізді.
 
Ар елдін оз улы адамдары болады. Оларды кезінде дурыс танып, олардын калдырган мураларын халыктын игілігіне колдана білген елдер заманнын кандай шыргаланынан да еркін шыгып  отырады. Мысалга бір гана елді, коршіміз Кытайды алайык. Конфуций мурасын Кытай халкы озінін рухани омірінін куре тамырына айналдыра білген. Улы ойшыл осыдан екі жарым мын жылдай бурын омір сурсе де Кытай халкы онын жазгандарын алі кунге дейін оздерінін кунделікті омірлерінін кодексі ретінде пайдаланады. Елдін барлык саяси-алеуметтік озгерістерінде де улы Конфуцийдін ілімі ешбір мукалмайды, кайта сол саяси омірдін іргетасына айналып, жанаша кубылып отырады. Онын натижесін осы кунгі Кытай елінін каркындап оркендеу екпінінен де коріп отырмыз. Кытай халкына улы Конфуций жол корсететін шамшырагы болса, ал бізге – улы Абай бабамыз сондай шамшырак болуга лайык.

Осынын барлыгы да бугінгі рухани томендеу заманында халкымыздын салауатты омір жолына тусіп, оркендеуі ушін зор манызы бар дуниелер. Абай мурасын елдегі саяси-алеуметтік, экономикалык жане баска да шиеленісіп жаткан коптеген маселелердін себеп-салдарын табуга, когамдагы болып жаткан шым-шытырык, бір караганда тусінуі киын кубылыстардын зандылыктарын аныктау ушін колдансак та куба куп.. Осылайша бугінгі оміріміздегі киындыктар мен шыргаландардын себептерін, оларды шешу жолдары мен багытын аныктауга мумкіндік туады. Сойтіп, улы ойшылдын рухани дуниесін толыгырак ашу аркылы оны адамнын кунделікті омірдегі тірегі гана емес, сонымен бірге еліміздін алдагы стратегиялык болашагын аныктау куралына айналдыру бугінгі заман талабы болса керек.

Бірак Абайды бірден тусініп кету онай емес. Сондыктан абайтанушы академик Гарифолла Есім былай дейді:
"Абай шыгармаларын бір рет кана окып коймак тугілі, тіптен онын шыгармаларын жаттап алу да аз, маселе, оны тусінуде. Абай адам санасы кемелденіп, толыскан сайын тусінікті бола бастайды. Ар урпак Абайдан оз тусінігін табады..." /7/. Сондыктан, осы ойларды іске асыру ушін абайтану саласынын алдында ойшылдын рухани мурасынын манызын ашып, онын терен ойларын жалпы копшілік еркін тусініп, бойына сініре алатындай денгейде дурыс тусініктеме беру кажеттігі тур. Бугінгі танда улы акын, кеменгер ойшылдын рухани мол мурасына откен атеистік заман тудырган біржакты саяз козкарастан арылып, енді жанаша оймен, онын тереніне унілу беру керек. Сонда гана улы Абай мурасын жеке адамдар, оз халкымыздын гана емес, тіпті букіл адамзаттын игілігіне айналдыруга болады. Бул – келешегі зор, гасырдан-гасырга, урпактан-урпакка жалгасып, улгая беретін касиеттi парыз, улкен мiндет.

Бул енбек осы ниеттегі талпыныстын бірі. Кенес дауірінде жетпіс жылдан артык уакыт бойы Абай улы акын ретінде гана кабылданып, онын агартушылык, гуманистік идеялары кенінен зерттеліп, бугінгі кундерге дейін жалгасып келе жатыр. Біз бул енбекте ол арнадан шыгып, Абайга жанаша козкараспен карап, оны ойшыл ретінде кабылдап, мурасын рухани тургыдан зерделейміз. Абай мурасы – рухани дуние. Сондыктан бундай козкарас Абай улылыгынын шын манін ашып жане сол аркылы халыкка рухани білім алуга мумкіндік береді деген ойдамыз.

Рухани дуниенін корінетін жане корінбейтін сырлары шексіз. Сол себептен де бул кітаптан аркім оз шама-шаркына байланысты керегін алар деген ойдамыз. Арине, кітапты букіл окырман кауымы жылы кабылдайды деуге киын. Откен жылдардын тажірибесі корсеткендей, тіпті карсы каруласатын адамдар да аз болмас. Оларга жауапты Абайдын бірінші карасозіндегі ой туйінімен береміз: «Акыры ойладым: осы ойыма келген нарселерді кагазга жаза берейін, ак кагаз бен кара сияны ермек кылайын, кімде-кім ішінен керекті соз тапса, жазып алсын, я окысын, керегі жок десе, оз созім озімдікі дедім де, акыры осыган байладым, енді мунан баска ешбір жумысым жок».

М А З М У Н Ы:

КІРІСПЕ
І болім. А Б А Й  М У Р А С Ы Н  Ж У Й Е Л Е У
1. Абайтану тарихы
1.1. Абайтану тарихы – халык тагдырынын айнасы
1.2. Абай мурасына жанаша козкарас
ІІ болім. АБАЙДЫН ОМІРІ
1. Абайдын ата-тегі мен оскен ортасы
1.1. Абайдын ата-тегі
1.2. Оскен ортасы
2. Ішкі себептер
2.1. Абайдын жан дуниесі
ІІІ болім. АБАЙ ІЛІМІ
1. Адамнын озін-озі тануы
2. Омір максатына жету кепілі
3. Абай іліміндегі имандылык
4. Абайдын дінге козкарасы
5. Алем болмысы
5.1. Алла тагаланы танып-тусіну
5.1.1. Алла тагаланын хикметтері
5.1.2. Жаратушы галанын ішінде
5.1.3. Алла тагаланын сипаттары
5.2. Адамнын болмысын танудын манызы
5.3. Жан иелерінін арасындагы адамнын алатын орны
5.4. Адамнын уш болмысы
5.4.1. Адамнын рухани болмысы
а) Жан. Жаннын касиеттері
б) Рух
5.4.2. Эго. Ес. Акыл. Сезімдер
5.4.3. Тан
5.5. Аруак
6. Табигат
6.1. Табигаттын корінетін жане корінбейтін сырлары
7. Іс-арекет
ІУ болім. АБАЙ ІЛІМІН КОЛДАНУ
1. Адам санасынын денгейлері
2. Жарым адам
2.1. Гылым-білімді уйрену
3. Адам сатысы
3.1. Имандылык
3.2. Байлыкка жету
3.3. Бакыт іздеу
3.4. Адамнын озінін рухани болмысын тануы
4. Толык адам сатысы
4.1. Каміл мусылмандар
4.2. Хакімдер
4.3. Аулиелер
4.4. Пайгамбарлар
Пайдаланылган адебиеттер

//1. Болім. АБАЙ МУРАСЫН ЖУЙЕЛЕУ//
         
Абай тарізді улы адамдардын адамзат тарихындагы алатын орнын толык аныктап, тусіну онай емес. Ол ушін олардын бул омірге келу купияларын, омір суру жолын, артына калдырган рухани мураларын бір-бірінен болмей, озара байланыстыра отырып карастыру керек. Осылайша олардын  улылыгына коз жеткізіп, адасканда жол табатын шырак бола алатынына сеніміміз артады, шашкан нурын бойга еркін сініруге мумкіндік аламыз. Рас, Абайдын рухани мурасы зерделеу-зерттелуден кенде емес. Дегенмен де, откен заманнын сынаржак саясаты еліміздін егемендік алганына дейін Абайдын улылыгын толык ашуга тоскауыл койылды. Сондыктан Абай мурасынын зерттелуі жан-жакты оріс ала алмай, белгілі бір арнада гана орбігені белгілі.  Казіргі кезге дейін ойшылдын шыгармалары дуниетанымдык тургыдан алі толык жуйеленбегендіктен, онын асыл создерінін мані бірікпей алканын шашылган моншак тастары тарізді шашыранкы корінеді. Бул ойшылдын фалсафалык ой туйінінін біртутастыгын, гибрат создері мен терен ойларынын тупкі манін тусінуді киындатар жайт. Маселен, онын терен ой толгаулары мен бейнелі создері кейде афоризм, арі кетсе накыл создер ретінде гана колданылып келеді.
 
Егер алканын жібін тауып, шашылган асыл тастарын  оз ретімен жинайтын болсак алка алгашкы оз  манін алып коркемденеді. Сол тарізді улы ойшылдын да терен ойларын байланыстырып жалгастырушы ортак жібін тауып, ой-толгамдары мен асыл создерін рет-ретімен тізетін болсак, сонда гана Абай мурасы улкен мані бар рухани казына, коркем алкага айналмак. Сол кезде гана Абайдын улылыгын коріп, ілімінін озіндік кундылыгын танып, шипасын сезінбекпіз. Сол кезде гана Абайдын жеткен рухани денгейін кормекпіз. Онын руханиятка, дінге, суфизмге, улттык мадениетке, Батыс-Шыгыс гылымдарына катынасы, ойшылдын акындык кітапханасы деген сиякты казіргі абайтану саласында айтылып журген шым-шытырык таным-тусініктер оз орындарын тауып, олардын шешімі табылмак.

Оган коз жеткізу ушін ауелі онын терен ойларын бір ретке келтіріп, тізетін асыл жібін табуымыз керек. Ол жіп те бар екен. Ол жіп Абай бабамыздын корсеткен адам омірінін тупкі максаты болып табылатын рухани жетілу жолы. Ол жол адамды Туп Иеге багыттайды.

Егер адам оз омірін осы улы максатка багыттап, тыныс-тіршілігінін мані етсе онын омірінін манді болып, боска отпейтініне кепіл беруге болады. Муны адамзаттын барлык улылары да, сонымен бірге барлык касиетті кітаптар да растайды.Рухани тургыдан бул аркімнін алдына коятын нысанасы. Максат – сол нысананы ауелі тауып, коре біліп, сонан кейін омір кемесін сол нысанага багыттау.

Абайдын улы тулгасын анык танып, оз денгейінде дурыс багалау ушін кеменгердін мураларын бір-бірінен болмей, бір жуйемен озара байланыстырып, біртутас дуние ретінде карастырган жон. Абайтану паніне уніліп, онын жетілу арналарын саралап, Абайдын калай ой алыбы болып калыптасканын тусінеміз. Бул онын калдырган мурасына деген сенімді осіріп, улы мураны омірде колдануымызды женілдетеді. Абайдын омір жолын тусінгеннен кейін, енді онын рухани мурасынын мані неде екеніне ой жугіртеміз. Онын рухани мурасынын мані ойшылдын енбектерін бір жуйеге келтіріп, біртутас карастырганда ашылмак, онын улылыгы неде екеніне козіміз жетеді. Онын рухани мурасы букіл болмыс зандылыгын толык камтиды, бізге аспандагы Темірказык жулдызындай оміріміздін адастырмас межесі бола алады. Оны кунделікті жеке адам омірінде салауатты турмыс куру ушін жане букіл когам омірінде бугінгі саяси ахуалдын калыптасу себептерін ашу жане онын келешегін барлау ушін колдана аламыз.

Абай ілімі адам баласын ултына, дініне, насіліне карап айырмайтыне, букіл адамзаттыкка  ортак рухани ілім. Сондыктан Абайдын жетілу  арналары, онын калдырган мурасы ;ам оны салауатты омір жолында колдану жолдары барлык адамзатка кажетті асыл казына болып табылады.

Томенде Абай мурасын жуйеленген сызба ретінде беріп отырмыз (1-сызба). Арине, бул жуйе катып калган кагида емес. Ол абайтану саласынын кокжиек шекарасын гана белгілейді. Шекарага жакындаган сайын кокжиектін жеткізбей алыстай беретіні тарізді абайтану салалары келешекте уздіксіз зерттеліп, толыгып, жетіле береріне соз жок. Уакыт откен сайын Абай мектебі кенейіп, онын мираскорлары, ізбасарларынын саны молая беретіні де хак.  Енді сызбанын  арбір болігіне жекелей токталып, оны саралап, жуйелеуге кірісейік.

//1-сызба. Абай мурасын зерттеу жуйесі//

//1. Абайтану тарихы//

Абайтану тарихы улы ойшылдын мурасынын еліміздегі саяси-алеуметтік ахуалга байланысты зерттелу, танылу, насихатталу, багалану жагдайларын аныктайды. Бул абайтану саласынын откен соктыкпалы сокпаксыз жолындагы кемшіліктерді аныктап, бугінгі кунде олардан арылуга умтылып, келешекте кайталамаудын камын ойлауга мумкіндік береді.

Абайтану тарихы турлі кезендерден отті (2-сызбаны караныз). Ол кезендер халкымыздын басынан откен саяси озгерістерге байланысты болды. Тоталитарлык жуйе кыспагындагы елдін баскаша халде болуы мумкін емес те еді. Сондыктан, Абайтану тарихы ел тарихымен бірге орбіді.
 
Бугінгі кундердегі оте озекті маселенін бірі Абай мурасына деген ескі козкарастан арылып, енді оны жанаша  тусініп кабылдауда болып тур. Бул Абай тулгасын букіладамзат кундылыгы тургысынан кабылдауды женілдетеді.

Абайтану тарихын зерттеп, ойшыл мурасын арi карай жалгастырушылар тобы Абай мектебiн курайды. Абайтану гылымынын іргетасын калап, кабыргаын котерген улы жазушы М.Ауезов екені аян. Абайтану тарихы мол зерттелген саланын бір. Сондыктан бiз бул маселеге арнайы токталмастан, абайтану тарихын Абай мурасына жанаша козкарас калыптастыру тургысынан гана корсетеміз.

//Абайтану тарихы – халык тагдырынын айнасы//

Абайтану тарихын турлі кезендерге боліп карастыруга болады. Мысалы, белгілі абайтанушы галым М.Мырзахметов былай деп жазады: «Абайтану тарихынын даму жолдарын копшілікке тусінікті болу ушін уш кезенге боліп карастырамыз. Бірінші кезен (1889-1934) ягни абайтанудагы М.Ауезов дауіріне дейінгі уакытты камтиды. Екінші кезен (1934-1961) ягни абайтанудагы М.Ауезов дауірі деп аталады. Ушінші кезен (1962-2005) ягни М.Ауезовтен кейінгі уакыттагы даму жолын айтамыз» /3/. Ягни, бул адісте абайтану тарихы абайтанудын іргесін калаган улы галымнын шыгармашылык омірімен байланыстырылады. Бірак, бундай жагдайда абайтану тарихы бір адамнын гана тагдырымен аныкталмак. Абайтану тарихы халкымыздын тагдырымен тыгыз байланысты. Саяси ахуалдын кубылуына байланысты болган жаксы-жаман барлык кубылыстар халкымыздын тарихына да, абайтану тарихына да ортак болды. Сондыктан, абайтану тарихы – халкымыздын тагдырынын айнасы десек те болады. Абайтану тарихынан халык тагдырын коре аламыз. Осы себептен де, біз абайтану тарихын букіл ел тарихымен байланыстырып карастырганды жон деп білдік. Абайтану тарихы – елдегі тарихи жане саяси-алеуметтік жагдайларга байланысты ойшыл мурасын зерттеу, тану, багалау, насихаттау тарихын танып білу. Біз оны бір адамнын омірі емес, букіл халыктын омірімен байланыстырамыз. Бул абайтану тарихындагы, оны  тудырган халык тагдырындагы кубылыстарды тусініп, олардын байланысын сезе отырып, оны келешекте болдырмаудын амалын іздеуге мумкіндік береді.

Абай мурасын танып зерттеу каркыны откен гасырдын басында кауырт дамып оте коп жетістіктерге жетті. Амал не, аз уакыттан сон ол каркын саяси  жартаска согылды, мерт бола жаздады. Ендi сонын байыбына барып, кулдырау себептері мен онын салдарына коз жеткізу ушін абайтану саласынын откен килы-килы белестерiне коз жiберiп корелiк. Абайтану тарихы халык тагдырынын саяси ахуалынын кубылуына байланысты торт кезеннен отті.

Бiрiншi, каркынды зерттеу кезені, егер абайтану тарихын Абайдын озi кайтыс болган уакытынан бастап карастыратын болсак, бірінші кезен жиырма шакты жылга созылды деуге болады. Бул кезен – данышпаннын калдырган даналыгын халык зор ынта-жiгермен танып-бiлуге, насихаттауга умтылган ен айшыкты кезен едi. Абай кайтыс болысымен-ак халкымыздын iрi тулгаларынын бiрi Алихан Бокейханов тарихта тунгыш рет улы ойшылдын омiрбаяны мен дуниеге козкарасынын калыптасуы туралы шыгармашылык мурасынан бiршама толык маглумат келтiре отырып, Абай дуниетанымын орыс тiлiнде шыгатын «Семипалатинский листок» газетi аркылы жалгыз Семей онiрi, жалгыз казак даласы емес, букiл Ресей колемiндегi калын журтшылыкка жеткiздi. Сойтiп А.Бокейханов улы ойшылдын алгашкы шежiрешiсi жане зерделi зерттеушiсi болды.

//2-сызба. Абайтану тарихы//

Сонан кейiн казак зиялыларынын бiрi Ахмет Байтурсынов «Казак» газетiнiн уш санына «Казактын бас акыны» деген такырыппен колемдi макала жариялап, Абайдын улы косемдiгi туралы озiнiн байсалды пiкiрiн былай деп бiлдiрдi: «Соз жазатын адам арi жазушы, арi сыншы боларга керек. Создiн шырайлы, ажарлы болуына ойдын шеберлiгi керек. Унамды, орынды, дамдi болуына сыншылдык керек. Магыналы, манызды болуына бiлiм керек. Абайда осы ушеуi де болган. Булардын устiне Абай – косем, улгi шыгарып, онеге жайгыш болган...  Абайды казак баласы тегiс танып, тегiс бiлу керек».

Ал халык санлактарынын бiрi Мiржакып Дулатов Абай улылыгын теренінен тусініп, былай деп насихаттап жогары бага береді: «Балки, мунан кейiн Абайдан уздiк артык акындар, жазушылар шыгар, бiрак ен жогаргы, ардакты орын Абайдiкi, казак халкына сауле берiп, алгашкы аткан жарык жулдыз – Абай».

Магжан Жумабаевтын рухани биiк денгейi Абай болмысын дал танып, оган адiл бага беруiне мумкiндiк бердi. Ол бiрiншi болып Абайдын хакiмдiгiн аныктап, 1912 жылы  «Алтын хакiм Абайган» атты оленiнде былай дедi:

Шын хакiм, созiн асыл бага жетпес,
Бiр созiн мын жыл журсе дамi кетпес.

Бул алдынгы толкын агалардын жоралгысын Жусiпбек Аймауытов пен Мухтар Ауезов жалгастырды. Солардын уйткысымен Семейде 1918 жылы «Абай» журналы шыгарылды. Журнал бiр жыл гана омiр сурiп, 12 номiр шыгарылганына карамастан, Абай мурасын жинастыру, оны зерттеп, халыкка насихаттау iсiнде елеулi iстер аткарып улгердi. Профессор А.Сагдидін "Абай" атты зерттеу жумысы да осы кезеннін елеулі жетістігі еді.

Осы кыска шолудын озiнен-ак ХХ гасырдын басында абайтану саласы шын манiнде орiс алганын коремiз. Халыктын зиялы кауымы рухани косемiн улкен ынта, таза журекпен кабылдап, терен тануга умтылуынын натижесiнде ойшылдын рухани дуниесi кенiнен зерттеліп ашыла бастады. Халык онын хакiмдiгiн таныды. Абайтану гылымы ушiн бул каркынды зерттелген «алтын» кезен болды, бiрак когамдагы саяси-алеуметтiк жагдай оны курт озгертiп жiбердi.

Екiншi, кулдырау кезені жиырмасыншы жылдардын орта тусынан отызыншы жылдардын аягына дейiн созылады. Бул Абай мурасынын тагдырын тунек жолга бурган отпелі, ен ауыр да шешушi кезен болды. Себебi абайтану тагдырынын курт озгеруi дал осы уакытта шешiлдi. Буган елдегi саяси ахуал себеп болды. Халыкты «мангiлiк бакытка», ягни коммунизмге рухани болмысты мойындамай-ак, тек кана турпайы материалдык алемнiн зандылыгы бойынша жеткiзуге болады деген жансак кагиданы идеологиялык курал етiп алган атеистiк козкарастагы тоталитарлык укiмет болмыстын шынайы рухани кажеттiлiктерiн тугелдей жоюга кiрiстi. Себебi, акикатка сайкес келмейтiн сынаржакты, кыныр идеяны тек тоталитарлык адiспен гана жуйеге асыруга болатын едi. Сондыктан Кенес укiметi азамат согысы бiте салысымен, елдiн есiн жидырмастан, халыкты идеологиялык сараптан откiзуге кiрiстi. Тоталитарлык жуйе озiнiн калыбына келмейтiн идеологиялык агымдар окiлдерiн тугелдей куртуга бет алды. Ол ушін революциянын ішкі жаулары мен саботажга карсы курес ушін курылган бір кездегі ЧК енді ОГПУ болып жанаша курылды. Сойтіп, ол Кенес укіметінін саясатына тура келмейтін идеялык агымдармен куресетін ка;арлы уйымга айналды.
 
Оздерiнiн тупкi максаттарын Кенес укiметiнiн саясатымен ундестiрiп, адал кызмет етуге  кiрiскен Алаштыктарга «ултшылдар» деген танба басылып, олар саяси кугынга ушырады. Абайды солардын саяси косемi ретiнде таныгандыктан, онын  мурасына улкен катер тондi. Себебi букiл болмыс зандылыгын толык камтитын Абай мурасы терен рухани манде болгандыктан, ол прагматикалык, дорекi атеистiк идеяга керегар едi. Сондыктан репрессия куралы улы мурага тура багытталып, Абайга «ултшылдардын атасы», «бай акыны» деген жала жауып, онын калдырган рухани мурасын Алаш кайраткерлерiмен катар жоюга кiрiстi. Кыскасы, заман агымы курт озгерiп, абайтану саласынын тарихи барысы ботен арнага бурылды.

Сол кезендегi Абай мурасын багалау денгейі кандайлыгына коз жеткiзу ушiн бiрнеше мысалдар келтiрейiк. 1928 жылы 2 шiлдеде «Советская степь» газетінде жогары лауазым иесi  болып журген философ Iлияс Кабыловтын «Философия казахского поэта Абая и ее критика» дейтiн макаласы жарияланды. Абайдын дуниетанымын сол кездегі философиялык тургыдан бурмалауды осы жумыстан коруге болады. Автор Абайды казак еліндегі ескi патриархалдык-рулык тартiптін жокшысы жане жана туындап келе жаткан улттык буржуазиянын жаршысы етiп корсетедi де, ойшылдын мурасын бугiнгi когам омiрiне жарамсыз, тiптi зиянды деп багалап, онын атына тiл тигiзiп, неше турлi саяси жугенсiз создермен балагаттайды. Ол макаласын былай деп аяктайды: «Казакстан партия органдарынын идеологиялык майдандагы ен манызды мiндетi абаизмдi кадiмгi буржуазиялык коксык ретiнде курту болып табылады. Сондыктан кыска мерзiмде Казакстаннын партиялык-кенес уйымдарынын барлык мадени  кушiн Абай iлiмiне жане онын жактастарына карсы уйымдастыру керек».

Абайдын ойшылдыгын зерттеушiлер гана емес, онын акындыгын зерттеп журген филолог-адебиетшiлердiн козкарасы да осы пікірден алыс кеткен жок. Оган белгiлi журналист, бiлгiр адебиетшi, белсендi сыншы атанган Габбас Тогжановтын 1935 жылы Алматы мен Казанда латын арпiмен басылып шыккан «Abaj» атты адеби-сын кiтабi далел бола алады.

Бiрак казак мадениетiнде Абайдын орнын ештенемен толтыруга болмайтын едi. Буны сол кездегi идеологияны баскарушылар да, зиялы кауым да жаксы тусiндi. Сондыктан Абай мурасынын тагдыры жонiнде гылым, мадениет, онер саласында журген кайраткерлер арасында айтыс басталды. Мунын барi, белгiлi дарежеде, орталыктан шыккан, коммунистiк партиянын пролетарлык емес мурага шабуыл бастаган саясатынын ыкпалымен болды. Арбiр когамдык формацияда омiр сурген адамдар сол дауiрдiн идеологтары (феодалдык дауiр акыны, буржуазия акыны, пролетариат акыны, т.с.с.) саналды. Жергiлiктi когамнын даму барысы ескерiлмей, оган катысты кубылыстарга орталыктагы багалар кошiрiлiп жапсырылды.
 
Сол сиякты идеологиялык саясаттын асерiмен Абай философиясы сыртка тебілді. Маселен, Абайдын хакiмдiгi умытылып, онын рухани дуниесіне терен енуге мумкiндiк  болмады. Себебi данышпаннын «Алланын озi де рас, созi де рас» дейтiн ойлары, дуние сырларын тугел камтитын хакiмдiк тужырымдары коммунистiк идеологияга керегар едi. Сондыктан, Абай мурасын жана агымга бейімдеп, саясат муддесінде пайдалану ушін енді онын акындыгына гана конiл болініп, озін агартушы, асса улы гуманист ретінде гана танып насихаттайтын болды. Сойтiп, келешекте Абай мурасы тек осы денгейде гана зерттеліп багаланды. Арине, бундай козкарас узак уакыт онын рухани биiк тулгасын, шынайы улылыгын колегейлеген кара булт iспеттi едi. Осылай Абай ілімі коммунистік саясаттын куралына айналды.

Ушiншi, токырау кезені откен кезеннiн салган сара жолымен отызыншы жылдардын аягы, кыркыншы жылдардын басынан бастап елiмiздiн тауелсiздiк алуына дейiн, ягни 1991 жылга дейiн созылды. Ол саяси кыспактын алсiреп, не болмаса кушейгенiне байланысты толкымалы болды. Абайды «улы акын» деп багалаган таным озгермей сакталып, ал ойшылдыгы шет кагылган ахуал калыптасты. Бул Абай улылыгын толык тануга мумкіндік бермейтін токырау кезені еді. М.Ауезов атындагы адебиет жане онер институтында «Абайтану» деген болім ашылды. Кенес дауiрiнде, 1985 жылга дейiн, абайтану саласында жиырма торт докторлык жане кандидаттык диссертация коргалган екен. Булар, негiзiнен, Абайдын акындыгын, соз онерiн зерттеген филологиялык багыттагы жумыстар. Арине, Абайдын ойшылдыгына конiл аударган К.Бейсенбиев, А.Жиреншин, С.Муканов, Н.Смирнова, М.Сильченко, Т.Тажiбаев тарiздi зерттеушiлердiн iрiлi-кiшiлi бiрсыпыра жумыстары болды. Бiрак оларга заманнын тар арнасы ойшылдын рухани дуниесiн толык ашып, озіндік багасын беруге мумкiндiк бермедi.

Дегенмен, осынын озi, бул токырау кезені ушiн, улы акынды мулде умыттырмау жолындагы женiс едi. Сойтiп, Абайдын хакiмдiк тагылымы шогырланган карасоздерiн философтар емес, адебиетшiлер зерттеді. Онын озiнде елуiншi жылдардын бас кезiнде гана филолог галым Хангали Суйiншалиевтiн «Абайдын карасоздерi» атты монографиясында корiнiс тапты. Ол, арине, негiзгi назарды карасоздердiн идеясына емес, адебиетшi ретiнде олардын текстологиясына, тур, стиль, тiл ерекшелiктерiне аударды.

Бул кезенде Абай мектебiнде заманымыздын зангар жазушысы, адебиетшi галым, академик Мухтар Ауезовтiн орны болек болды. Онын «Абай (Ибрагим) Кунанбайулы» атты монография жазып, оны бiрнеше рет ондеуден откiзгенi, Абай омiрiне суйене отырып «Абай жолы» атты эпопеясын жазганы копшiлiкке белгiлi. Бiрак Абай ушiн куресу жолында ол унемi кудалануда болды. М.Ауезов Абайга шыгыс мадениетiнiн асерiн, суфизмнiн асерiн корсеткенi, мусылман алемiнде Абайдын жанашыл, реформист болуга жакындаганын, Абайдын озiн орыс акындарынан кем санамаганын корсеткенi ушiн сынга алынды. Абайдын рухани дуниесiне терендеп енуге саяси жагдай мумкiндiк бермегендiктен, бул кезенде ойшыл мурасы тек кана жалпы оркениеттiк жане гуманистiк денгейде багаланып, онын агартушылык, немесе демократиялык пікірлеріне конiл аударатын шыгармалар басым болды. Абай мектебiнде осы багытта Х.Адiлгереев, Т.Алiмкулов, К.Бейсембиев, Е.Ермеков, А.Коныратбаев тарiздi бiрсыпыра зерттеушiлер енбек еттi.

Дегенмен уакыт откен сайын саяси кыспак алсiреп, Абай мурасынын денгейi когамдагы калыптаскан ой-пiкiрден алдекайда жогары екенi коптеген галымдардын кокейіне кона бастады. Сондыктан Абайдын дуниетанымын баска кырынан талдауга умтылган бiрсыпыра енбектер де пайда болды. Булардын катарында Ж.Абдильдин, К.Абiшев, С.Акатай, М.Бурабаев, Г.Барлыбаева, А.Нысанбаев, К.Нурланова, М.Орынбеков, Г.Есім жане баска философ галымдарды атауга болады.

Жалпы алганда, бул кезенде Абай дуниетанымына терендеп енуге мумкiндiк болмаса да, халкымыздын онер-бiлiм жетiстiктерiне кол жеткiзген iрi-iрi тулгалары ардайым Абай онерi денгейiмен багаланып отырды. Бул олардын шыгармашылык биiгiне ылги да Абай биiгiнен  карап, жетiлу жолдарын болжап отыруга мумкiндiк бердi.

Тортiншi, жана кезен елiмiздiн егемендiк алган уакытынан, ягни 1991 жылдан басталып, бугiнгi кундерге дейiн созылып келедi. Бул кезен – коммунистiк бiржакты саясат жойылганнан кейiнгі, Абайдын хакiмдiк мурасына жанаша козкарас кезені. Мунын озi Абайдын ойшылдык алемін шын манiндегi рухани тургыдан зерттеу кезенi ендi гана басталды дегендi бiлдiредi. Абай мурасы баска жагынан канша коп зерттелсе де, философия гылымы ушiн алi игерiлмеген тынмен бiрдей. Бугiнгi танда онын дуниетанымына жана козкараспен карап, акикат манiн танып, насихаттау аркылы нарлi рухани булагынан халыктын сусынын мейлінше кандыруга мумкiндiк туды. Ал Абайга жана козкарас дегенiмiз буган дейiн аса конiл болiнбей келген онын хакiмдiгiн тану, ягни ойшыл мурасынын негiзгi кундылыгы онын «Алланын озi де рас, созi де рас» деген созiне негiзделетiнiн мойындау. Сонымен бiрге Абай дуниетанымы бугiнгi калыптаскан дiндарлык шенберден алдекайда кен жатканын ескеру. Онын бiзге калдырган дуниесi дiни козкарас кана емес, сонымен бiрге, жалпы алемдiк зандылыктарды камтитын руханилык денгейде жатыр.  Бул багытта академик Г.Есiмнін «Абай дуниетанымын тану – казак философиясын танудын кiлтi» деген ойды далелдейтiн бiрсыпыра шыгармаларынын манызы зор. Булар Абайдын хакiмдiгiн тануга бетбурыс жасап, абайтану саласын жана арнага салуга арналган енбектер болып табылады.

Сонымен, жана кезендегі Абайга козкарастын баскы ерекшелігі – кеменгер акыннын ойшылдыгына коніл болу. Ягни Абай тулгасына  енді улы акынды гана емес, улы ойшылды да коруіміз керек. Окінішке карай бул козкарас галымдардын арасында да, копшілік арасында да алі толык калыптаса койган жок. Буны далелдеп жатудын кажет шамалы. Ягни, Абай мурасына деген жанаша козкарас улы гуманист, агартушы деген тусініктер денгейінде гана калып коймай, онын рухани денгейін ашып корсетугек саяды. Сонда гана улы муранын букіладамзаттык кундылыгын коріп, оны оз дарежесінде кабылдап колдана аламыз. Абай ілімін кунделікті омірде колдану жолдары кенінен зерттелуі керек. Сонымен бірге, ойшыл мурасынын тупкі манін, кемел адам, хал ілімі, имани гул, толык адам ілімі деген кейбір галымдарга алі де болса булынгыр болып журген танымдар жуйесін зерттеп ашуымыз керек. Ал булардын барлыгы да философиялык танымдар, сондыктан, соз жок, оларды зерттеу филологтардын емес, философтардын ісі. Демек, енді абайтану тугыры философтардын уысында болганы макул.
Абайтану гылымынын максаты ойшылдын улы тулгасын оз денгейінде таныта отырып, онын мурасын халык игілігіне жарату болгандыктан, біз абайтану тарихынын томендегідей міндеттерін карастырамыз.

1. Абайтануга жана заман тудырган жанаша козкарастын манін ашу.
2. Абайдын рухани жетілуін ашып, оган ата-тегінін, оскен ортасынын, озінін туа біткен жан дуниесінін асерін корсету.
3. Кенес Одагы дауіріндегі саяси ахуалга байланысты калыптаскан Абайдын жетілуіне улкен асері болган Кунанбай жане улы шакірті Шакарім тарізді тулгаларга деген бурыс пікірлерді кайта карап, озіндік аділ бага беру.
4. Абайдын рухани болмысын зерделеп, онын терен ойларынын кайнар козін іздеу. Абай ілімі бойынша дін, руханият тусініктеріне аныктама беріп, ойшылдын озінін діндегі жане руханияттагы алатын орнына коз жіберу.
5. Абай тулгасынын адамзаттык денгейдегі алатын орнын аныктап, онын кемел адам, жауанмартлік, толык адам тарізді букіл адамзатка ортак мані бар ой туйіндерінін сырына унілу.
6. Абай мурасын жеке адамнын салауатты омірі мен когам омірінде колдану жолдарын корсету.   

//1.2. Абай мурасына жанаша козкарас//

Абай мурасына жанаша козкарас дегенiмiз – ойшыл мурасынын букiл алемнiн бiр жаратушы себебi мен жаратылу максаты барына, сонымен бiрге алем тiршiлiгiнiн ортак бiр зандылыкка багынатынына негiзделетiнiн мойындау. Маселе осылай койылганда данышпан iлiмi букiл болмысты камтитын жуйе екенi аныкталмак. Бул жуйе жаралыстын iргетасы болып табылатын уш угымды камтиды. Бiрiншi, алем озiнен-озi немесе кездейсок пайда болган емес, онын пайда болу себебi, ягни Жаратушысы бар. Осыдан екiншi жане ушiншi угымдар шыгады. Екiншi, Жаратушысы болса, арбiр жаратудын максаты да болмак, ендеше алем де максатсыз жаратылмаган. Ягни букiл алем тiршiлiгiнiн белгiлi бiр максаты бар. Ушiншi, Жаратушы бiр болатын болса, онда букiл алем сол Жаратушынын ыркымен  жане берген зандылыктарымен омiр суруi керек. Алем тiршiлiгiнiн тартiбi бiр козден, бiр Жаратушыдан  шыгатын болгандыктан, букiл алем омiрiнiн зандылыктары баршага ортак.

Абай ілімін мойындау адамга болмыс купияларын дурыс тусiнуге мумкiндiк бередi. Данышпан озiнiн рухани кемелденуiне касиеттi Куранды негiз еткенi белгiлi. Ол Куран Карiмдi жаксы бiлiп, рухани нарiн озiнiн бойына толык кабылдай бiлген. Бул – сопылык дастур. Сопылардын рухани жолдагы алгашкы кадамы исламнын негiзгi кагидаларын оз бойларына сiнiрiп, оларды омiр тартiбi, кунделiктi турмыс корiнiсi ретiнде кабылдауга уйренедi. Ол ушiн алгашкы сатiнен бастап касиеттi Куранды жадына сактап, оны толыгымен зерттейдi. Сопылардын копшiлiгi касиеттi Куранды тугелдей жатка бiлiп, кари денгейiне котерiледi. Бул рухани жетiлуге керектi алгашкы шарт кана. «Шаригаттан» отiп «Тарихатка» жеткенде адам алган бiлiмiн бойына сiнiрiп, оны озiнiн мiнезіне, озiндiк касиетiне айналдырады. Сопылык жолдагы адам арi карай уздiксiз тажiрибе, жаттыгулар жасай отырып Хакпен байланыс орнатады, ол байланысты арi карай жетiлдiрсе, тек сонда гана омiрдiн негiзгi максаты Туп Иеге, Хакикатка жетедi. Сондыктан омiрдiн негiзгi максатына жеткiзетiн денгейдi сопылар “Хакикат“ деп атайды. Абайдын бул жолды «бек шетiн, бек назiк» деп атауы тегiн емес. Бул создiн улкен магынасы бар.

Абай iлiмi бойынша: алем омiрiнiн максаты – озiн Жаратушынын ыкпалымен омiр суру. Кiм болса да бiр нарсенi жасаса, озiнiн керегiне жарату ушiн жасайтыны тарiздi, Жаратушы да алемдi жаратканда, тек Оз ризалыгы  ушін жаратты. Себебi Ол мангi, сондыктан Онын жаратылу себебi жок, керiсiнше, ауел бастан Онын озiнен баска ешкiм де, ягни баска Жаратушы да жок. Оз тілегіменн, лаззат алу ушiн, Жаратушы рухани болмысты жаратты. Бiрак кейбiр жандар оздерiне берiлген аздаган еркiндiктi дурыс пайдалана алмай, оздерiнiн мiндетiн умытып, Жаратушынын тілегін емес, оздерін канагаттандыргысы келдi. Бул – бiлместiк. Шексiз мейiрiмдi Жаратушы ешкiмнiн еркiне карсы емес, сондыктан Ол фани болмысты жаратты да, Жаратушыны умытып, оздерiн лаззаттандыргысы келген жандарды аркiмнiн калауына карай оз несiбесiмен баки алемнен, ягни рухани омiрден фани алемге, ягни материалдык омiрге жiбердi. Бул материалдык алем оздерiнiн кылмысы ушiн жазасын отейтiн абакты тарiздi. Осыдан фани омiрдегi барлыгымыз да Жаратушынын ыркынан шыккан куна;арлар екенiмiздi тусiнемiз.

Жаратушы шексiз мейiрiмдi болгандыктан, бул материалдык алемде Ол ешкiмдi де жiберген кателiктерi ушiн жазаламайды. Жаратушы тек кана материалдык алемнiн зандылыгын гана жасады, ал оны дурыс, не болмаса бурыс колдануына байланысты омірдін аділет (карымта) заны бойынша аркiм омiрдiн ракатын, не болмаса касiретiн коредi. Абайдын айтуынша,                буган Жаратушы араласпайды. Осылайша аркiм озiнiн бакытын озi жасайды. Бул фани омiрге аркiм оздерiнiн калауы бойынша лаззат алу ушiн жiберiлдi. Бiрак материалдык алем – рухани алем емес. Рухани алемде барлыгы мангiлiктi, бiлiмге жане лаззатка толы болса, материалдык алемде барлыгы, керiсiнше, уакытша, бiлместiкке жане кайгы-касiретке толы. Абай ілімі бойынша, бул омiрдегi кызыктын барлыгы да жалыктыратын, уакытша жане шындыгы жок жалган. Сондыктан аркiм тiршiлiк барысында осыны тусiнуi керек. Сонда омiрдiн басты максатын орындауга – кейiн карай, Алла тагалага кайтуга мумкiндiк туады. «Озге максат акылга кона ма екен!» – деуi сондыктан данышпаннын.

Бул максатка жету ушiн ауелi бiлiм алу аркылы бiлместiктен арылу керек. Сонан сон Алла тагалага таза кулшылык жасаумен журек козiн ашып, Абай созiмен айтканда “сен де суй Ол Алланы жаннан таттi”. Ол ушiн “адамзаттын барiн суй бауырым деп”. Сонда гана кiм болса да озiнiн фани алемге келген максатына жете алады.

Бул фани алемде аркiмнiн лаззаттанып, омiрдiн ракатын коруiне барлык жагдай бар. Ол жагдайды толык пайдалану ушiн, алем зандылыктарымен уйлесiмдi омiр суру керек. Бiрак адамдар оздерiнiн бiлместiгiнен ол зандылыктарга сенімін жогалтып, толык орындамайды. Сойтiп, коршаган ортанын бейберекетiн шыгарып, оздерiне керектi омiр кажеттiлiктерiнен айрылып калады. Сонын салдарынан омір шыргаландарына тусіп, кайгы-касірет коріп, турлi ауруларга шалдыгып денсаулыктарынан айырылады, тез картайып, омiрлерiн кыскартады. Бул жагдай орiс алып, шектен шыгып бара жатканы сонша, тіпті кейiнгi жылдары кейбiр елдерде, сонымен бiрге бiздiн елде, салауатты омiрге ерекше коніл болініп, бетбурыс жасалды. Осылайша дені сау адамнын денсаулыгын сактау гылымы – «Валеология» гылымы пайда болды. Валеология дегеніміз – адам бакытынын негізі болып табылатын салауатты омір кагидалары мен денсаулык сактау тартіптерін дурыс орындау. Ойшыл мурасы салауатты омір тартібінін негізі бола алады. Маселе тек соны коріп, омiрде пайдалана білуде. Абай iлiмi денсаулыкты сактау ушiн, ауелi бiлместiктен арылу керек десе, «Валеология» гылымы да адамдарга алем зандылыктарын дурыс тусiндiрiп, онымен уйлесiмде омiр сурудiн жолдарын корсетуді максат етедi. Адамнын денсаулыгы букiл алем омiрiмен уйлесiмдi тiршiлiк болганда гана сакталады. Салауатты омiр дегенiмiз, мiне, осы. Ондай омір тартібін Абай iлiмiнен таба аламыз.

Данышпандардын карапайым  адамдардан  айырмашылыгы –   олар алемдiк  болмысты  тутас кабылдап, онын жалпы зандылыктарын тани бiлген. Абай да бул алемге сирек келетiн алем ойынын алыбы. Бул онын шыгармаларынын рухани терен мазмундылыгынан, коркемдiгi мен айкын максаттылыгынан  жаксы  сезiлiп турады.

Максутым – тiл устартып, онер шашпак,
Наданнын козiн койып, конiлiн ашпак.
Улгi алсын деймiн ойлы жас жiгiттер,
Думан-сауык ойда жок ауел баста-ак.
              
(«Бiреудiн кiсiсi олсе, каралы – ол», 1888ж.)

    Данышпандардын омiрiнiн ман-максаты осындай. Абай тарiздi ойшыл адамдар букiл адамзаттын даму натижесi, бетке шыгар кунарлы каймагы болгандыктан ондай рухани жогары жетiлген данышпандар омiрге  сирек келедi жане тарихта терен iз калдырып, аты мен рухани муралары гасырлар  бойы  жасап, озiнiн беретiн шипасын жогалтпайды. Омiрдiн бул зандылыгын Абайдын озi былай деп жырлап кеткен:

Олдi деуге сыя ма, ойландаршы,
Олмейтугын артына соз калдырган?
(«Олсе олер табигат, адам олмес», 1895 ж.)

Бурынгы атеистiк тарбиенiн ыкпалында оскен кейбiр жандардын бiр Жаратушы бар дегенге кудiкпен карайтыны табиги нарсе. Енді Абайдын «Алланын Озi де рас, созi де рас» деген созiне алi де болса сенбей жургендерге ежелгi ел аузындагы гибратты бiр ангiменi мысалга келтiре кетейiк.

Кезiнде ислам гуламаларынын бiрi болган имам Абу Ханифанын бала кезiнде алемнiн бiр жаратушысы барлыгына сенбейтiн, ар нарсе тек кана табигаттан жаратылган   деп есептейтiн, кайда барса да галымдармен кездесiп, айтысып журетiн бiр дiнсiз адам Куфа каласына да жетiптi. Терiс пiкiрлерiн айтып тарата бастаган бул дiнсiздiн мажiлiс курмакшы болганына кулген мусылмандар:
– Бiздiн бiр кiшкентай галымымыз бар. Егер сен сонымен айтысып жене алсан, бiлiмдi галымдарымыз сенiмен сонда гана кездеседi, – деп жауап бередi.
Кездесуге белгiленген уакытта мажiлiс уйi журтка толады. Жарты сагат откенде кiшкентай галым келмеген сон, дiнсiз адам: «Бiлем! Менен корыкты!» – дейдi.
Дал осы кезде кiщкентай галым Абу Ханифа кiрiп келедi.
– Не ушiн кеш калдын, кiшкентай тентек? Корыкканыннан кешiктiн бе? – деп сурайды дiнсiз адам.
– Жок, неден коркамын. Уйiм озеннiн ар жагында. Бер жакка отпекшi болганда копiрдiн тусiп кеткенiн кордiм. Оте алмайтыныма козiм жеткен сон сол манайдагы агаштарга «Дереу бiр кайык болып менi аргы жакка откiзiндер!» деп  амiр еттiм. Агаштар кайык болып менi откiздi. Сондыктан кешiктiм, кешiрiнiздер! – дейдi Абу Ханифа.
Бул жауапка каркылдап кулген дiнсiз адам:
– Ей, акылсыз балам-ай! Агаш озiнен озi кайык бола ма? – дегенде Абу Ханифа шындыкка кошiп:
– Аныгында акылсыз сен озiнсiн. Бiр кайыктын оз-озiнен жасалганына сенiп, кабылдамайсын, сойте тура ушы-киырсыз, алды-арты жок алемнiн озiнен-озi пайда болганын кайтып кабылдап отырсын? – дейдi.
Бул тамаша тапкырлыкка тан калган дiнсiз:
– Менi байкатпай устадын гой! Жа, олай болса, корсетшi Алланы маган, корсетсен сенейiн! – дейдi.
Сонда кiшкентай галым бiр шыны сут алдырып, дiнсiзден сурады:
– Осы май мен iрiмшiк кайдан шыгады?
– Албетте, суттен!
– Ендеше, мына шыныдагы май мен iрiмшiктi маган корсетiп бершi!
Дiнсiз абден шарасыз калып:
– Арине, бул суттiн iшiнде май мен iрiмшiк бар. Бiрак, козге корiнбейдi, – дедi.
– Мына жалгыз шынынын iшiндегi суттiн майы мен iрiмшiгi барын бiле тура, оны корсете алмайсын да, мына улкен алемдердi жараткан Алланы корсет маган, дейсiн! Бул мумкiн бе? Суттiн iшiнде калай май болса, Алла да бул алемде осылайша бар, бiрак Оны корсетуге болмайды, – дедi дiнсiздi жауабынан тапжылтпай устаган Абу Ханифа.
Бул далелдi жауаптарга бiр Алланын барлыгына алi де сенбей, бiлгiрсiнген дiнсiз адам:
– Сонгы сурагыма жауап берсен, женiлгенiмдi мойындар едiм. «Алла бар» деп бой бермейсiн. Ол Алла дал казiр не iстеп жатыр? – деп сурады.
Бiраз гана ойланып калган кiшкентай галым:
– Баганадан берi отырган мiнбеден ендi тусiнiз, – дедi.
Сурактын жауабын сонда берейiн деп дiнсiздi томен тусiрiп, озi мiнбеге шыгып:
– Дал казiр Алла сен сиякты бiр дiнсiздi мына мiнбеден томен тусiрiп, мен сиякты кiшкене бiр кулын жогары шыгарды, – дедi.
Бiлгiрсiнген дiнсiз аузын аша алмай калды. Ол мажiлiс уйiн лык толтырган калын халайык алдында «Калима» айтып, дереу имандылык кабылдапты.
Бул ангiме алдебір рухани куштін бар екенiн жане барлыгы сонын ыкпалымен болып жатканын тапкырлыкпен далелдеудiн бір улгiсi.
 
Имандылыкты Елбасымыз Нурсултан Абiшулы Назарбаевтын колдайтыны да копке улгi болатын жагдай. Мысалы, ол 1995 жылгы казан айында «Россия» газетiнiн тiлшiсiне берген сухбатында:
– Сiз озiнiздi дiншiл, Кудайга сенетiн адаммын деп айта аласыз ба? – деген тiлшi сауалына Нурсултан Абiшулы былай деп жауап бередi: «Маган рухани куш, ягни адамнын iшкi жан дуниесiнiн тазалыгы жане дiни сенiм бiр-бiрiмен тыгыз байланысып, катар журетiн сиякты корiнедi де турады. Адам ауелi рухани жагынан кемелденуге кадам жасайды да, сонан кейiн Кудайды мойындап, Оган жакындай туседi. Мусылман дiнi мен христиан дiнi – Казакстаннын рухани дуниесiнiн кос канаты. Кай дiннiн болса да омiр суруге кукыгы бар. Ал, адамдарда оларды тандау кукыгы, ождан бостандыгы болуы тиiстi... Кудайга кулшылык ету жас кезде де, егде тартканда да жарасады». Бул онегелi создердiн улкен манi барлыгы айтпаса да тусiнiктi.

Абайдын рухани кемелденуiнде негiзгi бiлiм булагы касиеттi Куран болган. Омiрдiн негiзгi максатын тусiну, Кудай тагаланы тану жолдары туралы Абай iлiмi мен касиеттi Куран кагидалары жаксы ундесiп жатады. Ойшылдын бiзге калдырган мурасынын акикаттыгы мен омiршендiгiнiн себебi мiне осында жатыр. Сонымен, Абай дуниетанымына жанаша козкараспен карап, онын шын манiндегi зор рухани тулгасын танытатын уакыт жеттi. Ол ушiн Абайга деген жана козкарастын манiн аныктап, оны мойындай отырып кабылдай бiлуiмiз керек. 

//ІІ болім. АБАЙДЫН ОМІРІ//

Адам баласынын дурыс осіп, рухани жетілуіне турлі себептер асер етеді. Оларды екі топка болуге болады. Біріншісі – адамнын озіне тагдырдын берген ата-тегі жане онын оскен ортасы болып табылатын сырткы себептер.  Булардын болуы адамнын озіне байланысты емес, сондыктан оларды аркім оз бетімен калауынша озгерте алмайды. Екіншісі –  адамнын озінін жан дуниесінін асері. Бул адамнын ішкі дуниесі болгандыктан, жетілудін ішкі себебіне жатады. Адамнын рухани жетілуі жан дуниесінін асері болып табылатын онын озінін ынта-жігері, асіресе руханиятка деген конілі жане туганынан берліген жан касиеттері. Буларды адамнын жетілу жолындагы барлык адамзат баласына ортак себептер деуге болады. Адамнын жетілу жолын булайша сараптау Абай ілімімен, асіресе онын отыз сегізінші кара созімен ундесіп жатыр. Акылмен онай кабылдап, конілге тез кондыру ушін оларды жуйе ретінде береміз. Бул жуйе – барлык жан иелеріне ортак педагогикалык нуска. Сондыктан буны кім болса да озінін, не болмаса баска біреудін омірін зерттеу ушін колдана алады.

//1. Абайдын ата-тегі мен оскен ортасы//

Адам баласынын осіп-жетілуіне асер ететін сырткы себептердін бірі онын ата-тегі. Откен тоталитарлык сынаржак саясат дауiрiнде адамнын осiп-жетiлуiне ата-тегiнiн, генетикалык нускасынын асері коп купталмаганы белгiлi. Ал генетика гылымы тек адам гана емес, букiл жан-жануарлар ушін шыккан тектін асерi улкен екенiн далелдеп отыр. Асiресе Абай тарiздi адамдардын улы тулгасынын кездейсок еместігіне, онын зандылыгына коз жеткізу оте манызды маселе.

1.1. //Абайдын ата-тегі//
 
Адамнын дурыс осіп-жетілуіне асер ететін себептердін бірі – онын ата-тегі. Ендi осы тургыдан Абайдын шыккан ата-тегiне коз жiберелiк.
Абай 1845 жылы Семей облысындагы Шынгыс тауын  жайлаган тобыкты  руында дуниеге келдi.  Шыккан ата-тегi аке жагынан да,  шеше жагынан да, оз заманынын белдi, беделдi, аукатты адамдары болган. Абайдын оз акесi – Кунанбай,  атасы – Оскенбай, аргы атасы - Ыргызбай. Кай кайсы да ру iшiнде устемдiк жургiзiп, елдi аузына караткан белгiлi адамдар. Абайдын будан аргы атасы Олжайдын уш улы болган. Олар: Айдос, Кайдос, Жiгiтек. Тобыктынын атакты биi Кенгiрбай осы Жiгiтектен туады. Кайдостан – Бокеншi, Борсак. Ал Ыргызбай – Айдостын тукымы. Айдостын оз басы би де, жуан да болмаган. Бiрак айелi Айпара ер кайратты,  естi арi адуын мінезді адам  болса керек. Онын тапкыр шешендiк,  сауегейлiк касиетi де болган екен. Халык аузында онын озiнен туган торт баласына арнаган мынандай сын созi калыпты:


Шынжыр балак, шубар тос Ыргызбайым,
Токпак жалды торайгыр Котiбагым.
Арi де кетпес, берi де кетпес Топайым,
Сiра де онбас Торгайым.

Шешесi уміт куткен Ыргызбайы шынында да iсiмен де, созiмен де елге танымал адам болыпты. Оны сол кездегi елдiн биi немере агасы Кенгiрбай унемi  баулып, канатынын астына алып, камкорлык корсетедi.

Ыргызбайдын торт  баласы болган. Олардын арасынан елге атак-данкы шыкканы Оскенбай. Кенгiрбай Ыргызбай олген сон картайган шагында Оскенбайды би етiп кояды. Оскенбай копшiлiктiн ойынан шыккан жаксы би болады. Онын катал да, батыл мiнездер корсететiн кездерi де болган. 1804 жылы  Оскенбай  орта жаска келгенде баласы Кунанбай туады.

Кунанбай жас кезiнен батыл,  батырлыкка ауес  болады. Ол – тарбиенi озiнiн оскен ортасынан алган, окуы жок болса да токыганы мол, акылды, парасатты адам. Ол бiрсоздi, кесек тулгалы, айбатты,  катал мiнездi болган. Ел билеп, iс баскарганда акесiнен де артып кетедi. Патша окiметiнiн 1822 жылы «Сiбiр  казактарына арналып шыккан жаргысы» бойынша ел округка болiнген еді. Кунанбай 1851 жылы ага султандыкка сайланып, екi жыл округты баскарады. Осыдан Кунанбай аты ел аузында анызга айналып, «карадан хан болган» деген соз калган. Кенес окiметi тусында Абайдын акесi Кунанбай туралы  терiс пікір калыптасты. Ол адетте шынжыр балак, шубар тос, шонжар, елдi канап, киянат корсеткен адам ретiнде окытылды.

Шындыгына келетiн болсак, Кунанбай белгiлi ру басы, ел курметiне боленген, копке танылган адал, шешен адам болган. Поляк революционерi Янушкевич озiнiн жазбаларында онын iскерлiгiне, адамгершiлiгiне суйсiнiп, шешендiгi, тапкырлыгы жагынан Батыстын белгiлi ойшылдарымен катар кояды, тиiстi бiлiм алса, олардан артып тусер едi деп тамсанады.

Кунанбай кажы ел кокейiнде узак уакыт тозан баспай сакталатын асылдардын бiрi. Асылды кезiнде тап басып, тану ушiн сергектiк, коз-сананын ашыктыгы керек. Акесiне кезiнде алгаш рет озiне лайыкты бага бергендердiн бiрi – баласы Абай. Оны Абайдын «Абдiрахман олгенде» деген оленiн оки отырып айкын коруге болады:

Аргы атасы кажы едi,
Бейiштен таткан шарбаттi.
Жарыктыктын онерi
Айтуга тiлдi тербеттi.
 
Адалдык, акыл жасынан
Козгапты, тыныштык бермептi,
Мал тугiл жанга мырза едi,
Ар киынга сермептi.

Мунды, шерлi, жок-жiтiк
Ансап алдын кернептi.
Барiнiн конiлiн тындырып,
Бiреуiн ала кормептi.

Адiл, мырза, ер болып,
Алемге жайган орнектi…
...Ол сыпатты казактан
Дуниеге ешкiм келмептi.

Олмейтiн атак калдырып,
Дуниеге конiлiн болмептi.
Жарлыгына Алланын,
Ерте ойлаган конбектi.

(«Абдрахман олгенде», 1895 ж.)

Коріп отырмыз, Кунанбай адал,  акылды,  мырза,  копшiлiктiн камын ойлайтын,  адiл, ер болган. Сонымен бiрге бул олендi окып отырганда коз алдымызга, дуние-байлыкка конiлiн коп болмей, жогары максатты ойлаган, ягни кажылык жасап, калган омiрiн имандылык жолына тугел арнаган аулиелiк касиетi бар адам елестейдi. Бул сопылык жолды устанган, кемелденген адамнын сипаты.


«Дiн жолын бекем  устауды  улгi  етемiн  деп,  Кунанбай ага султан боп турган кунiнде Каркаралы каласында мешiт салдырган.  Кейiн, 70 жастар шамасында, амiр билiктен токталып, Мекеге барады.  Сонда казак адамдары тусiп журсiн деп, осиет етiп,  оз пулына «Такия» деген жатын  уй  салдырып  кетедi. Бертiн  келе  ар  рудан Мекеге барушы казак кобейген уакытта кобi Кунанбайдын «Такиясына» тусiп, сол жактан Кунанбай атына  канык болып кайтады.  Осынын озi кейiн Кунанбай олгеннен сон,  онын атагын данкты  етуге  себеп  болган», – деп атап корсетедi М.Ауезов.

Ал ендi Кунанбайдын шешесi Зереге келетiн  болсак,  ол  кiсiнiн де карапайым адам емес, тектiлердiн тукымынан екенi сонгы кезде аныкталып отыр. Суйегi Матай, Семей онiрiндегi казiргi  Жарма  ауданында  туган.  Зеренiн  кыз кезiндегi аты Токбала екен,  оз акесi Тенiзбай,  улы атасы Бектемiр екеуi де айран iшерлiгi мол донгелек даулеттi  адамдар болыпты.  Ал Зеренiн (Токбаланын) жеке басынын ардактылыгын ел аузындагы мынандай олен шумагынан ангарамыз:

Айтканда ардакты апай - Токбаланы,
Азулы Кунанбай да токталады.

Абайдын оз шешесi Улжан Каракесек iшiндегi Бертiс руынан. Абылай ханнын алдында омiр сурген Бертiс Шаншарулы карадан туса да катарынан аскан, оз заманында Каркаралы атырабын билеп, ханы да, биi де озi болган адам. Бак кусы басына конып, дауiрлеп турган  шагында шылкыган байлык аркасында, осііп-оніп, «17 улды Бертiс» атаныпты. Улжаннын акесi Турпан деген кiсi  калжынкой, мыскылшыл, тапкыр, кулдiргi болган екен. Улжан сабырлы, кен мiнездi адам бола турса да, тукымынын калжынкойлыгы, соз тапкырлыгы бойынан аркез табылган. Корыта айтканда, тапкыштык жане бiреудiн мiнiн  ащы тiлмен катты туйрейтiн мiнез Абайга нагашы журтынан жугысты болса керек.

1874 жылы Абайдын Акiмбай деген баласы кайтыс  болады. Бул бала онын казак арасында танымал ел билеушiлердiн бiрi Алшынбайдын кызы Дiлда деген айелiнен туган едi. Тукымдарынын тектi екенiн Абайдын озi сол кезде былай деп бiлдiредi:

Ата тегi мундагы-
Орта жуздiн улыгы.
Ана тегi ондагы-
Озен судын туныгы.
Екi асылдан косылган
Сом алтыннын сыныгы.

Сонымен Абайдын акесi Кунанбай, аталары Оскенбай, Ыргызбай – оз ортасынын ен беделдi, бетке устар адамдары. Абай – осындай отбасында жарык дуниеге келген тектiлердiн тукымы, олардын талiм-тарбиесiн корiп, онегелi создерiн естiп, соны кокiрегiне токып оскен жан. Онын улылыгынын, тектiлiгiнiн негiзi, туп казыгы осында жатса керек.

//1.2. Абайдын оскен ортасы//

Адамнын осiп-жетiлуiне асер ететiн сырткы себептердiн бiрi – онын алган тарбиесi. Баланын тарбиесiне онын оскен ортасы, коршаган когам ыкпал жасайды дедік. Абайдын оскен ортасы болып табылатын коршаган табигат, отбасы, туган-туыскандары, жакын-жуык, курбы-курдастары,  окыган, бiлiм-тарбие  алган ордасы тагы сол сиякты онын iшкi дуниесiнен болек жагдайлар келешек омiрiне улкен асер еттi.

Абай оскен ортасынын барлык жаксы касиеттерiн бойына сiнiрiп оскен. Бул жаксы касиеттер онын ерте есеюiне, айнала омiрде болып жаткан куаныш пен кайгыны, жаксы мен жаманды жiтi кадагалап, ой елегiнен откiзуiне, белгiлi бiр корытынды жасауына комектестi. Кемелдену жолында Абай да омiрдiн сан килы белестерiнен откен. Бул турасында акын оз ойын «Олсем, орным кара жер сыз болмай ма?» деген оленiнде былай дейді:

Жасымда албырт остiм, ойдан жырак,
Айлага, ашуга да жактым шырак.

(«Олсем, орным кара жер сыз болмай ма?», 1898 ж.)

Бул жолдардан Абай албырт жастык шагында реттi жерiнде айла-амалдарга да барып, ашуга да жол бергенiн, ой жетегiне тусе коймаганын сеземiз. Бiрак ол озiнiн табиги  артыкшылыгы мен ынта-жiгерiнiн аркасында омiр белестерiндегі шыргаландарга узак богелмей, кемелденудiн аскар биiгiне котерiле алган адам.

Адамга ата-тегiнен даритын ерекшелiктi, жаксы касиеттердi дер кезiнде тани бiлiп, арi карай жетiлдiрiп отырмаса, олар бiртiндеп алсiреп, тiптi кейiн мулде жойылып кетуi де мумкiн. Себебi балага ата-тектен даритын касиеттер мангiлiк емес, уакытша, озгергіш. Адам озінін iзденiсi, талабынын аркасында гана сол игi касиеттердi сактап, дамытып отыра алады. Оскен ортанын ыкпалы туралы да осыны айтуга болады. Кандай бiр жетiлген ортада оссе де, онын кундылыктарын жан дуниесiнен шыгатын ынта-жiгерi аркылы бекітіп отырмаса, онын пайдасы шамалы болмак. Сондыктан, адам баласы озінін келешек омірі ойдагыдай болсын десе, ол озіне тагдырдын берген шапагатынан айырылып калмай, оны дер кезінде дурыс пайдалана  білу керек.

Абай  оскен   ортасынын осындай мумкiндiктерiн озiнiн рухани кемелдену жолында жете пайдалана бiлдi. М.Ауезовтiн айтуынша, Абайдын осіп-жетілуіне ыкпал жасаган арна ушеу. Ол озiнiн «Абай Кунанбаев – казак халкынын улы акыны» атты енбегiнде бул туралы былай деп жазады: «Улттык жане букiл адамзаттык мадениеттiн уш турлi мол арнасы данышпан акыннын шыгармашылык iсiне рухани азык болды. Абайдын букiл ой-киялына, алеуметтiк, акындык iсiне дем берiп, шапагатты нар алган арнанын бiрi – халыктын озi жасаган, ауыздан-ауызга тараган, баспа жузiнде сакталып келген казактын багзы замандагы халык мадениетiнiн бай мурасы..., акындыгына рухани дем берiп, азык болган екiншi арна – Шыгыс мадениетiнiн тамаша мурасы, араб-иран жане турiк халыктарынын классикалык поэзиясы, ... ушiншi арна – орыс мадениетi, Еуропа мадениетi».

Абай жасынан-ак салмакты, пысык, ар нарсеге кызыккыш, елiктегiш, жаксыга уйiрсек, естiгенiн жадында сактайтын зерек бала болып оседi. Казактын дастурiнде конакты жатыркау жок. Барын аузына тосып, курметтейдi. Онын устiне Кунанбайдiкi тарiздi даулеттi отбасынан конак арылмайды. Олардын арасында ангiмеге, ан мен жырга шебер шешендер мен акын-жыршылар да аз болмайтын. Бала Абай осындай онерлi адамдардын ангiмесiн бар ыкыласымен берiле тындап, кулагына куйып алатын болган.

Кунанбайдын айелдерi Улжан мен Айгыз  бiр  ауыл  болып отырган. Абай  оларга тел бала болып остi. Бул екi шешеден кейiн Оспан жане Ысмагул деген екi  бала  туады. Олардын жасы Абайдан  коп  кiшi.  Айгыздын  улкен  баласы  Халиолла окуда болды. Сонымен, Абай екi шешенiн ортасында бетiнен ешкiм какпай, еркiн оседi. Зере ажесi булармен бiрге болды. Ажесi аныз-ертегiлердi, халыктын ескi ан-жыр, дастандарын коп бiлетiн кiсi едi. Суйiктi немересi Абайга сол ан-жыр, ертегiлердi узакты кеш айтып берiп отыратын. Анасы Улжан Абай  ушiн елдiн атакты аншi-жыршыларын адейi шакыртып, бiрнеше кун кутiп, конак етiп, ан-жырларын тындатып, кейiн оларды улкен сый-курметпен шыгарып салады екен. Абай осылайша жастайынан туган халкынын рухани байлыгынан мол сусындап оскен.

Омiрiнiн копшiлiгiн  далада  откiзетiн кошпелi елдiн баласы болгандыктан,  Абайга коршаган табигаттын асерi де мол болды. Туган жерiнiн асем табигаты сезiмтал жастын акын боп калыптасуына да елеулi ыкпалын тигiзген едi. Абай табигат, когам, адам омiрiнiн бiр-бiрiмен тыгыз байланысын жасынан сезiп остi. Бул  онын табигатка деген суйiспеншiлiгiн тарбиелеп, кейiннен шыгармаларында халкынын сипатын, табигатын жырга косса да олардын ерекшелiктерiн доп басып, нагыз шындык бейнесiн беруiне мумкiндiк жасады.

Абай он жаска келгенде акесi оны Семейдегi Ахмет Риза медресесiне окуга бередi.  Медресе сол кездегi алдынгы катарлы оку орындарынын бiрi едi. Ол медреседе уш жыл окиды. Абайдын рухани осу жолында бул кезеннiн аса манызды болганына дау жок. Медреседе шакiрттерге терен рухани бiлiм беруге баса назар аударылды. Ислам дiнiнiн кагидалары Куран аркылы гана емес, сонымен бiрге сопылык iлiмiмен де уйлестiрiлiп берiлiп отырды. Ал сопылык iлiмдер – мусылман iлiмiнiн шыны болатын. Абай   медреседе   сопылар окiлдерi Бакыргани, Аллаяр, Ахмет  Яссауидын  рухани  мурасынан  сусындайды, Низами,  Сагди,  Кожа Хафиз,  Науаи, Фзули сиякты Шыгыс гуламаларынын, жыр алыптарынын шыгармаларымен танысады. Абайдын рухани  кемелденуiне Шыгыс мадениетiнiн асерi мiне осы кезден басталады.

Абай арабша  кiтапты  молда окып, турiкше   аударып   бергеннен сон естігенін кiтапка карамай жатка айтатын зерек болган. Сондыктан сабакты жадында сактап, бос уакыттарын кiтап окумен откiзген. Араб, парсы, шагатай (ескi озбек) тiлiнде жазылган кiтаптарды  да  еркiн окып, коптеген акындардын олен, газелдерiн жатка бiлген. Улгайган кезiне дейiн оларды умытпай, жадында сактап журiптi. Абай кiтаптарды жаздыгунi ауылга демалыска кайтканда да ала келiп,  окып журедi екен. Сойтіп медреседе окыган жылдары Шыгыстын рухани  байлыгын  бойына мол сiнiрген. Озiнiн алгашкы  олендерiн  де Шыгыс гуламаларына елiктеп  жазады.  Ол озiне суйiктi устаз болган Шыгыс акындарынын аруагына былайша сыйынады:

Фзули, Шамси, Сайхали,
Науаи, Сагди, Фирдауси,
Кожа Хафиз - бу ;аммаси
Мадат бер я шагири фарияд.

(«Фзули, Шамси, Сайхали», 1855-1881 ж.)

Байкасак, Абай пiр туткан осы акындардын барлыгы да дерлiк сопы iлiмiнен нар алган гуламалар. Абай Шыгыс  гуламаларынын  рухани биiгiн тусiне бiлiп, олардын беретiн бiлiмдерiн бойына сiнiруге умтылган. Сондыктан оларды пiр тутып, жетiлу жолында осындай ой санлактарынын мурасынан озiне тiрек iздеген.

Абайдын Шыгыс рухани мураларын ел iшiнде игеруге де мумкiндiгi болган. Академик  Заки Ахметовтын жазуына караганда, казак  даласында:  «...шыгыс  халыктарынын  адеби   нускаларына куштарлык, ынта-ыкылас та кобеймесе азайган жок. Арабтын «Калила мен Димна» секiлдi кiтаптарынан бастап,  «Мын бiр тун»,  «Тотынама» ангiмелер жинагы,     «Шахнама»,     «Сейфул-Малiк»,    «Тахир-Зухра», «Лайлі-Мажнун» сиякты дастандар, Ескендiр, Лухман  Хакім, Абуали  Синат  туралы  аныз-ангiмелер  ауызша  да баяндалып, олен-жыр турiнде де  насихатталып  жатты» («Жол жолга жалгасады», «Абай» журналы. №12.1994)

Абай Семейде журген кезiнде  косымша  «Приходская  школага» тусiп, уш  ай  орысша окиды. Сойтіп ол орысша уйрене бастайды. Окiнiшке карай, онын окуы осымен аякталады.  Себебi 13 жаска толган Абайды акесi  Кунанбай озiне комекшi етiп, ел  баскару iсiне араластыру ушiн ауылга кайтарып алады.

Даулеттi ортада оскен Абай бозбала кезiнде махаббат алемiне де толык  берiлiп, сауык-сайран, аншылык, саятшылык базарын да бiр адамдай корген жан.  Бiрак бай ортадан шыккан копшiлiк жастарга уксап кызыктын сонына тусiп тозып кетпей,  озiн  бiр  арнада тежеп  устап отырган.  Буган  Абайдын  жасынан алган рухани бiлiмi   мумкiндiк   бергенi хак. Ол напсiкумарлык, кызыккумарлыктын адамды   аздыратын  жол  екенiн  ерте тусiнедi. Буган онын «Сап, сап, конiлiм, сап, конiлiм!»  оленiн окып шыгып, айкын коз жеткiзуге болады.

Сап,сап, конiлiм, сап, конiлiм!
Сарка берме санасын.
Барiн озiн бiлсен де,
Алi-ак озiн танасын.
Ортенесiн, жанасын.
Оз-озiннен бейнетке
Оз басынды саласын.

(Сап, сап, конілім, сап, конілім!», 1855-1861 жж.)

Абай бул тужырымды оз басынан откен жайларды ой сарасынан откiзу аркылы жасап отыр. Ол озi катты кызыккан жуйрiк ат, кыран кус я жаксы тазыга не сураса да берiп,  колына тусiредi екен. Бiрак артынан олардан тез жалыгып, кiм сураса соган бере салатын   корiнедi. Бул туралы ел аузында коп ангiмелер сакталган. Кокбай аксакал Абайдын бул мiнезiн былай деп жеткiзедi: «Осы ретте аншылык кылу, байгеге ат апарып косу, палуан апарып курестiру, каршыга, лашын салгызу, жуйрiк ат пен мыкты жiгiт сактап, онердi  кызыктау сияктынын барлыгын да озi де кордi, бала, iнiлерiне де толык корсеттi.» (5, 209-бет). Осылай Кокбай Абайдын тагы бiр касиетiн корсетедi. Ол – акыннын байлыкка, кызыкка озi басын байламагандыгы.  Ягни Абай олардын кулы болмай, олардан да горi жогары максатка умтылып отырган. Бул туралы ел аузында Абайдын жакын адамдарынын айткандары коп.

Ел баскару iсiне араласу Абай ушiн улкен омiр мектебi болды. Елдiн кунделiктi турмыс-тiршiлiгi, омiрдiн жаксы да, коленкелi жактары онын коз алдынан отiп жатты. Ол омiрдегi килы-килы жагдайларды ой сарабынан откiзiп, дурыс корытынды жасауга, озiнiн адiл шешiмiн айтуга тиiс болды. Ол  кiтаптан  окыган, омiрден  туйген  бiлiмiн  накты  iсте  сынап коруге  мумкiндiк алды. Жан-дуниесiнiн  тазалыгы, адалдыгынын  сынга  тусер шагы осы едi. Озiнiн  оскен ортасынан алган  таглым-тарбиесi   Абайдын  бул мiндеттi де абыроймен  аткарып  шыгуына  себеп болды. Жiгерлi де  алгыр  ойлы Абай омiр агымымен кетпей, озiнiн адiлдiгiмен, бiлiмдiгiмен коршаган  когамдык ортага игi асер етуге умтылды. Ол озiнiн алгырлыгымен адуынды кореген акесiнiн беделiне де кiр  келтiрмей, халык  алдында  оз  беделiн  де  томендетпей  бiлгiрлiкпен  адал  кызмет  еттi.

Акесiнiн тапсырмасымен аркилы жумыстарды аткара журiп ол адамдардын арасындагы турлi байланыстардын сырларына каныга тустi. Олардын iс-арекетi озiнiн ой-талгамына сайкес келсе кабылдап, ал сайкес келмесе оны тузетуге умтылды. Аз уакыттын  iшiнде-ак  ол  озiнiн  зеректiгi  мен  бiлiмiнiн аркасында ел iшiнде бурын беделдi атангандардын кобiнен шоктыгы биiк бола бастайды.  Абай омiрiндегi  бул кезен туралы М.Ауезов былай деп жазады:  «Бiр айтканды угып  алу,  укканын  умытпау,  ел созiнде  соларды  керекке  жаратып,  ангiме  арасына соларды кiрiстiрiп отыру - шешендерге коп жайылган салт едi.  Абайга да  сол  парыз сиякты болган. Жас жiгiт бiлген онерiн орнымен керегiне жаратып,  келiстiрiп,  коркейтiп сойлейтiн болады. Ел iшiне  шешен  болып  корiне  бастайды.  Басында  балалыгынын аркасында созге коргана  кiрiскен  Абай,  аз  жылдын  iшiнде улкен  табыс  тапкандай болып,  адымын улгайта бередi...  Ол кiсiлерден озiн кем санамауына тагы бiр себеп – Абайдын  окуы барлыгы... Надан  кiсiлердiн  ортасына келiп олшескенде бунын окуы  дардай  болып  саналган.  Буган  халык  ескiлiгi,  тiл онерiнiн мол байлыгы косылган сон,  Абай оз заманынын iшiнде оз кайратына сенген оршiлдiкпен кулаштайды». Сойтiп ол:

Озi де баска шауып тоске орлеген,
Казакта кара созге дес бермеген, –
(«Жасымда гылым бар деп ескермедім», 1885 ж.)

жiгiттiн бiрiне, алгыр, азулы шешенге айналады.

Озык ойлы, турашыл  Абай  ендi  елдiн  тыныс-тiршiлiгiне  сын  козбен  карай  бастайды. Турмысы  жудеу калын   елдiн корген  таукыметi, кара ниеттi адамдардын оларга  корсетiп  отырган  зорлык-зомбылыгы, адамдардын ниеттерінін бузылу себептері Абайды терен ойга калдырады. Ол  ел  iшiндегi  келенсiз iстердiн, тенсiздiктiн сырын  тусiндiруге  талпынады. Кедей-кепшiк, алсiздерге  камкор  болу  камын  ойлайды.  Би-болыстардын  озбырлыгын  мiнеп,  оларды  адамгершiлiкке  шакырады.

Елдiн озiмшiл, кызганшак жуандары Абайды коре алмайды. Онын би-болыстардын озбырлыгын адiл сынап, оларга карсы курескенi ел жуандарынын кытыгына тиедi. Олар ендi Абайды мукату жолын iздеп, онын устiнен жала мен арызды молайтады. Абайды 1877-1878 жылдын кысында улык тергеу максатымен калага шакыртады. М.Ауезов Абайдын осы жолы 12  улкен  iспен  тергелiп, Семейде 3-4 ай бойы жатканын жазады. Жала канша коп болса да Абай одан акталып шыгады. Оз iсiнiн адiл екенiн улыктарга далелдеп,  солардын сенiмiне ие болады.

Осы тергеу Абайдын ой-орiсiн  баска  арнага  карай  бурады.  Ягни, тагдырдын  бул  кыспагы  Абайдын  келешегi ушiн аса манызды болган. Абай осы  жолы калада узак жатканында турлi кенселерде болып, ондагы орыс халкы окiлдерiнiн iс-арекеттерiмен танысып, патша саясатын тусiнiнкiрей бастайды, укiмет зандарын бiлу керектiгiне козi жетедi. Калада онын дуниеге деген  тусiнiгi  едауiр  кенейiп,  омiрге баска козкараспен карай бастайды. Сойтiп  Абай  осудiн  жана денгейiне беттеп,  омiрдiн сыры  туралы,  бул  iстеп  журген iстерiнiн не себептен мансiз екенiне ой жугiртiп, толганады. Бул онын атак-данкы тобыкты iшiнен асып, баска да руларга, аймактарга жайылып, молайып бара жаткан кезi едi.

Халкынын мушкiл жагдайын корiп, оган жаны ашыган Абай, 1877-78 жылдардан, ягни 32-33 жастарга келгенінен бастап оз халiнше копшілікті жонге салуга умтылады. Буган дейiн де тиiп-кашып олен жазып, жазгандарын Кокбай созi деп танбалап келген ойшыл ендi халкына рухани бiлiм берiп, жетiлу жолына салу ушiн куштi курал ретiнде пайдалану ушiн олен жазуды, ягни акындыкты мыктап колга алады.

Мен жазбаймын олендi ермек ушiн,
Жок-барды, ертегiнi термек ушiн.
Кокiрегi сезiмдi, тiлi орамды
Жаздым улгi жастарга бермек ушiн, –

(«Мен жазбаймын оленді ермек ушін», 1888 ж.)

деп, акын озiнiн олен жазудагы коздеген максатын айкын бiлдiредi.

Ойшыл жетiле келе терен рухани бiлiм мен халкына деген жанашырлыкка ие болады. Ол акындыгы озiнiн тiлек-калауы – халыктын кокiрегiн ашып, оны дурыс жолга салу куралы екенiн жазады.

Казак даласы ол кезде Ресей патшасы саясатынын натижесiнде булiнген устiне булiнiп, усакталып, журт озара бiрiмен-бiрi куреске тусiп, бейберекет халге ушырап жаткан едi. Патша укiметiнiн жергiлiктi окiлдерi – бурынгы ага-султан, берiдегi болыс, би, елу  басы, старшын дегендердiн барлыгы да паракор, отiрiк, жала жапкыш, ел iшiн булдiрушi, тонаушыларга айналып, оз кулкындарын гана ойлады. Халык кулдырау жолына тусiп, Абай созiмен айтканда «акымак коп, акылды аз» халге жеттi. Осынын барлыгын корген, оган жаны куйзелген Абай оларды тузу жолга салуга умтылады. Сол ушiн болыс болып та, би болып та елдi тузетпек болады. Бiрак карабасын ойлаган ел коп, ал Абай жалгыз едi. Рухани дуниесi кулдырау жолына тускен  тобырды дурыс жолга салу  киыннын киыны болатын. Осыны сезiнген Абай катты киналып, дагдарыска ушырайды. «Мынмен жалгыз алыстым,  кiна койма!»  деп  мунын шага келiп, онын себебiн тусiндiредi.

Бас-басына би болган онкей кикым,
Мiнеки, бузган жок па елдiн сикын? –
(«Калын елім, казагым, кайран журтым», 1886 ж.)

деп отаршыл саясаттын курбаны болган елдiн «аткамiнерлерiнiн» кiнасiн корсетiп, оларды аяусыз мiнейдi. Абайдын «Болыс болдым мiнеки», «Болды да партия», «Ботен елде бар болса», «Калын елiм,  казагым» деген олендерi халыктын козiн ашып, оятуды коздеген, аткамiнер белсендiлердi жаман адеттен сактандыруга арналган туындылар едi.

Оз бастарынын гана камын ойлап журген копшiлiк кауым Абайды  тусiнгiсi келмейдi. Олардын бар максаты отiрiк-шынды жундей сабап мал табу камы болатын. Осыларды корiп-бiлiп, санасында корыта келiп, озiнiн алдына койган максатынын ауырлыгына козi жете тускен Абай халкына комектесу жолындагы казiргi кылган карекеттерiнiн мардымсыздыгына капаланады. Ол халыкты  дурыс  жолга тусiрiп, онын козiн ашу ушiн бiлiм куаты керек екенiн тусiне бастайды. Омiрдiн шым-шытырык кайшылыктарынын шешiмiн таба алмай ойга калган Абай ендi озiнiн рухани бiлiмiн жетiлдiру керектiгiне козi жетедi. Кезiнде бiлiм алуга баса конiл болмегенiне окiнген акын оз ойын былайша орнектейдi:

Жасымда  гылым  бар деп ескермедiм,
Пайдасын коре тура тексермедiм.
Ержеткен сон туспедi уысыма,
Колымды мезгiлiнен кеш сермедiм.
Бул махрум калмагыма кiм жазалы,
Колымды доп сермесем, остер ме едiм?

(«Жасымда гылым бар деп ескермедім», 1885 ж.)

Сойтiп, тагдыр озiне жуктеген ауыр да жауапты мiндеттi орындау ушiн, ол кешiрек болса да бiлiмiн толыктыруды колга алады. Бул  туралы М.  Ауезов былай деп жазады:  «Жасы отыздан аскан сон,  бурынгы азды-коптi бiлiмiн есiне  тусiрiп,  орыс кiтабын мыктап окиды.  Едауiр тiл бiлiп алган сон,  ендi коп нарлi кiтаптар окуга кiрiседi».

Содан бiраз  жыл  откенде  Абайдын  кундегi омiрiнде улкен  орынды  тек  кiтап  алады.  Кiтапты  белгiлi   жуйелi тартiппен  окымаса  да,  жаксы акын,  жазушылардын создерiне кумарланып, шетiнен таныса бередi. Адейi кала   кiтапханасынын  кiтаптары  ушiн  Семейде кыскы айларда узак жатып алатын  болып,  оз-озiнен  iзденiп, кармана  бастайды.  Осымен  35-36  жастардын шамасында кiтап карастырудын жолында журiп,  Абай 1870 жылдарда Петербургтан айдалып келген революционер жас Михаэлис деген кiсiмен таныс болады" /2, 50-бет/.
    
М.Ауезов атап корсеткен Абайдын рухани кемелденуiнiн  ушiншi арнасы – орыс жане Батыс мадениетi осылай бастау алган едi. 1880 жылдарда Абай Долгополов, Леонтьев сиякты баска да айдалып келген революционерлермен танысады. Булар патша укiметiнiн озбырлыгына карсы курес жолына тускен адамдар едi. Абайдын олардан коп жагдайларга канык болганы даусыз. Ал кейiннен орыс тiлiн жаксы менгерiп, гылым алемiне оз бетiмен багыт алганда Абай озык ойды Шыгыс дуниетанымын Батыстын оркендеген жана жетiстiктерiмен  сабактастыра отырып тапты.

Халык  камын  ойлаган  Абай улгi  ретiнде И.А.Крыловтын  коптеген  мысалдарын, А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов сиякты орыстын улы  акындарынын  шыгармаларын  казакшага  аударды, олармен  копшiлiктi  таныстырды. Орыс  акындары  аркылы  Еуропа  мадениетiне де  кол  созды.

Сойтiп Абай алган  бiлiмiн Шыгыс дуниетанымынын негiзiнде  ой  таразысынан  откiзiп, ретi келсе омiрде колданып, озiнiн бойына молынан сiнiре бередi. «Абай ендi озiнiн когамдык, тарихтык жолын узак орiске карай улгайтып,  алып кетедi. Озi де гылым зерттей бастайды. Сонымен,  1884 жылдары,  жасы кырыкка  таман  iлiнгенде,  ол дуниеден  коп  маглуматы  бар  кiсi болады.  Ар нарсе туралы гылым-философияга  суйенген  арнаулы  козкарасы,  сыны   бар кырагы озгын азамат болып,  жекеленiп шыга бастайдын», – деп жазады М. Ауезов Абайдын бул кезенiн /2, 54-бет/.

Абай олендерiнде халыкты азгындаудан сактандырады, жаман адеттен жиренуге, адамгершiлiкке шакырады, оз шыгармаларында моральдык-этикалык нормаларды орныктыруды коздейдi. Сойтiп Абай елдiн акылшысы,  камкоршысына айналады. Бiрак, копшiлiк кауымнын онын усынган асыл мурасын кабылдап, тусiнуге оресi жетпедi. Ал елдiн  озбырлары болса, оган богет жасауга умтылып, аягынан шала бердi. Осыган налыган Абай былай деп ой тербейдi:

Ерте ояндым, ойландым, жете алмады,
Етек басты коп кордiм елден бiрак.
(«Олсем орным кара жер сыз болмай ма?», 1898 ж.)

Абай бул фани дуниенiн кызыктарын бiр адамдай-ак корiп-бiлдi.  Ол даулеттiн де,  би,  болыс болып, билiктiн  де  дамiн  татты. Отбасын курып, Дiлда,  Айгерiм, кейiннен Еркежан сиякты озiне адал, шын конiлдерiмен берiлген айелдерi де болды, Олардан туган  Абiш,  Акылбай,  Магауия  сиякты  онегелi  балаларынын кызыгын да кордi,  озiнiн  акындык  онерiмен  журтты  аузына каратып, атак-данкка да ие болды. Бiрак бул тан кумарлыктары енді кокірек козі ашылган Абайды жалыктыра бастайды. Бурынгы жасап журген тан кумарлыктарына арналган арекеттеріне онын конілі толмайды. Ол рухани тыгырыкка жолыккандай болады. Акыннын бул сипатын «Мен ішпеген у бар ма?», «Ішім толган у мен орт, сыртым дурдей», «Ішім олген, сыртым сау», «Кайтты конілім бул дуниенін ісіне» деп бул фани омірге оз конілін білдіретін «Кулактан кіріп бойды алар», «Олсем, орным кара жер сыз болмай ма?», «Бай сейілді» тарізді олендерінен коруге болады. Баска оленінде акын надан адамдардын унамсыз кылыктарын сипаттай келіп олардан тунілген халын былай деп корсетеді:

Ауырмай танім,
Ауырды жаным,
Кангыртты, кысты басымды.
Тарылды кокірек,
Кысылды журек,
Агызды сыгып жасымды...

...Гылымды іздеп,
Дуниені коздеп,
Екі жакка унілдім.
Кулагын салмас,
Тілінді алмас
Коп наданнан тунілдім.

Екі кеме куйрыгын
Уста, жетсін ажалын...
Атадан алтау,
Анадан тортеу,
Жалгыздык корер жерім жок.

Агайын бек коп,
Айтамын ептеп,
Созімді угар елім жок.
Моласындай баксынын
Жалгыз калдым – дап шыным!

(«Сегіз аяк», 1889 ж.)

 Акыннын жасы 44-тен асканда жазган бул толганыстары онын жетілу жолындагы жана сатыга котерілер кезін бейнелейді. Коніл-куйдін осылай озгеруін адамзатка келген пайгамбарлар, аулиелер мен баска да улы адамдардын омірінен кореміз. Бул туралы мысалдар коп.

Рухани осудін белгілі бір денгейіне келгенде адам баласы Абайдын озі корсеткен  «адам» сатысынан «толык адам» сатысына ауысады. Сол кезде адамнын коніл-куйі гана емес, тіпті танінде де тиісті озгерістер болып, адам озіне тусініксіз халге келуі мумкін. Бул хал келесі рухани сатыга отетін табалдырык. Егер ол табалдырыктан сурінбей отсе адам баласы карапайым халык тусіне бермейтін жана омірге отеді. Абай бул табалдырыктан сурінбей отіп кеткен, сондыктан оны, асіресе омірінін сонгы он жылдарын копшілік тусіне алмаган. «Моласындай баксынын, жалгыз калдым – дап шыным!» деп соны айтып отыр акын. Бул – карапайым адамдардын арасында журген рухани жетілу жолындагы толык адам сатысына котерілгендердін копшілігінін несібесі. Мысалы, копшілікке тіпті Абайдын бул омірден оту сипаты да тусініксіз болган. Бул туралы Турагул жазады.

Абайды оз денгейінде тусінбеушілік бугінгі кундерге дейін келен алып келе жатыр. Данышпаннын омірі туралы жазган Турагул, Какітай, Архам, Кокбай тарізді жакын адамдар да онын рухани ішкі дуниесіне унілмеген. Бугінгі кундердегі абайтанушылар да Абайдын рухани тулгасын «толык адам» сатысында  карап, оган оз багасын алі берген жок. Себебі «толык адам» сатысындагылардын омірі карапайым адамдардын тусінігінен сыртта, сондыктан олардын омірін тусіну киынга согады. Алдагы тарауларда біз бул маселеге толыгырак токталамыз.

Енді омір тусінігі озгерген сон Абай озінін халыкка деген кызметін баскаша жолга салады. Ол бурын болыс болып куштін комегімен, не болмаса халыкты тартіпке, адамгершіліктін турлі кагидаларына шакыру аркылы арекет жасады. Енді ол адамды кунделікті омірдін шыргаланынан шыгуга богет жасайтын негізгі себептерге зер салады. Ол адам болмысынын негізіне коніл боліп, адамнын іс-арекетінін туп казыгы болып табылатын жан мен тан кумарын бір-бірінен айырып, олардын адам оміріне асерін аныктауга куш салады. Сойтіп, данышпан акын адамнын тан кумарлыгын жан кумарлыгына жендірмей коздеген максатка жету мумкін емес екені туралы тужырымга келеді. Ол оз ойынын жана багытын былай деп білдіреді:

Малда да бар жан мен тан,
Акыл, сезім болмаса.
Тіршіліктін несі сан,
Теренге бет коймаса?

("Журекте кайрат болмаса", 1898 ж.)

Данышпан осылай мал мен адамнын уксастыгы мен айырмашылыгына ой жугіртіп, мал омірі мен адам омірінін айырмашылыгын корсетеді. Адамнын омір максаты туралы ойланып теренге бет коюга мумкіндігі бар, ал малда ондай мумкіндік жок. Сол мумкіндіктерді пайдалана алмай журген журекте кайрат, акылда сауле жок конілі жабык рухани карангы бейшара адамдарды кеменгер ойшыл кара создерінде, олендерінде "жарым адам", "малсындар", "даладагы ансындар" деп сынга алып, оларга ой салгысы келеді.

Абай халыкка омір сырларын теренінен тусіндіру ушін енді озінін кара создерін жазуга кіріседі. Кара создерінін біріншісін ол былай деп бастайды:  «Бул  жаска  келгенше  жаксы откiздiк пе,  жаман откiздiк пе, айтеуiр бiрталай омiрiмiздi откiздiк: алыстык, жулыстык,   айтыстык,  тартыстык – аурешiлiктi коре-коре келдiк. Ендi жер ортасы жаска келдiк: кажыдык, жалыктык; кылып журген iсiмiздiн баянсызын,  байлаусызын кордiк, барi коршылык екенiн бiлдiк. Ал, ендi калган омiрiмiздi кайтып, не кылып откiземiз? Соны таба алмай озiм де кайранмын».

Бул создерден Абай фани  омiрдiн  барлык  куаныш-кайгысын молынан корсе де, оны ештене канагаттандыра алмаганын кореміз. Онын жаны алi де болса жанталасып iзденуде.  Абайды немiстiн улы акыны Гетенiн  «Фауст» шыгармасындагы Фауст бейнесiмен салыстыруга болады.  Ол да озiне канагат таба алмай, шайтан (Iбiлiс) Мефистофельмен  шартка  отырады емес пе. Шайтан Фаустын жанын фани омiрдiн кызыгы кашан канагаттандырып болган сатте алмак болып шарттасады. Шайтан оган омiрдiн барлык кызыгын корсетедi. Бiрак таза  жанды  Фаустын  омiрдегі  алданыш  кызыктын  ешкайсысына конiлi  толмайды. Тек бул омiрдiн кызыгын коре алмайтындай  сокыр  болган шагында гана оган Кудайдын мейiрi тусiп, ол канагат алады.  Сойтiп шайтан таза рухты бул фани омiрдiн кызыгымен жене алмай маскара болады. Абай жаны да бул омiрдiн кызыгына канагаттана алмады.  «Кылып журген iсiмiздiн баянсызын, байлаусызын кордiк, барi коршылык екенiн бiлдiк» дейдi. Озінін омірінін сонына дейін он-он бес жыл калганда кеменгер акын осындай ой туйініне келеді.

Абай ендi омірдін тупкі мані мен максаты туралы ойга калып, букіл болмыс купияларына коніл боле бастайды. Акын осылай озiнiн осу-дамуынын жана денгейiне котерiлгенiн бiлдiредi. Ол осыган дейiн оз шыгармаларында кобінесе адамнын кемшіліктеріне коніл  болсе, енді сол кемшіліктердін тупкі себебін ашуга, омірдін тупкі максатын ашып, оган жету жолдарына зер сала бастайды. Сойтіп касиеттi кiтаптарды  теренірек зерттеп, дiни философияга конiл боледi. Кемелденудiн бул биік денгейiне  котерілу оте  сирек  кездеседі. Бiз Абайды ендi осы биiк денгейден коремiз.

//2. Абайдын жан дуниесі//

Адамнын рухани биік денгейге котерілуіне онын iшкi жан дуниесiнін асері улкен болады. Онын жетілуіне асіресе, руханиятка деген ынта-жігері  коп асер етеді. Абай жас кезінен зерек, арі онын руханиятка деген ынта-жігері зор еді. Бул онын келешекте хакiм денгейiне котерілуіне улкен себеп болды.

Абай жан дуниесiне улкен асер еткен дiни дуниетаныммен алгаш рет медреседе, кейiннен жасы улгайып кемелденген кезінде коп шугылданган.  Ол окып зерттеген дiни адебиеттер iшiнде мыналар бар: адамзатка берiлген касиеттi кiтаптар, хадистер жинагы, дiни олендер мен дастандар, пайгамбарлар  тарихы  туралы   гуламалык енбектер. Зерттеушi Т. Журтбаев: «Жалпы алганда, Абайдын кiтапханасында ар гасырда ар  жылдары  жарияланган  146  кiтап  болган» /4/, – деп   жазады.  Абайдын оте терен рухани бiлiмдi адам болганына озi зерттеген «Куран», «Таурат»,  «Талмуд»,  «Iнжiл» тарiздi  касиеттi  кiтаптардын ыкпалы зор болган.

Абай ислам дiнiнiн тарихын жаксы бiлiп, молынан зерттеген сол кездегi ен бiлгiр адамнын бiрi болган. Бул жайды мусылманшылыкты катты устаган Абаймен 25 жыл жолдас болган акын Кокбай аксакалдын  созiнен  де коруге болады. Ол озiнiн естелiгiнде былай дейдi: «Онан сон жалпы мусылманшылык жолындагы  улкен  гуламалар  жазган  iрi создердiн  барлыгын  да бiлетiн.  Барiнен оз тусындагы улкен молдалардын кайсысымен болса  да  катар  тусерлiк  маглуматы бар-ды. Сонымен Семейге бара жаткан уакытта, Семейдiн Камали казiрет сиякты  улкен  молдаларымен,  анда-санда  бас  косып мажiлiс  те  жасап  коятын.  Осындай мажiлiстер аркылы Семей каласындагы казак, татар молдаларынын барлыгы да Абайдын дiн маселесiне жетiктiгiне абден козi жеткен сон,  бул кiсiнi оз заманынын гуламасы сиякты да корген».

Семейге миссионер Сергей деген кiсi келiп,  мусылман дiнiн  коргаушы  молда,  имамдар болса  сойлесемiн деп iздегенде,  Семей каласындагы мусылман окымыстыларынын барлыгы араларынан бiрауыздан Абайды сайлап шыгарып, Сергейден женiлмей, мусылман дiнiнiн абуйырын аман сактап шыгуына мешiтке жиылып,  мiнажат кылып,  Абайга  бата берiп, тiлек тiлеп жонелткен. Бул туралы Кокбай былай дейдi:

«Бул мажiлiс  туралы тагы да бiр есiмде калган нарсе: осы сойлесетiн кунi Сергейдiн касында Семейдiн  коп  поптары бар   екен.  Солардын  кейбiреулерi  бiр  аредiкте  мусылман дiнiнiн усак маселелерi туралы Абаймен дауласкысы келсе  керек. Сонда Сергей: «Сендер койындар, Ыбырайым Кунанбаев сендердiн тiсiн бататын кiсi емес»,-дейдi арi карай Кокбай аксакал. Абайдын осы Сергеймен сойлескен создерiн кейiнгi уакытта каланын жатактары мен шала молдалары улкен жырдай кылып, ертек кылып акеттi. Сонын iшiнде «Сергей уй дептi», «Абай буй дептi» деген талай уйкасты, уйкассыз создер толып жатыр» /5, 210-212 беттер/.

Кокбай аксакалдын  осы  созiнен коп нарсенi ангаруга болады.  Бiрiншiден, Абай мусылманшылыкты медреседе окыганымен  шектелiп  коймай,  оны  омiр  бойы молынан зерттеп, кей кездерi улкен молдалармен  соз  таластырып,  уштап,  терендетiп отырган. Екiншiден, бул жагдай Абайдын мусылман алемiндегi бiлiм денгейiн ангартады. «Оз   заманынын   гуламасы»  болып,  дiни  адамдармен шоктыгы денгейлес туруы,  арине,  дiн жолында журмесе де,  сондай дарежеге кол жеткiзгенi коп нарсенi байкатады. 

Абай рухани бiлiмдi алем зандылыктарынын негiзгi козi ретiнде карастырган. Имандылык Абайдын бойына сiнiп, онын  касиетiне,  мiнезiне  айналган  болатын.  Оны   Кокбай аксакалдын мына созiнен сезуге болады: «Абай Еуропа галымдарынын iрi палсапамен жазылган  кiтаптарын  окыганда,  озiнiн басындагы  ой  пiкiрлерiнiн iрге негiзiн аналарга онай берiп жiберiп отырган жок. Журтка осиет кылып, озге созiн мысал кылып сойлегенде,  аркашан оз акылынын елегiнен откiзiп алып айтушы едi.  Сондагы коп насихатынын туп  казыгы  адамшылык, актык,  адiлет  болса,  осынын барлыгы да мусылман дiнiнiн донгелегiне  акелiп,  бiр  шалып  келiп  отыратын.» /5, 210-бет/. Кокбай аксакалдын бул создері Абайдын іс-арекет, сойлеген создерінін тупкі максатын ашады. Абай озінін берген улгі-онегесін, угіт-насихатын халыкты имандылыкка тарту жолына багыштаган. Ол осылайша, озінін барлык iс-арекетінін натижесiн имандылык тургысынан багалайтын болган.

Абайдын созi гана емес, iсi де имандылык арнасында болгандыктан,  онын рухани дарежесi оз замандастарынын  арасында алдекайда жогары едi. Молдалардын жаттамасы мен Абайдын бойына сiнiрген  бiлiмiнiн  арасында жер мен коктей айырмашылык бар.   Христиан   дiнiнiн   миссионерiмен   соз  таластыруга дiн адамдарын емес,  мешiтке коп катысы  жок Абайдын тагайындалганы онын шоктыгынын каншама биiк болганын корсетедi.

Ушiншiден, Ресейдiн  христиан  орталыгынан адейi сынакка келген адаммен Абайдын соз таластыруы онын христиан дiнiн де жаксы бiлiп,  озiн бул салада да еркiн сезiнгенiн корсетедi. Оган Сергейдiн баска поптарга: «Сендер койындар,  Ыбырайым Кунанбаев сендердiн тiсiн бататын кiсi емес», – дегенi далел.

Канша рухани жетілген адам боса да коршаган ортасы мен айналасы Абайды тугел босатпай, еркiн озiне билетпеді. Аягына тусау болып отырган коршаган ортасынын жагдайын ол былай деп білдіреді:

Атымды адам койган сон,
Кайтiп надан болайын?
Халкым надан болган сон,
Кайда барып онайын?!

 («Журекте кайрат болмаса», 1898 ж.)

Бул жолдардан Абайдын адам омiрiн калай жогары багалаганын, бiрак сол максатка жетуде оган коршаган ортанын калай богет болганын жаксы сезiнемiз.  Абай коршаган ортанын керi асерiне карамастан, касиеттi кiтаптарды зерттеуiнiн натижесiнде, М. Ауезов созiмен айтканда, аралуан тусiнiктерге ие болып, исламшылдык, схоластикалык тусаулардан арылган. Сондыктан да онын ислам дiнiне жалпы дастурмен уйлесе бермейтiн озiндiк козкарасы бар. Бiрак буларды сопы iлiмi аясында карап теренiрек унiлетiн болсак, олардын мусылман дiнiмен ешкандай кайшылыгы жок, кайта онын терен рухани, эзотерикалык магыналарын ашып, дiндi тусiнудiн шенберiн кенейтетiнiн коремiз.

Абай дiннiн не екенiн, онын адам омiрiндегi манызын, максатын терен тусiнген адам. Ол заман агымынан туган ислам дiнiндегi бурмалауларды сынай отырып, олардын дурыс магынасын озінін отыз сегізінші кара созінде корсетiп бередi. Бул Абайдын ислам iлiмiне коскан олшеусiз улесi болса, ал онын ислам кагидаларына суйене отырып Жаратушы Иенi, жалпы болмыс зандылыктарын тусiндiрiп беруi – онын букiл адамзат кауымына калдырган улесi.

Абай діннін сырткы манісі болып табылатын діни расімдерден горі онын ішкі мані болып табылатын иманнын тазалыгына коп коніл болген. Ол діннін тек кана сырткы дастурін устанып, ал ішкі магынасын бурмалаушыларды, не болмаса оны тусінбейтіндерді сынап, ашкерелеп отырган. Оган бір далел келтірейік.

Тагат деген не тагат Хак жолында,
Махам жандар ізденіп жур сонында.
Хактын жолын танымай калтан кагып,
Кот жуганга маз болган байгус молда.

Бул олен 1949 жылы Мустафа дейтін аксакалдын аузынан жазылып алынган. Осы бір оленді Абайдын оз аузынан естіген Мустафа аксакал былай баяндап айткан еді. Жас жігіт кезінде оз елінін (найманнын) бір улкен адамына еріп, Семей каласында туратын тобыктынын белгілі байы, Жакия кажынын уйіне конакка барганын айта келіп:

– Барсак, Абай мен Кокбай бар, уй толган конак екен. Мажіліс узакка созылды. Ангімені кобінесе Абай айтады. Намаз окитын уакыт болган кезде, Кокбай мажілісті тастап, дарет алып келіп, намазын окиды. Абай ангімесін айтып отыра береді. Кокбай тагы бір кезде даретін алып келіп еді, Абай ангімесін токтата салып, Кобайга карады да, колма-кол суырып салып, бір ауыз азіл олен айтып жіберді. Отырган конактар ду кулді. Абайдын сол олені алі есімде. Тіпті умытарлык олен емес, – деп Мустафа аксакал: «Тагат деген не тагат Хак жолында» деп басталатын оленді айтып берді /1/.

Абайдын осы бір ауыз оленінен онын дінге деген козкарасын анык ангаруга болады. Махам (адамшылыгы зор, тыянакты) жандар Хакка (Алла тагалага) тагаттын (кулышыктын) не екенін дурыс тусіну ушін ізденіп жур. Олар кулшылыктын тупкі магынасын дурыс тусінеді. Ал кейбір молдалар діннін шын манін умытып, діни расімді катан устангандарына маз болады. Ондай кулшылыктын пайдасы шамалы.

Абайдын сол кездегi молдалардан  улкен  айырмашылыгы  бар  едi.  Молдалар  дiндi оздерiнiн кызметi ретiнде кабылдагандыктан онын тупкi  магынасын  бойларына сiнiрмей, тек кагидаларын гана устанган. «Молданын  iстегенiн  iстеме, айтканын iсте» деген халык аузындагы создiн озi олардын созi мен  iсiнiн бiр-бiрiмен унемі уйлесе бермейтінін корсетедi. Абай дiндi тек кана кун корiс  ушiн  гана  устанатын  мундай молдалардын рухани дарежесі мен теріс ниеттерін былай деп сынга алган:

Кітапты молда теріс окыр,
Дагарадай боп салдесі.
Мал кумар конлі – бек сокыр,
Буркіттен кем бе жем жесі?

«Козінен баска ойы жок», 1895 ж.»

 Діннін тупкі максатын умытып, онын ішкі маніне унілмей, тек кана сырткы расім-дастурлерді устану діни фанатизмге апарып, тіпті рухани жетілу жолында улкен кедергі де болуы мумкін. Онын коріністерін бугінгі кундерде коптеп байкауга болады. Сондыктан Абай діннін ішкі шын маніне коніл боліп, оны халыктын игілігіне айналдыруга жане озінін рухани биік денгейге котерілуіне пайдаланган.

//ІІІ болім. АБАЙ ІЛІМІ//

Ар нарсенін пайдалану реті болады. Сол сиякты Абайдын бізге калдырган мол рухани мурасын салауатты омірде пайдалану ушін де ауелі адамнын озін-озі тану керек. Сол ушін ойшыл мурасын жуйелеп карастырамыз. Бул улы ойшыл мурасын теренірек тусінуге, кунделікті салауатты омірде кенінен жане толыгырак пайдалануга мумкіндік береді. Сонымен бірге, Абай тулгасынын улылыгы да  айкындалып, аныктала туседі. Біз ойшыл мурасын жуйелей отырып, ол жуйені – "Абай ілімі" деп атаймыз. Абай ілімі адам баласынын ен жогаргы максатын корсетеді, ол максатка жету жолын ашады жане ол максатка калай жету керек екенін, ягни болмыс туралы білім береді. Ойшыл ілімі букіл болмыс негіздерін тугел камтиды, сондыктан ол толык білім болып табылады.

//1. Адамнын озін-озі тануы//

Адам омірінде алга койган максат турінін манызы оте зор екені белгілі. Алга койган максатка байланысты жеке адамдардын гана омірі емес, тіпті букіл мемлекет колемінде де омір артурлі болады. Себебі, максат омір барысын аныктап, адам бойында ынта-жігерді, талапты тудырады. Абайдын акесі Кунанбай кажы "Адамнын ен жаманы – талабы жоктыгы" деген екен. Бул создін терен магынасы бар. "Талапты ерге нур жауар" деп халык тегін айтпаган.

Максат адамнын озін-озі тану денгейіне, ягни санасына коп байланысты. Максатсыздык адамды енжарлыкка, еріншектікке тартады. Егер казіргі заманга коз жугіртетін болсак, жогары бір максатсы жок адам бос уакытында теледидар коріп, не газет окып уакытын откізуге умтылады. Онын барлыгы жалыктырган сон біреуге конакка баруга, не болмаса конак шакыруды ойлайды. Мундагы максат – кобінесе озін корсетіп, не болмаса басканы коріп, айтеуір уакыт откізу. Казіргі замандагы карапайым халыктан бастап, кейбір лауазымды адамдардын арасындагы конак шакыру, той-домалак кобейіп, бекер мал шашу осынын бір корінісі. Булардын барлыгы, арине, косымша каражатты керек етеді. Тіпті, той жасау басекеге айналып, кейбіреулер каражаты жетпей, біреуден, не болмаса банктен карыз алып той жасап жатыр. Олар еріксіз каражат табудын турлі жолдарын іздейді.

Бул кызмет бабында паракорлыкка, сыбайластыкка, басекеге, отірікке, асырасілтеушілікке тартады. Сойтіп, адамнын адамдык касиеті азайып мактаншактык, озімшілдік, кореалмаушылык, кызганшактык тарізді унамсыздык оріс алып, адамды томен кулдырата береді. Артынан себебінін байыбына бара алмай, елдегі кобейіп жаткан сергелдендер ушін озінен баскалардын барін кіналап, ел аман, журт тынышта озіне жау іздейді. Ал адамгершілік кеткеннен кейін не болатынын омірден де, Абай шыгармаларынан да жаксы білеміз. Міне, осынын барлыгы алдыга койылган накты жане улкен максаттын болмауынын салдары.   
      
Жогары максаты бар адамдардын омірі мулде баскаша болады. Арине, омірде дурыс, жогары максат болу керек екенін тусiну киын да емес. Кандай iс болса да адам баласы ауелi ол iстiн не ушiн керегi барын бiлуi керек емес пе? Онда букiл омiрдiн не ушiн керегi барын бiлудiн манызы да ешкандай куман тудырмаса керек. Максатты білу – адамнын озін-озі тануы жолындагы бiрiншi кадам. Адам омiрiнiн не ушiн керегi барын бiлген сон, ендi оны iске асыру мiндетi турады. Максатты іске асыру – екiншi кадам. Бiрiншi кадам – рухани бiлiм алу, ал екiншi кадам – ол бiлiмдi iске асыру. Бiрiншi кадам болмаса екiншi кадамнын болмайтыны да белгiлi. Сондыктан омірде ауелі дурыс максатты тауып, оны іске асырудын манызы оте зор.

Мысалы, жогары максаты бар рухани жолда журген адамдар кандай киын жанкиярлык сынактардан отетінін білеміз. Ал мемлекет колеміндегі максаттын манызын тусіну ушін ертедегі коне Египет тарихына коз жугіртейік. Египет халкы казіргі адамдарды тандандыратын, тусініксіз тылсым алемімен байланыскан жогары дамыган мадениет улгісін калдырды. Олардын пирамидалары калай салынганы алі кунге дейін бугінгі адамдарды тан калдырады. Олардын мемлекеті мындаган жылдар омір сурген екен. Сонда ол мемлекет ыдырамай сонша коп жыл калай омір сурген жане сол пирамидаларды мандай терлерімен салган халык бакытты болды ма? Бул суракка "арине бакытты болды" деп жауап беруге болады.


Ойткені, коне Египет мемлекетінін узак, ал халкынын бакытты омір суруінін себебі бар. Ол себеп – халыктын алдына койган улкен максаты болуында. Пирамида курылысы букіл халыктын жане мемлекеттін негізгі максаты болган. Себебі Египет халкы оздерінін фараондарын Кудайдын жердегі елшісі ретінде кабылдап, оларга ескерткіш орнатуды омір максаты деп караган. Бугінгі заманда бундай максат турлі дауларды тудыруы мумкін. Бірак маселе ол максаттын дурыс, не бурысында болып отырган жок. Маселе ол максаттын букіл халыкты бір кісідей жумылдырып, елдін омірін бір арнага салуында. Олардын бул максаттын оте жогары екеніне сенгендері сонша, оны аркім барлык жан-танімен кабылдап, тан кумары емес, жан кумарына айналдырган. Абай жетінші кара созінде "Таннен жан артык еді, танді жанга бас ургызсак керек еді" деп тан кумарын жан кумары баскарганда гана адамгершілік омір болатынын білдіреді. Коне Египет мемлекетінін узак, ал халкынын бакытты омір суру купиясы міне осында. Бунын озі салауатты омір кепілі болып табылатын Абай созінін дурыстыгынын далелі. Омір максатынын осындай манызы бар.

Сонымен, озін-озі дурыс танып, денi сау, салауатты омiр кешiп, бул омiрдiн рахатын кору ушiн аркiм ен ауелi омiрдегі оз максатын, ягни не ушiн омiр суруі керек, соны аныктап алуы керек. Адамнын омірде коретін кайгысы мен рахаты, барлык iс-арекетiнiн сипаты да осыган коп байланысты болады. Себебі максаттын да максаты болады.

Бір максат адамнын тан кумары ушін, екінші максат онын жан кумары ушін туады. Біріншісі, адамды томендететін болса, ал жан кумары максаты – керісінше, адамды жогарылатып, алга тартады. Сондыктан, адам омірінін маныздылыгы максаттын жогары, не болмаса томендігінде жатыр.

Омірде ен жогаргы максат бола ма? Болса ол кандай максат? Бул аркiмнiн алдында турган улкен сурак. Бул суракка жауапты улы адамдардан бастап карапайым адамдарга дейiн барi iздейдi. Шакарiм Кудайбердiулынын айгiлi бес сурагынын iшiнде де «Адамга тiршiлiктiн ен керегi не ушiн» деген сурак бар. Ол озiнiн «Уш анык» шыгармасында адам омiрiнiн тупкi максатын бiлу кажет екенiн айта келiп, букiл адамзат тiршiлiгiнiн натижесi де осы сурак жауабын дурыс табуга  байланысты екенiн бiлдiредi. Омір максатын дурыс тусінбеу казіргі кезде букiл адамзат касiретiнiн басты себебi болып отыр.

«Ей, бейбак! Сен бул жолмен Меккеге ешкашан да жете алмайсын, себебi бул жол Туркiстанга апарады», – деп мыскылмен айтылатын сопылардын канатты созi бар. Сол сиякты, алга койылган максат дурыс болмаса адам адасып, онын барлык iс-арекетi пайдасыз,  омiрi мансiз, боска сарп болып кетедi. Осылардын барлыгы карапайым тусiнiктер болса да, iс жузiнде Шакарiм атамыз койган омiрдiн негiзгi сурагына баршага ортак туракты жауап табу киын. Онын да себебi бар. Адам болмысы тан жане жаннан куралып жане бул екеуінін кумарлыктары екі турлі болгандыктан, адамнын санасы мен журегінде уздіксіз курес журіп жатады. Жан кумарын тан кумары женгенде адам жан кумарын умытады.

Тан кумары адамнын санасынын пісіп-осуіне байланысты сан алуан болады. Сондыктан, аркiмнiн акыл-есiне жане оган асер ететiн сырткы себептер: коршаган орта, саясат жане сол сиякты когам омiрiнiн баскадай жагдайларына байланысты адамдардын максаттары да сан алуан. Бул туралы Абайдын «Аркiмнiн максаты оз керегiнде" дейтiнi бар емес пе?! Ойшыл омiр базарында аркiмнiн максаты ар турлi екенiн былай деп бiлдiредi:

Базарга, карап турсам, аркiм барар,
Iздегенi не болса, сол табылар.
Бiреу астык алады, бiреу – маржан,
Аркiмге бiрдей нарсе бермес базар.

Аркiмнiн озi iздеген нарсесi бар,
Сомалап акшасына сонан алар.
Бiреу укпас бул создi, бiреу угар.
Багасын пайым кылмай ан-тан калар.

Создi угар осы кунде кiсi бар ма?
Демеймiн жалпак журтка бiрдей жагар.
Жазган сон жерде калмас тесiк моншак,
Бiреуден бiреу алып, елге тарар.

Бiр кiсi емес жазганым, жалпак журт кой,
Шамданбай-ак, шырактар, уксан жарар.
“Ит маржанды не кылсын” деген соз бар,
Саулесi бар жiгiттер бiр ойланар. 

(“Базарга, карап турсам, аркiм барар”. 1886 ж.)

Ойшылдын осы оленiнен коп нарсенi угуга болады. Бiрiншiден, бул омiр аркiмнiн сана-сезіміне байланысты оз керегiн iздеген базар тарiздi, сол омір базарында аркiм озiнiн керегiн табады. Бiреу карын камын ойлап астык іздесе, бiреу одан да жогары максат устанып маржан іздейді. Омiр базары аркiмге бiрдей нарсе бермейдi – аркiмнiн озiнін санасына байланысты iздеген нарсесi бар. Аркім сол іздеген нарсесін сана-сезімінін денгейіне, кабiлетiне байланысты табады. Сатып алушы калтасындагы акшасы жетпесе калаган нарсесін ала алмайтыны тарiздi, омiр базарында да озiнiн сана-сезім, ой-оресі, кабілеті сай келмесе                коздеген максатына жете алмай зардап шегеді. Бул оны ауруга, уятка, турлі корлыктарга урындырып, омірін бакытсыз етуі мумкін. Сондыктан аркім озінін сана-сезімі мен ой-орісін кенітіп  отырса гана бул омір базарынан келесі омірге табыспен оралады.

Арине, бул создер жалпак журттын барлыгына бiрдей жагуы мумкiн емес, сондыктан Абайдын терен ойларын дурыс тусiнбей, оган карсы каруласкан адамдар да болган. Ондай корiнiстердi бугiнгi кундерде де жиi коремiз. Себебi, терен создi угар кiсi аркашан да аз. Акын "Шамданбай-ак, шырактар, уксан жарар" деп осыны  болжап айтып отыр. Сонымен бiрге, ойшыл тесiк моншактын бiреуден бiреу алып елге тарап, жерде калмасына умiт артып, олен сонында созiн саулесi бар жiгiттерге арнайды. Бiз де бул жазгандарымызды барлык журт бірдей кабыл алып, колдап кетер деген ойдан аулакпыз. Себебі арі карай Абайдын терен сырлы создерін аркімнін кабылдай бермейтін, бір караганда тусініксіз, купиясы мол дуниелер тургысынан карастырамыз. Дегенмен, аркiм дурыс тусiнiп, барлыгын кабылдап кетпесе де, Абай бабамыз тарізді, біз де  бул жазгандарымыздын жалпы журтка пайдасы болар деп умiттенеміз.

Енді адамнын максатына байланысты кандай талаптардын болатынына келейік. Аркімнін ой-орісіне байланысты сан килы талаптардын болатыны туралы ойшыл озiнiн кырык тортінші кара созiнде былай дейді:

«Талаптын iшiнде адам баласы кобiнесе басына кадiр iздеп, сол талапта болады. Бiреуі мал куып жатыр. Сарандыкпен, арамдыкпен, айтеуiр мал тапсам, «мал тапкан ердiн жазыгы жок» дейтугын, «малдынын бетi жарык» дейтугын макалга сенiп, халыктын турiне карай, ит те болса, малдыны соге алмайды деп, бул мал ;ам пайда, ;ам касиет болады бойыма дейдi. Мунысы рас, казактын оз кулкына караганда, бiрак адамдыкка, акылга караганда, казак тугiл, конiл жиiркенетугын iс. Осыган карай бiреу ер атанамын, бiреу кажеке атанамын, бiреу молдеке, бiреу бiлгiш, ку, сум атанамын деп, сол харекетте жур».

Ойшыл адамнын сана-сезіміне байланысты осындай ар турлi жаксы-жаман омiр талабы, ягни максаты болатынын корсетедi. Бiрак осылардын кайсысы болса да туракты емес, озгергіш жане арты корлыкка акелетін максаттар. Сондыктан булар озгермейтiн негiзгi максат бола алмайды. Албетте, булардын барлыгы да адам омiрi ушiн оте кажеттi екенi белгiлi. Дегенмен де, омірдін барлык максатын біріктіретін жане олардан жогары турган, омiрдiн мангiлiктi багытын аныктайтын, туракты жалпы бiр максат болса керек.

Айтпесе, адам баласынын iшетiн тамак, жататын орын, озiнен кейiн урпак калдыру тарiздi тек кана тан кумарымен, тiршiлiктiн бiр саттiк камымен гана омiр суретiн хайуандардан не айырмашылыгы бар? Ал Абай адам мен хайуаннын арасында улкен айырмашылык барын озiнiн жетiншi, жиырма жетiншi, отыз сегiзiншi кара создерiнде таптiштеп тусiндiрiп кеткен едi гой. Бул туралы «Бiрак булардын малдардан айырмашылыгы – оздерiнiн касиеттерi мен табигатын озгертуге мумкiндiктерiнiн барлыгында» деп, улы Руми да айтып кеткен. Бул айырмашылык адамды омiрдiн тупкi максатын iздеуге итермелейдi.

Тупкi максатты тусiнiп-сезiнуді киындататын тагы бір себеп – ол адам омірінін максатынын букiл болмыс максатымен байланысты екендігінде болса керек. Болмыс максаты бiржагынан курделi болса, екiншi жагынан аркiмге ашыла бермейтiн купия болып келедi. Абай таза ниетпен iзденiп талпынган адамга ол купиянын ашылатынын бiлдiредi.

Сонымен, Абай бабамыздын айтуына караганда омірде максат болу керек. Ол максат негурлым жогары болса, солгурлым адам омірі манызды болып, ал ен жогаргы максатка умтылса – омірдін шынына жетуге болады.

Енді ен жогаргы максаттын не екеніне келейік. Жан таза рухани негізде болгандыктан, онын кумары да рухани азыкпен канады. Таза рухани азык Туп Иеде. Ендеше жан кумарын кандыру ушін Туп Иеге кайтуды ойлап, коксеу керек. Бул туралы данышпан былай деп жазады:

Мекен берген, халык кылган ол ламакан
Туп иесiн коксемей бола ма екен?
Жане оган кайтпаксын, оны ойламай,
Озге максат акылга тола ма екен?
         
(«Лай суга май бiтпес кой откенге». 1895 ж.)

Абай Туп Иенi сипаттай келiп бiздiн  Оны коксеуiмiз, ягни Оган талпынуымыз керек екенiн айтып, онын себебiн тусiндiредi. Ал ол коксеуiмiз, ягни Оган деген куштарлыгымыз тек «Туп Иеге», ягни Кудайга кайтканда гана орындалады. Сойтiп, ойшыл адам омiрiнiн негiзгi максатын корсетедi. Ол максат – Туп Иеге (Кудайга) кайту. Акын сонымен бiрге бунын неге негiзгi максат екенiн бiлдiредi. Себебi, Туп Ие «мекен берген, халык кылган», ягни адам омiрiне кажеттiнiн барлыгын берген Жарылкаушы.

Фани омiрдегiлер ол Туп Иенi естерiнен шыгарып адаскандар. Сондыктан оз камдары ушiн гана омiрiн арнап, Жаратушыны умытып бурыс жолда жур. Маселе осыны тусiнiп дурыс жолга тусуде. «Адасканнын алды жон, арты сокпак» дейдi Абай. Егер адам адасканын бiлсе, ол дурыс жол iздеп, адасудан шыгуга умтылады. Ал егер бiлмесе, онда ол сол бiлмеген калпы адасып журе бередi. Сондыктан аркiм бул омiрде адасканын бiлiп, одан шыгуга умтылуга тиiстi. Ол ушiн алдындагы негiзгi максатты аныктай бiлуi керек. Оны ойшыл «Туп Иеге кайту» деп аныктап берiп отыр. "Озге максат акылга кона ма екен?» деп баска максатты iздеу акылсыздык болатынын бiлдiредi. Абай адам омiрiнiн максатын осылай ашкан.

Сонымен бiрге, Жаратушы барлык жараткандарына мекен берсе де озi мекенсiз (ламакан) деп, Абай Туп Иенiн бiзден айырмашылыгын корсетіп, Онын мекені баска дуниеде екенін білдіреді. "Халык кылган" деген создi отбасы,  ру,  улт, мемлекет, тагы сол сиякты адамдарды когамдастыратын бiрлiк, уйым турлерi деп тусiнетiн  болсак,  онда арбiр когамнын, сонымен бiрге букiл  болмыстын, мiндетi тупкi максатка, ягни аркiмнiн Туп Иеге кайтуына барынша мумкiндiк жасау  екенiн  коремiз.

//2. Омiр максатына жету кепілі//

Абай ілімі бойынша адам омірінін максаты Туп Иеге кайту екенін білдік. Ал енді ол максатка жету ушін не істеу керек? Не етсек оган жете аламыз, ягни адам омірінін тупкі  максатына жетудін кепілі бар ма? Бул сурактын жауабын ойшылдын айгiлi «Алланын озi де рас, созi де рас» оленi мен отыз сегiзiншi кара созiнен табамыз. Ойшыл адам омірінін максатына жету кепілі –  Алла тагалага суйіспеншілікке жету екенін білдіреді. Бул туралы Абай былай деп жазады:

Махаббатпен жараткан адамзатты,
Сен де суй ол Алланы жаннан таттi.
Адамзаттын барiн суй бауырым деп,
Жане хак жолы осы деп адiлеттi.

Осы уш сую болады имани гул,
Иманнын асылы уш деп сен тахкик бiл.
Ойлан дагы, ушеуiн таратып бак,
Басты байла жолына, малын тугiл.

Дiн де осы, шын ойласан, тагат та осы,
Екi дуниеде бул тасдик -– Хактын досы.
Осыларды бузатын жане уш iс бар:
Пайда, мактан, ауеской – онан шошы.

(«Алланын озi де рас, созi де рас», 1902 ж.)

Улы акыннын шексіз коркемдік пен тупсіз ой теренін білдіретін бул создерін адамнын омір максатына жетуінін булжымас трактаты деуге болады. Себебі кеменгердін бул ойы адамзат тарихында турлі касиетті жазбаларда аныкталып, данышпан, аулиелердін омірімен шындалып жеткен шындык. 

Оленнiн бiрiншi шумагынан, Абайдын озi жазып отыргандай, иманнын уш асылын коремiз. Онын бiрiншiсi, "Алла тагала махаббатпен жараткан адамзатты". Екiншiсi, сол себепті, "Ол Алланы сенiн де суюiн жане жаннан таттi суюiн керектiгi". Ушiншiсi, "Адамзаттын барiн суй бауырым деп жане Хак жолы осы деп адiлеттi". Булар – Абайдын айгілі "уш суюі".

Ендi осы уш суюдін магынасын дурыс тусініп, бойымызга теренірек сініру ушін ойшылдын озi нускагандай, ойланып, ушеуін таратып багайык. Абай ілімі рухани, толык болгандыктан, оны рухани жетілу жолында да, материалдык оркениет жолында да колдануга болады. Уш суюді ауелі баки алем тургысынан карастырамыз. Бiрiншi, "махаббатпен жараткан адамзатты" деген тужырым омiрдегi махаббат козiнiн кайда жатканын бiлдiредi екен.

Алла тагала адамзатты махаббатпен жаратса, онда букіл адамзат когамындагы махаббат козі – Алла тагала болса керек. Біз барлыгымыз да шексіз мейірімді Алла тагаланын махаббатынан жане Онын махаббатымен жаратылганбыз. Ендеше, отбасындагы жубайлар, ата-ана мен бала, туган-туыскан, достар арасындагы махаббат турлерi сайып келгенде Алла тагаланын корінісі, Онын шапагат нуры болып табылады. Ягни, адам омiрiнiн, тiптi букiл болмыстын жалпы себебi бар. Ол себеп – Алла тагаланын махаббаты. Отбасы, турлi когамдастыктар, халыктар, тiптi букiл адамзат омiрi осы махаббаттан куат алады.

Махаббат – адамдарды бiрiктiрiп, жакындастыратын куш. Букіл болмыс – махаббат корiнiсi. Тіпті, гарыштагы турлі планеталар мен жулдыздардын, Кун мен Жердін белгілі бір кашыктыкта бірін-бірі айналып журуі де олардын бір-біріне деген махаббат корінісі деп тусінуге болады. Біз оны тек тартылыс куші деп атаймыз. Махаббат бар жерде тутастык, бiрлiк бар. Махаббат болмаган жерде болмыс турлерінін тутастыгы бузылып, барлыгы бiр-бiрiнен алыстап, бейберекет болып шашылады.

Адамзат когамында отбасынан бастап улкен империяларга дейiн болiнiп, болек-болек болып ыдырап, акыры мулде жойылып кету себебi мiне осында. Когам омiрiнде бугінгі отбасынын бузылуы, ал мемлекет денгейiнде бурынгы Кенес Одагынын ыдырап кетуі мунын жаксы мысалы. Сонымен, Алла тагала барлыгымызды Озінін махаббатымен, ягни суйіспеншілігімен жараткан.

Сондыктан Абайдын беретiн екiншi манызды тужырымы – "Сен де суй Ол Алланы жаннан татті". Бул создерден Алланы суюдін шыны кандай екенін кореміз.  Алланы сую туралы ойын ойшыл отыз сегiзiншi кара созiнде де кайталайды. Ол Алла тагаланын адамды махаббатпен жаратканын далелдей келiп «Кiм озiне махаббат кылса, сенiн де оган махаббат кылмагын карыз емес пе?» деп адамды мiндеттей жазады. Сойтiп Абай Алла тагалага махаббатка жетудi оленiнде де, кара созiнде де аныктай тусiп, оны мiндет ретiнде корсетедi. Алла мен адамнын арасындагы суйiспеншiлiктi акыннын осылай ныктап корсетуiнiн себебi – бул негiзгi максатка жетудiн, Туп Иеге кайтудын кепiлi. Баска жол жок. Алла тагала озiн суйгендi ерекше суйiп, оны озiне кайтарып алады.

Осындай жогары суйіспеншілікке аркім жете ала ма? Енді осы сурактын жауабына келейік. Махаббат арбір жан иесінін касиеті. Себебі, Абай айткандай, Алла тагала адамзатты махаббатпен жараткан. Махаббат сезімі адамдардын барлыгына тан касиет екенін кунделікті омірден де коруге болады. Біреуді жаксы кормейтін адам болмайды. Бірак сол суйіспеншілік адамга бірден келе калмайды, ол біртіндеп жетіледі.

Адам баласы омiрiнiн алгашкы кезiнде ауелi ата-анасын жаксы коредi, сонан кейiн онын суйіспеншілігі агалары мен карындастарына, ал осе келе озiнiн отбасына, когамына, отанына, халкына, немесе тiптi букiл адамзатка багытталуы мумкiн. Осылай махаббат сезімі жетіліп, терендей береді. Бул – суйіспеншілікті жетілдіру жолы.

Жан ауелі озіне жакын жанды, сонан кейін баска жандарды, сойтіп, кезінде Улкен жанды, Алла тагаланы сую мумкіндігіне жетуі мумкін. "Жакынынды озіндей жаксы кор" деген соз бар. Бул суюдін алгашкы кадамын білдіреді. Бірак букiл адамзатка деген махаббаттын озi суйiспеншiлiктiн шыны емес. Ол шынга котерілу ушін ауелі махаббаттын ен жогаргысы не екенiн бiлуіміз керек.

Махаббаттын ен жогаргы шыны – махаббат козі болып табылатын Алла тагаланын Озіне деген махаббат болса керек. Сондыктан, бул акикатты «Сен де суй Ол Алланы жаннан таттi» деп Абай бабамыздын озі де корсетiп отыр. Бул сую – лаззаттін де шыны.

Аллага суйіспеншілікке жету онай емес екенiн улкен гуламалардын барлыгы да растайды. Алланы бірден сую мумкін емес болгандыктан, ауелi Онын жараткандарын суюге умтылу керек. Сондыктан Абай озінін ушiншi тужырымында «Адамзаттын барiн суй бауырым деп, жане Хак жолы осы деп адiлеттi» дейдi. Бул – Алла тагалага суйіспеншілікке жету жолы. Себебi Алла тагаланын жараткандары аркылы гана Онын Озінін хикметтерін сезе аламыз.

 Бул туралы Абай "Адамды суй, Алланын хикметін сез, не кызык бар омірде онан баска?" десе, Мухаммед пайгамбарымыздын сахабалары Алла тагаланын жараткандары аркылы Алла тагаланын Озiн коретiнiн айткан. Бул кун саулесiн кору аркылы куннiн озiн корумен бiрдей. Алла тагала бiздiн сезiмдерiмiзден сырт жаткандыктан, бiзге Оны корiп, бiрден тоте сую мумкін емес, сондыктан Онын жараткандары – адамзатты сую аркылы тупкi максатка жетемiз. Сойтiп букiл адамзатты сую аркылы Алланы суюге жете аламыз. Сонымен бірге, коптін пайдасын коздеп, онын камын ойласа, сол Алла тагаланын суйiктiсiне айналады.

Алла тагала барлыгын жаратушы болгандыктан, Ол бул алемнен ештенеге, ешкiмнiн кулшылыгына муктаж емес. Ягни Онын озiне ешкiмнiн кызметi кажет емес. Бiрак Ол шексiз мейiрiмдi. Сондыктан, Ол осы фани алемнiн курсауында азап шегiп  журген пенделерiн кейiн карай Озiне кайтарып алгысы келедi. Бул туралы Абай былай дейдi:

Мазлумга жанын ашып, iшiн куйсiн,
Харекет кыл, пайдасы копке тисiн.
Коптiн камын ауелден Танiрi ойлаган,
Мен суйгендi суйдi деп Иен суйсiн.

Коптiн барiн коп деме, коп те болек,
Коп ит женiп кок иттi кунде жемек.
Гадалат пен мархамат – коп азыгы,
Кайда корсен, болып бак соган комек.

(«Кок туман – алдындагы келер заман», 1897 ж.)

Абай ойы бойынша бул алемдегi касiретке ушыраган адамдарга (мазлум)  жанын ашып, iшiн куйiп жаксылык iстесен, онын камын ойлаган Танiрi де Мен суйгендi суйдi деп сенi суйедi. Осылай ойшыл халыкка кызмет етудін тупкі манін корсетеді.

Бiрак жаксылык жасаудын да оз жонi бар. Жаксылык турi барлык адамга бiрдей болмайды. Олар адамнын сана-сезіміне байланысты ар турлi. Мысалы, бiр адамга карын тойдырып тан кумарын кандыру ушiн бiр тiлiм нан керек болса, ал екiншiсiне жан кумарын кандыру ушiн рухани білім керек.

Тан кумарымен журген адамдар кобінесе жан кумарымен журген адамды тусінбейді, сондыктан олар карсы каруласып, богет жасауга умтылады. Бундай адамдар бугінгі кундерде де бар, Абай кезінде де жеткілікті болган. Абайдын "етекбасты коп кордім елден бірак" дейтіні тегін емес. Бірак адам баласы озінін арекетінде адiлет (гадалат) пен ракымдылык (мархамат) тургысынан шыкса ол кателiк жiбермейдi. Харекеттiн ен жогаргысы – адамга рухани бiлiм беру аркылы Кудай жолына тусiрiп, оны Туп Иеге кайтару. Бул туралы Куран мен хадистерде коп айтылады.

Адамзатты сую ушін оган кызмет ету керек екеніне баскадай да далел келтіруге болады.   Бiреудi сую ушін оган жаксылык жасап, онымен карым-катынасты ныгайту керек. Карапайым омірде де біреуге суйiспеншiлiкке жету ушiн ауелi оган жаксылык iстеуге умтылуымыз керек екенi белгiлi. Сонда ол да бiздi багалап, оз кезегiнде сондай жаксылык жасап, озара сыйластык, суйiспеншiлiк катынас орнайды. Осыдан адамзатты сую ушiн адамдарга жаксылык жасап, оган кызмет кылу мiндетi туады. Сойтiп, адамдарга кызмет кылу аркылы букiл адамзаттын суйiспеншiлiгiне боленуге болады. Ендеше адамзатты суйiп, Туп Иеге кайту жолы – адамдарга кызмет кылу.

Енді Абайдын уш суюін фани омір тургысынан карастырайык. Фани омірде аділет зандылыгы ен негізгі зандылыктардын бірі. Аділетті сую керек екенін Абай да, Шакарім де оз шыгармаларында жиі айтады. Сондыктан, ушінші суюді "Жане Хак жолы осы деп аділетті суй" деп тусінуімізге де болады. Ал "Махаббатпен жараткан адамзатты" деген оленнін бірінші жолы адамга байланысты емес болгандыктан, уш сую катарына жатпайды деуге болады. Сонымен уш сую былай болып шыгады:
1. Адамнын Алланы суюі;
2. Адамнын адамзатты суюі;
3. Адамнын аділетті суюі. Бірак баки алем ушін бундай жіктеу келмейді. Себебі баки алемде барлыгы Алла тагаланын тонірегінде жиналып, бір максатта болгандыыктан, аділетсіздік деген болмайды гой. Себебі онда букіл жаратылыс бір Жаратушынын разылыгы ушін толык аділеттілікпен болады. Ол алемге "сен аділетті суй" деген кагиданын кажеті жок.

Кейбір абайтанушы галымдар уш суюдін баки алем тургысынан алган тужырымын куптайды. Осы арада айта кететін бір жагдай бар. Кезінде мен озім академик Заки Ахметовтен уш суюдін осы тусы туралы "Осы уш сую туралы М.Ауезов калай айткан?" – деп сурадым. Сонда академик: "М.Ауезов олай да айткан, былай да айткан," – деп жауап берді. Арине, атеистік заманда "Алла сені суйеді" деп айтудын озі онай болмады гой. Сондыктан, уш суюдін турліше кабылдануы бек мумкін.

Абай осы уш суюдi діннін негізгі мані ретінде корсетеді. Акын оларды имани гул деп атап, онын шын  ойласан  дiн  де, тагат (Аллага  гибадат кылу) та болатынын айтып, екi дуниеде (рухани мен материалдык дуниеде) бул тасдик  (шындык) – Хактын  (Кудайдын)  досы деп багалайды. Cойтіп, Абай бабамыздын ілімі бойынша уш сую иманнын тірегі, ягни оларды журекте бекітсен, ол діннін де, Кудайга кулшылыктын да іргетасына айналады.

Алланы суйген адам барлык максатка жетедi. Ондай жогары денгейде адам баласы озiнiн материалдык алемдегi барлык мiндетiнен арылады. Оган Кудайга гибадат кылу да, дiн жолын устану да жетiлу ушiн керексiз болып калады. Ол омiрдiн негiзгi максатына жеттi. Бул барлык максатка жеттi деген соз. Бiрак Абай отыз сегiзiншi созiнде «Бiрак аулиелердiн де барi бiрдей таркi дуние (дуниеден безген) емес едi» дейдi. Ондай адам омiрдегi мiндетiн ендi баскаларга улгi корсету ушiн орындайды. Омiрдiн бул тупкi максатына жету оте курделi, Абай созiмен айтканда «Бул жол – бек шетiн, бек назiк жол». Бул – Кудайга кулшылык жолы.

//3. Абай іліміндегі имандылык//

Абай мурасынан табатын тагы бір оте терен рухани магына – ол адам омiрiнiн тупкі максаты. Данышпан адам омірінін тупкі максаты – «Туп Иеге кайту» дейді. Бул максатка жету ушiн Алла тагалага деген махаббатка ие болу керек. Ягни, иандылык керек. Сонда гана Алла тагала Озінін суйіктісін Озіне кайтарып алады.  Сонда гана мейiрiмдi Алла тагала канагат табады. Ендеше адам баласы ушін ен улкен кызмет – ол Алла тагаланын разышылыгы ушiн адамзаттын барiн бауырым деп суйiп, оган омірдін тупкі максатына жетуге комектесу. Рухани алемге кайту тек кана рухани білім алып, оны омірде колдану барысында жан дуниесін тазарту аркылы гана болмак. Сойтiп, Кудайга кулшылыктын ен улкені – адамзатка рухани білім беру аркылы, оган омірдін жогары максатына жетуге комектесу.

Сонымен бірге, оте манызды бір жагдайды естен шыгармау керек. Біз іс-арекетімізді Алла тагаланын разышылыгы ушін жасаганда гана кулшылык болып табылады. Айтпесе біздін барлык іс-арекетіміз моральдык-этикалык, арi кетсе гуманистiк денгейде гана калып, карапайым дуниелiк iске айналып, негiзгi максатка жеткiзе алмайды.

Абай ілімі бойынша адамнын негізгі міндеті – Алла тагалага кулшылык ету екені жонінде коптеген далелдер келтiруге болады.

Бiрiншi, Алла тагалага кайту ушiн адамнын барлык іс-арекеті Онын разылыгы ушін болу керек. Сонда адам Онын суйiктiсiне айналады. Ал, Алла тагаланын суйіктісі болуга Оган кулшылык ету аркылы гана жетуге болады.

Екiншi, Алла тагалага кулшылыктын керектiгi отыз сегiзiншi кара созiнде Абай корсеткен «Алла – бiр», ягни «Абсолют – бiр» деген тужырымында жатыр. Алла бiр болса, Ол толык бутiн. Ендеше болмыстын барлык корiнiстерi, сонымен бiрге жан иелерi де сол толык бутiннiн курамына кiредi. Сойтіп, барлык жан иелерi Онын курамындагы болiктерi болып табылады. Ол болiктер оздері курайтын тутаспен бiр болулары керек, ягни олар толык бутiннiн разылыгы ушін омір сурулері керек. Бул букiл алемнiн жаратылу манi. Ендеше адам да сол толык бутiннiн бiр болiгi бола отырып, Онын разылыгы ушін кулшылык етуi керек.

Сонымен бiрге, бутiннiн болiгi бутiннiн ниет-калауымен омiр суреді. Ендеше барлык болiктердiн максаты да сол ортак ниетпен уйлесуі керек. Окiнiшке орай, фани алемде кейбір жан иелерi Туп Иеден болiнiп, бутiннiн ниетінен шыгып, оз калауларымен омiр сургiлерi келедi. Фани омiрдегi адамдардын омiр максаттарынын сан килы болатын себебінін бірі осы.

Абай он жетiншi кара созiнде кайрат, акыл, журектiн арасында дау туып, олардын гылымга калай жугiнгендерi туралы айтатыны бар. Ортак максаттан ауыткыган кезде не болатынын корсету ушін бiз де сонын iзiмен, мысал ретiнде, бiр ангiменi келтiрейiк.

Адамнын дене мушелерiнiн барлыгы, сайып келгенде, онын асказанын тамакпен камтамасыз ету ушiн кызмет жасайтыны белгiлi. Онын кулагы кай жерде тамак барын естидi, аягымен сол жерге барады, козiмен жолды коредi, мурнымен тамактын иiсiн сезедi, колымен аузына салады, тiсiмен унтактап, онешiмен асказанга карай жiбередi. Сойтiп асказан канагат алып, тамакты корытып, куатты букiл денеге таратып, барлык мушелердi канагаттандырып, оларга куш-куат бередi. Бiрде дене мушелерi асказанмен араздасып, оган карсы шыгыпты. «Бiз неге барлыгымыз бiр асказанга кызмет жасауымыз керек? Бiздiн озiмiзге гана кызмет жасагымыз келедi. Сондыктан будан былай карай асказанга кызметімізді токтатамыз», – деп дене мушелерінін барлыгы асказанга карсы ереуіл жасаган екен. Сойтiп кулак тамактын кайда барын тындамай, озiне унаганын тындап, коз оган апаратын жолды корсетпей, баска жакка карап, кол озiне гана унаган арекет жасап, мурын озiне унаган иiстердi иiскеп кеткен екен. Осылай арбiр муше бостандык алып, ортак максаттан бас тартып, оз беттерiмен канагат iздей бастапты. Бiрак, бiраз уакыт откен сон, олардын барлыгы алсiреп, оздерiнен куат кетiп бара жатканын сезiнедi. Оз беттерiмен iстеген арекеттерi оларды канагаттандырмай, керiсiнше азапка тусiре бастайды. Олар буны аныктау ушiн кайтадан мажiлiс курып, барлык зардаптарынын себебi оздерінін ортак максаттарынан бас тартып, болініп кетулерінен екенін аныктайды.

Сойтiп, олар бул істерінін бурыс екенін тусініп, ендi дурыс  жолга тусіп, барлыгы кайтадан бiр асказанды канагаттандырып, кызмет жасай бастаган екен дейдi. Сол кезден бастап дененін барлык мушелерi кайтадан канагат алып, оздерiнiн зардаптарынан кутылыпты. Сол сиякты, адамнын асказаны букіл денеге куат бергендей, барлыгына ортак бір Туп Ие де букіл болмыска куатын береді. Сондыктан барлык боліктер Оган кызмет етіп, Онын разылыгы ушін кулшылык еткенде гана олар нагыз канагат алады.

Ушiншi, букіл жаратылыс Алла тагаланын разылыгы ушін, ягни Оган кулшылык ету ушін жаратылган.  Себебі Абай созiмен айтканда, Алла «бiр», ендеше,  Ол – тутас, ягни Алладан баска ештене жок. Алладан баска ештене жок болса, онда барлыгы Онын корінісі жане Ол озін озі канагаттандырады. Егер Ол басканы канагаттандыру ушiн жаратса, онда Алладан баска тагы да бiреудiн  болганы. Бул мумкiн емес. Сонымен, Алла тагала оз разылыгы ушiн жарататын болса, онда Онын жараткандары – жан иелерiнiн барлыгы да бiр Алла тагаланы риза етіп жур. Бiрак буны бiрi бiлсе, ал, бiрi бiлмейдi. «Мен барлыгын  озiм ушiн жане озiм жасап журмiн» дейтiндер бар.

Тортiншi, кулшылык ету – адамнын табиги касиетi. Оган былайша коз жеткiзуге болады. Жан иесi бiреудi суймей омiр суре алмайды. «Махаббатсыз омiр бос» дейдi Абай. Себебi, жан лаззатка толы, ал лаззат тек махаббат аркылы келедi. Сондыктан, барлыгымыз да  лаззатты iздеп, ынталанып, махаббатты коксеймiз. Махаббатты тапканнан кейiн, оган камкорлык корсетiп, кызмет жасауга умтыламыз.

Сондыктан омiрде адамнын бiреуге кулшылык етуi (бiреуге кызмет етуi) онын бойына бiткен айырылмас касиет. Кандай адам болса да бiреуге кызмет етедi: озiнiн отбасына, жолдасына, когамына,  отанына жане тагы баскаларга. Тiптi, ешкiмi болмаса ит, мысык асырап, соларды жаксы корiп, кутiп-багып, кызмет етедi. Бiреуге кызмет етпейтiн адам болмайды. Осыдан бiреуге кызмет ету – адамнын айырылмас табиги касиетi екенiн коремiз. Ал бiреудi канагаттандыру адамнын рухани болмысынан туады.

Жан – кiшкене  рух, ягни Жогары Рухтын болшегi болып табылады. Сондыктан, рухани алемде кiшкене рухтын мiндетi – Улкен Рухты разыландыру, ягни Оган кулшылык жасау. Бул фани алемде кiшкене рух озiнiн бул мiндетiн умыткандыктан, ол озіне кызмет етіп, озін разыландырады. Аркiм озiне унаган iстердi жасап, озiне унаганга кызмет етедi. Бiрак одан толык канагат жок. Бул – адамдар зардабынын басты себебi. Ал ол озiнiн мангiлiк касиетiн – кулшылык етудi себептердiн себебi Жогары Рухка арнап, негiзгi мiндетiн аткарса, сонда гана ол барлык жан иелерiн канагаттандырып, озi де канагат табады.

Бесiншi, бiреудi жаксы кору ушiн ауелi онымен танысу керек, егер онын кадір-касиеттерi жаксы болса, ол адам унауы мумкiн. Сол сиякты, Алла тагаланы сую ушiн де ауелi Онын кадір-касиеттерiн танып тусiну керек. Бiрак адам баласы озiнiн шектеулi ой-орiс, сезiм мушелерiмен Шексiздi тани ала ма? Абай бул суракка отыз сегізінші кара созінде «Алла тагала шексіз, біздін акылымыз шектеулі. Шексізді шектеулімен тусінуге болмайды» деп жауап бередi. Онда не iстеу керек? Оган бiр-ак жол бар. Ол – озiн рухани денгейге котеру. Бул Кудайга кулшылык аркылы гана болады. Кудайга кулшылык кезiнде бiз Оны риза ете алсак, онда Онын озi бiздiн журегiмiзге ашылады. Сойтiп бiз Оны тани аламыз. Тану аркылы Оган суйіспеншілікке жетеміз. Себебi Одан артык сулу, куштi, данкты, даулеттi, жомарт, бiлiмдi, ракымды ешкiм жок. Сондыктан Оны тану ушiн кулшылыкка тускен адам ешуакытта да окiнiште калмайды.  Керiсiнше, шексiз бакытка кенеледi.
 
Алтыншы, егер Алла тагаланын шапагаты туспесе адам баласы ешуакытта Онын суйiспеншiлiгiне болене алмайды. Барлык жандар тарiздi Алла тагаланын да калауы бар. Сондыктан, кiмге шапагатын жаудыру Онын ыркында. Онын шапагатын алу ушiн Онын разылыгы ушін іс-арекет жасау керек. Бул – Оган кулшылык ету керек деген соз.

Жетiншi, бiз Алла тагаланын алдында карыздармыз. Ол карызымызды отеу ушiн Оган кулшылык жасауымыз керек. Бул туралы Абай озiнiн жиырма жетiншi кара созiнде айтады. Ол адам баласын хайуаннан артык жаратканына далел келтiрiп келедi де, арi карай былай дейдi:

«Ол далел болса, адам баласын артык корiп, камын ауелден Алланын озi ойлап жасаганына да далел емес пе? Ендi адам баласынын кулшылык кылмакка карыздар екенi маглум болмай ма?».

Мiне, Абай бабамыздын iлiмi аркылы келтiрiлген осы жетi далелдiн озi де Кудайга кулшылык ету керектiгiне коз жеткiзу ушiн жеткiлiктi тарiздi. Кейде «кулшылык» деген создiн кейбiреулерге унамсыз болып корiнуi де мумкiн. Сондыктан онын магынасын осы арада тусiндiре кетейiк. Алла тагалага деген  кулшылык фани алемдегi кулшылык емес.

Фани алемдегi кулшылык адамды баскадан томендетiп, озiн оган кызмет етудi бiлдiредi. Ал Алла тагалага кулшылыктын магынасы мулде баска. Жаратушы ен жогаргы шексiз Жан болгандыктан, Оган кулшылык жасаган адам томендемейдi, керiсiншi, рухани касиет алгандыктан, ол шексiз жогарылай бередi. «Кудайга кулшылык» деген соз фанилiк емес, рухани магынасы бар.

Сонымен, барлык жан иелерi Алла тагалага кулшылык аркылы бiртiндеп тазарып, тубiнде Оган деген суйiспеншiлiкке жетiп, Туп Иеге кайтады. Бiрак аркiмнiн баратын жерi де, кайтатын уакыты да ар турлi екенiн умытпауымыз керек. Бул маселелер тек рухани таза жолда журген адамдардын гана ангімесі болгандыктан, бул жерде ол туралы соз козгамаймыз. Тек бір гана ескертетініміз – Абайдын Туп Иеге кайту туралы кагидасы «Шын манiнде бiз Алланыкiмiз жане Оган кайтамыз» деген Куран созiнен шыгып, онымен толык ундесіп жатканы.

Абай корсеткен Туп Иеге кайту максаты адам баласы ушiн гана емес, букiл болмыс корiнiстерiне ортак болса керек. Алемнiн барлык данышпан, аулиелерi де адамзат омiрiнiн негiзгi манi жане барлык дiни жолдардын негiзгi максаты осы деп бiлетiнi белгiлi. Касиеттi Куранда да осылай айтылады.

Бул максатка жету жолы оте узак жане турлi белестерге болiнiп, аркiмнiн оган жету тагдыры санкилы болады. Себебi аркiмнiн журек козінін шел басу денгейі артурлі. Коп адамдар тупкi максатты толык тусiнбегендiктен сол фанилiк, ягни уакытша максаттармен алданып, коп омiрiн ауремен откiзiп алады. Сондыктан Абай бул омірдін кыска жане откінші екенін ескертіп, адамды тура жолга салу ушін былай дейді:

Адамзат – бугiн адам, ертен топырак,
Бугiнгi омiр жаркылдап алдар бiрак.
Ертен озiн кайдасын, бiлемiсiн,
Олмек ушiн тугансын, ойла, шырак.

Сонымен, корыта айтканда, букiл болмыс Жаратушынын калауын орындауга, ягни жан иелерiн Туп иеге кайтаруга жаратылган. Адам омiрiнiн максаты – осыны дурыс тусiнiп, колдана бiлу. Абай айтып отырган «Туп Иеге кайту» деген адам омiрi максатынын туп казыгы осындай. Ал Туп Иеге кайту жолы бiреу – ол Кудайга кулшылык. Сондыктан жан иелерiнiн максаты – Алла тагаланын калауымен омір суру, ягни Онын разылыгы ушін омір суру. Бiрак бул акикатты аркiм мойындай бермейдi, себебi олардын кокiрек коздерi шелмен жабылган.

Абайдын «Максутым – ...наданнын козiн койып, конiлiн ашпак» дейтiнi осыдан болса керек. Максат кокiрек коздi баскан шелден арылып, аркiмнiн Абсолютпен катынасын калпына келтiрiп, сол катынастагы оз орнын табу. Бул арада данышпаннын «Сен де бiр кiрпiш дуниеге, кетiгiн тап та, бар, калан» деген айгiлi ундеу созi ерекше ман алады. «Кетiгiн тап та, бар, калан» деген соз iс-арекетсiз бейберекет жагдай емес, болмыс омiрi унемi козгалыста жане озгерiсте болгандыктан, іс-арекеттін барлыгын Кудайга кулшылык жолында жасау деген угымды бiлдiредi.

Сонымен бірге, бугінгі кундердегі діни схоластикалык тургыдан, не болмаса саяси мудде ушін пайдаланудан шыккан, негізгі кагидалары озінін алгашкы манінен бурмаланган діннен Абай ілімін айыра білу керек. Абайдын дінге козкарасы – адамзатты орга кулататын бундай бурмалаушылыктан арылган, дінді озінін шын манінде, терен тусінетін козкарас.

//4. Абайдын дінге козкарасы//

Кезінде М. Ауезов "Абайдын діні – сыншыл акылдын шартты діні" деген. Улы жазушынын Кенес заманындагы бул сырлы созінен не айткысы келгенін сезіп, барлауга болады. Бул создін сыры – Абай діні діннін тупкі магынасын кабылдаган  таза дін деп уксак жон болар. Буган Абай омірінін озі де далел. Ол діннін сырткы гибадатын катты устанбаса да ішкі гибадатын унемі осіріп отырган.

Абай "Алланын Озі рас, созі де рас" деп бір Алланын барын жане Онын букіл болмыс себебі екенін толык мойындаган. "Гылым – Алланын бір сипаты, оган гашыктык озі де хаклык ;ам адамдык дур," – дейді Абай отыз сегізінші созінде. Дін Алла тагалага кайтуга уйрететін рухани гылым жуйесі. Осы тургыдан алатын болсак, Абай ілімі бойынша дін Алла тагаланын Озінен бастап букіл болмысты тугелдей камтуга тиісті. Букіл жаратылысты Жаратушы біреу болгандыктан Ол туралы гылым да, ягни дін де жалпыга ортак, барлыгын біріктіруші куш.

Дін – Туп Иеге кайтуга арналган жол. Бул рухани жолды фани алемдегі жолдармен салыстыратын болсак, барлык жолдар тарізді бул жолда да баратын жерді, оган барудын максатын беретін білім керек. Ислам бойынша сопылык ілімде бул білімді  "шаригат" деп, ал рухани жолмен журуді "тарихат" деп атайды. "Тарихат"  гибадат аркылы, ягни Кудайга кулшылык аркылы болады. Діннін баска атауы "религия" латыннын "reliqio" деген созінен шыгып, "байланысты калпына келтіру" деген угымды білдіретіні де осынын айгагы.

Абай ілімі бойынша дін адамзатка ортак тупкі максат беріп,  болмыс зандылыктарын толык камтитын болгандыктан, ол когам оміріне уйлесімділік, адамга рахат пен бакыт акелуге тиісті. Бірак іс жузінде барлыгы керісінше, тіпті, кейде буган керегар болып келеді. Казіргі заманда дін адамдарды бір-біріне жакындатканнын орнына, олардын арасына жік салып, халыктар мен мемлекеттер арасындагы коптеген кайшылыктардын, турлі ланкестік арекеттердін, зорлык-зомбылыктардын себебіне айналып отыр.

Касиетті кітаптардын тупкі магыналарынын бурмалануы сонша, тіпті, діннін не екенін, онын тупкі максатын копшілік кауым жогалтып алды. Касиетті кітаптардагы сырлы создер оздерінін алгашкы магыналарынан айырылып, тіпті кейде оган кері, карсы магынасын кабылдап, карапайым адамдардын миына у болып жайылып, шатастырып жур. Осынын барлыгы дінді турлі саяси мудделер ушін  пайдалануга мумкіндік тудырады.  Сойтіп, бугінгі кундерде діннін жагдайы Шакарім атамыздын созімен айтканда "Жаман тапсір жайылып жер жузіне, дін десе тура кашты есті азамат" кейпіне келіп отыр. 

Діннін осындай мушкіл жагдайга келу себебі неде? Буган Абай ілімінен жауап табуга болады. Ол ушін ауелі діннін не екенін тусініп алуымыз керек. Абайдын "Лай суга май бітпес кой откенге" оленіндегі созімен айтканда адамнын жогары максаты "Туп Иеге кайту" болса, дін сол максатты орындау ушін берілген. Діннін ішкі мані жане сырткы манісі бар.

Баршага ортак Туп Иеге кайту ушін ен ауелі Оган деген сенімді, ягни иманды осіру керек екені белгілі. Бул – діннін негізгі максаты, ягни тупкі магынасы, ішкі мані болып табылады. Дін жолындагы адамнын рухани денгейі онын Алла тагалага деген осы сенімінін молшерімен аныкталады. Адамнын иманы негурлым берік болса, онын Алла тагалага деген берілуі де солгурлым жогары болады. "Ислам" деген создін озі де араб тілінен "берілу" деген магынаны білдіретіні де осынын айгагы.

Туп Ие барлык адамзатка ортак болгандыктан, Оган деген иманды осіру максаты, ягни діннін ішкі мані де баршага ортак. Діннін ішкі манін, иманды осірудін жолы – Алла тагалага кулшылык, ягни гибадат жолы. Гибадат – діннін сырткы максаты, сырткы мані, ягни манісі. Діннін ішкі манін, ягни тупкі магынасын ескермей жасаган гибадаттын пайдасы шамалы. Діндер арасындагы барлык кайшылыктардын себебі де осында жатыр. Сондыктан Абай діннін тупкі магынасына коп коніл боледі.  Ол отыз сегізінші кара созінде былай деп корсетеді:

"Сіздін батиныныз (ішініздін) таза болмагы ауелі иман болып, бул за;ир (сырткы) гибадатыныз иманды болган сон гана, парыз болган, сіздін за;ирыныздагы гибадат – батиныныздагы иманнын коленкесі, ;ам сол иманнын нурланып турмагына корік ушін буйырган. Онын ушін гуламалар иман екеу емес, біреу, бірак ізгі тагатпенен нурланады, тагат жок болса кунгірттенеді, балки сону каупі де бар деген. Егер надандар ол гибадаттын (табынудын) ішкі сырын ескермей кылса, соны кылып журіп иманы сонер деген. Менін каупім бар, олар хас (нагыз) осы гибадат екен, Куданын бізге буйырганы, біз осыны кылсак, мусылмандык каміл болады деп ойлайды".

Ойшылдын осы создері діни кайшылыктардын себебін корсетіп, ол кайшылыктарды дурыс шешу жолдарын тусінуге мумкіндік береді. Абай діннін тупкі магынасы сырткы гибадатта емес, ішкі имандылыкта екенін корсетеді.

Абай гибадатты иманды сондірмей, керісінше, оны нурландыру ушін жасау керек екенін баса айтады. Гибадат барысында адамнын иманы нурланып, онын Алла тагалага деген суйіспеншілік сезімі улгайып, Абайдын корсеткен уш суюіне жету, ягни имани гулінін осуіне мумкіндік туады. Гибадат турлері коп. Сондыктан діннін сырткы манісіне байланысты діндер ислам, христиан, буддалык тарізді діни конфессияларга, немесе монистік, политеистік, персоналистік, имперсоналистік тарізді коптеген агымдарга болініп жатады. Осынын озінен діннін максаты, ягни ішкі мані жалгыз-дара, бірак сол максатка жету жолдары коп екенін кореміз.

Адам баласы кулшылык жолында озіне берілген болмыс мумкіншілігін толык колдануы керек. Адам уш болмыстан – физикалык тані, акыл-есі жане жаннан куралатыны белгілі. Адам олген сон онын материалдык тані шіріп топыракка айналып, жерге кайтса, ал акыл-есі гарышка тарап кетеді. Абай таннін уакытша, ал жаннын мангілікті екенін жазады. Сондыктан, Абай ілімі бойынша Хак тагалага тек кана мангілік олмейтін жан гана кайтуга тиісті.

Діннін тупкі максатына жету ушін адамнын уш болмысына сайкес уш гибадат турлері беріледі. Олар мыналар:
1. Танге – діни расім.
2. Акыл-еске – пікір.
 3. Жанга – зікір.

Пікір діни расімді де камтиды, ал, зікір болса, ол калган екеуін де камтиды. Булар – гибадаттын уш турі. Гибадаттын барлыгына да алгашкы шарт – иман. Иман болмаса гибадаттын магынасы кетіп, мулде баска натиже беруі мумкін. Барлык гибадаттардын максаты бір. Ол максат – гибадат барысында барлык акыл-ойды бір Аллага шогырландыру. Бірак гибадат турлерінін натижелері бірдей емес.

Мысалы, оларды жолга шыккан жолаушылар журісімен салыстыруга болады.  Онда жаяу журіс – діни расім, автоколік – пікір, ал ушак – зікір деуге болады. Гибадат турлеріне байланысты олардын орындалу адісі, натижесі, адамнын кадір-касиеті, жан дуниесінін тазару барысы жане рухани жетілу денгейі артурлі. Алланы тануда бул гибадат турлерінін беретін натижелері гана емес, тіпті кулшылык жасайтын органдарынын озі де артурлі.  Енді сол гибадат турлеріне жеке-жеке токталайык.

Біріншісі – діннін дастурлі расімдері. Бул гибадат туріне танмен жасалатын, ягни онын он екі мушесімен орындалатын гибадат жатады. Арбір діннін оз расімі, салт-дастурі бар. Олар діннін пайда болган кезіндегі коршаган табигат, когамдагы саяси-алеуметтік жагдайларга, халыктын салт-дастуріне байланысты арбір дінде озіндік ерекшелігімен артурлі болып калыптасады. Бул гибадат турі адамды дастурлі тартіпке уйретіп, адамнын омірін бір арнага салу ушін арналган. Мысалы, исламда буларга намаз оку, ораза устау, зекет беру, кажыга бару тарізді парыздардын турлері жатады. Діни расімдерді дурыс  орындап, онын салт-дастурімен журген адам коптеген куналі істерге урынбай, омірін шыргалансыз дурыс багытка салу аркылы фани омірдін бакытына жете алады.
 
Бірак діннін тупкі максатын умытып, онын ішкі маніне коніл болмей жасаган жагдайда, діни расімдер адамнын рухани дарежесін осіруге коп комек бере алмайды. Бундай адамдар омірдін тупкі сырын білмегендіктен,    жаман мен жаксыны анык айыра алмайды. Сондыктан омірде пендешіліктін ыкпалымен коптеген кателіктерге урынып, рухани жетілуі оте акырын болады. Олардын иманы алі алсіз болгандыктан, тандерінін он екі мушесімен жасайтын гибадатты діннін негізгі мані деп есептейді, сондыктан олар ушін діннін турі коп.

Бул денгейде жан кумарынан тан кумары басым болгандыктан, адам фани омірдін шырмауынан шыга алмайды. Олар фанатизм сезімдері мен  озімшіл мінездерден шыга алмагандыктан, кобінесе оздерінін расімін баскалардыкінен озык кореді,. Иманын осіруге конілін болмей, діннін ішкі магынасын тусінбей, тек кана сырткы діни расімдермен шугылданатын бундай адамнын халін Абай былайша мыскылдайды:

Мен жасымнан коп кордім
Мусылманды, капірді.
Абыралыдай кормедім
Намаз білмес пакырды.

Кирагатін окытып
Коріп едім шатылды.
Ниет кыла білмейді,
Не кылады напілді...

...Напіл тугіл, намазы
Барі желге кетеді.
...Осы окумен намаздын
Кай жерінде сауап бар?
Тегін ойлап байкасан,
Мунда ми жок, кулак бар.

("Абыралыга", 1855-1885 ж.)

Бул Абайдын жас шагында жазган азіл олендерінін бірі болса да акыннын сол кезден-ак діннін шын сырын танып біле бастаганын кореміз. Курдасы Абыралыдай адамдар діннін ішкі магынасына коніл болмей тек сырткы расімін устануды адет кылып, тіпті міндетті бес уакыт намаздан баска косымша окылатын напілді де тастамайды. Бірак дурыс ниет кыла білмей, діннін шын манін тусінбегендіктен жасаган расімінін сауабы шамалы. Себебі, бул сатыдагы адамдар кулшылыкты миын пайдаланып ойланбай, тек танімен, ягни естір кулагымен гана жасайды.

Екіншісі – пікір (арабша – фікір), адамнын ойлау кабылетін пайдалану. Жаратушыны тану гибадаттын бул турінде рухани білімнін комегімен жаратылыстын корініп, немесе корінбей турган кубылыс-сырларын Алла тагаламен байланыстыру аркылы болады.

Жартушынын хикметін сезіп, тусіну акыл-ес аркылы пікірлеумен орындалады. Гибадаттын бул турімен рухани гылымды, ягни шаригатты терен менгеру барысында акыл-есті толык пайдаланып, Алланын нурына болену денгейіне дейін котерілуге болады. Ондай адамдар оздерінін рухани болмысын танып, жаксы мен жаманды дурыс айыра біледі.

Кулшылык ой-орістін комегімен жасалатын болгандыктан, кулшылык жасау органы – адамнын миы. Бірак, толык білім болмай, ой-оріс дурыс багыт алмаса, ол адам шатакка жолыгып, омір зандылыгын бурыс тусініп кетуі де мумкін. Сондыктан ислам діні кулшылыктын бул турімен жалпы копшіліктін шугылдануын коп колдамайды. Бірак Абай да, Шакарім де оз шыгармаларында Алла тагаланын  хикметін сезу ушін акыл-есті колдануга шакырады. Онсыз якини (шын) иман бола алмайды.

Гибадаттын бул турінде рухани устаздын орны ерекше. Абай рухани устаздын маныздылыгын озінін "Ескендір" атты дастанында жаксы корсетеді. Аристотель тарізді жетілудін шынына жеткен рухани устаздар Ескендір тарізді улы тулганын озіне де дурыс жол корсетіп, болмыс сырларын ашып бере алады. Бул сатыга котерілгендер жалпы болмыс зандылыгын, онын бір Жаратушысы барын жаксы сезіп-тусінгендіктен, олар болмысты дінге, ултка, насілге сол сиякты баска да болшектерге болмей, омірді тутасымен кабылдайды. Сондыктан адамзаттык сана денгейіне котерілгендер осылар болады. Олар барлык адамадарды дос ретінде кабылайды. Барлык адамдардын бір-біріне дос екенін Абай отыз тортiншi кара созiнде былай деп тусiндiредi:

«Адам баласына адам баласынын барi – дос. Не ушiн десен, дуниеде жургенде туысын, осуiн, тоюын, ашыгуын, кайгын, казан, дене бiтiмiн, шыккан жерiн, бармак жерiн – барi бiрдей, ахиретке карай олуiн, корге кiруiн, шiруiн, корден махшарда суралуын – барi бiрдей, екi дуниенiн кайгысына, палесiне каупiн, екi дуниенiн жаксылыгына рахатын – барi бiрдей екен... Бiрiне бiрiн конак екенсiн, озiн дуниеге де конак екенсiн..»

Осылай ойшыл адамдардын бiр-бiрiнен артыкшылыгы жок, барi бiрдей, сондыктан адам баласына адам баласынын барi дос екенiне далел айтады. Осыдан Абайдын гуманистiк идеясы Жогары Рух муддесiне негiзделгенін, терен тамырдан алынганын бiлемiз. Тутастык сана, мусылманша "вахад-ул-джуд" деген осы.

Пікірдін маныздылыгына Куран Карімде оте коп коніл болінеді. Мысалы, ол туралы екі мыннан астам аятта айтылады екен. Пайгамбарымыз Мухаммед (с.г.с.) бул кулшылыктын турі туралы: "Осы кулшылыктын бір минуты бір жылдык гибадатпен тен" – деген екен. Бул жерде "гибадат" созі танмен жасалатын гибадатка байланысты екені тусінікті болса керек. Ал Абай пікір жасауга  былай деп уйретеді:

Кеше бала ен, келдін гой талай жаска,
Коз жетті бір калыпта тура алмаска.
Адамды суй, Алланын хикметін сез,
Не кызык бар омірде будан баска.

Шакарім атамыздын мурасы фікір поэзиясына толы. Бір гана мысал:

Кун аязда терезеге,
Неше турлі гул тусер.
Мунша адемі тусті неге,
Кім тусірді ой жібер....

"Ана сансыз кереметті,
Кім жаратса, Танірі сол", –
Десе нетті, койса бетті,
Хакикатка жайнаган.

Шала дін мен кате паннін,
Созіне ерме, маган ер.
Міні – жанын, міні – Танірін,
Міні – дінін, міні – иман.

Гулама пікірдін маныздылыгын осылай білдіреді. Діннін тупкі магынасын умытып жасалган пікірдін де адамга корсететін озіндік корлыгы аз емес. Ол корлыктын ен ауыры –  пікірдін турлі діни кактыгыстарда ар діннін идеологиясына айналып кетуі. Касиетті жазбаларга суйенген, бірак олардын негізгі магыналарын оздерінін саяси муддесіне онтайлап алган мундай пікіршілерді дурыс жолга салу киыннын киыны болады. Олардын сонына ерген рухани денгейі алі жетіле коймаган копшілік кауым маселені дурыс пайымдай алмай жалган пікірді оздерінін идеологиялык каруына айналдырып алады. Сондыктан дін араласкан халыкаралык шиеленістерді реттеу оте киынга согады.

Пікір имандылыктын шын манін тусініп, журекпен байланыстырганда гана оте жогары жетістіктерге жеткізеді. Бірак соны ескермейтін, тек кана схоластикалык бакаспен (пікірталаспен) шугылданатындарды Абай былай деп сынга алады:

Акыл мен хауас барлыгын
Білмейдір, журек сезедур,
Мутакаллимин, мантикин
Бекер боска езедур.

("Алла деген соз женіл", 1896 ж.)

    Діннін тупкі максатын умытып, тек кана соз таластыруга умтылган ойшылдар мен логиктарга акын Абай осылай оз багасын береді. 

Ушіншісі – зікір аркылы Алла тагаланы умытпай, Оны унемі есте устау. Зікір арабшадан еске алу деп аударылады. Баска тілде баскаша айтылганымен, барлыгынын магынасы бір – Алла тагаланы унемі есте устау. Зікірдін шынына жеткендердін жандары рух аркылы  Алла тагаламен байланыста болып, Онын дидарына жакындамак.

Исламда гибадаттын бул турімен кобіне сопылар шугылданады. Ірі сопы  окілдерінін Алла тагаланы "гашыгым", "досым" деп атайтындары осынын белгісі. Мысалы, Омар Хаям, Гафиз тарізді акындардын олендеріндегі "жар", "дос" угымдары адамы емес, Алла тагалага деген катынасты білдіреді. Булар – рухани жолдын оте жылдам адісімен Абай іліміндегі толык адам сатысынын шынына жетіп, Алла тагала шын гашык болгандар.
Суфизм угымынша мундай адамдардын кулшылыгын журек аркылы Алла тагаланын Озі баскарады. Зікірдін шынына жеткендер ушін адамзат кана емес, букіл жан иелері бір Алланын суйіктілері. Барлык алем бір Алланын амірімен омір суріп жаткандыктан, олар барлык жан иелері кулшылык жолында деп сезінеді. Тек аркім озінін санасынын жетілу денгейіне байланысты турлі сатыларда орын алган. Діннін мундай кен тусінігі бойынша, тіпті, атеистер де кулшылык жолында. 

Кенес дауірінде атеистер Кудайды мойындамаса да, табигат куштерін мойындап, олардын турлі зандылыктарын зерттеп, оз кажеттеріне пайдалануга умтылган. Ал табигат Кудайдын корінісі емес пе. Ендеше олар да кулшылык жолында. Бірак буны атеистердін мойындагысы келмейді.

Гибадат турлерінін беретін натижелерін бір таблицага шогырландыруга болады.

Таблица. Гибадат турлерінін натижелері

Гибадат турлері
Діни расім Пікір Зікір

Орындалуы
Тан
Акыл-ес Жан

Натижесі
Имандылыкты сактайды
Алланын нуры Алламен байланыс

Адам касиеті
Жаман мен жаксыны айырмайды
Жаман мен жаксыны айыра біледі Баріне бірдей карайды
Рухани жетілу жылдамдыгы Оте акырын Жылдам Оте жылдам
Жетілу денгейі  Пенде Толык адам Толык адам
Дінге козкарасы Дін коп Дін біреу Дін – Хакикат
Орындалатын орган 12 муше Ми Журек
Жетекші Иман Рухани устаз Кокірек козі
Кумары Тан кумары Жан кумары Алла

Тегінде, зікірдін бірнеше турлері болады. Олар – ойды Алла тагалага шогырландыру; Алла тагаланын касиетті есімдерін кайталау; букіл іс-арекетті Алла тагаланын разылыгы ушін орындау. Алла тагаланын касиетті есімдерін кайталау зікірдін онтайлы туріне жатады. Рухани денгейге байланысты зікірді кайталаудын уш турі колданылады. Олар – зікірді дауыстап айту, озі еститіндей гана акырын айту жане дыбыссыз, оймен айту болып болінеді. Зікір туралы Куран Карімде жетпістен астам рет айтылады екен. Бундай таза кулшылыкка оте сирек адамдар гана котеріле алады.  Зікір жолында жургендер кобінесе мешіттегі молдалар тарізді халыкка кызмет жасамайды. Олардын омірі копшіліктен болекте, онашалыкта отеді. Олар не кездессе сонымен коректеніп, кобінесе садакамен омір суреді.

Бірак діннін тупкі магынасын умыткан кезде бул гибадаттын да адамга акелетін оз зардабы бар. Имандылыгына білімі сайкес жетілмегендерге  зікір де келе-келе расімге айналып кетеді. Сойтіп, ол гибадатын ой-оріс, журек козін ашу ушін емес, тек кана дін расімін орындау ушін гана жасай бастайды. Осылай ол діннін тупкі магынасынан алыстап, зікірді тан кумарлыктарын канагаттандыру ушін пайдалана бастауы мумкін. Жалган зікір осылай адамнын ой-орісін, омір салтын когамнан болектендіріп, фанатизмді, діни секталарды тудырады.

Сойтіп, копшіліктін арасында олардын беделі туседі. Сонын салдарынан когамда дінге нагыз берілген таза жолдын окілдері болып табылатын сопыларга да сенімсіздік туады. Казіргі кездегі сопылык жол туралы кейбір жансак пікірлердін пайда болуы осынын корінісі. Рухани денгейді аныктай алмайтын копшілік кауымнын сопыларды кугынга ушыратып, тіпті оларды кинап олтірген жагдайлар тарихта жиі кездеседі. Бірак Кудай жолында жургендерге орынсыз кіна тагу кімге болса да оте кауыпты. Себебі, ондай адамды болмыстын аділет заны мурттай ушырады. Конілінін козі ашык адамга откен замандардан да, бугінгі кундерден де буган далелдер коп. 

Абай озінін "Алланын Озі де рас, созі де рас" оленінде діннін шын манін тусіндіріп, бірак оны кабылдаудын копшілік ушін неге киын екенін корсетеді. Ол озі тапкан дан – уш суюді имани гул деп атай келе, арі карай былай деп жазады:

Руза, намаз, зекет, хаж – талассыз іс,
Жаксы болсан, жаксы тут барін тегіс.
Бастапкы ушті бекітпей, сонгы тортті
Кылганменен татымды бермес жеміс.

Бас жогары жаралган, мойын томен,
Карашы, дене біткен ретіменен.
Істін басы – ретін танымактык,
Иман білмес тагатты кабыл демен.

Имамдар гибадаттан соз козгаган,
Хуснизан  мен иманды білді   ойлаган.
Иманнын тазалыгын жаксы уктырмай,
Сыртын канша жуса да, іші онбаган.

Коріп отырмыз, Абай діннін шын мані бурмаланып, онын тупкі максатынан ауыткуынын себебін айткан. Акын діннін расімдерін орындау керек, бірак булардын барлыгы діннін тупкі магынасы болып табылатын бастапкы уш суюді, ягни Алла тагала мен адамды байланыстыратын  суюлерді, "имани гулді" бекітпей, кур діни расімдерді орындау татымды жеміс бермейді деп діттеген. Ар істе де ауелі онын неден басталатынын білу манызды, дінді устану ушін де ауелі онын неден басталатынын білу керек. 

Абай созі бойынша дін иманнан басталып, арі карай ораза, намаз, зекет, хажылык болып жалгаса береді. Ал діннін басы, ягни иман болмаса, онда істін барі бос. Иманды уктыру, оны уагыздап копшілікке уйрету имамдар парызы еді. Ойткенні, дінді иманнан бастамасан, иманды білмесен, ондай тагат (кулшылык) та кабылданбайды, ягни бос ауре. Копшілік арасындагы діни тусініктін осындай кулдырауы имамдардын гибадаттан (кулшылык жолынан) соз козгап, Хуснизан (жаксы ой) мен иманды білдіруді ойласа да иманнын тазалыгын жаксы уктыра алмайды, себебі олардын оздерінде иманнын тазалыгы жок. Бул діннін кулдырау себептерінін бірі. Осынын барлыгы адамнын оз напсісін тыймауынын кесірінен екенін айтып келеді де, арі карай акын созін былай деп жалгастырады:

Му`мин болсан, ауелі иманды бол,
Бендеге иман озі ашады жол,
Шын илан да, таза ойла бір иманды,
Мунафик намаз кылмап па, маглум гой ол.

Алла ішінді айткызбай біледі ойла,
Пендесіне кастыкпен кіна койма.
Распенен таласпа му`мин болсан,
Ойла,  айттым, адамдык атын жойма!

Абай кунделікті тіршілікте коріп журген мунафиктардын (екі жузді, іші капір, сырты мусылмандардын) сонына ерме, иманынды таза ойла деп ескертеді. Сонымен бірге, екі жузді шала мусылмандар бірігіп дінге нагыз берілгендерге каруласып карсы шыгуы да мумкін. Кезінде Шакарімді "капір" атап, Л.Н.Толстойды шіркеуден аластаткан осындай дінді таяз тусінетін, не болмаса саясаттын ыкпалынан шыга алмаган дін кызметкерлері еді. Сонын алдын алгандай акын Алланы алдай алмайсын, сондыктан мусылман болсан пендесіне кіна койып, распенен таласып адамдык атын жойма дейді. Бул арада акыннын адам деп имандыларды гана атайтыны корініп тур. Ол озінін отыз сегізінші созінде имансыздарды "жарым адам" деп атайды.

//5. Алем болмысы//

    Адам баласы салауатты омір салтымен озін-озі тану аркылы тіршіліктін жогары максатына жету ушін оган ауелі алем болмысынын негіздері туралы білім керек екені дау тудырмайды. Болмыс зандылыгы туралы білім – рухани білімге жатады.

Рухани бiлiм мен материалдык бiлiмнiн айырмасы бар. Ауелi ол айырмашылыктын неде екенін бiлiп алайык. Рухани бiлiм дегенiмiз – рух туралы, онын касиеттері мен жараткандары жане олардын озара байланысы туралы білім. Бул – толык білім. Абай ілімі бойынша букіл болмыстын бір Жаратушысы бар.

Егер бул толык білімнін Жаратушы туралы болiгiн алып тастайтын болсак, онда ол толыктыгынан айырылады. Материалдык бiлiм дегеніміз осы. Материалдык бiлiм адам сезiмдерiне корiнетiн корнеу жане корiнбейтiн комескі, тылсым материалдык алемдер жане олардын элементтерiнiн жан иелерiмен  карым-катынасын карастырады. Материалдык бiлiм Жаратушыны карастырмайтын болгандыктан, ол толык бiлiм емес.

     Рух пен материянын айырмашылыгы улкен, касиеттері жагынан карама-карсы десек кате емес. Мысалы, материалдык алем уакытша (фани), надандыкка жане зардапка толы болса, ал рухани алем, керiсiнше, мангiлiктi (баки), бiлiмге жане лаззатка толы. Абай iлiмi бойынша алемдi жараткан Алла тагала, ягни Жогаргы Рух болгандыктан, рухани бiлiм барлыгын толык камтитын абсолюттi. Сойтіп, рухани білімнін ерекшелігі – рухани жане материалдык алемдi бiрдей камтиды. Мынаган караныз – материалдык бiлiмді рухпен байланыстырсак – ол рухани білімге айналады. Мысалы, табигатты зерттейтiн гылымдар Жаратушымен байланысты болып, Онын хикметін сезінуге арналган болса – ол рухани білім. Ал егер себептердiн себебi – Жаратушымен байланыспай, Онын энергияларын озiнен болiп жеке карастыратын болса – онда ол тек кана материалдык гылым болып калады.

Адамга екі дуниеде де тіршілігі дурыс болуы ушін толык білім, ягни рухани білім керек. Абай мен Шакарім iлiмi тургысынан алганда барлыгын жаратушы – Алла тагала гой. Сондыктан, кандай бiлiмдi болса да Онымен байланыстырып, оны рухтандыруга болады. Абай ілімі – рухани ілім. Сондыктан, бiз улы бабамыздын мурасын осы рухани тургыдан карастырамыз.
   

Абай отыз сегiзiншi кара созiнде Алла тагала жане рухани білім алу шарты жонінде былай деп жазады: «Себебi, Алла тагала озi – Хакикат, растыктын жолы. Киянат – Хакикат пен растыктын душпаны.  Душпаны аркылы  шакыртканга  дос келе ме?  Конiлде озге махаббат турганда, хаклыкты таппайды. Адамнын гылымы,  бiлiмi Хакикатка,  растыкка кумар  болып,  ар нарсенiн тубiн,  хикметiн  бiлмекке  ынтыктыкпенен  табылады.  Ол – Алланын гылымы емес,  hамманы бiлетугын гылымга ынтыктык,  озi  де  адамга озiндiк гылым бередi.  Онын ушiн ол Алланын озiне гашыктык."

Абайдын бул жазганы онын «Алланын озi де рас, созi де рас» оленiндегi кагидаларды тусіндіре туседі. Ойшыл Алла тагаланын Хакикат, ягни казакша айтканда Онын  барлыгы рас екенiн тагы да ескертiп тур. Ал Оны табу ушiн Оган деген махаббат керек.  Оган деген махаббат Абайдын озі айткандай "Сен де суй ол Алланы жаннан татті" тарізді кумарлыктан туады.  Алланын озiне гашык болып,  Онын хикметiн бiлуге умтылган адамда барлык бiлiм козi ашылып,  ол толык бiлiмге ие болады.  Адамдык дарежесi дегенiмiз осы. Ал буган мал таппак, мактан таппак,  гиззат курмет  таппак  тарізді фани омірдін жетегі аркылы жетуге болмайды.

    Осы арада ынгайы келіп турганда ескертетін бір жагдай бар. Кейбір галымдар Абайдын рухани дуниесін зерттеу барысында "Абайдын акындык кітапханасы" деген угымга аса коп коніл боледі. Олардын ойынша "Асіресе, Абай дуниетанымы мен акындык алеміне гылыми негізде толык сеніммен кіру ушін Абай мурасынын кай саласын соз етсек те, Абайдын акындык кітапханасына кол артпай гылыми кауымды айткан пікірімізге уйытып нандыра алмаймыз." /3/  Бул создер таза материалдык козкарастан туып, сол арнадан шыга алмаудын корінісі. Арине, рухани жолга катысы жок, фани омірлік адамдардын омірін  зерттегенде олардын не окып, не білгендерін білудін манызы зор. Себебі олардын ой-орісі сол арнада калыптасады.

Бірак, Абай ондай адам емес кой. Абай рухани жогары денгейге котерілген адам. Сондыктан, бундай тужырымды Абай тарізді журектерінде имани гул гулдеген данышпандардын оміріне колданатын болсак, онда кателесеміз. Себебі, олардын ой-орісі не окып, не білгеніне гана байланысты емес, олардын кокірек коздерінін ашылуына байланысты.

Рухани жогары дарежедегі адамдар омір хикметтерін журек аркылы кабылдап, білімді журек аркылы алады. Себебі, Абайдын озі айтып отыргандай иманы толык адамдар ушін "Алла тагала озі –  растыктын жолы..., озі де адамга озіндік гылым береді". Акын "Алланын озі де рас, созі де рас" оленінде де "Мусылман болсан, ауелі иманды бол, Пендеге иман озі ашады жол" деп иманды адамдардын білім козінін кайда жатканын мензеп отыр емес пе? Абай да осындай дарежеде болганы туралы жогарыда далелдер келтірілді. Сондыктан Абай тарізді данышпандарды озіміздін ой-орісіміздін аясында гана карастырып, оларды карапайым адамдардын денгейіне дейін тартып тусіру жансактык болмак.

     Абай Алла тагаланы  Хакикат  деп  атайды.  Арабтын  бул  созi казактын  «растык,  шындык»  деген создерiнен алдекайда кен угымды бiлдiредi.  Себебi, казакшага араб тiлiнен енген, алдында «г» немесе «к»  арпi  бар  создер – Алла тагалага катысы бар создер.  Казак тiлiне араб создерi ислам дiнiнiн таралуына байланысты ендi. Ендеше ол создер Алла тагаламен тiкелей байланысты. Сондыктан олар рухани магыналы создер.

Мысалы, арабтын «хакiм» деген созi рухани басшыны бiлдiрсе,  ол  казакшага «акiм» болып  ел баскаратын адамды  бiлдiретiн созге айналып  кеткен.  Сол  сиякты  «гадалет»,  «хукiм»,  «хаса», «гакыл»,  «галам»,  «харам»  создерi Алла тагаланын адiлеттiлiгiн, Онын  укiмiн,  iстерiнiн  аса  кереметтiлiгiн,  акылдылыгын тагы баска іс-пигылын білдіретін арнаулы терминдер, ал казіргі казак тiлiне олар «адiлет»,  «укiм», «аса»,  «акыл»,  «алем»,   «арам»   болып   фани кунделiктi  омiр  корiнiстерiн бiлдiретiн создерге айналган.  Абай араб создерiн тупкі магынасында  колданган. 

Ендеше  арабтын  «гылым» созi  Алла тагаланын касиетiн бiлдiретiндiктен Абай бул создi колданганда рухани гылым туралы айтатынын ескерген жон.  Рухани гылым барлык  болмысты  камтитындыктан,  тiршiлiк  гылымы  да осы создiн iшiне кiредi.  Абай «гылым» деген создi осы магынада колданган деп карасак,  онын  «Гылым  таппай  мактанба»  оленiнiн  мулде  болек магынасы ашылады.  Тубiнде араб создерiн Абай тарiздi Алла тагаламен байланыстырып, тол магынасында колданатын болсак, коптеген омiр хикметтерi  шын  манiнде  ашылып,  баска сыр бередi.  Мысалы,  Алла тагалага  кулшылыкты  бiлдiретiн «гибадат» созiне ман беретiн болсак,  казак тiлiне «ибадат»,  одан «инабат» болып  озгерiп  кiрген создер адамдардын касиеттерi, озара iлтипаты Алла тагаламен байланысты екенiне козiмiз жетер едi.

    Сойтіп, «Алла тагала  озi  –  Хакикат» деген Абай созiндегi «Хакикат» созi  тiршiлiктiн  «акикат»,  «шындык»  деген  угымын  емес,  Алла тагалага катысты ен жогары акикатты, ягни абсолюттiк акикатты бiлдiрiп тур.  Ендеше Абай созiн «Алла тагаланын озi – Абсолюттiк акикат» деп тусiнуге болады.

Философиялык создiкте «абсолют» (лат. absolutus – созсiз) деген угымды – «озiне-озi жеткiлiктi»,  ягни толык бутiн, баска ештенеге тауелдi емес,  букiл болмысты камтитын жане  оны  жарататын мангi,  шексiз,  кемелдi  жане озгермейтiн субъект ретiнде бередi. Абсолют болгандыктан,  онымен байланыстырып карастырылгандардын барлыгы да абсолюттiк негiз алып, ал онымен байланыспагандар салыстырмалы болып табылады.

Ортагасырлык гылыми исламда буларды субстанция жане акциденция деп атайды. Философияда кандай да болмасын салыстырмалы (релятивтiк) болмыс турiн онын баска кубылыстармен катынастары жане байланыстары тургысынан, оларга тауелдi турде сипаттайды. Абсолюттi жане салыстырмалы  деген  терминнiн   озi  болмысты  тусiну  ушiн колданылатын  угымдар гана.  Абай угымы бойынша букiл алемнiн бiр жаратушысы бар. Ол абсолют, ягни толык бутiн  болатын болса, онда онын жараткандары да абсолюттi, ягни толык бутiн болуга тиiстi.

Айтпесе, Жаратушы абсолюттi бола алмайды. Бунын озi букiл болмыстын уйлесімділігін далелдей тусiп, онын тупкi магынасына ой жугiртуге мумкiндiк бередi. Абсолют тургысынан алып караганда салыстырмалы деген  жок. Салыстырмалы деген  угым болмыс  кубылысын  абсолюттен болiп,  жеке караганда пайда болады. Абсолюттен болiп, Ол жараткан материалдык табигат аясында гана карастыратын  болсак,  абсолют аспектiсi салыстырмалыга ауысады. Материя дегенiмiз осы. Айтпесе, абсолют тургысынан алганда материя деген жок, барлыгы руханият.

Сонымен, адам баласы ушін рух пен материянын айырмашылыгы адамнын  озінін оларды кабылдау мумкіншілігіне гана байланысты. Егер жаратылыстын материалдык (акциденциялык) жагын рухпен (субстанциямен) байланыстырса, онда ол материя рухтанып, рухани дареже алады. Бул иманнын, ягни Алла тагалага деген сенімнін маныздылыгын корсетеді. Осыдан жасайтын корытындымыз – егер адам иманды болса, онда онын барлык іс-арекеттері де рухани іс-арекет болады. Рухани жол дегеніміз, міне, осы.   
 
Бірак букіл адамзат когамы толык имандылыкка жетіп,  болмысты абсолют тургысынан карастыратын сана дарежесіне алi жеткен жок. Сондыктан, адамзат омірі фанилік денгейде калып, когамдык омірде (асiресе материалдык гылымда) дуниенін корінетін, сезілетін салыстырмалы болігі гана карастырылады. Кейде гылымда абсолют угымы материалдык алемге  катысты да колдана беретіні де сол себептен. Мысалы, физикада абсолюттi температура, абсолютті вакуум, абсолютті жылдамдык тарізді коптеген угымдар бар.

Бiрак булардын  барлыгы да материалдык белгiлi бiр жагдайга  гана озгермейтін шындык. Ал жагдай озгерсе - олар да оз манiн озгертіп, абсолютті бола алмай калады. Абай «Алланын Озi де рас, созi де рас» оленiнде «Замана, шаруа, мiнез кунде озгердi,..Куллi махлук озгерер, Алла озгермес», – деп жазады. Сондыктан озгермейтiн Алламен байланыспаган кандай да болмасын кубылыс турiн  абсолютке жаткызуга болмайды. Салыстырмалы созi абсолюттiн белгiлi бiр дарежесiн гана корсетедi. Салыстырмалы угым бiздiн жетiлу денгейiмiздiн томендiгiнен шыгады. Абай бул туралы отыз сегiзiншi кара созiнде былай деп тусiндiредi:

     «Бiз Алла тагаланы озiнiн бiлiнгенi  кадар  бiлемiз,  болмаса тугел бiлмекке мумкiн емес. Заты тугiл, хикметiне ешбiр хакiм акыл  ерiстiре алмады.  Алла тагала – олшеусiз, бiздiн акылымыз – олшеулi.  Олшеулiмен олшеусiздi бiлуге болмайды». Бірак акылымыз олшеулi болса да Абсолютті танудын жолы бар. Ол жол – имандылык жолы. Абайдын озі "Алла деген соз женіл" оленінде: "Акыл мен хауас барлыгын білмейдур, журек сезедур",  – деп айткандай, иманды адамдар Абсолютті тек кана журек аркылы сезіп, таныйды.
   
Абсолюттiк акикат Алла тагаланын Жаратушылык аспектiсiмен (касиетiмен) гана шектелмей, ол букiл болмысты тугел камтиды. Сондыктан Абсолюттiк акикатты белгiлi бiр дiни немесе когамдагы калыптаскан турлi парадигмалардын (козкарастардын) аукымында гана карастыруга болмайды. Керiсiнше, букiл жаралыс Абсолюттiн аясында.

     Хакикаттын негiзi абсолюттi болгандыктан, Онын сипаттары, есiмдерi  жане Ол туралы iлiм де озгермейтiн туракты мангiлiк. Бiрак уакыт ыкпалымен бул фани алемдегi адамдар ол мангiлiктi iлiмдi умытып, когам омiрiнде келенсiз корiнiстер пайда бола бастайды. Сол кезде умытылган рухани принциптердi калпына келтiру ушiн Абай созiмен айтканда «Оларга кез-кезiмен наби (пайгамбар) келдi".

Олардын акелген бiлiмi барынша толык болады жане турлi тiлдерде ар турлi аталуы мумкiн, бiрак олардын барлыгынын да адамды дурыс жолга салуга багытталган негiзi бiр. Булар барынша толык бiлiм беретiндiктен жане букiл  болмыстын туп тамырына катысы болгандыктан оларды iлiм деп атаймыз. «Iлiм» деген создiн озi бiздiн тiлге мусылман  дiнi аркылы  енген арабтын Алланын бiр сипатын бiлдiретiн «Гылым» деген созден пайда болганын осы арада тагы да ескертейiк. Ягни «iлiм» деген создiн озiнiн алгашкы магынасы рухани болмыска байланысты. Ал Абай мурасы букiл Абсолюттiк акикатты камтитын толык бiлiм болгандыктан буган барынша  сайкес келедi. Бул жумыстын бiр максаты осы айтылган ойларды   молырак аша тусу болып табылады.   Сондыктан онын бiзге калдырган рухани мурасын бiз «iлiм», немесе «Абай iлiмi» деп атаймыз.

   Абай iлiмi букiл Абсолюттi камтитын болгандыктан, ол казiргi калыптаскан дiни угымнан алдекайда кен жатыр.  Бунын озi Абай iлiмi дiн емес жане оны дiни шенберде карастыруга болмайтынын корсетедi. Колыныздагы кітап та осы тургыдан жазылгандыктан, бул енбектін максаты – діннін турін беру емес, Абайдын рухани ілімін саралау.

     Абайдын рухани ілімінен жаралыс бітімін толык байкауга болады. Бул туралы ол асіресе озінін отыз сегізінші кара созінде былай деп анык жазады:
     «Кашан бiр бала гылым, бiлiмдi махаббатпенен коксерлiк болса, сонда гана онын аты адам болады.  Сонан сон гана Алла Тагаланы танымактык, озiн танымактык, дуниенi танымактык, оз адамдыгын бузбай гана жалiб манфагат  дафгы  музарратларны  (пайдалы  жане  залалды iстердi) айырмаклык секiлдi гылым-бiлiмдi уйренсе, бiлер деп умiт кылмакка болады.  Болмаса  жок,  ен  болмаса  шала".

     Абай ауелі адамдыктын шартын айтады. Ол – гылым, білімді махаббатпен коксерлік екен. Ол кандай гылым-білім? Арине, рухани гылым-білім. Буны барлыгын Алла тагаламен байланыстырып турган екінші жолдан кореміз. Акын озінін олендерінде де гылым-білімды рухани тургыдан айтып отырады. Мысалы, жастарга берген жумбагында былай дейді:

Сыналар, ей, жігіттер, келді жерін,
Саулен болса, бермен кел талапты ерін.
Жан кумары дуниеде немене екен –
Соны білсен арнені білгендерін.

(Сыналар, ей, жігіттер, келді жерін, 1891 ж.)

    Бул жумбактын шешуі "Білмекке кумарлык" екен. Жан кумары білмекке кумарлык болса, ол кумарлык Алла тагаланы білмекке кумарлык болса керек. Себебі, жан рухани болгандыктан, арине, онын кумарлыгы да рухани болуы кисынга келіп тур. Осы тургыдан келетін болсак жогарыда келтірілген Абай созіндегі гылым-білімнін мані сіра да Алла тагаламен байланысты. Сойтіп Абай бул жерде де адам болудын бірінші шарты иманды болып, рухани гылым-білімге умтылу керек екенін ескерткен. 
   
Маселе сонда, бала тарбиесiнiн табысты болуы иманга байланысты. Егер бул болмаса барi бос, ен болмаса онын натижесi шала. Абай осылай бiлiмдi кабылдау шартын бередi. Сонан кейiн кандай бiлiм беру керек екенiн айтып отыр. Ол білім болмыстын томендегідей бес негізі екені. Олардын біріншісі букіл болмыстын себебін тану болса, калгандары адамнын озін-озі тануы. Абай болмыстын мынандай негіздерін корсетеді.

Бiрiншiсi, Алла Тагаланы танымактык, бул – Алла Тагаланын жасампаз, жаратушылыгын тану. Екiншi, озiн танымактык, бул – адамнын оз болмысын, ягни озін-озі жане баска да жан иелерiн тану. Ушiншi, дуниенi танымактык, бул – коршаган ортаны, букiл  табигатты  тану.  Тортiншi,  оз адамдыгын бузбайтын пайдалы жане залалды iстердi айырмаклык, бул – iс-арекеттiн ман-манiсiн, оны калай жане не ушiн жасауды тану. Сонымен Абай томендегiдей болмыстын, ягни Абсолюттiн негiздерін бередi:

         
1. Жаратушы (Алла Тагала).
         
2. Жан иелерi.
         
 3. Коршаган табигат (жаратылыс).
         
4. Iс-арекет.
      
Кейбір абайтанушы галымдар «Бул палсапалык жуйе емес, Абайдын бул созі гылымды классификациялауга орай айтылган, ягни фани омiрдiн гылым салалары» деп акпарат куралдары бетінде дау айтканы бар. Буган карсы айтар далелiмiз, бiрiншiден, Абай дауiрiнде казак даласында бугінгі кундердегідей гылымды сала-салага боліп карастырмаган жане кошпелі елдін турмыс жагдайында онын кажеті де болмады гой. Сондыктан, ол заманда гылымды классификациялау туралы соз козгаудын озi де артыкшылык болар едi.

Екіншіден, бунын озi Абайдын «гылым» деген созi казiргi замандагы тусiнiктегi гылым салаларын емес, Алла тагала туралы гылымды бiлдiрiп турганын корсетедi. Бул пікірімізді жогарыда келтірілген Абай созінін екінші жолында "Сонан сон гана Алла тагаланы танымактык... секілді гылым-білімді уйренсе, білсе деп уміт кылмакка болады."– деген созі далелдей туседі. Сонымен бiрге, Абай кара создерiн кобiне дiни адамдарга жане медресе шакiрттерiне арнап жазган деген соз бар, сондыктан ол гылым угымын бугiнгi тусiнiктен мулде болек колданады. Оны озiнiн арi карай жалгастырган мына созiнен де бiлуге болады:

«Гылым  – Алланын бiр сипаты, Ол – Хакикат, Оган гашыктык озi де Хаклык ;ам адам дур. Болмаса мал таппак, мактан таппак, гиззат-курмет таппак секiлдi нарселердiн махаббатымен гылым-бiлiмнiн хакикаты табылмайды». Ойшылдын осы создерiнен «гылым» деп Алланын сипатын, ягни Абсолюттiк акикаттын сипатын айтып отырганы корiнедi. Абсолюттi тусiнудi женiлдету ушiн ол Онын сипатын болiктерге, ягни рухани гылым турлерiне болiп отыр.  Булары Абсолюттiн негiздерi десек те болады. Осыларга ой жугiртiп, бул омiрде сезiну аркылы бiз  Алланы тани  аламыз. «Болмаса жок, ен болмаса шала» деп Абай да осыны айтып отырса керек. Ал мал табу, мактан табу, гиззат-курмет табу секiлдi  материалдык омiрдiн кызыгына умтылу аркылы табылган гылым-бiлiмнiн хакикаты куманді, ягни ол рухани емес дегендi бiлдiрiп отыр. Абайдын "гылым" деген созінін магынасы жалпысында фани омірлікті де, руханилыкты да камтиды. 

    Ушіншіден, болмыс корiнiстерiн осылай жуйелеп, болiктерге болу Аристотель мен ал-Фараби мурасында, сондай-ак, ал-Газали сиякты суфизм классиктерінде бар. Себебi олар діннін кен магынасында болмыс корiнiстерi материалдык козкарас шенберiнен шыгып, Абсолют денгейiнде бiрiгетiнiн мойындайды.

     Осы айтылгандардын барлыгын Мукагали Макатаев журекке кондыра былай деп айтып кеткен екен:

Дін гылымнын анасы,
Дін гылымнын акесі.
Гылым – діннін баласы,
Дін – гылымнын кокесі.

Гылым да бар, дін де бар,
Кокыс та бар, гул де бар.
Адам-Ата олмесін,
Акыр заман келмесін.
Кол устасып Кудайга,
Гылым мен дін бірге бар!

Осылай Мукагали Макатаев гылым мен діннін карым-катынасын корсетіп, олардын арасында карама-кайшылыктын жоктыгын айтып, "Кол устасып Кудайга, гылым мен дін бірге бар!" – деп Абай бабамыздын берген омір максатымен ундескендей болады.

    Сонымен, Абай ілімі бойынша букіл болмыстын бір жаратушысы жане жаратылу максаты бар. Адам баласы да болмыстын бір корінісі болгандыктан, ол жалпыга ортак болмыс зандылыктарымен омір суруі керек. Діннін тупкі мані, иманды омір дегеніміз, мне, осы. Абай созі бойынша, сонда гана онын аты адам болады. Ендi осы болмыс негіздеріне жеке токталайык.

//5.1. Алла тагаланы танып-тусіну//

Абай озінін Алла тагалага деген козкарасын, асіресе, отыз сегізінші созінде толык береді. Осымен де, отыз сегізінші кара созі Абайдын рухани мурасынын корытындысы тарізді, барлык создерінен окшау корінеді. Ал онын  "Алланын Озі де рас, созі де рас" олені дін туралы жазган сонгы жане корытып айткан туйінді шыгармасы. Акын отыз сегізінші кара созінде берілген ой туйіндерін осы оленінде аскан шеберлікпен кайталайды. Акын бул оленінде Алланын сипаттарын, алеммен байланысын жане Оны танудын манісі туралы айтады.

Алланын Озі де рас, созі де рас,
Рас соз ешуакытта жалган болмас.
Коп кітап келді Алладан, онын торті,
Алланы танытуга соз айырмас.

Аманту окымаган кісі бар ма?
Уактуби;и окымаган кісі бар ма?
Алла озгермес, адамзат кунде озгерер,
Жарлык берді Ол сіздерге, созді угарга.

Замана, шаруа, мінез кунде озгерді,
Оларга кез кезімен наби келді.
Кагида шаригаты озгерсе де,
Тагриф Алла еш жерде озгермеді.

Куллі маклук озгерер, Алла озгермес,
А;лі кітап бул созді бекер демес.
Адам напсі, озімшіл мінезбенен,
Бос созбенен кастаспай, тузу келмес.

(Алланын Озі де рас, созі де рас, 1902 ж.)

Акын осылай озінін Алла тагалага шексіз сенетінін, каміл мусылмандыгын паш етеді. Алла тагала Озін таныту ушін коп кітап жіберген, асіресе онын тортеуі анык танытады. Бул торт кітап: "Муса пайгамбарга тускен кітап – Таурат (Талмуд), Иса пайгамбарга тускен Інжіл (Евангелия), Дауіт пайгамбарга тускен – Забур (Псалма) жане пайгамбарымыз Мухаммед (с.г.с.) тускен – Куран Карім. Абай иманнын жеті шарты туралы айтады.

Ислам тартібі бойынша булар Алла тагалага деген сенімнін, ягни иманнын шарттары. Олардын казакшасы былай айтылады: "Аллага сендім, барлыгына, жалгыздыгына иландым. Жане періштелеріне сендім, жане кітаптарына сендім, жане пайгамбарларына сендім. Сонгы куніне, ягни киямет куніне сендім. Барша жаксылык, жамандык істер Алла тагаланын берген тагдырынсыз болмайтугынына сендім. Олгеннен сон тіріліп, сурау беретугынымызга сендім".

Окініше карай, Алланы танытуга арналган бул шарттары олардын тупкі магынасы заман агымына байланысты артурлі тусіндіріліп, халык турлі жагдайда артурлі кабылдайды. Сондыктан, акын бунын себебін білсін дегендей, оленінде Алланын мангілікті, озгермейтін, ал баска жаратылыстын озгергіш, турленгіш екенін бул жерде уш кайтара ескертіп тур. Омірдін озгергіштігінен, ауыспалыгынан туатын осы иман шарттарын бурмалау адам баласынын барлык бакытсыздыгы, коретін корлыгынын себебі болып табылады.

"Омір, дуние дегенім агып жаткан су екен"– дейді Абай. Осындай ауыспалы, сенімсіз халде туракты жане мангілікті болып табылатын нысана – Алла тагала. Сондыктан, Абай ілімі бойынша, кімге болса да, барлык ынта-жігерді Алла тагалага багыштау, ягни имандылык жолга тусу барлык шыргаланнан шыгу жолы деген соз. Бірак, бул онай емес. Себебі, адамнын напсісі, озімшілдігі мен бос создігі (тураксыздыгы, кайратсыздыгы) буган улкен богет болып табылады. Сол себептен олармен кастаспай адам тузу келмес. Міне, данышпаннын Алла тагалага жане Оны тану жолы туралы козкарасы осындай.

Абай Кудай тагаланын бар екенiн, Онын бiр екенiн жане букiл жаралыстын себебi екенiн кырык бесінші кара созінде былай деп корсетедi:

«Кудай табарака уатагаланын барлыгынын улкен далелi - неше мын жылдан берi аркiм ар турлi кылып сойлесе де, барi де бiр улкен Кудай бар деп келгендiгi, уа hам неше мын турлi дiннiн барi де гаделет, махаббат Кудайга лайыкты дегендiгі».

Бірак Жаратушы бір жане барлык жаратылыска ортак болса да Оны арбір халык артурлі атайды. Себебі, арбір халыктын калыптаскан салт-дастур, когамдагы саяси-алеуметтік жагдай, тіл, діл тарізді озгешеліктеріне байланысты олардын Жаратушы туралы тусініктері артурлі. Жаратушы шексіз, сонымен бірге мейірімді болгандыктан, Ол аркімнін калауына байланысты артурлі жагынан корінеді. Сондыктан, арбір адам, арбір халык, немесе арбір дін бір Жаратушыны турлі жагынан танып, турлі атау береді. Бул атаулардын барлыгы да Бір Жаратушынын сипаттары болгандыктан, олар шексіз коп.

Бул туралы отыз сегiзiншi кара созiнде Абай былай деп жазады:
«Ол – Алла тагаланын заты ешбiр сипатка муктаж емес,  бiздiн акылымыз муктаж, жогарыда келтiрiлген сипаттармен Алла тагаланы аныктап танымакка керек. Егер де ол сипаттармен аныктамасак, бiзге Алланы тану киын болады».

Жаратушыны бiздiн халкымыз  Алла,  Кудай,  Танiр,  Жаппар Ие, Жаратушы, Кудiрет, тагы сол сиякты есiмдермен атаса,  Онын баска тiлдерде Йегова,  Будда,  Христос, тагы баскадай есiмдерi бар.  Ислам  дiнiнде Онын  токсан  тогыз есiмi берiледi. Абай ислам дуниетанымымен сайкес Алла тагаланы «бiр» жане Ол шексiз ретiнде кабылдайды. Алла  тагала  Абсолют, ягни шексiз болгандыктан Оны адам озiнiн  шектеулi акылымен тани алмайтынын Абай тагы да былайша тусiндiредi:

«Бiз Алла тагаланы озiнiн бiлiнгенi шамасында гана бiлемiз, болмаса Оны тугел бiлмекке мумкiн емес. Заты тугiлi, хикметiне ешбiр данышпан акыл ерiстiре алмайды.  Алла тагала - олшеусiз,  бiздiн акылымыз – олшеулi. олшеулiмен олшеусiздi бiлуге болмайды". Бул соз Абайдын «Мен Кудайга сенбеймiн, себебi Оны кормеймiн» дейтiндерге берген жауабы тарізді.

Алла тагаланы адамнын бiрден тусiнуi онайга туспейтiнiн акын оленiнде де жазады. Онын «Алла деген соз женiл» оленiнде «Акылга сыймас Ол Алла, тагрипка (аныктауга) тiлiм кыска а;!» дейтiнi бар емес пе?! Себебi акыл материалды негiзде, ал тiл материалдык алемге арналып, сонын бейнесiн гана бере алады, сондыктан олармен таза рух Алланы тусiнуге де, аныктап сипаттауга да болмайды. Алла таза рух болгандыктан, касиетi болек. Рух материямен тусiндiрiлмейдi. Рухты рухпен, ягни жанмен гана тусiнiп-сезiнуге болады.

Абай он жетiншi кара созiнде «Онан сон журек айтыпты: жан менде мекен кылады, менсiз тiрлiк жок», – деп жан журекте екенiн жазады. Жан журекте болгандыктан адам Алланы жан аркылы, ягни журек аркылы сезедi. Ал акыл-ес аркылы логиканы пайдаланып, палсапалык тургыдан Алланы тусiндiруге умтылатындар (мутакаллимин мен мантикин) «Бекер боска езедур» деп олардын "абсолюттік таным" денгейіне котеріле алмайтындыгын білдіріп, олардын арекетін откір созбен сынайды. Данышпандык касиетке кітап окып  жетуге болмайды. Ол – ішкі дуниеден, журек аркылы келетін касиет. Ислам тарихында кейбір шала сауатты адамдардын оздерінін барлык омірін жогары максатка арнап, ой-орісін Туп Иеге шогырландару аркылы аулиелік денгейге жетіп, "абслюттік танып" иесі  болгандары осынын корінісі.

 Осылай Кудайды кору ушiн соган лайык рухани коз болу керек екенiн бiлемiз. Ал ол кiмде бар? Бул фани  омiрдiн  ыкпалында  жургендердiн коздерi шелмен жабылып, журектерi карайган. Себебі, бул фани алемдегі адамдарга мынандай торт кемшiлiк тан.
Бiрiншiсi, адам баласы кателiк жiберуге бейiм. Тiптi тандаулы, улы деген адамдардын оздерi кателiкке урынып жатады. Себебi ол озiнiн акыл-есiне суйенедi. Ал адамнын акыл-есі, Абай айткандай, шектеулi.

Екiншiсi, адамнын жанын танi билеп кеткендiктен,озiн танге балап, тупкi нускасынын жан екенiн умытуы. Жанды таннін билеп кетуінін кесірін Абай отыз тортінші созінде тусіндіреді. Бул онын омiр максатына, iс-арекет, мiнез-кулык, тiптi букiл болмысына керi асер етедi. Онын букiл омiрiнiн ман-манiсi осыган байланысты.

Ушiншiсi, алдауга бейiмдiлiк. Себебi Абсолюттiк акикатты бiлмегендiктен, озiмiздiн бурыстыгымызды тусiнбей каламыз. Бiр созбен айтканда, Абай жетiншi кара созiнде жазгандай: «Бiз тук бiлмеймiз, бiз де бiлемiз деп надандыгымызды бiлiмдiлiкке бермей таласканда, олер-тiрiлерiмiздi бiлмей, куре тамырымызды адырайтып кетемiз». Озiмiздi орынсыз бiлiмдi санаудын салдары осындай.

Тортiншiсi, бiздiн  сезiмдерiмiз  шектеулi.  Мысалы,  карангы туссе бiз Кудай тугiлi озiмiздiн коз алдымыздагыны да  коре  алмай каламыз.  Бул  тургыдан караганда бiзден, тіпті, кейбiр хайуанаттар артык. Карангыда мысык адамнан жаксы кореді. Иттiн  иiстi  сезуі,  естуі,  буркiттiн  кору  кабiлетi адамдыкiнен коп артык. Сонда осындай мардымсыз каситеттерiмiзбен бiз шексiз, таза рухты калай коре аламыз? Бул туралы жогарыда ислам гуламасы Абу Ханифанын бала кезiндегi окига жайындагы ангiмеде де айтылды.

Фани алемнiн осы торт кемшiлiгiнен арылудын бiр-ак жолы бар. Ол – рухани жолга тусу аркылы баки алемге оту. Рухани жолга тускен адамнын жаны тазару барысында онын кокірек козі ашылып, танi емес, жаны баскара бастайды. Ал жан рухани болгандыктан, бiлiмге толык. Сонымен бiрге рухани жолда жан мен Кудай арасында байланыс пайда болып, адам фанилiк барлык кемшiлiктерден арылады. Абайдын ерекше касиеттерінін болуы да осы себептен. 

Алла тагала адамга онын рухани денгейіне байланысты турлі дарежеде ашылуы мумкін. Адамнын рухани денгейі Абай корсеткен имани гуліне коп байланысты. Имани гулдін гулденуі ушін ен ауелі рухани білім алып Алланын хикметін сезу керек екені белгілі. Сондыктан Абай Алла тагаланын сипаттарын беріп, Оны хикметтерін корсетуге умтылады.

Ойшылдын отыз сегiзiншi  кара созi бойынша Алла тагаланын хикметтерін уш аспектiге шогырландыруга болады. Олардын бiрiншiсi, Жаратушынын алемдiк корінісі.

Абай отыз сегiзiншi созiнде Алла тагала букiл галамнын iшiнде, ал галам Алла тагаланын iшiнде екенiн жазады. Абайдын галам Алла тагаланын iшiнде деген созi Жаратушынын осы алемдiк сипатын бiлдiредi.Екiншiсi, Алла тагаланын журектегi аспектiсi. Алла тагала галамнын iшiнде болса, онда Ол аркiмнiн журегiнде де болуы керек.  Ушiншiсi, Алла тагаланын тулгалык аспектiсi. Абай Алла тагаланын  сегiз тулгалык касиетiн корсетiп,  олардын сипаттарын береді.

Арине, Абайдын озі айткандай, Алла тагаланы сипаттарын булай жуйелеу біздін Оны тусінуімізді онайлату ушін гана керек. Айпесе, шегі жок Алла тагаланын сипаттары да шексіз.

Алла тагаланын бул уш аспектісі гылымда турлі парадигмалар (тусініктер) тудырып, коптеген палсапалык агымдардын, діни конфессиялардын негізі болып табылатыны белгілі. Алла тагала шексіз болгандыктан, онын рухани денгейі турліше ашылып, санкилы тусініктер тудырады. Буны мынандай ангiме аркылы корсетуге болады.

Бiр куні устаз адам озiнiн уш шакiртiне «Адамдар казiргi заманда поезд деген бiр галаматты ойлап шыгарыпты. Сендер сонын не екенiн бiлiп келiндер» деп тапсырма берген екен. Бiрiншi шакiрт вокзалга барып, алыстан келе жаткан поездiн жарыгын корiп, асыгып устазына келiп «Поезд деген жарык» дептi. Екiншi шакiрт поездiн вокзалга келуiн тосып, онын озiн, улкен донгелектерiн, будактаган тутiнiн корiп устазына келiп «Поезд деген жарык шыгаратын жане улкен донгелегi, будактаган тутiнi бар арба екен» дептi. Ал ушiншi шакiрт осынын барлыгын корiп жане вагондардын iшiне кiрiп, ондагы адамдарды корiп, олармен танысып, устазына келiп «Поезд деген озiнен жарык шыгаратын, будактаган тутiнi, улкен донгелектерi бар адам тасуга арналган колiк екен» дептi. Сонымен, бiрiншi шакiрт поезд дегенiмiз одан шыгып турган жарык, екiншiсi – онын жарыгы мен сырткы порымы, ушiншiсi – одан шыккан жарык, сырткы порымы, сонымен бiрге онын iшiндегi адамдар екенiн бiлiп келдi. Ал ендi осы уш шакiрттiн кайсысы толык хабар акелдi? Арине, ушiншi шакiрт. Сол сиякты адамга Алланын тулгалык аспектiсi ашылса, онда оган Онын журектегi жане алемдiк сипаты да ашылады.

Осылайша Алланын озi бiр болганымен, Онын сипаттары коп. Олар аркімге турліше ашылады. Бірак осыны тусінбеген жагдайда пікірталастар туып, кейде карсыластар, тіпті, бір-біріне каруласкандар да болып жатады. Бул Алла тагалага карсы каруласумен бірдей. Себебі, "Алла тагала ондай емес, Ол мынандай" деген пікір Шексізді шектеу. Сондыктан, бул купірлік болып шыгады. Алланы тусінудегі айырмашылыкты адам кара басынын камына, не болмаса турлі саяси мудделер ушін пайдаланганда ол рухани жолдан шыгып, купірлік жолга туседі.  Бундай адам озі коп корлык кореді, баскаларга да зардабын тигізеді. Адамзат тарихындагы дінаралык кактыгыстардын барлыгы да буган жаксы мысал бола алады.
Ендi Абайдын отыз сегiзiншi кара созi бойынша Алла  тагаланын осы уш болмысынын аркайсысына жеке-жеке токталайык.

//5.1.1. Алла тагаланын хикметтері//

Жаратушынын хикметін сезіп, Онын уйлесімді жаратушылыгын тану – Оган деген суйіспеншілікке жету жолынын бірі. Алла тагаланын жасампаздык кудыретін біз озіміздін сезімдерімізбен кабылдап, оны ой-орісімізбен пікірлеу аркылы танимыз. Осылай омірдін уйлесімділігін коріп, сезіну аркылы бакыт кушагына кіруімізге болады. Бул да Алла тагаланын адам баласына берген бір мейірімділігі. Алла тагаланы танудын бул адісін рухани гылымда пантеистік тусінік деп атап, Онын алемдік корінісін білдіреді. Гылымдагы бул угымды Абайдын отыз сегiзiншi кара созiнде келтiрiлген «Алла бiр» жане «... галам Алла тагаланын iшiнде» деген создерiнен табамыз. Соган коз жеткізу ушін енді ойшылдын осы создерінін терен магыналарына уніліп корелік.

Алла бір деген соз букіл алемнін жаратушысы біреу дегенді білдіреді. Ол Жаратушы Жогары Рух, Онан баска ешкiм де, ештене де жок. Ендеше алемдi жарату ушiн онын элементтерiнiн барлыгын Жаратушы озiнен болiп шыгарды. Жаратушыдан шыкканнын барлыгы, ягни букiл алем, Онын энергиясы. Буны карапайым турде былай тусiнуге болады. Кандай жан иесi болса да озiнен энергия болетiнi белгiлi. Мысалы, адам баласынын денесiнен жылу, тер ретiнде су, дем алганда ауа, тагы да баска заттар болiнетіні белгiлi. Сол сиякты ен жогаргы  жан Жаратушыдан да элементтер болiніп, Онын энергиясы болып табылады.

Ол энергия турлерін корiп бiз Онын озiн корiп-бiлеміз.Мысалы, біз кунді калай коріп-білеміз? Куннен жылу жане жарык болiнедi. Булар кун энергиялары. Кун барлык планеталарга озiнiн куатын берiп, сонын аркасында букiл гарыш тiршiлiк етiп отыр. Жер бетiндегi осiмдiктер, олармен коректенетiн хайуанаттар мен адамзаттын омiрi кунсiз мумкiн болмас едi. Сол сиякты букiл гарыш, онын омiрi де сол кун нурынын натижесi, сондыктан ол куннiн энергиясы деуiмiзге болады.

Ал букiл алем Жаратушыдан шыкты жане Сонын куатымен омiр сурiп жатыр. Ендеше букiл алемдi Онын энергиясы, ягни Онын нуры деуiмiзге болады.  Ягни букiл болмыс корiнiсi – Жаратушынын энергиясы, Онын нуры. Материалдык алемде куннiн саулесi жеке элементтерден (корпускулдардан) куралады. Оларды зерттеп тану аркылы бiз Куннiн озiн тануымызга болады. Сол сиякты болмыс коріністерін тану аркылы, Абай созімен айтканда, адамды танып сую аркылы, біз Алланын хикметін сезіп, Онын озін тани аламыз. Осылай жараткандарын тану аркылы Жаратушынын озiн, ягни энергиясын тану аркылы энергия козiн тануымызга болады. Абсолюттiн озiнiн нурынан айырмашылыгы жок. Сондыктан, Жаратушынын нурын танып, Онын озiн танимыз, букiл алемдi корiп-бiлiп Онын озiн коремiз. Себебі, бул –Жаратушынын алемдiк корiнiсi.

Осылай букiл алем бiр Жаратушынын нурынан жаралган. Сондыктан ол кемелдi. Коршаган табигаттын кандай уйлесiмдi, адемi, коркем екенiн корiп бiз Жаратушынын кудiреттiлiгiн танимыз. Осынша курделi алем кубылыстарын жаратып, оларды мултiксiз орындалатындай етiп баскаруынан Онын шексiз мейiрiмдiлiгiн, адiлеттiлiгiн, камкорлыгын танимыз. Осылайша бiзде Оган деген суйiспеншiлiк пайда болады. Алемдi тану аркылы адамнын Алла тагалага деген суйiспеншiлiгi артады. Пайгамбарымыз Мухаммед (с.г.с.) сахабаларынын «Мен Алла тагаланын жараткандарын корiп, Онын озiн коремiн» деген создерi осыны бiлдiредi. Бул туралы Абайдын озi де «Гумыр озi - Хакикат. Кай жерде гумыр жок болса,  онда камалат жок» – деп омiрдiн озi Алланын бiр корiнiсi екенiн тагы аныктай туседі.

Жаратушы мен букiл болмыс «бiр» болса, онда «мен» де сонын iшiндемiн, ягни «мен» де Абсолютпiн деген угым шыгады. Бул сопылардын арасында айтылган «Мен – Хакикатпын» (ан-ал-Хак) деген тужырымга акелдi. Оны алгаш айткан сопы-мистик Мансур ал-Халладж болса, оны Бистами мен Джалел-ад-дин Руми колдады. Олардын iлiмiнде Кудайдан адамнын озiн «мен» деп болуi мулде мойындалмайды, барлыгын тек Абсолютке бiрiктiрiліп, Соган танылады. Бундай жагдайда Халладждын айткан «Мен – Хакикатпын» (Мен – Кудаймын) деген созi сопылык ой-орiстiн натижесi, тiптi солай болуга тиiстi корытынды. Бiрак эзотерикалык (сезiмдерден тыс жаткан) угым бойынша табиги нарсе экзотерикалык (сезiмдермен бiлуге болатын) арнада купiрлiк саналып, Халладжды олiмге байлады. Бiрак бул окига кейiнгi урпак ушiн оны аулиелiк данкка боледi. Ал «Мен – Хакикатпын» деген тужырым сопылардын уйреншiктi мателiне айналды. Бул тужырымды Руми да бiрнеше рет колданды, бiрак ол жалпы копшiлiк жане дiни окiлдердiн кейбiрi ушiн тусiндiрме бередi.

Румидiн ойынша «Мен – Хакикатпын» деп айткан адамнын рухани жетiлу-жетiлмеуiне байланысты бул тужырымнын екi магынасы бар. Егер оны жетiлмеген адам айтса, ол озiн жогарылатып, Абсолют денгейiне котерiп, купiрлiк жасаганы, ал жетiлген адам айтса, ол озiн жокка шыгарып, ягни Абсолюттiн бiр болiгi ретiнде санап, Онан баска ештененiн жоктыгын мойындап, тек бiр Абсолюттiн гана бар екенiн кабылдаганы. Осы себептен озiн Кудайдын жердегi окiлi ретiнде санап, сондыктан озiнiн дарежесiн Кудайдын дарежесiндей санауды талап еткен Фараоннын  «Мен – Хакикатпын» деген созi мен соны айткан ал-Халладждын созiнiн натижесi екi баска, тiптi карама-карсы багытта. Бiрiншiсi, улкен куна болса, ал екiншiсi Хакты дарiптеп, Оны мадактаган болып саналады.

Сонымен бiрге, Абсолют пен «мендi» болiп, «Ол – Абсолют, ал мен – кул» деген де білместік болып саналады. Себебі, ондай жагдайда адам озiнiн бар екенiн бiлдiредi. Онда «мен»  бармын жане «Абсолют» те бар. Бул мумкiн емес. Себебi Абсолют барлыгын камтитындыктан, «мен» де сол Абсолюттiн курамына кiреді. Сондыктан, "мен" жок болуга тиісті. Осылай «мен – кул» деген соз озiн Абсолюттен болiп,  барлыгын камтитын Абсолюттi мойындамаушылык, материалдык алемдегі екiудайылык (двойственность) болып шыгады. Бул Абсолютпен бірігуде, ягни букіл болмыс омірімен уйлесімді тіршілік куруда улкен кедергі болуы мумкін.

«Ол – Абсолют» деген соз де купiрлiк, себебi, бул жагдайда «мен» жок. «Мен» жок болсам, «мен» Онын курамында болгандыктан, Ол да жок. Ал «мен» деген Хакикатпен бiр болса, онда «Мен – Хакикат» дегендi Кудайдын озi айтып тур. Румидiн тусiндiрмесi бойынша Мансур жок болды, ал создi айткан Абсолюттiн Озi. Сонымен, Румидiн ойынша, купiрлiк пен имансыздык «мен – Кудаймын» деп ойлау емес, керiсiнше, буны мойындамау болып табылады. Себебi бiрiншi жагдайда бiз барлыгынын бiр екенiн мойындаймыз, ал екiншi жагдайда оны ерiксiз мойындамаймыз.
 
Осылай улы Руми фанатик копшiлiктiн арекетiн терiске шыгарып, аулие ал-Халладжды актап шыгарады. Копшiлiк кауым бiр кезде ал-Халладжды тусiнбей, онын «Мен – Хакикатпын» деген созi ушiн «Кудайга карсы купiрлiк еттiн» деп денесiн болшектеп шауып азаппен олтiрген. Осыдан копшiлк кауымнын улы аулиелердi тусiне бермейтiнiн коремiз. Бул туралы данышпан Абай отыз жетiншi кара созiнде былай дейдi:

«Сократка у iшкiзген, Иоанна Арктi отка ортеген, Гайсаны дарга аскан, пайгамбарымызды туйенiн жемтiгiне комген кiм? Ол – коп, ендеше, копте акыл жок. Ебiн тап та, жонге сал». Улы ойшылдар материалдык козкарас шенберiнен тыс, рухани денгейде, тасыр мен асылдын арасын мiне осылай тусiндiредi. 

Осы арада катты ескертетiн бiр жагдай бар. Ол – ал-Халладждын айткан «Мен – Хакикатпын» дегенi аркiмнiн айтатыны созi емес екені. Себебi, карапайым адамдар ал-Халладж тарiздi жогары рухани денгейге жеткен жок. Бул денгей – адамнын озін озі анык танып-білу денгейі. Ол озін мангілікті жан екенiн толык сезiнген. Адам озiн тан емес, жан екенiн сезiнген кезде ол озiнiн касиеттерi сапа жагынан Хактын каситтерiмен уксас екенiн бiледi. Себебi жан рух болгандыктан сапа жагынан онын касиеттерi Жогары Рухтын касиеттерiмен уксас.

 Буны мухит пен онын бiр тамшы суымен салыстыруга болады. Бiр тамшы мухит суынын сапа-касиеті, ягни курамы, мухиттагы судын сапа-касиетімен, ягни курамымен бiрдей болганымен, колемі жагынан алганда салыстыруга келмейтiн тым кiшкене. Сол сиякты жаннын сапасы Жогары Жаннын сапасындай болганымен, ол тым кiшкене. Рухани жетiлудiн белгiлi бiр дарежесiне жеткенде адам озінін Жогары Жанмен сайкестігін сезiне бастайды. Сол кезде ол озiн Кудаймен тенеуi мумкiн. Бiрак сапа жагынан гана.

Егер кiм рухани жетiлмей, озiн Кудаймен балап алгi создi кайталайтын болса, ол Жогары Рухты озiмен тенеп, томенгi денгейге тусiредi. Бул Кудайга деген улкен карсылык, жане Оны корлау болады. Ондай жагдайда ол адам бул дуниеде де, келесi дуниеде де жазасын алады. Сондыктан озiн Кудаймен балауга халык дастурiнде де, исламда да катты тиым салынады. Тiптi сондай жогары рухани денгейдегi ал-Халладждiн озiн балтамен шауып азаптап олтiргенi де осынын бiр далелi.

Бiз ушiн ал-Халладждін созi Абсолюттiн шексiздiгiн тусiну ушiн теориялык угым гана болып калуы керек. Онын созi «Кудай табигаттан тыс емес, Ол табигатпен барабар» деген угымды бiлдiретiн философиялык пантеистiк козкарасты тусiнудi женiлдетедi. Сойтiп букiл алемдi,  онын зандылыктарын тани отырып Алла тагаланы танимыз. Коптеген улы галымдар алемнiн зандылыктарын зерттеп-тану аркылы Алланы таныган.

Ендi Абайдын осы «галам Алла тагаланын iшiнде» деген тужырымын куптайтын сопылардын кейбiр ойларына токталайык.

Ал-Хамадани былай дейдi: «Алемдегi жан иелерiнiн барлыгы да ауелден мангiлiктi. Олар омiрдi Онын шапагат нурынан, Онын куатынан, Онын еркiнен алды. Алланын болмысы субстанция, ал саулесi Онын сырткы корiнiсi.»

Ибн Арабидын ойы да осыны колдагандай озiнiн «Геммы мудрости» атты енбегiнде былай дейдi: «Алла тагала  болмыстын барлык корiнiсiнен бiлiнедi: Ол – тусiнуге болатын барлык корiнiс турлерiнде... Ардакты Алла тагала букiл алемге рухы жок, шаны суртiлмеген айна тарiзденген тiршiлiк турiн бердi. Сонан кейiн Ол барлыгына жан бердi... Сонымен букiл болмыс басынан бастап аягына дейiн  Содан шыгады, Содан басталады".

Сонымен, Алла тагала шексiз болгандыктан, Онын нурынан жаралган куаттары да шексiз коп. Оларды жалпы жогары жане томенгi куат деп  екiге болуге болады.  Жогары куатка Онан болiнiп шыккан жандар, ал томенгi куатка материя жатады. Рухтар рухани алемдi курайды. Рухани алемде барлыгы да рухани болады. Рухты жане рухани алемдi адамнын материалдык сезiм мушелерiмен сезiп-тану мумкiн емес. Дегенмен, гылымнын казiргi денгейi олар туралы кейбiр болжамдар жасауга мумкiндiк берiп отыр. Рухани алемнiн касиеттерi материалдык алемге карама-карсы. Рухани алем мангiлiктi,  себебi онда фани алемдегiдей уакыт жок.

Алла тагаланын томенгi энергиясына жататын материалдык алем материалдык элементтерден куралатын турлi материялык порымдардан турады. Бiрак материя жансыз болгандыктан олар оз беттерiмен козгалыска келе алмайды. Материалдык алем жан енгенде гана козгалыска келе бастайды.

Ал материалдык дене алган жандар аралык куатка жатады. Себебi  олар жогаргы рухани жане томенгi материалдык элементтерден куралады. Дене алган жан иелерiне жогаргы рухани  куаттын жане томенгi материалдык  куаттын ыкпалы тиедi.  Онын омiрiн озенмен агып келе жаткан  жангактын козгалысымен салыстыруга болады. Ол бiрде материянын, бiрде рухтын ыкпалына тусiп, екi жагалаудын ортасында болып, кай жагалау жакын болса, сонын ыкпалымен омiр суредi.

Сонымен омiр,  тiрлiк дегенiмiз Алла тагаланын бiр корiнiсi  екен.  Алла  тагаланын  жогары  куаты  болып  табылатын  жандардын озiндiк ерекше касиеттерi бар.  Сондыктан  олардын  турлi  арекеттерiне  байланысты  тiршiлiк корiнiстерi де саналуан.  Себебi Алла тагала шексiз, сондыктан Онын корiнiстерi де шексiз.

Ойлы адам пікір аркылы Алла тагаланын алемдiк корiнiсiнен Онын шексiз кереметтерiн коре алады.  Омiрдегi барлык асем,  сулулык,  немесе неше турлi акыл жетпес табигаттын курделi кубылыстарынын барлыгы да Алла тагаланын арекетi. Кудайды табигатпен тутастай алып карастыратын пантейстiк козкарас осындай философиялык тужырымнан шыгады.

Озгергiш откiншi омiрдi Алла тагаламен байланыстырып, онын арбiр корiнiсiнен Онын кереметтей хикметтерiн тануга умтылып отыру керек. Сонда Алла тагалага деген махаббатымыз толыса бередi. Бул туралы ойшыл былай дейдi:

Кеше бала ен, келдiн гой талай жаска,
Коз жеттi бiр калыпта тура алмаска.
Адамды суй, Алланын хикметiн сез,
Не кызык бар омiрде онан баска?!

(«Адам – бiр бок котерген боктын кабы», 1899 ж.)

Абай осы толганысымен омiр кызыгынын не екенiн аркiм-ак сезетiндей етiп, анык айтып отыр емес пе? Адамнын барiн бауырым деп суйiп, коршаган болмыстын арбiр корiнiсiн Жаратушымен байланыстырып отыратын болсак, сонда омiрдiн озi Алланы тану сабагына айналады. Алланы танысак Оган деген суйiспеншiлiк келедi. Сойтiп бул омiрдiн курсауынан кутылып, Абай корсеткен адам омiрiнiн максаты Туп Иеге кайтуга мумкiндiк туады.

//5.1.2.  Жаратушы галамнын iшiнде//

Халыкта «Алланын амiрiнсiз шоптiн басы да кимылдамайды» деген соз бар. Абай дуниетанымы бойынша Алла тагала барлыгынын Амiршiсi, барлыгын Баскарушы. Букiл бiртутас алем белгiлi бiр зандылыктарга багынады.  Сонын барлыгы  Алла  тагаланын  кудiретi.  Ал  Алла  тагала  озiнiн  осы кудiретiн калай iске асырып,  букiл алемдi калай  баскарады  екен? Бул суракка да Абай ілімінен жауап табамыз. Алла тагала ушiн алемде белгiсiз ештене жок жане букiл омiр Сонын баскаруымен журедi. Бунын себебi Ол болмыстын арбiр болшегiнде жане арбiр жан иесiнiн журегiнде орналасканын бiлгенде тусiнiктi болады екен. Ендi осыган коз жеткiзiп корелiк.

Абай отыз сегiзiншi кара созiнде былай дейдi:

"Бiз Алла тагала «бiр» деймiз,  «бар» деймiз.  Ол «бiр»  дегеннiн озi акылымызга угымнын бiр тиянагы ушiн айтылган соз.  Болмаса ол «бiр» дегеннiн озi Алла  тагалага  лайыкты  келмейдi".

Бул тужырым антикалык ойшыл Плотиннiн «Ол туралы ештененi тужырымдауга болмайды, тiптi Оган ешбiр есiм беруге болмайды, тек кана Онын ол да емес, бул да емес екенiн айтуга болады" – деген Абсолюттiн болмысын карапайым адiспен бiлiп-тусiнуге болмайтынын корсетуiмен сайкес келедi. Сойтiп бiз Алла тагаланы карастырганда акылымызга угымнын бiр тиянагы ушiн, ягни Оны озiмiздiн тусiнуiмiз ушiн шамамыз келгенше Оган турлi тусiнiктер берiп, сезiнуге умтыламыз.   

    «Алла тагала «бiр» деген создiн оте терен манi бар.  Бул туралы Абай  арi карай созiн жалгастырып, оган тусiнiк бередi. «Ол «бiр» деген соз Алла тагала галамнын  iшiнде,  галам  Алла  тагаланын  iшiнде», – дейдi  гулама арi карай. Бул бiр караганда магынасы карама-карсы, тусiнiксiз, жумбак угым. Карапайым кунделiктi  козкарас  бойынша карастыратын  болсак,  онда  егер бiр нарсе екiншi нарсенiн iшiнде болатын болса, онда екiншi  нарсенiн  бiрiншi  нарсенiн  iшiнде  болуы мумкiн  емес.  Сонда бул кайшылык па?  Кайшылык болмаса онын сырын калай тусiнуге болады? Бул рухани болмыстын адамнын акылымен тусiнуге болмайтын бiр корiнiсi. 

«Алла тагала галамнын iшiнде, галам Алла тагаланын iшiнде» деген тусiнiк Алла тагаланын екi аспектiсiн бiлдiредi. Алла тагала галамнын iшiнде деген угым Онын галамнын арбiр болшегiнiн iшiнде екенiн бiлдiредi. Ал «Галам Алла тагаланын iшiнде" деген тужырым Онын гарыштык, алемдiк аспектiсiн бiлдiредi.

Алла тагала галамнын iшiнде деген угымнын таза рухани манi бар. Сондыктан акылмен тусiну оте киын. Алла тагала галамнын арбір болшегінін ішінде, сонымен бірге арбір жан иесінін журегінде деген угымды тек кана барлык ой-орісті журекке шогырландыру аркылы жетуге болды. Сонда, конілін баскага аудармау ушін барлык сезімдерін жауып, букіл ой-орісті тек кана журекке шогырландырганда адам баласы Алла тагаланын журектегі аспектісін коруі мумкін. Енді бул арада касиеттi жазбаларга жугiнiп, не болмаса сол денгейді журегiмен сезiп-туйсiнген гулама сопылардын айткандарына кулак салып корелiк.

Абу Хамид ал-Газали озiнiн «Дiн туралы сенiмдi жангырту» атты енбегiнде «журек» деген создiн  бiрiншi магынасы онын физиологиялык манi екенiн айта келiп, онын екiншi магынасы туралы былай деп жазады:

«Бул создiн екiншi магынасы – осы тандiк журектегi Алланын рухани сыйы (Латифа раббанийа руханийа). Бул сый тусiнетiн, бiлетiн жане адамнын iшiндегiсiн бiлетiн, акылшысы, тексерушi, кiналаушы жане талап етушi; ол тандегi журекпен байланыскан жане ол байланысты коптеген адамга акылмен   тусiндiру киынга согады." Ал-Газали арi карай бул угымды тусiндiрмейтiнiн жазады. Себебi онын аргы жагын ашу ушiн рухтын купиясын жария ету керек, ал оны пайгамбардын озi де жария кылмаган. Осылай гуламанын бул созiнен Алла тагаланын журекте бiр белгiсi (сыйы) барын, бiрак оны тусiнудiн кандай курделi екенiн сезiнемiз.

Ибн Арабидiн «Геммы мудрости» атты енбегiнен де Алла тагаланын журекте екенiн бiле аламыз. Ол былай деп жазады:

«Алла тагаланы «Алладан коркындар» деген созi мынаны бiлдiредi: сiздегi айкын нарсе Алланы коргасын, ал айкын емес нарсе (ал бул – сiздiн Алланыз) сiздi коргасын, бул арада кiналау (зимм) жане мадактау (хамд) бар гой. Кiналауда Оны коргандар, ал Ол мадактауда сiздi коргасын; осылай iзгi жане бiлушi болыныздар". Арi карай былай деп жазады: «Алланы бiлетiн адамнын журегi Онын шапагатымен берiлген жане ол оте улкен, себебi онда Улы Алланын озi бар».

Парсылык улы сопылардын бiрi Айн ал-Кудата ал-Хамадани (1048-1138) журекте Алланын орны барын былай деп ашык жазады:

«Алла сiздiн турiнiз бен бейненiзге, сiздiн iс-арекетiнiзге карамайды, Ол сiздiн журегiнiзге карайды. О, достым, журек барiн корiп отыратын Алланын орны болып табылады."

Ал белгiлi акын-мистик Аттар Фарид-ад-дин Мухаммед бен Ибрахим (1148-1220) Алланын журекте гана емес екенiн, тiптi Оны коруге де болатынын былай деп бiлдiредi:

«Егер сен Алланы суйетiн болсан, онда бiлiп кой, сенiн бетiн Онын бетiнiн айнасы. Сен оз журегiне караганда созсiз Онын бетiн де коресiн. Сенiн патшан сенiн журегiннiн сарайында орналаскан, жане егер Онын тагын озiннiн журегiннiн бiр болiгiнде коретiн болсан, оган танданба.»

Жиырмасыншы гасырдын улы сопы-мистигi Хазрат Инайят Хан (1882-1927) Алланын журекте екенiн былай деп тура ашып жазады:

"Бiздiн дугамыз, бiздiн алсiз дауысымыз Аллага калай жетедi? Ол Аллага бiздiн кулагымыз аркылы жетедi. Алла бiздiн iшiмiзде.» Арi карай Алланын кайда орналасканын аныктай тусiп, былай дейдi: «Егер Алланын орналаскан жерi болса – онда ол орын адамнын журегi."

Ал ислам ойшылдарынын осы айткан создерiне халык аузындагы «Кудай журекте" (орысша «Бог в сердце») деген тусiнiгiн ескеретiн болсак, онда халык менталитетiнiн олармен ундесiп, Алла тагала журекте екенiн далелдей тусетiнiн коремiз.

Абай «Лай суга май бiтпес, кой откенге» атты оленiнде Алла тагаланы «ламакан» (мекенсiз) деп атайтыны белгiлi, себебi Онын бул материалдык алемде мекенi жок. Онын бул галамнын iшiнде мекенi болмаса, бiрак сонымен бiрге Ол сол галамнын iшiнде болса, онда Алла тагала галамнын бiр болiгiнде емес, онын барлык болiгiнде деген тужырым туады. Ягни Ол макрокосм мен микрокосмнын, ягни алемнiн барлык болшегiнде, арбiр атомнын iшiнде, арбiр жан иесiнiн журегiнде.


Алла тагала алемнiн арбiр атомынын iшiнде болса,  Ол озiнiн шексiз коп касиеттерiмен арбiр атомга озiне  тан  турлi  касиеттер бередi. Атомдар бiрiгiп молекула курайды. Ал олардан турлi материалдык денелер куралады. Алла тагала арбiр атомга озiндiк касиеттер бергендiктен, олардан куралган денелер де озiндiк турлi касиеттерге ие. Сойтiп турлi касиеттерiмен, порымдарымен,  колемдерiмен алемде коптеген болiктер пайда болып, алемнiн сан-алуандыгы туады. Алла тагала  арбiр  атомнын  iшiнде  болып,  олардын озгерiстерiн баскаратын болгандыктан, алемдегi  кубылыстардын озгерiстері де Алла тагаланын ыркында. Алла тагаланын букiл материалдык алемдi баскаратыны Абай iлiмi бойынша осылай далелденедi.

Алла тагала  алемдi  жаратады,  белгiлi бiр уакыт аралыгында онын омiрiн сактап,  уакыты бiткенде  оны  кайтадан  жояды.  Сонан кейiн  букiл  процесс  кайтадан  басталады.  Сойтiп Алла тагаланын амiрiмен бул материалдык алем бiресе жойылып,  бiресе кайта  пайда болып,  уздiксiз  алмасып  отырады.  Мунын озi материалдык алемнiн мангiлiк, бiрак озгерiп, алмасып отыратынын корсетедi.

    Олi табигатты  Алла  тагала жан енгiзу аркылы тiрiлтедi. Бул туралы Абай жиырма жетiншi кара созiнде Сократ хакiмнiн созiмен былай дейдi:

«Адамнын денесi озiн журген жердiн бiр битiмдей кумына уксас емес пе? Денеде болган дымдар жердегi сулардын бiр тамшысындай емес пе? Жа, сен бул акылга кайдан ие болдын? Арине, кайдан келсе де, жан деген нарсе келдi де, сонан сон ие болдын.» Арi карай бунын барi олшеусiз улы акылдын ыкпалымен болганы тусiндiрiледi. Сойтiп, жаннын аркасында букiл алем болiктерi бiр-бiрiмен катынаска кiредi.  Жан болгандыктан   олардын   аркайсысы жеке тулга.  Ал олардын  карым-катынасын  Алла  тагала баскарады.   Сондыктан Ол арбiр  жан  иесiнiн журегiнде орналасады.  Сойтiп Алла тагала олi табигаттын да,  тiрi табигаттын  да  ен  кiшкене болшегiне енiп, букiл алемнiн омiрiн баскарады.
 
Алла тагала адамнын омiрiн онын журегi аркылы баскарады. Адам журегiндегi  Алла  тагала  озiнiн мейiрiмдiлiгiмен адамга унемi акыл берiп,  арекетiн дурыс жолга багыттап отырады. Ол адамнын ен жакын досы. Бiрак жан иесi осы досынын акылына коп кулак аса бермейдi. Онын журек козiн шел баскандыктан ол журегiндегi Жогары Рухтын онегесiн сезбейдi, не болмаса напсiнiн ыкпалына берiлiп, озiнiн болымсыз еркiн дурыс пайдаланбай, терiс кылыктар жасайды.

Сойтiп ол кателiктерге урынып, себеп-салдар заны бойынша онын зардабын коредi. Халыкта муны «уят» деп атайды. Сондыктан Абай отыз сегiзiншi кара созiнде «...кiмнiн уяты жок болса, онын иманы жок деген» деп ескертедi. Ягни, уяты бар адамды Алла тагала оны уят сезіміне болеп психологиялык зардап шектiредi. Ал сана-сезiмi алi томен, имансыз, уяты жок адамдарды олардын тандері аркылы зардап шектiредi.

Мысалы, адамнын турлi апаттарга кездесуі, дене мушелерiнен айрылып мугедек болуы тарiздi турлі зардаптардын озі Алла тагаланын берген сабагы. Бундай тусінік адамга омірдін арбір корінісін Алла тагаланын берген бір мейірімділігі деп кабылдауга мумкіндік береді. Осылай адам баласы омiрдiн таттiсi мен ащысын кезек татуы аркылы бiртiндеп омiр зандылыктарын сезiне отырып, тубiнде осылардын бiр себебi барын тусiне бастайды. Сойтiп ол себептердiн себебi Алла тагалага бас иедi. Бул да журектегi Жогары Рухтын бiр мейiрiмдiлiгi.

Журектегi Рух адамнын барлык арекетiн баскарады. Онын руксатынсыз ешбiр жан иесi кабагын да кага алмайды. Сонымен бiрге, Ол ешкiмнiн озiне берiлген еркiне шек коймайды. Сондыктан, аркiмнiн озiнiн калауынша арекет етуге ыркы бар. Осылай букiл алемнiн омiрi бiр ортадан баскарылып, барлык жан иелерiнiн карым-катынасы, куаныш-кайгысы, болып жаткан озгерiстердiн барлыгы белгiлi бiр зандылыкпен мiнсiз орындалып жатады. Ал бул зандылыкты бiлмеген адамдарга букiл алем бейберекет, шыргаланы коп, тек кана зардап орны болып корiнедi. Ондай адамнын омiрi шынында да озi тусiнгендей зардапты болады. Одан кутылу ушiн рухани бiлiм алу керек.

Алла тагала адамга кандай алыс болса, екiншi жагынан, Ол журекте болгандыктан сондай жакын. Абай Кiшi жан да, Жогары Жан да журекте орналасканын айтады. Олар унемi байланыста. Сондыктан, Алла тагала адамнын барлык калау-ниетiн, ой-орiсiн бiледi. Онан ештененi жасыруга болмайтын, Ол –  негiзгi куагер. Сонымен бiрге, Ол ештененi де умытпайды.

Когам омiрiнде кейбіреулер турлi зансыз адiстермен кейде жасаган кылмысы ушін жаза алмай, кутылып кетуі мумкiндiк, бiрак Кудай алдында жазадан ол ешуакытта кутыла алмайды. Алемдік аділет заны бойынша уакыт келгенде тубiнде аркім оз сыбагасын алады. Бул туралы Абай тусiндiрiп кеткен. Ол туралы алi алда соз болады. Алладан ешнарсенi жасыруга болмайтын болгандыктан, иманды адамдар ешкiмге зияндык келтірмейтін, таза конiлдi болуга умтылады.

Осыны тусiнбегендер озiнiн журегiнiн амiрiне кейде кулак аспай, омiрдiн турлi «жылтырагына» алданып, Кудайга карсы (уятына карсы) коп арекеттер жасайды. Ол сонын натижесiнде аділет заны бойынша онын зардабын тартып отырады. Бiрак ол онын себебiн тусiнбейдi, сондыктан одан сабак та ала алмайды.

Ал ендi Алла тагала арбiр жан иесiнiн журегiнде жане галамнын арбiр болшегiнде болатын болса, онда Онын коп болып болiнгенi ме? Абай iлiмi бул суракка, «арине жок,  болiнбейдi» деп жауап бередi. Себебi, Абай «Алла бiр» деп жазады гой. Ендеше бул кайшылыкты калай тусiнемiз?

Алла тагаланын «бiр» екенiн кунмен салыстырып тусiнуге болады. Талтусте кун адамнын тобесi тусында турады. Егер радиусы мындаган шакырым жердегi адамдардан: «Кун кайда?»  – деп сурайтын болсак, аркiм оз тiлiнде: «Кун мiне», – деп тобесi тусында турган кундi корсетедi. Бiрак кундi корсеткен аркiм оны оз тiлiнде турлiше атап, бiрнеше жерден корсетсе де кун коп емес, кун бiреу. Бiрак ол болiнгендей корiнедi.

Сол сиякты Алла тагала аркiмнiн журегiнде болып болiнгендей корiнсе де, Ол болiнбейтiн тутас. Кун бiреу болса да барлык жан иелерiне озiнiн саулесiн шашады, сол сиякты Алла тагала бiреу болса да, букiл алемге шапагатын шашып, оган омiр бередi. Ол уакыттын ыкпалымен барлыгын жаратады жане уакыттын ыкпалымен барлыгын кезiнде жойып отырады.

Алемнiн барлык болшегiндегi Алла тагаланын тутас  «бiр» болуы – букiл алемнiн тутастыгынын кепiлi. Ол тутас болса – алем де тутас. Алла тагаланын жасаган турлi алем болшектерiнiн бiр-бiрiне  тартылу жане итеру касиеттерi букiл материалдык алемнiн турлi зандылыктарын тудырады.

Сойтiп алем болiктерi бiрiгiп, озара байланысып, турлi карым-катынаста болады. Осынын аркасында букiл материалдык алем адамнын санасы тугел  камти  алмайтын  турлi  купия зандылыктарымен, кереметтей курделi курылысы тутасып, бiр Иенiн баскаруымен мултiксiз омiр сурiп жатыр. Абайдын «Алла тагала галамнын  iшiнде»  деген  созiнiн манызы осындай.

//5.1.3. Алла тагаланын сипаттары//

Исламнын касиетті кітабы Кураннын коптеген сурелерінде, баска да касиетті жазбаларда Алла тагаланын тулгалык сипаттары берілетіні белгілі. Буны дінтану гылымында Алланын персоналдык (тулгалык) аспектісі дейді. Алла тагаланын тулгалык аспектісін тек кана зікір аркылы сезіп-тануга болады.

Алла тагаланын касиеттерін зікір аркылы кайталаганда олар адамга ашылады жане оларды кайталаган адам сондай  касиеттерге ие бола бастайды. Арбір создін, асіресе рухани создін магынасы, порымы, касиеттері тарізді оз сипаттары бар. Ол создерді коп кайталаганда булардын барлыгы адамга ашылып, онын касиетіне айналады. Буны психология гылымы да растайды. Сондыктан Алламен байланыс жасауды максат ететін сопылар жолында зікір негізгі адіс болып табылады.

Алла тагаланын тулгалык сипаты болгандыктан,   бул алем де коптеген жеке тулгалардан куралады. Мысалы, омiрде барлык сипаттары бiрдей уксас келетiн адамдарды табу киын гой. Олардын барлыгы бiр-бiрiнен болек,  мiнез-кулык, тур-сипат, адеттерiмен санкилы коріністер береді. Абай олар туралы «Оздерiн де ойландар,  неше турлi жан барсын»,- дейдi.

    Тiптi хайуанаттар  дуниесi  де  турлi  тулгалардан куралады. Арбiр жануардын, малдын, аннын мiнез-кулкы, сезiп-бiлуi болек. Бул бiр  тур мен екiншi турдiн арасында гана емес, бiр турдiн iшiнде, тiптi бiр топ хайуанаттын арасында да ангарылады. Осiмдiк алемiнде де турлi  осiмдiктердi байкауга  болады.  Бiр  осiмдiк  пен екiншi осiмдiктiн арасында бiр караганда уксастык болганымен, зер салып караган адам коптеген  айырмашылыктар  табады. 

Мысалы, бір караганда уксас тарізді екi агашты салыстыратын болсак, олардын коптеген айырмашылыктарын  коремiз,  ал  олардын iшкi алемiнiн озгерiсi оз алдына.  Бул арбiр жан иесiнiн озiндiк ерекше касиеттерi барын корсетедi. Олардын  ар алуандыгынын негiзi жан касиетiнде жатса керек.  Абай «Акыл мен жан – мен озiм» деп аркiмнiн негiзгi болмысы жан екенiн  ескертіп еді гой.  Жан таза рух болгандыктан,  онын касиеттерi оте коп. Бул арбiр жан иесiнiн озiндiк касиеттерiн  тудырып,  табигаттын  шексiз  ар алуандыгын  жасайды.  Ендеше Алла тагаланын да шексiз коп тулгалык касиеттері болу керек.

Алла тагаланын озiндiк коп касиеттерiнін бар екенін баскаша далелдеуге де болады. Егер пенделерде ерекше сипаттар болатын болса, онда оларды жаратушынын сипаттары олардан кем болуы мумкін емес. Себебi Жаратушы озiнiн жараткан пенделерiнен кем болмайды гой. Бул туралы Абай былай дейдi: «Бiрак пендесiнде акыл – хукiмшi, кайрат, куат – кызмет кылушы едi.  Соган карап ойлайсын: Алла тагаланын сипатында да солай болмакка тиiс».

Абайдын айтуына караганда,  барлык жан иелерi тарiздi  Аллага да сую, кешiру, мейiрiм, жаксылык жасау сиякты тагы баска да ерекше касиеттер тан.  Ол да сезедi,  бiледi,  калайды, канагаттанады. Иа,  Ол  да  лаззаттанады. Лаззат алу – Онын коп касиеттерiнiн бiрi. Олай болса Алла тагала болмысты оз разылыгы ушiн жаратады.

Барлык болмысты  Алла  тагаланын  озi  жараткандыктан,  Оган баска ештененiн кажетi жок кой,  сонымен бiрге,  тiптi кажет болганнын озiнде де баска алатын жер жок емес пе? Сондыктан Алла тагала ештенеге муктаж емес, Оган озіне керектiнiн барлыгы бар. Адамзат Жаратушынын, ягни болмыстын бiр болiгi.

Бул – букiл адамзат,  барлык  болмыс  Жаратушымен  бiртутас  деген тужырымга акеледi. Сонымен бiрге жан иелерi  жане Жаратушы аркайсысы жеке тулгалар болгандыктан, олар бiр-бiрiнен   болек.  Жан иелерiнiн мiндетi –  омірін букіл болмыс міндетімен сайкес Жогары  Тулганын разылыгына багыттау.  Бул тусiнiк "адам Кудайга кулшылык етуi керек" деген Абай ойынын теориялык негiзi тарiздi.

    Абай Алла тагаланын  сегiз  улы сипаттарын былай деп атайды:  "Алла тагаланын сипаттары:  Хаят,  Гылым,  Кудiрет, Басар, Самиг, Ирада, Калам, Такин". Ендi Абай ілімі аркылы Алла тагаланын осы сегiз сипатына жеке-жеке токталып, олардын купиясына уніліп корелік.

1. ХАЯТ  (ОМIР, ТIРЛIК).  Абай былай дейдi: «Алланы бар дедiк, бiр дедiк,  гылым,  кудiретiменен сипаттадык.  Бул бiрлiк,  барлык гылым,  кабiлеттi,  кудiреттi боларлык нарселер ме? Албетте, гылым кудiретi бар болады:  хаяты (омiр, тiрлiк) – маглум, бiрi – ирада, ягни  каламак. Гылым бар болса,  каламак та бар.Ол еш нарсеге арекет бермейдi. ;аммага арекет беретiн озi". Aбай создерi оте  терен де, эзотерикалык (купия) магыналары асiресе осы отыз сегiзiншi созiнен корiнедi. Жогарыдагы келтiрiлген созiнiн манiн тусiндiрiп корелiк.
2. Албетте, бiрлiк,  барлык,  гылым, кабiлет – кудiреттiлiктiн нышандары. Олардын  натижесi – омiр жане каламак. Омiр деген угым барлыкты,  тiрлiктi,  гылымды (бiлiмдi) бiрiктiредi.  омiр  дегенiмiз барлык  болмыстын  озара байланыстагы козгалысы.  Ол байланыс болу ушiн  гылым  (бiлiм)  керек. Бiрак гылым, немесе бiлiм озi ешнарсеге арекет бермейдi (инертный).  Болмыс туралы бiлiм болса, онда ол бiлiмдi iске асыратын калау пайда болады. Ал калаудын iске асуы ушiн арекеттін басы, ягни козгалыс керек. Ол козгалысты бiлiм жасай алмайды. Оны жасайтын Алланын озi. 

Бул туралы Абайдын шакірті Шакарім былай дейді:

Жаралыс басы – козгалыс,
Козгауга керек колгабыс.
Жан де мейлін, бір Ман де,
Сол Куатпен бол таныс,
Алемді сол Ман жараткан.

(Жаралыс басы – козгалыс)

Сойтiп, Алла тагаланын калауынын натижесiнде Онын куатымен гарыш козгалыска келiп, онын омiрі басталады. Болмыстын ар болшегi де оздерiнiн калауларына байланысты козгалыска келіп, омір кешеді. Алла тагаланын калауымен букiл болмыс осылай тiршiлiк жасайды.

3. ГЫЛЫМ.  Абай гылым деген создi рухани магынасында  алып,  оны Алла тагаланын бір корінісі ретінде карайды. Сондыктан, бул тусiнiкке  букiл омiр болмысы туралы бiлiмдi,  зерттеу жумыстарын, онердi,  iс-арекетке бейiмдiлiктi, сонымен бiрге адамнын имандылык касиеттерiн де косады. Алла тагаланын гылымдык сипаты осындай кен аумакты камтыганда гана толык болуы мумкiн.  Себебi, Алла тагаланын озi гылымга толы, сондыктан Онан шыгатын жогаргы  куат (жандар) та гылымга толы.

    Гылымнын озi Алла тагала шапагатынын бiрi болып табылады. Бул арада гылым деген соз тек кана акпарат бiлiм гана емес, сонымен бірге, сезiнiп-тусiну аркылы жан иесiнiн оны оз касиетiне айналдыру жане сол касиет бойынша арекет жасау жатады. Гылым калауды тудырады. Сойтiп гылымдык сипатымен Алла тагала жаратады, турлi арекеттердін себебі болады. Кандай арекет болса да гылымнын ыкпалымен журеді. Адамзат когамынын козгаушы кушi де гылым болып табылады.  Когамнын жетiлу дарежесi когамдагы  гылымнын  толыктыгы мен рухани тазалыгына байланысты. Гылым турлі саяси ыкпалга туссе, онын когамга деген асері бурмаланып, адамзатты куйзеліске тусіреді.

3. КУДIРЕТ.  Алла  тагаланын  галамдык  корiнiсiнiн  озi – Онын кудiреттiк касиетiнiн бiр корiнiсi.  Себебi Ол  кудiрет  сипатымен букiл алемдi жаратып отыр. Абайдын Алла тагаланын букiл галамды кандай хикметпен  жарастырып, кандай кудiретпен орналастырганына адам баласынын акылы жетпейтiнiн ескертуi – осынын далелi. Алла тагаланын   кудiретiне  ой  жугiртiп,  Онын  шексiздiгiн сезiну адамнын Оган деген сенiмiн молайтып, иманын осіріп, Жаратушынын  алдында бас идiредi.

4. БАСАР (ТУСIНУ,  БIЛУ,  КАБЫЛДАУ).  Алла тагаланын бул сипаты Онын алемдiк корiнiсiнiн жасампаздык жане гылым сипаттарымен ундеседi. Ол гылымга толы болгандыктан, Онын тусiнiп, бiлiп кабылдауы табиги  нарсе. Букiл алемдегi каншалыкты кереметтей курделi кубылыстардын болмысы Онын осы сипатына байланысты болмак. Барлык болмысты Онын озi жасайтын болгандыктан, олардын барлыгын Онын озiнен артык бiлетiн ешкiм жок.

5. САМИГ  (ЕСТУШI,  ТЫНДАУШЫ). Абайдын  созiне караганда,  Алла тагаланын естуi жан иелерiнiн естуiндей емес. Онын денесi рухани болгандыктан, Ол – Абсолют. Ягни Онын мушелерiнiн барлыгы бiрдей барлык арекеттердi жасай бередi. Барлыгы Одан шыгатын болгандыктан, Онын галамдык корiнiсiндегi барлык тiрi жандардын  естуi  немесе баска да кабiлеттерi Алла тагаланын кабiлеттерi болып табылады. Ягни, алемде  канша еститiн кулак болса,  Онын еститiн кулагы да сонша деген соз. Себебi, барлык жан иелерi Онын алемдiк порымынын мушелерi.  Жан иелерiнiн iстеген арекетi Алла тагаланын гарыштык порымынын арекетi болып табылады. Осыны сезiнiп-тусiнген адамдар табигаттын арбiр корiнiсiнен Алланы коре алады. Себебi, барлыгы – Алла тагала. Алла тагала – барлыгы. Бул туралы Ибн-Араби молынан жазады.

6. ИРАДА (ТIЛЕК, МАКСАТ, КАЛАУ). Алла тагаланын бул сипатынын манызын Абай баса корсетедi.  Себебi Алла тагаланын барлык арекетi осы сипатымен тусiндiрiлсе керек.  Ол калауы бойынша арекет етедi. Онын калауы болмаса арекет  те  болмайды.  Алла  тагаланын  калауы букiл арекеттердiн себебi болып табылады. Бiздiн арбiр арекетiмiз де Алла тагаланын калауы бойынша болып отыр. Онын калауынсыз ешкандай да омiр болмак емес, тiптi шоп басы да кимылдамайды. Калау Алла тагаланын сипаты болгандыктан, бул сипат букіл болмыска да ортак. Ендеше букіл болмыстын калауы мен Алла тагаланын калауы бірдей болуы керек. Болмыс омірінін уйлесімділігі осыган байланысты. Омірдін уйлесімді болып, кызык пен бакытка толы болуы ушін омір максатын Алла тагаланын калауымен сайкес болу керек екені осыдан шыгады. Окiнiшке карай, жан иелерi бул кагиданы умытып, озімшіл мінез бен напсілерінін ыркына берілгендіктен коп омірін корлыкпен откізіп алады. Сойтiп жан иелерi Алла тагаладан ажырап, адасу жолына туседi. Адамдардын турлi дiндерге болiнуi, не болмаса ол дiндердiн озгешелiктерiн оздерiнiн саяси мудделерiне колдануга умтылуы – бугiнгi адамзат когамындагы коптеген зардаптардын себебі.

7. КАЛАМ (СОЗ,  ТIЛ). Соз Алла тагаланын жаратушы куралы тарiздi. Iнжiлде де жаратылыс болмай турып «ауелi соз болды» делiнедi. Соз аркылы барлык бiлiм берiледi. Ал омiр бiлiм аркылы болады. Бiлiм жок жерде омiр де жок. Сонымен бiрге, калам Алла тагаладан шыгып тургандыктан, ол адамзаттын колданатын созі гана емес, Жаратушынын барлык жарату куат турлерін камтитын тусінік болса керек. Сондыктан, бул тек дыбыс толкыны гана емес, адамзатка белгілі жане белгісіз баска да турлі толкындар болуы мумкiн.
Алла Тагаланын сойлеуi, коруi, естуi жан  иелерiнен мулде озгеше. Онын созi дауыссыз,  ал коретiн козi,  еститiн  кулагы  жан  иелерiнiкiндей емес, озiне гана тан гажайып сипатты. Абай бул туралы: «Ол гылымнын калайтын  бiр  сипаты  калам,  ягни  сойлеу.  Соз карыпсыз, дауыссыз болушы ма едi? Алланын созi карыпсыз, дауыссыз. Ендi олай болса,  айткандай кылып бiлдiретугын  басар,  самиг, ягни бiлу,  кору,  есту деген кудыреттерi бар.  Алла тагаланын кормегi, естiмегi,  бiз  секiлдi  козбенен,  кулакпенен  емес,   коргендей, естiгендей бiлетугын гылымнын бiр сипаты», – деп жазады. Абайдын «Алла тагаланын кормегi гылымнын бiр сипаты» деген созiнен онын «гылым» деген создi бугiнгi кундегi материалдык гылымды гана емес, онан алдекайда кен магынадагы рухани денгейде колданып, Алла тагаланын касиеттерiмен байланыстыратыны осы жерде тагы да корініп тур.
Абай бул созiнде Алланын материалдык алемнен тыс рухани касиеттерiн бередi. Оны тусiну ушiн адамнын алган  бiлiмi  немесе акылы  жеткiлiксiз.  Алла  тагаланы Оган  калткысыз  сенiп,  капысыз иланган адам гана журек аркылы тани алады. Алланын денесi материалдык емес рухани болгандыктан, Онын мекенi де материалдык алемде емес, рухани алемде болуы керек.  Абайдын  "Лай  суга  май  бiтпес,  кой  откенмен" оленiнде Алла тагаланы «Ламакан» (мекенсiз) дегенi соны бiлдiредi. Рухани дене  адамнын карапайым танiнен  мулде болек.  Оны материалдык сезiммен танып-бiлуге болмайды.

8. ТАКИН (ТУДЫРУ, ЖАСАУ, БАР КЫЛУ). Бул Алла тагаланын жаратушылык сипаты. Ол озiнiн калауына  сайкес  лаззаттануы ушiн болмысты жарататыны жогарыда айтылды. Болмыстын озi Алла тагаланын корiнiсi, себебi озiнен баска ешкiм де, ештене де жок.  Сондыктан,  Ол жаратканда барлыгын озiнен шыгарады. Осыдан Алла тагала жалгыз жане бiр, барлык себептердiн себебi деген тужырым шыгады. Онсыз ешкандай да себеп жок. Онын болмысынын себебi – Онын озi.
   
Ол барлыгын жараткан. Бiрак калай жарату Онын озiнiн ыктиярында. Абай «Махаббатпен жараткан адамзатты» деп Алла тагала адамзатты калай жаратканын айтады. Алла тагала озiн канагаттандыру ушiн лаззатты махаббатпен жаратады. Бул да адамзат ушiн корсеткен Алла тагаланын бiр мейiрiмi.

Ыктиярсыздык Алла  тагалага  тан емес.  Алланын еркi шексiз. Онын хикметтерiнiн кереметтiгi туралы данышпан былай деп жазады: «Тагы бiр касиетi –  такуин, ягни бар кылу. Егер бар кылуы бiр озiне сипат болса,  Алла тагаланын сипаты озiндей коне, арi мангi, арi рухани болады да,  барлыгын бар кылудан босанбаса,  бiр сипаты бiр сипатынан улкен, я кiшi болуга жарамайды. ойткенi гылым, кудырет  сипаттары  секiлдi босанбай,  ар уакыт жаратумен болса,  онда ыктиярсыздык шыгады.  Ол ыктиярсыздык Алла тагалага лайыкты  емес. Онын бар кылуы - кудыретiн бiлдiредi.  Бул гылым,  кудыретте олшеу жок,  гылымында кателiк,  кудыретiнде епсiздiк жане нашарлык  жок. Жаксылык  жасаушыга  карап  бiлесiз.  Бул козге корiлген,  конiлге сезiлген галамды кандай хикметпен жарастырып,  кандай кудыретпенен орналастырганына ешбiр адам баласынын акылы жетпейдi».

Абайдын бул созі Алла тагаланын абсолюттік тургысын тагы да сипаттаган тарізді, Онын шексіздігін, кудыреттілігін даріптейді. Алла тагала абсолют сипатта болгандыктан, Онын жараткандары, Одан шыккандардын барлыгы да шексіз, абсолют сипатында болуы керек. Бул казіргі гылымда колданып журген "макрокосм" мен "микрокосм" деген угымдарды тусінудін негізін береді. Букіл космос кеністігі, онын омірі макрокосм болса, ол коптеген микрокосмдардан куралады. Макрокосм тарізді арбір микрокосм  жуйесі де оз-озіне жеткілікті омір кажеттіліктерімен камтамасыз етілген толык бутін. Сондыктан олардын аркайсысы жеке омір суруге мумкіндігі бар.

 Бірак букіл макрокосм зандылыгы барлыгына ортак. Бул жеке адамнын омірі тарізді. Онын оз бетімен омір суруіне табигат барлык мумкіншілікті берген, сонымен бірге ол когамда омір сургендіктен, оган когам омірі де асер етеді. Сондыктан, ол болмыс зандылыгын, жалпы адамзаттык кундылыктарды да ескеруі керек. Макрокосм мен микрокосмнын байланысы міне осындай. Олар бір-бірімен тыгыз байланыста. Сондыктан адам баласынын озін сактагысы келсе, ауелі коршаган табигатты козінін карашыгындай сактауы керек екенін тусінгені жон. Алланын букiл алемге, ягни макрокосмга берген белгiлi уакыты болады.  Сол уакыт таусылганда «макрокосм» оз курамындагы «микрокосмдармен» бiрге Абсолют жасаган мултiксiз жоспар бойынша жойылады.

Заредей толык болiктердiн,  ягни  тiрi  жандардын, Толык Бутiндi тануга  мумкiндiгi бар.  Бiрак журек козiн фани омiрдiн шелi каптагандыктан адам Оны тани алмайды. Сонын салдарынан  адамзат Жаратушыдан болiнiп, «толык канды омiр суру ушiн" табигат байлыктарын каракан басынын кажеттiлiгiн отеуге жумсайды. Бiрак бурыс жолга  тусiретiн  бул арекеттер алдамшы омiр бастауы болып табылады. Толык Бутiнмен бiрiкпейiнше адам омiрiнiн бакытты  болуы  мумкiн  емес. 

Мысалы,  кол  денемен бiрiгiп турганда гана онын толык болiгi. Ал егер оны денеден болiп тастайтын болса,  ол кол тарiздi турiн сактаганымен, озiнiн колдык  касиетiн жогалтады. Сол сиякты адам баласы Толык Бутiннiн болiнбес болшегi болганымен, ол оз орнын тауып Толык Бутiннiн ыкпалымен арекет еткенде гана онын омiрi толык болады. Омiр озiнiн негiзгi муратына багытталмаса, онын куны жогалады.  Абайдын «Сен де бiр кiрпiш  дуниеге,  кетiгiн тап та, бар, калан» деген созiнiн осындай терен магынасы бар.
 
Алланын сипаттарынын барлыгы озара тен. Ол туралы  Абай былай  дейдi: «Бiрак ауелде айтканымыз;  гылым,  кудiрет – бiздiн угуымыз ушiн гана екi турлi олшем,  болмаса,  олар бiр-ак  гылымды кудырет  болуга  тиiс.  Олай  болмаса сипаттар оз  орталарында бiрi ерушi,  бiрi ерiтушi болып,  дарежесi бiрдей болмайды  гой.  Булай болса, Алланы тануга жараспайды. Булай болса сегiз сипат бiрiкпей, оз алдына болек-болек жеке сипат болып кетуi  мумкiн.  Бул  болса келiспейдi.  Егер де,  сипаттардын арбiрiн баска-баска десек, онда Ол коп нарседен жиылып Кудай болган болады.  Булай деу  кате,  бiр гана кудырет пендеге тан куат».

Алланы сипаттаганда біз Оны озіміздін тануымыз ушін гана сипатка болеміз. Айтпесе, Ол – адам тусіне алмайтын Бірсипатты. Сонымен бірге, Оны толык сипаттау мумкін емес, себебі ол шексіз сипатты. Аллада сипаттын біреуі кем деуге келмейді. Абайдын жогарыда келтірілген созі "Алла ондай емес, Ол – мундай" деген тарізді діндарлардын шексіз пікірталастарына жауап болып табылады.

Егер біз Алланы бір сипаттан кемітсек, онда Онын шексіздігіне сенбей, біздін Оган шек коюымызбен бірдей. Бул – имансыздык, Алла тагалага карсы арекетпен бірдей. Алла тагаланын жарлыгына карсы арекет жасайтындарды Абай мусылман емес деп атайды. Сондыктан Алла тагала туралы дінаралык пікірталастар адам баласына ешкандай да жаксылык акелмейді, кайта біздін білімсіздігімізді корсетіп, Алла тагала алдында улкен кунага батырады.

Абай Алла  тагаланын  мейiрiмдiлiк   сипатын   да   корсетедi. Мейiрiмдiлiк сипаты сегiз сипатынын iшiнде корсетiлмесе де оны Алла тагаланын Жарылкаушы, Мейiрiмдi, Кешiрушi, Суюшi, Коргаушы, Ара турушы,  Ырыздык Берушi, Пайда Берушi, Баскарушы, Жаксылык Жасаушы деген есiмдерiн саралап бiлуге болатынын айтады ойшыл. Оган далел келтiредi. Сонымен  Алла  тагаламен  рухани алемде де,  материалдык алемде де ешкiм тен келмейдi.

Алла тагала  букiл болмысты озiнiн канагаттанып лаззаттануы ушiн  жаратса,  онда букiл болмыстын мiндетi – сонымен бiрге,  букiл адамзаттын мiндетi – Онын разылыгы ушін арекет ету. Сонда гана бул  болмыс,  сонымен  бiрге букiл адамзат,  озiнiн мiндетiн орындайды.  Барлык касиеттi кiтаптарда айтылатын  адамнын  негiзгi  мiндетi – Кудайга кулшылык Абай  iлiмiмен  осылай далелденедi.

Улкен машинанын арбiр болшегiнiн оз орны,  оз  кызметi  бары тарiздi,  арбiр адамнын да бул омiрде оз орны, оз мiндетi бар. Аллага кулшылык жолында аркiм озiнiн сол орнын тауып,  букiл алеммен бiр  максатта  кызмет  етуiне шакыргандай болады хакiм Абай.  Сонда гана букiл алемде ортак бейбiт те бакытты омiр орнамак.

Абай корсеткен осы сегіз тулгалык сипатын кабылдап, Онын хикметін сезгенде гана Онымен байланыс орнайды. Ендеше Алланын сипаттарын тусiніп сезінбейінше Абайдын «уш суюiндегi»  Алла тагалага деген суйiспеншiлiкке жету мумкiн емес.  Абай корсеткен Алланын осы касиеттерiн сезiнгенде гана Оны тану мумкiндiгi туады. Онын керемет касиеттерi болып табылатын ен  жогары  кудiреттiлiгiн, данкын,  байлыгын,  бiлiмiн,  адемiлiгiн, сонымен бiрге Онын букiл болмысты алаламай, бiрдей коретiнiн тусiніп, Онын Озін суйе аламыз.  Сонда  адам баласында  Аллага толык мойынсыну куштарлыгы туады.  Буны «толык адам», ягни Алла тагалага жетудiн ен тура жолы деп корсетедi данышпан.

//4. Адам болмысын білудін манызы//

Адам. Адамнын озін-озі тануы адам болмысынын негізгі сурактарын камтиды. Улы Абайдын озіндей улы шакірті Шакарім бул сурактарды былай деп кояды:

"Келдім кайдан? Кайтсе пайдам?
Олгеннен сон не болам?"
"Мен" деген – жан, акыл – айнам,
Жогала ма сол шын-ак.

Адам болмысы Шакарімді коп толгандырган. Сондыктан ол бул маселеге озінін шыгармашылыгында бірнеше рет токталып, оган жауап іздейді. Мысалы, онын тагы мынандай олен жолдары бар:

"Келіп кайдан, барам кайда?
Не кылганым болар пайда?
Каламын ба мола боп сайда?
Деген ой тырнаган коніл! –

деп озін толгандырган конілін білдіреді.

Адамнын кім екенін жане онын болмыс оміріндегі орнын білу букіл алем купияларын шешумен тыгыз байланысты. Себебі, букіл алем макрокосм болса, адам онын бір кішкендай болігі болып табылатын микрокосм. Олардын курылымы мен тіршілігі бір-бірімен уксас болгандыктан, адам купиясы аркылы материалдык алем сырларын білуге болады. Себебі, адамнын озін-озі тануы букіл алем зандылыктарымен байланыскан "Мен кайдан келдім?", "Олген сон кайда барам?", "Бул омірде калай дурыс омір суруім керек?" деген тарізді омірдін негізгі сурактарынын шешіміне байланысты. Сол себептен, бул сурактардын жауабы коптеген гуламаларды толгандырган.

Сонымен бірге, біріншіден, адамнын озін-озі танып-білуі оган дурыс тіршілік курып, омірдін жогары максатына жетуіне мумкіндік береді. Екіншіден, адамнын озін-озі тануы когам омiрi ушiн де улкен манызы бар. Мысалы, гылымда бiр кубылысты зерттеп бiлу ушiн ауелi оган катысы бар барлык болiктерді зерттейді.

Сол сиякты когамнын даму зандылыктарын тусiнiп, омірді дурыс жолга салу ушiн ауелi когамнын алгашкы болшегi болып табылатын адамнын, арi кетсе букiл жан иелерiнiн болмысын бiлу керек. Мунын озi когамнын алгашкы «кiрпiшi» болып табылатын адамнын туп негiзiн барлап,  онын кім екенін біліп, алемдегі алатын орнын аныктап алмайынша когам омірінін кубылыстарын дурыс тусiну мумкiн емес деген соз. Буган копшілік арасында коммунистік жуйенін іске аспай калган себебі жонінде алі де болса бір шешімнін болмай жургені жаксы мысал бола алады.

"Адам деген кім?" деген сурактын жауабы "Адам омірі кай кезден басталады?" деген суракпен де байланысты. Бул сурактардын жауабы турлі ой-орістердін, іс-арекеттердін, тіпті кейбір адет-гурыптардын калыптасуына да себеп болып отыр.

Мысалы, кейбір пікірлер ана жатырындагы наресте омірі ана курсагынын урыктану кезінен басталады десе, кейбіреулері сонан кейін кырык куннен кейін, немесе, уш айдан кейін дейді. Тіпті, наресте омірі жарык дуниеге келгеннен кейін басталады дейтіндер де бар. Бул маселелер медицина мен діни агымдар арасындагы толассыз журіп жаткан пікірталастардын да себебі.

Казіргі замандагы оте улкен маселе болып табылатындардын бірі – аборт маселесі. Бул маселе "Абортты жасауга бола ма?", "Егер аборт жасауга болса, онда алемдік зандылыктарды бузбау ушін оны урыктын осуінін кай кезіне дейін жасауга болады?" деген сурактарды камтиды. Бул сурактардын дурыс жауабын табу моральдык, этикалык, психологиялык жане рухани тургыдан да улкен манызы бар екені дау тудырмаса керек. Осындай улкен маселені шешу жолы ауелі адамнын туп негіздері неде жатыр, ол негіздердін сипаттары мен касиеттері жане олардын озара байланысы туралы білуде жатса керек.

Осы маселелерді шешудін іргетасы болып табылатын негізгі туйіндердін шешімін Абай ілімінен табуга болады. Сондыктан, енді Абай іліміне коз жугіртіп корелік.

Карапайым омірде "Адам деген кiм?" деген суракка турлi жауап алуга болатыны белгiлi. Мысалы, кейбіреулер малын, байлыгын жанындай жаксы корсе, не етесін. Олар туралы Абай былай деп жазады:

Ерте барсам жерімді жеп коям деп,
Ыктырмамен кузеуде отырар бай.

(Караша, желтоксан мен сол бір-екі ай, 1888 ж.)

Немесе озiн мен еркекпiн, айелмiн деп жынысына, казакпын, орыспын деп ултын, дiнiн, тагы баскаларды атап, озiн денесiне балауы мумкiн. Ал белгiлi француз философы Рене Декарт: «Мен ойлаймын, ягни мен омiр сурiп журмiн», – деген. Бул озiн акыл-ойына балау деген соз. Ал кейбiр «Мен жанмын» дейтiндер бар. Халык та кейде адамды жан деп атайды.

Мысалы, баласын жаксы коргенде анасы "жаным менiн!" (жаксы коретiн адамы магынада), кейде жиналган жиын туралы "коп жан жиналды", "турлi жандар", тагы баскадай соз тiркестерi айтылады. "Жан " деген соз Абай шыгармаларында жиі кездеседі. Бул созді ол адам, психолгиялык кубылыс немесе рухани жанды білдіру ушін колданады. Сонда осылардын кайсысы дурыс тусінік?

Бул сурактын жауабын Абайдын жиырма жетiншi кара созінен табатын сияктымыз. Ойшыл бул созінде Сократ хакiм мен онын шакiртi Аристодим арасындагы ангiмені былай деп келтiредi:

"– Ей, Аристодим! Калайша сен бiр озiннен, ягни адамнан баскада акыл жок деп ойлайсын? – дедi. Адам денесi озiн журген жердiн бiр битiмдей кумына уксас емес пе? Дененде болган дымдар жердегi сулардын бiр тамшысындай емес пе? Жа, сен бул акылга кайдан ие болдын? Арине, кайдан келсе де, жан деген нарсе келдi де, сонан сон ие болдын".

Арi карай ойшыл бунын барлыгы бiр Кудайдын жаратуы екенiн айтады. Бул создерден адамнын кiм екенiн бiлемiз. Бiрiншiден, "Адамнын денесi" деген соз дене адам емес, ол адамдыкi дегендi бiлдiредi. Ягни, адам дене емес. Екiншiден, "Жа, сен бул акылга кайдан ие болдын?" деген соз "сен акыл да емессiн, себебi сен оган тек кана ие болдын" деп тур. Сонымен, адам акыл да емес. "Арине, кайдан келсе де, жан деген нарсе келдi, сонан сон ие болдын" деген соз адам жан да емес екен. Бул арада "кайдан келсе де" деп Абай жаннын кайдан келгенiн тан мен акылдын келгенi туралы аныктамай, онын келуi жогаргы себеп екенiн бiлдiредi. Сонымен, "адам" деген тусiнiк тандi де, онын акыл-есiн де, жанын да бiлдiрмейдi екен.

Адам – жан, тан жане акыл-естiн бiрiккендегi тiрлiк корiнiсi. Ал "жан иесi", "акыл иесi" немесе "жан" деген создер адамнын озiн осылардын кайсысымен балайтынын корсетедi. Жаннын материалдык денедегi турiн казак тiлiнде "жан иелерi" деп атайтыны бар. Адам озін денемен балаган кезде "мен танмін", ал "жан менікі" деп тусініп, осылай дейді.

Ал-Газали адам болмысын, онын калай iс-арекет жасайтынын "каламмен жазу" тарiздi карапайым мысалмен тусiндiредi. Онын кыскаша магынасы томендегiдей. Жазу кезiндегi кагаз, сия, калам, адамнын колы (денесi) физикалык турпайы материяга жатады. Ал жазу  барысында iс-арекет тудыратын адамнын сезiмдерi,  ой-орісi, калауы, т.б. психикалык-энергетикалык жуйесi назiк болмыска жатады. 

Олардын  барлыгына  куат берiп,  баскаратын – адамнын жаны.  Адамнын жаны Алла тагаладан куат алып,  Сонын баскаруымен болады. Мiне, осылай ал-Газали жаннын тандi ой-оріс аркылы баскаратынын тусiндiрiп,  жаннын, таннiн жане ой-орістін озара байланысын корсетедi.

Сонымен бірге, адамзат алемдегі жан иелерінін бір болігі гана екенін ескеруіміз керек. Шексіз коп жан иелерінін арасында материалдык алемде адамнын орны кандай? Алемдегі оз орынын дурыс аныктаганда гана адамзат болмыстын озіне берген ролін дурыс орындай алмак. Сондыктан енді Абай ілімі бойыша алемдегі жан иелерінін арасындагы адамзат орнын аныктап корелік.

//5. Жан иелерінін арасында адамнын алатын орны//

Абай ілімі бойынша жан иелері болмыс негіздерінін бірі дедік. Ойшыл озінін отыз сегізінші созінде болмыс омірі дегеніміз осы жан иелерінін тіршілігінін корінісі екенін білдіреді. Материалдык алем галамдар, турлі планеталар курап, олар бір-бірімен уйлесімді байланысып жатады. Коптеген планеталардын арасында Жердін манызы оте зор.

Себебі ол жогары жане томенгі алемдерді байланыстыратын кіндік тарізді. Барлык жан  иелерінін козгалысы осы Жер аркылы отеді. Гарыштагы жетілудін мінсіз зандылыгы бойынша барлык жан иелері белгілі тартіппен жетілу жолымен уздіксіз козгалыста. Олар бір коріністен екінші корініске кошіп, санасынын осуінін барысында акыры омірдін жогаргы максатына жетеді. Жалел-ад-дин Румидiн жазганына караганда бул жол минералдардан басталып, осімдiктер, хайуанаттар, адамдар, перiштелер денгейлерi болып жалгасады екен. Егер арбiр денгейде сана-сезімнін сансыз коп дарежелерiн ескеретiн болсак, сонда бул жолдын кандай алыс та узак екенiн тусiне аламыз.

Жалел ад-дин Руми арі карай жан иелерiн былай деп уш топка боледi:

"1. Таза акыл-естен куралатын перiштелер. Олардын омірi дуга окып, бас июге, кулшылык пен Кудайды ойлауга багышталган. Балыкка судын iшi онын уйыктайтын тосегi, жастыгы жане барлык омір болмысы болганы тарiздi, перiштелерге де ол тамагы, iшетiн iшiмдiгi болып табылады.  Олар сезiмдердін ыкпалынан толык шыккан, сондыктан олар сезiмдерiне багынбайды.

2. Оздерiнiн инстинктерінін толык ыкпалындагы, бірак зулымдыктан оздерiн аулак устауга мумкiндiк беретiн акыл-есi жок жануарлар. Оларда адам баласы тарізді оздерiнiн мiндетi туралы ой жок.

3. Ал бейшара адамга келетiн болсак, ол акыл-ес пен кумарлыктан жартылай перiште, жартылай жануар, жартылай жылан, жартылай балык  болып жаратылган.  Балык табигаты оны тенiзге, ал жылан табигаты жерге тартады, сойтiп ол уздiксiз осы екеуiнiн арасындагы куреспен омірiн откізедi. Акыл-есi кумарлыкты женгенде ол перiштелiк денгейге котерiлiп, ал напсiкумарлыгы женгенде жануардан томен кулдырап кетедi.

Азаптан перiштелер оздерiнiн бiлiмдерiмен кутылады, ал жануарлар оздерiнiн бiлiмсiздiктерiмен кутылады. Ал адам осы екеуiнiн арасында куресу мен азапта."

Улы Руми осы создерiмен адам жануарлар мен періштелердін арасындагы жан иесi екенiн корсетеді. Орыстын улы жазушысы Л.Н.Толстой озiнiн "Исповедь" деген шыгармасында адам баласынын омірiн суда агып бара жаткан жангакпен салыстырады. Жангак агын судын ыкпалымен бiресе бiр жагага, бiресе екiншi жагага жакындап агып келе жатады. Сол сиякты адам баласы да омір агысына берiлiп, бiрде рухани, ал бiрде материалдык жагага жакындап, кейде оларга тiрелiп аялдайды да.

Жетілу жолындагы барлык жан иелерi унемі озгерісте. Олар ауелi омірге келеді, сонан сон оседi, жетiледi, артына урпак калдырады, акыры картаяды жане оледі. Олардын орнын баскалар алады. Осылайша табигат уздiксiз  айналыска тусiп, ауысып отырады.

Абайдын жане баска да гуламалардын ойлары бойынша, осы узак жолда баска жан иелерінін арасында адамнын ерекше орны бар. Жер планетасы жан иелерінін жогары не болмаса томенгі омірге баруын шешетін орын болса, ал адам  денгейi жан иелерінін санасынын жетілуінін шешушi сатысы.

Себебi, жан иелері осы сатыда гана екі ерекше касиетке ие болады. Ол касиеттердін біріншісі – адамга берілген ерекше акыл-ес, екіншісі – оган берілген ерік. Бул екі касиет жер бетіндегі баска жан иелерінде жок. Адамнын баска жан иелерінен айырмашылыгы жане олардан артыкшылыгы да, міне, осында жатыр. Адам баласы озінін ойлай кабілетін дурыс пайдалану аркылы тіршіліктін кереметтей хикметтерін сезіп-туйсініп, болмыс купияларын терендеп сезе алады.

Сойтіп, ол баска жан иелерінін несібесіне берілмеген жылдамдыкпен жетілу жолымен котерілуге мумкіндік алады. Бірак бул артыкшылыктар адам баласына тегін берілмейді. Онын да сурауы бар. Ол сурау аділет зандылыгымен аныкталады. Егерде адам озіне берілген артыкшылыкты дурыс пайдаланбай, озінін еркі бойынша акыл-есін жаркын істерге арнамай, напсісіне арнап, болмыс зандылыктарын бузып, имандылык тартіптерінен шыгып кетсе, онда соган байланысты жазасын тартады.

Бул жаза болмыстын "Не ексен, соны орасын" деген угымды білдіретін аділет зандылыгы бойынша орындалады. Сондыктан, Абай аділет угымын оте жогары кояды. Онын айгілі "уш суюін" осы алем ушін колданатын болсак, онда "Жане Хак жолы осы деп аділетті суй" делініп "аділетті сую" ушінші сую болып шыгады. Сонымен адамнын акыл-есі оган берілген артыкшылык. Егер оны дурыс пайдалансан – баскалар жете алмайтын шынга котерілесін. Ал егер дурыс пайдаланбасан – баскалардын кормейтін корлыгын коресін. Ерік озінде. Ол саган табигатыннан берілген. Бул – табигат зандылыгы. Оны ешкім буза алмайды. Осы ойларды Абай былай деп білдіреді:

"Хайуандарды  асырайтугын  жансыздарды  етi  ауырмайтугын кылып, жан иесi хайуандарды акыл иесi адам баласы асырайтын кылып, арi олардан махшарда сурау бермейтугын кылып,  булардын hаммасынан пайда  аларлык  акыл иесi кылып жараткан.  Адам баласынан махшарда сурау алатугын кылып жараткандыгында арi адiлет, арi махаббат бар. Адам баласын курт,  кус, озге хайуандар секiлдi тамакты оз басымен алгызбай,  ынгайлы екi колды баска кызмет еттiрiп,  аузына колы ас бергенде,  не  iшiп,  не  жегенiн бiлмей калмасын деп,  иiсiн алып лаззаттангандай кылып,  ауыз устiне мурынды койып, онын устiне тазалыгын  байкарлык екi коз берiп,  ол коздерге назiктен,  зарардан коргап турарлык кабак берiп, ол кабактарды  ашып-жауып  турганда кажалмасын  деп кiрпiк жасап,  мандай терi тура козге акпасын деп, кага беруге кас берiп,  онын жузiне корiк кылып,  бiрiнiн  колынан келместей iстi коптесiп бiтiрмекке, бiреуiнiн ойын бiреуiне уктырарлык тiлiне соз берiп жаратпактыгы махаббат емес пе?  Кiм  озiне махаббат кылса, сен де оган махаббат кылмагын карыз емес пе? Жер мактасын, кендiрiн, жемiсiн, кенiн, гулдер гулiн, кустар жунiн,  ара балын, балауызын, курт жiбегiн – ;аммасы адам баласынын пайдасына жасалып, ешбiрiнде бул менiкi дерлiк бiр нарсе жок, барi – адам баласына таусылмас азык".

   Абайдын бул создерiнен омiрдiн улкен  манiн  коруге  болады. Жан  иесi  хайуандар  махшарда  сурау  бермейдi (о дуниеде iстеген iстерi  ушiн  жауап  бермейдi),  себебi  олар  оздерiнiн   табиги сезiмiмен  (инстинктімен) арекет жасайды.  Сондыктан олар табигат зандылыктарын бузбайды. Олардын жетiлуi табигаттын эволюция зандылыгымен  журедi.  Бiрак  оларда  омiрдiн  максаты  туралы ойлайтын мумкiндiк жок.

Адам мен хайуаннын айырмашылыгын Абай жетiншi кара созiнде былай деп аныктай туседi:

    "Дуниенiн корiнген hам корiнбеген сырын  тугел  тугелдеп,  ен болмаса денелеп бiлмесе, адамдыктын орны болмайды. Оны бiлмеген сон, ол жан адам жаны болмай, хайуан жаны болады. Азелде Кудай тагала  адамнын  жанын  хайуаннын жанынан iрi кылып жараткан, сол асерiн корсетiп  жаратканы".

Арi  карай  данышпан  адамнын  бала кезiнде барлыгын сурап, бiлуге куштар болатынын, бiрак оскеннен кейiн онын барлыгы умытылып,  конiлi суитынын айтады. Сонымен, жан адамды жас кезiнде билеп, оны бiлiмге куштарландырады. Ал, осе келе ол напсісіне ие бола алмай жанын фани омiрдiн залалдарымен былгап алады. Бул таннiн ыкпалын осiрiп, жанды танге бас ургызады. Тан жанга бой бермей, адам тек кана таннiн  кумарына берiледi. Сойтiп онын жаны рухани азыктан тапшылык корген  сон, адам азгындау жолына туседi. Турлi куналарга батуы мумкiн.  Ондай жагдайда махшарда ол адамнан сурау алынып, озінін сыбагасын алады. Сойтіп, ол томенгі алемдерде жазасын алып, кунасінен арылады.

Адам баласынан махшарда сурау алатугынында арi адiлет, арi  махаббат бар дейдi Абай. Осылай болганы аділетті. Себебі, махшардагы жазаны аркім озіне берілген ерік бойынша жасаган іс-арекетінін натижесіне байланысты алады. Ал махаббаттын болатыны – бунын барлыгы арбiр жан иесiне сабак беріп, кунасінен тазартып, фани омірдін зардабынан куткару ушін берілген. Ислам дуниетанымына толык сайкес келетiн Абайдын осы козкарасы бойынша Алла тагала адамнын еркiне шек коймайды. Бiрак, махшарда жаксы iстерi ушiн мадактап, жаман iстерi ушiн  оны жазалайды. Бул когам оміріндегі кылмыс жасаган адамды абактыга отыргызган тарізді. Оны абактыга жазалап, кунасінен арылту ушін гана емес, сонымен бірге, оган озінін кінасін тусініп, дурыс жолга тусуі ушін де отыргызады.   

Мал мен адам омірінін айырмашылыгын Абай былай деп аныктай туседі:
...Малда да бар жан мен тан,
Акыл, сезiм болмаса
Тiршiлiктiн несi сан,
Теренге бет коймаса?

("Журекте кайрат болмаса", 1898 ж.)

"Малда да бар жан мен тан, акыл, сезiм болмаса" деген жолдагы акыл мен сезiм адамга берiлетiн ерекше акыл, сезiм (интеллект) деп тусiнемiз. Айтпесе хайуанаттарда да оздерiне тан акыл мен сезiм бары белгiлi. Бул олен жолдарымен Абай адам мен хайуанаттардын акыл-сезiм айырмашылыктарын корсетедi.

Адамнын баска жан иелерінен артыкшылыгы туралы баска ойшылдар да жазады. Мысалы, А. Данте былай деп жазады /19/:

"Сонымен адамнын негiзгi айырмашылыгы (баска жан иелерiнен) онын денесiнiн бар болгандыгында емес, себебi адамнын денесiндегi материалдык элементтер минералдарда да бар; онын жаны барында да емес, себебi жан осiмдiктерде де бар; сезiну мумкiндiгiнде де емес, себебi жануарлар да сезiнедi; онын интеллектiсiнiн бар екенiнде, бул адамнан томенгiлерде де, жогарыларда да жок касиет...

Адам омір суредi дегендi онын озiнiн акыл-есiнiн бар екенiн корсету деп тусiну керек." А.Дантенiн бул тужырымынан угатынымыз – жан иесi озiнiн интеллектiсiн (акыл-есін, ойлау кабылетін) корсетiп, сонын комегiмен омір сургенде гана адам денгейiнде болады. Акыл-ес адам баласын омірдiн тупкi максаты туралы  ойлауга итермелейдi. Сойтiп онын iздену аркылы жетiлу жолына тусуге мумкiндiгi бар.

Осылай Абай мен А. Данте адамнын жануарлардан жане баска жан иелерiнен айырмашылыгын корсетiп, онын омір максаты сол акыл-есiн дурыс пайдалану аркылы озiнiн рухани болмысын тусiне бiлуiнде екенiн бiлдiредi. Сонда акылга рухани сауле конады. Бул адамга гана берiлетiн мумкiндiк. А.Дантенiн ойы бойынша осы себептен философтар адамды "рухани жануар" деп атаган. Сондыктан адам баласы озiнiн жетiлу дарежесiнде, хайуанаттармен салыстырганда, жогары дарежеде тур.

Руми мен турiк ойшылы Жунiс Амiре жане баска да исламнын iрi окiлдерi адам баска жан иелерiнен жогары тургандыктан, адам деген тусiнiкке оздерiнiн iлiмдерiнде оте улкен орын бередi. Сопылардын тусiнiгi бойынша адам – букiл болмыстын максаты жане онын ен жогары натижесi. Олар адамга Алланы тану ушiн барлык мумкiншiлiк берiлген, сонымен бiрге, тек кана сонын корiнiсiнен Абсолют озін танитын "микроскосм" деп есептейдi.

Адам болмысы Алла тагаланын озін коретiн айнасы тарiздi. Адамнын касиеттері аркылы Алланын касиеттерін талдап аныктауга болады. Бiздiн болмысымыз Алланын болмысы бар екендiгiнiн бiр далелi. Егер бiздiн омірiмiзге Алла тагала калай керек болса, бiз де Онын болмысына солай керекпiз. Сойтiп толык кемелденген адам Алланын корiнiсi болып табылады. Ондай адам жарык пен карангыны (рухани алем мен материалдык алемдi) жалгастыратын мойнак ретiнде кабылданады.

Адам толык кемелденген кезде Алла тагаланын касиеттерiн бойына тутастай сiнiрiп,  уксас касиеттерге ие болады. Сопылар iлiмi бойынша тубiнде толык кемелденген адам мен Алла тагала бiрiгiп, бiр болмыс болады. Бул Туп Иеге кайтудын бiр корiнiсi. Тiптi, арбiр жан иесiнiн жетiлу денгейлерi, котерiлген сатысы Алла тагала корiнiстерiнiн бiрi. Адам Алла тагала касиеттерінін толык бiрiккен туйiнi тарiздi. Сондыктан сопылар адам омірiнiн манiне оте улкен орын бередi. Бул туралы Ибн Араби былай деп жазады /25/:

"Адамнын болмысында Алла мен алемнiн порымы бiрiгедi. Кудайлык касиеттер барлык аты жане атрибуттары бойынша  тек кана адамда гана бар. Ол Алланын озін коретiн айнасы, сол себептен де адам – болмыс максаты. Бiз Алланы тусiнуге мумкiндiк беретiн атрибуттары болып табыламыз. Бiздiн омірiмiз Онын омірiнiн корiнiсi гана. Егер бiздiн омірiмiзге Алла керек болса, бiздiн омірiмiз де Онын болмысына керек." Мiне, улы ойшыл адам данкын осылай дарiптейдi. Бiрак бул данкты дурыс тусiнiп, оны iске асыру онай емес. Ойткені адам баласы озiне берiлген ерiктi дурыс колдана алмайды. 
   
Жер  бетiндегi  барлык жан иелерінін, олардын ішіндегі адамнын баскалармен тыгыз байланысын, Абай да озiнiн отыз сегiзiншi кара созiнде былай суреттейдi:  "Гаклия далелiм Кудай Тагала бул галамды акыл жетпейтiн келiсiммен  жараткан, онан баска, бiрiнен бiрi пайда алатугын кылып жаратыпты.  Жансыз жараткандарынан пайда алатугын жан иесi хайуандарды жаратып,  жанды хайуандарды пайдаланатугын акылды инсанды (адамды)  жаратыпты".

Сонымен, адам баласы алемдегі баска жан иелерінін арасында ерекше орын алады. Себебі, оган баскаларда жок ерік пен ерекше акыл-ес берілген. Сол ерік пен акыл-есін дурыс пайдалану аркылы адам баласы жетілудін жогары денгейіне котеріле алады екен. Бірак, озіне берілген ерікті дурыс пайдалана алмаган жагдайда ол алемдік аділет зандылыгы бойынша соган сайкес жазасын алады. Омірдін максатын дурыс тусініп, дурыс арекет жасау ушін адам озін-озі дурыс тани білуі керек. Жан иелері уш болмыстан – жан, акыл-ес жане тан – куралады екен.

//5.1. Адамнын уш болмысы//

Адам озін-озі тану ушін ол озінін уш болмысын білуі керек. Бул уш болмысты уш турлі гылым турі зерттейді. Онын біріншісі – рухани болмыс (жан, рух), адам озінін рухани болмысын дін жолы аркылы танып, біледі; екіншісі – адамнын сезім мушелері коріп-біле алмайтын назік болмыс (психикасы), мінез-кулык, ой-орісті зерттеу психология гылымынын улесі; ушіншісі – адамнын сезімдері коріп-біле алатын турпайы болмыс, ягни тані, танді физиологиялык жане заттардын курылымын карастыратын гылымдардын барлыгы зерттейді.

Рухы аркылы жан осылардын озіне кажетті боліктерін алып адам калпын курайды. Жаннын адам денесін калай калыптастыруын зерттеу "Мен кайдан келдім?" деген сурактын жауабын береді. Енді осы сурактын жауабын іздеп, адамнын калыптасуына коз жіберейік. Ауелі Шакарімнін адам баласынын омірі кайдан басталатынын білдіретін мына оленінен бастайык:

Атанын шахуатынын коп кой мані,
Ананын курсагында кан болганы.
Кус пен адам болар деп кім айта алар,
Олі кан мен жаны жок жумыртканы.

Басында онын киімі шахуат еді,
Кызыл кан, ак жумыртка кигені ані!
Денесі неше миллион кубылса да,
Онын жаны – баягы ескі жаны.

Сезімінін зорайып, азаймагы –
Кандай турде болганнан онын тані.
Кайда барса, ол озін "озім" дейді
"Озім" деп денесі емес, жанды айтканы.

Сол жаннан тіпті "озімдік" жогалмайды,
Есеп емес, сан оліп, сан кайтканы.

("Тау басындагы ой", 64 жаста жазылган)

Бул олен – Шакарім кажынын рухани жетілу шынын, биік философиялык ой-орісінін денгейін білдіретін шыгармалардын бірі. Осы кыска оленде жан иелерінін озін-озі тану багыты, онын озінін кім екені, бул алемге кайдан жане калай келетіні оте кыска тужырымдармен тезис ретінде беріліп отыр.

Атанын шахуатынын (урыктын) мані шынында да коз жетпейтін теренде жатыр. Себебі, жан иелерінін келешек оміріндегі коретін бакыты мен корлыгы, адамшылык касиеттері осы шахуаттын куат туріне, онын ана курсагына тусу уакытына, жагдайына жане баска да коптеген себептерге байланысты. Кандай жан иесі болса да урыктан, не болмаса жумырткадан тарап, омірге келеді.

Адам баласы омірге келу ушін ауелі аке шеше курсагына озінін урыгын салу керек, ал шеше одан арі оны бала калпына келтіріп калыптастырады. Ягни, аке – жаратушы, ал шеше – калпына келтіруші. Бундай ойларды Шакарім мен Абай аспан, не болмаса кун мен жер, олардын арасындагы байланыс туралы жазылган олендерінен алуга болады.

Кун мен жердін арасындагы махаббаттан букіл жер бетіндегі жан иелері туып, омірге келеді. Махаббатка жан тартылып шахуатпен ана курсагына туседі. Шакарім айтпакшы, басында онын киімі шахуат еді. Ананын курсагына тускен сон жан ананын урыгына оранып кызыл кан калпын алады. Арі карай жан озінін рухына байланысты, акын созімен айтканда, неше миллион кубылып, озіне дене калыптастырады.

Рухтын касиеттері жан иесінін откен омірінін натижесіне байланысты. Бірак, денесі озгерсе де, онын жаны – баягы ескі жаны болып, озгермейді. Медицинанын далелдеуіне караганда ана курсагыгда онын денесі осу барысында артурлі болып озгереді екен. Курсактагы баланын денесі балыктын калпынан бастап, жер бауырлаушылар, кустар жане баска да турлі хайуанаттардын калпын алып, акыры адам турін алады. Бул – материалдык гылымга тусініксіз кубылыс болып корінгенмен, рухани тургыдан алсак, оны тусіндіруге болатын сиякты.

Омірдегі корген тажірибенін барлыгы жан иесінін генасында жазылып, ол келесі омірлерде озінін корінісін береді. Откен омірдегі тажірибе корінісін біз инстинкт деп атап журміз. Арбір дене турінде озіне лайык инстинкт бар. Сонын аркасында барлык жан иелері озіне тиесілі омір турін алып, калткысыз омір суреді. Шакарім созімен айтканда, сезімінін зорайып, азаймагы – кандай турде болганнан онын тані. Сонымен бірге, ол кандай тан алса да озін "озім", ягни, жан деп айтканы. Мысалы, жылан жоргалайды, кус ушады, ан жугіреді деген тарізді. Олардын барлыгынын негізі – жан. Ен сонында адам калпын алады.
 
Жаннын откен омірі онын рухында жазылып калгандыктан, курсактагы рух озіне дене калыптастыру барысында откен омірдегі денелерін тагы да есіне тусіріп, бірінен кейін бірін калыптастырып отеді. Курсактагы бала денесінін турлі жануарладын порымдарын алатыны осыдан болса керек. Бірак, табигаттын сырлы зандылыгы бойынша, ол бул жарык алемге келгенде озінін откен омірлерін умытып, олардын ен  негізгі корытындыларын гана калдырады.

Мысалы, жана туган баланы ешкім де емшек емуге уйретпесе де, озі еме береді. Откен омірдін адамнын есінде сакталмауы тагдырдын бейірімділігінін бір корінісі. Егер адам откен омірінде жауласканын білсе, ол бул омірде онымен бірге тіршілік кура алмас еді. Ол озінін откен омірінде жау болганын умытып, бул омірде оган дос болып келіп, озінін карызын отеуі мумкін.

Анага берілген шахуаттын кундылыгы акенін касиеттері, кім екеніне байланысты. Егер акенін шыккан тегі, омір суру адісі, жан дуниесі жаксы болса, арине, шахуаттын кундылыгы да соган сайкес жогары болады. Барлык омір коріністері біздін хромосомымызда, арбір Жасаушаларымызда (клеткаларымызда) жазылып, сакталып отырады.

Егер ата-тегімізде жаман касиеттер мен аурулар болса, ол урпакка беріліп, тузету оте киынга согады. Жерге отыргызган урыктын келешек тегі агаштын турі мен касиетін беретіні сиякты, акенін берген шахуаты да келешек урпактын кадір-касиетін аныктайды. Ал баланын анасы тогыз ай бойы курсагында баланын танін гана калыптастырып коймайды, ол онын акесі берген шахуаттын жаксы-жаман касиеттерін де осіреді.

Бул – ен ауелі ананын озінін кадір-касиетіне, сонан кейін онын сол кездегі коніл куйі, ойлаган ойлары мен сезімдері, омір суру калпына байланысты. Ягни, осімдік урыгы ушін жердін кунарлыгы кандай манызыды болса, ана курсагынын касиеттері де шахуаттын жетілуі ушін сондай манызы бар. Ананын озінін касиеттері мен онын бала котеру кезіндегі калай тамак ішу, уйыктау, озінін коніл куйін баскара білу касиеттеріне байланысты келешек наресте калыптасадя.

Материалдык алемде, мектептен белгілі, химиялык гальванизация деген процесс бар. Адамнын калыптасуын, онын келешек омірінін кандай болатынын осы процеспен салыстырып отырып тусінуге болады. Буны француз философы Айванхов О.М (1900-1986 жж.) – рухани гальванизация деп атайды. Егер кім болса да жаксы бала коргісі келіп, урпагынын жане озінін омірі кайгы-касіретсіз дурыс болсын десе, осы зандылыкты білуі керек. 
   
Ыдыска металл тузы ерітінісі куйып, екі электрод салынады. Онын бірі – он полюс –анод, ал екіншісі – теріс полюс – катод. Ток жіберілгенде ерітіндідегі металл теріс полюске тартылып оны жабады, ал он полюстегі металл еріп, ерітіндінін курамын бір калыпта устап отырады. Егер ыдыстагы ерітінді алтын, не болмаса коргасын, мыстікі болса, онда теріс полюсті алтын, не болмаса коргасын, мыс жабады.

Табигатта гальванизация процесінін коріністері оте коп. Мысалы, гарыш кеністігінде біздін жер теріс полюс болып озіне алемдегі озіне керекті заттарды тартады. Ал алем кеністігіндегі жулдыздар,  онын ішінде кун де, он полюс болып табылады. Уакыттын ар сатінде жерге асер жасайтын планеталардын асері артурлі болгандыктан, сол кездегі туган жан иелерінін тагдыры да артурлі болады. Оларга сол саттегі планеталардын озара байланысы асер етіп, сол байланыс адамнын алдагы омірін баскарып отырады. Астрология гылымы, міне, осы зандылыкты білу аркылы адамнын келешек омірін болжай алады.

Гарыштагы ерітінді – эфир, ал батарея Кудайдын алемдік корінісі болып, осылай гарыш кеністігіне куат беріліп, барлык планеталар арсында уздіксіз озара байланыс болып жатады. Теріс полюске – жер, айел жыныстылар, ал он полюске – кун, еркек жыныстылар жатады. Сондыктан, ана курсагындагы урык озіне керекті заттарды тартып бала денесін кураса, жер курсагындагы осімдіік урыктары да оздеріне жерден, куннен, гарыштан оздеріне керекті заттарды тартып, оз денелерін курайды.

Урык касиеті кандай болса, ол озіне сондай касиетті заттрады тартады. Урык маскунем, куна;ар адамдікі, не болмаса рухани жетілген, иманды адам  болуы мумкін. Урык та, соган байланысты, озіне соган сайкес заттарды тартып, болмысын курайды. Сондыктан, туган бала маскунем, хайуан болып, не болмаса адамгершілігі улкен адам, аулие болып шыгуы мумкін. Ерітінді – ананын каны. Кан букіл денені аралайтын болгандыктан, онда адамнын кандай тамак ішкені, не ойлап, не сезгені – барлыгынын асері бар. Анод, он полюс бастагы ми зат (ойлар) боледі де, ол заттар кан аркылы шахуатка жетіп, онын назік жане турпайы болмыстарын калыптастырады.

Егер анасынын басында "коргасындай" ауыр, кайгылы ойлар болса, онда шахуат та сол "коргасындай" заттармен жабылып, туган бала пессимист, ауру, зардапты, аклы томен болып калыптасуы мумкін. Егер ана гальванопластика зандылыгымен таныс болып, келешек баласынын кокірек козі ашык болсын десе, ол басына "алтын" анодын орналастыруы керек.

Ягни, ана жаман ойларга жол бермей, тек кана жаксылык ойлап, коніл куйін жогары устап, рухани музыка тындап балага (катодка) "алтын" жіберіп отыруы керек. Сонда шахуат кымбат металлмен капталып, дені сау, акылды, сулу, барлык киыншылыктарга тозімді, кымбат бала туады. Бундай баланын келешегі зор, ата-анасына куаныш, еліне тірек болады. Міне, осынын барлыгы аягы ауыр айелдердін оздерін дурыс устап, оте катан бакылауда болуынын зор манызын корсетеді. Адамзат урпагынын келешегі айелдерге коп байланысты, сондыктан олардын табигаттын осы зандылыгын мукият білгендері жон.

Бала дуниеге келген сон да гальванопластика процесі токаталмай, онын омірінін сонына дейін жалгаса береді. Бала енді оз болмыстарын калыптастыратын заттарды озін коршаган ортадан, табигаттан алады. Сондыктан баланын коршаган ортасы онын келешектегі омірін аныктайды. Ал, шахуаттын озіне жасалган жагдайларды барынша утымды пайдалануы онын озінін рухани касиеттеріне, ягни, жаннын туа біткен касиеттеріне байланысты болады. Жан касиеттері – онын откен омірлерінін натижесі. Бул – барлык омірдін квинтэссенциясы, ягни, мані. Адамнын баска жан иелерінен айырмашылыгы да осы манде жатыр.

Сонымен, рухани гальванопластика зандылыгы бойынша, адам болмысынын кундылыгы ен ауелі шахуаттын касиетіне, ягни аке тукымына; сонан кейін, ол шахуаттын курсактагы дурыс осу жагдайына, ягни ана касиеттеріне; туганнан кейінгі оскен ортасына; жане озінін жан талабына байланысты болады.  Абай омірін карастырганда, осы айтылгандардын  растыгына онын омірі далел бола алатынына козімізді жеткіздік.

//5.1.1. Адамнын рухани болмысы//

/а) Жан/

Абай ілімі бойынша букіл болмыстын кайнар козі Алла тагала. Ендеше жан ауелде Алла тагаламен бір жане бірге болган. Жаннын бундай калпын ал-Халладж, Раббия тарізді сопылардын ірі окілдері білдіріп кеткен. Ал-Халладж "ан-ал Хак" (мен Кудаймын) десе, рухани жолдын шынына жеткен сопылардын айел окілі Раббия аулие "Алладан баска ештене жок" деген. Бул создер жаннын Кудаймен біріккен кезіндегі жагдайды сезінгенде айтылган создер.

Жан деген не? Енді осы суракка келейік. Жан Алла тагаланын бір болігі. Алла тагала ен жогаргы озгермейтін мангілікті Сана. Сондыктан, Алла тагала букіл болмысты жаратушы жане Одан артык кемелділік жок. Жан Онын бір болігі болгандыктан, жанда да Алла тагаланын касиетіндей касиеттер бар. Ен ауелі жаннын да, Алла тагаланікі тарізді санасы бар.

Жан Кудаймен бірге болганда онын санасы да Кудай санасымен бірігіп, Кудай санасын алады. Бул сананын ен жогары шыны. Жан дене алып, материчмен капталган сайын онын санасы да материалданып, томендей береді. Абай корсеткен омірдін жогары максатына жету ушін – сананын томендеуін токтатып, оны кайта котеріп, озінін алгашкы санасына – Кудай санасына – жеткізу керек. Жаннын касиеті сапа жагынан Алла тагаламен уксас екені туралы Абай отыз сегiзiншi кара созiнде былай дейдi:

"Бул сегiзi (сипаттары) Алла тагаланын кемелiнен болмаса  да,  пендесiнiн  арбiрiнде олардын  оз  халiнше  бар  кылып  жаратыпты".  Сонымен, жогарда корсетілген сегіз касиет – омір, гылым, кудірет, тусініп-білу, есту, тілек (калау, ниет), соз, бар кылу – сананын корінісі, сана болмаса булар да жок. Сана болса гылым (білім) бар, ал гылым барлыгынын кайнар козі. Адамда да жан барлык адамдык касиеттердін козі.

Адамды адам ететін онын негізгі болмысы – жан екенін Шакарім былай деп білдіреді:

Еркіндік, талап, шын сую,
Жирену, максат, ой тую.
Куаныш, кайгы, кулкі, ашу,
Денесі сау боп жан кую...
Жансыздан булар шыгарма?

("Жансыз жан калай журмек?")

Жансыздан булар шыкпайды жане бул олен жолдары тан кумары мен жан кумарын айыруга мумкіндік береді. Жан кеткен сон дене барлык сана-сезімнен айрылып, олі материяга айналады. Сондыктан, адамнын сулулыгы, онын негізгі кундылыгы танде емес, жан сулулыгында жатыр. Бундай угым – махаббатты тусінудін кайнар козі. Сондыктан, нагыз адам болу ушін осы рух аркылы білінетін жан касиеттеріне коніл болу керек.

Болмыска куат беріп, онын омірін баскаратыгн Алла тагала болса, ал арбір жан иелеріне куат беріп,  олардын омірін баскаратын – денедегі жан. Фани алемдегі барлык жан иелерінде жан бар. Бірак бул алемде журекті фани омірдін шелі баскандыктан жаннын касиеттері толык байкалмайды. 

Сондыктан, адам озінін алгашкы рухани санасын жогалтып, озін енді материалдык денелер аркылы сезіне бастайды. Сойтіп, онын санасы ауелі психикага, одан кейін танге дейін томендеп кетуі мумкін. Сана тан денгейіне дейін жеткенде адам озін тандегі сезімдер аркылы таниды. Мундай сана "сана-сезім" деп аталады. Ендігі міндет – журекті тазарту аркылы адамнын рухани санасын кайтадан калпына келтіру. Адамнын рухани жетілуі дегеніміз, міне, осы. Рухани санага жету, тіпті,  букіл болмыс омірінін жогары максаты.

Абай жан мен таннін айырмашылыгы мен олардын озара байланыстары туралы жазады. Ол жетiншi созiнде "тан жанга конак уй бола алмайды"– деп танге дурыс жагдай жасалмаса адам омір суре алмайтынын, жиырма жетiншi кара созiнде "Арине, кайдан келсе де, жан деген нарсе келдi де, сонан сон ие болдын", кырык ушiншi кара созiнде "Адам угылы екi нарседен: бiрi – тан, бiрi – жан" деп адам болмысынын рухани жане материалдык негіздерден куралатынын корсетеді.
 
Адам капыл дуниенi дер менiкi,
Менiкi деп жургеннiн барi Оныкi.
Тан калып, мал да калып, жан кеткенде,
Сонда, ойла, болады не сенiкi?

("Кок туман – алдындагы келер заман", 1897 ж.)

     Ойшылдын бул олен жолдарынан  омiрдiн  сонында  жаннын  адам танiн тастап кететiнi айтылатынын коремiз. Абайдын бул оленінде тан деген угымга назiк болмыс та кiредi, олай болса бул арада "жан" деген  создiн  манi таза рухани жан дегендi бiлдiрiп тур.

Жан иелерiнiн тандерiнiн  калыптасуы ана курсагына жаннын енуiнен басталады. Жаннын ыкпалымен онын ой-оріс, акыл-ес тарізді назiк жане  тан тарізді турпайы болмыстары калыптасады. Осынын барлыгы жаннын ыкпалымен болатынын, арине, материалдык адiспен далелдеу мумкiн емес. Себебі, олар адамнын сезімдерінен сырт жаткан метафизикалык мані бар эзотерикалык угымдар.

    Абай бiлдiрген адамнын уш болмысы (рухани, назiк жане турпайы) туралы ислам классиктерiнiн енбектерiнде коп айтылады. Жан таза рух болгандыктан, оны адамнын сезiм мушелерiмен кабылдау жане материалдык адiстермен зерттеу мумкiн емес. Себебi, онын касиеттерi материянын касиеттерiнен мулде болек,  тiптi керiсiнше, оган карама-карсы.

Жан туралы бiлiм материялдык алемнен тыс жане купия магыналы болып келедi. Жаннын сипаттарын созбен беруге болмайды. Себебі, соз фани омірге арналган дыбыс толкындары гана. Сондыктан, материалдык алемнін куралын рухани алемге пайдалануга келмейді. Біз жаннын касиеттерін материалдык алемнін сипаттарымен салыстыру аркылы гана біле аламыз. 

Адам омірінін барлык сыр-сипаты жанга байланысты. Сондыктан, жан  сырларын толык тусіну мумкiн емес. Онын магынасы рухани эзотерикалык тусiнiк  алып  терендей  бередi. Жаннын терен магынасын акылмен тусiну мумкiн еместiгiн исламнын улы теологы Абу Хамид ал-Газали де айткан. Бул туралы Абай да былай дейді: "Жан куаты деген куат – бек коп нарсе,  барiн мунда жазарга уакыт сигызбайды". Букіл адамзат ой-орістері бірігіп зерттеп, суреттесе де жан куатынын шегіне жете алмайды. Себебі, онын куат козі Алла тагалада, сондыктан, шексіз.

Абайдын шакірті Шакарім де "Хакты білмек ойласан сен, Алдыменен жанды біл." – деп жанды білу аркылы онын кайнар козін білуге болатынын  корсетеді.
Журектегi жанды коре алмасак та, онын бар екенiн аркiм озiн сезiну аркылы бiле алады. Мысалы, жан сананы букіл денеге тарататын болгандыктан, денеміздін бiр жерiне иненi пiсiп алсак, оны бірден-ак сеземіз. Бул жаннын барын корсетедi.

Булынгыр кундерi бiз Кундi коре алмауымыз мумкiн. Бiрак берген жарыгы жане жылуы аркылы онын бар екенiн бiлемiз. Сол сиякты дененi сезiну аркылы жаннын бар екенiн мойындаймыз. Бiрак бiз бiр дененi, оз денемiздi гана сезiнемiз. Ал журектегi Жогары Жан болса, Ол барлык денелердi сезiнедi. Егер оз денемізді дурыс кутпей, не болмаса баска адамдардын денесін корлап, оган зардап шектiретiн болсак, оны Алла тагала да сезiнедi. Бундай тусінік жан иелеріне курметпен карап, суйіспеншілікке жетуге мумкіндік беретін гуманизмнін негізі болып табылады. Жан иелерiне корлык корсету – Алла тагалага карсы арекет деген соз.

Жан материялык атомнан да кiшкене рухани атом. Оны ешкандай куралмен коруге болмайды. Аса iрi пiл де, козге корiнбейтiн кiшкене микроорганизмдер де сол жан болган сон омiр суредi. Абай жан журекте орналаскан дейдi. Сонымен бірге, журек адамнын танi мен назiк болмысынын орталыгы. Сондыктан, жан адамды журек аркылы баскарады.

Фани тіршіліктін асерімен жан былганган кезде, адамдар жаксы мен жаманды айыра алмай, омірдін сергелденіне туседі. Адамнын корген барлык корлыгын ауелі журек кабылдайтындыктан, казіргі замандагы журек ауруынын кобеюінін негізгі себебі, міне, осында жатыр. Жан былганса ауелi журек, сонын ыкпалымен адамнын психикасы (назiк болмысы), сонан кейiн онын танi ауруга шалдыгады. Сондыктан, салауатты омiр зандылыгымен ауырмай-сыркамай, дурыс омір суруi ушiн ауелі адам озін-озі тану аркылы рухани омiрiн бiр калыпка келтіруі керек.

Жан журекте орналаскандыктан, Абай журектiн адам омiрiндегi орнын жогары багалап, оган коптеген аныктамалар бередi. Мысалы: ыстык журек, сорлы журек, ауру журек, жылы журек, ынталы журек, муз журек, асау журек, ет журек, жас журек, ызалы журек, шошыган журек, шын журек, сум журек, ак журек, капаланган журек, айнымас журек, жаралы болган журек, сонiп калган журек жане тагы баскадай.

Жан кандай курделi  болса  да  Абай  жаннын негiзгi касиеттерi жонiнде маглумат берген. Жан сапа жагынан Жогары Жанга уксас. Сондыктан онын да Жогары Жандыкiндей негiзгi уш касиетi бар. Онын  бiрiншiсi – мангiлiк, екiншiсi – бiлiмге толы, ушiншiсi – лаззатты. Адамнын санасы осы уш касиет аркылы білінеді. Сондыктан, адамзат оркениеті осы касиеттердін ыкпалына тыгыз байланысты. Осылардын аркайсысына жеке токталайык. 

Жан мангі. Мангiлiк – жаннын бiрiншi негiзгi касиетi. Жаннын мангілікті екені туралы Абай "Кок туман – алдындагы келер заман" оленiнде былай дейдi:

Акыл мен жан – мен озiм, тан – менiкi,
"Менi" мен "менiкiнiн" магынасы – екi.
"Мен" олмекке тагдыр жок ауел бастан,
"Менiкi" олсе олсiн, оган бекi.

Бул олен жолдары тан мен жаннын озіндік касиеттерiн  корсетедi. Мен – акыл мен жан, ал тан "менiкi", ягни, мен "тан" емеспiн. "Мен" олмекке тагдыр жок ауел бастан, ягни "мен жанмын", сондыктан  мангiлiктiмiн. Ал "менiкi", ягни тан олсе олсiн, оган бекi, ягни таннiн олгенiне коп кайгырма. Осылайша данышпан адам болмысын аныктап жане олардын аркайсысынын касиеттерiн корсетеді. "Менікі" олсе олсін, оган бекі", ягни таннін олгеніне бекіп, коп кайгырма.

Адам олсе кайгыру керек. Ендеше не нарсеге кайгыру керек? Арине, "Мен" олсе кайгыру керек. "Мен" мангілікті болса, онда ол кандай жагдайда олуі мумкін? Арине, егер адам озінін жан екенін умытып, озін тек кана танмен балап, фани омірдін кызыгымен кетсе, нагыз олім сонда болмак. Ол козі бакырайып ашык жургенімен, рухани тургыдан алганда, олікпен тен.

Абайдын "Мен"  олмекке  тагдыр  жок ауел бастан" деген жаннын мангiлiк екенiн айткан данышпандык созiне  конiл аударатын болсак, жаннын ешуакытта олмейтiнiн, ендеше ешуакытта тумайтынын сезiнемiз. Олмейтiн мангiлiктi нарсе, тумайды да. Олім жок болса, оган карсы процесс олім де жок. Егер ол туатын болса, онда ол мангiлiктi емес, ягни олуi де керек. Бул табигат зандылыгы. Ендеше, туатын жане олетiн – жан емес, ол – тан. Бiрак жаннын мангiлiктi касиетiн бiлмейтіндер жане омірін тан кумарымен откізетіндер олудi баскаша тусiнедi. Бул туралы Абай былай дейдi:

Олсе олер табигат, адам олмес,
Ол бiрак кайтып келiп, ойнап-кулмес.
"Менi" мен "менiкiнiн" айрылганын
"Олдi" деп ат койыпты онкей бiлмес. 
 
("Олсе олер табигат, адам олмес", 1895 ж.)

Бул оленде Абай танді – "табигат" деп, ал жанды – "адам" деп атап отыр. Акын созі бойынша, сонда жан мен таннін айрылганын олді деп атау білместік болады. Жаннын сапасы Жогары Жанмен уксас, озгермейтін мангілікті. Ал дене табигат болгандыктан унемi озгерiп отыратын уакытша. Дененiн озгергіш екенiн медицина гылымы да куптайды. Ар сат сайын мындаган  клеткалар олiп, олардын орнына жаналары туып, адам денесi озгерiп, жеті-сегіз жылда тан толык озгеріп, адам жана дене алады екен.

Бала туганнан кейiн есейiп, жасоспiрiм, бозбала, жiгiт, еркек,  жасамыс адам, карi адам болып озгеретiнi белгiлi. Кандай жан иесi болса да, осындай жалпы алты уздiксiз озгерiстен отедi. Дене анадан туады, оседi, артына урпак калдырады, бiраз уакыт арекет етiп омiр суредi, бiртiндеп картейедi, акырында жогалады.

Бiрак жан ешкандай озгерiске туспейдi. Сондыктан ол олмейдi, олмегендiктен тумайды. Онын бугiнгiсi, откенi жане келешегi де жок. Ол мангiлiктi, аркашан да болады, картеймейдi. Сондыктан карi адамдар оздерiн бала кезiндей жас сезiнуi мумкiн. Казак халкынын "Адам картайганымен конiлi жас" дейтiнi сондыктан.

Озгеріске туспейтiн болгандыктан, жан озiнен ештененi болмейдi, ягни онын баласы жок. Ал тан озгергіш болгандыктан, ол озінен коптеген боліктерді боледі. Бала деген ерлi-зайыпты адамдар арасындагы тан жакындыгы натижесiнде омiрге келген перзент, олардын махаббаты берген омiрлерiнiн жалгасы, солардын тандерінін болігі. Баланын аке мен шешесіне уксас болатыны да сондыктан.

Абай Алла тагала "Махаббатпен жараткан адамзатты" дейдi. Алла тагаладан шыгатын махаббаттын шапагаты аркылы жан аке аркылы ана курсагына барып тусiп, арi карай озiне тиесiлi дене алып, бала болып дуниеге келедi. Бала – тандегi болек жан. Омiрге келген сон ата-анасынын баласы ретiнде омiр суредi.

Сонымен бiрге, жан мангілікті болса, онда оны ешкандай адiспен жою  мумкiн  емес.  Оны  ешкандай  куралмен болiкке  болуге болмайды. Ол отка жанбайды, суга батпайды, кеппейдi, ерiмейдi. Алемдегi планеталардын атмосфералык  жагдайлары артурлi екендiгi галымдар арасында дау тудырмайды. Ендеше бiр атмосфералык жагдайга бейiмделген жан  иесiнiн  денесi  онан  озгеше жагдайы бар баска атмосферада омiр суруге колайсыз болатынын да мойындауымыз керек.  Бул арбiр жан иесiнiн озi бейiмделген планетада гана  омiр  суруi  керек  деген  тужырымга акеледi.

Ойшылдын жиырма жетiншi кара созiндегi "Жа, сен бул акылга кайдан ие болдын? Арине, кайдан келсе де, жан деген нарсе келдi де, сонан сон ие болдын" деген созi жаны болган сон гана адамнын санасы болып, акылды омiр суре алатынын бiлдiредi. Жан денеде болганда адам омiр суредi, ал ол денеден кеткенде омiр суру догарылады. Дене бiраз уакыт откен сон бiртiндеп ыдырап, материянын баска турiне айналып кетедi. Жан Алла тагаланын жогары, ал материалдык дене томенгi куатына жатады.  Жогары куат томенгi куатты баскарады. Абайдын "тандi жан баскаруы керек" дейтiн ойы жан болмаса тiрлiк те,  омiр де жок деген тужырымга акеледi. Жан букiл денеге куат бередi жане букiл дененiн жумысын баскарады.

Сонымен, "мен" олмекке тагдыр жок ауел бастан, ягни жан мангі, ол олмейді. Озінін рухани болмысын танитын адам ешуакытта олмейді, сондыктан, онда олім коркынышы да жок. Олімнен корыкпаганнан кейін ол омірдегі барлык коркыныштан ада. " Озінін рухани болмысын таныган жане танымаган адамдардын о дуниеге отерде екі болек куйде болатынын Шакарім де "Уш анык" шыгармасында жазатыны бар. 

Копшілік адамдардын озін-озі тануы, ягни олардын сана-сезімдері оздерінін тандерінін денгейінде болып, оздерін танмін деп сезінгендіктен,  олар ушін тан мен жаннын айырылуы оте коркынышты. Олар тан мен жаннын айырылганын "олім" деп санап, одан катты коркады. "Тан калып, мал да калып, жан кеткенде, сонда, ойла, болады не сенікі?" деп оларга Абай ой тастайды.  Адам омірін узартуга букіл дуние жузінде улкен коніл болініп, оте коп каражат жумсалады. Осынын аркасында коптеген гылыми зерттеулер жургізіліп, жаналыктар ашылды. Жаннын мангілікті касиеті осылай адамзат оркениетінін козгаушы куштерінін біріне айналады.

Жан адам денесіне дейін табигаттын эволюция зандылыгымен котеріліп келді. Енді адам денесін алган сон, озіне берілген ерікті дурыс пайдалану аркылы оган жетілудін жана денгейіне, болмыстын тупкі максатына жол ашылады. Бірак осыны тусінбей дене камымен журіп кейбіреулер коп уакытын пайдасыз откiзiп алады. Оларга ойшыл былай деп ескерту жасайды: 

Адамзат – бугiн адам, ертен топырак,
Бугiнгi омiр жаркылдап алдар бiрак.
Ертен озiн кайдасын, бiлемiсiн,
Олмек ушiн тугансын, ойла, шырак.

("Нурлы аспанга тырысып оскенсін сен", 1899 ж.)

Алдагы кутіп турган олгеннен кейінгі сынак туралы ойламай, бугінгі омір жаркылымен откізетін адамдардын алдагы тагдыры олардын осы адам калпындагы тіршілігіне байланысты болады. Олардын келесі омірін болжау оте киын, олар тіпті томенгі алемдерге тусіп кетуі де мумкін. Олар туралы ойшыл былай дейді:

Белгілі соз: "олді, олді",
Белгісіз онын мекені.
Не халатка аурілді,
Кайда кандай екені.

("Жаманбаланын баласы олгенде", 1898 ж.)

Абай осылай карапайым адамдардын олгеннен кейін нендей куйге ушырайтынын (халатка), кай жакка кететінін (аурілді) болжап білу мумкін емес екенін айтады. Себебі, онын кайда баратыны осы омірде озінін санасын кай денгейге дейін жеткізуіне байланысты. Сондыктан, адамнын озінін рухани болмысын дурыс танып, адам омірінін сирек берілетін мумкіншілік екенін тусініп, оны барынша пайдалы откізудін манызы оте зор. Муны тусіну адамга жан тыныштыгын беріп, ішкі дуниесіне турактылык акеледі.

Жан – бiлiмге толы. Алла тагала білімге  толы болгандыктан, Онын бір кішкене болігі жан да білімге толы. Сондыктан кім болса да озiн бiлiмсіз санамайды. Кандай шындык болса да "Сен акымаксын" деген создi унататын адам жок шыгар, сiра. Адам баласынын бiлiмге,  жетiлуге умтылу куштарлыгы осыдан болса керек.  Бiлмекке кумарлык жайында Абай былай жумбактайды:

Сыналар, ей, жiгiттер, келдi жерiн,
Саулен болса, бермен кел талапты ерiн.
Жан кумары дуниеде немене екен –
Соны бiлсен, арненi бiлгендерiн?

("Сыналар, ей жігіттер, келді жерін", 1891 ж.)

Бул жумбактын  шешуi – бiлмекке  кумарлык.  Кунделікті омірдін былганышынан жан білімге толы касиетiн  толык корсете алмайды.  Бiрак соны калпына келтіруге умтылып, білімге кумарланады. Адамдык касиеттін бірі осы. Адамнын бiлместiктi, надандыкты корлык коруі жан  касиетi  тургысынан караганда  занды кубылыс.  Абайдын жан кумарын "бiлмекке кумарлык" деп шешуiнiн улкен философиялык магынасы  бар.  Жан кумары – білмекке кумарлык болса, ол арине, рухани білімге кумарлык болуы керек.

Себебі, жан таза рух болса, касиеттері озінін каситтеріне керегар  материяга кумар болуы мумкін емес кой. Бірак адамнын санасы  дене денгейінде болгандыктан ол тан кумарлыгына умтылады. Адамнын тан кумарлыгын іздеуі – материалдык оркениеттін кепілі. Адам білуге умтылып, букіл жер шарын шарлады. Тіпті, кезінлегі Еуропа елдерінін Американы ашып, саяхатшылардын баска курылыктарды табуынын бір себебі де осы білуге умтылып, тан кумарын канагаттандырудын бір корінісі. Адамзат жер бетінен шыгып, енді гарыш кеністігін шарлап жур. Осынын барлыгы адамды білімге умтылдырып журген жан касиеті.

Фани алемдегі адамнын жетілуі ауелі озін коршаган табигатты біліп, біртіндеп онын тупкі манін сезіп, акыры рухани білім алу денгейіне котерілу аркылы болады. Себебi рухани бiлiм, бiрiншiден, адам журегiн тазартса, екiншiден, адамнын ой-орiсiн кенiтiп, болмыс купияларын ашып, оны алга суйрей береді. Мунын озi жетiлу дегенiмiздiн озі ен ауелi рухани білім алу екенiн бiлдiредi. Буган Абайдын отыз сегiзiншi кара созiнде аркiм озiнiн заредей касиеттерiн Алла  тагаланын  касиеттерiне уксатып жетiлдiруi керек екенiн айтуы далел болады. Бiлiм алу аркылы адам алгашкы сипатына умтылып, жетiлу жолына туседi. "Гылым – озі Хак" деп Абай Алла тагаланын да касиетiнiн, корінісінн бiрi – гылым екенiн жазады.

Алла тагаланын нуры болгандыктан, жан да пак болып тазарган кезiнде гылымга кемелдi болуы  керек.  Алла тагала бiлiмге толы, ендеше жаннын  да  сондай  касиетi  бар. Білім жаннын бір сипаты болгандыктан, кім болса да озінін білімін толтырып, озін-озі тани алады. Білім адамды лаззатка болеп, бакытты омірге жеткізеді. Мухаммед пайгамбарымыз да хадисінде "Білім іздеп Кытайга да бар." – деп айтып кеткен.
   
Бірак осыны умытканда жан озінін алгашка касиетінен айырылып, кокірек козі жабылады. Сол кезде адам жаксы мен жаманды айыра алмайтын жагдайга дейін жетеді. Бундай адам хайуан денгейіне дейін кулдырап, омірін корлыкпен откізеді.

Жан – лаззатка толы. Сондыктан барлык жан иелері бул дуниеде лаззат іздейді. Олар барлык омірін рахатка, лаззатка, бакытка умтылумен откізеді. Бакыт дегенiмiз адамнын жан рахатын алып, озiн лаззатты сезiну сатi. Бул фани алемде копшiлiк адамдар оздерінін тан кумары аркылы лаззат алгылары келедi. Бул барлык жан иелеріне ортак болып табылатын омірдін торт кубылысы. Олар: тамак ішу, уйкы, урпак калдыру жане корганыс. Омірдін осы торт корінісінен лаззат алу ушін жан иелері оларды жетілдіріп, оздерiне турлi материалдык жагдайлар жасайды. Муны материалдык оркениет деймiз. Бірак жогары жетілген адамдар булармен гана шектелмей, одан да жогары максат кояды.

Адамнын баска жан иелерінен айырмашылыгы да осында, озіне берілген ерекше акыл-есі аркылы барлык жан иелеріне тан омірдін торт корінісінен жогары котерілуінде жатыр. Буган аркім котеріле алмайды. Сондыктан, бакытты аркiм артурлi тусiнiп, оздерiнше iздейдi. Жан фани омiрдiн откiншi бакытына ешуакытта толык канагаттана алмайды. Бул туралы Абай бiрiншi кара созiнде-ак ескерткен. Жан кумары тек кана рухани болгандыктан, ол лаззатты адамнын Алла тагаламен байланыс кезiнде алады.  Нагыз лаззатка жан кумарын канагаттандырганда гана жетуге болады. Рухани лаззатка калай жету керек екенi туралы томенде айтылады. Жогары лаззатты іздеу жан иелерінін, букіл адамзаттын оркендеу жолынын негізгі кепілі болып табылады. Абайдын "уш сую", "махаббат" угымдарына улкен ман беруiнiн осындай себебi бар.

Бул фани алемде кім боса да бакытты омір сургісі келеді. Бірак, калай бакытты болу керек екенін, онын кепілін білмейді. Абай ілімінен шыгатын бакытты омір кепілі – дененін, жаннын жане журектегі Улы жаннын кумарын  сайкестікте устау. Бул сайкестік адамнын санасына байланысты кубылып, озгеріп отырады. Журектегі Улы жан корінісін Абай "уят" деп атасыа, ал Шакарім "уждан" деп атайды. Бакытты омір кепілінін екеуі – дене мен жан – тусінікті болса, копшілік ушін Абай менг Шакарім корсеткен осы ушінші кепіл – булынгыр. Бул – магынасы кен, оте терен угым. Улы ойшылдардын ілімінен, міне, осылай букіл адамзат бакытынын кепілін коре аламыз. 

    Жаннын мангiлiк, білімге, лаззатка толы касиеттерiн  теренiнен  тусiну адам баласына омiрдiн, арi кетсе, букiл алемнiн коптеген купияларын аян етедi. Сонымен бiрге, адамнын озінін рухани болмысын тусiнiп, омiрдiн жетiлу жолымен орлеуіне мумкiндiк бередi.

/б) Рух/

Рух. Рухты тусіну, жанды тусіну тарізді, оте манызды маселе. Себебі, адамнын озге жан иелерінен айырмашылыгы жане омірінін барлык ман-манісі онын осы рухты дурыс тусініп, келешек омірін онымен сыбайластыруына байланысты болады. Рух та жан тарізді материалдык зерттеулермен тусініп болмайтын адамнын эзотерикалык болмысына жатады. Сондыктан оны біліп, тусіну онай маселе емес.

Рухтын сыр-сипатын дурыс аныктаудын, асіресе онын жаннан айырмашылыгын айыра білу оте кажет. Коп жагдайларда жан (орысша – душа) мен рухты (орысша – дух) айыра білмегендік, жеке адамдар  гана емес, когам омірінде де коптеген шыргалан, шатасуларга урындырады. Олардын тупкі сыры дурыс ашылмагандыктан рухани діни кітаптарды тапсірлегенде теріс тусініктер беріліп, кейде рух пен жаннын орындары алмасып кетеді. Ал кейбір кездерде рух пен адамнын материалдык назік болмысын айырмай, когамда бір-біріне сайкес келмейтін тужырымдар, ой-пікірлер пайда болады.

Бул букіл адамзат оміріндегі кейбір бейберекеттік жагдайлардын себебі болып отыр. Мысалы, мусылмандар "жан" мен "рух" деген тусініктерді оздерінше тусінсе, ал  христиандар "жан" дегенді "рух" деп, ал "рух" дегенді "жан" деп тусінеді (католиктер, турлі спиритуалистік, оккульттік агымдар жане тагы баскалары). Кейбір психологтар жанды жокка шыгарып, адам омірін психикалык кубылыс ретінде гана карастырады.

Омірдін кашан басталуы жоніндегі медицина гылымы мен діни козкарастын арасындагы пікірталастар да рухтын ман-магынасын дурыс тусінбеуден шыгады. Осындай себептерден, тіпті, діни кітаптардын кейбір кагидаларын тапсірлегенде, немесе оларды баска тілге аударганда жансак угымдар ушырасып жур. "Философиялык создікті" (Алматы, 1996 ж.) карайтын болсак, жан не психика терминінін синонимі, не діни идеалистік угым деп тусіндіріледі. Ал рух туралы былай делінеді: "Рух (лат. Spiritus – леп, дем, иіс) – создін кен магынасында – материалды бастамага караганда идеалдыкка, санага барабар угым; тар магынасында – ойлау угымымен денгейлес". Бундай тусіндіру жан мен рухтын арасын ашып бере алмайды, арине. 
Дурыс тусініктін жоктыгын, сол себептен жан мен рухты айыра білмеу жонінде Шакарім де жазады. Ол "Жаралыс басы – козгалыс" атты оленінде былай дейді:

Дін айтты: "Маган нан", –  дейді,
Адаскан дінді пан дейді.
Магынасын анык біле алмай,
Рух  деген созді жан дейді,
Осыдан жаман ауре жок.

Шакарім, арине, турлі діндерді зерттеп, аныгын білген сон гана,  "Рух деген созді жан дейді, осыдан жаман ауре жок" деп онын беретін залалын ашык айтып отыр. Шакарімнін бул создерінін улкен салмагы бар. Себебі, ол ауелі турлі діндерді жаксы зерттеп алып, сонан кейін гана осы создерді жазган. Шакарім рухани болмысты білуге коп жылын арнап, сонын натижесінде "Уш анык" шыгармасы жазылганы белгілі. Шакарім шыгармаларынан адам болмысынын коптеген купияларын таба аламыз.

Рухты сипаттайтын баска соз болмагандыктан, біз де "рухани" деген созді колданып, "Рух – таза рухани" дейміз . Енді рухтын мані мен манісі неде, соган келейік. Жан Алла тагаламен, ягни Улкен Жанмен бір болганда олардын касиеттері сапа жагынан бірдей жане олар бір бутін курайды. Улкен жанда шексіз улкен ерік бар. Кішкене жанда озіне сайкес кішкене ерік бар. Бірак кішкене жан озіне берілген сол аздаган ерікті дурыс пайдалана алмауы мумкін. Сол кезде жан озін Улкен Жаннан боліп, "мен" деп сезінгісі келеді.

Шексіз мейірімді Улкен Жан ешкімнін де еркін шектемейді, сондыктан, оган озін сезіну ушін рух береді. Сойтіп, жан рухани дене алып озін болек жан сезініп, озін "мен" деген сезімді, ягни "эго" алады. Озін танмен балагандагы "жалган эгодан" айырмашылыгы – озін "жан" деп сезінгендіктен, бул "нагыз эго" болып табылады. Рухани дене жан мен Улкен Жаннын арасын болуші болып, олар енді біртутас емес, екі болек болып, араларында карым-катынас орнайды. Жан Алла тагаламен озінін рухымен карым-катынаска кіреді. Рух жанды Алла тагаладан болетін денесі жане Онымен карым-катынаска кіретін куралы тарізді.

Рух – жаннын денені баскаратын куші мен куаты. Жан иелері сол куатпен омір суреді. Жаннын санасы рух аркылы адамнын букіл болмысына тарайды. Сойтіп, жаннын рухы адамга куат болып, жан онын омірін баскарады. Жан мен рух екеуі де рухани болгандыктан, олардын тегі бір, ягни жасалган "материалдары" уксас болуы керек. Мысалы, адамнын тані мен онын киетін киімдері уксас. Ол уксастык – олардын химиялык элементтерден куралатындыгында. Сол сиякты, жаннын куаты, онын куралы, киімі болып табылатын рухтын да материалы жандыкіндей рухани болуы керек. Сондыктан, рухтын тегі де жаннын касиетіндей материалдык акылмен тусінуге болмайды жане шексіз.

Абай айткандай "Шексізді шектеулі акылмен тусініп болмайды". Біз олардын касиеттерін материалдык алеммен салыстыру аркылы гана болжай аламыз. Мысалы, Алланын нуры бар. Нур Алланын куаты. Сол нурдан болмыстын барлык коріністері пайда болады.  Жан да Алла тагаламен сапасы жагынан сайкес болгандыктан, онын да нуры бар. Ол нур – рух. Ягни, рух дегеніміз жаннын нуры. Сол нур, ягни рух адамнын денесіне куат беріп, онын омірін баскарады. Бул ойларды Шакарім былай деп білдіреді:

Жаралыс басы – козгалыс,
Козгауга керек колгабыс.
Жан де мейлін, бір Ман де,
Сол Куатпен бол таныс,
Алемді сол Ман жараткан.

Козгалмаса кошпейді,
Кошпеген нарсе оспейді.
Оспеген нарсе озгермес,
Турден ол турге туспейді,
Козгалыс турлеп тараткан.

Козгаган куат – жан дейміз,
Жан ості жаннан сан дейміз.
Сол жандар асер берген сон,
Жаралды сансыз тан дейміз,
Жанына карай тан солар.

("Жаралыс басы – козгалыс".)

Жан танді озінін рухымен баскарганда ол танге рухани акыл аркылы асер етеді. Ягни, рухтын рухани акылы бар деген соз. Шакарім арі карай рухтын не екенін былай деп тура корсетеді:

Рух деген – мінсіз таза акыл,
Мінсіздін ісі шын макул.
Айуандагы акыл ол емес,
Аз гана созім – аз такыл,
Куранынды окы нанбасан.

Аз акыл ондай копте бар,
Айуанда айла, еп те бар.
Осімдіктерде сезім коп,
Кобелек жейтін шоп те бар,
Алемнен сура алдасам.

Рух та, онын акылы да рухани болгандыктан, олар бір-бірімен уксас. Сондыктан, акын "Рух деген – мінсіз таза акыл" деп олардын айырмашылыгы жок деп отыр. Шакарім озінін баска олендерінде де рухани болмыс туралы жазганда "таза акыл" деген созді жиі колданады.  Мінсіз таза акыл дегеніміз не? Мінсіз таза акыл дегеніміз – озін Кудай жолына толык арнаган жаннын ниетінен туган рухтын тазалыгы. "Мінсіздін ісі шын макул" деп акын рухани тургыдан жасалган істін кателігі болмайтынын білдіреді.

Ниет жаннан шыгады. Ниет таза болса адамнын барлык болмысы тазарады. Сондыктан, діни расім жасардын алдында міндетті турде Кудайга деген ниет жасау керек. Сонда жасалган гибадат, барлык іс-арекет рухтанады. Мін дегеніміз ниеттін негізгі максаттан ауыткып, фанилік омірдін кызыгына шектен тыс кумарлануы. Бундай иманы таза емес адамды Абай отыз тортінші кара созінде:

"Оны кайтіп тузете аламыз? Оларды мусылман деп, калайша иманы бар гой дейміз?.. Онын несі адам?" – деп, немесе он ушінші кара созінде "Кудай тагаланын кешпес кунасі жок" деген жалган макалды куат корген мундай пенденін жузі курысын" – деп оларды катты сынайтыны бар емес пе?

Себебі, ниет бузылса рух кірленіп, онын акылы таза болмайды. Адам озінін рухани тазалыгын сактамаса, рух ботен ниеттермен былганышка туседі. Былганган рух, ягни таза акыл озінін алгашкы касиетінен айырылып, адам баласы Руми корсеткен айуандык денгейге тусуі мумкін. "Айуандагы акыл ол емес" деп Шакарім екі акылдын турін айрып жазады.

Куран Карімді таза ниетпен окыган адамга осылардын барлыгы ашыла береді. "Аз акыл ондай копте бар" деп материалдык алемдегі жан иелерінін барлыгынын да акылдары таза акыл емес "Аз акыл" деп тусіндіреді. Шакарімнін осы оленінен "акыл" деген угымга сезімдер, ой-оріс тарізді жан иелерінін назік болмысы жататынын кореміз. Онын себебі – адамнын назік болмысы онын акылы ретінде сезіледі.

Сонымен, рух дегеніміз мінсіз таза акылмен бірдей, немесе жаннын рухани болмысы. Адамнын ниеті озгеріп, журегінде мін пайда болса таза акыл жок. Олардын акылы таза емес, фани омірдегі жан иелерінін акылы. Екі акылдын айырмашылыгы оте улкен. Сезімдер акыл аркылы білінетін болгандыктан, "акыл" деген угымга сезімдер, сезім мушелері, ес тарізді адамнын назік болмысы жатуга тиісті. Сондыктан, рухтын да осындай болмыстары болуы керек. Танді курайтын рух болгандыктан, тандегі сипаттардын барлыгы да рухта болуга тиісті. Айтпесе, рухта болмаган нарсе танде де болуы мумкін емес кой.

Адамнын тані мен психикасы озгеріп отыратыны сиякты, жан озі озгермейтін туракты болса да, онын денесі рух жаннын калауына байланысты озгеріп отырады. Алла тагаланы сезіну тек кана адамга тан болгандыктан, таза акыл да адамда гана болуы керек. Ал айуандардын рухы напсімен жабылгандыктан оларда таза акыл, ягни таза рух болуы мумкін емес. Бул туралы Шакарімнін мынандай олен жолдары бар:

Адамнын сырткы дене жаралысы,
Напсісі айуанмен анык тендес.
Болектігі – жалгыз-ак таза акылда,
Алін келсе, жол тап та осыны емдес!

Айуан мен адамнын айырмашылыгы шахуаттын жатынга барып тускен уакытынан басталады. Адам омірінін басталуы жонінде Шакарім арі карай былай деп жазады:
 
Жандыкта шахуат болмай ма?
Жатынга барып конбай ма?
Кубылып жаннан тан жасап,
Тузеліп абден толмай ма?
Сіздерге малім ар жайы.

Осыны акыл укпай ма?
Дене жанын тыкпай ма?
Бастапкы есті жанды акыл
Адамнан келіп шыкпай ма?
Осыдан озге шын бар ма?

Бул жолдардан угатынымыз, адам омірі шахуаттын (урыктын) жатынга барып конуынан басталады екен. Жан озіне тан жасайды. Танді жан озінін куралы рух аркылы жасауы керек. Жатынга тускен жаннын тагдырына байланысты онын рухы жане алатын тані де  соган сайкес болуы керек. Рух жаннын куралы гана емес, сонымен бірге онын денесі де тарізді. Сойтіп ол материалдык алемде омір суруге лайыкты озіне сайкес "сырткы киім", ягни назік болмысын  калыптастырады. Онын таза акылына сайкес фанилік акыл калыптасады. Жан козге корінбейтін болгандыктан, кейбіреулердін пікірі бойынша жан кейін келіп конады. Ондай пікірдін жансак екенін Шакарім арі карай былай деп білдіреді:

Аныкты білмес діншілдер,
Озімшіл, ойсыз, куншілдер:
"Жанынды жолдан косты", –  деп,
Шаригат айтып кункілдер,
Ойында биттей сауле жок.

Шаригатты дурыс тусіне алмай шатасып жургендерді осылай сынай отырып, акын жаннын жолдан косылганы туралы ойдын кате екенін, жан шахуатта ауелден болатынын айтады. Егер шахуатта ауелден жан болмаса, ол козгалып озіне тан жасай алмас еді гой. Осынын озі жаннын жолдан косылуы туралы ойдын жансак екенін корсетпей ме? Сонымен бірге, акын "Бастапкы есті жанды акыл адамнан келіп шыкпай ма?" деп адам омірінін баска жан иелерінін омірінен артыкшылыгын корсетеді.

Сонымен, жан рухани алемде Алла тагаламен рухпен байланыс жасаса, ал фани материалдык алемде баска жан иелерімен тан жане психикалык-энергетикалык болмысымен байланыс жасайды.
   
Адамнын назік болмысы онын рухымен калыптасатын болгандыктан, назік болмыс та кейде рух деп аталады. Мысалы, халыкта "ата-бабанын рухы", улы адам туралы "паленшенiн рухы", "халык рухы", "рухын котеру",  "жаксы рухта тарбиелеу" деген создер бар. Булардын барлыгы адамнын психикалык ерекшелiктерiне, ягни назiк болмыска багытталган создер. Мысалы, "рухани музыка", "рухани байлык" сиякты создер адамнын назiк болмысын жетiлдiрiп, тарбиелеуге байланысты жагдайларда колданылады.

//5.1.2. Эго. Ес. Акыл. Сезімдер//

Жандар жогары алемде Алла тагаладан болініп, озін жеке сезінгісі келгенде рух алады. Ал, солардын кейбіреулерінде Алла тагаланы емес, озін лаззаттандыргысы келу ниеті туады. Бул жаннын алгашкы кунасі (орысша – первородный грех) болып табылады. Сол кезде ешкімнін еркін шектемейтін мейірімді Алла тагала оларды жогары алемнен томенгі алемге жібереді. Абай М.Ю.Лермонтовтын "Демон" атты поэмасын "Шайтан" деп аударып, діни дастур бойынша шайтаннын бейістен куылу себебін былай деп корсетеді.

Босагасы кен еді, торде орын тар,
Торде жалгыз отырмак ойында бар.
Жалгыздык – бір Танірінін сыбагасы,
Оршілдікпен лагнетке болган душар.

Кудайым шайтансын, деп лагнет етті,
"Лагнетпен" де кор бола калман депті.
Алладан каргыс алган кеудесінен,
Сую мен сол сагатта сенім кетті.

("Шайтан", 1898 ж.)

Жогары алемнен куылу себебі артурлі болуы мумкін, бірак солардын барлыгынын негізі – біреу. Ол – оршілдік, одан шыгатын оркокіректік (орысша – гордость). Оршілдік – рухани алемге жат нарсе. Рухани алемде ен кымбат касиет – тауба (орысша – смирение). Ал, фани алемде, керісінше, ен кунды касиет – оршілдік. Адам оршіл болмаса оны аркім таптап, ол оз ыркынан айырылуы мумкін, сондыктан, оршілдік – бул алемде материалдык жетілу кепілі,ен кымбат касиет болып табылады. Рухани алемде, керісінше, ен кымбат касиет – таубашылык. Оршілдік пайда болганда, сонын салдарынан, жан иесінде сую мен сенім, ягни иман жогалады. Міне, бул – жан иесінін фани алемге келу себебі жане онын бул алемдегі сипаты.

Сойтіп, жан Кудайды умытып, фани алемнін кызыгын кору ушін оган материалды дене беріледі. Материалдык алем касиеті жагынан рухани алемнен мулде болек. Сондыктан, жан озінін калауына байланысты, соган сайкес дене алады. Денені жан озіне рухани гальваноплластика  адісімен калай калыптастыратыны туралы жогарыда айтылды. Фани алемде омір суру барысында жаннын санасы біртіндеп томендй береді, акыры танге дейін жетуі мумкін. Абай адамнын назiк жане турпайы болмыстары туралы кырык ушiншi кара созiнде былай дейдi:

     "Адам угылы екi нарседен: бiрi – тан, бiрi – жан. Ол екеуiнiн орталарында болган нарселердiн кайсысы жибили (арабша – туа бiткен касиет),  кайсысы касиби (арабша – жинакталган, енбекпен табылган) – оны  бiлмек  керек. Ішсем, жесем демектін басы – жибили, уйыктамак та соган уксайды. Аз ба, коп пе, білсем екен, корсем екен деген арзу (тілек), булардын да басы жибили. Акыл, гылым – булар – касиби. Козбенен коріп, кулакпен естіп, колмен устап, тілмен татып, мурынмен иіскеп, тыстагы дуниеден хабар алады. Ол хабарлардын унамдысы унамды калпыменен, унамсызы унамсыз калпыменен, арнешік оз суретіменен конілге туседі. Ол конілге тусіруші баганагы бес нарседен откен сон, оларды жайгастырып конілге суреттемек. Ол – жаннын жибили куаты дур."

Бул создерден бiлетiнiмiз, бiрiншiсi – адамнын турпайы болмысы тані мен рухани болмысы жаннын орталарында тагы бiр нарсе  бар  екенi. Екiншiсi – ол нарсенін кайсы бірі туа бiтедi, ал кайсы бірі енбекпен табылады. Бунын озі назік материалдык болмыс бірнеше кабаттан куралады дегенді білдіреді. Тан мен жаннын ортасындагы нарсе жан иесiнiн назiк болмысы деп атауга болар. Назік болмыс сезім, акыл, сана жане озiнiн болмысын тусiну (жалган эго) деп болінеді.

 Абай отыз сегiзiншi кара созiнде  былай деп жазады: "Ауелi адамнын адамдыгы – акыл,  гылым деген  нарселерменен. Мунын табылмактыгына себептер – ауелi хауас салим hам тан саулык". Абай адамнын адам атануы ушiн оган акыл жане  гылым  керек екенiн айтады.  Олардын табылуы ушiн тан саулыгы жане хауас салим керек екен. Тан саулыгы копшілікке тусінікті угым болса, ал хауас  маселесi  Абай  мурасынын  оте  манызды жане курделi тустарынын бiрi.

Абай табигат пен жан иелерiнiн озара байланысын суреттегенде 7, 27, 38, 43, 45 – кара создерiнде араб созiнен алынган "хауас" (туйсiк,  сезiм),  "хауас салим" (озiндiк дурыс касиет, озiне тан мiнез-кулык) деген создердi  колданады.  Булар  назiк  болмысты  бiлдiретiн  угымдар.

Адамнын назiк болмысы туралы жане онын омірдегi ролi туралы ал-Газали, ал-Фараби, Ибн-Сина, Ибн-Араби тарiздi шыгыс жане ислам теологтары мен галымдары жаксы тусiндiрiп кеткен /13/. Жан озінін рухы аркылы фани алемде денелерін калыптастырады. Енді соларга келейік.

Эго. Жан материалдык алемнін кызыгын кору ушін озінін рухани болмысын умытып, материалдык сана алуы керек. Жан озін тан ретінде таныганда гана ол озінін рухани болмысын умытады. Егер озінін жан екенін умытпайтын болса, онда бул касіреті коп жалган омірде ол бір сат те турмас еді. Материалдык алемнін екі касиеті бар. Онын біріншісі – жаннын рухани козін материалдык болмыспен жауып, оны рухани алемнен боледі. Екінші касиеті – рухани жанды тартып томендете береді. Сойтіп, жан материяга баткан сайын онын рухани санасы кулдырап ен томенгі дарежеге жетуі мумкін. Сананын ен томенгі дарежесі минералдарда болады. Сойтіп, жан минерал денесін алады.

Бул айтылган ойларды Шакарім жазып кеткен. Оган мысал ретінде мына олен жоларын келтіруге болады:

Табигат неше турлі жан жаратты,
Не улкен,  не кішкентай тан жаратты.
Керексіз, жансыз нарсе жараткан жок,
Есепсіз канша мынмен сан жаратты.

Бул созге біреу мангур, біреу нанды
Акылмен білген адам абден канды
Жел мен су, тас, топырак, шоп пен агаш...
Галамда не бар болса, барі жанды.

("Табигат неше турлі жан жаратты")

Жаннын озін сезінуін "эго" дейді. Егер ол озiн танмен балап, осы материалдык алемнiн бiр болiгi ретiнде сезiнсе, онда онын эгосы жалган, ягни ол "жалган эгога" ие болады. Амбеге аян, "Эгоизм" угымы осы магынаны білдірсе керек. Ал егер ол озiн рухани танып, "мен тан емес, жанмын" деп сезiнетiн болса, онда  ол нагыз эгонын ыкпалында. Онын барлык iс-арекет, тiршiлiгiнiн ман-манiсi мiне осыган байланысты.

Жалган эго алган жанда "менiкi" деген сезiм бар. Сойтіп ол озіне байланыстынын барлыгын "менiкi" деп есептейді. Бул "менікі" деген сезім турлi заттарды, отбасын, елдi, халыкты, дiндi жане тагы баскадай танмен байланысты угымдарды камтып, букiл адамзатка дейiн кени бередi. Бул турлi денгейдегi  когам кайраткерлерiнiн сезiмi. Осы сезiм ушiн олар жандарын пида етiп, омірлерiн арнап, кейiнгi урпакка оздерiнiн аттарын калдырады. Фани алем рухани алемнiн коленкесi тарiздi.

Адамнын иманды немесе имансыз болуы, онын iс-арекетiнiн  барысы  кобiнесе эгосына байланысты. Адам нагыз эгосы ушін арекет етсе тазарады,  ал жалган эгосымен тан кумары ушiн арекет етсе, материянын тубіне кулдырай береді. Сондыктан Абай озiнiн "Кок туман – алдындагы келер заман" деген  айгiлi оленiнде "Акыл мен жан – мен озiм" деп адамнын тупкi нускасын анык корсетедi. Озінiн  жан  екенiн тусiнген адам жаннын ыкпалымен арекет етедi.  Ягни,  онын арекетiн жан баскарады. Бундай адамнын омірiнде кателiк, адасушылык болмайды.  Тазару  барысында  ондай  адам табигат зандылыгынын ыкпалынан шыгып,  рухани алем зандылыгынын ыкпалына туседi. Олар – жетiлудiн рухани кемелдену денгейiне котерiлгендер. Абай оларды "толык адам" деп атайды.

Ес. Жалган эго алган сон жан осы фани алемнін кызыгын кору ушін жане озін толыгырак сезінгісі келіп арекет жасагысы келеді. Сол ушін оган ес беріледі. Естін корінісі – интеллект. Ес турлі арекетке умтылдырып, улкен жоспарларды жасауга мумкіндік береді. Естiн мiндетi болжау, жаксы-жаманды айыра бiлу жане жадыга сактау.  Адам  ойга  алган iс-арекетiн,  турлi жоспарларды есi аркылы жузеге асырады. Ес компьютердiн орталык процессоры тарiздi акпарат-хабарды жадыга жазады, керек кезiнде одан алып талдау жасап, шешiмiн бередi. Материалды ес бiздiн сезiмдерiмiзге керектi жаксы-жаманды айырса, ал рухани ес Алла тагалага тургысынан, рухани кундылыктарды айырады. Рухани кундылыктарды жогары жетiлген адамдар журегi аркылы кабылдай алады. 

 Акыл. Естен кейін акыл тур. Iшкi сезiмдер сезім мушелерінен келген хабарды кабылдап, орталыкка – мига жiбередi. Ми акпарат-хабарды ондейтін компьютер тарізді. Сезімдерден тускен хабарды акыл ми аркылы адамнын жеткен санасы тургысынан корытып,  жаксы немесе жаман деген шешiм кабылдайды.

Сондыктан акыл туралы Абай: "Акыл - мизан (таразы), олшеу кыл" дейдi. Естiн мiндетi кабылдаган калауларды орындау жуйесiн жасау болса, ал акыл оларды корытып, озiнше хабар жасайды. Акылдын   мiндетi   адамнын сезiмдерiнен пайда болган ниет-калауды кабылдау немесе кабылдамау. Сырттан тускен хабардын барлыгы адамнын жадында жазылып, коріп-білгеніне байланысты ол байлык молая береді. Бул туралы Абай кырык ушінші кара созінде былай дейді: "Кімде-кім сырттан естіп білу, коріп білу секілді нарселерді кобейтіп алса, ол – коп жиганы бар адам: сынап, орындысын, орынсызын – барін де баганагы жиган нарселерінен есеп кылып, карап табады. Булай етіп бул карекетке тусінген адамды акылды дейміз." Абай арі карай акыл-есінді осіруге енбек ет деп уйретеді.

Егер ес жогары болып, акылды баскаратын болса, онда акыл тускен хабардын iшiнен сол сатке ен жаксы, колайлысын кабылдайды. Ал сезімдерден туган ниет-калаудын кундылыгын аныктау сол кездегi естiн рухани денгейiне байланысты болады. Осыдан кейiн ес акылга буйрык бередi. Ал акыл дененiн козгалатын органдарын (кол, аяк, тiл, жыныс органдары) iске косады. Ал егер естін денгейі томен болып акылды баскара алмаса, онда акылды сезiмдер баскарып кетіп, адам барлык хайуанаттар жасайтын торт іс-арекеттерден (уйкы, тамактану, урпак калдыру жане корганыс) аса алмай, немесе озіне берілген акылды теріс пайдаланып, тіпті одан да томен кулдырап кетуі мумкін. Бул туралы Абай арі карай былай деп білдіреді:

"Арнешік тан куатыменен сырттан тауып, сырттан сактайсыз, онын аты даулет еді. Онын да неше турлі кеселі, кесапаты бар нарселерін білмесен, сактай алмаушы едін гой. Соган уксаган іштегі жан куатыменен жиган нарсенін аты акыл, гылым еді гой. Онын да неше турлі кеселі, кесапаты тиер турлері бар. Оны білмесен, бакпасан –– айырыласын. Жане арбір жаксы нарсені олшеуі бар, олшеуінен асса – жарамайды. Олшеуін білмек – бір улкен керек іс. Ойланбак жаксы, іске тіпті салынып кеткен кісі ойын байлай алмай, кияли болып та кеткені болады. Ішпек, жемек, кимек, кулмек, коніл котермек, ушпак, суймек, мал жимак, мансап іздемек, айлалы болмак, алданбастык – бул нарселердін барінін де олшеуі бар. Олшеуінен асырса, богы шыгады."

Ягни, кандай нарсенін болса да колдану молшеріне байланысты дарі, не болмаса у болатыны тарізді, олшеуін білмей жасаган нарсенін кесапаты оте коп. Бул фани омірдегілер ушін оте манызды тужырым. Себебі, омірдін сергелдені кобіне жаксы мен жаманды айырып білмеуден, арнені молшерінен асырып жіберуден туады гой. Бул естін алсіздігінен туындайды. Ес акылды баскара алмай, акыл ес пен сезiмдердiн арасында болгандыктан, унемi кумарлык ыкпалында болып, бірде бiр сезiмге, келесiде екiншi сезiмге берiлiп, тураксыздыкка ушырайды. Сойтіп сабырлылык кетіп, адам жан тыныштыгынан айырылады. Сабырлылык – акылдылыктын белгiсi. Акылды адам оз сезiмдерiне ие, ол аркашан да сабырлы, устамды. Абай он жетiншi кара созiнде акылдын кызметiн былай деп тусiндiредi:

"Акыл айтыпты: не дуниеге, не акиретке не пайдалы болса, не залалды болса, бiлетугын – мен, сенiн (гылымнын) созiндi угатугын – мен, менсiз пайданы iздей алмайды екен, залалдан каша алмайды екен, гылымды угып уйрене алмайды екен,.." Арi карай Абай гылымнын созiмен акылдын касиетiн былай деп бередi:
"– Ей, акыл! Сенiн айткандарыннын барi де рас. Сенсiз ешнарсе табылмайтугыны да рас. Жараткан Танiрiнi де сен танытасын, жаралган екi дуниенiн жайын да сен бiлесiн. Бiрак сонымен турмайсын, амал да, айла да – барi сенен шыгады. Жаксынын, жаманнын екеуiнiн де – суйенгенi, сенгенi – сен; екеуiнiн iздегенiн тауып берiп журсiн, сонын жаман, – дептi".
Абайдын осы создері акылдын касиеті материалды екенін тагы да корсетеді. Ол мейірімділік, рахымдылык, суйіспеншілік тарізді сезімдерді білмейді. Бул сезімдер рухани болгандыктан, журектен, ягни журекте орналаскан жаннан шыгады. Сондыктан Абайдын "Акыл мен кайрат жол табар, кашканга да куганга" деген созі журексіз акылдын рухани маселелерді шеше алмайтынын білдіреді. Ол жан иесіне берілген курал гана. Сондыктан, ол куралды пайдаланудын натижесі адамзатты бакытка гана емес, улкен корлыкка да алып кетуі мумкін. Ол акылды пайдалану ниетіне байланысты. Казіргі замандагы жер бетіндегі аса кауыпты куралдардын бірі атом бомбасынын пайда болуы да осынын корінісі. Осы сиякты рухани болмыстын томендегенінен акылды теріс жолда пайдаланудын натижелері казіргі заманда коптеп кездеседі.

Егер ес жогары болып, жанга багынып, сезiмдердi Кудайга кулшылык жолына салса, онда акыл да таза рухани сезiмдердiн ыкпалында болады. Бундай адам жаман ниет-калауларга, ягни жаман iстерге жол бермейдi.  Осынын озі акылды  таза устау ушiн жаман,  жарамсыз iстерден аулак болып, сезімдерді тек кана табигаттын жаксылык акелетін объектілеріне багыттау керек екенін білдіреді.

Акыл ес пен сезімдерді байланыстырып туратын, солардын кызметінін корінісі. Сондыктан, Абай осылардын барлыгын акылга косып, кейде акыл деп атайды. Мысалы, "Журекте кайрат болмаса" оленінде акын "Малда да бар жан мен тан, акыл, сезім болмаса" дейді. Бул арада сезім деген соз адамдарга берілетін жогары сезімді білдіреді. 
 
Сезім. Сырткы бес сезімге сайкес iшкi бес сезiм бар. Булар сырткы сезімдерден, ягни сезім мушелерінен сезiмдi кабылдайды. Сезім дегеніміз табигат коріністерін кабылдау кабылеті болып табылады. Бес сезім мушелері аркылы соларга сайкес  кору, есту, иісті білу, дамді білу, тері аркылы жылуды, катты-жумсакты сезініп кабылдайды. Бул кабылетті исламда ішкі сезімдер деп атайды. Iшкi сезiмдердiн карым-катынасын психология гылымы зерттейдi. Адам психологиясын Абай он жетiншi, он сегiзiншi, он тогызыншы, отыз сегiзiншi, кырык ушiншi, кырык тортiншi, кырык бесiншi тарiздi баска да кара создерiнде жане бірсыпыра олендерінде берген.

Iшкi сезiмдер туралы Абай он тогызыншы кара созiнде былай дейдi:  "Адам ата-анадан туганда естi болмайды:  естiп,  корiп,  устап, татып ескерсе, дуниедегi жаксы, жаманды таниды-дагы, сондайдан бiлгенi, коргенi коп  болган  адам  бiлiмдi  болады." Сырткы бес сезiмдерден, ягни хабар беретiн сезім мушелерінен алынган акпарат-хабар акыл-ой аркылы корытылады. Жан иелерiнiн iшкi сезiмдерi негурлым  жетiлген  болса,  тускен  хабарды озгерiссiз,  шын  манiнде кабылдай алады.  Сондыктан, не естіп, не кору керек екенін білудін улкен манызы бар. Теледидардан атыс-шабысты, турлі ланкестіктерге уйрететін, немесе адамдыкты жоятын аморальдык, женіл ойлы коріністерге кызыкса, адам озінін кокірек озін жаба береді, керісінше, егер ол рухани дуниелерге кызыкса, журегін тазартады. Кейде буны рухани тарбие деп атаймыз. Сезiмдерiнiн жетiлуiне байланысты адамдар сан килы турлi дарежеде болады. Олардын мiнез-кулкы, ой-орісi, моральдык денгейi, тагы баска адамгершiлiк касиеттерi тарбие барысында озгеріп отырады.

Адам мен хайуанаттардын сезімдерінін айырмашылыгын Абай жетiншi кара созiнде былай деп бiлдiредi: "Азелде Кудай тагала хайуаннын жанынан адамнын жанын iрi жараткан, сол асерiн корсетiп жараткан".

Бул арада Абай жан деп адам мен хайуаннын сезіну денгейін айтып отыр.      Адам озiнiн сезімдерін талпынып iздену аркылы жетiлдiре алады. Бул мумкiндiк адамнын хайуанаттардан тагы бiр артыкшылыгын корсетедi.  Абай жетiншi кара созiнде акыл, сезiм аркылы дуние сырын толык, ен болмаса денелеп бiлмесе, "ол жан адам жаны болмай, хайуан жаны болады" деп жетiлудiн манызын корсетедi.

//5.1.3.  Тан//

    Адамнын тані физикалык алемге жатады. Ол материалдык алемнін бір болігі болгандыктан тан де химиялык элементтерден куралады. Тан адамнын турпайы болмысы болып табылады. Оны физиология, медицина, генетика тарізді гылым салалары зерттеп, таннін курылымын, калай жумыс істейтінін, кандай урпак калдыратынын тагы сол сиякты озгерістердін барлыгын аныктайды. Казiргi физиология гылымы  адам  денесiнiн  оте  курделi екенiн  аныктады.  Мысалы,  карапайым  клетка (торша)  омірi озiнiн курделiгi жагынан улкен кала омірiмен салыстырылады.

      Казіргі гылымда адамды, сонымен бірге онын денесін, турлі гылым салалары боліп алып жеке-жеке карастырады. Гылымдардын арасындагы байланыстын алсіздігінен бундай адіс адам болмысын толык тусінуді киындатады. Абай адамды баска тургыдан карастырады. Ол адамды букіл алемнін бір болігі ретінде, сонымен бірге онымен тыгыз байланыста карастырады.

Кандай да болсын тан жан иелеріне болмыстын жогары муддесі ушін берілген. Егер соны тусініп, танді дурыс пайдалана білсе жан иесі болмыс зандылыгымен уйлесімді омір суріп, омірі бакытты болады. Ал егер осыны білмей озінін напсісіне беріліп танді дурыс пайдаланбаса, адам баласы табигаттын аділет зандылыгы бойынша тиісті жазасын алып, омірді корлыкпен откізеді. Бул туралы данышпан Абай коп жазады.

Танді адам баласы омірдін жогары максатына жету ушін пайдалануы керек. Сол себептен, біз танді адамнын тіршілік куралы ретінде карастырамыз. Танде жан иелерiнiн сырткы дуниеден хабар алатын бес сезiм мушелерi бар. Абай буларды арабша "Хауаси хамса  за;ири" деп атайды. Бул туралы  Абай  кырык  ушiншi  кара  созiнде былай дейдi: "Козбенен корiп, кулакпен естiп,  колмен  устап, тiлмен татып, мурынмен иiскеп, тыстагы дуниеден хабар алады". Бул бес мушенi (коз,  кулак,  тiл, дененiн терiсi, мурын) ислам теологтары  сырткы бес сезiмге жаткызады. Булардан баска іс-арекет жасайтын бес сезім мушесі бар. Оларга кол, аяк, тіл, жыныс органдары (гениталий) жане денеден калдык шыгаратын орган (анус) жатады. 


Абай акылы кем жiгерсiз адамнын iшкi сезiмдерiн курык салдырмас басы катты асау атка балап, ол "тауга ура ма, таска ура ма, суга ура ма, жарга ура ма – Кудай бiлсiн... Сенде ерiк жок. Екi етек жайылып, екi козiн аспанда, маскара болып кеткенiн олгенiнше" – дейдi. Абайдын осы тасiлiн колданып, жаннын танмен жане назiк болмысымен, ягни назiк денелерiмен психикалык байланысын арбада келе жаткан адаммен салыстыра отырып тусiндiрiп корелiк. Ол ушін мынандай бір аныз ангімені келтірейік.

Ерте заманда бір ханнын баласы шет елде жорыкта журіп бір себептермен жогалып кетіпті. Бір куні оз елінен келген адамнан ол барлык шындыкты біліп, оз еліне калай жету керек екенін біледі. Куанган ханзада арбага бес ат жектіріп, аткосшы алып еліне карай жол журіпті. Жол алыс, арі ауыр болып, кейде ханзада уйыктап кеткенде аткосшы делбеге дурыс ие бола алмай, аттар жолдан шыгып, арбаны баска жакка алып кетеді екен. Сол кезде арбанын донгалагы бірде шункырга тусіп, бірде таска урынып, арба селкілдеген кезде ханзада оянады. Бірак кайта жол тауып, дурыс багыт алганша арбанын устінде отырган ханзада коптеген корлык кореді. Сойтіп, коп бейнетпен акыры еліне жетіп, ханнын сарайына келеді. Сарайга ат-арбамен кіруге болмайтындыктан, аткосшы арбасымен сыртта калуга тиісті болады. Коп кундер бірге болып аткосшысына уйреніп калган ханзада оны еріксіз сыртта калдырып, озі сарайга кіреді. Хан баласын коргенде катты куанып карсы алып, коп кундер той жасаган екен дейді.

Міне, осы ангімедегі адасып кеткен ханнын баласын фани алемдегі жанмен салыстыратын болсак, онын рухани алемдегі шексіз мейірімді акесі Алла тагалага кайту жолы да осы ханзаданын еліне кайту жолы тарізді. Бул мысалдагы озінін хан акесінен адаскан ханзаданы фани алемдегі букіл болмыстагы барлык жан иелерінін акесі Алла тагаладан адаскан жанмен балайтын болсак, онда ханзаданын отырган арбасын жаннын турпайы денесімен, ягни танімен,  арбага жегілген бес атты – адамнын бес сезiм мушелерiмен, аттарды делбемен баскарып келе жаткан аткосшыны – сезімдерді акыл аркылы баскаратын еспен, ал тізгін делбені – адамнын сезім мушелерін баскаратын акылмен салыстыруга болады.

Фани омірде адамнын кокірек козі шелмен жабылгандыктан, жан уйкыдагы адам тарізді ештенені ангара алмайды.Сол себептен, уйкыдагы отырган ханзада тарізді, жан озіне берілген есті кадагалай алмайды. Жон сілтейтін ханзада уйыктап кеткенде аткосшы делбені дурыс устай алмай аттар жолдан шыгып кетеді емес пе? Сол сиякты, жан уйкыда болганда,  баскарусыз калган ес акылга нускау бере алмай, оны алсіретіп алады. Аткосшы делбесімен аттарды баскара алмаганы тарізді, алсіреген акыл да сезім мушелерін дурыс баскара алмай, сезімдер куш алып кетеді.  Куш алып кеткен сезімдер акылдын ыркына конбей напсіні канагаттандыруга умтылады. Сол кезде жолдан шыккан арба тарізді, адам омірі дурыс багытынан ауыткып, адамды турлі шыргаландарга урындырады.

Егер жан оянып, озінін адасу жолына тускенін дер кезінде сезінбесе ол сол адаскан бойы журе береді. Бул оны омірдін жогары максатына емес, тунгиыгына батырып, жанды бейнетке салады. Осылай жан кадам баскан сайын томендеп, омірдін ен томенгі денгейіне дейін кулдырауы мумкін. Арбанын селкілінен оянган ханзада тарізді, омірдін сергелдені женген жаннын да сілкініп ояну кезі болады. Жан сол кезде озінін адасканын біліп, багытын дурыстауга умтылады. Бірак фани омірдін сергелдені тарізді узак жол да жанды омірдін тупі максатын умыттырып, алсін-алсін напсінін ыкпалына итереді. Осылай, жан рухани алемге жеткенше бірде уйыктап кетіп, бірде кайта оянып, адамды омірдін сергелденіне коп салады.

Ханзада мен акесі канша коп уакыт кездеспесе де олардын бір-біріне деген сагыныш сезімдері жогалмай, керісінше, куннен кунге улгая берді. Сол сиякты Алла тагала мен жан да бір-бірін умытпайды. Адамнын кокірек козі ашылганда Алла тагаланы еске алып, Оны унемі жан кумарына айналдырып отыруы керек. Сонда гана Алла тагаламен байланыс орнап, кайтадан дурыс жолга тусуге мумкіндік болады. Окінішке карай фани омірде адамдардын копшілігінін екі козі ашык болганымен кокірек коздері жабык. Сондыктан олар алі уйкыда жур. Омір максатына жету ушін олар кокірек коздерін ашып, оянулары керек. Абайдын "Максутым – тіл устартып, онер шашпак, Наданнын козін койып, конілін ашпак" – дейтіні осы максатты білдіреді.

"Куланды устап алу оте киын. Бірак, оны устагын келсе – жугіру керек" – деген сопылардын сыкакпен айтылган гибратты созі бар.  Сол сиякты Алла тагалага кайту оте киын, бірак, кайткын келсе Онымен байланыс жасау керек. Баска жол жок. Бул оте узак жол. Мумкін адамнын бір омірі жетпей калуы мумкін. Бірак Шакарім созімен айтканда:

Тіпті кетпес, шын жогалып,
Байкасаныз барша жан.
Тагы дене тауып алып,
Тагы оседі кайтадан.

("Кун аязда терезеге")

Жан осылай бір омірден келесі омірге кошіп тубінде омірдін тупкі максатына жетеді. Абайдын "Максут алыс, омір шак" дейтіні осыны білдірсе керек. Касиетті жазбалар да жан бул узак жолмен тубінде Алла тагалага кайтатынын айтады. Адаскан ханзада акесіне аткосшысын тастап озі гана кіргені тарізді жан да Алла тагалага озінін барлык материалдык байланыстарын тастап, тазарганда гана кайта алады. Бул туралы Шакарім "Тура жолда кайгы турмас"  оленінде былай деп жазады:

Шын таза жан тазалыкпен,
Танірісіне бармак ол.
Мейірім, нысап, аділетте,
Агызам деп нур булак.

Ханзада уйіне кайтып акесімен жолыгып, озіне тиесілі бакытты омірге жетті. Сол сиякты жан да рухани алемге кайтканда лаззаттын шынына жетеді. Бірак ол лаззаттын кандай екенін тілмен айтып жеткізу мумкін емес.

Алла тагала адамга жогары максатка жету ушін барлык мумкіндікті берсе де, ол адасу жолына жиі туседі. Онын себебi неде? Мумкiн онын танi алсiз шыгар? Бiрак тан адам отырган арба тарiздi гана, жалгыз озi максатка жеткiзе алмайды. Сондыктан, себеп танде емес екен жане онын сезiмдерiнiн нашарлыгында да емес. Себебi сезiмдер арбаны тартып келе жаткан аттар тарiздi, танге iс-арекет кана бере алады. Есте де емес. Ес делбемен аттарды баскарып келе жаткан аткосшы тарiздi, акылдын комегiмен сезiмдердi баскаруы ушiн гана керек. Бул сурактын шешімін Абай он жетiншi кара созiнде айтып, бiлдiрген. Ал "Асемпаз болма арнеге" оленiне былай дейдi:

Кайрат пен акыл жол табар,
Кашканга да куганга.
Адiлет, шапкат кiмде бар,
Сол жарасар туганга.

Бастапкы екеу сонгысыз
Бiте калса казакка,
Алдын – жалын, артын – муз,
Барар едiн кай жакка?

("Асемпаз болма арнеге". 1894 ж.)

Сонымен, кайрат пен акыл жаксыга да, жаманга да комектеседi. Себебi кайрат ес пен сезiмдердiн байланысынан шыгады. Кайрат пен акылдын негізі материя. Сондыктан, олар жаксы мен жаманды айыра алмайды. Жаксы мен жаманды айыратын адiлет пен шапкат (аяу, рахым ету). Себебі, олар жаннын касиеті, ягни олардын негізі рух. Ендеше, жан озінін максатына жетуi ушiн ол уйкыдан оянып, озiнiн нагыз эгосына ие болып, денелердi баскаруы керек. Айтпесе, жалын мен муздын арасында калып, кай адам болса да максатка жетпек тугiлi, керiсiнше, сенделiске тусуi мумкiн. Арбадагы адам уйкыдан оянып, озiнiн адасып бара жатканын корiп, аткосшысына дурыс нускау бергенi тарiздi, жан оянса, ол озіне берілген денені дурыс пайдаланып, омірдін жогары максатына багыттай алады. Жаннын озінін денесін дурыс баскара білуінін манызы оте зор. Дене жаннын нурымен, онын берген куатымен гана дурыс омір суре алады. Бул туралы данышпан он жетiншi кара созiнде де айтады. Кайрат, акыл, журек таласып келiп гылымга жугiнедi. Сонда гылым олардын жаксы-жаман касиеттерiн атай келiп, былай дейдi:

"Сен ушеуiннiн басынды коспак – менiн iсiм, – дептi. – Бiрак сонда билеушi, амiршi журек болса жарайды. Акыл, сенiн кырын коп, журек сенiн ол коп кырына журмейдi. Жаксылык айтканына жан-дiнi кумар болады. Конбек тугiл куанады. Жаманшылык айтканына ермейдi. Ермек тугiл жиренiп, уйден куып шыгарады.

Кайрат, сенiн каруын коп, кушiн мол, сенiн де еркiне жiбермейдi. Орынды iске кушiндi аятпайды. Орынсыз жерге колынды босатпайды. Осы ушеуiн басынды кос, барiн де журекке билет, – деп уктырып айтушынын аты гылым екен.

Осы ушеуiн бiр кiсiде менiн айтканымдай табылсандар, табанынын топырагы козге суртерлiк касиеттi адам – сол. Ушеуiн ала болсан, мен журектi жактадым. Кудайшылык сонда, калпынды таза сакта, Кудай тагала калпына ардайым карайды деп кiтаптын айтканы осы, – дептi".

Мiне осы данышпандык создерден коп нарсенi ангаруга болады. Гылым жан баскару керек дегендi айтады. Гылым – Алла тагаланын касиетi дедiк. Ендеше уктырып турган журектегi Алла тагала сипаты. "Калпынды таза сакта" деген соз жандык калпынды танып, нагыз эгонды таны, ягни озінді танып, "Журегінді таза сакта" дегендi бiлдiредi. "Халб" – араб созі, "журек" деген магынаны біліреді. Кудай тагала жандык калпына ардайым карайды. Жогары Жан материалдык танге емес, рухани жанга карайды. Озін жан деп тусiнiп, танiн толык баскаратын адамды "табанынын топырагы козге суртерлiк касиеттi адам – сол" деп аулиелiк касиеті бар адамды корсетедi. 

Ендеше, омірдiн негiзгi максатына жетiп, бакытты болу ушiн спортпен шугылданып озiнiн танiн кушейту, немесе турлi онер  саласымен шугылданып сезiмдерiн тарбиелеу, материалдык гылыммен шугылданып акыл-есiн осiру тарiздi арекеттер жасау жеткiлiксiз. Булардын барлыгы да рухты емес, материяны – адамнын назiк жане физикалык денесiн жетiлдiруге арналган. Булардын барлыгы тан камы, сондыктан негiзгi максатка тек кана осылар жеткiзе алмайды. Булар арбадагы адамнын баратын жерiне жетуi ушiн пайдаланатын курал-сайман, ат-арбасы тарiздi, жанга негiзгi максатка жету ушiн берiлген курал. Арине, будан дене камын умытып, оны мулде тарiк кыл деген ой тумауы керек.

Баратын жерге жылдам, азапсыз жету ушiн курал-сайман, ат-арбанын сакадай сай болуы калай керек болса, омір максатына жету ушiн де адамнын денесi соган сай болуы керек. Сонымен бірге, осынын барлыгы Жаратушынын разылыгы ушін (ханзаданын акесі ханды риза етуі ушін) жасалуы керек. "Бакытка жету ушін танді, жанды жане ужданды (Алланын ризалыгын) бірдей уста" дегенді, міне, осылай тусінуге болады. Абай тан кумарынын манызы туралы жетiншi кара созiнде былай дейдi:

"Жас бала анадан туганда екi турлi мiнезбен туады: Бiреуi – iшсем, жесем, уйыктасам деп турады. Булар – таннiн кумары, булар болмаса, тан жанга конак уй бола алмайды, ;ам озi оспейдi, куат таппайды". Абай осы созiмен дененi жетiлдiру керек, бiрак ол – жан кумарын дурыс канагаттандыру ушiн гана екенiн бiлдiредi.

Адамды жетiлдiруде, бала тарбиесiнде, онын психологиясын дурыс калыптастыруда Абайдын берген бул бiлiмi шешушi орын алады. Ол адам жаны, назiк жане физикалык болмыстарынын озара байланыстарын "Журекте кайрат болмаса" оленiнде былай деп бередi:

Журекте кайрат болмаса,
Уйыктаган ойды кiм туртпек?
Акылга сауле конбаса,
Хайуанша журiп кунелтпек.

Аспаса акыл кайраттан,
Теренге бармас, устiрттер.
Картыннын ойы шар тарткан
Адетi женiп кунгiрттер.

Тан суйгенiн бермесе,
Жан шыдамас жаны ашып.
Бере берсен бер десе,
Умiт етер таласып.

("Журекте кайрат болмаса", 1898 ж.)

Жан оянганда озiнiн рухани саулесiн букiл денеге таратады, сойтiп дене рухтанады. Ен ауелi сезiмдер, акыл саулеленiп, тандi дурыс баскара бастайды. Саулеленген сезiмдер куш алып, ынта, калау-ниет  тудырады. Бул журектi оятып, оган кайрат бередi. Улкен кайрат оянган журекте гана болмак. Журектегi кайрат уйыктаган ойды туртiп оятып, адамнын ойын шарыктатады. Бiрак акылга сауле конбаса, ягни акыл рухтанбаса адам хайуанша журiп кунелтпек. Себебi жаннан кол узiп калган акыл рухани багыттан айрылып калады.

Ал куш алган сезiмдердi рухани акыл баскармаса, адам омірi теренге бармай устiрт тартып, фани омірдiн ыкпалында калады. Жан мейiрiмдiлiгiмен танге жаны ашиды. Бiрак фани омірде тандi, ягни сезiмдердi бiр арнада устамай, бер дегенiн бере берсен, ол умiтi улгайып, келешекте жанмен таласып кетедi. Жан мен таннiн таласы уздiксiз екенiн естен шыгармау керек. Осылай данышпан жан мен дененiн карым-катынасы кандай болу керек екенiн корсетедi. Бул, асіресе, педагогикада баланы жас кезінен бастап корінген нарсені беріп, еркелетпей, бір арнада устап отырудын манызын корсетеді.

Ал уйкыдагы жандарды Руми мал тарiздiлер деп те атауга болады дейдi, себебi олардын журектерiнде уйкы мен тамактан баска кумарлык жок. Бiрак олардын малдардан айырмашылыгы бар. Олардын оз касиеттерi мен табигатын озгертуге мумкiндiктерi бар, ягни ояна алады. Азiрше жан уйкыда, ол акыл-еске асер ете алмайды. Сойтiп, акыл-ес сезiмдердi баскара алмай, керiсiнше, куштi сезiмдер акыл-естi баскарып кетедi. Сондыктан, арбаны дурыс жолга салу ушiн уйкыдагы адамнын оянуы керектiгi тарiздi, жан да тандi дурыс баскаруы ушiн уйкыдан оянуы керек.

//5.2. Аруак//

    Аруак. Абай корсеткен "Мен" олмекке тагдыр жок ауел бастан" деген тусінік халкымыздын салт-сана, адет-гурпында берiк орын алган. Мысалы, адам кайтыс болганнан кейiн оны о дуниеге шыгарып салу расiмi халыкта мукият орындалады. Себебi, таніризмнен калган діни угым бойынша жан адам олгеннен сон жогалып кетпей, о дуниеге отеді.

Аруак дегеніміз – о дуниеге откен жан. О дуниеде онын аруагы артында  калган туган-туыстарымен байланысын узбейдi жане ондагы омірi артында калгандардын оган деген ыкыласына байланысты болады. Сондыктан, откен туыстардын аруагына арналып мезгілі келгенде катым тусіріліп отырады. Казак тілінде "ата-бабалардын аруагы", "паленшенін аруагы", "тугеншенін аруагы" деген соз тіркестері бар. Аруак тусінігін таніризм гана емес, сонымен бірге, ислам да жокка шыгармайды. Бірак, ислам адам омірін бір Алла тагалага багыттауга арналгандыктан аруак угымына коп коніл аудармай, тіпті кейбір жагдайларда аруакка табынуга тиым да салынады.

Осы омірдегі жеткен рухани денгейіне байланысты жан о дуниеде турлі денгейлерге котеріледі. Казакта "Аспаннын жеті кабаты" деген тусінік бар. Жеті кабат дегеніміз осы озіміз омір суріп журген турпайы алемнен болек, бірак катар омір суретін алемнін жеті кабаты. Олардын оздерін жеті алем деп есептеуге болады.

Жан озінін осы алемдегі омір суруінін натижесіне байланысты сол алемдерде озіне тиісті орын алады. Егер адам бул алемде кара басынын камынан аса алмай, напсінін ыкпалымен гана омір сурсе, ол соган байланысты танін тастаганнан кейін томенгі кабаттарга барады. Бул кабат напсікумарлыктан туатын томегі сезімдер кабаты. Бул кабаттагы аруактарды ар халык оз тілдерінде турліше атайды. Мысалы, аруактын палтергейс, гном, домовой, сура, асура жане тагы сол сиякты баска атаулары бар.
 
Напсі кумарлыгымен омірін кешіп, озіне алі дурыс кадір-касиет алып улгірмеген жандар о дуниеде де сол омірін жалгастыргысы келеді. Сондыктан олар напсілерін кандыру ушін адамдардын денесіне барып конып, соларды дурыс жолдан тайдырып, оздеріне лаззат алады. Не болмаса турлі ойын-сауыктар курып адамдардын оміріне араласады. Булардын казак тілінде "жын", "албасты", "шайтан", "пері" жане тагы сондай атаулары бар.

Ал, осы омірде оздерін жетілу жолына салып, жогары денгейге жеткен адамдардын рухы жогары алемдерге котеріліп, олар оздерін есіне алып, жардем куткен урпактарын жебеп, киын жагдайдарда комек беріп отырады.

   Аруак туралы угым барлык халыктарда бар деуге болады. Ол спиритуалистерде, шаман, танiр, будда, зороастризм т.б. iлiмдерде кайталанады. Аруак маселесi мусылман елдерiнде  исмаилшылар  мен  сопыларда кенiнен зерттеледi.

    Казактын алгашкы агартушысы Ш.Уалиханов аруак туралы былай деп жазады /14/: "Адам табигаттын аясында гана дуниеге  келiп  –  туып,  сонын гажап, тосын каhарынан оледi. Олген саттен бастап жаратылыс пен табигаттын устемдiгi кiлт узiлiп, онын озi аруакка – онгонга, барлык кудыреттi куштерден (жер бетiндегi физикалык куштерден – автордын ескертпесi) тауелсiз кейiпке айналады. Олген адамнын о дуниедегi хал-ахуалы жерлегендегi, жерлегеннен кейiнгi ырым-жоралардын салт-санасына тан, бузылмай орындалуына байланысты едi. Егер олгеннен кейiнгi ырым-жоралар дурыс орындалса,  онда олген адамнын рухы жайбаракат ракат куйге тусiп, оз урiм-бутактары  мен  туган-туыскандарына  шапагатын  тигiзiп,  жебеп  журедi,  ал олай болмаган жагдайда жауыгып, аруагы каргап-сiлейдi". Осылай Ш.Уалиханов та бiздiн халыктын  о дуние (назiк  алемдер) туралы ежелден берi тусiнiгi болганын корсетеді.

Жаннын озінін танін тастап, о дуниеге отуі оте курделі кубылыс. Рухани жан таннен айырылганнан кейiн (олгеннен кейiн) жаланаш калмайды. Жан озiнiн турпайы жане назiк болмыстарын бiртiндеп тастайды.  Нактырак  айтсак,  адамнын жаткан кабiрiнде тек кана тан калады, жан назiк болмысымен одан тугелдей болiнiп кетедi. Назік материалдык болмыс бірнеше кабаттан куралатын болгандыктан, жан оларды бiртiндеп оз уакыттарында тастайды. Ягни жан иесi алi бiрнеше рет "оледi". Сол кездерде артында калган туыстары курбандык  беру  аркылы  есiне  алып отырады. Бул назік материалдык алемнін зандылыгы.

Сондыктан казактар да, орыстар да, тибеттiктер де  ултына,  дiнiне  карамастан дуниеден откеннен адамнын кайткан кунiнде, жетiсiнде, кыркында,  жылында  жиналып  бата окып,  iзгi  тiлегiн  бiлдiредi. Буны халкымыз "жерлеу", "жетiсiн беру", "кыркын беру", "жылын беру" деп атайды. Бул кезде жаннын назiк денелерi озiне арналган назiк тагамдармен (айтылган жаксы  ниетпен) коректенедi. Буны калай тусiнуге болады? Адам кайтканнан кейiн оны есiне алып айтылган создер,  ойлаган ойлар, сагыныш сезiмдерi  назiк алемдерде журген кайтыс болган адамга корек болады.

Себебi онын назiк болмыстары сезiм,  ой,  калаулардан куралады гой. Бунын озi Ш.Уалиханов ескерткендей, назiк алемдегi кайткан адамга жаксы болу ушiн онын батасын дурыс берiп,  катымды iзгi ниетпен откізіп, барлык расiмдердi дурыс жасау керек екенiн корсетедi. Ал егер адам откеннен кейін оган берілген катымнын максаты онын артында калган туган-туыскандарынын мартебесін осіріп, оздерін корсету, ел аузында атагын шыгару ушін жасалатын болса, ондай катымнын пайдасынан горі зияны коп болады. Сондыктан, катым бергеннін мані мен магынасы оте улкен. Бунын барлыгы бізге таніризмнен сінген адет-гурыптар.

Жанга озінін танін тастау кандай киын болса, назік болмыстарын тастау да сондай киындык тудырады. Бул материалдык алемнін зандылыгы. Онын себебі, жан осы материалдык алемнін кызыгын коргісі келіп, соган байланысты озіне керекті турпайы жане назік болмыстарын курастырды гой. Сондыктан, ол озіне берілген рухани (рух), назік (акыл-ес жане тагы баскалары), турпайы (тан) болмыстарына байланып, озі таза жан болса да, жалган эгонын асерімен озінін болмыстарын "озім" деп кабылдайды. Сойтіп, жан озінін "денелеріне" мыктап байланып, солардын кумары ушін арекет етеді. Бул арбір ананын озінін баласын "менін балам" деп кабылдаганы тарізді. Фани алемде ана озін тан ретінде кабылдагандыктан, озінін денесінен шыккан баланы озінен болмейді. Онын туган баласын "менікі" деген сезімі оте кушті. Бул сезім ол озін калай жаксы корсе, баласын да сондай жаксы коріп, оган осіп-жетілудін барлык жагдайын жасауга мумкіндік береді. Табигаттын осы зандылыгынын аркасында барлык жана туган жан иелері осы омірге келе салысымен-ак аналык шексіз камкорлыкка ие болады. Бул да Алла тагаланын жан иелеріне деген хикметінін бір корінісі.

Фани омірге келген сон жан материалдык алемнін жаннын козі жабатын жане томен тартатын касиеттері бойынша кулдырай бастайды. Напсінін ыкпалымен тан камы жан иелері осылай акылды дурыс пайдалана алмай, зулымдык пен айлага урынады. Жаннын танге катты байлануынын себебі, таза акылдын (нурлы акылдын) шелмен жабылып, жаннын былганып білімге толы алгашкы касиетінен айырылуынан.

Олардын маталгандары соншама мыкты, мысалы, олардын айырылганын Абай созімен айтканда "Олді деп ат койыпты онкей білмес". Нурлы акылды жан тек кана тан камы ушін жумсагандыктан, ондай жан фани омірдін тунгиыгына терендеп бата береді. Шакарім тужырымы бойынша ондай жан айуан денгейіне дейін, тіпті одан да арі, минералга дейін тусіп кетуі мумкін. Сонан кейін жаннын жетілу жолымен котерілуі кайта басталады. Арине, бул оте узак жол.

      Коптеген халыктардын,  сонымен бiрге, ескi туркiлiк угым бойынша, рух назiк алемдегi омірi аякталган сон, озiнiн откен омірiнiн натижесiне байланысты жерде кайтадан тан алады. Жаннын жер бетiнде кайтадан тан алатындыгына коне туркi халыктарынын сенiмдi болганы жонiнде археолог академик А.П.Окладников жазады. Онын тужырымына озiнiн толык косылатынын бiлдiрiп зерттеушi Мурад Аджи былай деп жазады /15/:

"Туркi халыктарында коптеген зерттеушiлер конілiн аударган коне заманнан келе жаткан адет болган. Жаудын батырлык жане баска да жаксы адамгершiлiк касиеттерiн корсеткен адамы туткынга тускенде оны карапайым адiспен олтiрмей, "Сен кайтадан туганда бiздiн жерге келiп ту" деген отiнiшпен, турлi жан кинайтын адiспен олтiредi екен. Сойтiп буны карапайым олiм емес, батырды курбандыкка шалуга айналдырган. Коне угым бойынша егер курбандык дурыс орындалатын болса, онда батырдын жаны жау емес, оган сонгы курмет корсеткендердi сактаушыга жане коргаушыга айналады. Оган балабал – улкен тас ескерткiш орнаткан." Адам олердiн алдында ненi есiне алып, кандай жагдайда бул омірден отсе, келесi омірiнде сондай дене алады деген коне сенiмдi еске алатын болсак, ескi туркi халыктарынын да сондай сенiмi болганын коремiз.


Ендi кайтадан дене алу жонiндегi ислам ойшылдарынын кейбiр айткандарына токталайык. Джалел ад-дин Руми былай деп жазады /16/: "Ауелi сен балшык болдын. Сонан сон минерал болып, онан отіп сен осімдiк болдын. Осiмдiктен хайуан болдын, ал хайуаннан кейiн адам болдын. Бул кезендерде жан озiнiн кайда бара жатканын бiлмесе де ол осы узак сапарда болуга мажбур болды. Жане алi жуздеген турлi алемдерден отуге тура келедi." Осындай ойды исламиятты зерттеушi Идрис Шах та озiнiн кiтабында жазады.

 Хазрад Инайят Хан кайтадан дене алу, жаннын мангiлiктi екенiн, алда баска омір барын тусiндiрiп келедi де арi карай былай деп жалгастырады /22/: "Жогарыдан келген жаннын есiмi, порымы, не болмаса онын белгiлi бiр баскадай ерекшелiгi жок, сондыктан жан ушiн оны калай атаудын айырмашылыгы жок. Онын есiмi болмагандыктан, ол озiне кигiзген костюмнiн есiмiн алуга дайын, мiне омір зандылыгы осындай... Болектеу жане тутасты болiп карау томенгi алемдерге жатады, жогары алемдерде олай емес. Сондыктан сопылар кайтадан дене алу идеясына карсы емес." Ол арi карай келесi омірдiн бар екенiне сенбегендер барлык iлiмдердiн манi болып табылатын бiлiмнен айрылатынын жазады. Кайтадан дене алу зандылыгына сенетiн адамдардын омірi оган сенбейтiндерге караганда женiл болатынын ескертедi.

Идрис Шах сопылык акын Омар Хайамнын кайта дене алу жонiнде айтканы туралы былай деп жазады /23/: "Бiр кунi Хайам озiнiн шакiрттерiмен Нишапурдагы ескi медресенiн жанынан отіп бара жатты. Медресе какпасына жондеу жумыстарын жасау ушiн  кiрпiштер артылган бiрнеше есек кiрдi. Бiр есек какпага кiрмей турып алады. Буны корген Хайам есекке жакындап келiп кулiп былай дедi: "О, кетiп, кайтадан келген жан. Сенiн есiмiн баска есiмдердiн арасында жогалды. Сенiн тырнактарын казiр туяк болды, ал сакалын куйрыкка айналды жане баска жактан салбырап тур". Есек осы создерден кейiн какпага еркiмен кiрдi. Шакiрттерiнiн танданган сурагына Хайам былай деп жауап бердi: "Есектiн рухы бурын осы медресенiн устазынын денесiнде болды. Ол есек нускасымен медресеге кiргiсi келмеп едi, бiрак оны баска окытушы таныганнан кейiн ол какпага кiруге кондi." Рухани жогары жетiлген жандардын адамнын бурынгы омірiн коре бiлетiнiн бугiндерi коптеген мысалмен далелдеуге болады.
Кайта дене алуга исламга дейiнгi араб халкы да сенгенiн Ф.Н. Панова мен Ю.Б.Вахтин де жазады /17/. Сонымен бiрге буган ундi халыктарынын, Америка ундiстерiнiн, коне Египет халкынын сенгенiн ескеретiн болсак, келесi омірдiн бар екендiгi бiр халык, не болмаса бiр мадениеттiн ойлап шыгарганы емес, букiл адамзатка ортак табиги зандылык екенiн байкаймыз.

Жан бір денеден екінші денеге котеріліп рухын осіру барысында адам денгейіне котеріледі. Бул туралы Шакарімнін мынандай олен жолдары бар:

Сол жаннан талай жан оскен,
Жанына карай тан оскен,
Осімдік жаны нашар боп,
Олардан жандік жане оскен,
Жандіктен адам жаралган.

("Касына кылыш кайраткан")

Табигаттын кайта дене алу зандылыгы жан иелерінін санасынын эволюциялык жетілуін, сойтіп, біртіндеп журекті тазарту жолын корсетеді. Бул зандылык – омір максатына жеткізетін негізгі тартіптердін бірі. Адамзат кауымы болмыстын аділет заны мен кайта дене алуды ауелден біліп, оны аркашан да есте устап, омір максатынын адастырмас шамшырагына айналдырып отырган. Соган карамастан, сонгы заманда материализм кушейіп, болмыстын рухани саулесі булынгырлана бастаган кезде, адамзат арасында алемнін бул негізгі зандылыгын жокка шыгарып, оган сенбеушілер пайда болды.

Айта берсе онын себептері коп. Сенбесе – сенбей-ак койсын. Одан алем зандылыгы кушін жоймайды. Егер бул зандылыкка сенсе, адам омір сырларын тусініп, конілі тыныш табады. Ал сенбесе – коп нарселер тусіініксіз болып, ойланатын адам бул омірде кемшілікті болып, ал ойланбайтын адам "Бул омір біреу гана екен, сондыктан "ішіп-жеп" калайык" деген кагидага урынып, коптеген адамгершілік касиетке карсы келетін істер істеп, теріс жолга туседі. Бул – бугінгі заманнын булінуінін негізгі себептерінін бірі. Оларга Абай созімен "Сен асыккан екен деп, Алла амірін озгертпес" деп, омір зандылыктарын бузбаганын дурыс, сонда гана максатына жетесін дейміз. . 

Егер адамнын озін-озі тануын корытындылайтын болсак, мынандай тужырымдарга келуге болады. Адам дегеніміз букіл болмыстын барлык касиетін бойына сінірген микрокосм, ягни болмыстын бір саналы болігі. Адам рухани жане материалдык болмыстардан куралады. Рухани болмысты – жан жане жаннын денесі рух курайды. Булар жаннын рухани алемдегі болмысы. Ал, материалдык болмыс назік жане турпайы болып екіге болінеді. Жан материалдык алемге келгенде рухы аркылы ауелі назік болмыс алады. Назік болмыска психикалык элементтер, ягни сезім, акыл, ес, озін сезінуі (жалган эго) жатады. Жан танді тастаганнан кейін назік болмысымен  о дуниеде назік материалдык алемдерде болады. Оны аруак деп атайды.

Ал жерге келгенде жан турпайы болмыс (тан) алып жер бетіндегі тіршіліктін бірі болады. Бірак жер бетіндегі жан иелерінін арасындагы ен жетілгені адам болып табылады. Себебі, адамга баска жан иелерінен болек ерекше акыл-ес пен ерік берілген. Сойтіп, жан тек кана адам денгейінде гана озіне берілген ерекше акыл-ес пен ерікті дурыс пайдалану аркылы Абай корсеткен Алла тагалага кайту мумкіндігін алады. Жан рухани алемге котерiлу ушiн материалдык алемдер асерiнен толык арылып, адамнын "жалган эгосы" жойылып, "нагыз эгога" айналуы керек.

Адам озiнiн жан екенiн толык сезiнген кезде гана материалдык алем ыкпалынан арылып,  рухани  алемге  оте алады.  Толык бiлiм,  рахат пен лаззаттын шыны сол мангiлiк рухани алемде. Абай ілімі бойынша, буган жету ушiн таза ниет, улкен ынта-жiгер мен талап керек.

//6. Табигат//

Жогарыда айтканымыздай, Абсолюттiк акикаттын  тагы бiр негiзi – табигат. Болмыс негіздерін дурыс тусініп, салауатты омір суру ушін табигаттын не екенін білуіміз керек.

Табигатты кен магынасында тусінетін болсак, оган коршаган орта гана емес, сонымен бiрге, букiл материалдык алем жатады. Ал жан иелерiнiн материалдык танi болгандыктан олар да, онын iшiнде адам да материалдык алемнiн бiр болiгi. Арбір тіршілік иесін жан баскарса, ал букiл алемдi Абсолюттiн озі баскарады, сондыктан алемнін де рухани болмысы бар, ягни онын да тiршiлiгi бар. Табигат тіршілігін Шакарім "Табигат неше турлі жан жаратты" деген оленінде былай деп береді.

Табигат неше турлі жан жаратты,
Не улкен, не кішкентай тан жаратты.
Керексіз, жансыз нарсе жараткан жок,
Есепсіз канша мынмен сан жаратты.

Бул созге біреу мангур, біреу нанды,
Акылмен білген адам абден канды.
Жел мен су, тас, топырак, шоп пен агаш...
Галамда не бар болса, барі жанды.

Осылай Шакарім коп нарсенін басын ашып береді. Табигаттын озі гана емес, тіпті галамда не бар болса, барі жанды. Табигаттын барлык коріністері жел мен су, тас, топырак, шоп пен агаштын да жаны бар. Сондыктан, табигатка жанды нарсе ретінде карауымыз керек.    

Табигат дегенiмiз не? Онын жан иелерiнiн омiрiнде кандай ролi бар? Кандай да болсын жумысты орындау ушiн курал керек екенi белгiлi. Бізге де омір максатына жету ушін сондай курал керек. Табигат дегенiмiз, міне, сол курал. Ал табигаттын тупкі магынасына келетін болсак, ол жан иелерін эволюция жолымен жетілдіруге арналган. Жан бул дуниеге озінін алгашкы кунасі ушін, ягни Алла тагаладан болек тіршілік кургысы келгенде, ол осы фани алемге жіберілді. Жан осы кателігін тусініп, сол кателіктен арылып, кейін кайтуы керек.

Абай ілімі бойынша табигаттын тупкі міндеті осындай. Ягни, табигат кылмыс жасаган адамды отыргызатын абактыга уксас. Абакты адамды жасаган кылмысы ушін жазасын тарткызуга жане келешекте ол кылмысты жасамайтындай етіп тузетуге арналады емес пе? Материалдык алем де сол сиякты жан иесін тузетіп, кайтадан рухани алемге кайтаруга арналган. Макрокосм болып табылатын материалдык алем мен микрокосм болып табылатын адамзат когамынын ундестігі, міне, осындай. Бундай тужырымды касиетті кітаптар да, аулие адамдар  де жокка шыгармайды.

Жан иелері материалдык алемге келген сон назік жане турпайы материалдык болмыстарын алады. Материалдык алем тiршiлiгi дегенiмiз – жандардын оздерiнiн калауы бойынша тан алып, бiр-бiрiмен озара байланысы. Болмыс тiршiлiгi – турлi жан иелерiнiн бiр-бiрiмен карым-катынастарынын корiнiсi. Себебi материалдык алемде арбiр жан иесi озiнiн откендегi калауы мен iс-арекетiне байланысты материалдык дене алып, бул омiрде турлi жагдайларга тусiп, тіршіліктін куанышы мен кайгысын корiп омiр суреді. 

Рухани алем мен материалдык алемнін сипаттары мен касиеттері артурлі, тіпті карама-карсы деуге болады. Рухани алем жан тарізді мангiлiктi, лаззатка жане бiлiмге толы болса, ал материя жане материалдык алем коріністері, керiсiнше, уакытша, касiрет пен надандыкка толы. Енді материалдык алемнін осы касиеттеріне жеке токталайык.

Материалдык алем коріністері уакытша. Абай омірдін бул материалдык алемде уакытша екенiн былай деп суреттейдi:

Олейiн деп олмейдi олерлiк жан,
Асте олмесiн бiлгендей кылык кылган.
Ажал келiп бас салса, жанды урласа,
Омiр кайда, сен кайда, соны да ойлан.

("Нурлы аспанга тырысып оскенсiн сен", 1899 ж.)

    Абай осылай олмейтiндей болып, омiрдi "сапырып" жургендерге ажал келiп бас салып, жанды урлагандагы саттi ойлауга шакырады. Ал бул омiрдiн бiр сатiн де ешкандай байлыкпен кейiн кайтара алмайсын. Барлык корген кызыгын, куанышын сонымен бiрге келмеске кеттi. Бугін бар, ал ертен жок болуы мумкін. Омірдiн осындай жалгандыгын акын былай деп суреттейдi:

Сагаттын шыкылдагы емес ермек,
;амиша омiр отпек – ол бiлдiрмек.
Бiр минут бiр кiсiнiн омiрiне уксас,
Оттi, олдi, тагдыр жок кайта келмек…

...Кун жиылып ай болды, он екi ай – жыл,
Жыл жиылып, картайтып кылганы – бул.
Суйенген, сенген даурен жалган болса,
Жалганы жок бiр Танiрiм, кеншiлiк кыл.

("Сагаттын шыкылдагы емес ермек", 1896 ж.)

Абай осылай сагаттын шыкылдагынын озі омірдiн аса манызды манiн бiлдiретiнiн, онын унемi (;амиша) омірдін откiншiлiгiн еске салатынын айтады. Ал бiр минут откен уакыттын озi адамнын откен омірi тарiздi – ол кайтып келмеске кетті. Осылай данышпан бул жалган (фани) омірдiн шын сипатын танып, одан безiп, ендi "Жалганы жок бiр Танiрiм, кеншiлiк кыл" деп нагыз мангiлiк (баки) омірден тiрек iздегендей болады. Материалдык омірдiн тураксыз, жалгандыгын данышпан озiнiн В.А.Крыловтан аударган мына оленiнде былай деп суреттейдi:

Мен кордiм дуние деген иттiн котiн,
Жеп жур гой бiреуiнiн бiреуi етiн.
Ойлы адамга кызык жок бул жалганда,
Кобiнiн сырты бутiн, iшi тутiн.

("Мен кордiм узын кайын кулаганын". 1898 ж.)

   Бірак сана-сезімі алі толысып болмаган жандарга бул омірдін кызыгы мол. Оларга омірдін арбір жаркылдаган корінісі алданыш болып, улкен лаззат акеледі. Бірак та, материалдык сезімдер шектеулі болгандыктан, адамнын жалыкпайтын кызыгы болмайды. Абайдын озі омірдін барлык кызыгын коріп, жасы улгайганда жазган бірінші кара созiнде бул туралы былай дейдi:

"Ендi жер ортасы жаска келдiк: кажыдык, жалыктык; кылып журген iсiмiздiн баянсызын, байлаусызын кордiк, барi коршылык екенiн бiлдiк. Ал, ендi калган омірiмiздi кайтып, не кылып откіземiз? Соны таба алмай озiм де кайранмын." Бул создерден материалдык алемнiн адамды кажытып, жалыктыратынын, ал ондагы тіршіліктін баянсызын, байлаусызын, тіпті коршылык екенiн коремiз. Бул жагдай ойлы адамды коп толгандырады. Сойтіп, Абайдын озі "Алла озгермес, адамзат кунде озгерер", не болмаса "Замана, шаруа, мінез кунде озгерді" деп, бул туралы мынандай тужырымга келеді: 

Омір, дуние дегенiн,
Агып жаткан су екен.
Жаксы-жаман коргенiн,
Ойлай берсен, у екен.

("Не іздейсін, конілім, не іздейсін". 1892 ж.)

Касіретке толы. Абай бул омірдін касіретін коріп, онын себептері туралы коп жазганы белгілі. Фани омірдегi зардап жан иелерiне уш турлi жолмен келедi. Олардын бiрiншiсi, адамнын озiнiн жiберген кателiктерiнен (себебi адамнын кемшiлiктерi коп); екiншiсi, баска жан иелерiнiн корсеткен зардабы (адамдардын арасындагы болатын кайшылыктар); ушiншiсi, табигат куштерiнiн зардабы (жер сiлкiнiсi, су таскыны, куннiн ыстык-суыгы, сол сиякты тагы баска апаттар). Дуниедегi жан  иелерiнiн касiретiнiн барлык себептерi осылар.  Табигатты баскармак болган жан иелерi осылайша онын ыкпалына туседi. Себебi тан материалды болгандыктан, табигат зандылыгынын ыкпалынан шыга алмайды. Омір зардаптары адамды бiртiндеп тазартып, кокірек козін ашуга мумкіндік береді. Адам баласы осылай омір максатына жетуге мумкіндік алады.   

Надандыкка толы. Фани омірдін надандыкка толы екенi жонiнде данышпаннын олендерi мен кара создерiнде жеткiлiктi айтылатыны белгiлi. Надандык білместіктен туады.

    Абай табигаттын жаратылу максатын корсетiп кана коймайды, ол сонымен бiрге, онын касиеттерiн де суреттеп, адамга жеткiзедi. Фани омірде дурыс багыт алу ушiн бул аркiмге оте керек бiлiм.

Сум дуние тонап жатыр, iсiн бар ма?
Баягы куш, баягы тусiн бар ма?
Алды умiт, арты окiнiш алдамшы омір,
Желiгiн жерге тыкпас кiсiн бар ма?!

Дамi кайтпас, бузылмас таттi бар ма?
Бiр бес куннiн орны жок аптыгарга.
Кай кызыгы татиды ку омірдiн
Татуды араз, жакынды жат кыларга?

Ет журексiз ернiннiн айтпа созiн,
Тiл уйренген напсiнiн ку мiнезiн.
Тiлде суйек, ерiнде жиек бар ма,
Шымылдык боп корсетпес шыннын жузiн.

   ("Сум дуние тонап жатыр, iсiн бар ма?". 1898 ж.)

Бул терен философиялык магынасы бар олен. Коніл болiп окитын болсак, бул олен жолдарынан табигаттын касиеттерiн, адамнын онымен карым-катынасынын кандай болуы керек екенiн жане фани алемнін адам омірiндегi орнын коруге болады. Фани омірде адам озiн табигаттын кожайыны санайды. Кенес дауiрiндегi атакты ботаник Мичурин берген "Табигаттан бiз куте алмаймыз, бiз табигаттан алуымыз керек" деген кагиданын жансак екенiн откен дауiр корсеттi. Абай мурасы адамнын табигаттын кожайыны емес, тек кана онын бiр кiшкентай болiгi екенiн ескертедi. Табигат Жаратушынын куаты, ягни Онын бiр корiнiсi, сондыктан табигатты жену мумкiн емес. Себебi онын Жаратушы жасаган букiл гарышпен байланыскан адамга багынбайтын оз зандылыктары бар.

Адам тойымсыз сезiмдерiнiн ыкпалымен акыл-есiн пайдаланып, табигатты оз калауынша озгертемiн деп умiттенедi. Бул уакытша пайдасын беруi мумкiн. Бiрак онын арты окiнiш болып, улкен зардапка акеледi. Сойтiп алдамшы омір озiнiн турлi жылтырагымен жеке адамдарды калай алдаса, оз кулкыны ушiн табигат зандылыгын бузган букiл адамзатты да солай алдап, зардабын шектiредi. Бул оленнiн "Алды умiт, арты окiнiш алдамшы омір, желiгiн жерге тыкпас кiсiн бар ма?!" деген жолдарынан фани омірдегi желiккен желокпелердi гана емес, бугiнгi букiл адамзат арекетiн коре аламыз. Буган Кенес дауiрiндегi "тын котеру" уранымен Казакстаннын бiр кездегi мынгырып мал жайылган байтак даласын шол жане шолейтке айналдырып, ал Арал тенiзiн куртуга айналдырганын еске алсак та жеткілікті.

Адамнын сезімдері шектеулі болгандыктан, омірде дамi тiл уйiргенімен бузылмас таттi жок, сондыктан сол ушін букіл табигатты булдіріп, катты кумарланып берілудін орны жок. Оны рухани максатка айырбастауга татымайды.

Бул жалган дуние адамды напсiнiн торына тусiрiп, надандык курсауында устауга арналган. Себебi осындай омірдi бул фани омірдегілер ауелден калап, оздерi ниет еткен. Бунын манызын тусіну ушін ауелі надандыктын не екеніне келейік. Абай ілімі бойынша адамнын уш болмысына сайкес надандыктын да уш денгейін коруге  болады.

Біріншісі, физикалык денгейдегі надандык. Бул надандык хат танымайтын сауатсыздыктан басталып, физикалык алем зандылыктарын білместікті тугел камтиды. Ондай адамдардын санасы тан кумарлыгынан аспайды. Сондыктан, отбасы, туган-туыскан, дос-жоранын арасындагы моральдык-этикалык нормалар аякка басылып, когам зандылыктары дурыс орындалмайды. Когамдагы барлык бейберекеттін себебі, міне, осы табигаттын жалпы зандылыктарын ескермей, тек кана озінін кара басынын камын гана ойлауга мажбур ететін надандыктын асері.

Абай "Келдік талай жерге енді" оленінде: "озім жалгыз, надан коп" – дейді. Копшілік кауымда сана-сезім тан денгейінен жогары котерілмейді. Олар туралы Акын "сегіз аяк" оленінде "тілінді алмас коп наданнан тунілдім" дейді. "Коп айтса конді, Журт айтса болды – Адеті надан адамнын", немесе "Наданнын суйенгені коп пен дурмек" деп олардын мінездерін корсетеді. Абай созімен айтканда, олардын "акындары акылсыз надан келіп", "айтушы мен тындаушы кобі надан".   

Екіншісі, жогары алемдер зандылыгын білмеуден шыгатын, акыл-ес денгейіндегі надандык. Жогары назік алем мен физикалык алемнін байланысын білмегендіктен откен ата-бабалар мен келешек урпактын арасындагы, табигат пен адамзат арасындагы байланыс орындалмай, бузылады. Сонын салдарынан откен жане келешек урпактардын арасында кайшылыктар туады. Адамзат когамында улт, насіл айырмашылыктарына байланысты турлі курестер орістейді.

Когам омірі табигат зандылыктарымен уйлесімді болмагандыктан табигаттын турлі кесапаттары кобейеді. Ал болмыстын жалпы зандылыктарын толык тусінбегендіктен, адамзат оз омірін табигатпен уйлестіргеннін орнына, оган карсы куреске шыгады. Бундай уздіксіз курес жер бетіндегі зардаптарды улгайта береді. Жер бетi экологиясынын мушкiл жагдайы да ен ауелі адамзаттын жан-дуниесінін экологиясынын кулдырауынан екенi тусiнiктi болса керек. Сойтiп фани омірдiн ыкпалымен адамзат табигатты булдiредi. Бул адамзаттын озiне ор казумен бiрдей.

Себебi, адамзаттын озi табигаттын бiр болшегi. Сондыктан, табигат булiнсе адамзаттын озi де булiнбек. Адамзат когамындагы СПИД, Кустар тумауы тарізді кейінгі кездерде шыгып жаткан аурулар мен адамдардын моральдык-психикалык ауыткулары осылардын далелдерi. Табигатты озгертуге болмайды. Адам баска жан иелерiнiн ен саналысы болгандыктан, озi сана-сезiмiнiн аркасында табигатты тек кана оз муктажы ушiн пайдалана алады. Мiне, Абай бабамыз осыны ескертедi. Ал бул имандылык жолында гана жузеге асатын iс. 

Акыл-есі болмыс зандылыктарын терен тусінбегендіктен, акыл-есі надандык курсауындагылар омір кубылыстарын дурыс барлай алмайды. Абай оларды: "Козінен баска ойы жок, Адамнын надан ауресі" деп суреттейді.

Ушіншісі, рухани надандык. Бул денгейде Алла тагаланын бір екені умытылып, дін саясат куралына айналады. Сойтіп, діндер арасында карсыластыктар туып, діннін тупкі мані умытылады. Бул діннін атымен Жаратушынын Озіне карсы арекет жасауга дейін апарады. Оган адамзат тарихындагы "Крест жорыктары" тарізді діни согыстар жаксы мысал бола алады. Немесе тагы бір мысал ретінде казіргі Иракта болып жаткан жагдайды алуга болады.

Жуырда КТК телеарнасы шейіттер мен суниттер арасындагы жанжалдын корінісі ретінде Алла тагаланын суйікті кулы Мухаммед пайгамбарымыздын туган кунін тойлау барысында (сауірдін 11 жулдызы 2006 жыл) мешітте болган окиганы хабарлады. Барлык мусылмандардын мейрамы касиетті "Мауліт" куні Алла тагаланын уйінде гибадат жасап, барлык тілек-ниеттерін бір Жаратушыга багыштап отырган кезде улкен жарылыс болып, кырык шакты адам кайтыс болып, коптеген адамдар жаракат алды. Мусылманнын касиетті кунінде осындай білместік жасалган. Кудайга карсы будан артык арекет болар ма екен, сіра.

Беліне жарылгыштар байлап алып осындай зобаланга барган адам, арине, бул ланкестік арекетті Алла тагаланын разылыгы ушін, озінін жумакка баруы ушін жасадым деп ойлады. Айтпесе, бундай жанкештікке бару мумкін емес кой. Окінішке орай, кейінгі жылдары осындай ыланкес арекеттердін толастамай турганы баршага малім. Рухани надандаыктын зардабы, міне, осындай. Абай "Максутым – тіл устартып, онер шашпак, наданнын козін койып, конілін ашпак," – деп бундай адамдардын кокірек козі, журегі шелмен жабылганын корсетіп, оларга комек жасамак болады. Бірак "бул журттын соз танымас бір парасы"– деп, оларды жонге салудын онай емес екенін корсетеді.   
   
Осылай физикалык денгейдегі надандыктын зардабы жеке адамдарга тисе, алем зандылыктарын  білмеу надандыгы букіл когамга зардабын тигізеді, ал рухаи надандык адамдарды Кудайга карсы кояды. Надандыктын басы озін Кудайдан болген кездегі жалган эгодан басталып, арі карай сана денгейі акыл-ес, одан танге дейін томендейді. Надандыктан кутылудын тура жолы ол – озін-озі тану жолына тусіп, сана-сезімді кайтадан жогары денгейге котеру болып табылады.

//6.1. Табигаттын корінетін жане корінбейтін сырлары//

Абай iлiмi бойынша табигат адам сезiмдерi кабылдайтын турпайы жане сезiмдерiнен тыс жаткан назiк алгашкы элементтерден куралады. Жан иелерiне материалдык алемдегi барлык планета  жуйелерi  мен  оларды  мекендейтiн минерал, осімдiктер, жануарлар, адамдар, сонымен бiрге жогары алемдегi рухтар жатады. Табигаттын элементтері олардын денелерiн курайды, сонымен бiрге олардан тыс та болады. Мысалы, колдегi су балыктын денесiнде де бар, сонымен бiрге онын сыртында да бар. Материянын озгергiш касиетi болгандыктан, букiл алем озгерiп, жогалып отырады. Бiрак кезiнде кайтадан пайда болады. Исламдагы сопылар iлiмi бойынша тубiнде барлыгы да Туп иеге кайтады, сонан кейiн алемнiн пайда болуы сол калыппен тагы да басталады. Ягни Проклдiн айтуынша "Барлыгы Содан шыгады жане барлыгы Соган кайтады" /10/. Осылай букiл алем айналыста болады. Бул туралы коне Кытай  философиясы мен баска да коне адебиеттерде де молынан  айтылады /11/. Ендi табигаттын осы алгашкы элементтерiне жеке токталайык.

Турпайы элементтер. Букiл алемдегi жан иелерiнiн турпайы денелерi (тандерi) турпайы элементтерден куралады. Турпайы элементтердін пайда болуы жонінде Жалел-ад-дин Руми /8/ алемнiн жаратылу купиясында жазады. Материя рухани энергиядан пайда болады. Ауелi рухани энергия коюланып материалданады. Ойшыл жан иелерiнiн арi карайгы жетiлу жолын аристотельдiк жуйемен карастырады. Ол жол: ауелi минералдар, сонан кейiн осімдiктер, жануарлар, адам. Жан иелерiнде адам денгейінен бастап рухани алемге жету мумкiндiгi пайда болады. Бул туралы Омар Хайам да жазады /9/.
      
Шакерiм кажылыкка барган жолы бiлiм iздеу максатымен Туркия мен Сауд Арабияда болып, ондагы шыгыс пен батыс ойшылдарынын енбектерiмен танысканнан кейiнгi жазган казактын алгашкы философиялык енбегiнiн бiрi – "Уш анык" атты енбегiнде былай  деп  жазады /12/: "Ескi  заманнын  бiлiмдiлерi  ар  нарсенiн  тупкi негiзi неден жаралганын тексерiп,  тамам нарсенiн негiзi торт нарсе  деп  бiлген. Онысы – топырак,  су,  от,  ауа". Буларды  тiрi  жан озiнiн сезiмдерiмен корiп-бiле алады. Ислам теологтары буган бугiнгi гылымда "кенiстiк" (пространство) деп аталатын философиялык категорияны косады /8/. Ол "эфир" деп аталады.

   Корiп-бiлуге болатын торт элемент –  топырак  (жер),  су, от,  ауа – химиялык  элементтер  жане олардын байланысынан пайда болгандар. Мысалы, топырак деген угымга барлык химиялык элементтер кiредi,  сондыктан топыракта су, от, ауа, эфир бар. Суда – от, ауа, эфир бар, ал отта – ауа, эфир бар, ал ауада тек кана эфир бар. Бул турпайы  элементтердiн  алгашкы тортеуiн физикалык гылымдар бiршама зерттеп,  маглумат бердi. Сондыктан бiз алi толык зерттелiп болмаган эфир туралы бiраз тусiнiк беремiз.

Эфирдi  адам  озiнiн сезiмдерiмен бiле алмаса да турлi назiк куралдар аркылы кабылдай  алады. Эфир жан иелерiнiн сырткы жане iшкi болмысымен арекет жасайтын кенiстiк. Адамнын назiк болмысы сезiм, акыл-есiнен бастап турпайы болмысы физикалык танi осы эфир кенiстiгiнде арекет жасайды. Мысалы, гарыш кенiстiгiнде ушып журген гарышкерлермен байланыс эфир аркылы болады. Гарыштык кенiстiкте "бос орын" (вакуум) жок,  толган эфир.  Барлык радио, алектро-магниттік байланыстар эфир аркылы болады. Кейде радиодан "Ауе толкынында – Казак радиосы" тарізді создерді естиміз. Бірак, "Эфирде – Казак радиосы " десе дурыс болады.

Эфирдiн сезiм объектiсi – дыбыс (толкын). Бул арада "дыбыс" деген соз дыбыс толкындарын гана емес, электромагниттiк, ультра-дыбыстык толкындар турiн бiлдiредi. Барлык жан  иелерi эфирдін ішінде жане олардын денесінде де эфир бар.

Казiргi  гылым эфирлiк  дененi бiраз зерттеп,  натижесiн омірде колдана бастады. Адамнын эфирлiк денесiнiн мусiнi онын танiнiн мусiнi тарiздi, тек кана одан молшермен 2-10 мм шыгып турады. Экстрасенсорлык касиетi бар адамдар оны коре де алады. Эфирлiк дене адамнын сырткы гарыш алемімен байланысын камтамасыз етедi. Адамнын сырткы алеммен энергия алмасуы (асiресе кун энергиясымен) осы эфирлiк дене аркылы болады.  Ол карама-карсы екi полюсi бар электромагниттiк толкындардан куралады. Эфир сырттан энергия турлерiн тартып, физикалык денеге беру жане онын керексiз калдыктарын сыртка шыгару аркылы тазартып отыру жумысын аткарады.

Жогарыда айтылган сырткы бес сезiмдер (сезім мушелері) мен iшкi бес сезiмдерден баска табигатта бес сезiм объектiлерi бар. Булар сезiмдердiн кабылдайтын объектiлерi болгандыктан, олардан тауелсiз. Арбір сезiмнін оз объектiсі бар: козге – мусiн-бейне (порым),  кулакка – дыбыс,  мурынга иiс,  тiлге – дам,  колга (терiге) – заттын сырткы бетiнiн касиеттерi (температура, тегiстiгi жане т.б.). Осылар аркылы адам лаззат алып,  озiнiн хауас салимiн озгертiп, калыптастыратын болгандыктан, жетілу жолында сезімдерді не нарсеге багыттау керек екендігін білудін манызы оте зор.

Назiк элементтер. Табигаттын назік болмысы сезім мушелермен кабылдауга болмайтын эзотерикалык угымга жатады. Табигаттын бір болігі болгандыктан, адамнын да озінін психикалык болмысын курайтын – сезімдері, акылы, есі, озін сезінуі (эгосы) бар дедік. Соган сайкес, материалдык алемнін де сондай назік элементтері бар. Олар назік (немесе катар) алемдерді курайды.
    Абай iлiмi бойынша букiл алемдi Алла тагала жараткан. Ол материалдык алемдi рухани алем аркылы баскарады. Материалдык алем материалдык дене тарiздi турпайы жане назiк алем болып екiге болiнедi. Томенгi материалдык алемдi рухани алем назік материалдык алем аркылы баскарады. Сойтiп букiл материалдык алем, ягни макрокосм жалпыга ортак зандылыкпен омір сурiп жатады. Макрокосмдагы арбiр жан иелерi микрокосм курагандыктан, ол жан иелеріндегі озгерiстер де материалдык алемге  ортак  жалпы зандылыктарга багынады.

     Адамнын назік болмысы карапайым сезімдерден тыс жаткан назік катар алемдермен тыгыз байланыста. Бірак ол байланыстарды аркім сезе бермейді. Адамнын жетілу барысында жогары алемдермен байланыс ныгая береді. Назік алемдермен байланысын ныгайткан Абай, Шакарім тарізді данышпандар жогары алемдердін рухани кушімен адамзатка коркем шыгармалар бере алады.   
Адам тарбиесiнін негізі де осы жогары алемдермен байланысты ныгайту болып табылады. Сонда адам баласы рухани алем мен томенгі материалдык алдемді дурыс байланыстырып, омірінде кателіктер коп жібермейді. Сондыктан, адам тарбиесімен шугылданатын педагогика, психология салалары адамнын назiк болмысына аса коніл боледi. Адамды озгерту деген соз ен ауелi онын психикасын озгерту болып табылады. Ал ол ушiн адам психикасын курайтын элементтердiн курылысы мен касиеттерiн бiлу керек екенi тусiнiктi.

Откен атеистiк дауiрде адам болмысынын психологиясын гана зерттеуге мумкiндiк болды. Онын озінде адам психикасынын тупкі маніне терендемей, онын сырткы корінісін бакылап, суреттеумен гана канагаттанды. Сонын салдарынан психология гылымы рухани болмыска коніл болмей, тіпті жаннын бар екенін жокка шыгаруга дейін барды. Психологтардын  жанга коніл болмейтіні жайында Шакарім де жазады. Еліміздегі психология гылымы казіргі кезде алі де болса сол ескі парадигмадан арыла алмай отыр. Жан иелерінін адамдык кадiр-касиетiнiн негiзгі себебі казіргі психология гылымы жеткен денгейден аріде жатыр. Оны парапсихология гылымы зерттейдi.

Адам баласы бул дуниеден кайтканда онын аруагы назік алемдерге отеді. Адамнын калай омір суруіне байланысты онын аруагы назік алемнін турлі кабаттарына барады. Егер ол бул алемде озінін напсісінін ыкпалында болып, турлі нашар кылыктарга уйренетін болса, ол назік алемдердін томенгі сезім кабатынан шыга алмайды. Бул кабат сезімнін турлі соракы турлерінен куралады. Сондыктан, жан иесі бул кабатта жер бетінде калыптаскан турлі жаман сезімдерін канагаттандырады. Тандері болмагандыктан кейде олар оздерін канагаттандыра алмай, баска адамнын денесіне еніп, оны турлі жаман кылыктарга урындырып, лаззат алады. Бундай аруактарды казак жын, пері, шайтан сиякты есімдермен атайды. Ал ондай аруак конган адамды халык "жын соккан" деп атайды.

Егер адам осы омірде табигат зандылыктарын бузбай, имандылык тартіппен откізсе, онда ол алемнін жогары кабаттарынан орын алады. Назік алемдерде аруак жогары котерілген сайын онын алатын лаззаты да осе береді. Себебі, жумак планеталары сонда орналаскан. Жогары кабаттар алемдік акыл-естен куралатын болгандыктан, онда котерілген аруак озінін акыл-есінін калауынша лаззаттанатын омір жасай алады. Бул денгейге галымдар, ойшылдар котеріледі. Олардын акыл-естері жаксы дамыган жане нурлы болады. Сондыктан, оздеріне кандай лаззат турі керек болса да назік элементтерден курастырып жасап алады.

Жумакта лаззаттын барлык турі бар дейтіні сондыктан. Жумактагы уакыт жердегіден баскаша отеді. Ондагы омір оте узак. Сондыктан, оны мангілікті деп атайды. Жумак алемі назік болса да, бірак олар да материалды болгандыктан, ондагы лазаттын да шегі бар. Жумактагы аруакты демалыс алып курортка кеткен адаммен салыстыруга болады. Курорттагы адам демалыс уакыты бітіп, акшасы таусылганда еліне кайта оралады гой. Сол тарізді, аруак та жер бетіндегі жаксы істері ушін алган коры таусылганда жер бетіне кайта оралады. Сондыктан жер бетіндегі адамдардын барлыгы бірдей рухани алемнен келгендер емес. Олар оте аз. Копшілігі жумактан келіп, кайта жумакка баруга умтылып жургендер.

Ал адам бул омірде кылмысты істермен шугылданып, омірін болмыс зандылыктарына керегар откізетін болса, ондай жагдайда алемдік аділет зандылыгы бойынша томенгі алемдерге кетеді. Буны халык "тозак" деп атайды. Казак халкында "жердін жеті кабаты" деген угым бар. Тозак дегеніміз осы. Олар да турлі кабаттарга болініп, жан денесін тастаган сон озінін жер бетінде жасаган жарамсыз істеріне байланысты сол алемдердін тиісті кабатына кетеді. Ол кабаттардагы касірет турі адамнын жер бетіндегі істеген кылмыстарына байланысты улгая береді.

Бул алемдердегі азаптын ауырлыгы соншалыкты, тіпті ондагы арбір сат оте узак тарізді болып корінеді. Сондыктан, тозак мангілік деп аталады. Ондагы касірет турлерін бул арада жазудын кажеті жок. Себебі, тозак алемінен ешкандай да жаксы корініс табу мумкін емес. Арине, буган сенетіндер де бар, сенбейтіндер де бар. Ол аркімнін оз ыркында. Бірак Абай ілімі бойынша аділет зандылыгы жумыс істейді. Жане оны іске асыратын орындар да бар екенін мойындау керектігі ешкімге де артык болмаса керек.   

Алемнін барлык тіршілік иелері жаннан куат алып, Жогары жаннын баскаруымен оздерінін осы денелерін колданып тіршілік курып, табигаттын сан-алуан коріністерін курап жатыр. Жер бетіндегі тіршіліктін бул коріністерінін терен сырын Шакарім "Тауык неге шакырар сагат сайын" оленінде жаксы корсеткен. Ол тауыктын шакыруы, иттін уруі, булбулдын сайрауы, бозторгайдын ані нені білдіреді деген сауалдын сырына уніліп, озі оган былай деп жауап береді:

Айуанда да акыл бар адамдайын,
Десен, ойлан ондайдан сыр табайын.
Коніл козін аш-тагы акылга сал,
Кур кулакпен тындама, калкатайым.

Олар деп тур: "Ойга алып бір Кудайын,
Зор кудіретін алемге уктырайын".
Кулшылык, намазы мен иманы сол,
Кунде бір, айында бір, сагат сайын.

Демейді: "Боска улып, тек сайрайын".
Деп тур ол: "Зор Танірісін сипаттайын".
Напсі козін байлаган адамзаттан,
Айуан артык сезеді омір жайын.

Суыр неге казады таудын сайын,
Жаз жиып, кыстык азык кылар дайын.
Кыс болса, шала олерін кайдан білді,
Деді ме азык жастап бір уйыктайын.

Сондай омір келерін сезіп турган,
Жан сыры гой, сендерге байкатайын.
Жана туган жас козы тамак іздеп,
Енесінін емшегін тапкандайын.

Уядан ушкан уйрек бізді алдайды,
Далбырлап канат кирап жаткандайын.
Жайын андар уйірге карамайды,
Есептемей туатын мезгілді айын.

Кысты жердін кояны кузді куні,
Дей ме адейі кардай боп агарайын.
Когалдагы шегіртке жасыл болып,
Кордін бе кырдагысы коныркайын.

Осылар озін-озі жаратты ма,
Жауымнан тусіммен деп кутылайын.
Осындай тагдыр сырын куа берсен,
Тупсіз терен, сондыктан токтатайын.

Гылымда муны сокыр сезім дейді,
Муны айткан гылым сокыр, олда, онбайын.
Меніреуден максут, білім шыгады деп
Бутін алем айтса да, мен нанбайын.

("Тауык неге шакырар сагат сайын")

Шакарім осылай озінін устазы Абайдын ілімін тужырымдагандай, табигат коріністерінін барлыгы да улы Жаратушыны мадактау ушін, Онын разылыгы ушін жаратылган деген ой салады. Ол осылай табигат боліктері мен жаннын, оларды баскаратын  Жаратушынын озара карым-катынасын корсетіп, табигаттын негізгі максаты мен тупкі сырын ашады.

Сонымен, адам баласы озін-озі тануы ушін ауелі ол коршаган ортаны танып, озін сол ортанын бір болшегі екенін тусініп алуы керек. Сонан кейін, букіл алемнін болмыс сырын кабылдап, омірін сол болмыспен уйлестіруі керек. Улы ойшылдардын бірі Гермес Трисмегист "Томендегілердін барлыгы жогарыдагымен уксас" – деген екен. Абай да Алла тагаланын жогарыда корсетілген сегіз улыг сипаты жан иелерінде бар екенін айтты. Тірі табигат – Алла тагаланын бір корінісі.

Сондыктан табигат корінісіндегі элементтер жан иелерінін барлыгында да бар. Олар табигаттын мынандай боліктері: бес сезімдер; бес сезім мушелері; бес сезім объектілері; табигаттын бес алгашкы элементтері (жер, су, ауа, от жане эфир) жане уш назік элементі (акыл, ес жане жалган эго). Табигаттын бул жиырма уш болігі жансыз материя. Алемдегі барлык микрокосмнын материалдык денелері осы боліктерден куралады. Буларды біріктіріп, омір беретін бас элемент бар. Ол – рухани алемнін болігі – жан. Жан болса – омір бар, жан кеткенде – омір де токталып, материалдык элементтер кеністікке тарап кетеді.
 
Сонымен бірге, жан иелерінде тіршілікке кажетті табигатты танып-білуге арналган бес орган жане кимыл жасауга арналган бес орган бары туралы айтылды. Жан иелері денелерінін порымына байланысты оздерінін кызметін дурыс аткару ушін булар артурлі болганымен, жасайтын кызметі бірдей. Мысалы, Шакарім "Кобелек жейтін шоп те бар" – дейді. Ягни, шоптін кобелекті коретін, устап алатын, тамак жеу жане тагы баскадай кызметтерді аткаруга керекті козі, колы, жейтін ауызы тарізді баска да органдары бар деген соз.

Адамнын iшкi дуниесiне, ягни назiк болмысына ауелi онын сезiмдерi жатады. Коршаган ортамен пенде сезiмдерi аркылы байланысады. Хайуанаттарды олардын сезiмдерi баскарып, соларга толык тауелдi болады. Адамдарда, керiсiнше, олардын калау-ниеттерi сезiмдерiн баскаруга тиiстi. Бiрак бул барлык  адамдарда  бiрдей  емес.  Копшiлiк  адамдар  бул денгейге жете алмай, оз сезiмдерiнiн ыкпалынан шыга алмагандыктан омірдi жанталас куреспен откізедi. Сезiмдерiнiн кулына айналгандарды Абай "Гылым да жок, ми да жок, даладагы андарсын" – деп багалайды.

//7. Iс-арекет//

Салауатты омірдін бір кепілі – дурыс іс-арекет екені белгілі. Іс-арекет болмыстын бір негізі, ягни болмыстын бір корінісі. Барлык Барлык жаралыс іс-арекетпен болады. Шакарім "Жаралыс басы – козгалыс." – дейді. Козгалыс болмаса – жаралыс та жок. Жаралыс – іс-арекеттін натижесі. Бул – болмыс гумыры. Абай "Гумыр озі Хакикат" – деп болмыс гумыры Алла тагаланын бір корінісі екенін білдіреді. Болмыс тiршiлiгi дегенiмiз – ол алемдегі жан иелерiнін бiр-бiрiмен карым-катынасы, ягни іс-арекеті. Ал, букiл болмыс Хакикат корiнiсi болгандыктан, iс-арекет те  Хакикаттын корінісі.

Алемдегiнiн барлыгы Алла тагала,  алемде  Алла тагаладан баска ештене де жок. Галам, онын омірi мен ондагы болып жаткан турлi iс-арекеттер,  тiптi арбiр  козгалыс  Алла тагаланын рухынан тарайды. Алла тагаланын рухы – Онын жаратушы куаты.
   
Алла тагаланын шапагаты лаззатты болгандыктан, Онын рухынан шыгатын барлык iс-арекет те тiрi жанга лаззат акеледi. Дене кимылынан дені сау адам лаззат алады. Академик Павлов бул сезімді "булшык ет куанышы" деп атаган екен.  Зер салган адам жан иелерінін барлыгына ортак торт процесстiн (тамак  iшу,  уйкы,  корганыс,  жыныс катынасы) барлыгы да лаззат беретiнiн байкайды. Лаззат алу – тiрi жанды омірге ынталандыру шарты болгандыктан, жан иелерiне козгалыссыз, iс-арекетсiз омір манi жогалады. Іс-арекет жан иелеріне омірдін лаззатін силап, куаныш акеледі. Осылай адам болмыс хикметтерін сезіп-біліп кокірек козін аша береді.
      
Ал козгалыс болмаса омір токталады. Турмедегi ен ауыр жаза адамды еркiн козгалуга мумкiндiк  бермейтiн жеке болмеге (камерага) камау. Ондай камауга адам коп шыдамайды.  Немесе ауырып козгалыссыз жаткан адам ушiн касiреттiн ен ауыры  онын  ауруы  емес,  козгала  алмауы  болса  керек.  Себебi козгалыс болмаган сон адам Алла тагаланы (Онын куатын) кабылдай алмай жаны да, танi де куйзелiске ушырайды. Керісінше, козгалатын, ар істе де пысык адамдардын денi сау,  омірi  де  узак  болатыны осы себептен.
   
 Іс-арекетке дене кимылы гана емес, сойлеген соз де жатады. Рухани жолда жогары денгейлерге жеткен адамдар Алла тагаламен оздерінін рухы аркылы байланыс жасайды. Олар ушін ойлаган ой, тіпті одан да теренде жаткан ішкі дуниесінін жумысы да іс-арекетке жатады. Осылай рухани, психикалык жане физикалык алемдердін оздеріне лайык іс-арекеттері бар. Сойтіп, іс-арекет уш турге болінеді. Олар бірі-бірімен тыгыз байланыста. Алемнін барлык денгейлеріндегі омірлер бір-бірімен уйлесімділікпен тыгыз байланысып жатыр.

Адам баласы жер бетіндегі ен саналы да, жетілген жан иесі болгандыктан, жер бетіндегі уйлесімділік адамзат оміріне коп байланысты. Адамга еркіндік пен ерекше акыл-ес берілгендіктен, ол жасампаздык куатка ие. Баска жан иелерінде ондай куат жок. Абай жиырма жетінші кара созінде былай дейді:

"Хайуанга адамнын акылын берсе, мунша шеберлік, мунша даркарлык, бір-біріне гылым уйретерлік шешендік салахият (кажеттілік) ол денеге лайыкты келмейді. Кай огіз ша;ар жасап, курал жасап, неше турлі сайман жасап, сыпайылык шеберлікпен удесінен (икемді) шыгарлык кисыны бар? Бірак адам баласы болмаса, бул гажайып акылды жане гажайыппен жасалган денеге кіргізіп, мунша салахият иесі кылганы хикметпенен озге хайуанга султан кылгандыгына далел емес пе? Ол далел болса, адам баласын артык коріп, камын ауелден Алланын Озі ойлап жасаганына далел емес пе? Енді адам баласынын кулшылык кылмакка карыздар екені маглум болмай ма? – депті." 

Адамнын хайуаннан артык жане не себептен олай жаратылганын Абай осылай айтады. Табиги инстинктпен шектеліп, одан шыга алмайтын хайуандардан адамнын ерекшеліктері зор. Адам – жер бетіндегі негізігі коркемдеуші куат. Ал букіл гарыш кеністігін алатын болсак, Жер букіл алемдегі ен манызды планета. Сондыктан, жердегі озгеріс букіл алем оміріне асер етеді. Осылай жер бетіндегі адам оміріне, онын жасаган іс-арекетіне улкен жауапкершілік жуктеледі. Ягни, адамнын  дурыс іс-арекетінін оз омірі гана емес, букіл материалдык алем ушін улкен манызы бар. Абай да озінін отыз сегізінші кара созінде осыны корсеткісі келгендей, іс-арекетті болмыстын бір корінісі ретінде беріп, оны калай дурыс орындауды білгенде гана жан иесі адам денгейінде болатынын білдіріп былай дейді:
"... оз адамдыгын бузбай гана жалiб манфагат  дафгы  музарратларны  (пайдалы  жане  залалды iстердi) айырмаклык секiлдi гылым-бiлiмдi уйренсе, бiлер деп умiт кылмакка болады.  Болмаса  жок,  ен  болмаса  шала".
   
Адамнын оз адамдыгын бузбай дурыс омір суру онай емес. Ол ушін ауелі адам озін-озі танып, баскадай болмыс коріністерімен дурыс байланыс жасай білуі керек. Ягни, ол жаксы мен жаманды айыра білуі керек. Бунын озі ол озін болмыстын бір болігі екенін танып-біліп, омірін сонымен уйлестіргенде гана жузеге асады.Адамнын омірі сонда гана дурыс багыт алып, іс-арекетінде кателіктер болмайды.

Енді дурыс іс-арекеттін не екеніне келейік. Дурыс іс-арекет дегеніміз, Абай ілімі бойынша, адамнын оз омірін болмыс зандылыктарына сайкес уйлесімді омір жолына салу. Салауатты омір дегеніміз де осы. Бул – имандылык жолы. Болмыс зандылыгымен уйлесімділік адам баласына еркін омір беріп, бакыт кушагына болейді. Бундай омір – адамнын озін-озі тануынын дангыл жолы.
      
Бірак, омірдін мултіксіз орындалатын негізгі зандылыктарын білмегендіктен, дурыс іс-арекеттін манызын толык тусініп, оны іске асыру аркімнін колынан келе бермейді. Сондыктан, оларга омірдін толып жаткан шым-шытырык кайшылыктарын тусіну онай емес. Осынын барлыгы омірдегі касіреттердін негізгі себебі. Салауатты дурыс омір суру дегеннін не екенін білу кімге болса да оте манызды маселе. Салауатты омірдін негізгі кагидаларын Абай озінін шыгармаларында толык берген. Ол озінін жиырма сегізінші кара созін былай деп бастайды:

 "Ей, мусылмандар! Бiреу бай болса, бiреу кедей болса,  бiреу ауру,  бiреу сау болса,  бiреу есер,  бiреу естi болса, бiреудiн  конілi жаксылыкка мейiлдi,  бiреудiн конілi жаманшылыкка мейiлдi – булар нелiктен  десе  бiреу, сiздер айтасыздар: Кудай тагаланын жаратуынан яки буйрыгынша болган iс деп." Абай "Ей, мусылмандар!" деп созін Кудайга сенетін адамдарга арнайды. Ол осылай ауелі омірдегі жаксы мен жаман коріністерді суреттейді. Кудайга сенуші нагыз мусылмандар, барлык себептердін себебі Кудай тагала болгандыктан, арине, омірдегі барлык кубылыс Алла тагаланын буйрыгынша болган іс деп мойындайды. Бірак ойшыл арі карай мынандай курделі маселені алдымызга кояды:
   
 "Жа, олай болса, бiз Кудай тагаланы айыбы жок, мiнi жок, озі адiл деп иман келтiрiп едiк". Шынында да егер омірдегі барлык аділетсіздіктер Кудай тагаладан шыгатын болса, онда Онын айыбы мен міні жоктыгын калай тусінеміз?! Арине, бул – шешуі оте киын, копшіліктін басын катыратын, сондыктан, карапайым адамдар гана емес, улкен  ойшылдардын озін де катты ойландыратын улкен маселе екені аян.  Бул кунделікті омірдегі аділеттілік угымынын аясына симайды. Абай бунымен гана шектелмей, арі карай омірдін зорлык-зомбылыктарын атап, олардын себебін сурайды:


"Енді Кудай тагала бір антурганга енбексіз мал береді екен. Бір Кудайдан тілеп, адал енбек кылып, пайда іздеген кісінін енбегін жандырмай, катын-баласын жондеп асырарлык та кылмай, кедей кылады екен. Ешкімге залалсыз бір момынды ауру кылып, кор кылады екен. Кайда бір уры, залымнын денін сау кылады екен. Аке-шешесі бір екі баланын бірін есті, бірін есер кылады екен. Тамам журтка бузык болма, тузік бол деп жарлык шашып, жол салады екен. Тузікті бейішке шыгарамын деп, бузыкты тозакка саламын деп айта тура, пендесінін біреуін жаксылыкка мейілдендіріп, біреуін жаманшылыкка мейілдендіріп, озі Кудайлык кудыретімен біреуін жаксылыкка, біреуін жаманшылыкка бурып жіберіп турады екен. Осынын барі Кудай тагаланын айыпсыз, мінсіз гафур (кешіруші) рахимдыгына (мейірімді), аділдігіне лайык келе ме?" Шынында да егер Кудай тагала шексіз кешіруші, мейірімді, аділетті болса, онда Онын жараткан омірдегі "аділетсіздіктерін" калай тусінеміз? Абай болмыстын киын сырлы зандылыктарын корсетіп, аркімнін алдына осындай шешуі киын маселені колденен тартады.
    
 Карапайым омірде кокірегін шел баскан имансыздар омірдін бундай философиясына коніл болмейді. Омірдін жалган жаркылдагынын кызыгымен журіп, бундай курделі сурак туралы ойланбайды, ойласа да онын жауабын таба алмайды. Сондыктан Абай созін кокірегі ояна бастаган имандыларга, ягни Кудайга сенушілерге карап айтады. Олар оздерінін басына тускен зардаптын, омірінін бакытсыздыгынын себебін іздейді. Осылай ой-орісінін пікірімен иманды адам біртіндеп Кудайдын хикметін сезе береді. Ал Кудай тагалага толык сенімі жоктар барлык іс-арекеттін себебі озім деп ойлайды. Бірак ол іс-арекеті ойдагыдай болмаса, оган озін кіналамай, кіналіні сырттан іздейді.

Осымен олар барлык киыншылыктардын себебі – коршаган ортасы, катын-баласы, не болмаса укімет басшыларынын кіналарынан деп табады. Сойтіп, олар оздерінін бакытсыздык себептерін сырттан іздейді. Бірак оздерінін ішкі дуниесіне унілмейді. Тіпті, Кудай тагаланын озіне кіна тагады. Бул туралы М.Ауезов озінін айгілі "Коргансыздын куні" ангімесінде сексендегі кемпірдін бейнесімен оте жаксы беретіні бар. Ол омірдін коп сергелденін коріп, турмыстын киындыгы шыныктырган адам бола тура, кокірек козінін сокырлыгынан басына тускен зардаптын себебін таба алмай, тек кана Кудай тагаланы кіналайды. Ол улы мен немересі оліп, онын устіне он уш жастагы немересі Газизаны напсікумар болыс Акан зорлап, маскаралап кеткенін білгенде кайгыга шыдамай былай деп зар енірейді: "Кудайдын менін оз басымнан, менін урпагымнан аяган казасы бар ма?.. Кудай-ай, тагы неге ушыраттын?.. Кудай тагы тобемнен урайын деген екенсін гой!" Арине бундай ойлар адамнын конілін ашып, омірін жонге салмайды. Себебі ондай ойлар барлык жаманшылыктын себебін оздерінін ішкі дуниесінен емес, сырттан іздеуден шыгады.
      
Ойшыл ойын арі карай былай деп орбітеді: "Журт та, мулік те – барі Кудайдын озінікі. Бул кылганын не дей аламыз? Оз мулкін Озі не кылса кыла береді. Оны айыпты болады дей алмаймыз десен, ол созін Кудай тагаланын айыбы, міні жок емес, толып жатыр, бірак айтуга бата алмаймыз дегенін емес пе?" – деп адамнын алдына тіпті ауыр сурак кояды. Ярине, бул суракка ой-орісін пайдаланып пікірмен дамыган адам болмаса, Кудайга сокыр сеніммен гибадат жасайтындардын тосылып калары хак. Бундай ауыр сурактар сокыр сеніммен журген адамдарды тыгырыкка тіреп, тіпті олардын Кудай тагаланын айыбы, міні жоктыгына шуба келтіріп, сенімдеріне нуксан келтіруі де мумкін.
    
Абай маселені одан арі былай деп коюландыра туседі: "Олай болганда пенде оз тырысканымен не табады? Барін кылушы, кылдырушы озі екен. Пенде пендеге окпелейтугын ешнарсе жок. Кім жаксылык, кім жамандык кылса дагы Кудайдан келген жарлыкты кылып жур екен дейміз бе?". Абай адамзат алдына улкен маселені осылай кояды. Егер адамнын барлык іс-арекеті тек кана Кудай тагалага тауелді болса, онда адам баласына оз еркімен арекет жасау мумкін болмайды гой. Бундай сокыр сенім адамды еркінен айырып, барлык ынта-жігерден ада кылады. Бул адамды арекетсіздікке акеліп, талабынан айырар еді. Сойтіп, адамзат оркендеу емес, керісінше, кулдырау жолына туспек.

Сонымен бірге, барлыгы тек кана Кудайдан келген жарлыкты кылып журсе, онда омірдін зомбылыктарына кім кіналі? Кудай кіналі дей аламыз ба? Олай болса Онын рахымдылыгы, мейірімділігі кайда? Егер барлыгы Кудай тагаланын жарлыгы бойынша болып жатса жогарыда айтылган Акан болыс озінін жасаган кылмысына жауапты емес кой?! Олай болатын болса ешкандай кылмыскерді кіналап, оган жаза кесуге болмас еді. Сондыктан, Абай бундай ойдын теріс екенін, олардын шешімін акыл беретінін білдіреді. Омірдін киын сырлы зандылыктарын иман аркылы тану ушін гибадатты тек кана  діни расім ретінде танмен жасап кою жеткіліксіз. Акылды іске кірістіріп пікір денгейіне котерілу керек. Гибадаттын мані мен манісін тусінбей, кур сокыр сеніммен жасаган  діни расімнін пайдасы шамалы болады. Бул туралы ойшыл арі карай былай дейді:
   
 "Кудай тагала арбiр акылы бар кiсiге иман парыз,  арбiр иманы бар кiсiге гибадат (кулшылык ету) парыз деген екен.  Жане де арбiр рас iс акылдан корыкпаса керек. Жа, біз енді акылды еркіне жібермесек, Кудай тагаланын акылы бар кісіге иман парыз дегені кайда калады? "Мені таныган акылменен таныр дегені кайда калады?" Дініміздін бір жасырын турган жалганы жок болса, Оны ойлама дегенімізге акылды пенде бола ма? Акыл токтамаган сон, діннін озі неден турады? Ауелі иманды тузетпей жатып, кылган гибадат не болады?"
    
 Иманды тузеткенде гана адамга омір сырлары ашылмакшы екен. Абай омірдін осы курделі сырларын озі ашып береді. Ол ушін ойшыл арі карай тіршіліктін ірге тасы болып табылатын Алла мен адамнын, адам мен табигаттын арасындагы карым-катынасты тусіндіреді. Ол карым-катынас мынандай. Алла тагала тек алемнін зандылыктарын гана береді. Материалдык алем сол озіне берілген мінсіз зандылыктармен уйлесімді омір суріп жатыр. Ал алем оміріне Алла тагаланын Озі араласпайды. Материалдык алемді машинанын моторымен салыстыруга болады.

Машинанын моторын адам кілтпен іске бір рет косып жібергеннен кейін, мотор  арі карай адамнын катынасынсыз-ак оз бетімен жумыс істей беретіні тарізді, материалдык алем де Алла тагаланын комегінсіз оз бетімен жумыс істей береді. Сондыктан, карапайым омірде аркімнін жасаган арекетін Алла тагаланын Озі емес, алем зандылыгы баскарады. Сойтіп, жан иесі озінін іс-арекеті аркылы табигатты калай пайдалануына байланысты, жаксы-жаман натижелерін аділет заны бойынша озі кореді. Оган Алла тагала араласпайды. Бул туралы Абай былай деп тусіндіреді:
   
"Жок, сен жаксылык, жамандыкты жараткан – Кудай, бірак кылдырган Кудай емес, ауруды жараткан – Кудай, ауырткан Кудай емес, байлыкты, кедейлікті жараткан – Кудай, бар кылган, кедей кылган Кудай емес деп, нанып уксан болар, айпесе – жок". Ойшыл осылай Алла тагаланын хикметін сезу ушін акылды пайдаланып, дурыс іс-арекет жасауга уйретеді. Ол ушін иман, ягни сенім керек. Иман озі аркімге жол табады. Міне осылай данышпан Абай салауатты омірдін негізгі туйінін шешіп береді.

Коріп отырмыз, Абай жиырма сегiзiншi кара созiнде омірдін адамга корсететін сергелдені Алла тагаладан емес дейді. Кудай алемдi жаратып, онын омір суру зандылыктарын гана берді. Материалдык алем сол зандылыктармен омір суреді. Оган Алла тагала араласпайды.

Енді сол зандылыктардын орындалу сырына келейік. Бул "Омірдін барлык зардаптарына кім кіналі?" деген суракка жауап береді. Жогарыда айтылгандай, Алла тагала жан иесіне озінін калауына байданысты осы фани омірде онын омірдін барлык кызыгын коруге жагдай жасады. Озінін ниеті бойынша алган сол омір жагдайымен ол тіршіліктін куанышы мен кайгысын толык кореді. Бул "не ексен – соны орасын" деген аділет кагидасын білдіретін зандылыкпен орындалады екен. Омірдегі іс-арекетіне байланысты аркімге оз несібесін беретін аділет заны осы. Барлык іс-арекет адамнын озінін калау-ниетіне байланысты. Адамнын арбір іс-арекетіне сайкес онын натижесі, ягни онын салдары бар. Сондыктан аділетке Абай да Шакарім де оте жогары орын береді. Абайдын айгілі уш сую тужырымын тагы бір еске тусірейік:

Махаббатпен жараткан адамзатты,
Сен де суй ол Алланы жаннан татті.
Адамзаттын барін суй бауырым деп,
Жане Хак жолы осы деп аділетті.

("Алланын Озі де рас, созі де рас", 1902 ж.)

Абайдын бул олен жолдарын фани омірге колданатын болсак, "Жане Хак жолы осы деп аділетті" – деп ушінші суюде аділет туралы айтып отыр деп тусінуге де болады. Ойшыл кара создерінде де осы ойды кайталап, олендерінде де "аділет шапкат кімде бар, сол жарасар туганга" тарізді ойларды айтып, кайталап отырады. Себебі аділет зандылыгы букіл алем омірінін уйлесімділік кепілі. Бул зандылык "Не ексен, соны орасын" деген карапайым тусінікпен беріледі. Немесе iс-арекетiн, максат-ниетiн кандай болса, соган байланысты сонын натижесiн коресiн. Бул зандылык материалдык алемді тугел камтитындыктан, жан иелерінін діні, улты, насілі тарізді сырткы айырмашылыктарына байланысты емес, барлыгына ортак екені аркімге де тусінікті болса керек. Мысалы, арбір козгалыстын  немесе  iс-арекеттiн  себебi жане  соган сайкес онын салдары болатыны белгiлi.

Жаксылыктын да, жамандыктын да озіне сайкес кайтарылатын есесi бар. Муны казак тiлiнде "карымта" деп атайды. Казак тiлi создiгiнде (Алматы, 1999 ж. УГА. – Б. 384) бул туралы былай делiнедi: "Карым немесе Карымта. Бiреудiн жасаган жаксылыгы немесе кылган киянаты ушiн кайтарылган есе: 1. Карымтасын кайтарды (кайырды) – есесiн, карымын кайтарды. 2. Карымташыл. Карымта кайтаргыш." (Казак тiлiнiн фразеологиялык создiгiнде де бар).

     Аділет зандылыгын табигаттын  себеп-салдар зандылыгы деп атауга да болады. Бул зандылык материалдык алемнін физикалык корнеу жане корінбейтін комескі турлерінін екеуіне де ортак. Физикалык алемде аділет зандылыгы – Ньютон зандылыгы деп аталады. Бул зандылык бойынша денеге асер еткен кушке карама-карсы сондай куш асер етедi.  Ол куштер бір-біріне тен жане карама-карсы. Оларды бiр-бiрiнен болiп карастыруга болмайды.

    Ал, козге корінбейтін комескі алемде аділет зандылыгы когам оміріндегі коріністер бойынша жане адамдардын ой-орісi, айтылган созi, мiнез-кулыктары мен iс-арекеттерi аркылы корiнедi. Мысалы, бiреуге жаман кылык корсетсен, сен де соган сайкес жауабын аласын. Егер адамдармен озiннiн карым-катынасын жаксы болса, олардын саган да карым-катынасы жаксы болады. Осылай адам озінін бакытын озі курайды. Себебі, омірдегі барлык жаман-жаксы катынастар тек кана адамнын озіне байланысты.

    Арине, комескі алемде физикалык алмедегідей аділет зандылыгы бірден корінбейді. Себебі, комескі алемде адамнын іс-арекеті мен онын натижесінін арасында уакыт бар. Уакыт іс-арекеттін себебі мен онын салдарын боліп тургандыктан, олардын байланысын аркім бірден коріп-біле бермейді. Кейде білсе де – сенбейді, немесе Алла тагаланын кешірімділігімен жазадан кутылып кетеміз деп ойлайды. Адамдардын осындай надандыктарынан, имансыздыктарынан когамнын бейберекеті кетеді. Бундай адамдарды Абайдын мусылман емес дейтіні бар. Бул кателіктерден ондайлардын омірi зардапты болса да олар омірден жондi сабак алмайды. Айтпесе жогарыда айтылган Акан болыс сондай зомбылыкка барар ма еді? Ол озінін жасаган ісі ушін ешкандай жаза алмаймын деп сенеді. Шынында да бул омірде ешкандай корганы, куаты жок алсіз кемпір оган не  істей алады? Осындай сана-сезім коптеген кылмыстардын себебі болып табылады.

Фани омірде пара беріп, не болмаса туыс-таныстык, мансаптын кушімен жазадан кутылып кетуге болады. Бірак, онын жасаган іс-арекеті жан иелерінін рухында жане жогары алемдерде жазылып калады. Ол жазуды жою мумкін емес. Іс-арекеттін салдары аділет зандылыгы бойынша оз карымтасын алганша жойылмайды. Келешекте ол асер міндетті турде оз корінісін беруі керек. Ол корініс сол сатте, не болмаса коп кундер, тіпті коптеген жылдардан кейін де болуы мумкін. Сондыктан, омірдегі арбір касіреттін оз себебі бар. Себепсіз ештене де жок, себепсіз ештене де болмак емес. Тек кана болган істін себебін бірден тусіну оте киын. Оны кейбір аса жетілген адамдар гана коріп-білуі мумкін. Осыны тусінбейтін копшілік адамдар кунделікті омірдін кызыгына тусіп, онын келешек асерін ойламагандыктан, оздеріне зиян келтіретін арекеттерге урынып, коп куналар жасап алады. Ол куналар баска куналарды тудырып, букіл когамга асер етіп, адам баласы тагдырдын шыргаланынан шыга алмай, омірдін тунгиыгына кулдырап бата береді. Бул – когам оміріндегі бейберекеттіктін негізгі себебі.

Аділет зандылыгына сенген адам озін-озі кадагалап, дурыс арекет жасауга умтылады. Бундай адамдар Шакарім мен Абай тужырымдары бойынша уяты бар адамдар. Оларды уят баскарып, арбір істерін уят кадагалап отырады. Ал оган сенбеген адам напсісінін ыркымен болмыстын кандай зандылыктарын болса да буза береді. Бундай адамдардан куралган когамда тартіптін болуы мумкін емес. Себебі, адамнын озінін ішкі дуниесі, уяты кадагаламаганнан кейін оны сырткы кушпен кадагалап дурыс жолда устау асте киын. Олардын жандары кірленіп ауруга шалдыккан. Жан ауруын материалдык адіспен жазу мумкін емес. Оны жазу ушін аділет зандылыгы тарізді тек кана рухани адістер керек.

Жандары ауруга шалдыккан адамдардын кобеюі салдарынан когамдагы кылмысты істер, кызмет бабын оз пайдасына шешушілік, бюрократия, оз міндетін дурыс орындамаушылык тарізді келенсіз коріністер молая береді. Олармен карсы куресте полицияны кобейтіп, сот, прократура тарізді когам омірін кадагалайтын органдарды орбіткеннін пайдасы шамалы. Себебі, олардын оздерінін жандары ауру. Адам озін-озі кадагалайтын ішкі куатынан айырылган кезде оны сырттан кадагалап жонге келтірудін мумкін емес екенін откен атеистік тоталитарлык жуйенін омірі жаксы корсетті. Ол кезде дарігерлер, тартіп сактау органдары мен турмелердін кобейгенімен, ауру адамдардын, кылмысты істердін саны одан азайган жок еді гой!

       Ал керісінше, аділет зандылыгын дурыс тусініп, букіл халык болып оны кунделікті омір корінісіне айналдырганда, мулде баска натиже алынады. Оган мысал ретінде бугінгі кундердегі Сингапур елінін тарихын алуга болады. Сингапур осыдан 40-50 жылдай бурын гана артта калган елдердін катарында болган. Бугінгі кундері онын даму каркыны мен денгейінін жогарылыгы сонша, тіпті, оны Америка, Жапон елдерімен гана салыстыруга болады. Сингапур бундай дарежеге, арине, ен бірінші алдынгы катарлы елдердін гылыми-техникалык жетістіктерін кезінде дурыс кабылдап, оз кажеттеріне пайдалана білуімен жетті. Бірак будан да маныздысы – ол когамдагы аділеттіктін корінісі болып табылатын табигаттын себеп-салдар зандылыгын дурыс тусініп, оны когам омірінде мултіксіз орындауга умтылып отыруында болды. Когамдык акпарат куралдарынын хабарына караганда Сингапур елінде зорлык-зомбылык, паракорлык, оз ісіне салкын карау тарізді арты кылмыска урындыратын арекеттер кездеспейді екен. Себебі, ондай арекеттер катты жазаланады. Сондыктан, ондай арекеттерден аркім аулак болуга умтылады. Бул Сингапур еліне тыныштыкта, улкен каркынмен, біркалыпты оркендеу жолына тусуге зор мумкіндік акелді.

      Енді аділет зандылыгынын калай іске асатынына кыскаша токталайык. Жалпы карымта зандылыгынын орындалуы оте курделі. Онын барін бул арада жазуга симайды. Тек кана сондай зандылык барына сену керек. Сенген адамнын жолы болганы. Аділет зандылыгы туралы Абай ілімінен міне осындай корытынды табуга болады.   
   
     Жан озiнiн калауын тан аркылы орындайды. Ол танді, ягни онын арекетін,  адамнын ой-орісi – назiк болмысы (хауас салимi) – аркылы баскарады. Барлык іс-арекеттін себептері мен онын салдары осы назік болмыста сакталып,  ол пiсiп жетiлгенде гана орындалады. Онын калауы, физикалык денесiмен iстеген арекеттерiнiн натижелерi назiк денелерде жазыла бередi.  Ештене  де  жогалмайды, артык ештене де жазылмайды. Бiрак кезiнде онын барлыгы орындалады. Бул адамнын тагдырын курайды. "Сен асыккан екен деп,  Алла амiрiн озгертпес" деген  мыскылымен  Абай  Алла тагаланын адам тагдырына тiкелей араласпайтынын,  ал тагдыр себеп-салдар зандылыгы  бойынша куралатынын  корсетедi.  Сонымен  бiрге, бул зандылыктын себебі де Алла тагала болгандыктан, оны Алла тагаланын озі орындайды деуге де болады. Буны Абай былай деп бiлдiредi:

Тагдыр етсе Алласы,
Шарасы жок пандасi...
...Тагдыр етсе Алла,
Не кормейдi панда, -

("Кор болды жаным", 1888 ж.)

деп акын  адамнын  барлык  омірi  Алла тагаланын жасаган тагдырына (жазмышына) байланысты екенiн бiлдiредi.  Бiрак сол жазмыш  зандылыгын  бiлген  адам  оз омірiнiн кожасы болмак.  Бул ар адамнын оз бакытын озi жасайтынын корсетедi.

     Себеп-салдар занынын адамга бiрден асер етпейтiн себебi – ол уакыт ыкпалымен назiк денелер аркылы  орындалады.  Кандай  да  болмасын  iс-арекет ауелi калау-ниеттен туады. Сонан кейiн ойга салынып жоспар курылады. Сонан кейін барып iске асады. Уй салганда жоспардын іске асуына уакыттын керегі тарізді, тагдырдын орындалуына да уакыт керек.

     Назiк жане турпайы болмысымыздын  байланысын  тусiндiру  ушiн карапайым  мысал  келтiрейiк.  Адам дукенге барып кiтап сатып алды делiк. Ол оны неге iстедi? Себебi онын сол кiтапты сатып алу туралы  бiр  кездерде  ниет-калауы  болган.  Ниет жоспар тудырады. Ал  онын  сезiм мушелерi, акыл-есi,  алдын ала жасалган жоспар бойынша адамнын сол калауын орындауга мурсат бердi. Осыдан калаудын манызды орны аныкталады. Бул туралы Абай отыз сегiзiншi созiнде ескертедi. 

Адамнын iс-арекетi,  тагдыры озiнiн калауына байланысты, ягни адамнын журегiнiн тазалыгына тауелдi.  Кокiрегi тазару  барысында онын кеудесiне сауле тусіп, калауы да озгередi. Бунын озi  адамнын  кемелденуi ен алдымен адамнын оз калауына байланысты екенiн корсетедi. Адам калауы болып, озi талпынып умтылмаса, кандай iсте де оган комектесу оте киын. Ондай адамдарга айтылган создiн пайдасы да шамалы болады. "Соз угарлык адам жок" деп Абайдын налитыны да осыдан.
 
Карымта (себеп-салдар) зандылыгынын орындалуын жемiстiн пiсуiмен салыстыруга болады.  Откендегі жасаган іс-арекеттін кейбiр салдары пiсiп жетiлiп, онын жемiсiн бурын коріп, дамiн татканбыз. Ендi ол  кайталанбайды.  Кейбiрi  бугiнгi  танга  пiсiп  жетiлдi.  Онын жемiсiн бугiнгi кундерi жеп журмiз.  Тiптi бугiнгi  озiмiздiн  денемiз де – сол жемiстiн корiнiсi. Бурын калай омір сурiп, ненi каласак соган байланысты дене алдык. Сондыктан, бугінгі жасап  журген  iс-арекетiмiз  сол  откен омірiмiздегi арекетiмiздiн салдары. Ал іс-арекетіміздін кейбiр салдары алi пiсiп жетiлген жок. Ол келешекте жетiледi. Онын жемiсiн алдагы уакытта коремiз. Тіпті, кейбiр салдар алi урык ретiнде гана. Олардын  жемiсiн  коптеген жылдардан кейiн гана коруiмiз мумкiн.    
    
Табигаттагы озгерiстер  натижесiнде  бiр  себептiн салдарынан екiншi себеп пайда болып,  онын салдары  келесi  себептi  тудырып, бiрiмен-бiрi жалгаса бередi. Адам баласы осы аділет зандылыгы сиякты  табигаттын озгермейтiн зандылыктарын,  байланыстарын бiлiп,  дурыс арекет еткенде гана оны оз муддесiне лайыкты пайдалануына болады.

Табигатка куш, зорлык журмейдi. Адал енбек, иманды омір болмай, тек оз курсагынын камымен, урлык, кулык жасап,  арамдыкты гана ойлайтын адамдар ол дуниеде де, бул дуниеде де жаксылык коре алмак  емес.  Себебi  не  ексен,  соны  орасын.  Алем омірiнiн улкен тiрегiнiн бiрi болып  табылатын адiлеттiлiк зандылыгы осыган негiзделедi. Адiлеттiлiкке негiзделген себеп-салдар зандылыгын Абай былай бiлдiредi:

Жамандар кыла алмай жур адал енбек,
Урлык, кулык кылдым  деп кагар колбек.
Арамдыктан жамандык кормей калмас,
Мын кун сынбас, бiр кунi сынар шолмек.

("Картайдык, кайгы ойладык, уйкы сергек", 1896 ж.)

Шолмектiн мын  кун  сынбау себебi – алi уакытынын келмеуi.  Уакыты келгенде ол мiндеттi турде сынады. Бул кездейсок емес, барiнiн де себебi бар.  Онын себебi – откен омірдегi арамдык.  Арамдыктан жамандык мiндеттi турде туындайды.  Табигат заны бойынша караулыкпен тапкан мал адамга пайда акелмейдi. Бул туралы акын былай дейдi:

Енбек кылмай тапкан мал даулет болмас,
Кардын суы секiлдi тез суалар.

("Аш карын жубана ма майлы ас жемей", 1895 ж.)

Адамнын сана-сезімі омір суретiн ортага, оз кабілеттеріне, улттын, мемлекеттiн саяси-алеуметтiк жагдайына тiкелей байланысты. Бул отбасылык, рулык, улттык, мемлекеттiк, арi кетсе букiл адамзаттык  тагдырлар тудырады. Бiр созбен айтканда адамзат тагдыры мен онын омір суру жагдайлары адамдардын iс-арекетiнен туындайды.

   Табигаттын зандылыктарын тусiнбей,  оз  напсiсiнiн  ыкпалымен ешкандай  жауапкершiлiксiз  бейберекет  омір  суретiндерге табигат зандылыгынын калай асер ететiнi туралы Абай былай дейдi:

Мен боламын демендер,
Аякты алшан басканга.
Екi козiн аларып,
Кур карайсын аспанга.

Бiр гылымнан басканын,
Барi кесел асканга.
Уйткен адам жолыгар,
Кешiкпей-ак тосканга.

("Мен боламын демендер", кейін табылган олендерден)
         
Бул дуниеде себеп-салдар занынан кутылудын  киын  екенiн  акын былайша  бiлдiредi:

Ойынга ойсыз надан барi кумар,
Дуние iстеп оз жумысын жаткан шыгар.
Елемесен, елетер, бiр танытар,
Кайда айдаса, барасын, - кiм тартынар?

("Асау той, тентек жиын, опыр-топыр", 1902 ж.)

     Сонымен, Абай келешек омірiн озiннiн откен  жане  казiргi  омірiне байланысты  дейдi.  Егер  адамнын  iстеген жаксылыктары коп болса, жогары алемге барып,  онда узак  уакыт  лаззатты  омір  кешедi.  Адамнын максаты  келешекте окінбейтіндей болып омір суру. Бірак бул аркімнін колынан келе бермейді.
 
Малга сат, пайдага сат кылыгынды,
Ылайла ылай оймен туныгынды, -
Сонда омірден алдамшы бола алмассын,
Ол бiлдiрмей урламак кызыгынды.

("Кок туман – алдындагы келер заман", 1897 ж.)

     Абай осы бiр шумак оленiнде адамды рухани тазалыкка ундейдi, кылыгынды малга,  пайдага сатпа,  ой,  ниет-максатын таза  болсын, айтпесе келенсiз тiршiлiк дуниедегi кызыгынды урлай бередi деп пендені адамгершiлiк, гуманизм жолына сiлтейдi.
    
Сонымен, салауатты дурыс омір суру ушін дурыс іс-арекет жасай білу керек. Егер болмыс зандылыгынан шыгып напсікумарлыкка урынсан, соган байланысты корлык омір коресін. Ал имандылык жолымен журсен озінді де, коршаган ортанды да жогары максатка багыттайсын. Кайсысын тандасан да ерік озінде. Тек кана болмыстын бузылмайтын аділет зандылыгын ардайім есте устау керек. Сонда гана арбір адам оз омірін озі жасай алады.

///ІУ болім. АБАЙ ІЛІМІН КОЛДАНУ///

//1. Адам санасынын денгейлері//

Жогарыда букiл болмыстын, онын iшiнде адам омірiнiн максаты рухани тазарып, сананы осіру екені айтылды. Енді сол максатка жету жолдарына келейік. Бул – "Кайда барам?" деген сурактын жауабын іздеу. Егерде уакыт ыкпалымен бул максат бурмаланып, не болмаса мулде умытыла бастаса, когамда уйлесiмдiлiк зандылыгы бузылып, адамзат омірiнде коптеген шыргаландар пайда болады. Бугiнгi кундерде осынын корiнiсi кобейдi. Онын бiрi омірдiн бiржакты, тек кана материалдык оркениет арнасына багытталу салдарынан жер бетiнiн экологиясы, сонын iшiнде адамнын озiнiн денсаулыгы томендеп, омірi курт кыскара бастады. Бул асiресе бурынгы Кенес Одагы курамында болган елдердiн омірiне тан жагдай. Мысалы, Ресейде 1991-2001 жылдар арасындагы 10 жылда адамнын орташа омір суру мерзiмi 73,6 жастан 64,0 жаска (бiр жылда бiр жаска) кыскарган, ал мектептi бiтiргенде балалардын 6-8 пайызы гана денi сау ретiнде саналып, денсаулыгынын нашарлыгынан аскер катарына жарамайтындардын саны осiп кеткен. Бундай келенсіз коріністер, арине, бiздiн елде де жок емес.

Адам мен болмыс омірінін уйлесiмдiлiгiнін бузылуы адамзат омірiне кауып тондіруіне байланысты кейінгі жылдары салауатты омір салттары гылымы, ягни  в а л е о л о г и я  пайда болды. Абай iлiмi рухани негіздегі толык білім болгандыктан одан валеология гылымынын да негізін табуга болады. Бул гылым саласы жана калыптаса бастады. Валеология гылымынын калыптасуынын алгашкы кадамдарында ескi материалдык козкарас кедергі болып, коптеген маселердiн туп негізін дурыс тусінуге жол бермей отыр. Абай iлiмiн пайдалану валеологиянын дурыс жуйесiн табуга, бул кедергілерден кутылуга мумкiндiк береді.

Валеология – денi сау адамдардын денсаулыгын калыптастыру, сактау жане ныгайту жонiндегi iлiм. Кайталап айтканда, валеология міндеті – адамнын дурыс омір салты, ягни салауатты омір салты деген соз. Салауатты омір суру ушін адам ауелі озін-озі танып, сонан кейін дурыс омір суру жолына тусуі керек. Абай ілімі бойынша адамнын озін-озі тануы жогарыда соз болды. Енді сол білімді жузеге асырудын жолын іздеуіміз керек. Бул жолдын багыты адамнын денсаулыгын сактау гылымы, ягни валеология багытымен сайкес. Себебі, адамнын омірi букiл космос тiршiлiгiмен уйлесiмдi болганда гана онын денсаулыгы мінсіз болмак. Ягни, бул Абайдын “Сен де бiр кiрпiш дуниеге, кетiгiн тап та, бар, калан” деген кагидасын оз манiнде дурыс тусініп, толык орындаганда гана жузеге асады. Ол ушін аркім озінін болмысын, букіл алемдегі алатын орны мен міндетін, ол міндетті жузеге асыру жолын, сонымен бірге, ен бастысы – Тупкі Иені тани білуі керек.      Сонда гана адам омірдін негізгі максатына жете алады. Сонымен бірге, мінсіз омір берген онын денсаулыгы да мінсіз болады. Осылай жогары максатка жету мен мінсіз денсаулык, салауатты омір жолдары бір-бірімен уйлесіп, біртутас болып жатканын кореміз. Ол жол – болмыс зандылыктарын бузбай уйлесімді омір суру, ягни, имандылык жолы.

Денсаулык дегеніміз адамнын тан саулыгы гана емес, сонымен катар онын психикасынын, ягни назік болмысынын саулыгы. Ал одан жогары рухани саулык тур. Рухани саулык дегеніміз – жаннын кірден адалыгы, ягни, жан тазалыгы. Осылай денсаулык – тан саулыгы, психика саулыгы жане жан саулыгы болып уш денгейге болінеді. Міне, адам озінін осы уш болмысын да тазартканда мінсіз денсаулыкка жетеді.

Бугiнгi кундерi адамзат омірi бул уйлесiмдiлiкке сайкес келмейтiн болгандыктан, шын манiнде, когамда жогары дарежедегi денi сау адам сирек кездеседі. Осылай болмыс омірiне сайкес келетiн денсаулыктан бугiнгi кундердегi адамдар айырылып отыр. Ендігі міндет денсаулыктын сол жогары денгейіне жету, ен болмаса соган жакындату. Денi сау адамдардын денсаулыгын калыптастыру дегенiмiз осы. Бул маселе, арине, букiл когам, арi кетсе адамзат денгейiнде шешiлуi керек екенi тусiнiктi. Абай iлiмi бул маселенi шешудiн негiзiн береді. Оган Абайдын берген адам омірiнiн максаты жане болмыс негiздерi туралы iлiмiн карастырганда козiмiз жеттi. Денсаулыкты калыптастырудын негiзгi шарты адам омірi мен букiл алем омірiнiн, ягни макрокосм мен микрокосмнын омірiн уйлесiмге келтiруде жатыр.

Денсаулыкты калыптастырганнан баска валеологиянын келесi екі максаттары – денсаулыкты сактау жане оны ныгайту. Денсаулыкты сактау белгiлi бiр реттегiш тартiптердi кабылдау аркылы орындалса, ал денсаулыкты ныгайту – адам сана-сезімін осіріп, озін-озі жетiлдіргенде орындалады. Салауатты омірде гана денсаулыкты сактауга жане оны ныгайтуга болады. Ал салауатты омірдiн дарежесi ауелi материалдык сатыдан басталып, арі карай рухани сатыга дейін котерiле береді. Рухани сатыда денсаулыктын ен жогаргы кемеліне жетуге болады. Сонда салауатты омір салты адамнын ойы мен созiн онын iс-арекетiмен онтайландырып, болмыс сипатымен уйлескенде калыптасады. Болмыспен уйлесiмдiлiк омір аркімнін сана-сезімінін жетiлу денгейіне байланысты артурлi болады. Абай iлiмi бойынша ендi осыган коз жеткiземiз.   

Ол ушін адам болмысына тагы бір рет коз жіберейік. Абай ілімі бойынша адам дегеніміз жан, акыл-ес (психика) жане таннiн бiрлiгi болды. Бул ушеуiнiн касиеттерi бiрдей емес, артурлi. Сондыктан олардын тiлейтiн кумарлыктары да артурлi. Ол кумарлыктар бiр-бiрiмен унемi  талас пен куресте. Сонда олардын кайсысы билеу керек? Адамнын омiр максаты, мiнез-кулык, iс-арекетi барлыгы мiне осы сурактын шешiмiне байланысты. Бул суракка данышпан жетiншi кара созiнде анык жауап бередi. Ол ауелi жан кумары мен тан кумары туралы тусiндiрiп келедi де, арi карай былай дейдi:

"Таннен жан артык едi, тандi жанга бас ургызса керек едi. Жок, бiз олай кылмадык, узактай шулап, каргадай баркылдап, ауылдагы боктыктан узамадык. Жан бiздi жас кезiмiзде билеп жур екен. Ержеткен сон, куш енген сон, оган билетпедiк. Жанды танге бас ургыздык, ешнарсеге конiлмен карамадык, козбен жаксы карамадык, конiл айтып турса, сенбедiк."

Адам озiн танмен баласа, онда ол барлык хайуанаттар тарiздi тек кана таннiн ыкпалымен, сонын максаты ушiн гана омiр суредi. Бул таза материалдык козкарас. Маркстiк-лениндiк дуниетаным мiне осынын бiр корiнiсi. Бул козкарас бойынша "сананы болмыс калыптастырады". Ягни букiл болмыс омiрi материалдык алемнiн ыкпалында. Болмыстын бiр болiгi адам да сол зандылыкпен омiр сургендiктен, онын омiрi уакытша, рухани бiлiм жок жане касiретке толы. Буны откен кенес дауiрi жаксы далелдедi. Бул тан денгейіндегі омір.

Ал егер адам озiн акыл-есiмен баласа, онда ол омiрiн бiлiм алуга, озiнiн акыл-есiн канагаттандыруга умтылады. Бул жогары интеллектуалды омiр. Гылым, мадениет, онерге жан-танiмен берiлген адамдар осымен шугылданады. Зиялы кауым деп осыларды атаймыз.


Адам озiн жанмен баласа, онда онын омiрi тек кана жан кумарын канагаттандыруга арналады. Жан кумары кандай азыкпен канагаттанады? Абай айтуынша, ол рухани азыкпен канагаттанады. Жан кумарымен жургендер омiрдiн тупкi максатына жету жолынын турасына шыккандар. Булардын омiрi мангiлiктi, бiлiмге жане лаззатка толы. Булар "Сананы болмыс емес, керiсiнше, болмысты сана калыптастырады" дейдi. Себебi, олар букiл алем омiрi рухтын баскаруымен болатынын жаксы бiледi. Бiрак бундай рухани адамдар оте сирек кездеседi. Булар рухани жолдагы Абай іліміндегі "толык" адамдар.

Абай шыгармаларын жуйелеу аркылы осындай сана-сезімнін турлі дарежелерін коруге болады. Адам санасынын турлі дарежелерін исламнын баска гуламалары да корсетіп кеткен. Енді соларды кыскаша шолып шыгайык. Абай ілімінін мінсіздігі дау тудырмайды. Сондыктан, бул шолуды Абай ілімінін дурыстыгын далелдеу ушін емес, онын шыгармашылыгын біздін озіміздін дурыс тусінгенімізге коз жеткізу ушін гана жасаймыз. 

Руми саналарынын жетілу дарежелеріне байланысты адамдарды былай деп уш болiкке боледi: "Акыл-есiнiн жогарылыгынан перiштелер тарiздi нурга айналгандар. Булар – умiт пен корку сезiмiнен кутылган аулиелер мен пайгамбарлар. Кейбiреулер акыл-естерiн тугелдей кумарлыктары женiп, олар малга айналды. Ал кейбiреулер карсылыктар мен курестiн ыкпалында калды. Булар куаныш пен кайгынын, ауру мен зардаптардын курсауында. Бундай омір олардын оздерiне унамайды, сондыктан олар унемi омірiн жаксартуга умтылады. Оларды Кудайга сенетiндер деп атайды. Аулиелер олар тузеледi, оз мекендерiне жетiп Туп иеге кайтады деп сенедi. Ал шайтандар олар ен томенгi денгейге кулайды деп тосады". Руми осылай адамдардын кемелдену дарежесiне байланысты оларды ушке боледi:

1. Мал дарежесiндегi ен томенгi сатыдагылар.

2. Унемi жанталас куреспен пендешiлiк омірiн откізетiн ортангы сатыдагылар.

3. Акыл-есiнiн жогарылыгынан нурга айналган ен жогары сатыдагылар.

Сопылардын iрi окiлдерiнiн бiрi Айн ал-Кудата ал-Хамадани (1048-1138 жж.) классификациясы да Румидiкiмен сайкес келедi: "Адамзаттын бiрiншi тобы адамдык турi болганымен адамдык касиеттерi жок пенделерден турады... Олар тек надандыктын курсауында. Екiншi топтагыларда адам турi мен нускасы гана емес, сонымен бiрге олардын адамдык негiзi де бар... Ушiншi топтагылар дiннiн тупкi манiне жеткендер. Булар нагыз Жогары Жаратушыны коргаушылар". Мiне Абайдын отыз сегiзiншi кара созiнде берген адамнын жетiлу денгейлерiн "жарым адам" (мал), "адам", "толык адам" деген жуйесi сопы гуламалары ойларымен толык ундесетiнiн коремiз.

Адамнын жетiлуiнiн томенгi дарежесi туралы Руми былай дейдi/8/: "Есек тарiздi кумарлыктарына толык берiлген... Олар толыгымен фанилiк iстерге берiлiп алдау-арбаумен шугылданады, алтын жiппен тiгiлген киiм киедi, тенiздерден асыл тастар алады, геометрия гылымынын ен курделi тустарын бiледi, астрономия, медицина жане философияны жаксы игерген. Олар тек кана осы алеммен байланысты болгандыктан, оларга жетiншi аспанга жол жабык. Олардын барлык бiлгендерi туйелер мен букалар туратын корага гана пайдасы бар. Бул гылымдар бiрнеше кун омірi бар малдар мен солардын омірi ушiн гана багалы. Ал Кудай гылымын тек журек адамдары гана бiледi. Сойтiп Кудай гылыммен каруланган сымбатты малды жараткан. Бул топты "мал тарiздiлер" деп те атауга болады. Малдарда уйкыдан баска журектерiнде баска калау жок... Бiрак булардын малдардан айырмашылыгы – оздерiнiн касиеттерi мен табигатын озгертуге мумкiндiктерiнiн барлыгында". Таза материалдык денгейдегілерді гулама Руми, міне, осылай суреттейді.

Бірак адам бойында жетiлуге деген кумарлык унемі болады. Бул кумарлыктын табигатын Руми былай деп тусіндіреді: "Адам ауелi нан керек кылады, себебi ол нан аркылы озiне куш тауып, жанына омір суру ушiн тиянак табады. Ол нан табу ушiн турлi кулыктарга барады.  Бiрак ол оз максатына жеткен сон нанга деген ынтасын жогалтып, ендi атак-данк, сый-курмет, озiнiн шыккан тегiн мадактауга умтылады. Бунын себебi Кудай адамды озіне уксас етiп жараткан, сондыктан адамнын касиеттерi Онын касиеттерiмен уксас. Ал жаратушы  Кудай Оны мадактауды жане Оган ризалык бiлдiрудi калайды".

Ал-Газали адамнын жетілуге кумарлыгы онын эволюция зандылыгымен кемелденуіне мумкіндік береді дейді. Адамнын Кудайга умтылу себебi – онын тупкi негiзi мангiлiктi, ягни рухани. Сондыктан адам баласы сол мангiлiкке жетпейiнше тыныштык таба алмай, унемi iзденiс пен талпыныста болып, уакытша фанилiк омірмен арпалыста, куресте болады. Бiздiн рухани табигатымыз толык бутiн, еркiндiкте жане мангiлiктi болгандыктан, бiз унемi осы касиеттерге умтыламыз. Сонымен адам болмысынын негiзi мангiлiктi жан жане ол лаззат пен бiлiмге толы болгандыктан, сол касиеттi жандандыру жолында уздiксiз iзденiсте болады. Сойтiп ол озiнiн физикалык денесiне канагат кажеттерiн тапкан сон, арi карай сезiмдерiн канагаттандыру ушiн гылым-бiлiм iздеп, турлi омір корiнiстерiн кызыктайды, акыры озiнiн табиги болмысын таниды.

Адамзат шексiз-шетсiз улан байтак алемнiн бiр кiшкентай гана болiгiн кураса да, жан иесi Туп Иеге кайту жолында осылай коптеген белестерден отедi. Бул белестердi Абай исламнын улы гуламалары тарiздi уш сатыга боледi. Абай жетiлу жолында бiр сатыдан екiншi сатыга, бiр денгейден екiншi денгейге котерiлу ушiн екi шарт керек екенiн корсетедi: бiрiншiсi, адамнын жетілуге ынта-жігері болса, ал екiншiсi, жетілу денгейіне котерілу ушін жасалган мумкiндiк. Абай ілімін жуйелей отырып адам санасынын жетілу жолдарын уш сатыга шогырландыруга болады.

ЖАРЫМ АДАМ. Бiрiншiсi – ен томенгi саты. Бул сатыдагылар омірдін кунделікті кызыгымен гана жургендер. Ауелі оздерінін кызыгын гана ойлайтындыктан, олар – напсiлерiнiн толык ыкпалында. Оларды Абай озiнiн отыз сегiзiншi кара созiнде "жарым адам" деп атайды. Омірдi тек кана оз тандерi аркылы сезiнгендiктен оларда озiмшiлдiк касиет басым. Олар оздерінін тагдырына байланысты кобінесе бейберекет ретсіз омір суретін бакытсыз отбасында дуниеге келіп, дурыс тарбие де ала алмай, сана-сезімі томенгi бiрiншi сатысынан узап кете алмайды. Абай озiнiн "Малга достын  муны  жок  малдан  баска", "Тугызган ата-ана  жок",  "Кур  айгай  бакырган" сиякты  коптеген олендерi  мен  2...6-кара  создерiнде  осындай адамдардын касиетiн  бiлдiредi.  Малдан баска бiлерi,  тіпті мал табуга каракеті де жок, адал енбекпен шугылданбайтын, гылым-бiлiмге кулкыны жок, кайырымсыз, отiрiк айтып, осек-аянды куйттейтiн мундай жандарды ойшыл малдан айырмашылыгы жок деп есептейдi:

Оздерiн де ойландар,
Неше турлi жан барсын.
Гылым да жок, ми да жок,
Даладагы андарсын.
      
("Озгеге, конілiм, тоярсын", 1890 ж.)

     Сойтiп Абай  мундайларды  дамудын томенгi денгейiне койып, оларды  даладагы андарга тенейдi. Оларда жетілу оте мардымсыз, жок деуге де болады. Бірак омір зардабы олардын кейбіреулерін дурыс жолга тусіріп, барлык жаман карекеттерінен бас тартуга мажбур етеді. Сойтіп олар келесі денгейге котерілуге мукіндік алады. Олардын омір корлыгынан кутылуга улкен ынта-жігері болуы керек жане оган жету ушін имандылык омірдін реттегіш тартіптерін кабылдауы керек.

АДАМ. Екiншi сатыдагыларды Абай "адам" деп атайды. Бул сатыдагылардын максаты – озін-озі толык  танып, адамдыктын шынына жету. Озін-озі танудын шыны – Абай ілімі бойынша озінін рухани болмысын тану деген соз екені жогарыда айтылды. Сонда гана Абай корсеткен гуманизмнін "адам адамга дос" деген кагидасын іске асыруга болады. Абай бул сатыдагыларга аділеттілік, адамга адалдык, мейірімділік, камкорлык, достык тарізді гуманизм шарттарын молынан береді. Сондыктан Кенес дауірінде Абайдын гуманистік идеялары саясатка карсы емес деп табылып, озі улы гуманист ретінде кабылданып, онын гуманистік кагидалары кенінен уагыздалганы белгілі. Бірак Абайдын адам болмысынын негізі рухани деген парадигмасын копшілікке таратпай, жабулы куйінде устады. Ал гуманизмнін аныгына адам тек кана озін -озі толык таныганда гана котеріле алатыны ескерілмеді.

Діндар адамдар ушін сананын жетілуінін бул сатысынын кундылыгы – жумак. Бундай угым копшілікке арналган барлык діни агымдардын максаты. Булардын копшілігі фани омірдiн кызыгымен алданып, материалдык алемнiн ыкпалынан шыга алмай жургендер. Казакша буларды "пенде" деп те атайды. Бул сатыдагылар оздерiнiн саналарынын жетілу барысында торт денгейден отеді. Олар – имандылык кабылдау, даулетке жету, сезім канагатына жету, озінін рухани болмысын тану.

ТОЛЫК АДАМ. Жетiлудiн ушiншi сатысы – рухани жетiлу. Бул сатыдагылардын максаты – оздерінін санасын рухани денгейге котеріп, Абай корсеткен омірдін негізгі максатына – Туп Иеге – кайту. Бул сатыга оте сирек адамдар, Абайша "толык адамдар", гана котеріле алады. Булар – озін-озі танудын шынына жетіп, оздерін Алла тагаланын кулы деп танып, омірлерін соган толык сайкестегендер.

Екінші сатыдагылардын максаты – жумакка котерілу болса, ал бул ушінші сатыдагылардын максаты – рухани алемге, ягни Туп Иеге кайту. Екінші саты мен ушінші сатынын негізгі айырмашылыгы, міне, осында. "Бул – бек шетін, бек назік жол" дегендей, Абай ілімінен Алла тагалага жан иелерінін барлыгы бірдей кайтпайтынын білеміз. Оган кайту ушін омірді Алла тагалага толык арнап,  узак рухани жолды оту керек. Егер Алла тагалага барлык жан иелері кайтатын болса, онда дурыс омір сурудін кажеттігі болмай калады гой. Бул – болмыстын аділет зандылыгына кайшы келер еді. Егер осыган сеніп, оны тусініп кабылдайтын болсак, сонда Абайдын улы гуманист кана емес, одан да жогары – рухани адам екенін білеміз.

Гуманизм идеясынын максаты Кудай емес, онын максаты – адам. Сондыктан, гуманизм – рухани емес, материалдык категория. Данышпаннын улы тулгасын толык кору ушін гуманистік денгейден котеріліп, рухани денгейге жету керек. Абайдын озі "Адамзаттын барін суй бауырым деп" деген гуманизмнін негізі "Сен де суй Ол Алланы жаннан татті" деген омірдін тупкі максатына жеткізетін жол деп кана карастырганын ескеруіміз керек. Толык адам сатысындагыларды Абай "КАМІЛ МУСЫЛМАН", "ХАКІМ", "АУЛИЕ" жане "ПАЙГАМБАР" деп торт денгейге боледi.

     Егер де туган,  тарбие алган ортасы рухани  жагынан  жетiлген болса,   онда  адам  ен  жогары,  рухани  кемелдену  сатысына  тез котерiледi. Буган мысал ретiнде Ахмет Яссауи омірiн келтiруге болады. Ол жасынан жетiм калып, Арыстан Баб аулиенін колында тарбиеленедi. Бес жасынан тасбих тартып, карапайым адамдар отетiн узак кемелдену жолын кыска мерзiмде басып оттi. Сойтiп таза рухани  жолмен  тарбиелендi. Ал Абайдын озін алатын болсак, ол иманды жане даулетті отбасында омірге келгендіктен, имандылык жане даулетке  жету денгейлерін богелмей отті. Сондыктан ол омірін сезім канагаты денгейінен бастап, "толык адамнын" хакім денгейіне дейін котерілді.

     Абай адамды  жетiлудiн ен жогаргы сатысына – рухани кемелдену сатысына котерiлуге шакырады. Бул туралы ол озiнiн 34-созiнде былай дейдi:  "Кiмде-кiм ахиретте де, дуниеде де кор болмаймын десе, бiлмек керек: еш адамнын конілiнде екi куаныш бiрдей болмайды, екi ынтык-кумарлык бiрдей болмайды,  екi коркыныш, екi кайгы – олар да бiрдей болмайды.  Мундай екi  нарсенi  бiрдей  болады  деп  айтуга мумкiн емес.  Олай болганда,  кай адамнын конілiнде дуние кайгысы, дуние куанышы ахирет кайгысынан,  ахирет куанышынан артык болса – мусылман  емес". 

Ягни Абай бул созiнде рухани байлыкты (ахирет кайгысын, куанышын) материалдык байлыктан (дуние кайгысынан, куанышынан) жогары кояды.  Сойтiп ойшыл омірдi тупкi максатка – рухани максат, деп ой тастайды. Кудай жолына  малын  тугiлi басты байлау керектiгiн кеменгер "Алланын озі де рас,  созi де рас" оленiнде де айтады. Мундай адамдар ахиретте де, бул дуниеде де кор болмайтынын корсетеді. Сойтiп Абай бул сатыдагы адамдардын бiр денгейден екiншi денгейге котерiлу мумкiндiгi мен калауы туйiсiп, бiрiгетiнiн корсетедi. Онын амалы – Кудайга таза кулшылыкка умтылушылык. Бул сатыдагы адамдардын рухани жетiлуiне керектi екiншi шарт – мейiрiмдi Алла тагаланын шапагаты. Ойшыл "Ынталы журек, шын коніл, озгесi Хакка жол емес" деп рухани жолдагы бiрiншi шарт – адамнын Кудайга деген ынтасы, екiншi шарт – онын Кудайга деген шын конілi, ягни таза конілi, озгесi Хакка жол емес деп анык айтады. Бул – Кудайга толык берiлу денгейi.

Арбiр сатыдагы, тiптi олардын iшiндегi арбiр денгейде турган адамдардын жетiлу дарежелерi: санасы, мiнез-кулык, ой-оріс, акыл-естерiне байланысты iс-арекеттерi, омір максаттары да артурлi болып келедi. Адамнын бiр денгейден екiншi денгейге котерiлуi онын болмысынын сапалык озгерiсiн, санасынын озгеруін корсетедi. Ол негурлым жогары сатыга  котерiлсе, онын санасы, рухани тазалыгы солгурлым жогары болмак.

    Омірде адамнын жетiлу денгейiн сырт козге аныктау онай  емес. Себебi  Руми ескерткендей, адам баласы озiн жан кумары женгенде гана адам денгейiнен асып, перiште денгейiне котерiледi, ал напсi кумары женгенде ол хайуанат денгейiнен де томен кулдырап кетедi. Бул жан мен таннiн куресінін корінісі. Бул курес кунделік омірде толассыз журіп жататындыктан бір куннін ішінде адам бір сатыдан екінші сатыга ауысып отыруы мумкін. Максат – сол жогары сатыларда узагырак устанып, бекінуде. Кунделікті омірде турлi бояуларды араластырганда олардын нагыз тусiн  аныктау кандай  киын  болса,  адамдардын  нагыз денгейiн аныктау да сондай киын.

Осылай Абай мурасын жуйелеу аркылы адам санасынын жетiлу сатыларын коре аламыз. Материалдык алем зандылыгы жалпыга ортак болгандыктан, бул жуйені адамга гана емес, букiл когамга да колдануга болады. Бул – Абай улылыгынын бiр корiнiсi.

//2. Жарым Адам//

Ен томенгі сатыдагылар озін-озі тек кана тан деп танып, саналары оздерінін напсілерінен аса алмай, тандерінін кулына айналган адамдар. Бул туралы улы гулама ойшылдардын тусiндiрiп кеткенiн айттык. Напсi деген угымга адамнын барлык сезiмдерінін ыкпалы жатады. Напсiкумарлык деп молшерден артык тамак турлерін iшіп-жеу, козбен кору, кулакпен есту, мурынмен иiскеу, жыныс катынастары тарiздi тан кумарлыктарын кажетсiнiп, солардын ыкпалымен орынсыз iс-арекеттерге умтылуды айтамыз. Осынын салдарынан адам салауатты омір жолынан шыгып кетеді. Абай олендерiнiн  басым  копшiлiгi  кемелденудiн  осы томенгi денгейiнде турган адамдардын кокiрек козiн  ашып, оларга барынша комектесуге  арналган.

Улы данышпан Руми бейберекет, калай болса солай омір суретiн томенгi сатыдагы адамдардын барлык бiлгендерi туйелер мен букалар туратын корага гана пайдасы бар дейдi. Бул арадагы "кора" деген соз фани алемдi бiлдiредi, ал туйелер мен букалар – фани омірдегi адамдар. Олар жартылай адам, жартылай мал. Руми корсеткендей, олардын адамдык табигаты хайуандык табигатпен уздiксiз куресте болады. Мiне омірдiн жогары максаты тургысынан карап, исламнын улы гуламасы томенгi сатыдан котерiле алмай жургендерге осындай бага бередi. Мундай козкарас Абайда да бар. Ол озiнiн "Сегiз аяк" оленiнде былай деп жазады:

Басында ми жок,
Озінде ой жок
Кулкiшiл керден наданнын.

Оларга жаны ашып, капа болган акын арi карай былай жалгастырады:

Кайнайды канын,
Ашиды жанын,
Мiнездерiн коргенде.

Абай озiнiн жетiншi кара созiнде ондай адамдарга былай деп сипат бередi:
"Кокiректе сауле жок, конілде сенiм жок. Кур козбенен корген бiздiн хайуан малдан немiз артык? Кайта, бала кунiмiзде жаксы екенбiз. Бiлсек те, бiлмесек те, бiлсек екен деген адамнын баласы екенбiз.  Ендi  осы  кунi  хайуаннан  да  жаманбыз.  Хайуан бiлмейдi,  бiлемiн  деп  таласпайды. Бiз  тук  бiлмеймiз,  бiз де бiлемiз  деп  надандыгымызды  бiлiмдiлiкке бермей таласканда, олер-тiрiлерiмiздi бiлмей, куре тамырымызды адырайтып кетемiз". Осылай Абай "хайуаннан да жаманбыз" деп Румидiн адамнын "напсiкумарлыгы женгенде жануардан томен кулдырап кетедi" деген созiн растагандай болады.

Енді улы ойшылдардын осы создерінін маніне уніліп корелік. Мумкін олар кателескен шыгар? Бул сурактын жауабын табу ушін адам мен хайуанаттардын табигаттагы жан иелері тіршілігінін негізі, барлыгына ортак торт іс-арекетті – уйкы, тамак, корганыс жане жыныс катынасы – калай жасайтындарын салыстырып корелік.

Уйкы. Барлык жан иелерінін белгілі бір уйыктайтын уакыты болады. Уйыктайтын уакытты куннін батуы мен шыгуы реттейді. Себебі, букіл кун жуйесіндегі планеталардын барлыгына куат беріп, олардын омірін баскаратын – Кун. Кун – омір куаты. Жер бетіндегі тірлік те куннен куат алатын болгандыктан, барлыгы кунмен бірге турып, кунмен бірге жатады. Табигаттын бул зандылыгын хайуанаттар мултіксіз орындайды. Кустар тансаріден ан салып Кунді карсы алады, малдар  да кунмен бірге турып, жайлауга карай бет алады, осімдіктер гулдерін ашып кунге бет бурады, сол сиякты баска да жан-жануар, ит-кус, андар кунмен бірге турып тіршілігін бастайды. Олар осылай оздерінін табиги инстинкті бойынша алем ыргагын бузбай, онымен уйлесімді омір суреді. Ал адам баласына келетін болсак, жагдай баскаша.

Адам баласына ерік берілген. Ол кунмен бірге турамын десе –  турады, ал турмаймыне десе – турмайды. Ал, напсіні жене алмай жургендердін тургылары келмейді. Сондыктан, олар – кунмен бірге турмайды. Тіпті, кундізгі сагат 10...11-ге дейін уйыктайтын адамдар бар. Сойтіп олар Куннін беретін омір куатын толык ала алмайды. Акырында, куні бойы куаты жетпей, алсіреп, кешке карай мулде шаршап калады. Бул куннен кунге жиналып, акыры адамды ауруга шалдыктырады. Казіргі кезде тіпті унемі шаршау синдромы (синдром хронической усталости) деген ауру да пайда болды. Куннен ала алмаган куатты адам озіне табигаттан баска жолдарымен алуга умтылады. Сойтіп, табигат куаттарын сорып, табигатты алсіретеді. Мысалы, сонын бір корінісі – адамнын тамакты молшерінен артык ішіп-жеуі, арак-шарап тарізді коздыргыш заттарды пайдалану. Бул адамнын денсаулыгына кері асер етіп, молшерден тыс тамак онімдерін ондіруді жане оларды пайдалануды керек етіп, онеркасіп, ауылшаруашылык, медицина сиякты адам омірін камтамасыз ететін жуйелерді кобейтуге мажбур етеді.

Тамак. Тамак ішу барлык жан иелеріне ортак. Хайуанаттар алемінде бул табиги инстинктпен реттеліп, олар оздеріне тиісті тамак турін жане тиісті молшерін гана жейді. Мысалы, шоп коректілер те кана шоппен коректенсе, ал жырткыш андар тек етпен коректенеді.  Оларга бірінін тамагы біріне керегі жок. Табиги калыпта омір суретін хайуанаттарда оздеріне тиеслі тамакты жане оз молшерінде колдангандыктан, артык тамак жегеннен зардап шегетіндер болмайды. Ал адамдар ше? Адамдар тамакты талгамай, онын барлык турін жане молшерінен артык колдангандыктан, казіргі кезде артык салмактан турлі ауруларга шалдыгып, одан емделудін озі коп маселені тудырып отыр. Осылай адамдар оздеріне оздері ауру жасап алады. Соныме бірге, жер шарынын баска боліктерінде адамдар аштыкка ушырап жатыр.

Корганыс. Хайуанат алемінде корганыс тек кана озінін омірін сактау ушін гана болып, табигат зандылыктарын бузбайды. Табигат аясында журген андардын саны біркалыпта сакталып, белгілі бір уйлесімділікте болады. Ал адамзат когамында корганысты аркімнін оздерінін кулкындары камы ушін пайдалангандыктан, согыс каруынын молшері букіл жер бетіндегі тіршілікке кауып тондіріп отыр.

Жыныс катынасы. Хайуанаттар алемінде жыныс катынасы тек кана олардын урпагын сактау ушін гана арналган. Сондыктан, жануарлар арасында белгілі бір уакытта гана жыныс катынасы болады. Оларды инстинкт реттейді. Ал адамдарга жыныс катынасын реттеу ушін акыл-ес пен ерік берілген. Бірак акыл-есін напсілері женіп кететіндіктен, оздеріне берілген мумкіншілікті олар оздерінін напсілерін канагаттандыру ушін пайдаланады. Сондыктан, жыныс катынасы озінін алгашкы манінен айырылып, бугінгі кундері адамзаттын коптеген зардабынын себебіне айналып отыр. Бул турлі аурулардын себебі болумен катар, кейбір елдерде тіпті отбасынын іргесін шайкалтып, "еркін махаббат" (свободная любовь) дегенді тудырды. Сонын салдарына жетім калган, тастанды балалардын саны кобейді. Бул букіл когамнын алгашкы болігі отбасына кауіп тудыргандыктан, ар елде турлі шаралар колданылуда. Бірак мунын себебін жане онымен калай куресудін адісін білмегендіктен, маселенін шыгу себебін, онын калдыратын салдарын тусіндірудін орнына, кейбір "академиктер" валеология сабагында мектепте окитын кыздарга балалы болудан калай сактану керектігін уйрететін кітаптар жазды. Олардын бул кітаптары жасоспірімдерді "Зансыз жыныс катынастарымен шугылдана бер, тек кана екі кабат болмасан болды" дегендей ойга калдырып, сана-сезімдеріне кері асер етуінін салдарынан,  Ресей елінде, тіпті, дін кызметкерлерінін карсылыгына ушырады. Міне, рухани сауатсыздыктын натижесі осындай.

Енді адамзаттын улы ойшылдарынын создерінін дурыстыгын, олардын кателеспегендерін аркім озі де тусінетін болар. Томенгі сатыдагылардын кейбіреулерінен хайуанаттардын артык екенін Шакарім де жазады. Арине олар бул туралы жазган кезде біреуді мукату ушін емес, буган аркімнін козін ашу ушін жазады. Сондыктан, олардын создерін дурыс кабылдап, соган коніл боліп, ойга салып, гибрат алу керек. Айтпесе, томенгi сатыдагылар тiршiлiктiн рахатын да коре алмай, ешкандай манiн де тусiне алмай, касiретпен отедi. Осылардын барлыгынын себебі санасы томен адамнын акыл-есін онын напсісі женіп кетіп, озінін еркін дурыс пайдаланбай, бурыс пайдаланудын кесірінен деп білу керек. Олар канагатсыз, тойымсыз, мансапкор, озiн де, озгенi де сыйлай білмейтін тогышар болып келеді. Мунын озi адамды  одан сайын ашкарак, озбыр етедi. Сондыктан олар унемi оздерiне тиесiлi несiбеден артык алуга умтылады. Бул касиет оны турлi жарамсыз iстер iстеуге итермелейдi. Сойтiп табигаттын аділет зандылыгы бойынша  озiнiн  журек  айнасын  уакыт  откен  сайын  кiрлетiп, канагатынан айрады. Ал канагатсыз адам нысапсыз, ешкашан тоймайтын болгандыктан, ол даулетке ешуакытта жете алмайды. Сондыктан дуниеконыздык iшкi тыныштыкты алып, озінді ардайым ыстык табанын устiнде жургендей сезіндіреді.

Адамнын кулдырауы журегінін былгануынан басталады. Журегі таза емес адам озінін табиги міндеттерін дурыс орындамайды. Сойтіп жалкаулыкка урынады. Бул оны енжар, салгырттыкка итермелейді. Арі карай жарамсыз кылыктар пайда бола бастайды. Сойтіп ол алдау-арбау, отіріктен тірек табуга умтылады. Бул оны имандылыктан ада кылады. Арі карай онын кулдырауы улгайып, акыры оны ажалга акеледі. Осылай бейберекет омір надан, арі кыска, бейнеті коп болады. Ал жогары санадагы рухани омір керісінше, білімге толы, куанышы коп жане узак болады. Адамнын кулдырау жолына тусу себебін Абай былай деп корсетедi:

Танымассын, кормессiн,
Каптаган сон коздi шел.

("Саулен болса кеуденде", 1888 ж.)
 
    Бул арада  Абай  "коз" деп адамнын турпайы алемдi коретiн козiн гана емес,  рухани алемдi сезiп-бiлетiн журек козiн, кокiрек   козiн  айтып  отыр.  "Шел  каптады" деген соз адамнын журек козiн шел каптауы. Шел каптаган жан тандi баскара алмагандыктан адамнын сезiмдерi былганады. Кокiрек козiн шел баскан адам фани омірдiн кызыгымен напсiнiн курсауында болып, омірдiн биiк максатын да дурыс тусiне алмайды.

Не гылым жок, немесе енбек те жок
Ен болмаса кеттiн гой мал бага алмай, –
               
("Талай соз будан бурын коп айтканмын", 1895 ж.)

деп мандайынын соры бес елi бейшараларга жаны ашып, оларды  дурыс жолга  салуга  умтылады. Оларды адаскан адаммен салыстыруга болады. Егер адаскан адам озiнiн адасканын бiлсе, ол  одан шыгатын жол табуга умтылар едi. Ал жол табуга умтылып, iзденiске тускен адам дегеніне жете алады. Сондыктан бул туралы Абай "Адасканнын алды жон, арты сокпак" дейдi. Осыны жаксы тусiнген ойшыл елдiн "козiн койып, конілiн ашпак" болды. Ол халыкты имандылыкка шакырып, омірдiн тупкi манiн, оган жету жолын корсетедi.

Саулен болса кеуденде,
Мына созге коніл бол, –

деп жаны уйкыдагы адамдарды оятуга умтылады. Бiрак кокiрек козi жабык адамдардын рухани дуниенi кабылдауы оте киын. Сондайларды корiп кынжылган акын былай дейдi:

Егер саулен болмаса,
Мейлiн тiрiл, мейлiн ол.

("Саулен болса кеуденде", 1888 ж.)

Маселе сонда, ретсiз бейберекет омір суретiн адамдар оздерiнiн омірiн бiр калыпка салатын ешкандай  реттегiш тартiптердi устанбайды, Сондыктан оздерiне тан мiндеттердi де дурыс орындамайды. Сойтiп отбасында аке, шеше, бала табиги міндеттерін, ал когамда ар адам оз кызметiне байланысты  мiндеттердi  толык  аткармайды. Ал бул жеке адамнын да, букiл когамнын да дамуына орасан зор зиянын тигiзеді. Рухани денгейi томен болгандыктан, олар жаксы мен жаманды айыра білмейді. Сондыктан олар нені істеп, ненi кою керек екенiн де бiлмейді. Тапкан табыстарын дурыс устаудын ретін білмегендіктен, олар унемі жокшылык кысымында болады. Олар барлык омірін жокшылыктан арылуга арнаса да, канагат болмагандыктан, даулет сезіміне ешуакытта болене алмайды.

Санасы томен бундай адамдардын кадір-касиеттерін Абайдын "Маз болады болысын", "Бойы булган", "Заман акыр жастары", "Козінен баска ойы жок", "Кор болды жаным", "Сабырсыз, арсыз, еріншек", "Сегіз аяк" тарізді олендері мен 2...6, 11, 14, 21, 22, 29, 30, 33, 36, 37, 42, 44-кара создерінен жаксы коре аламыз. Абайдын санасы томен осындай адамдарга сонша коп шыгармасын арнаган себебі, олар омірдін киыншылыктарын ен коп коретіндер. Сондыктан, ен ауелі соларга комектесу керек. Сонымен бірге, кокірек коздері алі ашылмагандыктан оларды дурыс жолга салу да онай емес. Омір сырларын оларга бір емес, коп рет кайталап айту керек.  Ал кокірек коздері ашык адамдарга коп айтудын кажеті жок. Керек созді олар бірден кагып алады. Санасы томенгі сатыда тургандарга олардын санасын котеру ушін соншалыкты коп соз айта отырып, ал санасы жогары жетілген адамдарга арналган омірдін тупкі максаты жоніндегі озінін негізгі кагидасын Абайдын бір-ак жерде "Лай суга май бітпес кой откенге" оленінде гана келтіретіні осынын себебі болса керек. Ал буны дурыс тусінгісі келмей, оздерінін пендешіліктеріне сылтау іздеушілер "Омірдін тупкі максаты жонінде Абай бір жерде гана айткан! Оны неменеге кайталай береміз!?" – дейтіндер бар. Бірак соган карамай, заман талабы бойынша копшілік кауым пайдасы ушін бундай кайталаудын зияны жок кой деген умітпен біз омірдін тупкі максатын бірнеше жерде кайталап отырмыз. Буган гафу етуді сурай отырып "кайталау – білім анасы" – деп тагы айткымыз келеді.

Кокіректе сауле, конілде сенім жок адамдарда iшкi, сырткы тазалык та, адептi мiнез де, шындык та болмайды. Олар тек кана оз карабасынын камын ойлап, оз кулкынын гана ойлагандыктан адамгершiлiк талаптарын да жиi аякка басады. Аз iстеп, коп алуга умтылып, жалкаулыкка, молшерден артык уйкы мен тамак жеуге салынады. Абай озiнiн ушiншi кара созiнде оларды былайша сипаттайды: ";амма галамга белгiлi данышпандар алдекашан  байкаган:  арбiр жалкау кiсi коркак, кайратсыз тартады; арбiр  кайратсыз, коркак мактаншак келедi; арбiр мактаншак коркак, акылсыз, надан келедi; арбiр акылсыз надан арсыз келедi; арбiр арсыз жалкаудан сурамсак, озi тойымсыз, онерсiз, ешкiмге достыгы жок жандар шыгады". Санасы томенгi сатыда турган адамдардын касиеттерiн будан шебер суреттеудiн озi мумкiн болмас, сiра. "Бойы булган" оленiнде осы тектес адамдарды коргеннен-ак "беттi бастым, катты састым, тура каштым жалма-жан"– деп ондайлардын бет-бейнесін ашып береді. 

Абайдын бул сатыдагы адамдар бейнесiн жасаган шыгармаларын окып отырып осынын барлыгы тек казак халкына гана тан нарсе екен, акын оз халкын неге мунша жерiне жеткiзе сынаган, деген ой тууы мумкiн. Бул, арине, жансак пiкiр. Улы Руми корсеткендей, даму денгейiнiн томенгi сатысында тургандар букiл адамзат кауымына ортак корiнiс. Булар – бiр халыктын гана корiнiсi емес, букiл адамзат кауымынын корiнiсi. Фани омірдiн зандылыгын корсететiн кубылыстардын бiрi. Абай мурасы жалпы омір зандылыктарын ашуга багытталган, сондыктан оны белгiлi бiр халыктын, не болмаса дiннiн тар шенберiнде карастыруга болмайды. Оны адамзат кауымы, керек десеніз, букiл болмыс тургысында карастыру керек.

Фани омірдi дурыс тусiне бiлген Абай тарiздi данышпандар онын зандылыктарын толык біліп, жаксы-жаманын анык кореді. Олар омірдін алды-артын коріп-біле білгендіктен, кокірек козі жабык копшілікке рухани устаз ретінде журттын козін ашып, алдарындагы кездесетін кауыптарга урынбау ушін оларга ескертулер береді. Бірак карангы копшілік оларды унемі тындай бермейді. Оладын бул мінездеріне жандары ашыган рухани усаздар, арине, буган капа болады. Сондыктан, Абай "Кор болды жаным", "Ішім олген сыртым сау", "Саулен болса кеуденде" тарізді олендерін жазды. Копшіліктін кылыктары мен касиеттері туралы ойшылдын озі отыз жетінші кара созінде былай дейді:

"Сократка у ішкізген, Иоанна Аркті отка ортеген, Гайсаны дарга аскан, пайгамбарымызды туйенін жемтігіне комген кім? Ол – коп, ендеше копте акыл жок. Ебін тап та жонге сал."

Жонге салу Абайга емес, ен ауелі коптін озіне керек. Бірак копті жонге салу кайдан онай болсын! Абайдын озі бул туралы бірнеше оленінде келтіріп, "Масгут" поэмасын да жазды. Копшіліктін тезірек надандык уйкысынан оянулары ушiн олар оздерінін коріп-білгендерін жанга батыра ашык айтады. Бул жан ашыр мейірімді акенін адеті. Абай біздін журттын рухани акесі болды. Сондыктан, кемшілікті адамнын жанына батырып айтуга хакылы дейміз.  Данышпаннын созінше  шын сыннан журекке кайрат бiтiп, ол уйыктаган ойды туртедi. Осылай акыннын оз журтын сынаганы жек коргендiктен емес, керiсiнше оган камкорлык корсетіп, дурыс жол сiлтеу ушiн жасаганы угыныкты болса керек. Ал оз халкын акыннын кандай жаксы корiп,  ол ушiн кандай кам жейтiнiн, "Калын елiм, казагым, кайран журтым!" деген тебiренiсiнен-ак  жаксы бiлемiз.

Жалпы Абайдын копшілік туралы ойы откен дауірдегі коммунистік козкарастан болек. Абай адамзат тарихында жеке тулгалардын ролін "Единица болмаса не болады онкей нол?" – деген оймен оте жогары кояды. Кайраты мол Абай тарізді данышпандар адамзаттын жол сілтеушісі. Бірак копшілік улы адамдардын озін де толык кабылдай бермейді. Кайраты алсіз тулгалар копшілікке карсы тура алмай, тобырдын ыркымен журіп кетеді. "Коп айтса конді, Журт айтса болды – Адеті надан адамнын" – дейді Абай. Бул туралы Абайдын озі "Масгут" поэмасында суреттейді. Поэмада халифанын уазірі Масгутка тунде тусінде Кыдыр ата аян береді:

– Ей, балам, пален куні жауын жауар,
Сол жауыннын суында кесапат бар:
Жеті кун жынды болар суын ішкен,
Жеті кун откеннен сон жане оналар.

Осыны естіген сон халифа мен уазір оздеріне жетер суды алдын ала куйып алады. Ал копшіліктін акылы ауады.

Болган сон уаде кун жауын жауды,
Судан ішкен жынды боп, акылы ауды.
Куні-туні шуласып таласады,
Умытты тамак жеу мен жане уйыктауды.

"Уйіне бар, уйыктандар!" – деген ханды жынданган копшілік "– Хан мен уазір акылдан айырылыпты, Олтірейік екеуін, жынды екен", –  деп халык "Олтіргелі ордага кайта журді". Олімнен корыккан халиф пен уазір олар да жынды суды ішіп алады.

Екеуі жынды судан ішіп салды,
Кутырып коп алдына жетіп барды.
Онкей жынды, байкамай айтыппыз деп,
Кулдык урып, буларга коп жалбарды.

Сонымен бет-бетімен таркап кетті,
Айтеуір, таркайтугын уакыт жетті.
Кордін бе, коп тентектін кылган ісін,
Еріксіз есті екеуін есер етті.

Коптін барі осындай мысал етсен,
Коп айтты деп алданып, уагда кутсен,
Гапіл болып коп нарседен бос каласын,
Андамай коп созімен журіп кетсен.

Акыннын осы поэмасынан коп гибрат алуга болады. "Жауыннын суы" дегенді кунделікті фани омірдін адам болмысын былгауы деп угатын болсак, онда сол жынды суды ішіп жынды болган адамдарды казіргі бейберекет омірін откізіп журген бейшаралармен салыстыруга болады.

Дені сау адам дурыс жолга салайын деп оларга акылын айтса, олар "Хан мен уазір акылдан айырылыпты, Олтірейік екеуін, жынды екен" деген кылык корсетіп карсы арекет жасайды. Кайраты жетпеген адам бундайда "Кутылар хал болмады мына дудан, Біз де ішпесек болмайды жынды судан" деп озінін адетін бузып, копшілікке еріп еріксіз есер болуы керек. Осынын карапайым мысалы ретінде кенестік дауірде тамыр жайган маскунемдікті алуга болады. Ол кезде копшілік арасында "Арак ішпеген адам – не ауру, не болмаса акымак" деген кагида елді озіне иіріп алды емес пе. Сонын салдарынан жаппай маскунемдік салты жайлап, кейбір елдер одан алі шыга алмай жур. Мундайда копшілік ыркына конбеген бірен-сарандар, Шакарімнін тауга кеткені тарізді, копшіліктен мулде болініп кетуі керек.

Абай iлiмi салауатты омірдiн негiзi имандылыкта деп тусiндiредi. Алла тагала жанды бiртiндеп тазартып, озіне кайтару ушiн оган дене бередi. Жан озiне берiлген дененi тиiмдi пайдаланып, озiнiн калау-ниет, кумарлыктарын тежей бiлiп, белгiлi бiр арнада устап отыруы керек. Бiрак, окiнiшке карай, фани омірдiн асерiмен тан жаннын ыкпалынан шыгып, жаннын озiн баскарып кетедi. Сол кезде адам жетiлудiн орнына кулдырамак. Жан ауелден бiлiмге толы болгандыктан кай кай адам да омірiне керегiн бiлiп, танiн баскара алады. Бiрак оны фани омірдiн шелi каптагандыктан, ягни кiрi баскандыктан, материалдык муктаждыкка бой алдырып бул касиетiнен айырылады. Жаны уйкыдагы адам омірдiн томенгi денгейiнен шыга алмай калады. Сондыктан максат – кокiрекке сауле тусiрiп, уйкыдагы жанды ояту. Денсаулыктын iрге тасы болып табылатын салауатты омірдiн негiзi, міне, осы.

Адамнын жетiлу жолындагы жететiн денгейi онын санасынын ояну дарежесiне байланысты. Адамнын сана-сезімі негурлым ояу болса – онын рухани денгейi солгурлым жогары болады. Ол ушiн рухани бiлiм алып рухани жолга тусу аркылы кокiректi тазарту керек. Сонда журектiн козi ашылып, жан оянады.

Рухани бiлiмi суалып имандылыгынан айырылган томенгi  сатыдагы адамдар салауатты омірдiн когамдагы кабылданган моральдык-этикалык, адамгершiлiк, кейде тiптi озiнiн денсаулыгына комегi бар карапайым кагидаларын да бiле бермейдi. Осынын барлыгы бурынгы атеистiк Кенес Одагы курамына енген мемлекеттерде, онын iшiнде бiздiн республиканын бугiнгi жагдайында жаксы корiнедi. Ауелден калыптаскан улттык дастурлер мен адет-гурыптар умытылып, олар халыктын турмысын реттейтін бурынгы калпынан калып барады. Бурынгы заманда адамнын омірі бірбеткей тыныш, біркалыпты болды. Онын себебі улттык салт-дастурлер мен букіл халыкка ортак менталитет аркімге бірбеткей ой-оріс пен омір салтын берді.

Кандай омірдін киын сокпактары болса да улттык салт-сана мен калыптаскан адет-гурыптар аркімге маселені ушыктармай дурыс шешуге мумкіндік беріп отырды.  Себебі, улттык салт-дастур мен халык менталитеті заман агымы мен табигат ерекшеліктерін, халыктын тіршілік коріністеріне байланысты калыптасады. Халык дастурі табигат зандылыгына уйлесімді болып келеді. Табигаттан алынган тажірибе халык санасында корланып, корытылып жалпы елдін мінез-кулкы, адеті болып кетеді. Сойтіп халк даналыгына айналады.  Казактын коптеген улттык салт-дастурлерін елдін беделге боленген би, хандарымен бекітіп, мемлекеттін зандарына да айналдырды.

Буган діннін косатын улесі де оте зор екені белгілі. Дін халыктын іс-арекетін Алла тагала ризалыгы ушін болуды, ягни имандылыкпен уйлестіріп отырады. Бул халык омірін бір тартіпке салып, адам омірін букіл болмыс агымына багыттау ушін улкен манызы бар. Халык дастурлерінін копшілігін ман-манісін бірден тусіну онай емес.  Бірак, маселе адет-гурып, салт-дастурлердін сыр-сипатын тусінуде емес, оларды дурыс орындауда. Бул табигат зандылыктарын бузбай, омірде коп кателіктер жібермеуге мумкіндік береді. Себебі, кандай болса да адет-гурып турлері табигат талабына сай омір кажеттілігінен туып, онын дурыстыгы коптеген жылдар бойы озінін дурыстыгымен уздіксіз далелденіп, дастурге айналады. Сондыктан, халыктын салт-дастур, адет-гурпы дегеніміз – омір зандылыгы! Омір занлыгын бузуга болмайды. Кезінде ол зандылыктарды бузган адамдар когам сынына урынып, тіпті кейде катты жазаланып та отырган. Буган еліміздін тарихында да, халык ауыз адебиетінде де мысалдар жеткілікті.

Ал казіргі замандагы Еуропа мадениеті араласып, халыктын салт-дастурлері умытылып, когамдык сана-сезімде бейберекеттік араласа бастаганда ел салауатты омір салтынан айырылып, омірде коптеген келенсіз коріністер пайда бола бастады. Бул оларды салауатты омірден бурып, коптеген киындыктар тудырды, аурулардын кобейiп, адам гумырынын кыскаруына акелiп согып отыр. Сондыктан, улттык дастурлерді кайта жандандырып, калпына келтірудін манызы оте зор. Бул копшіліктін санасын котеріп, адамнын жогары сатыларга котерілуіне мумкінднк береді. Салауатты омір терен рухани білімге негізделген тіршілік жуйесі. Оган жету ушін ауелі білім алу керек.

//2.1. Гылым-білімді уйрену//

Рухани бiлiм былганган журектi тазартып, баскан шелдi бiртiндеп сылиды. Осылай кокiрек козi ашылганнан кейiн уйкыдагы жан оянып, салауатты омір суруге  мумкiндiк алады. Бiлiм алуга Абай оте улкен конiл болген. Ол халыктын рухани устазы ретінде білімнін манызы мен оны менгерудін сыр-сипатын аныктап береді. "Устаздык кылган жалыкпас, уйретуден балага" – деп білімнін манызын тусінген адамнын касиетін корсетеді.

Адамнын бiр кызыгы – бала деген,
Баланы окытуды жек кормедiм.
Баламды медресеге бiл деп бердiм,
Кызмет кылсын, шен алсын деп бермедiм.

("Жасымда гылым бар деп ескермедiм". 1882 ж.)

Ойшыл бул оленiнде бiлiм алудын багытын корсетедi. Бiлiм алудын максаты –  кызмет кылып шен алудан алде кайда жогары болу керек.

Бiлiм алу – Абай корсеткен томенгi саты "жарым адамнан" котерiлiп, келесi "адам" сатысына котерiлу ушiн керек бiрiншi кадам. Бiрiншi кадам болмаса екiншi кадамнын болмайтыны тарiздi, бiлiм болмаса жетiлу де жок Ендеше, ауелі осы манызды маселеге – бiлiмнiн не екенiне, онын турлерiне, кабылдау денгейлерiне жане алу жолдарына кыскаша токталайык.

Бiлiмнiн турi екеу болады: бiрiншiсi – материалдык; екiншiсi – рухани. Материалдык бiлiм табигатты онын жаратушысынан болiп карастырады. Буган табигатты зерттейтiн барлык гылымдар, онын iшiнде когамдык катынастар жонiндегi копшiлiк бiлiмдер жатады. Ал рухани бiлiм Жаратушыны, жан иелерiн, табигатты жане уакыт ыкпалымен болатын олардын арасындагы карым-катынасты камтиды. Материалдык бiлiм рухани бiлiмнiн бiр болiгi, сондыктан ол да рухани бiлiм аясында. Бул туралы жогарыда айтылды. Абай мурасы болмыстын жанагы уш болiгiн толык камтитындыктан, ол рухани бiлiмге жатады. Егер табигатты Жаратушымен байланыстырып карастырсак – ол рухани болады, ал болiп карастырсак – ол материалдык болады. 

      Бiлiмдi кабылдау дарежесi адамнын тан, назік болмысы, не болмаса рухани болмысымен кабылдауына  байланысты уш денгейден турады. Бiрiншiсi, акпарат-хабарды (информацияны) кабылдау. Бул – танмен, ягни сырткы сезiмдермен гана кабылданган білім. Бундай білім тез умытылып, адам табигатына терен озгерістер жасай алмайды, пайдасы мардымсыз болады. Бiлiмдi осы денгейде гана кабылдайтын адамдар туралы "Козiнен баска ойы жок, адамнын надан ауресi" дейдi акын. Булар томенгi денгейдегi "жарым адам" сатысындагылар. Олар рухани бiлiмдi кабылдауга оресіз болгандыктан,  тек кана материалдык бiлiмге умтылады. Булар бiлiмдi таяз кабылдап кана коймайды, сонымен бiрге, алган азгантай бiлiмiн омірде колдану жолын да бiлмейдi. Мундай адамдар туралы Абай "Интернатта окып жур", "Гылым таппай мактанба", "Сабырсыз, арсыз, ерiншек", "Ботен елде бар болса", "Болыс болдым, мiнеки" тарiздi коптеген олендерiнде жазады. 

Екiншiсi, алган бiлiмдi назік болмыспен, ягни, акыл-ес, сана-сезiммен туйсiнiп-сезiнiп, конiлге кондыру. Булар – "адам" сатысындагылар. Бул дарежедегiлер бiлiмдi акыл-естері аркылы пікірлеп конiлдеріне кондырып, оздерiнiн озiндiк касиет, табиги нускаларына айналдыргандар. Булардын алган бiлiмдерi умытылмай узак сакталады. Бiрак олар алган бiлiмдерiн омірде толык колдана алмайды.

Ушiншiсi, білімді журек козімен, ягни, кокірегімен кабылдау. Бундай адамдар алган бiлiмдi озiндiк табигатына айналдырып кана коймай, сонымен бiрге сол бiлiмге сайкес омір суреді. Ягни, алган бiлiмiн оздерiнiн омір корiнiсiне айналдырып, оны толык пайдаланады. Булар – "толык адам" сатысындагы рухани адамдар. Рухани адамдардын алган бiлiмдерi мен жасаган iс-арекеттерi толык сайкес келетiндiктен, бiлiмдерi оздерінін рухани болмысына айналып, мангiлiктi болады. Абай булар туралы отыз сегiзiншi кара созiнде тусiнiк бередi. Сонымен, Абай ойы бойынша, бiлiм деген нарсе тек кана акпарат-хабар (информация) емес екен. Кейде коп акпарат-хабар бiлген адамды бiлiмдiлер катарына жаткызамыз. Бул жансактык. Егер ол бiлгенiн туйсiнiп, бойына сiнiрiп, омірде пайдалана бiлмесе, кур бiлгеннiн пайдасы шамалы. Коп жагдайда ондай бiлгендiк адамды белгiлi бiр арнадан шыгармай, ыркын алып, киялын  шектеп, оркокіректігін осіріп, адамнын омірiне тек кана кеселiн тигiзедi.

Бiлiмдi кабылдау денгейлерiн аранын балынын не екенін білгісі келген уш адамнын арекетімен салыстыруга болады. Бiрiншi адам бал туралы естiп, бал салынган ыдысты устап кордi делік. Ол сонымен гана канагаттанды. Екiншi адам бал туралы естiп, ыдысын устап кана койган жок, сонымен бiрге ыдысты ашып, балдын дамiн татып, онын дамін бiлдi. Ал ушiншi адам балдын дамiн татып кана койган жок,  сонымен бірге таттi балды тойганынша жеп, одан лаззат алды делік. Сонда осы уш адамнын балды бiліп, онын лаззатін білу дарежесi уш турлi. Бiлiм алып, онын лаззатін білу де білімді кабылдау дарежесіне байланысты осындай уш денгейде болады. Ен жогаргы, ушiншi денгейде кабылданган бiлiм – карапайымдылык, басканы сыйлай бiлу, бiреуге жамандык жасамау, шыдамдылык, тазалык, шыншылдык, кайраттылык, устамдылык, сабырлылык, жаксы мен жаманды айыра бiлушiлiк, имандылык, бiлуге куштарлык жане унемi бакытты сезiну тарiздi рухани касиеттермен корiнедi.

Бiлiм алу адiстерiн де уш болiкке шогырландыруга болады. Бiрiншiсi, тан аркылы, ягни сырткы сезiмдермен білім алу. Бул адiстiн натижесi томен. Себебi, жогарыда айтылгандай, фани алемдегi адамдарга кателікке урыну, умытшактык, алдауга бейімділік жане сезімдердін шектеулігі тарізді торт кемшiлiк тан. Сонымен бiрге, бул адiс келешек пен откен шакты камти алмайды, ягни уакытпен шектелген. Сезімдер материалды болгандыктан, бул адiс рухани бiлiм алуга да жарамайды.

Екiншiсi, корiп-бiлген нарселердi логикамен саралап бiлiм алу. Бул адiстiн да кемшiлiгi бар – ол алгашкы акпаратты сезiм аркылы кабылдайды. Ал сезiм шектеулi болгандыктан, бул адiстiн шамасы да шектеулi жане рухани болмысты кабылдай алмайды.

Ушiншiсi, білімді баска бiреуден есту аркылы кабылдау. Егер бiлiм беретiн адам рухани жогары жетiлген болса, бул адіс ен сенiмдiсi жане бул адіспен толык бiлiм алуга болады. Есту аркылы дедуктивтiк, ягни жогарыдан томен карай, немесе жалпыдан жалкыга карай багытта білім алуга болады. Ал, бастапкы екеуiмен тек кана индуктивтiк, ягни томеннен жогарыга карай, немесе жалкыдан жалпыга карай багытта білім алынады. Кандай да бiлiм болмасын, асiресе рухани бiлiм алганда, дедуктивтiк адiс индуктивтiк адiске караганда сенiмдi, арi уакытты коп унемдейдi.

Бiлiмдi жадка бекiтудiн жолы тортеу. Абай алган бiлiмдi умытпай жадка бекiту жолы туралы отыз бiрiншi кара созiнде былай дейдi:"Естiген нарсенi умытпастыкка торт турлi себеп бар: ауелi – кокiрегi байлаулы берiк болмак керек; екiншi – сол нарсенi естiгенде я коргенде гибратлану (улгi, онеге, сабак алу) керек, конiлденiп, тушынып, ынтамен угу керек; ушiншi – сол нарсенi iшiнен бiрнеше уакыт кайтарып ойланып, конiлге бекiту керек; тортiншi – ой кеселi нарселерден кашык болу керек. Егер бiр кез болып калса, салынбау керек. Ой кеселдерi: уайымсыз салгырттык, ойыншы-кулкiшiлдiк, я бiр кайгыга салыну, я бiр нарсеге кумарлык пайда болу секiлдi. Бул торт нарсе – куллi акыл мен гылымды тоздыратугын нарселер". Бул создерден угатынымыз, егер бiлiмдi бойга сiнiрiп, умытпайтындай жасагымыз келсе, онда томендегiдей торт шартты орындау керек. Бiрiншiден, осы бiлiмдi аламын деп берiк шешiм кабылдау керек; екiншiден, барлык ынта-жiгердi салу керек; ушiншiден, iштен сол нарсенi бiрнеше рет ойга салу керек; тортiншiден, уайымсыз салгырттык, ойыншы кулкiшiлдiк, кайгыга салыну, баска кумарлыкка берiлу сиякты торт кеселден аулак болу керек. 

Тасыр адам рухани бiлiмдi дурыс кабылдай алмай, тез умытады. Ол есi жогары жетiлмегендiктен, рухани бiлiмдi есiнде узак сактап тура алмай, умытып кетедi. Сондыктан оган алган бiлiмдi талаппен унемi кайталау аркылы жадына терендетiп сiнiру керек. Сонда конiлiнiн козi ашылып, сергидi. "Пысыктау – бiлiм анасы" деген соз тегiн айтылмаган.

Кайталау кандай да болмасын бiлiм алудын негiзгi адiсiнiн бiрi. Сондыктан кайталауды Абай да бiлiмдi еске сактаудын бiр адiсi ретiнде корсеткен. Егер алган білімді бiр таулiктiн iшiнде кайталамаса онын сексен пайызы умытылады екен. Сондыктан есте узак калдыру ушiн таулiктiн iшiнде бiр кайталап, сонан кейiн уш рет жетi кун откен сайын тагы да еске тусiру керек. Ал озiн жан деп сезiнетiн рухани дарежесi жогары адамды алатын болсак, ол кандай да болмасын бiлiмдi, асiресе рухани бiлiмдi, бiр естiп алса узак уакыт умытпайтындай болып, оны жадына берiк сактайды. Себебi, ол бiлiмдi бiрден журек аркылы кабылдайды.

Не себептен адамдардын алатын бiлiмдерi, кабылдау денгейлерi, умытпау дарежелерi, білім алу адiстерi артурлi болады? Буган жауап ретiнде Абай: "Алланын хикметiн бiреуден бiреу аныгырак сезбекпен артылады" – дейдi. Алланын хикметiн сезу жолында, жогарыда айтылгандай, жан иелерi артурлi дарежелерде тур. Бул дарежелер олардын озін-озі тану денгейiн корсетедi. Бiреулерi оздерiн тан ретінде таныса, ал екiншiлерi оздерiн назік болмыстарымен (психикасымен) балайды, ал жогары жетілгендер оздерін жанмен балайды. Булардын озі коптеген дарежелерге болінеді.

Ен томенгiсi –озiн сырткы сезiм аркылы, ягни танi аркылы сезiну. Бул – жануарлар мен жас балага тан касиет. Жас бала тамак пен уйкыдан басканы керек кылмайды. Жануар да сондай, тек буган куйлеген кезде жыныс кажеттiлi мен кауiп тонгенде коргану инстинктi косылады.

Бiлiмдi кабылдап, оны еске сактау дарежесi буларда тек тан денгейiнде гана. Мысалы, жас бала колын бiр рет отка куйдiрсе, акылымен тусiнбесе де, ол екiншi рет отка колын салмайды. Будан жогары денгей – оздерiн назiк болмыс аркылы сезiну. Бул денгейде бiлiм iшкi сезiмдер, ягни ой-оріс, акыл-ес аркылы кабылданып, еске сакталады. Булардын еске сактау кабiлетiн бiлдiретiн жады – кыска жане узак – деп екiге болiнедi.

Адамнын узак жады назiк болмыстын сипаты жане адамнын жетiлуiне байланысты турлi дарежеде. Мысалы, карапайым адам Абайдын берген омірдін тупкі максатын естiп, оган мойын усынуы мумкiн. Бiрак былай шыкканнан кейiн ол естiгенiн умытып, кайтадан оз калпына келiп, фанилiк омірмен кетедi. Осы айтылгандарды улы Абай жерiне жеткiзiп, былай дейдi:

Мен жазбаймын олендi ермек ушiн,
Жокты-барды, ертегiнi термек ушiн.
Кокiрегi сезiмдi, тiлi орамды,
Жаздым улгi жастарга бермек ушiн.

Бул создi тасыр укпас, талапты угар,
Конiлiнiн козi ашык, сергек ушiн.
Тузу кел, кисык-кыныр, кырын келмей,
Сыртын танып iс бiтпес, сырын кормей.

Шу дегенде кулагын тосансиды.
Оскен сон мундай создi бурын кормей.
Тан каламын алдынгы айтканды укпай,
Жане айта бер дейдi журт тыным бермей.

("Мен жазбаймын олендi ермек ушiн". 1888 ж.)

Акыннын осы оленiнен коп нарсенiн манiн тусiнемiз. Бул оленде создi угарлык касиет, сонымен бiрге, ол создi калай тындау керек екендiгi, соз укпаудын жане озiнiн олен жазуынын себептерi коркем созбен журекке жеткiзе берiледi. Бiрак ол бул дарежеге узак уакыт бiртiндеп котерiледi. Онын алгашкы шарты дурыс адам болуга умтылу, ал ол ушiн ауелi имандылыкты кабылдау кажет.               

//3. Адам сатысы//

Екінші саты – "адам" сатысы, немесе, материалдык жетілу сатысы. Адамдардын санасынын жетілуіне байланысты бул сатыны торт денгейге болуге болады.

Бiрiншiсi, имандылыкка жетiп, омірдiн реттегiш тартiптерiн  кабылдагандар. Булар омірден сабак ала біліп, имандылыкка жетiп, реттегiш тартiптердiн комегiмен оз омірiн белгiлi бiр жуйеге салгандар. Реттегіш тартіптерді кабылдаудын аркасында олар келесi денгейге, материалдык даулетке котерiлуге мумкiндiк алады. Бул ушiн даулетке жету деген адамнын ынта-жігері болуы керек, ал даулетке жету ушін имандылыктын аркасында канагатка жетуі керек.
    
Екiншiсi, материалдык даулетке жету. Бул денгейдегi адамда канагат  сезiмi бар.  Сондыктан ондай адам материалдык игiлiкке жете алады. Бул денгейдегi пенде озiнiн омірлiк алгашкы муктаждарын  камтамасыз  етiп,  ендi  сезiмдерiн  тойындыруга умтылган адам. Келесі денгейге котерілу шарттары: ынта-жігері – омірдін кызыгын молырак кору, ал мумкiндiгi – материалдык байлыктын белгiлi бiр дарежеге жетуi.

Ушiншiсi, сезiм канагатына жету. Бул денгейде  адам  омір  лаззатын молырак алу ушiн озiнiн акыл-ес,  ой-оріс, мiнез-кулкын жетiлдiрумен  шугылданады. Омірдiн кызыгын абден корiп, белгiлi бiр дарежеге жетiп, барлыгынын алданыш,  откiншi екенiн сезгеннен кейiн,  омірдiн максаты, букiл болмыстын  манi  туралы  маселелерге  коніл  болуге  мумкiндiк алады. Сойтiп озiнiн тупкi болмысын танып-бiлу денгейiне котерiледi. Буган озін-озі тануга куштарланып омірдiн жогаргы лаззатын алуга умтылушылык пен фани омірдін жалыктыруы тірек болады. 
    
Тортiншiсi, озін-озі тануы, ягни озiнiн жан екенiн тусiнiп-сезiнуi аркылы адамнын рухани бiлiм жолына тусуi. Ол рухани бiлiм алып кана коймайды, сонымен бiрге  алган бiлiмiн омірде колдануга ден кояды. Сойтiп ол  жан  мен тан касиеттерiн айырып, озiнiн жан екенiн тусiнiп-сезiну аркылы жетiлудiн келесi сатысына отедi. Буган мумкiндiк – озiнiн Жогары Рухтын бiр болымсыз кiшкентай болшегi екенiн тусiнуi, ал ынта-жігері – Жогары Рухка кулшылык жасауда болады.

//3.1. Имандылык//

Жетілудін томенгі сатысынан, келесі, материалдык жетілу сатысына котерілу ушін бейберекет омірден, белгілі бір тартіпке багынатын ретті омірге кошу керек. Бейберекет омірдін кайгы-касіретінен жапа шеккен санасы томенгі адам белгілі бір жагдайларда озінін бакытсыздыгынын себебін тусінеді. Ол енді омірде булжымас, барлыгын реттейтін зандылыктар барын тусіне бастайды. Ол омірін дурыстау ушін озінін бурынгы жарамсыз адет, мінез-кулык, іс-арекет, ой-орістен кутылып, дурыс жолга тускісі келеді. Осылай оган болмыс зандылыгына деген сенім, ягни иман орнай бастайды. Ол омірдін реттегіш тартіптерін кабылдап, оны мултіксіз орындауга тырысады. Бул онын санасын адамдык денгейге котереді, ал озі адам сатысына отуге мумкіндік алады.

Омірді реттегіш тартіптердін негізі иманда, имандылыкта жатыр. Абай ілімі бойынша имандылык –   адам омірін болмыспен уйлестіретін ен куатты жане ен тиімді адіс. Егер омірдін туп маніне унілетін болсак, адамдык сипаттын озі осы имандылыктан басталады. Имандылык денгейіндегі адамнын негізгі касиеті - иман, ягни, сенім. Бул сенім омірдін зардабын коп коріп, коркыныштан пайда болган. Онын максаты – бейнеттен кутылу, сондыктан, отбасынын тыныштыгына коп коніл боледі, ал санасы – акыл денгейінде.

Иманнын не екенiн Абай  он ушiншi кара созiнде былай деп бередi:"Иман деген – Алла табарака уа тагаланын шариксиз (комекшiсiз, серiксiз), гайыпсыз (мангiлiктi), бiрлiгiне, барлыгына уа артурлi бiзге пайгамбарымыз саллала;у галай;и уасаллам аркылы жiберген жарлыгына, бiлдiргенiне мойын усынып, инанмак".

Сонымен иман дегенiмiз Алла тагаланын мангiлiктi, бiр, бар екенiне сену жане Онын пайгамбарымыз аркылы жiберген жарлыгына мойынсыну. Ал имандылык дегенiмiз иманды iске асыру, ягни болмыстын бiр себебi барына, ол барлыгына ортак зандылыктарга багынатынына сенiп, омірдi соган лайыктау. Бул букiл болмыс омірiнiн уйлесiмдiлiк тартiбi болгандыктан, имандылыкты кабылдауды материалдык жетiлу сатысынын басы, ягни салауатты омірдiн басталуы деуге болады. Материалдык жетiлу ушін салауатты омір керек. Сондыктан, салауатты омір мен материалдык жетілу мумкіндіктері бір-бірімен ундесіп, астасып жатады.

Абай иманга келудiн манызын корсетіп, арi карай иманга келудін жолдары акылымен далел тауып жане кiтаптан оку аркылы, немесе діни адамдардан естiп иманга келуге болатынын жазады. Тапкан иманга ие болып, оны арі карай улгайту, арине, онай іс емес. Иманды осіру тартібін Абай былай деп береді:

"Ендi мундай иман сактауга корыкпас журек, айнымас конiл, босанбас конiл керек екен... Иманга карсы келерлiк орында ешбiр пенде Кудай тагала кеншiлiгiмен кешедi-дагы демесiн, онын ушiн Кудай тагаланын гафуына (кешiру) яки пайгамбарымыздын шафагатына  (комегi) да сыймайды, мумкiн де емес. "Кылыш устiнде серт жок" деген, "Кудай тагаланын кешпес кунасi жок" деген жалган макалды куат корген мундай пенденiн жузi курсын".

Мiне, ойшыл иманнын манызын осылай корсетiп, онын дурыс болу жолын корсетеді. Сонымен бірге, иманды осіру ушін жасаган гибадаттын тазалыгы керек. Бул туралы Абай он екiншi кара созiнде былай дейді:"Лакин (бiрак), сондай адамдар толымды гибадатка гылымы жетпесе де, кылса екен. Бiрак онын екi шарты бар, соны бiлсе екен. Ауелi – иманнын игтикадын (ішкі манін) махкемлемек (бекітпек) керек, екiншi уйренiп жеткенше осы да болады гой демей, уйрене берсе екен. Кiмде-кiм уйренiп жетпей жатып, уйренгенiн койса, оны Кудай урды, гибадаты гибадат болмайды. Уа-лакин (ал бiрак), кiмде кiм иманнын неше нарсемен камалат (кемелдік) табатугынын бiлмей, канша жерден бузылатугынын бiлмей, басына шалма орап, бiрадар атын котерiп, оразашыл, намазшыл болып жургенi конiлге калын бермей турып, жыртысын салганга уксайды. Кузетшiсiз, ескерусiз иман турмайды, ыкыласыменен озiн-озi андып, шын дiни шыншылдап жаны ашып турмаса, салгырттын иманы бар деп болмайды".

Осы создерден адамнын рухани жолда жетiлуi ушiн, бiрiншiден, иманды бекiту керек, ал екiншiден, унемi уйренiп, рухани дами беру керек екенiн угамыз. Бул рухани жетiлудiн, ягни журектi тазарту жолынын шарты. Иман дарежесi, ягни сенiм дарежесi адамнын рухани денгейiн корсетедi. Адам негурлым даму барысында жогары котерiлсе, онын солгурлым иманы жогары болады. Онын жаны тазарган сайын иманы улгая туседi. Бул омір максатына толык жеткенше созылатын уздiксiз урдiс. Абай гибадатты улкен ынта-жiгерменен ыкыласпенен салгыртсыз дурыс жасау керектігін осылай тусіндіреді. Ол гибадатты иманнын таза болуын кадагалайтын кузетшiсi деп есептейдi.

Ауелде имандылыкты устау оте киын болады. Журектін тазалыгы оз дарежесіне жетіп улгермегендіктен, адам фани омірдiн кызыгына аландай бередi. Сойтiп ол кайтадан томенгi сатыга кулауы мумкiн. Ондай адамдар туралы Абай отыз тортiншi кара созiнде былай дейдi:

   "Жане ;амманы жараткан Кудай бар, ахиретте сурау алады, жамандыкка жазгырады, жаксылыкка жарылгайды,.. бегiрек есепсiз кинауы да бар, бегiрек есепсiз жетiстiруi де бар деп – барiне сендiк дейдi. Жок, онысына мен сенбеймiн. Олар сендiм десе де, анык акикат козi жетiп, ден койып, уйып сенбейдi. Ол екеуiне (барiнiн олетугынына жане Кудайдын барлыгына) анык сенген кiсiге уайым  ойлап  не  керек?  Осы  екеуiне  лайыкты жаксылыкты оздерi де iздеп таба бередi. Егер де осы екеуiне булдыр сенiп отырса,  ендi неге сендiре аламыз? Оны кайтып тузете аламыз? Оларды мусылман деп, калайша иманы бар гой деймiз?.. Онын несi адам?"

Адам денгейіне тек кана имандылык аркылы котерілуге болатынын Абай осылай білдіреді. Ол осы создерімен имандылыктын адам оміріндегі манызын анык корсетіп отыр емес пе? Себебі имандылыктын, ягни сенімнін улкен манызы бар. Сенім болганда гана адамнын санасы барлык хайуанаттарга ортак тандік санадан аса алады. Алла тагалага сену – адамнын хайуанаттардан негізгі айырмашылыгы емес пе. Иманды адамда жаксылыкка умтылу омір тартібі болгандыктан, ешкандай уайым (фанилiктi айтады) болмайды. Имандылыкты соз жузінде колдап, ал іс жузінде керісінше арекет жасайтындарды Абай мусылман деп те, адам деп те атагысы келмейдi. Осыдан данышпан мурасынын негiзгi туйiнi адамды тек кана омірдiн жогаргы максатына багыттау екенiн коремiз.

Корыта келе айтарымыз: Абай мурасы – имандылык айнасы. Имандылыкка торт турлi адамдар келедi. Бiрiншiсi, омірдiн кайгы-касіретінен кутылу ушін келгендер. Булардын журектерi омірдiн зардабымен бiртiндеп тазарган. Сойтіп, олар имандылыкка жетті.

Омір зардабы себептерін Абай ілімінен коре аламыз. Абай жеке адамдар гана емес, букiл адамзат когамы дурыс жетiлуі ушiн болмыс зандылыктарын жаксы тусiнiп, оларды булжытпай орындауы керек екенiн бiлдiредi. Адамзат когамында ол зандылыктар  жуйеленiп, кобiнесе  турлi реттегiш принциптер, тартiптер ретiнде калыптасады. Ол тартiптер толык орындалмай,  немесе мулдем  умытылган кезде когам омірi жетiлмек тура турсын, керiсiнше, кулдырау жолына туседi. Сол кезде материалдык алемнiн ак-кара, суык-жылы, жаксылык-жамандык, бакыт-зардап тарiздi, тагы сол сиякты екiудайылык касиеттерi адамга улкен сынак акеледi. Булардын табиги кубылыс екенi туралы Абай жиырма сегiзiншi кара созiнде корсетеді.

Адамнын жаксылык, не болмаса жамандык коруi озiнiн  болмыс зандылыктарын дурыс угып,  дурыс  орындауына, ягни имандылыгына байланысты. Адамнын аділет зандылыгы бойынша коретін корешегіне Кудай араласпайды. Егер пенденiн журегi ояу, имандылыгы жогары болып, напсiсiнiн кулы болмай, сезiмдерiн белгiлi бiр багытта тежеу аркылы омір тартiптерiн бузбай,  дурыс іс-арекет жасайтын болса, онын тагдыры да солай айкын, бакытты болады. Ал керiсiнше, тойымсыз сезiмдерiнiн ыркына берiлiп, тек кана оз кулкынынын кулы болып, баскалардын керегiн аякка басып, оларга касiрет акелетiн болса,  соган байланысты ерте ме,  кеш пе азапты тартады.

Табигаттын булжымас аділет заны бойынша "Не ексен – соны орасын" деген осы. Омірдегi барлык зардаптын себебi, мiне, осында. Бiрак бул да Жаратушынын адамга деген бір мейiрiмдiлiгi. Ауыртпалык адамды ойга калдырып, онын ой-орісін тазартып, имандылыкка келудi женiлдетедi. Бiрак бул имандылыка келудін ауыр жане узак жолы. Данышпан осылайша Танiрi озiнiн пенделерiн бiртiндеп уйретiп, дурыс жолга салып, омір максатына жетуге комектеседi деген ой тастайды. Бунын озi ал-Газалидiн бул омірдегi жаксылык та, жамандык та адамнын пайдасы ушiн  деген кагидасымен ундесiп жатыр.

Имандылыкка келетiндердiн екiншiсi – даулет  iздегендер. Мысалы, бугiнгi касiпкер бiр улкен iстiн алдында озiнiн жолы болуын Кудай тагаладан бiр рет жалбарына сурауы мумкiн. Егер, Кудай тагаланын ыркы болса, онын максаты орындалады. Будан умiтi оянган касiпкер екiншi, ушiншi рет жалбарынады жане онын натижесiн коредi. Сойтiп, ол ешнарсенiн себепсiз болмайтынына козi жетiп, ар iсiнде де жолы болуын сурап, Жаратушыга бетiн буратын болады. Осылай ол имандылыкка жетедi. Ол Кудайга байлык ушiн жалбарынады.

Ушiншiсi, омірдiн сыр-купияларын терендеп бiлгiсi келетiн бiлiмпаздар. Галымдардын кейбiреулерi табигат зандылыктарын зерттей келiп, букiл болмыстын жалпы зандылыктары барына козi жетiп, онын себебiн iздейдi. Бул ізденіс барлык себептердiн бiр себебi барын тусініп, сенген адамды имандылыкка жеткiзедi.

Тортiншiсi, Абсолюттiк Акикатты iздегендер. Булар болмыстын тупкі максатына умтылып, Алла тагаланын Озін іздеп ен жогаргы лаззатка умтылгандар. Булар – рухани жолга тускендердiн ен жогаргылары. Улкен талап, шын ниетiмен талпынган адамга омірдiн тупкi максатына жетуге мумкіндік бар.

Жетілу жолындагы адам Кудайдын Озіне сенiп, Онын сансыз коп куаттарына  сенiп, не болмаса олардын карiнен коркады. Имандылык кімге болса да адамгершiлiгін жоймай, дурыс омір суруіне мумкіндік береді. Санасы жогары адамдардын омірі оздерінін ішкі дуниесімен баскарылып, олар уят сезімін аякка баспайды. Ал санасы томен болып уят сезімдері оздерін баскара алмайтындарга дурыс омір суру ушін баска тартіптер керек. Оларга жасаган кателіктері ушін соган сайкес жазаларын беріп, табигаттын аділет заны барын сездіріп, бойларына сініру керек.

Жазадан корку оларды оздерінін адамгершiлiк касиеттерiн сактап, табиги мiндеттерiн орындауга мажбур етедi. "Гылым-білімді ауел бастан бала озі ізденіп таппайды. Басында зорлыкпенен яки алдауменен уйір кылу керек, уйрене келе озі іздегендей болганша. Кашан бір бала гылым, білімді махаббатпенен коксерлік болса, сонда гана онын аты адам болады". – деп жазады Абай отыз сегізінші созінде. Діннін де "Жаксылыгын ушін – жумак, жамандыгын ушін – тозак" деген кагидасы осы принципке негізделген болса керек.

Реттегіш тартіптерге имандылык кана емес, баска да жуйелер жатады. Халыктын улттык адет-гурыптары, салт-дастурлері, тіпті бір кездегі "Коммунизм курылысшысынын моральдык кодексі" де реттегіш тартіп бола алды. Мысалы, Кенес дауiрiнде укiмет орнаткан темiрдей катты тартiптiн аркасында урлык-карлык, жумыска шыкпай калу сиякты когамга зиянды арекеттер катты жазаланып отыргандыктан, аркiм озiнiн мiндетiн дурыс орындауга умтылды. Сонын натижесiнде алгашкы тартiптiн алi босансымай турган шагында Кенес елі жаксы жетiлiп, тiптi алдынгы катарлы капиталистiк елдермен узенгі кагыстырды емес пе?!

Манада айткан халыктын улттык мадениеті мен салт-дастурлері де адамнын адамгершілігін жогалтпауына улкен ыкпал болып табылады. Халыктын улттык дастурін бузу когамга карсы арекет деген соз. Сондыктан олар катты жазалануы керек. Бурын бейберекет, калай болса солай омір сурiп журген адамга озін дурыс жолга салу ушін онеге керек. Сондыктан ол рухани жетілген, имандылыгы жогары кiсi іздеп, немесе озіне жаксы когам іздеуі керек. Бул онын дурыс жолга тусуін женілдетеді. Сонда ол тузелейiн деп тузелмейдi, жаксы адамды ренжiтуден, коршаган ортанын тартiбiн бузудан корыккандыктан, не болмаса оны сыйлагандыктан тузеледi. Сондыктан пенде адам болуы ушiн не Кудайдан, не болмаса Онын куаттарынан, кала берді бузуга болмайтын аділет зандылыгынан коркуы керек.

Адам санасынын томенгi денгейінде баска козгаушы куш жок. Муны бугiнгi заман озгерiстерiнен корiп отырмыз. Демократия орнап, жазалау каупi томендегеннен кейiн урлык-карлык, зинакорлык, пара алушылык, кызмет бабын пайдаланушылык, сыбайластык, коррупция, жумыстан кашушылык тарiздi когамга зиянды аділетсіздіктердін бетке шыгуы – осынын корiнiстерi. Булар – Абайдын "Жумысы жоктык, тамагы токтык – аздырар адам баласын"– деген данышпандык созінін далелі.

Имандылыкка халкымыздын гасырлар бойы жинаган адет-гурып, салт-сана болып калыптаскан тажірибелеріне коса улттык психология, адептік нормалары, халыктын турлі наным-танымдары жататыны белгілі. Булар да турлі реттегіш тартіптерді курайды. Оларга, айталык, улкен кісінін жолын кесіп отпе, анана катты сойлеме, нанды аякка баспа, акты токпе, гулді жулма, кокті баспа, малды баска урма, карлыгаштын уясын бузба, "жок" деп  айтпа, адамга карап тукірме, кешке карай коніл сурама, бейуакытта жылама, уйде ыскырма, пышакты шалкасынан койма, біреуге кару кеземе, тандайынды какпа, борігінді теріс каратып киме, мойнына белбеу салма, отпен ойнама, екі езуінді керме, пышактын жузін жалама, адамды саусакпен санама, кустын уясын бузба, тісінді шукыма, кулді шашпа, суга дарет сындырма, шелектегі суга аузынды батырма, шашты аяк астына тастама, кудыкка тукірме, киімнін жагасын баспа тарізді тартіптер жатады.

Мухтар Шахановтын пайымдауына караганда казакта мундай создер 240-тан асады. Булардын кейбіреулерінін тупкі мані бірден тусінікті бола бермеуі де мумкін. Себебі бул зандылыктар адамнын психологиясымен, дуниенін корінбейтін назік сырларымен байланысты корсетеді. Кокірек козі ашык адамдар булардын барлыгын тусіндіріп бере алады. Ал карапайым адамдарга олардын кейбіреулерін тусінбесе де мултіксіз орындагандары абзал. Сонда ол табигаттын коптеген кесапаттарынан аулак болады.

Реттегіш тартіптердін басты кайнар козі – дін. Адам  омірiн реттейтiн тартiптер исламиятта молынан берiлген. Діни салт дастурден баска, олардын ен карапайым турлерi:  адамнын мiндеттi турде отбасылы болуы, саби суюi, еркек баласы болуы, уй салуы жане тагы сол сияктылар.  Мiне осылар сиякты тагы  да  коптеген  реттегiш  тартiптердi булжытпай устану букiл когам омірiнiн жуйелi дамуынын кепiлi болып табылады.

Адам омірiн реттейтiн тартiптер руханиятка салынган сокпак тарiздi, ягни имандылыктын алгашкы шарты. Имандылыгы томен когамдарда бул  принциптер моральдык-этикалык олшемдермен, карабайыр турлі кодекс жазбалармен  реттеледi.  Касиеттi жазбаларда берiлген реттегiш тартiптердiн сырткы манiнен баска, адам козiнен сырт калатын iшкi  манi  де болады.  Оны толык тусiну кобiнесе онайга туспейдi. Сондыктан реттегiш принциптер коп талкыга салынбай мултiксiз  орындалганда гана толык натижесiн бередi.  Адамнын, тiптi букiл когамнын жетiлуi осы реттегiш тартiптердi орындау дарежесiне  тауелді.

Реттегiш тартiптер адамнын сезiмдерiн ауыздыктап, напсiге жол бермеуiне,  жарамсыз iстерден коргап,  сабырлы  болуга уйретедi.  Сойтiп адамнын iшкi дуниесiнiн бiртiндеп тазаруы барысында кокiрек козi  ашылып, жанынын оянуына жагдай туады.

     Реттегiш тартiптердi – адамнын дамуына септесетін жане оган богет болатын – деп екiге болуге болады. Комектесетiн реттегiш тартiптерге имандылыктын тiрегi болып табылатын торт принцип жатады. Олар: iшкi жане сырткы тазалык; аскеттiк  немесе  такуалык (жогары максат ушiн озiне ынгайлы жагдайлардан бас тарту); кайырымдылык жане шыншылдык. Булар адамнын материалдык  жане  рухани жетiлуiнiн барлык нормаларын камтиды. 

Адамнын да, когамнын да жетiлу дарежесi осы тортеуiнiн таза усталуына байланысты. Себебi, булар адамнын iшкi жане сырткы болмысын тарбиелеуге арналган. Абай булар туралы "Алланын Озі де рас, созi де рас" оленiнде, отыз сегiзiншi кара созiнде анык бiлдiредi. Реттегіш тартіптерге Абайдын "Бiр  даурен  кемдi кунге – бозбалалык",  "Жiгiттер ойын арзан,  кулкi кымбат",  "Бiреудi коркi бар деп жаксы  корме", "Базарга,  карап  турсам,  аркiм барар",  "Гылым таппай мактанба", "Ауелде бiр суык муз – акыл зерек",  "Интернатта  окып  жур" тарізді шыгармалары арналган.   

    Жетiлуге богет болатын тартiптер: арак-шарап, нашакорлык тагы баскадай адамнын жуйкесiн коздыратын нарселердi колдану; зинакорлык; харам тамак iшу; карта сиякты кумарлыкты коздыратын  ойындар. Булардын адамнын сырткы жане iшкi жан дуниелерiн кiрлетiп,  тоздырганнан,  адамды аздырганнан  баска  пайдасы жок. Абай оз  шыгармаларында  ретсiз бейберекет омірдiн зардабын корсете отырып, аркiмдi реттегiш тартiптердi катан устануга шакырады. Себебi булар имандылык тiрегi болып табылады.

//3.2. Байлык денгейі//


Материалдык даму сатысынын екінші денгейі – даулетке жету. Адам имандылык  жолына тусiп, соган байланысты рухани, адамгершiлiк, когамда  кабылданган моральдык-этикалык тартiптердi  дурыс орындап,  турлi реттегiш тартiптердi басшылыкка алатын  болса, акыры омірi де бiр арнага тусiп,  кызыгы кобейiп,  киындыгы азая бермек. Иманды адамда канагат сезiмi пайда болады. "Канагат – карын тойгызар" – дейді халык. Сойтіп, канагат озiн даулеттi сезiнуді женілдетеді. Бул – даулетке жету кепiлi. Даулеттi сезiну адамнын таубешілік, канагат сезiмiне байланысты. Табесі, канагаты бар адам калтасында канша акша болса да озін бакытты сезінеді. Себебі, ол барлыгы мейірімді Алла тагаланын ракымына байланысты екеніне толык сенеді. Ал егер канагат сезiм жок болса, онда адам канша байыса да оган унемі бір нарсе жетіспейді. Сойтiп ол озiн ешуакытта даулеттi санай алмайды.

Имандылыгы жок, канагатсыз адамдар мал-дуниесi канша коп болса да сарандыктан шыга алмайды. Бул – тойымсыздык, озi тойганмен козi тоймайды. Ягни канагаттын антиподы – тойымсыздык. Имансыздык пен имандылык бiр-бiрiмен калай уйлеспейтiн болса, канагат пен тойымсыздык та бiр-бiрiмен солай уйлеспейдi. Сондыктан даулетке жету имандылык бар жерде гана мумкiн. Мунын озi материалдык жетiлудiн келесi денгейiне тек кана имандылык аркылы жетуге болады деген соз. Сондыктан имандылык денгейi болмай даулетке жетуге, ал даулетке жетпей келесi сезiм канагаты денгейiне котерiлу мумкiн емес. Абай шыгармалары мiне осы реттілікті ашады.   

Иманды адам ен ауелi озiнiн табиги мiндеттерiн, ягни ата-аналык, балалык сиякты жеке басынын дурыс орындайтын болады. Ол реттегіш тартіптерге багынгандыктан, каражатты калай табу керек екенін біледі. Сонымен бірге, тапкан каражатын дурыс пайдаланады. Бул оны біртіндеп даулетке жеткiзедi.
    
Даулетке жету денгейiндегi адамда терен рухани бiлiм жок. Ол тек кана омір зандылыгын бузбайтын, адал енбек етiп,  аділ омір суретiн адам. Бундай адам туралы Абай озiнiн жиырма бесiншi кара созiнде былай дейдi: "Балаларды окыткан  да  жаксы,  бiрак кулшылык кыларлык кана, туркi (тiлiн) танырлык кана таза окыса болады.  Онын ушiн бул  жер дарулхарап (кауiптi),  мунда ауелi мал табу керек, онан сон араб, парсы керек. Карны аш кiсiнiн конiлiнде акыл, бойында ар, гылымга кумарлык кайдан турсын? Асап-iшуге малдын тапшылыгы да, агайыннын араздыгы да – артурлi  палеге, урлык, зорлык, кулык, сумдык секiлдi нарселерге уйiрлендiруге себеп болатугын нарсе. Мал тапса, карын тояды. Онан сон, бiлiм тугiл онер керек екен. Соны уйренейiн не балама уйретейiн деп ойына жаксы туседi".
   
 Мiне, Абайдын бул данышпандык созiнде соз болып отырган адамнын болмысы берiлген. Бул адамнын арi карай жетiлуiнде манызды орын алатын кезен. Абайдын айтуынша, оку-бiлiм, онер уйрену тарiздi озiн жетiлдiру тек карын тойганнан сон болмак. Ауелi материалдык даулетке жету барлык жан иелерiнiн максаты. Ягни, адамнын рухани жетiлуi ушiн ауелi омір суруге колайлы жагдай болсын. Уйленiп уй болып, бала-шагалы болганнан кейiн оларга таршылык корсетпей, турмыс-тiршiлiгiне кажеттi  тагаммен, киiм-кешекпен камтамасыз ету керек. Ол ушiн адам когам омірiне араласып, турлі уйымдар-когамдастыктарга кіріп, енбек етiп, каражат,  мал табады.  Мiне осы тарiздi омірлiк кажеттіліктерге колы жеткеннен кейiн гана адам озiн арi карай  жетiлдiруге  конiл  боле алады. Сойтіп бакыт сезіміне болене алады.
   
  Осы денгейдегi карапайым адамдарга Абай кобiнесе енбек етудi, мал  табудын  жолын  уйренудi  усынган. "Акыл  даулетке бiтпейдi, акылга даулет бiтедi, – дептi Абай Даулетиярга.  – Акылды орнымен жумсап, бакыт, даулет табу – арбiр адамнын жiгер, талап, кайраттылыгына, енбек, онерiне байланысты". Стамбек дегенге ол: "Кедейлiктен енбек кылсан кутыласын, жалгыздыктан коппен пiкiрiндi коссан кутыласын", - деген. "Енбек етсен ерінбей – тояды карнын тіленбей." – деген мателге айналган, улагатты созі де осы катардан. Бул денгейге жете алмай жургендерді "Талай соз будан бурын коп айтканмын" оленінде : "Не гылым жок, немесе енбек те жок, Ен болмаса кеттін гой мал бага алмай." – деп мусіркей сойлейді. Сондыктан кайтсен де мал тап, енбек ет. Бірак келесі денгейге котерілу ушін имандылыкты осіру керек екенін умытпа. Сондыктан малды кулык, сумдыксыз озіннін адал енбегінмен табу керек. Айтпесе ондай енбектін пайдасынан корі зияны коп болып кетеді дегендей, акын былай деп жазады:

Тауекелсіз, талапсыз мал табылмас,
Енбек кылмас еріншек адам болмас.
Есек котін жусан да мал тауып кел,
Колга жукпас, еш адам кеміте алмас.

Кулык, сумдык, урлыкпен мал жиылмас,
Сум напсін уйір болса, тез тиылмас.
Зиян шекпей калмайсын ондай істен,
Мал кетер, мазан кетер, ар буйырмас.

("Аш карын жубана ма май ас жемей", 1895 ж.)

     Ойшылдын осы гибратты создері асіресе бугінгі жана бой котеріп, байып келе жаткан бизнесмен, коммерсант делінетін жастар ушін оте манызды. Себебі кейбір жас бизнесмендер арасында колына жинаган аздаган каражатын напсінін сонына салып, оздерінін енбегін, елдін байлыгын боска расуа кылып, шашып жургендер бар. Оларга улы ойшыл "Сум напсін уйір болса, тез тиылмас." – деп ескерту жасагандай болады. Одан да тапкан байлыгынды халык ушін пайдаланып, оз болмысынды тузетуге жумсап, арі карай жетілуге умтыл дегендей болады.

Сонымен бірге, максат жалгыз "курсак камын ойлау" болса, даулетке жеткен адам сонымен канагаттанып, арi карай талпынбаса омірдiн негiзгi максатын есiнен шыгарып алуы мумкiн. Негiзгi максатынан айрылган адам конiлiн омірдiн шыргаландарына аударып, одан шыга алмай шырмалып калады. Сондыктан ойшыл бул денгейдегi адамдар колы жеткен азын-аулак мал-даулетпен токырап калмай, жетiле тусуге, кокiрек козiн ашып, келесi денгейге котерiлуге жол сiлтейдi. Ол озінiн ушiншi кара созiнде:
   
 "Казактын бiрiнiн-бiрiне каскунем  болмагынын, бiрiнiн тiлеуiн бiрi тiлеспейтугынынын, рас созі аз болатугынынын, кызметке таласкыш болатугынынын, оздерiнiн жалкау  болатугынынын себебi не?" – деп адам мiнезiнiн коленке жактарын тiзе келiп сонын себебiн озi арi карай былай деп тусiндiредi: "Мунын барi  торт  аякты  малды  кобейтемiннен  баска  ойынын жоктыгынан, озге егiн, сауда, онер, гылым – солар секiлдi нарселерге салынса, булай болмас едi".
 
 Мiне, данышпан томенгi денгейдегi бейбактарга "енбек ет, мал тап" десе,  оган  жеткендерге "оны енді таста, онан да жогары максат бар, соган умтыл" дегендей олардын алдына баска мiндеттi колденен тартады.  Уйткенi муктаждыктан кутылып, белгiлi молшерде мал-дуние жинаган  адам  оз алдына биiгiрек максат коюга,  бурынгы шенберден кенiрек ойлауга мумкiндiк алады. Имандылыгы арi карай дамыганда тамагы тойып, "артурлi палеге, урлык, зорлык, кулык, сумдык секiлдi нарселерге" бармайды. Бул онын назiк болмысын, акыл-ес, ой-орісiн тазартады. Егер адамнын имандылыгы оспесе, ол сол денгейде тусалып калады, тiптi томен кулдырауы да мумкiн. Буларга Абай "Тамагы токтык, жумысы жоктык аздырар адам баласын" деп ескертедi.

    Сойтiп ізденгіш адам омірден  канагат  алып, лаззаттангысы келедi. Онын санасы енді тан денгейінен котеріліп акыл-ес денгейіне жетеді. Мундай адам бiлiмге, онерге, турлi ойын-сауык, кызыктарга конiл боле бастайды. Бул –онын келесi денгейге, сезiм канагаты денгейiне котерiлуiнін, озінін сана-сезімін арі карай дамытуынын кепілі.

//3.3. Бакыт іздеу//



Имандылыгы белгiлi бiр дарежеге котерiлiп, осу, дамудын сезiм канагаты денгейiне жеткен адамдар ендi омірдi тан кумары аркылы гана емес, одан жогары оздерiнiн iшкi сезiмдерi аркылы сезiнiп, омір кызыгын баска жолдармен де ала бастайды. Олар даулетке жеткен сон ендi омір кызыгын корiп-бiлуге, сол аркылы фани омірдiн кызыгына батып, бакыт кушагына умтылады. Бiрак бакытты сезiну дарежесi артурлi болатыны белгiлi. Бул аркiмнiн жетiлуiне байланысты. Мысалы, нажiспен коректенiп,  шалшыктын ортасында жаткан доныз да озiн бакытты сезiнуi мумкiн. Ал адам оны бакыт деп есептемейдi. Себебi доныз бен адамнын бакыт сезiмдерiнiн айырмашылыгы улкен.

Абай кырык тортiншi кара созiнде мен боламын деп талаптанган адамга "ауелi кокiректi тазалау керек, онан сон гибадат кыл" –  дейдi. Сойтiп адам жетiлу жолына тусуi ушiн ауелi кокiрегiн тазартуы керек. Сонда онын сезімдері тазарып, жогары лаззатты іздей бастайды. Кокiрек козi рухани бiлiм аркылы ашылады. Сондыктан ойшыл оныншы кара созiнде былай дейдi: "Кош, суйтiп журiп-ак мал таптын, байыдын. Сол малды сарып кылып, гылым табу керек. озін таба алмасан, балан тапсын, гылымсыз ахирет те жок, дуние де жок. Гылымсыз окыган намаз, туткан ораза, кылган хаж, ешбiр гибадат орнына бармайды".   

Ойшылдын бул арадагы гылым деген созі казіргі замандагы тусініктегі жогары оку орнын бітіру гана емес, сонымен бірге рухани денгейді котеруді білдіретінін естен шыгармау керек. Рухани денгейге байланысты бакыт сезiмі артурлі денгейде. Жан иесiнiн рухани дарежесi котерілген сайын, онын бакыт сезiмi де  котеріле береді. Сондыктан "бакыт" деген тусiнiк аркiмде артурлi жане карапайым омірде курделi маселе. Онын себебiн біраз тусiндiре кетейiк.

Адамнын бакыты – сол саттегi лаззаттану шагы. Ал, ен жогаргы лаззат жаннын Алла тагаламен байланысу кезі. Бiрак бул денгейге жету аркiмнiн колынан келе бермейдi. Себебi, фани омірде жан тазалыгына жету оте киын шаруа. Абай кырык ушiншi созiнде  жазганындай "Адам углы екi нарседен: бiрi - тан, бiрi - жан". Сондыктан, адам лаззатты тан аркылы, немесе жан  аркылы  алуы  мумкiн. Арi карай Абай адам лаззатты тан аркылы калай алатынын тусiндiредi. Ойшыл жаннын сырткы хабарды бес сезiм мушелерiмен кабылдап, турлi асер алатынын айтады. Бул – сырткы сезім. Егер алган асер жаксы болса – куанып, лаззаттанамыз, ал жаман болса – ренжiп, кайгы шегемiз. Сонымен бiрге, сезiм дегенiмiз сезiм мушелерiнiн кабылдагандары гана емес, одан да кен денгейде тусiндiрiлетiн кубылыс. Сезiм мушелерi аркылы омір корiнiстерiн бiздiн танiмiз сезiнедi. Бул – турпайы физикалык алем. Козбен корген, кулакпен естiген, мурынмен иiскеген, тiлмен алынган дам жане дененiн терiсiмен алынган хабарлар акыл-ес аркылы конiлге тусiп суреттеледi. Бул – ішкi сезiм. Осыдан бiлетiнiмiз, сезiмге сырткы сезiмдерден баска адамнын iшкi дуниесiнiн кубылыстары жатады. Сырттан алган хабарлар бiздiн акылымызга келiп тускенде ми компьютер тарiздi оны саралап корыта бастайды. Сойтiп онын жаксы екенi, не болмаса жаман екенi, ягни кабылдауга болатыны, немесе болмайтыны аныкталады.

Ал егер омірдiн осы кубылысын акылдан жогары турган есiмiз аркылы талкылайтын болсак, онын манiне теренiрек унiлiп, пайда болу себебiн, келешекте болатын салдарын да бiле аламыз. Сойтiп, озiмiздiн оган деген ойымызды, калау-ниетiмiздi бiлдiремiз. Бул кезде куаныш-кайгы, суйiспеншiлiк, мейiрiмдiлiк, ракымдылык, ашу-ыза, коркыныш, окiнiш, кызганыш, алдау, ар-уят, оркокiректiк, ренiш, тан калушылык тарiздi баскадай да сезiмдерге боленуiмiз мумкiн.

Жан рухпен хабарды сезiм мушелерi жане акыл-ес аркылы алатын болгандыктан, тускен хабардын рухани денгейі солардын тазалыгына байланысты болады. Сондыктан сезiмдердi рухани жолмен, ен болмаса эстетикалык тарбие комегiмен жетiлдiрудiн манызы бар.  Егер сезiм мушелерi таза болмаса,  онын берген хабарлары да лас болып, жаннын алатын лаззаты азаяды. Жаннын озi ауелден пак,  сондыктан  ол  тазалык  аркылы лаззаттанады. Жаннын алатын лаззатынын жогарылыгы оган тускен хабарлардын тазалыгына байланысты.

Окiнiшке карай, кунделiктi омірде адамдар имандылыктын томендiгiнен оздерінін назарын калай карай, не нарсеге багыттауды білмейді. Маселен, соз бостандыгын дурыс пайдалана алмаудын натижесiнде теледидар, газет-журналдар тарiздi акпарат куралдарынын бетiнде берiлiп жаткан кейбір сапасыз хабарларды алайык. Булардын рухани жетiлуге улкен зиян келтiретiнi белгiлi. Ондай хабарга уйiр адамдар кокiрек коздерiн шел баскан, жандары уйкыда болгандыктан, оздерiнiн бакытсыздыгын сезiнбейдi. Iшкi жан дуниесi алi тазармаган адам омірдiн лаззатын толык  ала  алмайды.

Адам жогаргы лаззатты, нагыз бакытты жан аркылы алады. Ал таза рухани жан лаззатты Жогары Рухпен тура байланыста, материалдык денеден тыс, тiкелей алады. Сондыктан, шел баскан сырткы сезiм мушелерi аркылы жанды канагаттандыру мумкiн емес. Сезiмдер материалды болгандыктан, олар рухани лаззатты кабылдай алмайды. Жан рухани кумарын кандыра алмай ашыгып, букiл адам болмысы сергелденге тусiп, жан иесiн туйыкка тiрейдi.  Осынын салдарынан жан омірден тунiлiп, барiнен жалыгады. Бул туралы Абай жиырмасынша созiнде былай деп жазады:  "Тагдырдын жарлыгын бiлесiздер – озгерiлмейдi. Пендеде бiр iс бар  жалыгу  деген. Ол – тагдырда адаммен бiрге жаратылган нарсе, оны адам озi тапкан емес. Оган егер бiр iлiксе, адам баласы кутылмагы киын.  Кайраттанып,  сiлкiп тастап кетсен де,  акырында тагы келiп женедi. Акылы тугел, ойлы адамнын баласы байкаса, осы адам баласынын жалыкпайтугын нарсесi бар ма? Тамактан да, ойыннан да, кулкiден де, мактаннан да, кербездiктен де, тойдан да, топтан да, катыннан да конiл аз ба, коп пе, жалыгады. Онын ушiн барiнiн гайыбын коредi, баянсызын бiледi, конiлi бурынгыдан да суи бастайды. Дуние бiркалыпты турмайды, адамнын куаты, гумыры  бiр калыпты турмайды. Арбiр макулыкка Кудай тагала бiркалыпты турмакты берген жок".

     Ойшылдын осы создерiнен коп  нарсенi  угуга  болады. Бул фани омір жалган, тураксыз. Жан канагат ала алмагандыктан адам барiнен де жалыгады. Бiрак жалыгу деген акылы тугел, ойлы адамнын баласына гана лайык. Акылсыз адамдар жалыгуды бiлмей, фани кызыгын алган устiне ала бергiсi келедi. Себебi олардын журегi алi уйкыда, жандары тазармагандыктан, омірдiн жогары денгейiн біліп, сезiнбейдi. Ондай адамдарды Абай "Партия жиып пара алган, пейiлi кедей байлар" деп багалайды.  Буларды  Руми, баска да ой алыптары тарізді Абай оздерiнiн  бакытсыз екенiн сезбейтiн малмен салыстырады. Ол бул туралы пiкiрiн толыктырып, алгi кара созiн былай деп жалгастырады:"Бiрак осы жалыгу  деген  арненi  корем  деген,  коп  корген, дамiн,  багасын,  барiнiн де баянсызын бiлiп жеткен,  ойлы адамнан шыгады. Соншалык гумырынын баянсызын,  дуниенiн  арбiр  кызыгынын акырынын шолактыгын корген-бiлгендер тiршiлiктен де жалыкса болады. Булай болганда акымактык, кайгысыздык та бiр ганибет  (олжа) екен деп ойлаймын".

    Арине, ойшылдын бул создерiнен акымак болган жаксы екен деген ой  тумаса керек. Ол бул арада акылды адамнын касиетiн гана берiп отыр.  Акылды адам фани омірдiн откiншi, жалган екенiн тусiнiп, жаны киналгандыктан тiршiлiктен де бас тартуы мумкiн. Сойтiп омірден бакыт таба алмай, "байлар да жылайды". Мысалы, турмысы жетiлген бай саналатын батыс елдерiнде рухани тыгырыктан шыга алмай маскунемдiк, анаша тарту, зинакорлыкка урынып, не болмаса озiне-озi кол салып бул омірден мезгiлсiз кетiп жаткан адамдар аз емес. Бул – олардын жандарынын ашыгып азаптануынын корiнiсi. Адамнын осындай жагдайын Абай бiрiншi кара созiнде: "ендi  калган омірiмiздi кайтып,  не кылып откіземiз? Соны таба алмай озiм де кайранмын" деп бiлдiредi.

Абайдын он  бесiншi  кара созiнен естi кiсi мен есер кiсiнiн арекетiн салыстыруга болады. "Ауелi - пенде адам болып жаратылган сон, дуниеде ешбiр нарсенi кызыктамай журе алмайды" деп омірден лаззат iздеу барлык жан иелерiне тан касиет екенiн тагы да атап корсетедi. Адам озiнiн  максатына  жеткен кезде бойында мастану асерi пайда болады. Естi адам мундай кезде ол сиякты  жарамсыз  асерге  тугел берiлiп кетпей, озiн устай бiлiп, омірден таглым алып, оз болмысын тазартып,  жетiле бередi.  Ал есер адам болса сезiмдерiн  баскара  алмайды,  ар iстiн керектi молшерiн де бiлмейдi,  сондыктан ондай  жагдайда  "...  ер-токымын тастап,  боркi  тусiп калып,  етегi атынын к...н жауып кетiп,  екi козi аспанда,  жынды кiсiше шаба берудi бiледi екен,  соны кордiм" – дейдi. Ондайлар сезiмдерiнiн кулына айналып, тойымсыз напсi ыкпалымен томен кулдырайды. Бойларына турлi жаман касиеттердi жинайды.
   
Имандылыгык катар жетілмеген жагдайда сезiм канагатына жеткен адам жан кумарын умытып, озін-озі дене деп таныгандыктан, барлык куш-куатты тан мен назiк болмыстарына жумсайды. Булар туралы акын "Дененiн барша куаты онерге салар бар кушiн" – дейдi. Сойтiп олар Алла тагаладан спортпен, гылыммен, турлi онермен шугылдану, байлык жинау  немесе  мансапкорлыкка  салыну  тарiздi фанилiк тiлектердi сурап, лаззат табады. Асемдiк, сулулыкка умтылу да осыдан   шыгады. Олар атак-данкты терiс кормейдi. Мундай адамдар кол жеткен жетiстiктерiн корсетiп, мактан етуге бейiм.

Кейбiреулерi озiмшiлдiк мiнездер байкатуы да мумкiн. Кай кайсы да оздерiнiн беделi ушiн арекет етедi. Бул жагдай когамдагы тартысты басендетпейдi, керiсiнше удете туседi. Бугінгі кундердегі модадан шыкты деп уйіндегі жи;аздарын ауыстырып, не болмаса бір-бірімен басекелесіп той-домалакты рабайсыз молайтуы осынын корінісі. Фанилік омірде басекелесу деген адет бір жагынан коптеген зардаптын себебі болады. Мысалы, жуырда екі адамнын мынандай ангімесіне куа болдым. Екі адамнын бірі озінін кызына тортінші сынып бітірген кешіне сегіз мын тенгенін койлегін сатып аперіпті. Екінші адамнын "Бул ажесінін бір айлык зейнетакысы гой, соншалыкты кымбат койлекті неге апердін?" – деген сурагына "Барлыгы да кыздарына сондай койлек аперіп жатыр, мен кызымды олардан кем киіндіргім келмейді" – деп жауап берді. Банктен ссуда (несие) алып, карызданып кырык жылдык мерейтойын улкен мейрамханаларда откізіп, тойлап жаткандар бар. Міне осындай басекелік букіл когамдык сананы жайлап, оріс алган жай бар.

    Осылай, копшілік арнеге кумартып омірдiн агынымен омір суре бередi, соган оздерi риза. Ал кейбiр акылдылары бул омірдiн кызыгына абден тойып, жалыгып, туйыкка тiреледi. Абай ілімі бойынша сезiм канагатынын уш денгейiн корсетуге болады.

     Бiрiншiсi, омір хикметiн  корсе  де,  онын манiн укпаган, озiнiн омірдегi  орнына  толык  канагат ететiн,  басканы керек кылмайтын, кайгы-мунсыз ой-орісі шектеулі адамдар. Олар азаппен омірiн кешедi. Бірак оны оздері білмейді.
      
Екiншiсi, бул омірдiн барлык кызыгын корiп болган, бiрак онын барлыгынан  жалыккан, ендi тыгырыкка тiрелiп, одан жол тауып шыга алмай журген ойлы адамдар. Жанга баткан кайгы-касiретке шыдамай, озiне-озi кол салушылар осылардын арасынан шыгады.
    
Ушіншісі, омірдін кызыгы тек кана тан кумары емес, одан да жогары ман барын  тусіне бастаган, имандылыгы жетілген адамдар. Жетiлудiн бул дарежесiне адамдар оте сирек жете алады. Ондай адамдар танiн канагаттандыруды койып, ендi жанын канагаттандыруга умтылады. Осылай олар рухани тыгырыктан шыгады. Олар бул фани омірге деген кумарлыгы азайып, оган байланбай, ендi рухани iзденiс жолына туседi.
   
Абайдын оз омірi осыны корсетеді. Ол даулеттi ортада омірге келгендiктен омірiн осы сезiм канагаты денгейiнен бастады. Фанилiк барлык кызык жалыктырганнан кейiн ол рухани iзденiске туседi. Сойтiп жана денгейге котерiле алды. Арi карай жетiлу жолымен ол хакiм денгейiне дейiн жетті. Абайдын бiрiншi кара созi мен коптеген олендерi мiне осыны корсетедi.
   
Жан лаззатка толы болгандыктан, адамнын лаззатты iздеуi табиги нарсе. Бул букiл болмыс омірiне рахат лаззат берiп, онын тiршiлiгiн жiгерлендiрушi куш болып табылады. Жан иелерiнiн барлыгы да iзденiсте. Бiрак олардын  копшiлiгi рухани бiлiмнiн жоктыгынан лаззатты баска жерден, ол жок жерден iздеп адасуда.  Рухани бiлiм алып, имандылыгы оскен сайын адам озiнiн адасканын бiле бастайды. Сойтiп, ол рухани омірге умтылады. Бул  букiл  когамнын  жетiлу кепiлi. Жаннын жетiлу дарежесi онын ояну денгейiне байланысты. Жан оянган сайын жетiлуге умтылыс та  улгая  бередi.  Бунын озi жетiлу ушiн журекті тазарту керек екенiн бiлдiредi. Журек тазарган  сайын жан тандi билеп, адамнын жан кумарлыгы осе береді.

Рухани бiлiмге ие болган адам болмыс зандылыктарын игередi. Ол бул омірдiн кайгы-касiретке толы уакытша екенiн, адам омірiнiн негiзгi максаты – мангiлiктi жогары лаззатка умтылу екенiн тусiнгенде бул фани омірге козкарасы озгередi. Ол ендi бул омірдi озiн канагаттандыру ушiн емес, салауатты омір салтымен озiн-озі тану аркылы рухани болмысын тануга тура багыттайды. Рухани бiлiм молайган сайын алем зандылыктарын тусiнiп, кокiрек козi ашылганнан кейiн омірiн бiр жуйелi калыпка келтiреді. Ал, мундай рухани бiлiмдi Абай керегiнше берген.

Бул денгейде рухани жолда журген адам урей-коркыныштан арылады дедік. Иа, фани алемнiн бiр касиетi – коркыныш. Бул жан иелерiнiн барлыгына тан. Хайуанаттар жанын коргаса, ал адамдарда жумысын, отбасын, ултын, жерiн, дiнiн, мемлекетiн коргау болып шенберi кени бередi. Осылардын барлыгы урей мен коркыныш тудырады. Имансыздар ушiн ен улкен коркыныш – алдында турган олiм коркынышы. Барлык жан иелерi жанталасып коргануга мажбур. Коргануга умтылу – адамзат когамындагы материалдык оркениеттін бір себебі. Корганыс – материалдык алемде омір суретiн жан иелерiнiн торт (уйкы, тамак табу, урпак калдыру, коргану) арекетiнiн бiрi. Кудай тагаланын салганымен омірдiн турлi жылтырактарынын кызыгын куып, сезiм канагатымен журген адамнын козіне "Коркыттын корі" елестемек. Онын максаты озгерiп отыратындыктан, омірi турлi шыргаланга толы.

Бул урей-коркыныш, тынышсыздык (психологиялык стресс) тудырып, адам одан кутылуга умтылады. Жетiлу дарежесi белгiлi бiр денгейге жеткенде ол кубылыстардын барлыгы Кудай тагаланын шапагатымен болатынын тусiнедi, сойтiп омір лаззатын болмыс зандылыгымен уйлесiмдi салауатты омірден алуга умтылатын болады. Ол барлык кубылыстын себебi болатынын, ал себептердiн себебi Алла тагала екенiн тусiнгенде Оган берiлiп, жаны тыныштык табады. Барлык урей-коркыныштан арылып, жан тыныштыгын табуга амалы осы. 
   
Сонымен, оянган журек адамнын сезiмдерiн осіруге мумкiндiк бередi, ал олар рухани куатты кабылдап, журектiн тазаруын кушейте туседi.  Осылай журек пен сезiм бiр-бiрiн колдап отырады, ал имансыз адамда керiсiнше, журек пен сезiмдер кайшылыкты болып, бiр-бiрлерiн былганышка толтыра береді. Рухани бiлiм алып, озiнiн рухани болмысын тани бастаганда адам жогары лаззатка боленіп, жетілудін келесі денгейіне котерілуге мумкіндік туады.

//3.4. Адамнын озiнiн рухани болмысын тануы//

Адамнын озін-озі тануынын шыны – озінін рухани болмысын тануы. Озін-озі тану дегеніміз озін-озі білу емес. Абайдын "Акыл мен жан – мен озім, тан – менікі" дегенін біліп, біз озімізді бірден жан ретінде тани алмаймыз. Озін білу мен тану, екеуі екі баска, арасы жер мен коктей алыс. Білу дегеніміз тек кана хабар, акпарат дейтін болсак, тану дегеніміз сол акпаратты сезіну, бойга сініріп, озіндік касиетке айналдыру. Озінін жан екенін тану дегеніміз – озінін жан екеніні сезініп, рухани касиет алып, жанша арекет ету деген соз. Бул онын материянын ыкпалынан шыгып, мулде баска касиет, рухани касиет алды деген соз. Онын ой-оріс, сойлеген созі, жасаган іс-арекеті мулде баскаша касиетке ие болады. Ондай адам бул фани алемнін зандылыктарынан босанып, тані материалдык алемде болса да, озі рухани алем зандылыгымен омір суреді. Озін жан екенін тану дегеніміз, міне, осы.

Озін жан екенін тану денгейіне тек кана тажірибе (практика) аркылы жетуге болады. Озін-озі танудын екі турлі жолы, ягни тажірибесі бар. Біріншісі – адам озінін ой-орісін пайдаланып алемде болып жаткан хикметтер туралы, болмысты курайтын элементтер туралы пікір (фікір) жасау. Сойтіп, ол жогарыда айтылган алемнін зандылыктарын біліп, кандай элементтерден куралатынын, оларды бір-бірінен айырып, жіктеп, сонында барлыгы жан аркылы баскарылатынын сезіп біледі. Ол ушін жогары дамыган ой-оріс, мыкты интеллект керек. Абай ілімі бойынша білімге куштарлык – жан кумары болгандыктан, білімге умтылу жаннан шыгады.

Жан алемнін барлык элементтерін, олардын байланыстарын білуге умтылады. Адам тіршілігі жаннын озінен шыгатындыктан, ол тіршіліктін козін іздеу – жаннын озін-озі тануга умтылуы деген соз. Жан сезімдер аркылы тускен барлык хабарды (сигналды) мига акылмен саралатын, сонан сон еске беріп, оган корытынды жасатады. Жан осылай біртіндеп озін-озі таниды. Ол озін таныган сон, онын рухани касиеті назік жане турпайы болмыстарга, ягни психикага жане танге беріледі. Жан осылай адамнын назік болмысын озін тануга жумсаганда назік болмыс рухтын касиетін алып рухтанады. Осылай адамнын букіл болмысы рухтанады. Шакарім мен Абайдын да рухани жетілулері пікір адісі аркылы болган деп пайымдауга келеді. .    
   
Екіншісі – барлык ой-орісті ішкі дуниеге, жанга, Кудайдын нурына, не болмаса зікір аркылы Жогары Жанга шогырландыру (медитация). Пікір адісінде адам озінін бес сезімін толык пайдаланса, ал шогырландыру адісінде, керісінше, барлык сезімдерді туншыктырып, олардан бас тартып, козгалыстарын токтатады. Сонда оте назік рухани сезімдерге арналган психикалык энергияны сырткы сезімдер пайдаланбагандыктан, олар бос калады. Енді ол назік энергияны ішкі сезімдері кабылдап, ашыла бастайды. Сол кезде адам назік алемдердін оте кушті ыкпалын сезіп, нагыз рухани байлыкты сезінеді. Ой-оріс жанга жане Жогары жанга тура багытталгандыктан, олар тезірек рухтанып, адамнын озін-озі тануы женілдейді. Міне, сол ушін осындай сирек жан иелері барлык сезімдерін токтатумен коптеген жылдар шугылданады.

Шыгыс елдерінде жердін астына тусіп, су карангы, жым-жырт жерде окшаулану адеті бар. Онда сезімдерге ештене жок жагдайга келу тажірибесі бар. Тек кана ой калып, сол гана жумыс істейді. Туп Иемен бірігу ушін, сонан кейін, тіпті онын жумысын да токтатады. Бул адіс фани омірден толык кол узіп, сезімдерді журектегі Алла тагалага толык шогырландыруды керек ететіндіктен, катан аскетизммен (такуалыкпен) орындалады. Окшау омір суру аркімнін колынан келе бермейтін оте киын, бірак жеткізетін жетістігі оте биік жане оте натижелі жол. Мысалы, Ахмет Яссауи озінін рухани жолында осы адісті пайдаланган. Ол алпыс уш жастан кейін жерден шункыр казып, калган омірін сол "Килуетте" откізген.   

Рухтын касиеті мангілікті болгандыктан, рухани дене де сонын касиетін алып узак сакталады. Сондыктан ондай адамнын омірі узак болып, ал олсе – денесі узак уакыт булінбей сакталады. Мысалы, Абайга арнап кесене салардын алдында онын суйегі бурынгы жаткан жерінен алып баска жерге жерлеу ушін казып алынган екен. Сонда рухани жетілген Абайдын суйектері тусін озгертпей сол ак куйінде калыпты, ал касында жаткан Кудай жолына коп беріле коймаган Оспаннын суйегі карайган екен, деп жазады коргендер оздерінін естеліктерінде. Павлодар облысында туган аулиелік касиеттері бар Маш;ур-Жусіп Копейулынын денесі де коптеген жылдар жер астында жатса да булінбепті деген соз халык аузында бар.   

Салауатты омір салтымен адам рухани болмысын тану денгейінін жогары дарежесіне жеткенде барлык надандыктан арылады. Адамнын озін-озі тану денгейіне котерілу жолын тагы бір шолып отелік. Адамнын имандылыгы дамып, белгiлi бiр дарежеге жеткенде оны фани омірдiн кызыгы жалыктыра бастайды. Сол кезде ол бул омірдiн кызыгынан да жогары лаззат барын сезеді. Ол iзденiс жасап, озiнiн iшкi дуниесiне конiл боледi. Абай созiмен айтканда "Адамнын хикмет кеудесi" екенiн укканда ол конiлiн толык iшкi жандуниесiне аударып, iзденiске туседi. "Мен кiммiн?" деп адам озін-озі таныгысы келеді. Сойтiп имандылыгы арi карай жетiлген кейбiр адамдар сезiм канагатынан, келесi денгейге – озiнiн рухани болмысын тану денгейiне котерiледi. Ол ендi озiн денесiмен емес, рухани болмысымен балай бастайды. Сойтiп онын жалган эгосы нагыз эгога айналады. Бул денгейде Абай "Акыл мен жан – "мен озiм", тан – "менiкi", "менi" мен "менiкiнiн" магынасы екi", – деп жазады.

Бул денгейде адамнын тiршiлiк сипаты уакытша фани омірден мангiлiктi баки омірге ауысып, толык озгередi. Ол рухани бiлiм алып кана коймайды, ендi оны жетiлдiрiп, озiнiн болмысын сезiнеді. Бурынгыдай конiлiн сырткы омірге болмей, ендi кобiне iшкi дуниесiн тусiнуге шогырландырады. Озін Жогары Рухтын бiр болшегi ретiнде сезiнiп, касиеттерi жагынан Абсолютпен бiрдей екенiн сезiне бастайды. Бул бiрлiк тусiнiгi оган куат берiп, имандылыгын арттырады. Бул денгей Абай корсеткен Туп Иеге кайтуга мумкiндiк бередi. Бiрак бул – рухани алемге кіретін тек кана табалдырык кана тарiздi.

Рухани болмысын тану денгейіндегі адам кулшылык жолына алі туспегендіктен, онын алі Туп Иемен карым-катынасы болмайды. Тусінікті болу ушін жогарыда келтірілген акесінен адаскан ханзаданы еске тусірейік. Ханзада хан сарайына кіріп озінін акесін коргенде, арине, оте куанды. Бірак, онын куанышы мен алган лаззаты акесімен кушактасып, сойлесіп, бір-бірімен карым- катынас жасай бастаганда онын куанышы мен бакыт сезімі одан да улгайды емес пе. Осылай Туп Иемен алі байланыска кірмеген адам мен Онымен байланысын орнаткан адамнын алатын лаззатін салыстыруга болады. Арине, булардын алатын лаззаттарын бул алемнiн олшемiмен салыстыруга келмейдi.

Сонымен, озінін рухани болмысын тануды Кудаймен бiрiгiп кабысудын алгашкы кадамы деуге болады. Барлык жан иелерi баскалармен бiрiгуге умтылады. Себебi бiрiгу – лаззаттанудын тура жолы. Бiрiккен кезде карым-катынас жасауга мумкiндiк болады. Болектенсе – ешкандай да карым-катынас жок. Омірде отбасы, когам, халык, улт, адамзат тарізді бірігудін турлі денгейлері бар. Бiрак бiрiгудiн рухани жане материалдык денгейлерi болады. Бірігудін турлі денгейлерін тусінудін манызы оте зор. Сондыктан, енді Абай ілімі бойынша бірігудін маніне келейік.

Рухани бiрiгу Абайдын "Алла тагала бiр" деген созiн талдаганда жогарыда айтылды. Алла тагала Абсолют болгандыктан барлыгы Сонын курамында, Одан баска ештене де жок. Егер Онымен бiрге емеспiн дейтiн болсак, бул Алла тагаланын бiрлiгiн жокка шыгарумен тен. Муны сезiну, мiне, осы денгейде, адам озiн жан екенiн сезiнген денгейде мумкiн болады. Бiрак бiрiгудiн баска жогары денгейлерi бар. Мысалы, кейбiр жогары жетiлген сопылар Алла тагаланы "Гашыгым" (Асыгым), "Досым", "Туп Ием", "Жаратушым" жане тагы баскадай деп атайды. Булар Алла тагаланы сезiнудiн жане Онымен карым-катынастын артурлi денгейлерi. Ар денгей баска денгеймен салыстырганда алатын лаззатымен де, карым-катынас сипатымен де озгеше. Бул карапайым адам тусiнiгiнен тыскары, купия. Бул туралы Абай: "Тагрипка тілім кыска а;!" – дейді. Озiнін рухани болмысын сезiнгендегi лаззаттан да жогары рухани лаззаттын кандай улкен екенiн сипаттауга фани омірдiн тiлi жетпейдi. Сондыктан, енді рухани алемнен томендеп, озiмiзге таныс фани алемге келейiк.

Фани алемде де бірігудін негізгі максаты – лаззат алу. Томенгі алем жогарыдагы алеммен сайкес болгандыктан, жан иелерi лаззаттанып, омірдiн рахатын кору ушiн бул алемде де бiрiгедi. Бул – материалдык бiрiгу. Рухани алемде кiшкентай жандар рухани кундылык аясында бiрiксе, фани алемде олар томенгi материалдык куат аркылы, ягни материалдык кундылык аркылы бiрiгедi. Бул екi бiрiгудiн бір-бірінен айырмашылыгы улкен: рухани бiрiгуде – шексiз лаззат бар, ал материалдык бiрiгу – басында балдай таттi болып корінгенмен, ол уакытша, сондыктан, арты уга айналады. Бул – материалдык алемнiн зандылыгы. Материалдык бiрiгудiн зардабын Абай алтыншы кара созiнде былай деп тусiндiредi.

"Казактын бiр макалы: "онер алды – бiрлiк, ырыс алды – тiрлiк" дейдi. Бiрлiк кандай елде болады, кайтсе тату болады – бiлмейдi. Казак ойлайды: бiрлiк ат ортак, ас ортак, киiм ортак, даулет ортак болса екен дейдi. Олай болганда байлыктан не пайда, кедейлiктен не залал? Агайын курымай мал iздеп не керек? Жок, бiрлiк – акылга бiрлiк, малга бiрлiк емесА Бiрлiк малга сатылса, антургандыктын басы осы. Агайын алмай бiрлiк кылса керек, сонда аркiм несiбесiн Кудайдан тiлейдi, айтпесе Кудайдан тiлемейдi, шаруа iздемейдi. Ауелi бiрiне-бiрi пале iздейдi. Не тусiн, не ажарын, не окпесiн булдап, ол болмаса, бiр пале салып, коргалатып, айтеуiр бiрiн-бiрi алдаудын амалын iздеседi. Мунын кай жерiнен бiрлiк шыкты?"

 Абайдын бул создері омірдегі бірліктін негізі неде екенін тусінуде улкен манызы бар. Ол бiрлiктiн негiзгi максаты рухани кундылыкта болу керек екенін тусіндіреді. Бiрак фани омірдегi бiрлiк екi турлi болатынын айтады. Бiрiншiсi – ортак киiм, ортак даулет, ягни мал-дуние аркылы. Мундай бiрлiктiн бакытынан залалы коп болады. Оган себеп – оздерiн тан деп бiлгендiктен, озімшілдік сезімдерімен адамдар бакытты тан аркылы сезiнуге умтылады. Тойымсыз, арсыз сезiмдер адамды озiне тиесiлi несiбеден артык камтуга итередi. Олар  "Судын да сурауы бар" деген кагиданы умытады. Аркiм колынан келгенше турлi кулыктарга барып, басканы алдап тусіруге умтылады. Осылай, Абай созiмен айтканда, "Кудайдан тiлемей" оз куштерiмен табамыз деп имандылыгын жогалтады. Бiрiне-бiрi пале iздеп, не тусiн, не ажарын, не окпесiн булдап, пале салып алдаудын амалын iздейдi деп, ойшыл осылай мал аркылы жасаган бiрлiк адамга бакыт акелмейтінін, сонымен бiрге адамга бакыттан горi зардабы мол болатынын корсетедi. Ол бiрлiктiн будан горi жогары турiне сiлтейдi. Ол – акылга, ягни адамды суйіспеншілікке акелетін рухани болмыс аркылы болатын бiрлiк. Сонда аркiм несiбесiн Кудайдан тiлейдi дейдi. Осылай Абай бабамыз бiрлiктiн максаты Кудайга жакындату екенiн бiлдiредi.

Жогары Жан ыкпалында бiрiгуде ешкандай боліс жок, барлыгы бір ортанын муддесінде болады. Сондыктан рухани бірлік барлык бiрлiктердін туп казыгы. Баска бірліктер осы негiзгi бiрлiкке апаратын жол жане онын салдары гана. Фани алемде омірдін жогары максатына жету ушін аркiм озiнiн денесiн дурыс калыпта сактай білуі керек, ендеше мал бiрлiгi де керек. Адамдар Кудайга кулшылыкты жаксарту ушiн бірігіп турлi уйымдар курады. Ауелі, еркек пен айел бiрiгiп отбасын курайды. Бул арада олардын тандерi гана емес, сонымен бiрге назiк болмыстары да бiрiгiп араласады, сойтiп екi жарты бiр бутiн курайды. Табигат зандылыгы оларды  бiрiктiрiп, бiр максатта арекет еткiзедi. Сойтiп жан иелерi когамнын алгашкы уйымын – отбасын курады. Мундай бiрлiк барлык жан иелерiне тан. Мысалы, мал iшiнде жылкынын уйiрi, андардын  iшiнде  каскырдын  уйiрi  осынын  корiнiсi деуге болады. Бiрак адам мен хайуанаттар бiрлiгi арасындагы айырмашылык бар. Хайуанаттарда бiрлiктiн негiзi физикалык таннiн табиги кажеттiлiгi болса, адамдарда бiрлiктiн негiзi олардын адамшылыгында, ягни акыл-ес, ой-оріс, калау-ниет тарiздi назiк болмыстарынын бiрлiгiнде. Абай осылай адамнын жетiлуi ушiн отбасынын манызын бiлдiредi.

Адамдар баскаларына караганда сана-сезiмдерi жогары болгандыктан,  отбасынын бiрлiгi де жогары болуы керек. Отбасы адам максатын игеру жолында дамып, жетiлуiне алгашкы мумкiндiктер жасайды. Сондыктан отбасын куру фани алемде адамнын негiзгi табиги мiндеттерiнiн бiрi болып табылады.

Материалдык жетілу сатысындагылар турпайы физикалык таннiн гана емес, сонымен бiрге назiк болмыстардын да ыкпалында. Сондыктан олардын бiрлiгi назiк болмыстарына да негiзделедi. Адамдар оздерiн лаззаттандыру ушiн оздерiнiн созiн, ой-орісiн, мiнез-кулкын колдайтын адамдармен бiрiгiп озiндiк орта, партия курайды. Сойтiп, назiк болмыстары араласып, алмасуы аркылы адамдардын озiндiк касиеттерiне уксас уйымдар пайда болады. Олар оздерiнiн бiрлiктерiн сактауга умтылып, сол ушiн курес жургiзуi де мумкiн. Фани омірде адамдардын ой-орісiнiн жетілуіне байланысты сезімдері ру, тайпа, улт, халык, мемлекет, букiл адамзат тарізді уйымдар аумагын камтып, кени бередi.
    
Адамнын жандуниесi тазарып, бiлiмi толыскан сайын озiн балау шенберi кени бередi. Ондай тулгалар кемелдену  барысында отбасы муддесi шенберiнен асып шыгып, улт, мемлекет, тiптi адамзат муддесiн ойлайтын дарежеге котерiлуi мумкiн. Халкынын камын ойлаган Абай оз карабасы камымен жургендерге "Бiрiндi, казак, бiрiн дос кормесен, iстiн барi – бос" –  дейдi. Осылай Абай адамды томенгi денгейде токтап калмай,  iлгерi журуге, биiкке котерiлуге шакырады. Ал оган жеткендердi адамзат колемiнде бiрiгуге, улт не ру муддесi деп алаламауга ундейдi. Букiл адамзат муддесiн коздеп арекет ететiндердi бiз шын гуманистер деп  атаймыз. Оларга "Адамзаттын барiн суй бауырым деп" – дейдi Абай.  Булар – адамдардын барлыгы тен екенiн толык сезiнген кемелденудiн биiк денгейiндегi адамдар.

Бірак, нагыз бірігу, бірігудін шыны – рухани алемде Туп Иемен бірігу болып табылады. Олар –оздерiнiн  рухани негізін таныгандар. Бул бiрiгу материалдык денгеймен салыстыруга келмейтiн биiкте болгандыктан, алатын лаззаты да сондай жогары дарежеде болмак. Буларда толык рухани бiлiм бар. Озін толык таныган адамдар барлык жан иелерiн алаламай, барлыгына бiрдей карайды. Мундай адамдардын санасы гарыштык сана денгейiнде, сондыктан оларды адебиетте "гарыштык санага ие адамдар", немесе кейде "жогарыадам" (сверхчеловек) деп атайды. Бул денгейге жеткен адамдарда шынында да карапайым пенделерде жок касиеттер болады. Олардын акыл-есi, сана-сезiмi, ягни назiк денесi гарыштык назiк алеммен байланыса алатындыктан, оларга материалдык алемнiн коптеген эзотерикалык купиялары ашылады. Олар откендi жане алдагы омірдi корiп, болжай алады, материалдык назiк алемдердегi жан иелерiмен байланысады, назiк денелерiн таннен болiп алып, баска планеталарга ушып бара да алады. Мундай "жогарыадамдарда" баска да коптеген купия касиеттер болуы мумкiн. Мысалы, ел аузында Ахмет Яссауи тан намазын Меккеге барып окып келеді-мыс деген соз тараган. Жогарыда бiз Абайдын жетiлуi туралы айтканда, онын да ерекше касиеттерден куралакан болмаганын корсетiп, оган далелдер келтiрдiк.

Озін толык таныган адамдардын негiзгi касиетi – бул фани омірге байланбай, онын аяк тусайтын ыкпалынан шыга бiлулерi. Ондай адамдар рух пен материяны айыра бiледi,  жан  таннен болек екенiн сезiнiп, жаннын ыкпалымен омір суредi. Жан лаззатка, бiлiмге толы жане мангiлiктi, сонымен бiрге ол дененi рухтандыратын болгандыктан, олардын омірi фани омірдегiлерден мулде болек лаззатты. Олардын омірiн карапайым адамдар тусiне де бермейдi.

Бул денгейге котерiлген адамдарда, жандары денелерiн толык баскаратын болгандыктан, карапайым пенделерде жок жогары адамгершiлiк касиеттер болады. Олар журттын курметiне боленген, бурынгы кезде амiршi-хандар сарайында емшi, устаз, немесе олардын акылшы-комекшiлерi болып, елдiн денсаулыгын сактау, бiлiм алу, немесе салауатты омір кепiлi болган. Буган мысал ретiнде Абсаттар кажы Дербiсалiнiн айгілі жерлесiмiз ал-Фараби жонiнде "Казак даласынын жулдыздары" атты кiтабында жазган бiр ангiмесiн келтiре кетейiк /27/.

"Ал-Фараби омірiнiн сонгы жылдарын Шамнын Халаб каласында откіздi. Осы жердiн амiршiсi Сайф ад-Дауланын сарайында турган, кейбiр деректерге караганда онын дарiгерi болганга уксайды. Бiрак онда да узак турактамаган.

Ибн Халликан шежiресiнде Абу Насiр ал-Фарабидiн Халабка алгаш келген кездегi Сайф ад-Дуламен танысуы жайлы кызыкты деректер келтiрiлген. Мысырдан кайтып оралган бетiнде ал-Фараби Сайф ад-Даула озiнiн нокерлерiмен мажiлiс курып отырган  устiне кiрiп келгенде, Сайф ад-Даула оган "Отыр!" деп амiр етедi. Ал-Фараби: "Кай жерге отырайын, сiз отырган жерге ме, жок алде озiм турган жерге ме?" – дейдi. Сонда Сайф ад-Даула: "Озіне кай жер лайык деп тапсан, сол жерге отыр" – дейдi. Ал-Фараби Сайф ад-Дауланын касына келiп, оны орнынан ыгыстырынкырап касына жайгасады. Амiршi озi жане бiрнеше нокерi бiлетiн купия сарай тiлiмен оларга: "Мен мына кiсiге бiрер сурак коямын, егер ол лайыкты жауап бере алмаса, жазаландар"–дейдi. Сонда ал-Фараби iле шала Сайф ад-Дауланын озi жана гана сойлеген купия тiлмен "О, амiршiм, сал сабыр ет. Ар iстiн артын баккан жон болар!"–деген кезде ол кайран калып: "Апырай, сiз бул тiлдi кайдан бiлесiз?" – дейдi. Сонда ал-Фараби: "Ия, мен жетпiске жуык тiл бiлемiн" – деген екен.

Будан кейiн ал-Фараби Сайф ад-Даула мен онын сарайындагы аншi, акын, галымдармен онер жонiнде сухбаттасады. "Сайф ад-Даула сарайга ауезшiлер келсiн деп буйырады. Олар аспаптарында ойнаган кезде ал-Фараби ауезшiлердi токтатып, ескерту, тузетулер жасап отырады. Сонда Сайф ад-Даула: "Сiз бул онердi де жаксы бiлетiн бе едiнiз?" – деп сурайды. Ол: "Иа" – деп жауап бередi. Сойтедi де, белiндегi сахтиан кiсесiн шыгарып, iшiн ашады, одан жiнiшке аспапты алып, кулак куйiн келтiрiп, ойнауга кiрiседi. Жанга рахат саз шыгып, отыргандар жадырай бастайды. Ал-Фараби ендi аспаптын кулак куйiн баскаша келтiрiп, тагы да ойнауга кiрiседi.

Аса мунды саз куйылып, отыргандар егiлiп жылай бастайды. Акырында ол аспаптын кулак куйiн тагы да баскаша келтiредi де, ойнауга кiрiседi, сонда баршасы, тiптi амiрдiн нокерлерiне дейiн мулгiп, уйыктап кетiптi. Оларды сол уйыктаган калпында калдырып, ол сарайдан шыгып кетедi". Мiне халкымыздын улы перзентi ал-Фараби омірiнен келтiрiлген осы ангiмеден рухани жетiлген адамдардын кадiр-касиетi мен олардын кандай жогары сыйга ие болганын коре аламыз.

    Бул денгейдегiлер барлык жан  иелерiнiн  негiзi бiрдей,  барлыгы да рухани жан екенiн сезiнгендiктен, адамдарга гана емес, жан иелерiнiн барлыгына да бiрдей козбен карайды. Олар ешкiмдi жыныска, ултка, дiнге болiп алаламайды, ешкiмдi жаксы-жаман пенде деп те болмейдi, ешкiмге ренiш те сактамайды. Себебi олар аркiмнiн кадiр-касиетi, iс-арекетi оларга берiлген дене турлеріне байланысты екенiн жаксы бiледi. Сондыктан олар баскага деген ашу, ыза, коре алмаушылык, напсiкумарлык тарiздi фанилік касиеттерден  арылган.

    Озінiн рухани болмысын тануда сикыр-тылсыммен, мистикамен айналысатындар жогары денгейге жеткенде кереметтей мистикалык касиеттерге ие бола алады. Сондыктан фани омірдiн турлi киыншылык, зардап, кайгы-касiреттерiне де тозiмдi келедi. Буган тарихтан коптеген мысалдар келтiруге болады. Орта гасырда омір сурген мистик сопы ал-Халладжды "Ан-ал-Хак" (Мен – Хакпын) дегенi ушiн оны дурыс тусiнбеген дiни фанатиктер 922 жылы азаптап олтiредi. Сонда олардын бiлместiгi ушiн Кудайдан кешiрiм сурап, озi езуiн жимай кулiп олген екен.

Мысалга ал-Фараби, ал-Халладж, Ахмет Яссауи тарізді улылардын омірін келтіргеніміз олар осы озiнін рухани болмысын сезіну денгейiнде болды деген емес. Бул мысалдар оздерінін рухани болмысын таныган адамдардын дарежесiн корсету ушiн гана келтiрiлiп отыр. Ал олардын оздері одан да жогары рухани жетiлу сатысында – "толык адам" сатысында болган.

Абай рухани болмысын танудын биігіне котерілу ушін адамдарга жан мен таннiн бiр-бiрiнен болек екенiн, жаннын мангiлiктi, ал таннiн уакытша екенiн, омірдiн арбiр сатi кунды жане оны керi кайтаруга болмайтынын, сондыктан дурыс откізу керек екенiн тусiндiредi. Абайдын жан туралы iлiмiн дурыс тусiнiп, кабылдаган адам кемелденудiн осы жана денгейiне котерiледi. Бул денгейге котерiлетiн адамдар сирек, себебi копшiлiк журт оздерiнiн материалдык назiк болмысын сезiнуден аса алмайды.

Рухани болмысын сезіну денгейiнде екi улкен кедергi кездеседi. Бiрiншiсi, рухани жетiлу барысында жогары денгейге жеткендер кеудесiндегi жанды корiп-сезiнедi. Жан касиетi жагынан Алла тагаланын нурына уксас болгандыктан, ондай адам озiнiн Алламен сайкестiгiн сезiнедi. Сойтiп, барлыгы – рух, мен де – рух, сондыктан Алла тагала мен екеумiздiн арамызда айырмашылык жок деген тусiнiк туып, озiн Жогары Рухпен тенейдi. Бул, арине, Жаратушыны кабылдамаумен бiрдей, Онын Жогары Рух екенiн мойындамау болып табылады.

Екiншiсi, бул денгейде карапайым пенделерде жок ерекше кудiреттi куштерге ие болган кейбiр адамдарда астамшылык пайда болуы мумкiн. Бул ой Алла тагаланын мейiрiмдi шапагатын умытып, "жеткен жетiстiктердiн себебi мен озiм" деген тужырымнан туады. Адам озiн жаратушы, кудiреттi сезiнедi. Сойтiп, озiне гана сенiп, ол Алла тагаладан алыстайды. Рухани жолдагы бул кедергiлердiн себебi – адамнын имандылык денгейiнiн керектi калыпта жетiлмеуi. Бул екi кедергi де адамнын арi карай жетiлуiне улкен бакытсыздык акеледi. Адам рухани жетiлуiн токтатады, не болмаса томен кулдырауы мумкiн.

Сонымен, адамдар ауелгі сатыда имандылыкты кабылдап, даулетке жеттi, сезiмдерiн канагаттандырып фанилiк бакыт тапты, ендi мiне озiнiн рухани болмысын сезiндi. Аркiмнiн бiр денгейден екiншi денгейге котерiлуi ушiн имандылыгы белгiлi бiр дарежеге жету керек екенiн бiлдiк. Имандылык – жаннын касиетi. Абайша бул, материалдык жетiлудiн озi жаннын тазаруына себепкер рухани урдiс. Бiрак осы денгейлердiн барлыгында да адам тек кана озiнiн камы ушiн, немесе Алла тагаланын жараткандары ушiн гана арекет жасады. Максат – озiн канагаттандыру болды. Ол алi алдына Алла тагаланын разылыгы туралы  максат койган жок. Сондыктан адам Алла тагалага толык берiлген жок. Адам Алла тагаладан озiн болек сезiнiп, оз камы ушiн арекет еткендiктен жетiлудiн бул денгейлерi материалдык сатыга жатады.

Имандылыгы арi карай ныгайганда адам Жаратушыны танып, Онын рухани касиеттерiн сезiнедi. Оган деген суйiспеншiлiк сезiмi туып, Оган берiлгiсi келедi. Сойтiп Алла тагаланын разылыгы ушін кулшылык етуге ниет туады. Бул ниет оны келесi сатыга котередi. Ондай адам барлык жагынан да кемелдi, толык. Сондыктан Абай ондай адамды "толык адам" деп атайды.



//4. Толык адам сатысы//

Рухани жетiлу сатысындагы "толык адамнын" материалдык даму сатысындагы "адамнан" айырмашылыгы неде? Булардын бiрнеше айырмашылыктары бар. Аулиелер мен карапайым адамдарды ажырату ушiн жане аркiм озiнiн рухани денгейiн кору ушiн бул айырмашылыктарды бiлу керек.

Барлык жан иелерiнiн арекеттерiнде екi максат болады. Бiрiншiсi, озiнiн материалдык кумарлыктарын канагаттандыру. Екiншiсi, рухани кумарлыктарын канагаттандыру. Абай біріншісін – "тан кумары" десе, екіншісін – "жан кумары" деп атайды, ягни Алла тагаланын разылыгы ушін арекет жасау. Будан білетініміз – іс-арекет козгалыс корінісі гана. Сондыктан, ол жаман не жаксы болмайды. Іс-арекеттін максатына байланысты жаксы іс-арекет не болмаса жаман іс-арекет болып болінеді. Мысалы, хирург операция жасау ушін адам журегін пышакпен кесетін болса – бул жаксы іс-арекет. Себебі, ол адамнын омірін сактау ушін арналган. Ал егер кылмыскер адамды олтіру ушін журегіне пышак салса, бул – жаман арекет. Себебі, бул – адамды омірден айыру ушін жасалган. Осылай жасалу максатына байланысты іс-арекет жаман-жаксы болып болінеді. Сондыктан, букіл омірдін манді не болмаса мансіз болуы адамнын іс-арекетіндегі максатына, онын ниетіне багынышты.

Толык адам сатысындагылар омірін Алла тагалага толык арнайды, ал адам сатысындагылар толык арнамайды. Олар оздеріне пайдасы болса Кудайды еске алып, Оган ризалыктарын білдіреді, ал егер пайдасы болмаса Оны умытып, омір кызыгымен кетеді.

Сонымен, адам мен толык адамнын арасындагы б i р i н ш i  а й ы р м а ш ы л ы к  адамдардын іс-арекетерінін максатында. Материалдык арекет жасайтын адамнын санасы дене денгейінде, сондыктан ол озін "денемін" деп санайды. Соган байланысты "менiкi" – онын танiмен байланысты отбасы, бала-шага, мал-мулiк, халык, отан, тагы сол сиякты болып шенберi кени бередi. Рухани арекеттегілердін санасы рухани денгейде. Олар ушін "Мен" – жан, ал "менiкi" – Алла тагала, ягни менiн Жараткан Ием.

Адам сатысындагыларда имандылык бар. Бірак бул толык иман емес. Сондыктар оларды Абай отыз тортінші кара созінде: "Оны кайтіп тузете аламыз? Оларды мусылман деп, калайша иманы бар гой дейміз?" – деп томен бага береді. Олар барлыгын жараткан Алла тагала екенiн бiледi. Бiрак  Алла тагала ушiн арекет жасамайды, тек кана Одан озiнiн омірiнiн жаксы болуын тiлейдi. "О, Алла тагала! Маган тамак бере гор, денсаулык бере гор, отаныма тыныштык бере гор" жане тагы-тагылар деп ол озiнiн денесiне байланысты кундылыктарды сурауы мумкiн. Сойтiп адам Кудайга кулшылыкты озiн канагаттандыру ушiн пайдаланады. Материалдык дегенiмiз осы.

Себебi ол алi Абай корсеткен омірдiн негiзгi максатын бiлмейдi, не болмаса толык сезiнiп-туйсiнген жок. Бiрак ол материалдык кажетiн Кудай тагаладан сураган кезде Оны есiне тусiредi. Бул адамнын жанын бiртiндеп тазартып, тубiнде омірдiн негiзгi максатына умтылуга акеледi. Ал толык адам мулде баска. Ол омір максатын тусiнген жане соган барлык омірiн арнайды. Ол озiне ештененi де сурамайды, iс-арекетiнiн барлыгын тек кана Туп Иенiн разылыгына арнайды.

Абай адам баласынын санасын томенгi сатыдан котеру ушiн "имандылык кабылда", "Бес нарседен кашык бол, бес нарсеге асык бол" деп тартiпке шакырады. Даулетке жету ушiн "Енбек ет, мал тап... Енбек етсен ерiнбей – тояды карнын тiленбей" десе, сезiм канагатына боленiп, омір бакытын кору ушiн "Бiрiндi, казак, бiрiн дос кормесен, iстiн барi – бос" деп халык бiрлiгiне, адамзат бiрлiгiн ойлайтын гуманистерге "Адамзаттын барiн суй бауырым деп" дейдi. Ал рухани сатыга котерiлу ушiн "Сен де суй Ол Алланы жаннан таттi" деп ен жогары максатты корсетедi. Абай осылай адамды саты-сатылап негiзгi максатка акеледi. Булардын ен жогаргысы рухани жетiлу, себебi махаббат суюдiн ен жогаргы нысанасына – Кудай тагалага багытталады, сонымен бiрге "жаннан таттi" деп ол суюдiн баскалардан артык екенін корсетедi. Адамга ен кымбаты жаны болса, ал "жаннан таттi" деген соз бул сую одан да кунды, ен жогары дареженi корсетедi. Сондыктан рухани жетiлу – ен жогаргы саты, одан жогары сана жок.

Толык адам сатысындагылардын баскалардан е к i н ш i   а й ы р м а ш ы л ы г ы – олардын омірлерiнiн тупкi максатында. Толык адамдарда бірак максат бар. Ол – Туп Иеге кайту. Ол ушiн толык адамдар Абайдын "Сен де суй Ол Алланы жаннан таттi" кагидасын берiк устанып, Аллага деген биік махаббатка жетуге умтылады. Олар кулшылык жолындагылар. Себебi бiреудi жаксы кору ушiн оны сырттай бiлiп кою жеткiлiксiз. Нагыз суйiспеншiлiк карым-катынастан басталады. Сол сиякты Алла тагаланы сую ушiн де Онымен карым-катынас аясына кіру керек. Ал ол кулшылык аркылы гана болмак. Сойтiп олар Алла тагаланы ешуакытта умытпай, аруакытта естерiнде устаушылар. Осылай олар рухани сатыга котерiлiп, Кудайга деген сенiмдерi биiктеп, Онымен кауыша алады. Адам ендi барлык iс-арекетiн озiнін емес, Кудай тагаланын разылыгына арнайды.

У ш i н ш i   а й ы р м а ш ы л ы к – Кудайга деген Абай корсеткен ынталы журек, шын конiлдін тазалыгында. Бул олардын касиеттерiнiн айырмашылыгы. Абай айткандай, бул касиеттен баска касиеттер Хакка жол емес. Бул туралы Абай былай дейдi:

Алла деген соз женiл,
Аллага ауыз кол емес.
Ынталы журек, шын конiл,
Озгесi Хакка жол емес.

 ("Алла деген соз женiл". 1897 ж.)

Осылай Абай "Озгесi Хакка жол емес" деп нактылап, ал кара созiнде ынталы журек пен шын конiлдiн рухани жолдагы манызын баса айтады. Ол озiнiн отыз сегiзiншi кара созiнде былай деп нактылай туседі: "Ендi бiздiн бастагы тагриф (тусiнiгiмiз) бойынша Кудай тагала гылымды, рахымды, гадалаттi, кудiреттi едi. Сенде де бул гылым, рахым, гадалат уш сипатпенен сипаттанбак: ижти;атiн (талапкер) бар болады. Белгiлi жауанмартлiк (iзгi, кен пейiлдi) уш хаслат (сипат, касиет) бiрлан болар деген, сиддык (шындык), карам (ізгілік), гакыл (акыл) – бул ушеуiнен сиддык гадалат болар, карам шапагат болар. Гакыл маглум дур, гылымнын бiр аты екендiгi. Булар ар адамнын бойында Алла табарака уа тагала тахмин (шамасы) бар кылып жараткан. Бiрак оган рауаж (тарату, осіру) берiп гулдендiрмек, балки, адам оз халiнше  камалатка жеткiзбек жа;атiнде (ынта, жiгер) болмак. Булар – оз ижди;адiн бiрлан ниет халис (таза ниет) бiрлан iзденсен гана берiлетiн нарселер, болмаса жок".

Данышпаннын бул создерiнен угатынымыз – бiзде де Кудай тагаланын касиеттерiндей касиеттер бар. Бiрак олар заредей – кiшкене. Рухани жолдын максаты сол заредей касиеттердi осіру. Ол ушiн, бiрiншiден, ынта-жiгер, екiншiден, таза ниет, ягни Кудайга деген шын конiл керек, болмаса – жок. Абай Кудайга  деген  ынта мен талап адамнын ниетiнiн тазалыгына байланысты екенiн айтады. Кулшылык барысында ниет тазарып, имандылык ныгаяды. Ал таза ниет пен берiк имандылык Кудайга деген ынта-жiгердi арттырады. Осылай адамнын Кудайга деген ниетi мен ынтасы бiр-бiрiмен тыгыз байланысып жатыр. Адамнын рухани дарежесi Кудайга деген ынталы журек пен шын конiлiне сай. Сонгылар жетiлу денгейiнін таразысы.

Т о р т i н ш i  айырмашылык – адам мен толык адамнын негiзгi касиеттерiнде. Материалдык сатыдагы "адамдардын" негiзгi касиетi – имандылык дарежесiмен олшенеді. Соган байланысты олар турлi жетiлу денгейiнде болады. Ал рухани жетiлу сатысындагы "толык адамдардын" негiзгi касиетi – Кудайга берiлу, ягни Оган деген ынталы журек пен шын конiл дарежесiмен олшенеді. Ягни, рухани сатыга котерiлу шарты – ынталы журек, шын конiлмен Кудайга толык берiлу. Сананын бундай биік дарежесі баска сатыларда жок. Бул сатыдагы толык адам озiнiн iс-арекетiнде сырт козге ештененi озгертпеуi де мумкiн. Ол озiнiн бурынгы калпындай жаксы отбасы, когам кайраткерi, ултынын камын ойлайтын кеменгер, патриот, гуманист болып кала бередi. Бiрак онын iшкi дуниесi толык озгередi. Ол ендi озiн, немесе "менiкi" дегендердi канагаттандыру ушiн емес, барлык себептердiн себебi Алла тагаланынын разылыгы ушiн арекет жасайды, Сондыктан, ол Алла тагаланын озiнiн аясына кiрiп, iстеген барлык iс-арекетi рухани жане оте кемелдi болады.

Кемелдi дегенiмiз – барлык жагынан кемшiлiгi жок толык дегенмен бiрдей. Сондыктан бул сатыдагы адамдарды Абайдын озi атагандай "толык адам" деуге керек. Сойтiп мундай жолда когам да, адам да ештененi жогалтпайды, керiсiнше, когамга бейберекет омірден бiркелкi уйлесiмдi омірге, ал аркiмге рухани жогары сатыга котерiлiп, омірдiн жогаргы лаззатын алуга жол ашылады. Бул – салауатты омірдiн рухани сатысы. Рухани саты жан саулыгын сактайтындыктан, тан саулыгы сонын салдары гана болып, адам тубiнде барлык аурудан арылу дарежесiне котерiле алады. Мiне, бул бугiнгi адамзаттын арманы болып отырган денсаулык сактау маселесiн шешудiн тура жолы. Оган жету шарты – Абай корсеткендей, рухани омірге деген ынталы журек пен шын конiл.

Бул – шексiз жол. Абай рухани жолды "бек назiк, бек шетiн жол" дейдi. Рухани жолмен акыл-есiн бiр багытта дурыс пайдалана алган адам гана журе алады. Данышпан Абай "Журектiн акыл - суаты, махаббат кылса Танiрi ушiн", ягни Танiрi ушiн пайдаланган акыл журектiн рухани нар алатын суаты болып, жолдан адаспауга мумкiндiк беретiнiн бiлдiредi.
    
Барлык iс-арекетiн, акыл-санасын, гумырын Жаратушыны лаззаттандыруга арнаган адам гана кемелдiктiн  шынына  жете  алатынын ойшыл былай деп бiлдiредi: "Ендi бiлiнiздер, ей перзенттер! Кудай тагаланын жолы деген жол Алла тагаланын озiндей ни;аятсыз (шексiз, олшеусiз) болады. Онын ни;аятына ешкiм жетпейдi. Бiрак сол жолга журудi озiне шарт кылып кiм кадам басты, ол таза мусылман, толык адам делiнедi." Сопылык философиядан алынган "толык адам" тусiнiгiн Абай осылай деп бередi. Бул тусiнiктен Кудай тагалага жетудегi шексiз жолга  тусудi озiне шарт кылган адамды гана "толык адам" деуiмiзге болатынын бiлемiз. Бул тусiнiктi ауелi ал-Газали берiп, артынан "толык адам" (ал-инсан ал-камил ) деген создi Ибн ал-Араби алгаш рет колданганы белгiлi. Бул туралы зерттеушi В.В.Наумкин ал-Газалидiн "Воскрешение наук о вере" атты енбегiне жазган тусiндiрмесiнде былай дейдi:

"Озiнiн ен жогаргы дарежесi Кудаймен байланысу болып табылатын, оны омірдiн басты максаты ретiнде кабылдайтын толык адам идеясымен ал-Газали мусылман мистикасындагы букiл бiр дастурдiн iргетасын калаушысы болды. Бул дастур ал-Джили (парсы сопысы, 1366-1406 жылдары омір сурген) "Толык адам" /ал-инсан ал-камил/ атты енбектiн авторы мен Ибн ал-Арабидiн (сопы, 1165-1240 жылдары омір сурген) шыгармаларында оте айкын корiндi".

Жалел-ад-дин Руми толык адамдарды адамзаттын бiрiншi катарына койып, оларды Абсолюттiк акикатка толык берiлгендiктен оздерiнiн материалдык болмыстарынын ыкпалынан кутылгандар деп есептейдi. Олар сырт козге катардагы адам тарiздi, бiрак шын манiнде барлык кумарлык, ниет, ашу-ыза, осек-аяннан толык арылган перiштелер катарына жатады. Олар жетiлудiн жогары денгейiнде тiптi аскеттiктi, елден болектенудi, барлык курес турлерiне де конiл болмей, ыкпал атаулыдан мулдем арылады.

"Толык адам" денгейiне котерiлу оте узак жане курделi жол екенiн бiлдiк. Бул адамнын бiр денгейден екiншi денгейге бiртiндеп котерiлуінін эволюциялык жолы. Буган пенденін омірi де, имандылыгы да жетпеуi мумкiн. Ал егер бул жолга тусуге шын берiлген талапкер-мурид болса, бул сатыга калай жетуi керек? Онын амалы бар екен. Ол – Кудайга тура жол.

Мынандай мысал келтiре кетейiк. Заулiм уйдiн жогаргы кабатына бiреулер жаяу котерiледi, ал бiреулер лифт аркылы котерiледi. Жаяу котерiлетiндер шаршап-шалдыгып, киналып, ар кабатта дем алып, ангiме-дукен курып асыкпай жетедi. Олардын копшiлiгi котерiлетiн биiгiне жете алмайды. Ал лифтiмен котерiлгендер жылдам, арi ешкандай кедергiсiз, киналмай жетедi. Сол сиякты, Туп Иеге эволюция жолымен асыкпай жетуге болады. Бул оте узак жане киындыгы мол болгандыктан Туп Иеге жетудiн сенiмсiз жолы. Ал екiншi жол – тура жол. Бул жол – жылдам, арi машакаттары онша коп емес жол. Бул жолга томенгi денгейде турган адамдардын барлыгы да тусе алады. Бiрак онын шарты бар. Ол шарт Абай корсеткен Кудайга деген "ынталы журек, шын конiл". Мундай тура жол арбiр дiни конфессияда бар. Бул ар тiлде "сопылык жол", "монашество", "Хинаяма" деп артурлi аталады. Булардын барлыгында да максат бiр – ол Кудайга суйiспеншiлiкке жету, ал амалы – Кудайдын касиеттi есiмдерiн кайталау.

Кудайга кулшылык негурлым таза болса, онын натижесi де солгурлым жогары болады. Сондыктан Абай таза кулшылыкка шакырады. Бул туралы озiнiн он ушiншi кара созiнде имандылыкты таза сактамайтын адамдарды сынай келiп, созiн былай деп жалгастырады: «Иманга карсы келерлiк орында ешбiр пенде Кудай тагала кеншiлiгiмен кешедi-дагы демесiн, онын ушiн Кудай тагаланын гафуына (кешiру) яки пайгамбарымыздын шафагатына (коргау) да сыймайды, мумкiн де емес. «Кылыш устiнде серт жок» деген, «Кудай тагаланын кешпес кунасi жок» деген жалган макалды куат корген мундай пенденiн жузi курсын», – деп таза кулшылык жасагылары келмейтiндердi катты сынайды. Ол отыз тортiншi кара созiнде бундай адамдарды тiптi «мусылман емес» деп багалайды.

Ендi Кудайга таза кулшылык дегеннiн не екенiне кыскаша токталайык. Кудайга таза кулшылык дегенiмiз – озiне ешкандай да пайда ойламай, барлыгын тек кана Кудай тагаланын разышылыгына арналган ой-орістен бастап, айтылган соз, iс-арекетке дейін тугел камтиды. Нагыз таза кулшылык аулие денгейінен гана басталады. Таза кулшылык жолындагы адам озi ушiн бiлiм де, пайда да iздемейдi. Барлыгы  тек кана Алла тагала ризалыгы ушiн жане ешкандай баска ниет, ой болмауы керек. Бул арада «Егер мен барлыгын тек кана баскалар ушін жасасам, онда мен озiм кайда каламын?» деген сурак тууы мумкiн. Абай iлiмi бойынша оган былай деп жауап беруге болады.

Букiл дуние Кудай тагаланын жаратканы жане барлыгы Сонікі болгандыктан, Ол ештенеге, бiздiн iсiмiзге де муктаж емес. Бiздiн iс-арекет, дуние мулкiмiздiн Оган кажеттiгi жок. Оган бiздiн таза ниетiмiз гана керек. Сондыктан бiздiн iс-арекетiмiздiн натижесi азайып калмайды, керiсiнше, ол рухтанып, бiзге рухани арекет болып кайтады. Сойтiп Алла тагалага кызмет жасау – бiздiн оз игілігіміз ушін кызмет жасау деген соз. Бiз арбiр iсiмiздi дурыс орындап, барынша кемелдi болуга умтыламыз. Алла тагала біздін ісімізді барлык ижди;ат-ыкыласпен, таза ниетпен жасалганда гана кабылдайтын болгандыктан, осылай бiз кезiнде кемелдi адам катарына котерiле аламыз. Сойтіп, болмысымыз тазарган сайын санамыз осіп, омiрдiн негiзгi максатына жетуге жол ашыла бередi. Кемелдi адамдардан куралган когам да кемелдi болмак.

Тагы бiр ескеретiн жагдай – Кудайга кулшылык іс мангiлiктi, онын натижесі ешуакытта жогалмайды. Бул жан мен Кудайдын мангiлiктiгiнен жане букiл болмыстын мані тек кана Жаратушынын ризалыгы ушiн екенінен шыгады. Букiл болмыс Жаратушыны риза ету ушін жаралса, онын арбір болігі де сол ушін жаралган. Сондыктан Кудай тагалага иа сенсiн, иа сенбесiн, болмыстын болшектері болып табылатын арбір жан иесі кулшылык етедi. Бірак буны олардын барлыгы бірдей білмейді. Бул алемде барлык жан иелерi Кудай тагаланын калауымен омiр суредi. «Кудайдын амiрiнсiз шоп басы да кимылдамайды» деген халык созi осыны бiлдiредi.

Алла тагалага таза кулшылык жолын исламда суфизм (тасаввуф) деп атайды, онын "шаригат", "тарихат" (жол), "магрифат" жане "хакикат" деген денгейлерi бар екенi белгiлi. Жиырмасыншы гасырдын iрi сопысы Джавад Нурбахш (1927 жылы Иранда Керман каласында туган) суфизм туралы мынандай жалпы тусiнiк бередi:
    "Сопылык – бул махаббаттын комегiмен гана козгалатын Хакикатка жол. Сопылыктын максатка жету адісі – тек кана бiр багытка, Кудайга карау". Сопылар iлiмi бойынша Хакикатка тек кана толык адам жолымен жетуге болады жане бул жолмен ниет еткен кім кімнін де журуiне болады. Бул жол "буйыратын Мен" (нафс-и аммара), ягни адамнын шел баскан, инстинктивтi-хайуанат жанын тазартып, оны "Кудайды коруге болатын айна тарiздi калыпка" дейiн котередi. Осылай мурид Кудайды танып бiлу аркылы Туп иеге кайтуга мумкiндiк алады.

Абай корсеткен рухани жолды теренiнен тусiнудін манызы оте зор.  Сонда гана дінді дурыс тусініп, дінаралык кайшылыктарды шешуге жане діни жолды адамзат игілігіне натижелі пайдалнуга болады. Абсолюттi тану iлiмiнiн турлi сатыларын аныктап алмай діни жолды толык тусіну мумкін емес. Абсолюттi тану дарежесін томенгідей бес сатыга болуге болады:

Бiрiншiсi, ен томенгiсi, жан иелерi коретiн, сезiп-бiлетiн турпайы материалдык болмысты гана мойындап, тану. Бул сатыда заттык алем реттеуші куш ретінде  мойындалып, материалдык алемнін жалпы  зандылыктары ашылып зерттеледі. Ягни Жаратушынын Озі емес, Онын энергиясы мойындалады. Абай бул сатыдагы адамдарды рухани жагынан ен томенгі дарежеде екенін айтып, оларды жогары котеруге умтылганы белгілі. Зерделі адамдарды табигат зандылыктарын зерттеу себептердін бір себебі болуы керек деген ойга келтіріп, Абсолюттін Озін тусінуге акеледі. Бул – Абсолюттi турпайы материализм аркылы сезiну корiнiсi. Кенес дауiрiндегi саясаттын ыкпалымен калыптаскан бiржакты дуниетаным осы едi.

Екiншiсi, заттык алемді жане сонымен бірге козге корiнбейтiн, адамнын сезiм мушелерi кабылдай алмайтын назiк болмыстын бар екенiн мойындау.  Бул сатыда тургандар болмыста Жаратушы  куш  барын мойындамауы да мумкiн. Материалдык болмыс мангiлiк, бiрак унемi озгерiп отырады деп пайымдайды. Олар турпайы алемдi гана емес, сонымен бiрге материалдык назiк алемдердi де сезiнiп, олардын озара байланысын мойындайды. Будда iлiмi ауелде осы денгейде берiлiп едi.

     Ушiншiсi, заттык жане назік алемдерді гана емес, сонымен бірге, олардын жаратушысы Абсолюттін озін де мойындайды. Олар жан иелерiнiн турпайы,  назiк жане рухани болмысы барына сенеді. Кудай жане жан бар,  бiрак  олар  бiр,  сондыктан  жан иелерi денесiн тастаганнан кейiн жалпы болмыспен бiрiгiп, озінін тулгалык касиетін жояды деп есептейдi. Бул тусінік Абайдын "алем Алла тагаланын ішінде" деп корсеткен Алла тагаланын алемдік аспектісіне сайкес келеді. Булар Абсолюттiн материалдык жане рухани куаттарын мойындайтын, бірак жаннын тулгалык касиеттерін мойындамайтын имперсоналистер.
   
 Тортiншiсi, жан мен Кудайдын бiр-бiрiнен болек жеке  тулгалар екенiн  мойындау.  Жан  сапа  жагынан  Кудайга уксас,  бiрак сан жагынан олшеусiз кiшкене деп пайымдау. Бул сатыдагылар жан материалдык болмыстан болек екенiн мойындайды. Жан мен материалдык алем Абсолюттiн куаты болганымен,  бул ушеуi бiрiнен-бiрi болек.  Жан  денені тастаганнан  кейiн  ол  Кудаймен  бiрiкпейдi,  болек тулга ретiнде калады. Булар арбiр жан иесiн жане Абсолюттi жеке тулгалар ретiнде карастыратын персоналистер. Абай бул сатыдагылардын сенімін сенін де Алла тагаланын сегіз сипатындай сипаттарын бар, енді сол сипаттарынды Алла тагаланын сипаттарымен сайкеске келтір деген ойымен білдіреді.

Бесiншiсi, озiне дейiнгiлердi мойындай отырып, сонымен бiрге жан мен Кудайдын озара карым-катынасы бар, ол суйiспеншiлiк аркылы орындалады деп есептейдi. Бул – барлык угымдарды камтитын ен жогаргысы. Бул сатыдагы адам озiнiн барлык болмысын тугелдей Абсолют жолына арнап, толык кулшылык жолына туседi. Бул сатыдагынын тортiншiдегiден айырмашылыгы – адам Абсолютпен суйiспеншiлiк карым-катынаска кiредi. Ол Алла тагала мен жан бiр, сойте тура, олар бiр-бiрiнен болек тулгалар екенiн бiледi. Себебi, Алла  тагала  абсолют болгандыктан, Одан шыккан куат жане Онын озiнiн айырмашылыгы жок. Жогары куат – жан томенгi куатпен – материалдык  денемен  капталган.  Сондыктан  фани  омірде  ол озiн жан деп танымайды. Онын мiндетi – Алла тагалага cуйiспеншiлiкпен берiлу аркылы озiн-озі танып, кейiн рухани алемге кайту. Абай корсеткен омірдін бул тупкі максаты ойшылдын "Сен де суй Ол Алланы жаннан татті" деген кагидасы бойынша орындалады. Осылай рухани алемде арбiр жаннын Абсолютпен турлi карым-катынасы орныгады. Булар – оте сирек кездесетiн жогары рухани адамдар. Оларды Абай "толык адам" деп атаган. Бул сатынын жогары денгейлеріне жеткендер дiни конфессиялардын ыкпалынан шыгып, толык рухани еркiндiк алгандар, немесе, Абайша айтатын болсак: "діннін хак магрифатына жеткендер".

    Бул корсетiлген бес саты турлі дiни конфессиялардын бiр-бiрiнен артыкшылык корiнiсi бар деген угым тудырмайды. Себебi кандай дiни агым болса да жогаргы куштердiн ыкпалымен жане сол мезгiлге байланысты белгiлi бiр максатпен берiлетiн болгандыктан, олардын барлыгынын да адам акылынан жогары жаткан рухани Мані бар. Бiрак сол акикат Манді заман ыкпалымен адамдардын оздерi умытып, не болмаса колдагы барды накты устанбаган кезде дiннiн, онымен бiрге сол кауымнын рухани кулдырау дауiрi басталады.
 
  "Толык адам" сатысын Абай отыз сегiзiншi кара созiнде: "Бул айтылмыш уш касиеттiн иелерiнiн алды – пайгамбарлар, онан сон – аулиелер, онан сон хакiмдер, ен акыры – камiл мусылмандар" деп тортке боледi.
   
Булардын бастапкы екеуi таза кулшылык жолындагылар. Ал сонгы екеуi – аралас кулшылыкта, себебi ниеттерi таза болганымен,  болмыстары  алi  толык тазаланып улгермеген. Олар сый-курмет, атак-данк тарiздi адамнын журегiн курсаган кумарлыктардан алi де болса толык арыла коймаган. Рухани жолдагыларды олардын жетілу дарежелеріне байланысты алi жетiлмеген томенгi, орта жане жогаргы деп уш денгейге болуге болады.

     Томенгi рухани саналы адамдар белгiлi бiр дiни конфессияны берік устанып, соган байланысты Кудай тек мешiтте,  шiркеуде, храмда, ал баска жерде жок деп ойлайды. Озінін устанган діни расімін баскалардан артык санап, оз   жолын дурыс жане баскалардiкiнен  жогары деп есептейдi. Сондыктан олардын арасында фанатизм улгайып, дiни козкараска байланысты жиi келiспеушiлiктер туып жатады. Олар  адамдардын рухани дарежесiн ажырата бiлмейдi. Булар – камiл мусылмандар.

     Орта рухани саналы адамдардын торт белгiсi бар. Бiрiншiсi – олар Кудайды барлык жерде бар, мангiлiк деп бiледi. Сондыктан дiндердi бiр-бiрiнен боліп  алаламайды. Екiншiсi – Кудайга толык берiлгендердi тани бiлiп, олардан улгi алуга, жакындасуга умтылады. Ушiншiсi – алi рухани бiлiмi жок, бiрак ужданы таза адамдарды тани бiлiп, оларды имандылык жолына тартады. Тортiншiсi – олар имансыз атеистердi айыра біліп, олардан аулак болуга умтылады. Булар – хакiмдер.

     Жогары рухани саналы адамга тутастык сана тан. Олар букiл болмыстын Кудаймен байланыстылыгын сезiп-бiледi. Адамдарды алалап болмейдi. Ол ушiн адамдар гана емес, тiптi барлык жан иелерi бiрдей. Сондыктан барлыгына бiрдей карап, олардын барлыгына жаксылык,  кайырымдылык жасауга умтылады. Барлык жан иелерiне жаксылык ойлагандыктан олардын жаулары болмайды. Булар – аулиелер мен пайгамбарлар.

//4.1. Камiл мусылмандар//

    Абай "толык адам" сатысындагы рухани  жетiлу  жолындагы алгашкы денгейiндегi адамдарды "камiл мусылман" деп атайды. "Мусылман" арабтын "муслим" деген созiнен шыккан, "Кудайга сенушi" деген угымды бiлдiредi. Ал "капiр" арабтын "кафара" деген созiнен шыккан, осыган керi магынада, ягни "Кудайга сенбейтiн" адам деген угымды бередi. Абай "мусылман" созiн бурмаламай, озінін осы алгашкы магынасында  колданады.
   
Камiл мусылмандар ушiн имандылык ен баскы шарт. "Адам" сатысындагы материалдык жетiлу жолындагы алгашкы  денгейде де адамдар (5-сызбаны караныз)) имандылыкты кабылдайды дедiк.  Бiрак бул екі имандылыктын айырмашылыгы улкен. Камiл мусылман денгейiнде имандылык Кудайга толык берiлуге акелiп, мулде жана сапага ауысады. Ал томенгі сатыда бул сенім бірде бар, бірде жок. Булар алі озін-озі рухани танымагандыктан, имандылыкты сокыр сенiм аркылы кабылдайды.

Бiлiмдерi толык болмагандыктан, олардын максаты осы фани омірмен гана байланысты. Сондыктан олардын имандылыгы гуманизм денгейiнде гана калып, адамгершілік кундылыктарына гана багытталады. Материалдык омірдін максаты болып табылатын гуманизм мен рухани денгейлердін арасында айырма улкен. Материалдык денгейде адамдар дiндi де оздерiнiн материалдык маселелерiн шешу ушiн пайдаланады. Бугiнгi кундердегi халыктар арасындагы кактыгыс, согыстардан бул жагдай жаксы корiнедi. Казiргi кезде дуние жузiнде дiн араласпаган согыс жок деуге болады. Сойтiп имандылыктын томендiгiнен дiндер халыкка коптеген зардаптар акеледi. Ал "толык адам" сатысындагы имандылык рухани денгейде. Олар дінді саясат куралына айналдырмайды.   

Толык адам сатысынын камiл мусылман, хакiм денгейлерiне эволюция аркылы котерiлген адамдарда алі коптеген рухани жогары каиеттер болмауы да мумкiн. Бiрак оларда негiзгi касиет бар. Ол – Кудайга берiлгендiк. Баска касиеттер бiртiндеп келедi. Материалдык сатыдагы адамдарга жаксы касиеттер дене аркылы материалдык жолмен берiледi. Ал рухани жолдагыларга Алла тагаланын Озі журекке бірден беруі мумкін. Адамдарды Алла тагала Озінін материалдык энергиясы аркылы баскарса, ал толык адамдарды журек аркылы Озi баскарып, олар ушiн Озi кам жейдi. Рухани жолдагылар Алла тагаладан кулшылык етуді тілеп, ол кулшылыгын кабылдауын гана сурайды. Оларда баска тiлек жок.
 
    "Камiл мусылман" денгейiндегiлер алi тан ыкпалынан толык шыга коймагандыктан, Кудайга берiлу ниеттерiн толык жузеге асыра алмайды. Сондыктан шын конiл, таза ниеттерi болса да кейде оларды напсi ыкпалы женiп кетедi. Бул – жан мен таннiн куресi. Жан алi тандi толык женетiндей тазару дарежесiне жете койган жок. Бiрак бул жолдан шыкпай, букiл омірiн соган багыштаган адам туптiн тубiнде рухани кемелденудiн жогары биiгiне котерiле алады. Буны агаштын жемiсiнін пісуімен салыстыруга болады. Агаштын жемiсi пайда болганнан кейiн алi жеуге келмейтiн кок куйiнде болады. Бiрак оны ерiнбей кутiп, суарып отырса онын жемiсi пiсiп пайдалануга болатын кез келедi. Барлыгы тек кана уакытка байланысты. Уакыты келгенде кандай жемiс болса пiсiп жетiледi. Сол сиякты рухани жолга тускен адам ауелде коптеген кемшiлiктерi болып, алi рухани пiсiп жетiлмеген сиякты. Бiрак ол алган бетiнен кайтпай сол жолмен журе берсе, уакыт келгенде озiнiн рухани дарежесiне жетiп, аулиелiк касиеттерге ие болады. Ендеше оларды рухани жолга тускен кезiнен бастап-ак толык адам деп атауга болады.

     Камiл мусылман озiнiн рухани болмысын таныйтын болгандыктан, бiрiншiден, онын рухани бiлiмi бар, ал екiншiден, онын бул бiлiмдi дурыс колдана бiлетiндей рухани касиетi бар. Ол Алла тагаланын бiр екенiн, Онын барлык жаратылгандарга Ие екенін, сондыктан барлыгы да Сонын меншiгi екенiн бiлiп кана коймайды, ол сол бiлiммен омір суруге умтылады. Сондыктан ол барлык жандарды бiрдей корiп, Абайдын "адамзаттын барiн суй бауырым деп" деген кагидасын толык орындауга умтылады жане озiне тиесiлi несiбеден артыкты керек етпейдi. Ол табигаттын аділет занын жаксы біліп, оны катан орындайды. Сонымен, катардагы мусылмандар мен камiл мусылмандардын айырмашылыгы Алла тагалага деген шын ниетінде жане ынтасында. Абай адамды осыган шакырып, кара создерiнде дуниелiк ниеттердi сынайды.

     Каміл мусылман денгейіне жетілудін барлык денгейінен де котерілуге мумкіндік бар. Онын алгы шарты – тагдырдын шапагат нурымен рухани жогары жетілген адамды кездестіріп, оган толык сену. Сонан кейін оны рухани устаз-муршид ретінде кабылдап, Шакарім созімен айтканда рухани "кіндігін кестіру". Сойтіп адам рухани устаздын комегімен баки алемге бет алады.  Кудайга берiле кулшылыктын асерімен коп уакыт отпей-ак адам рухани алемнін белгілерін сезіне бастайды.

    Абай отыз сегiзiншi кара созiнде камiл мусылмандардын акикат бiлiмдi толык бiлетiнiн айтады. Олар "Алла  тагаланы  танымактык,  озiн танымактык,  дуниенi танымактык, оз адамдыгын бузбай гана  жаксы  менен  жаманды  айырмактылык  сыкылды  гылым-бiлiмдi" уйренген, осы торт манызды нарсенi танып-бiлген адамдар. Ягни, олар шаригатты менгерген.

    Абай бул денгейдегілерге берiлген тартiптердi катан устану керек екенiн ескертедi. Ол Кудайга кулшылык тартiптерiн катан сактаудын маныздылыгын, онын iшкi тазалыктын кепiлi жане иманнын кiрленбей, нурланып туруына кажеттi нарсе екенiн отыз сегiзiншi кара созiнде былай тусiндiредi: "Ендi ниет еттiнiз таhарат (намаз алдындагы  жуыну)  алмакка, намаз  окымакка,  ораза  тутмакка,  бул  тагаттарды орындау сырткы гибадат, онын iшкi гибадатка жетпегендiгi кемшiлiк емес пе? Сiздiн iшкi  дуниенiздiн  таза болмагы ол иман болып,  бул сырткы гибадатыныз иманнын коленкесi, ;ам сол иманнын нурланып турмагына корiк ушiн буйырылган".
    
Бул арада кулшылык тартiптерiн орындаудын маныздылыгын корсете отырып,  Абай iшкi иман тазалыгынын кажеттiгiн айтып отыр. "Бул сырткы гибадатыныз иманды болган сон гана парыз болган" деген созi де осыны ангартады. Имандылыгы жок адамга, сырткы гибадатты сактаудын кажетi шамалы, парыз емес, себебi пайдасыз деуге болады. Ойшыл арi карай былай деп жазады: "Онын ушiн гуламалар иман екеу емес бiреу, бiрак iзгi тагатпен нурланады, тагаты жок болса, кунгiрттенедi, балки сону каупi де бар деген".  Бул арада Кудайга кулшылык тартiптерiн сактамаган адамнын iшкi иманы кунгiрттенедi,  балки сону каупi бар деген ой айтылып отыр.

    Сонымен камiл мусылмандардын баска карапайым мусылмандардан озгешелiгi – олар иманнын озара тыгыз байланыстагы iшкi жане сырткы жактарын (гибадат сырларын) катар ескередi. Абайдын оз созiмен айтканда, олардын "иманы тугел".

     "Менiн каупiм бар, олар хас (нагыз) гибадат осы екен, Кудайдын бiзге буйырганы осы, бiз осыны кылсак, мусылмандык камiл болады деп ойлайды." – дейдi арi карай Абай кобiне гибадаттын тек сырткы  жагын устануга умтылатын копшiлiк туралы. Шын иманнын нуры, коркi болып табылатын намаз оку, ораза туту сиякты сырткы гибадатка Абай "Ол гибадат  кузетшiсi едi" (иманнын кузетшiсi) деген дал аныктама бередi. "Жа, кузетшi кузеткен нарсенiн амандыгын ойламай, бiр гана ояу турмагын ниет кылса,  ол не кузет?  Кузеткен нарсесi кайда кетедi?  Максат кузетiлген нарсенiн амандыгы,  тазалыгы емес пе?" – деп ой таразылайды Абай.

     Рухани жетiлу сатысына котерiлгендердiн имандылыгы толык болгандыктан, олар оздерінін барлык ой-оріс, сойлеген соз, жасаган амалдарын тугелдей Кудайдын разылыгына арнайды. Сондыктан олар катардагы карапайым  мусылмандар емес, камiл мусылмандар. Сонымен камiл  мусылмандык –  Алла  тагалага  шын пейiлмен iс-арекеттi толык багыштау. Бул – iшкi тазалык, шын иман. Сонымен бiрге  кулшылык  тартiптерiн, сырткы ишараттарын катан устану, сактау камiл мусылмандык белгiсi. Бул – аулиелiк жолдын басы.

//4.2. Хакiмдер//

    Абай адамзат устаздарынын бул тобындагы  адамдар  жайлы отыз сегiзiншi кара созiнде былай  дейдi: "Олай болганда хикмет Кудага пенде оз акылы жетерлiк кадарiн гана бiлсем деген арбiр iстiн себебiн iздеушiлерге хакiм ат койды". Кудай хикметтерiн бiлу дегенiмiз – Онын жарату сырлары мен жараткандарын, ягни коршаган табигатты жане онын зандылыктарын танып бiлу. Оны аркiм озiнiн акылынын шамасына карай бiле алады. Хакiмдер буларды Кудайдын кудiреттiлiгiн корсетiп, адамдардын имандылыгын осiру ушiн жасайды.

Хакiмдер оздерiнiн Кудай тагалага деген сенiмiн одан арi арттырып, Жогары Жаратушыга берiлуiн ныгайту ушiн Онын касиеттерiн, жарату сырларын сезiнiп-бiлуге умтылады. Сондыктан олар – бiлiм адамдары. Камiл мусылмандар жетiлудiн бiрiншi денгейінде болса, ал хакiмдер – жетiлудiн екiншi денгейіне котерiлгендер. Тан ыкпалынан алi толык арыла коймагандыктан, олар омір корiнiстерiн калай жане не нарсенiн канагаттандыруына байланысты жаксы мен жаманга болiп айырады.  "Булар... адам  баласынын  пайдасы  ушiн,  ойын-кулкi  тугiл, дуниедегi  букiл  лаззат буларга екiншi мартебелi калып,  бiр гана Хакты таппак,  арбiр нарсенiн себебiн таппакпенен лаззаттанады", – дейдi Абай хакiмдердiн такуалык ерекшелiгiне назар аударып.

Хакiмдер табигатты Алла тагаланын хикметтерiнен болмей зерттегендiктен, олардын бiлiмi толык бiлiм. Сондыктан Абай "арбiр хакiм – галым" дейдi.  Айналамыздагы тангажайып кереметтердi Кудай тагаланын озiмен, Онын буйрыгымен байланыстырып зерттегендiктен хакiмдер оз iстерiнде зор жетiстiктерге жете  алады. Сол ушiн хакiмдер Алла тагала хикметтерiнiн себебiн iздеп, олардын сырын ашумен шугылданады. Бул арекеттер олардын Кудайга кулшылыгы болып табылады. Камiл мусылмандарга караганда хакiмдер рухани бiлiмдi игерiп кана коймай, оны бойына сiнiре бiлгендер. Сонын натижесiнде олардын назiк болмысы да озгерiп, ерекше касиеттерге ие болады. Маселен, алемдегi курделi байланыстарды ашып, буларды дурыс багытта озгерте алады. Кору, болжау кабiлеттерi оте зор. Олар тылсым алемдерге кіріп, олармен байланыста болуы да мумкін.

Адамдарга магнетизм,  спиритизм,   телепатия, казакша айтканда,  корiпкелдiк, диуаналык, баксылык делiнетiн мистикалык касиеттер екi жолмен берiледi: бiрi – материалдык, ал екiншiсi – рухани жол.

Материалдык жолмен адам назiк денелерiн турлi жаттыгулар аркылы озгерте отырып ерекше назік касиеттерге ие бола алады. Ол касиеттер кейде адамга туганнан да, немесе ата-тегiн куып та берiледi. Казiргi заманда оларды "экстрасенс" деп атап журмiз.

Ерекше касиеттерi бар хакiмдер откен замандарда хан уазiрi, комекшiсi, акылшысы болгандары жогарыда айтылды. Назiк алемдерге ену кабiлетi аркылы турлі касиеттерге ие болган осындай адамдарга  суйенген мемлекет басылары, хандар оз iстерiн  дурыс жургізуге мумкіндік алган.


     Хакiмдердiн ерекшелiгi – олар рухани жолда болгандыктан, Кудай тагала шапагатына болене бастайды. Осылайша олар Кудайга суйiспеншiлiгiн осiредi. "Кудай тагала ешбiр нарсенi себепсiз жаратпаган,  Кудайдын осы шеберлiгiн танып, кумар болып, гибрат алушыларга тию жок, балки шеберлiктiн себебiн бiлмекке  кумарлыктан Жаратушынын  озiне  гашыктык  шыгады." – дейдi данышпан. Бул арада хакiмдiк iзденiстiн "уш суюге", ягни Кудайга гашыктыкка акелетiнi айтылып отыр.

    Бiрак жетiлудiн белгiлi бiр дарежесiне жетпей гашыктыкты ойлауга болмайды. Бул жалган кулшылыкка акеледi. Осындайларды корiп кейде ел арасында сопыларга деген терiс пiкiр калыптасады. Сондыктан осыдан сак болу ушiн Абай былай дейдi: "Кудай тагаланын затына пендесiнiн акылы жетпесе, дал сондай гашыкпын демек те орынсыз". Бул созiнде Кудай тагаланын затын тусiнуге  адамнын  ынта-жiгерi, акыл-есi жетпесе журтты алдауга болмайды деген магына бар.

    Кудайга суйiспеншiлiк туралы: "Алла тагаланын пендесiн махаббат уа мархабатпенен жараткандыгын бiлiп,  махаббатына махаббатпенен  гана елжiремектi Кудайга гашык болды деймiз". Бул Кудайга суйiспеншiлiктiн аныктамасы. Алла тагаланын бiздi махаббатпен жаратканын бiлгенде кiмде болса да соган сайкес сезiм калыптасуга тиiстi. Абайдын бул тужырымына хакiмдер Алла тагаланын хикметiн зерттеу аркылы жетедi. Олар оздерi гана тусiнумен шектелмей,  баска адамдарга тусiндiруге арекет етедi. Сондыктан хакiмдер де рухани устаздар катарына жатады.

     "Адаспай тура iздеген хакимдер  болмаса,  дуние  ойран  болар едi. Адам iс-арекетiнiн казыгы осы жаксы хакимдер, ар нарсе дуниеде солардын iс-ойларымен шешiмiн табады. Булардын iсiнiн кобi – дуние iсi, бiрак осы хакимдердiн жасаган, тараткан iстерi ахиретке де егiндiк болатын дуние", – дейдi Абай арi  карай  отыз  сегiзiншi кара созiнде. Будан хакiмдердiн когамдагы улкен ролi,  сондай-ак когам зандылыктарын,  табигат сырларын ашу мен тусiндiрудегi  орны да  айкын корiнедi. Абайдын "Булардын ісінін кобі – дуние ісі" деген соз хакімдер фанилік істермен шугылданады дегенді білдірмейді. Бул создін магынасы – хакімдер дуние ісін Кудайга кулшылык жолында колданады деген соз. Айтпесе "хакимдер жасаган, тараткан істері ахиретке де егіндік болатын дуние" бола алмас еді.   

    Ендi Абай айткан "дуние  мен  адам омірiнiн сырына жетсе де,  дiннiн Хак танымына хакiмдер жете  алмайды" дегеннін маніне токталайык. Басты себеп – хакiмдер таза кулшылык жолында емес. Абайдын озi айткандай: "Булардын iсiнiн кобi – дуние iсi". Олар ниетi таза болса да, озiмшiлдiк назiк сезiмдер ыкпалынан толык шыга алмай, атак-данк, сый-курмет, тагы баска жалган эго тудыратын озiмшiлдiк назiк касиеттер шырмауынан толык арыла алмагандар.

     Камiл мусылмандар фани омірден баки омірге отіп, рухани алемге жана гана келіп, алі санасы жетілмеген жас наресте тарізді болса, ал хакiмдер бул жолда коп жетiстiктерге жетiп, коп нарсені біліп, белгiлi бiр дарежеге котерiлгендер. Ал, аулиелерді алатын болсак, олар – Хак танымына жетіп, Кудай санасына ие болгандар, сондыктан, бул омірдін екіудайылыгынан толык шыгып, букіл болмысты біртутас кабылдайды. Аулиелер букіл болмыс корінісінен Хакикатты кореді. Бір Хактан баска ештене жок болгандыктан, алемнін екіудайылыгы да жок. Ендеше, олар ушін букіл болмыс кемшіліксіз, бір Алла тагаланын жасаган уйлесімділігімен тіршілік курып жаткандыктан, бул омірге араласып кажеті жок. Олардын ісі – Алла ісі.

    Хакимдер олай емес. Олар Хакикатка алі жете койган жок. Сондыктан, алемнін уйлесімділігін, кемсіздігін толык кабылдай алмайды. Олардын махаббаты Алла тагаламен алі бірікпеген, Алла тагаланын куаттарына багытталады. Олар халыкты, адамзатты суйіп, сонын камы ушін омірдін екіудайылык касиеттерінін ыкпалымен жамандыкпен куресіп жанталасады. Хакімдердін ісі Хакикат денгейінде емес, Онын куаты, дуниенін денгейінде болгандыктан, гуманизм жолымен, халыкка кызмет етуге умтылады. Сондыктан, олардын іс, Абай айткандай, дуние ісі.

     Хакімдер ауелі оздерiнiн бойындагы кемшiлiктерiн кореді. Омірдегі жане адам бойындагы жаксы мен жаманды айыра бiлiп, оз бойындагы кеселдерді коре біліп, олардан кутылуга умтылады. Исламда адамнын оз кемшiлiктерiн жоюдагы бул курестi "улкен жи;ад" деп атайды. Абай жетiлудiн бул денгейiндегi оз жагдайын былай деп жазады:

Ойга тустiм, толгандым,
Оз мiнiмдi колга алдым.
Мiнезiме коз салдым,
Тексеруге ойландым.

Озiме озiм жакпадым,
Ендi кайда сыя алдым?
Калап алган коп мiнез,
Калайша кылып тыя алдым?

Бойдагы мiндi санасам,
Тау тасынан аз емес.
Журегiмдi байкасам,
Инедейiн таза емес.

Аршып алып тастауга,
Апандагы саз емес.
Барi болды озiмнен,
Танiрiм салган наз емес.

("Ойга тустiм, толгандым". Кейiннен табылган олен.)

Акын озінін жаман мiнездерiнiн себебiн арi карай былай деп тусiндiредi: "Осынша акымак болганым корiнгенге кызыктым. Гадiлеттi журектiн адiлетiн бузыппын. Акыл менен бiлiмнен абден умiт узiппiн; ...Мактанбаска мактанып, деп журiппiн "пысыкпын". Осылай озін, не болмаса озінін жакындарын, халкын жерiне жете мiнездеу рухани жетiлген, оз касиеттерiн тек кана жогаргы денгеймен салыстырып багалайтын хакiмдерге тан касиет. Осылай откір создер айтумен хакімдер баскаларга ыкпалын кушейтіп, оларды дурыс жолга тусуге мажбур етеді. Сойтiп олар оздерiнiн жане баскалардын фанилiк кемшiлiктерiмен куресу жолына туседi. Егер оларды жене алса аулиелiк денгейге котерiледi. Ал жене алмаса ол сол денгейде калады, не болмаса кейде томен кулдырайды.

    Хакiмдер туралы Абай арi карай былай деп жалгастырады: "Егер булар дiн  устазымыз емес болса да, дiнде басшымыз Кудайдын елшiсi  пайгамбарымыздын  хадис  шарифi "адамнын жаксысы адамга  пайда  келтiрген  адам" деген". Абай хакiмдер дiни устазымыз емес,  ягни дiни iлiмдi насихаттаушы адамдар емес, халыкка кызмет жасаушы, сондыктан жаксылык акелушi рухани галымдар дейдi. Осы ой-пiкiрiн жеткiзу ушiн ол хакiмдердiн адамзатка пайдалы iстерiн таптештей атап, бул iстердiн "баршасы пайда берушi  болган  сон,  бiздiн оларга мiндеткерлiгiмiзге дауа жок" –  деп корытындылайды.

Абай хакiмдер мен галымдардын айырмашылыгын да ашып бередi.           Коршаган ортанын  зандылыктарын  Кудай  тагала  хикметтерiмен байланыстырмай, тек кана материалдык алем зандылыктары аясында карастыратын галымдар туралы Абай былай дейдi: "Хаким, галым асылында бiр соз, бiрак танымында баскалар дур. Дуниеде  гылым заhири (сырткы) бар,  олар айтылмыштарды наклия деп те атайды,  бул наклияга жуйрiктер галым атанады".

    Хакiм мен галым туп торкiнiнде бiр соз,  екеуiнiн де максаты – омір зандылыктарын,  акикаттарды ашып, тану. Алайда тану жолдары болек. Хакiмдер омірдi рухани гылым-бiлiм аркылы таныса, галымдар материалдык тургыда, ягни оздерiнiн сезiм мушелерi аркылы таниды.

     Галымдар кобiнесе турпайы материалдык алемнiн зандылыктарын ашады,  алайда ол зандылыктарды Кудай тагаланын жасаганына ман бермейдi. Сондыктан, олардын тужырымдары Тупкi Себеппен байланыспагандыктан, табигат зандылыктарын толык тусiнуге  мумкiндiк бермейдi. Материалдык алем бiртутас зерттелмей, онын арбiр болшегi жеке зерттелуiне байланысты гылымнын турлi  салаларындагы  жетiстiктер  кобiнесе  озара келiсiмiн  таба  алмайды.  Тiптi олардын натижесi коршаган ортага, табигатка зиян келтiрiп те жатады.

     Материалдык алемдi  зерттеу барысында кейбiр галымдар бiр Жаратушынын барына коздерi жетiп, имандылык жолына тускен.  Мысалы,  Нильс  Бор,  М.Планк, Е.Вигнер, А.Эйнштейн тарiздi айгiлi галымдар сондай болган. Табигаттын тупкi сырын танып-бiлуде галымдардын iзденiс багыты томеннен жогары карай немесе карапайымнан курделiге карай, индуктивтiк адiс деуге болады. Бiрак бул жолмен букiл болмысты танып білу мумкiн емес екенiн Абай былай деп бiлдiредi: "Заты тугiл, хикметiне ешбiр хаким акыл ерiштiре алмайды. Алла тагала – олшеусiз, бiздiн акылымыз – олшеулi".

      Хакiмдер Абсолюттiк  Акикатты  галымдар   тарiздi   томеннен жогары карай емес,  керiсiнше жогарыдан томен карай багытта, ягни, дедуктивтiк адiспен таниды. Бул оте тиiмдi адiс болгандыктан, олардын бiлiмi толык. Олар туралы Абай былай дейдi: "Арбiр галым - хаким емес, арбiр хаким - галым".
    
"Галымдардын наклиясымен мусылман ерiп  иман  кылады.  Хакимдердiн  гаклиятымен  жетсе  шын  иман  болады" – деген Абай созiне унiлейiк.  Ерiп иман кылу – устаз сонынан шакiрт  болып  еру.  Бул арада айналамыздагы Кудай тагала хикметтерiн галымдар ашкан зандылыктар аркылы тану, бiлу деген магынада айтылып отыр. Галымдар зерттеулерi бойынша табигаттын керемет уйлесiмдi зандылыктары ашылган сон, адамдар бул зандылыктардын тупкi себебiн ойлайды.

 Кырык бесінші кара созінде Абай "Біз жанымыздан гылым шыгара алмаймыз" дейді. Кай галым болса да жанадан ештене жасай алмайды, тек кана бар нарсені тагы да ашып, корсетеді. Сойтiп букiл рухани жане материалдык болмыстын зандылыктарын тануга,  барлык болмыстын Жаратушысын танып, шын (нагыз) иманга жол ашылады.  Шын иман – болмыс зандылыктарын  Алла  iсi  деп мойындай отырып тану.  Бул – омірдi имандылык жолмен, рухани бiлiм аркылы тану деген соз.  Абай оз iлiмiнде хакiмдерге  адамзат устаздары ретiнде оте жогары бага бередi. Мысалы, ол былай деп жазады: "Адаспай тура iздеген хакимдер болмаса,  дуние ойран  болар  едi. Фигыл панденiн (адам iсiнiн) казыгы – осы жаксы хакимдер, арнарсе дуниеде булардын истихражы (шыгару, алу) бiрлан рауаж (таралу, айналым) табады".
    
Сонымен хакiмдер – букiл адамзатка рухани устаз, ал хакiмдiк iлiм – Кудайга кулшылык жолы, баршага ортак  рухани казына болып табылады. Абайдын озi "толык адам" сатысындагы "хакiм" денгейiнде болды деп журмiз. Ендеше соган далел ретiнде Абайдын карапайым адамдарда кездеспейтiн ерекше рухани ксиеттерін корсетейік.

1. Абайдын улы  Турагул  озiнiн  естелiгiнде Абай  туралы  былай деп жазады:  "Жалпы гадетiнде:  акылынан горi  махаббатын  ардактап,  акылдын  суык  сынынан   кашып, конiлiне  билетiнкiреп отыратын.  Бiрак,  Кудайдын озiне мол берген откiр сезiмнiн аркасында, айтпасак та, не ойлап, разы, яки,  наразы  болып  жургенiмiздi  булк еткiзбей сезiп коюшы едi... 1889 жылы, менiн 14 жасымда, улкен шешемнен туган Райхан деген апамды, Найман, Серiкбай баласы Куайбергенге узатып,  уйдiн iшiнiн барi жолаушы кеткенде,  акем мен  екеумiз гана  уйде  калдык.  Бул  жылы акемнiн белсенiп гылым жолына тускен жылы екен... Танертеннен кешке дейiн кобiнесе орыстын кiтабын окиды да, ара-тура жастыкты бауырына басып, алдында ак кагазы, колында карындашы, кунiренiп отырып олен жазып тастайды,   сол  олен  жазардагы  турi.  Бiр  мусага  мiнген кiсiдей,  онi кашынкырап,  азырак  ентiккен  кiсiдей  танауы кебiнкiреп, козi жасауранкырайды,  естiр-естiместей  кып кунiренгеннiн iшiнде кубiрленкiреп кеп,  жазып кеп  кеткенде коп токталып, ойлана бермейдi де, кайта сызып тузетпейдi де, оленнiн  тыгыны  суырылып  кеткенге  уксайды.н"/5/. Адамнын ойын  бiлу – тылсым алемге кiру белгiсi.  Сонымен бiрге, адам тылсым алемге кiргенде ол бул алемде озiн баскармайтын болгандыктан,  турi озгерiп немесе тосын козгалыстар жасауы абден мумкiн.  Турагул Абайдын  осындай  турiн  айтып отыр.

2. М.Ауезов  озiнiн  «Абай  жолы» романында Абайдын  баска  алемдерге кiретiн касиетiн тура айтпай,  оны нобайлап кана бiлдiредi.  Мысалы,  онын бiрiншiсi: Абай олен жазарда ауелi озiн умыткандай болып, турлi козгалыстар жасай бастайды екен.  Сол кезде касында отырган  Баймагамбет  онын колына калам устата коятын корiнедi. Сойтiп акын каламынан онын мангiлiк туындылары тогiле бастайды. Романда тагы бiр корiнiс бар: Абай, Шаке, Ербол, Баймагамбет – тортеуi ан аулап келе жатып катты боранда калады, адасады. Аттын устiнде келе  жаткан  Абай бiр уакытта озiнiн алгашкы махаббаты болган Тогжанды коредi.  «Бултты аспан арасынан,  куаныш,  саулелi, кулкiлi жузi бар Абайдын жалгыз гашыгы  – Тогжан жузi туды... Сол туннiн барып,  кайтыс сапары... Канша уакыт откенi малiм емес...  Абай селт етiп, есiн жиып, ендi ангарды. Аты токтап тур, жолдастары иiрiлiп, коса турып капты. Бул уакытта катайып жел шыгып, ушкындап кар жауып, айнала тугел карлы мунармен коршалып апты, Абай кун райы катты бузылганын ендi гана кордi...  Оздерінен естияр  болгандыктан,  Абай ангарган шыгар (желдiн багытын) деп,  соган умiттенiп карап едi. Абай жолдастарын кайран кылып:
- Желдiн озi кашан шыкты? Мен осы токтаганда гана, жел барын байкадым! – дедi. Уйкыдан оянган кiсiдей сойлейдi... сагал  сары  Баймагамбет  Абайдын  мiнезiне  кулiп   жiбердi» /6, 470-бет/.

Бул  арада  жазушы Абайдын тылсым алемдерге кiргенiн анык жазып отыр.  Себебi, ол болек алемге кiргендiктен,  тiптi  бораннын калай,  кашан басталганын да бiлмей калады.  Бiрнеше кун адасканнан кейiн олар шынында да Тогжаннын ауылына тап болады.  Сойтiп iс-арекет ауелi тылсым алемдерде пайда болып, сонан кейiн гана бiздiн корiп бiлетiн турпайы  физикалык  алемге  ауысатындыктан,  Абай ауелi тылсым алемнен Тогжанмен кездесетiнiн  кордi,  сонан  кейiн  ол  омiрде орындалды. Абай тылсым алемге кiргенде озiнiн тонганын да,  манайда не болып жатканын да ангармаган.  Осы окигамен байланысты  тагы  бiрнеше  корiнiс бередi. Мысалы, Тогжаннын уйiне кiргенде Абай оны бiрiншi болып  байкап, таниды.

Абылгазы Токпай деген сокыр адамнын жолды тапканда желдiн багытымен гана емес,  кеудесiнiн корсеткен багытымен табатынын айтады.  Ол: «Бiрден желге аса катты ден кою керек. Одан арi козiм бар демеу керек.  Конiлдiн козiне  бастату  керек», – дейдi  /6, 479-бет/. Абай Тогжаннын уйiнде ауырып жатканда "Тагы бiр  талып  барып,  козі  iлiнгендей  болганда,   дуние-дуние емес, аспаны, жерi тутаскан бiр кызыл, жалкын, теп-тегiс кула туз боп созылып кетедi.  Сонын iшiнде озi ушкан сиякты. Болмаса,  агын, толкын iшiнде жузiп келе жаткан сиякты. алденедей,  перiдей,  жындай   бiр   алеметтер елестейдi. Адам кескiнiнен бузылган, аса кубыжык бейнелi маклуктар корiнедi. Гажайып турпатсыздыгымен буны туршiктiргендей болады.  «Жолдас болайык,  журейiк,  бiзге ересiн»- деп, солар кайда барса да касына оралып,  елiктiре бердi. Сонымен ендi кетiп, озiне кымбат жагасынан ендi узiлiп бара жатса,  умтылып кеп колына Тогжан жабысады.  «Тастама,  жаным, ала кет менi!»-деп ыстык жузiн  Абайдын  бетiне  басадын /6, 484-бет/.  Осы корiнiстердiн барлыгы – тылсым алемдердiн корiнiсi. Абай ауырып жатканда тылсым алемдерге кiрген.

4. Абай озiнiн кашан бул дуниеден отетінін сезе бiлген.  М.Ауезов  монографиясында  былай  деп  жазады: «Оз колында сонгы жылдарда  болып,  Абайды  озi  куткен  Камалия (Камаш)  деген  келiнiне ...  Абай озi олерден бурын ауырмай турып: «Мен биыл оледi екем»- деп, iшкi озi туйген ауыр сырын ен  алдымен айтады» /2, 89-бет/.

Карапайым адамнын  озiнiн  кашан  олетiнiн бiлуi  мумкiн емес екенi белгiлi. Бiрак рухани кемелденген адамдар бул алемдi оздерiнiн калауы  бойынша  кез- келген  уакытта  тастап  кете алады  немесе оздерiнiн кашан тастайтынын бiле алады.  Бул туралы кейбір касиетті жазбалардан окуга болады.

4. Турагулдын жане М.Ауезовтын жазуы бойынша Абай жазу жазганда оны кайтадан карап тузетпейдi екен. Себебi жогаргы тылсым алемнен алган нарсенi томенгi турпайы алемнiн сезiм мушелерiмен тузету мумкiн емес. Бiр жазганын кайта тузетпесе де, улы ойшыл акыннын жазгандарынан мiн  табу киын.

5. Абай жазгандарын сактап, жогалтпауга тырыспаган. Онын  жазгандарын  кiм  корiнген  алып окып, кошiрiп алып жаттап,  сойтiп кана ел арасына тараган. Себебi олен  жазу  Абай  ушiн  косымша  жумыс  емес,  ол  онын омiр суруiнiн бiр белгiсi сиякты. Ол олендi жазайын демейдi, акын тылсым  алемге  кiргенде ол олен озiнен озi туады.  Сондыктан Абай олендi мен жаздым деп ойламай, омiрiнiн бiр кубылысы ретiнде гана карап, оган коп байланбаган сиякты. Абай оны озiнiн негiзгi жетiстiгi деп есептемеген болса керек.

6. Абайдын  коркемдiк ойлау,  бейнелеу,  айту, суреттеу тасiлi мулде жана, лирикалык стилi еркiн,  икемдi, поэзиядагы калыптаскан дайын улгiлердi кайталамайды. Онын айтатын ойы да шексiз бай,  адамды унемi алга тартып турады. Хабарды  жогаргы  тылсым алемдерден алгандыктан Абайга озіне дейін икемсiз,  жасанды калыптан шыга алмайтын улгiлердiн кажетi жок едi.

7. Абайдын тылсым алемдерге енуiнiн ендi бiр корiнiсi – онын аудармалары. Абайдын бiрсыпыра аудармалары тупкi нускасынан коп ауыткиды. Мунын себебiн олендi жазу барысында Абайдын баска алемге енуiмен топшылауга болады. Тылсым алемдегi кубылыстар турпайы алемге караганда алдекайда бай жане шурайлы. Ондагы кубылыстар адамдардын озiндiк касиеттерiне байланысты  аркiмге ар турлi болып корiнуi мумкiн. Абай олендi аударганда туп нусканын негiзгi жуйесiн алады да, барынша еркiн турде озiне берiлген корiнiстi суреттейдi. 

Абайдын оз омiрi жане  онын  касында  болган  адамдардын тагдыры  олардын  бул омiрге белгiлi бiр максатпен келгенiн корсететiндей.  Буны Мухтар  Ауезовтiн «Абай  жолы»  романынан  да байкауга  болады.
 
Абай омiрiнде онын манайындагы  адамдардын  аркайсысы  белгiлi бiр мiндет аткарган тарiздi. Мысалы, Абайдын рухани калыптасуына озiнiн туган шешесi Улжан мен ажесi  Зеренiн  кандай  улкен  асерi болганы  жонінде жогарыда айтылды. Олар оздерiнiн  улкен адамгершiлiк касиеттерiмен жас Абайга жан-жакты тарбие берiп, келешегiн  дурыс  жолга  багыттады.  Абайга сонан кейiн улкен асер еткен адам акесi Кунанбай болганына соз жок. Ол улкен когам кайраткерi гана болып койган жок,  сонымен бiрге елдегi имандылыктын  тiрегi  болды.  Кажыга  барып  келiп   омiрдiн   алданыш кызыгынан  бас  тартып,  сонгы  жылдарында  толык имандылык жолына тускен Кунанбай Абайга улкен рухани асерiн берген.  Ол  1886  жылы омiрден  откенде озiнiн мол рухани куатынын шапагатын Абайга берiп кетуi де мумкiн.  Абайдын сол кезден бастап, 41 жаска келгенде, негiзгi шыгармашылык омiрi басталганы тегiн болмаса керек.  Акесi Кунанбай тарiздi iрi тулганын кайтыс болуы мен Абайдын шыгармашылык тагдырынын дал келуiн кездейсок жагдай деуге бола ма? М.Ауезов озiнiн романында бул екеуiнiн байланысын адейiлеп корсетпесе де, оны роман желiсiнен байкауга болады.
   
Абайды тарбиелеген адамдар оздерiнiн мiндеттерiн толык аткарып барып бул дуниеден откен.  Тылсым алемдер зандылыгы бойынша жогаргы алемдердегi рухани кемел Кунанбай аруагы улы Абайга унемi озiнiн комегiн берiп отырган деп болжауга болады. Абай iсiнде улкен комекшi,  киындыкта  серiгi,  тiрегi  болган жане бiр адам – оз iнiсi Оспан. Ол да Абайга ел iшiнде беделiн котеруге комектесiп, мiндетiн орындаган сон, абден толыскан кезiiнде 1891 жылы кенеттен, жастай омiрден кайтады.

     Ал Абайдын мiндетiн аткаруда омiр бойы комектескен жолдастары Ербол,  Базаралы бiр жылдын iшiнде Абайдын  алдында  гана  омiрден отедi.  Ербол  он  шакты  кун гана ауырады.  Оны откерiп салганнан кейiн Базаралынын озi де уш-ак кун ауырып коктемде кайтыс болады.

     Сол жылы жазда Абайдын  улкен  комекшiсi  болган баласы Магауия да кайтыс болады. Ал онын кыркын бергеннен кейiн Абайдын озi журтшылыкка тусiнiксiз жагдайда кенеттен бул омiрден отеді. Архам Какiтайулы Ыскаков озiнiн естелiгiнде бул ауыр жагдайды былай деп суреттейдi:

    «Коп адам жиналып (Магауиянын) кыркын, катымын берiп таркаган кунi кешке Абай ауырып шыкты.  Тосектiн устiнде басын котерiп отырып алды.  Тамак iшпедi, жатып уйыктамады, сойлемедi, бiреу жагдайын  сураса басын шайкады.  Мундай ауруды бурын кормеген ел ан-тан болды,  не шара iстерiн  бiлмедi...  Уш  кун  сол  калыппен  басын котерiп, жатпай, отырып, ескiше 23 июнь кунi Абай 59 жасында дуниеден кайтты... Сол кунi (Абайдын кыркы откен кунi), журт тарап кайткан тунде Абайдын улкен баласы Акылбай ауырмай-сыркамай кенеттен кайтыс болды... Осындай жарты жылдын iшiнде торт басты адамынан (сол жылы Магауиянын комекшiсi болган,  оте иманды адам – айелi Моржан кайтыс болады) айырылып, Абайдын торт ауылы жетiм-жесiр болып калды». Осылай бiр жылдын iшiнде Абайга  ен  жакын  адамдардын (Ербол,  Базаралы, Моржан, Магауия, Акылбай) коп ауырмай-ак, кенеттен жалпыга тусiнiксiз, белгiсiз жагдайда дуниеден кайткандарын калай тусiнуге болады?  Бул кездейсок жагдай ма, алде копшiлiкке алi де болса тусiнiксiз зандылыктын бiр корiнiсi ме? Бул суракка Абай ілімінен жауап іздейміз.

   Абай комекшiлерiнiн кейбiрi дуниеден кейiнiрек оттi. Олар  Абайдын мурасын  баспадан  бастырып  шыгарып  немесе естелiктер калдырып, Абайдын ойын арi карай жалгастырып, зерттеулер жургiзiп, елге таратып,  данышпан мурасын мангiлiк ету ушiн мiндеттерiн аткарды.  Булар Какiтай, Турагул, Кокбай, Шакарiм т.б. едi. Мухтар Ауезов Абай мурасын тоталитарлык саясаттан сактап бiзге жеткiздi. Сондыктан онын орны да осы катарда деуге болады. Осы айтылгандардан Абайдын жас кезiнен жан дуниесiнiн таза, кокiрек козiнiн ашык болуынын себебi ол катардагы адам емес, ерекше касиеттері бар жане арнайы максаты бар жан екенiн тусiнуге болады.

Абай оз iшкi дуниесiн елу жасында 1895 жылы жазган "Лай суга май бiтпес кой откенге" оленiнде ашады. Бул фани омірде конiлiнiн шарыктап шартараптан бiр тиянак таба алмаганын бiлдiредi. Арi карай:

Кунi-тунi ойымда бiр-ак Танiрi,
Озiне кумар кылган Онын амiрi.
Халикка махлук акылы жете алмайды,
Оймен бiлген нарсенiн барi – да;рi ,-

деп кунi-тунi Танiрi ойынан шыкпайтынын бiлдiредi, сонымен бiрге  Оны  озiне мундай кумар кылган Танiрiнiн Оз амiрi екенiн айтады.  Абайдын Танiрге кумарлыгы – Онын шапагаты екенiн бiлемiз. Сойтiп Абай озiнiн Танiрмен байланысын бiлдiрiп, Оган  толык  тауелдi  екенiн жане бой усынганын корсетедi. Бул соз жок хакiмдiк денгейдi бiлдiредi.

Арi карай ойшыл Танiр туралы канша ойлаганмен Халикка (Жаратушыга) махлук (бул арада адам) акылы жете алмайтынын  айтады.  Алла – шексiз,  ал адам баласы – шектеулi.  Сондыктан оймен бiлген нарсенiн барi да;рi  (кудiктi)  екенiн бiлдiредi. Адамнын   акылы, сезiмдерi материалды,  ал Танiрi болса – таза Рух.  Екеуiнiн касиетi – екi баска,  сондыктан рухты материалды сезiммен бiлу мумкiн  емес.  Акын  бул  омірдін коп туйінін шешiп,  ойга кондырганымен  таза Рухты бiле алмайтынын былай деп  толыктыра туседi:

Озгенi акыл ойга кондырады,
Бiле алмай бiр Танiрiнi болдырады.
Талып уйыктап, козiндi ашысымен,
Талпынып тагы да ойлап зор кылады.

Конiлге шак шубалi ой алмаймын,
Сонда да Оны ойламай коя алмаймын.
Акылдын жетпегенi арман емес,
Кумарсыз кур мулгуге тоя алмаймын.

("Лай суга май бітпес, кой откенге", 1895 ж.)

Акын осылай озiнiн Танiрге деген гашыктыгын ашады.  Бул – онын iшкi сыры. Осылай Абай елуге келген кезiнде онын Танiрге деген махаббаты оянганын коруге болады. Ол ойлаумен Оны бiле алмай болдырып,  талып уйыктап, кайтадан козiн ашса  ойы  тагы да талпынып Танiрге умтылатынын айтады. Бул – оте жогары рухани денгей. Танiрін ойламай коя алмау – Алла тагалага деген махаббат белгiсi. Ол акылдын Танiрге жетпегенi арман емес, бiрак Оган кумарсыз  кур  мулгiп ойлауга тоя алмаймын деп озiнiн Аллага деген гашыктык кумарлыгын паш  етедi.  Абайдын  осы оленiнен онын Танiрге деген суйiспеншiлiгі оянганын айкын коруге болады. Ол Танiр туралы ойламай бiр сат те омір суре алмайды. Мiне осылардын барлыгы Абайдын хакiмдiк сипаттарын корсетедi. "Толык адамнын" келесi денгейi – аулиелер.

//4.3. Аулиелер//

   Аулиелер – Абай корсеткен "толык адам" танымындагы хакiмдерден жогары турган рухани устаздар. Аулиелер туралы: "...аулиелерге аулиелер окыды,  гашык болды," – дейдi Абай отыз сегiзiншi кара созiнде. Бул создер аулиелердiн мирастык тiзбегiн  корсетедi. Рухани бiлiм Жаратушыдан бастап устаздардан шакiрттерге мираскорлык тiзбек аркылы тускенде  гана  таза  болып, адамзатка зор ыкпал жасай алады. Егер тiзбек узiлсе, рухани бiлiм фани омірдiн асерiмен булiнiп, жетілу жолдагы адамдар адасу жолына тусуі мумкін.  Аулиелердiн манызды мiндетi – рухани бiлiмдi алгашкы калпынан  озгертпей  адамзатка  жеткiзу.  Сонда   аулиелерден   аулие уйренiп,  устаздык  тiзбек узiлмей,  адамзат рухани бiлiммен унемi сусындап отырады. Рухани устазды мусылманда "пір", не болмаса "муршид" деп атайды. Ортагасырларда рухани устаз баскарган улкен мектептер болган. Туркістандагы Ахмет Яссау баскарган рухани орталык солардын бірі болды.   

Аулиелер туралы коп жазылган. Бiрак олардын копшiлiгi олардын омірбаяны мен турлi мистикалык касиеттерiне арналган, ягни сырткы корiнiсiн гана суреттейдi. Аулиелердiн iшкi дуниесiн сипаттау ушiн олардын рухани касиеттерiн коре бiлу керек. Бул  тек кана оте жогары жетiлген, солардын денгейiндегi адамдардын гана колынан келетiн нарсе. Сондыктан оздерi аулие катарында болган iрi сопылардын окiлi Руми, ал-Газали тарiздi гуламалар гана олардын шын сипатын бере алады. Руми аулиелердi перiштелермен салыстырып, оларды рухани куаттын ыкпалында журетiн жане барлык кызганыштан, кумарлыктан арылгандар деп есептейдi. Олар – тек кана рухани дуниенiн какпасына умтылушылар, Хакикаттын нурына боленiп, Онын бейнесiне кумарланып, тубiнде Абсолютпен толык бiрiгуге белiн бугандар.

Сопылардын козкарасы бойынша, рухани жетiлудiн негiзгi максаты – адам бойындагы касиеттердi Кудай касиеттерiмен жакындастыру. Бул Абай ойымен толык сайкес келетiнiн коремiз. Кудаймен жакындасу, мусылманша – Алла дидарына жакындау деген соз, кенiстiкте, не болмаса  физикалык денемен бiрiгу деген емес, арине, бул iшкi дуниемен, рухани жакындау деген угым. Сойтiп, аулие максаты – Кудайга жакындау. Сойтіп, аулие деп озiнiн рухани максатын анык сезiнiп, сол жолга бiржола тускендi айтады. Ондай адамды екiншi рет туды, ягни ол тані осы фани алемде болса да, жаны рухани алемге отіп, озiнiн Кудаймен байланысын сезiнiп, Сонымен уксас екенiн, Онын бiр болшегi екенiн угынды деп есептеуге болады.

Сопылар iлiмi бойынша аулиелерге екi мiндет жуктеледi: а) медиатор функциясы, ягни ол Кудай мен адамнын арасындагы елшi; б) гарыштык куш функциясы. Ол материалдык алемнен тыс Кудай мен адамдарды байланыстыратын копiр. Озiнiн Кудаймен байланысын толык сезiнгендiктен, онын табигатында руханилык пен адамилык катар болады. Толык адамда Кудай мен адам (жан мен тан) бiрiгiп, бiртутастыгын толык корсетедi. Сондыктан толык адам табигат куштерiн гана емес, рухани куштердi бiрiктiретiн микрокосм болып табылады.  Онын акылы карапайым дiни тусiнiктен жогары тур. Ол букiл болмысты болiктерге болмей, оны толыгымен тугелдей кабылдайтын болгандыктан, барлык жан иелерiне бiрдей козкараспен карайды. Ол озiнiн ниетiмен перiштелерден жогары, ал озiнiн Кудайга деген умтылысымен жан иелерiнiн барлыгынан да биiк тур. Толык адам мен Кудайдын катынасы айнамен салыстырылады. Адам озiн айнадан коретiнi тарiздi толык адам озiн Кудайдын бейнесiнен коредi. Кудай да толык адам болмысынан озiн таниды.
   
Абай аулиелердiн хакiмдер мен камiл  мусылмандардан  ерекшелiгi – олар Кудай тагалага деген гашыктык сезiмiне жеткендер екенiн айтады. Аулиелердiн гашыктык дарежесiн Абай: "... о дуниелiк пайдасын гана кузеттi.  Гашыктары сол халге жеттi, дуниенi, дуниедегi тиерлiк пайдасын умытты.  Балки  кисапка  алмады" –  деп  суреттеп, олардын бул фани дуниенiн ыкпалынан толык шыккандыгын корсетедi. Аулиелер – пайгамбарлар сиякты таза кулшылык жолындагы  адамдар.  Бул дарежеге адам озiнiн рухани болмысын толык сезiнген кезде жетедi. Сондыктан, олар жан ретінде арекет жасайды. 
    
Бiрак таза кулшылык жолындагы бундай аулие адамдар оте сирек. Ойткенi ол жолда улкен ынсап,  зор талап кана емес, сонымен бiрге, Кудайдын ерекше шапагаты да керек.
   
 "Хакимдер дуниеде  тиетiн  пайдасын   сойледi, гибрат козiмен караганда, екеуi де (хаким мен аулие) бiрiнен бiрi жырак кетпейдi. Арбiрiнiн сойлеуi,  айтуы баскаша болса  да,  Алла  тагаланын  сунгатына (шеберлiгiне) карап пiкiрлемектiктi екеуi де айтады.  Пiкiрленбек соны гибратламак болса керек. Бул гакыл,  гылым – екеуi де озiн зорга есептемектi, залымдылыкты,  адам озiндей адамды алдамакты жек коредi. Бул гадалат ;ар екеуi де мархаматты, шапагатты болмакты айтып буйырды, бул ракым болса керек".

Бул созбен Абай хакiмдер мен аулиелердiн екеуi де  рухани  адамдар  екенiн  корсетiп  отыр. Хакiмдердiн де аулиелердiн де максаты бiреу – ол Абсолюттiк акикатты тану.  Хакiм мен аулие екеуi  де  адамзатты  суюшi,  ракымшылык iстер iстеушi, екеуi де адамзаттын рухани устаздары.

    Сонымен бiрге аулиелердiн хакiмдерден  айырмашылыгы  улкен. Олардын  ен  негiзгi  айырмашылыгы – аулиелер таза кулшылык жолымен толык тазарган болса, ал хакiмдердiн алi де болса да ниеттерi кунгiрттеу келедi. Олардын бойын  табигаттын  жогаргы  касиетi – даналык касиетi – билегенiмен, барiбiр фани омірдiн атак-данкка деген ыкпалы-ниетi жанамалап журедi.

     Ал аулиелер болса, ниетi тугелдей тазарып, бул фани омірдiн ыкпалынан толык шыккандар.  Олар  оздерiнiн  кулкы  ушiн ештене тiлемейдi.  Бiрак Жогары Куштiн камкорлыгымен оларга омірге кажеттiн барлыгы берiледi.  Аулиелер Жогары Жаратушынын жер бетiндегi елшiсi тарiздi рухани алем мен материалдык алемдi байланыстырып отырады.

    Абай рухани жолдагылардын такуа болуынын екi себебiн корсетедi: бiрi – дуние лаззатына алданып, ыркынан шыга алмай, Кудайга ыкыласым шала болады деп оз бойына сенбегендiк, екiншiсi – озгелер озiнен улгi алып,  напсiсiн тежеп,  имандылыкка бет бурса деген умiт. Осы екi себеп те аулиелердiн "журтка кылган артык махаббатынан" туады  дейдi.  Сойтiп  Абай  аулиелердiн  тагы  бiр  мiндетi – баскаларга бiлiм беру гана емес, сонымен бiрге оларга оз омірiмен улгi корсету екенiн бiлдiредi.

    Рухани кулшылык жолы – тарихаттын киындыгы туралы Абай былай дейдi: "Бiрак бул жол – бек шетiн,  бек назiк жол. Бул жолда риясыз, женiлдiксiз бiр токтамга бекiп, iздеген кiсi гана iстiн  камалатына жетпек. Бул заманда ондай адам сирек, буган гылымнын да зоры, шындык,  кайраттын да зоры,  махаббаттын Аллага да жане адамзатка да бек зоры табылмак керек.  Булардын жиылмагы киыннын киыны,  балки мумкiн емес болар". Аулиелiк жолдын киындыгын жане назiктiгiн данышпан осылай тужырымдайды.

     Аулиелiк денгейдегi адамдар реттегiш тартiптердiн комегiнсiз-ак рухани алемнiн зандылыгымен омір суредi. Олар фани омірдiн ыкпалынан толык шыккандар. Себебi рухани  зандылыктармен  омір суру олардын табиги касиетiне айналган. Олар болмыс зандылыгын ешуакытта бузбайды.

     Олардын улгi болатын кейбiр касиеттерiн атап отейiк. Мiнездерінде кемшiлiк болмайды.  Себебi  олардын  болмысы абден тазарган.  Сондыктан олар оз сезiмдерiне толык ие,  салмакты, устамды жане еркiн, алгыр да кайратты. Ешуакытта артык сойлеу, артык уйкы, артык iшiп-жеуге бармайды, озiмшiлдiк мiнез  мулде болмайды. Аркiмге  курметпен   карайды,   бiрак оздерiне курмет талап етпейдi. Жаулары болмайды,  себебi олар барлык жан иелерiне дос. Iс-арекетiн тугелдей Кудай жолына таза багыштайды, сойтiп калау-ниеттерi тугелдей Кудайдын ыкпалында болады. Олар бул фани омірдiн ыкпалынан толык шыгып, Жогары Жаратушынын аясына кiргендер.

Сопылардын сондай биiк рухани дарежеге жету сырлары бар. Онын бiрiншiсi, рухани бiлiм алып, омірiн сол бiлiм жолынан ауыткымай тура багыттау болса, екiншiсi, тасбихпен Жогары Жаратушынын касиеттi есімдерін кайталау. Жогары Жаратушынын касиеттi есімдерінін зор рухани кушiнiн болу себебi, олар адамнын акыл-есiн бiр багытта, ауыткымай Алла тагалага шогырландыруга мумкiндiк бередi. Сонымен бiрге, Алла тагала Абсолют болгандыктан есiмдерiнiн рухани куаты Онын оз куатымен бiрдей болады. Есiмдерiнiн асерi оте куатты болгандыктан Алла тагаланын касиеттi аттарын кайталаган адам тез арада тазарып, аулиелiк денгейге котерiле алады. Буган сопылардын омірi мысал. Ахмет Яссауи бес жасынан тасбих тартып биiк рухани дарежеге жеткен.

Кудайдын касиеттi есімдерін кайталау аркылы кемелдiкке жету барлык рухани жолдарда колданылады. Оларды христиандар "Иса дугасы" ("Иисусова молитва"), Будда дiнiндегi "Хинаяма" жолындагылар "тантра" деп атайды. Еврей дiнiндегiлер да Талмудтын негiзiнде Кудайдын касиеттi аттарын кайталайды. Бунын барлыгы Кудайдын касиеттi есімдерін кайталау барлык рухани жетiлу жолдарына ортак адiс екенiн корсетедi. Олар ар тiлде болганымен барлыгынын магынасы уксас. Барлыгы да Кудайдын касиеттерiн мадактап, Одан кулшылык етуге мумкiндiк берiп, оздеріне шапагатын жаудыруды тiлейдi. Кудай тагала барлык жан иелерiне мейiрiмдi болгандыктан, Ол сураган тiлектi орындайды. Бул Кудайдан ненi сурап, ненi сурамауды бiлудiн манызын корсетедi. Кудайдан тiлейтiн тiлек сураушынын рухани дарежесiне байланысты материалдык болып, оны бул фани алемге байлай бередi, не болмаса, керiсiнше, рухани болып, оны одан босата алады.

    Аулие – дуниенi тарк етiп, таза кулшылык жолына тускен адам. Абай ойы бойынша пенделiктiн камалатi осы аулиелiк жолда гана  болатын болса,  ягни  куллi адамзат дуниенi тарк етсе, дуние ойран болар едi.  Сондыктан аулиелiктi Алла тагала ар пенденiн мандайына жазбаган.  Белгiлi  бiр  рухани  дарежеге  жетпей  аулиелiк  жолга тусемiн деушiлiк – бул адамнын озiн баскалардан озгеше  корсетпегi боп  саналады. Адамнын оз болмысын ауелi белгiлi бiр дарежеде тазартып алмай рухани жолга тусуге болмайтынын данышпан былай деп тусiндiредi: "Басына hам озiне озгешелiк бермек – адам улын бiр бузатын iс. Арбiр наданнын бiз  тарикатка кiрдiк деп жургенi бiз бузылдык дегенiменен бiр болады".

Бул создердi дурыс тусiнудiн когам ушiн улкен алеуметтiк-саяси манызы бар. Рухани жолдагы адамдар туралы халык арасында коптеген алып-кашты турлаулы-турлаусыз создер коп. Себебi рухани адамнын дарежесiн бiрден аныктау карапайым адамга онайга туспейдi. Сондыктан олар рухани адам мен олардын атагын жамылып журген жалган "аулиелердi" ажырата алмайды. Ал ол жалган "аулиелердiн" максаты Кудай жолы емес, оз курсагынын камы болгандыктан, олар халыкты алдау жолына туседi. Олардын аулие сипатына келмейтiн озбыр мiнез-касиеттерiн корген халык мунын себебiн бiле алмай дал болып, букiл аулие журтына карсылык уйымдастырады. Сойтiп, жалган аулиелердiн корсеткен кырсыктары нагыз аулиелерге терiс козкарас калыптастырады. Бул олардын жагдайын киындататыны соншалык, тiптi кейбiр жерлерде  олар кудаланып, кейде жазага да тартылады. Бундай жагдай кай халыктын арасында болса да жиi кездеседi.

Аулиелердi кудалаудын зияны оте коп. Рухани жолдагы адамдардын касиеттері фани омірдегі адамдардын касиеттерінен мулде болек болады. Бул алемде барлыгы материалды жане ештене жогалып кетпейтін болгандыктан, рухани адамдарга карсы ойлаган жаман ойлар, айтылган создер мен жасаган іс-арекеттер сол ойлардын, создердін, арекеттердін шыккан адамына кайтадан барып согады. Рухани адамнын денгейі негурлым жогары болса, табигаттын аділет зандылыгы бойынша, оган кесапат жасамак болган адамнын зардабы да солгурлым улкен болады.

Себебi аулиелер Алла тагаланын ен суйiктi жарандары, сондыктан Ол оз суйiктiсiн корлагандарды кешiрмейдi. Бунын далелi болатын ангiмелердi ислам елдерiнiн арасында сопылар тарихынан коптеп табуга болады. Сондыктан, рухани адамдарды сынауга, олардын кемшіліктерін корсетуге, біреуін екіншісімен салыстыруга болмайды. Себебі, рухани адамдар мен карапайым адамдардын касиеттері бірдей емес, артурлі толкында. Сонымен бірге, рухани адамдар Алла тагаланын колтыгынын астында болып, Жогаргы Иенін Озі коргайтын болгандыктан, оларга ешкім де зияндык жасай алмайды. Буны аркімнін де катты есінде устаганы дурыс. 

Сонымен бірге, кудалаушылар оздерінін арекетімен рухани адамдарга деген сенiмiн жойып алады. Сойтіп олар рухани адамдардын беретін терен рухани байлыгын кабылдай алмайды.

Сопыларды кудалауда "шала молдалардын" асерi де аз болган жок. Кудай алдында "сырты бутiн, iшi тутiн" болгандыктан, оларды ашкерелеп, дурыс жолга салгысы келгендерді унатпай, булар унемі карсы каруласып отырды.

Абайда да, Шакерiмде де сопыларды унамсыз создермен атаган жерлерi бар. Ондай создердi окыганда булар нагыз сопы емес, жалган сопылар туралы айтылган екенiн ойдан шыгармау керек. Себебi бул екi данышпан да нагыз сопыларды жаксы тусiнiп, колдай бiлген.

Сопылык жолда таза ниетi мен соган сайкес ынтасы болмаса, ондай адамдар озiне де, когамга да зиянын тигiзедi. "Арбiр наданнын бiз тарикатка кiрдiк деп жургенi бiз бузылдык дегенiмен бiр болады" – деген Абай созiнен осыны угамыз. Ниетi тазармай, аулиелiк жолды кулкыны ушiн кабылдагандар оздерiнiн табиги мiндеттерiн аткармай, когам омірiне керi асер етедi. Сондыктан Абай былай деп ескертедi: "Булай болганда малды кiм  багады,  душпанды  кiм  токтатады, киiмдi кiм токиды,  астыкты кiм егедi, дуниедегi Алланын пенделерi ушiн жараткан казыналарын кiм iздейдi?". Сонымен бiрге ондай адам кунага батып,  озiнiн соган сайкес жазасын алады.

     Сонымен копшiлiк кауымнын тугелдей таза кулшылык жолына  тусуiне мумкiндiк жок екенi белгiлi болды. Кудай шапагатын алмаган,  ягни кокiрек козi ашылмагандар ушiн Абай жанагы созiн былай деп жалгастырады: "Кудайдын бергенiне шукiршiлiгiн жок болса, адепсiздiкпен кунакар болмайсын ба?" Осылайша оларды омірдегi оз орнын бiлiп, реттi омір кешуге уйретедi.

    Хакiмдер кобiнесе  адамнын  ой-орісi,  мiнез-кулкы сиякты назiк материалдык болмысын тазартса, ал аулиелер адамнын рухани болмысын тазартады.  Хакiмдердiн iс-арекеттерi  белгiлi  бiр дiн,  улт аумагында болса, аулиелер бул шенберден шыгып, букiл алемдiк аукымды камтиды.



//4.4. Пайгамбарлар//

    Пайгамбарлар –  адамзат  когамынын  жетiлу шынында тургандар. Олар Жаратушы мен адамзаттын арасын байланыстыратын хабаршы. Пайгамбардын келу себебi мен максатын Абай былай деп тусiндiредi:

Замана, шаруа, мiнез кунде озгердi,
Оларга кез-кезiмен наби келдi.

("Алланын Озі де рас, созі де рас", 1902 ж.)

     Абай отыз сегiзiншi кара созiнде алем омірi баршага ортак зандылык зандылыктармен уйлесімді омір суріп жатканын тусіндіреді. Бiрак уакыт откен сайын замана (уакыт), адамдардын iс-арекеттерi (шаруа) жане олардын болмысы  (мiнез) озгерiске тусiп, когам омірі бул зандылыктардан ауыткиды. Адамзат ауелгi берiлген рухани бiлiмдi умытып, имандылык жолын бурмалай бастайды. Бул адамзат когамын надандык курсауына тусiрiп, омірдiн бейберекетін шыгарып, адамдарга зардап шектiредi. Сол уакытта мейiрiмдi Жаратушынын калауымен, Абай созiмен айтканда, "Оларга кез-кезiмен наби келдi".

Набилердін (пайгамбарлардын) акелген бiлiмi – акикат, мiндетi – адамды имандылык жолына салу. Арбiр пайгамбар жер бетiне акикатты шындык бiлiм акеледi. Берiлген бiлiм халыктын турмыс жагдайы, салт-санасы, омір суру адiсi, тiл озгешелiгi, тагы баска заман мен уакыттын  ерекшелiктерiне  байланысты артурлi тiлде, немесе турлi кулшылык жолымен берiлгенiмен, олардын барлыгы да адамды имандылык жолына салып, кокiрек коздерiн ашып, бiр Кудайга багыттайды. Бул – Алланы танудын манісі, сырткы корінісі.  Бiрак тагриф Алла (Алланы тусiну) максаты озгермей,  сол калпында калады. Онын себебi – куллi макулык озгерсе де Алла мангiлiк, Ол ешуакытта да озгермейдi. Алланы тусінудін максатыг ягни Оган деген сенім (иман) – Алланы танудын, ягни діннін ішкі мані. Себебі, манігілікті Аллага сенім, Оны тану арбір жаннын жане ол жаннын тупкі мангілікті ниеті мен максаты болып табылады. Сондыктан, барлык жан иелерінін омірі Алгашкы Жаратушыны іздеп табуга багытталады. Бірак оздерінін бір Манді іздеп жургендерін аркім тусіне бермейді. Муны барлык касиеттi кiтаптар да, аулиелер де бекерге шыгармайды.

     Барлык пайгамбарлардын тупкi максаты бiр. Ол – адамзаттын санасын котеру аркылы  имандылык  жолына салып, рухани жетiлуге мумкiндiк беру. Пайгамбарлардын барлыгы да ауелi Абсолюттiк акикат бiлiм бередi, бiрак уакыт ыкпалы бул ортак бiлiмдi болiп, не болмаса жiктеп турлi дiндер тудырады. Сондыктан бугiнгi кундерде дiн угымы Абсолюттiн белгiлi бiр корiнiсiн гана корсететiн бiржакты тусiнiк болып калды.

     Пайгамбарлар жогары алемнен арнайы максатпен жiберiлген жандар болгандыктан, оларды карапайым адамдар деп ойлаудын озi улкен  куна.  Олар жер бетiнде карапайым адам ретiнде  омірге  келiп,  осiп-жетiлуi  мумкiн. Бiрак олардын негiзгi максаты баска, ол кейiннен бiлiнедi. Мысалы, пайгамбарымыз Мухаммед (с.г.с.) кырык жаска дейiн ерекше  козге туспей,  аділ копес ретiнде гана омір сурсе, ал Иса пайгамбар жас кезiнде балташы болган. Будда мен Заратуштра патшанын отбасында дуниеге келiп, ханзаданын ролiн аткарган. Осылай пайгамбарлар алгашкы бетте жетiлудiн артурлi денгейiнде омір сурулері мумкiн (5-сызбаны караныз). Уакыты  келгенде оны Жаратушы пайгамбар дарежесiне котередi.  Алгашкы денгей халыктын сол кездегi рухани денгейiне байланысты болуы мумкiн. Болашак  пайгамбарлар  сол  халыктын  iшiндегi ен жетiлген болiгiнiн арасында болады.

     Уакыты келгенде пайгамбарлардын  ерекшелiгiн  Алла тагаланын Озi ашады. Бул ашылу пайгамбарларга улкен сынак ретінде беріліп, турлi жолдармен болуы мумкiн. Ашылганнан кейiн пайгамбарларга Жаратушы комегiмен ерекше рухани куш-касиет берiледi. Бул ерекше рухани куш-касиет пайгамбарларга  баскаларды озiне сендiрiп, сонынан ертуге мумкiндiк бередi. Сойтiп ол Жаратушынын жарлыгын халык арасына жая бастайды. Олар Жаратушынын ыкпалымен арекет етiп, Онын улы жоспарын жузеге асырудагы мiнсiз куралына айналады.

     Рухани карангы халыкты озiне елiктiру ушiн пайгамбарлар кейде мистикалык (тылсым-сикырлык) арекеттер де корсетедi.  Мысалы,  Иса пайгамбар су устiмен журу, суды шарапка айналдырып жiберу, олiнi тiрiлту, ауруларды жазу сиякты неше турлi гажайып  касиеттерi аркылы халыкты сонына ерткен. Бiрак материалдык тылсым-сикырлык арекеттер корсету олардын негiзгi мiндетi емес. Олар рухани мiндеттi – адамнын бетiн Кудайга буруды ойлайды.

     Пайгамбарлардын адамзат когамындагы ролi, имандылыктын манызы туралы Касиеттi Кураннын (2.36-37, 4.135, 4.149-151, 4.162, 40.78, 10.48, 14.4) сурелерiнде анык айтылады. Касиеттi Куранда дiндердi, олардын кагидаларын бiр-бiрiне карсы максатта пайдалануга тиым салынады.

     Сонгы екi жарым мын жылдын iшiнде Муса пайгамбармен "Таурат",  Дауiт  аркылы  "Забур",  Иса  аркылы "Iнжiл",  Мухаммед (с.г.с.) аркылы "Куран" кiтаптары тусiрiлдi.  Таза  ниетпен окып,  таныган адамдарга бул касиеттi кiтаптардын арасында айтарлыктай озгешелiктер жок. Тортеуi де адамнын имандылыгын толыктырады.

     Пайгамбарлар туралы Абай отыз сегiзiншi кара созiнде  былай деп жазады: "Бул уш турлi фигыл Куданын сонында болмак, озiн кул бiлiп, бул фигылдарга гашык болып, тутпакты пайгамбарлар уйреттi".
   
Отыз сегізінші кара созінде  Абай уш турлi фигылга адамнын бiлiмiн,  ракымдылыгын, адiлеттiлiгiн арттыруды жаткызады. Білім, ракымдылык, аділет занын устану – булар алемнін уйлесімді омірінін кепілдері. Абайдын айтуынша, жетiлу дегенiмiз – Кудайда бар осы уш касиеттi адамнын оз бойында керегінше жетілдіруі. Булар жан касиетi болгандыктан,  кулшылык жолымен гана жетiледi. Кулшылыкты тутпакты, ягни калай iстеудi пайгамбарлар уйреттi. Бул уш фигылды дамытканда адамнын жанынын тазаруына мумкiндiк туады, ягни Кудайга кайтуга жол ашылады деген соз. Данышпаннын ойы бойынша, пайгамбарлар осы негiзгi максатка жету жолын уйретедi.

     Пайгамбарлар адамды аулие дарежесiне котере алады. Себебi олар оздерiнiн рухани кушiмен адамнын нускасын мулде озгертiп, тазартады  да  оган  аулиелiк  касиеттер  дарытады.  Сондыктан пайгамбарлардын негiзгi комекшiлерiнiн  барлыгы  аулиелер  болган. Мысал  ретiнде  пайгамбарымыз Мухаммед саллаллаhу  галайhи уасалламнын сахабаларын, Иса пайгамбардын апостолдарын,  Будданын  архаттарын келтiруге болады. Олардын барлыгы да Кудайга таза берiлген, имандылык жолында омірiн пида еткендер. Пайгамбарлардын акелген бiлiмi адамзатка рухани устаздар аркылы тарайды.

    //Пайгамбарлар мен аулиелердiн айырмашылыктары бар//

Бiрiншiден, пайгамбар болу –  тек кана Кудай тагаланын берген амiрiнен, ал аулие болу себебі – аркімнін шын конiлмен таза берiлiп ынталы журек аркылы жасалган Кудайга таза кулшылык.

Екiншiсi, пайгамбар оз дарежесіне Кудай тагаланын буйрыгымен жетiлудiн кай денгейiнен болса да бiрден котерiле алады, ал аулиеге котерiлу ушiн адамнын біртіндеп эволюциялык рухани жетiлуi жане Кудай тагаланын шапагаты, сонымен бірге, аркiмнiн озінін улкен ынта-жiгерi де керек.

Ушiншiсi, пайгамбарлар Кудай тагаланын елшiсi болса, ал аулиелер – сол елшiлердiн тусiрген хабарын баскаларга жеткiзушiлер.

Тортiншiсi, пайгамбарлар адамзат когамында белгiлi бiр дiни агымнын негiзiн калаушы, ал аулиелер болса – сол дiни агымды ныгайтып, оркендетушiлер.

Бесiншiсi, пайгамбарлар хабарды Кудай тагаланын Озiнен алады, ал аулиелердін білім алатын негізгі козі –  касиеттi кiтаптар жане рухани устаздар, сонымен бірге, оларга білім журек аркылы да беріледі.

     Міне, Абай ілімінен адамнын рухани жетілуінін осындай биігін коре аламыз. 
     Корыта айтканда, адамнын жетілу жолына тусуі ушiн, Абай ілімі бойынша, ауелi сызбада корсетiлген салауатты омір салтымен материалдык жолды отуі керек екен. Материалдык жетiлу ен ауелi аркiмге табигатынан берiлген мiндеттерді орындаудан басталады. Арбiр адам аке, ана, бала, дос-жора, азамат болу тарiздi бул омірде турлi орын алып, соган байланысты турлi мiндеттер аткарады. Адамзат когамынын оркендеуi олардын осы мiндеттерiн дурыс орындауларына байланысты екенi белгiлi. Ендеше ен ауелi аркiм сол мiндеттерiн дурыс орындауга уйренулерi керек. Жогарыда айтылгандай, аркімнін оз міндетін дурыс орындау адамга жетiлу сатысындагы бiр денгейден екiншi денгейге котерiлуге мумкiндiк бередi. Эволюциямен осылай жетiлiп, адам бiртiндеп рухани сатыга котерiледi.

Пайдаланылган адебиеттер:

1. Абай. Шыгармаларынын екi томдык толык жинагы. Олендер мен аудармалар, поэмалар, карасоздер. – Алматы: Жазушы, 2002.
2. Ауезов М. Жиырма томдык шыгармалар жинагы. – Алматы. «Жазушы»,  Т. 20. Монография мен макалалар. 1985. – 496 б.
3. Мырзахметулы М. Абайтанудын бугінгі міндеттері. – ж. «Абай», №4, 2005 г. – 12 б.
4. Журтбаев Т. Абай Кунанбайулы. –  ж. «Акикат». № 8, 1995.
5. Журегiмнiн тубiне терен бойла: (Абай туралы естелiктер) – Алматы: «Жазушы», 1995, – 295 бет.
6. Ауезов М. Абай жолы. Екiншi кiтап.
7. Есім Г. Абай туралы философиялык трактат. Алматы: Казак университеті, 2004. - 83 б. 
8. Джавелидзе Э.Д. У истоков турецкой литературы. 1. Джелаль-ед-дин Руми. Тблиси. 1989. – С. 162.
9. Омар Хайам. Трактаты. (Перевод Б.А.Розенфельда). – М., 1961. – 210 с. (С. 40).
10. Прокл. Первоосновы теологии. (Пер. и комментарии проф. А.Ф.Лосева). – Тблиси, 1972. – 215 с. (С. 25).
11. Айванхов О. М.  Свет мира. – М., 2000. – 810 с.
12. Кудайбердiулы Ш. Уш анык. – Алматы. "Гаклия гыл.-адебиет орталыгы", 1991. – 77 б. (Б. 8).
13. Караныз: Аль-Фараби. Философские трактаты. – С. 1-39; Серебряков С.Б. Трактат Ибн Сины (Авиценны) о любви. –Тблиси, 1976. – 241 с. (С. 12-45). Абу Хамид аль-Газали. - Воскрешение наук о вере.– С. 139-178.
14. Уалиханов Ш. Тандамалы шыгармалары... – Б. 169-196.
15. Аджи М. Тайна святого Георгия (из духовного наследия тюрков). – Алматы: Рауан. 1997. – 178 с. (С. 103).
16. Шакарiм. Иманым. – Алматы: "Арыс", 2000. –321 бет.
17. Казак баксы-балгерлерi:  /Курастырган  Ж.  Дауренбеков,  Е.Турсынов/ – Алматы: Ана тiлi,  1993. – 270 б. (Б. 14-28).
18. Абсаттар Дербiсалиев. Казак даласынын жулдыздары. – Алматы, "Рауан". –1995 б. (Б. 12).