Такуалык. Бакытбай Сеитов

Шын такуа діндарды, аулие гуламаларды созінен де, ісінен де танырсын, бірак окініше орай азгындык заманда олар азайып, копшілік ішінен корінбей, акпаратка
жете алмай, торге оте алмай, босагадан орын алып куй кешуде. Белсенді болып
даурыгып, білгішсініп дандайсып, аркімнін сойылын согып жургендер арандатушылар.
Аягыннан шалып, бетінді тырнап, канден иттей шауілдеп, кыр соныннан калмауы
мумкін, бірак Казактар «ит уреді, керуен журеді» деп тегін айтпаган. Жалпы
халыктык сана деген болады, сондыктан, халык даналыгынан сусындап жур, казак халкынын санасы жогалмайды, тек сал-пал уйыктап жатуы мумкін. Ол оянганынша 
сенде серке болып каларсын, сонда топ алдында бол, канден иттер туяк астында калады. Койды теке бастамайды, олар лак-шібішті кызыктап жургендерінде, табын койдын апатка урынары созсіз.   Казір елді бастайтын серке жоктын касы.  Ел бастайтын адамды тегінен тегін «серке» демейді. Атакты аулие Ганди, елуге жетпеген шагында айелге караудан бас тартып, дуниенін кызыгына кырын карап, барлык сана сезімін, тіптен танін тарік еткен. Бар омірінін негізін, елін бодандыктан алып шыгуга арнаган. Еуропа оны «жаланаш пакыр» деп, туптін тубінде мойындаган. Бір ултты Унді халкынын екі дінге болініп жауласып жатканын коріп аштык жариялаган.Олардын басын коса алмай арманда кеткен. Серке болар адам напсісін тиып, катын кумарлыктан, мансап кумарлыктан, байлыктан, толып жаткан усак пендешілік куйбеннен арылып, тек халыктын камын ойлап, карабасынын камын екінші орынга коя білуі керек. Халкынын басына каралык кун туганда гана мундай адамдар шыгады.

Арине Алланын калауы болса, аруактын колдауы болса, казактын казіргі халінде оны сара жолга тек сондай тандаулы адам гана алып шыгады. Кейбіреулер «мынаган не корінген, карнымыз ток, ел іргесі аманда»деп согер. Жок, мына азгындыктан, тобымен тозакка бет алган елді алып шыгу ушін мен саганаманаттаган косемдік  сырын сіміріп, улагатты бол, балам, Біреулер баласына кайгырса, енді біреулер байлыгын ойлап кайгырады. Кейбіреулер денсаулыгынан кажыса, енді біреулер мансабы ушін алысып кажып жур. Кайгырудын да, кажудында ен улкені елді ойлап кайгыру, олардын азгындыгымен алысып кажу. Ел ішінде сенін барлык мудден бар. Сенін кара басыннын бір кемістігіне кайгыру, кажу ол бір гана киындык, ал жалпы еліне кайгыру ол куніне мын кайгы, мын кажу. Мен олімнен аса корыкпаймын, бірак ахиретке кур кол барудан коркамын. Алланын арткан аманатын актай алмаудан коркамын, аркімнін азгындык арекетін коріп  кажимын. Дарменсіздігіме куса боламын. Абай айткандай ішім толган у мен орт. Абден итаршы болып кажыдым. «Катынга кадірім жок етімді кореді, еліме кадірім жок бетімді кореді» Бундай рухани ауыртпалыктын емі біреу гана. Егерде сенде шынымен осындай калге жетсен, нагыз ел ушін туган ер болганын екенін біл. Менін ауыртпалыгым женілдеп, саган ауысканы. Онда менін енбегім еш кетпегені. Бунын барін дурыс кабылдаган урпакка ризамын жане ак батамды беремін. Аркашан кара халыкты ойла, халык ол Алланын меншігі, сондыктан ол киелі угым. Казак деген халыкта койдын козі, туйенін бойы, жылкынын мінезі, аккудын киесі, арыстаннын журегі, борінін кайсарлыгы, суттін актыгы, судын тазалыгы, гулдін сані, торгайдын ані, жусаннын иісі, жаратылыс даналыгы, даланын кендігі, жердей жасы, айдай басы бар, адамзатка жетерліктей дастарханы, алем сиярдай кушагы бар. Халыктын несібесін жеп, анкаулыгына ау курып, «жумсам жудырыгымда, асасам аузымда» дегендердін талайынын басы ку далада канырап калганын тарихтан табарсын.  Ар азаматтын ары ушін, ар жесірдін зары ушін, ар ананын агы ушін, ар аксакалдын басы ушін, ар жетімнін жасы ушін, ар арудын шашы, ушін есеп беретін кунен кутылмайсындар.

Ей, Урпагым «ауыр жук жуктеді» деп кынжылма. Ер боп туган сон тобенде Кудай, касында аруак барда адаспайсын, саган ерген елді де адастырмайсын. Ешкашан карсылык жолын іздеме, журегіне сеніп, акылына ерік бер. Кияли ойга ілессен опык жейсін. Арка суйерагайынды, акылдасар аксакалды кадырлей біл. Гулама, галымды каражатсыз калдырма. Халыктын улы гурыптарын, салт санасын, том-том кылып жазып журген жазушылардын, куйін ноталарга салып, мадени мура жасаган, аркалы азаматтардын енбегі зор. Олардын созіне ешкім кулак аспаган сон, кобісін хатка салып муражайларда жатыр, соларды ынтанмен окып, сауатынды аш. Муражайларга, архивтерге коп уніл. Айелдін арсызын, еркектін алжуазын ортана коспа. Аркімнін беттілігінен горі, тектілігіне коніл аудар. Мысалы:Гаити елі кезінде сол аралга апарылган басы байлы кулдардын негізінде пайда болган ел екен. Алемдегі ен соракы  гурыпты халык ретінде атагы бар. Табигат апаты кезінде бір дорба ун ушін бірін бірі олтіріп жатканын телеарнада кордік. Ал казак аштык кезінде кангып келген баска улт адамдарынын озін сырт тепкен жок. Ленинград блокадасындагы орыс халкынын озін озі устауын корініз, міне «тектілік» деп осыны айтады.

Жиырмадан аскан шагымда Молодежный ауданында кызмет жасадым. Шаекин Михаил аксакалдын камкорлыгын аркаланып, сол уйде жиі болатынбыз. Бірде агамыз Ульянов ауданына исполком торагалыгына ауысты. Кошер алдында ол кісі барімізді жинап «Мен дам ауыз тиген шанырактын, бірде-бір адамы калмасын» деп елді дамге шакырды. Кошерінде уй мулкін артпакшы болганымызда бізге, «уйдін люстраларын (шырагдан) алмандар жане де перделер сол калпы калсын» деді. Ол кісінін осы тектілік улгісін келешекте озіме улгі туттым.  Бір шопан тойында арнайы  дайындаган киіз уйге кірмей, «кімнін аты байгіден келсе, сол уйге конак боламын, себебі бугін сол шаныракка бак конады» деп айткан сон, аты байгіден келген уйге хабарластык. Неткен парасаттылык. Какіжан жездем айтушы еді «Ылги кул-кутан баскарган бул укімет (кенестік) копке бармас, тарыдай шашылганын корерсін» деп. Он жылдан  сон айтканы келді. Казіргі кезде беті жылтырды, калталыны сыйлап, тектілерден тебінгі калмаган уакыт кой. Дегенмен «жузден жуйрік, мыннан тулпар шыгады» деп казак тегін айтпаган екен. Асыл акенін акылымен оскен, Рауан, бугінде ел калаулысы болып отыр.

Отірікші екі жуздіге, урыга, саткынга, сайкалга екі марте сенім артпа. Адамнын баскадай жамандыгынан арылуына мумкіндік бер. Казакта  «ер кезегі ушке дейін » деген кагида бар. Сенін алган жарыннын да кемістігі болады. Соган карап айырылыса берсен катынсыз каласын. Есінде болсын, кемістіксіз кыз, ол жумыктагы Кордын кызы. Кемістіксіз адам болмайды, аркімнін бір мінезінен каша берсен жалгыз каласын. Казакта «жалгыздык Кудайга гана жарасады» деген даналык бар. Дос   маселесіде   осылай. Біріншіде:- досынды тандай біл, кездескеннін, араласканнын, бірге ішкеннін барін дос санасан, жезокше айелден нен артык. Талай сындардан отіп, сеніміне кіріп барып ойланарсын. Негізінде сенін жарты болмысын досыннан калыптасады. Озін кім болгын келсе, сондай адамга уйір бол. Екіншіде: «досты кудай косады» дегенді умытпа. Нагыз досты ен бірінші карынын емес, калтан емес, журегін сезеді. Кадімгі кызга гашык болгандай сезім пайда болады, ылги онын касында болгын келеді, сагынасын,озіннен бурын оны ойлайсын, куанышына секіріп, кайгысана куса боласын. Ушіншіде:- тура осы жерден журегіне емес акылына ерік бер. Досында да осы сезім бар ма, сен киналганда не акыл береді, сенін акылынды елей ма, басына іс тускенде катынасы озгереме, ылги сені колдайма, алде ащы да болса шындыкты бетіне айта ма, коп ішінде коніліне карай ма, алде даурыгып кете ме, ел туралы, жер туралы не ойлайды, туган туысына жаны аши ма, ашымаса саган калай адал болмак, корсе кызар ма, кызганщак па, сурамшак-сумакай емес па. Осынын уштен екісі болса достыкка жарайды, уштен бірі болса жолдастыкка жарайды, токсан тогызы болса,  ол кияметтік шынайы достыкка лайык.          

Адамнын денсаулыгы басты байлыгы. Адам агзасында  барлыгынын белгілі бір олшемі бар. Жасайтын жасы, омірлік куші, адамдык ой  кабылеті т.с.с Мысалы: жасыннан дау дамайга, неше турлі саяси додага, уайым-кайгыга, айтыс-тартыска, байлыкка, мансапка, маскунемдікке, жумсалган куаттын орыны толмайды, тек куатынды ысыраптайсын. Ал,жаксылык ушін ілім-білімнен, онерден, діни-рухани талімнен, 
елге деген уагыз, кызметтен, керісінше бойына куат жинап, тазарасын. Ар ісіннен
алган алгысын, ол денсаулык кепілі, ал алган каргысын бір агзанын солуы. Адамнын
бойындагы куаттын да ысырап молшері бар. Сондыктан, жасыннан дененді шыныктырып,
озінді аздыратын, куна істерден, маскунемдіктен, нашакорлыктан, аулак  болып, дер кезінде дем алып, таніне суык дарытпай, жылы киініп, не болса соны жей бермей, асыкпай дурыс тамактанып, бойына жаман адеттерді калыптастырмауга тырысып, танінді, жанынды тазалыкта устап, аса зорыктырмай омір сургенін азбал. Колын бос уакыттырда казактын саят онеріне коніл бол. «Ер жігіттін кайгысын Сулудын кушагы, Тулпардын туягы, Сункардын кыягы алады» деген бар.

Сарыарканын даласында жуйрік аттын тізгінін жіберіп бір заулатканыннын озі  неге турады. Сол сатте, жеті казынан касында болса, сенен бакытты жан жоктай сезінесін. Жігіттін жеті казынасы: Акылды жары, жуйрік аты, кыран буркіті, кумай иті, берен мылтыгы, откір пышагы, какпаны жане торы. Акылды жары- алынбас камалы, жуйрік аты- канаты, кыран буркіті - мысы, кумай тазысы- сенімі, берен мылтыгы-куаты, откір пышагы-кайраты, какпаны-серті, торы-айласы.Осынын барін жасымнан жаксы кордім, улгі туттым жане алі кунге менін торімде тур. Екінші айелім поляк кызы еді. Бірде «Скажи как меня любишь» деп болмады. Олай айттым, былай айттым «ну как,ну как» деп коймады. Тенеу таба алмай турып, турып «Люблю тебя как собаку» демесім бар ма. Уш кун урысыстык. Ал шынында да, иттен артык жаксы коретінім жок. Иттін сенімділігіне ешбір адам тен келмейді. Сол иттін кадірін кім біледі. Оз омірін кадырлей білмеген адамнын омірі де, ит омір емес пе.

Казіргі кезде казактар арасында, асіресе жастар арасында арак ішіп маскунемдікке салынгандар азайып келеді. Тек кейбір ауылдык жерлерде жумыссыз ыржалактап, азып жургендердін маскунемдігі болмаса.  Мал орынында журген оларга не дерсін.   Маскунемдіктін, нашакорлыктын сені хайуанга айналдырып, аздыратыны туралы мен коп токталмадым. Себебі, менін барлык жазганымды окып отырып, одан озін жиіркенбесен, менін созім есекке арткан жукпен тен емеспе. Кезінде орыстын гурыпымен коп кеселге жолыктык. Барлык омірінде араксыз куні жок Ресейдін озі аракпен куресіп жатыр. Халыктын гурыпы тузелмей, ол тузелмейді.

Барлык азгындыктан кутылудын жолы ол казактын гажап гурыпында. Менін арбір созім озімнін, халкымнын, тагдырынан алынган кагидалар корытындысы. Рухтын тарбиесі. Ултымнын онегесі. Жастык шагымда таннін гана рахатын бакыт санадым. Кырык жасыма дейін напсінін гана кулы болып, танімді тоз-тоз кылып шаршатыппын. Барлык агзаларыма жиналган аурудын курсауынан шыга алар емеспін. Менін танімнін
ауруына байланысты кемістіктерім бар, бірак рухымнын кемістігі жок. Себебі
кырыктан алпыска дейін Алланын амірімен тек Рухымнын камын жедім. Танімді коп
мазаламагандыктан кішкене дем алыпты. Енді оны рухымнын денгейіне котерейін
десем, кезінде ысырап болган денсаушылык шыгынынын орыны толмай тур. Танімнін
саган улгі боларлык онегесі жок. Жастайымнан біреудін осындай акылын тындаган
болсам, шіркін. Танімде, Рухымда бір денгейде болып, кай жагынан болса да саган
улгі болар едім. Сондыктан Рухани осиеттерімді толык басшылыкка алып гумыр сур.

Тан тозады жане осы гумырда калады, ал рух тарбиеленген сайын орлей береді. Шаман келсе танін мен жанынды бірдей кадірле, себебі тані саудын, жаны сау. Олшеніп берген омірдін арбір каскагым саттерін кадірлей біл. Ей,Урпагым,   ен дурысы такуалардын омірі. Такуалык-ол адамнын адами парыздарынын барлыган дурыс орындап, кімге болсын, неге болсын, шынайы дурыс карай білетіндігінде.

Акемнін інісі Адекенов Мынжасар агамыз зейнеткерлікке шыккан сон, Алла жолын устанып такуалыкка жетті. Козінін тірісінде, токыраган токсаныншы жылдары бабамыз Карпыкбайдын жаткан жерін тауып, басына сегіз тонналык, биіктігі уш метр кулпы тас койды. Бір куні тунгі сагат он екіде уйге келді. Сондагы шаруасы, облыс колемінде туратын барлык женгелерін аралап сыйлык таратып жур екен. Шешемді оятып устіне шапан жауып, жібек шалісін басына салып, батасын алып кетті. Кайтыс болар шагында «Коштасар кездегі ойлар» атты кітабын урпактарына сыйлады. Сергазыдай улдар тек осындай акеден гана туады. Кундіз туні Кудайга кулшылык етіп, дуниеден отті. Ондай адамдар ешкімге зияны жок, озі де зиян шекпейтін, айналасындыгы жаратылыспен ундес, адамга да, Аллага да жагымды. Алем оны суйеді, ол айналасындагы барлык Алемді суйеді.            

Уа,Урпагым, енді осы такуалыкка жетудін азынаулак сабагын уйренгенін жон болар: Албетте тан кылан бере уйкыдан туруга дагдылан. Казакта «ерте турган еркектін ырысы артык, ерте турган айелдін бір ісі артык» деген бар. Расында да, Жаратушы кунді жарык кылып сенін несібенді теруіне жагдай жасаган. Конілді кейіппен он аягынмен турып тосегінді жина, иесіз тосекке шайтан аунайды дейді бурынгылар. Даретінді алып болган сон бір тостакан су ішкенге дагдылан. Шынайы ниетінмен ен бірінші парызын-тан намазын окы. Сенін Кудайга кулшылыгыннын баскалардын мазасын алмауын кадагала. Бірге конган адамдар болса да амандасып, оларга «кайырлы тан» тіле.

Шаман келсе тунемел тамакка уйір болма, Кандай да болсын ыстык тамакты дастарханга кояр алдында бес-он минут демін алдыр. Егер де намазбен ас косарласып калса, бірінші тамакка отыр, асты телміртпе, казактар «Ораза, намаз токтыкта, аштык келсе басына салден калар боктыкта» деуі орынды. Даретін болса да дастарханга отырарда колынды жу жане суртпе. «Тангы ас-Танірден» тойып ішкенін жон. Уш акты: кант, туз жане сутті аз пайдалан. Кандай да болсын асты оз алданнан бастап жеу керек, кобінесе тамакты колмен, асіресе уш саусакпен жеп уйрен. Тамактын ішінен усак туйек богде зат корсен баскаларга білдірмей алып таста, ал кауыпты болса отыргандарды ескерт.

Кашанда болсын даретке барарда озінмен бірге Куран жазылган, діни рухани заттардын болмауын тексер. Отыратын жерін жеміс-жидек, данді-дакыл егетін жер, адам журетін жол болмасын. Ойпандау жане жумсактау жерді танда. Даретхана іші болса есігіне белгі кой, сойлеме, аузынмен дем алма, сол аягынмен кіріп, он аягынмен шык. Мушенді сумен жу, не кесекпен сурт «мінгені пайгамбардын есек деген, колына устаганы кесек деген» осыдан калган, кагаз колданба ойткені онда кие бар жане суртуін, нажісті одан арі денене жагу дегенмен пара пар. Шашыннын, сакал, муртыннын, тырнагыннын тісіннін, жагдайына мукият бол. «Тырнагы оскеннін озі капір, шашы оскеннін елі капір».

Кырык жасыннан кейін сакал койганын дурыс. Бул ер азаматтын толык жетілген шагы. Сакал діннін белгісі емес, есейгеннін белгісі. Сакалда уят бар, уятта иман бар. Тек сакалдын озі копшілік ішінде адамнын напсісін тияды. Киімін ескі болсада таза, арі укаланбаган балсын, Асіресе бас киімін мен аяк киіміннін санділігіне коніл бол, сонда баска киіміннін кемістігі байкалмайды. Казакта «дос баска, душпан аякка карайды» деген бар, Хош иісті майды пайдалан. Негізінде ен заманауи киімдерді кигенін дурыс «Заманына карай боркін болсын, турмысына карай коркін болсын». Далага шыксан жолда колікке карсы жагымен жур, алдыннан корінген богет зат болса ерінбей алып таста. Жолыккан кісімен бас иіп амандасып от. Сенен комек сурамаган жагдайда ешнарсеге араласпауга тырыс. Жас саби, ауру жане карт адамнын жоні баска.

Кандай да болсын адамнын сурагына байыпты жауап бер, білмесен білместігіне уялмай ишарамен гапу отін. Ат-колігінмен журсен таза уста жане аумесерленіп, койкастамай жур. Шаман келсе ен заманауи колік устауын жарасымды. Алыс сапарга шыксан богде адаммен шыкпауга тырыс. Жолга шыгарда акшан, оттыгын, пышагын жане суын болсын. Барар жолды білсенде сурастырып жур. Ешкашанда тангы асты тастама, кешкі аска карама. Шакырган жерден калма, мерейін оседі. Шакырмаган жерге барма кутын кашады. Кашанда болсын бос созге уйір болма, адамдарды атымен ата жане озі жок адам жаман болса да сыртынан жамандама.

Козбен кормей ешкімге сенбе, досын болса да ішкі сырынды айтпа. ар нарсені шын
ыкыласынмен істе, Кандайда комегіне акы сурама жане пайда коремін деп жасама. Екі адамга комегін бірдей кажет болса - бірінші жакынына комектес. Руксатсыз біреудін уйіне бас сукпа, кірсен дауыстап амандас, жауап болмаса шыгып кет. Уйге кірсен тізе бук, уйдін де иесі болады. Егер сен жанжалдасып шыксан, шыгысымен  аягынды уш рет жерге тебініп барып, жоніне кет. Копшілік ортасында бос орынга отыр, немесе басшысы, иесі усынган орынга отыр, дегенмен босагага уйір болма жане торге умтылма, біреуді аттап отпе, копшіліктін ортасын жарып отпе, усак-туйек ретсіз сурак койма, сойлеген кісінін созін болме жане сол кісіге карап отырып тында.

Соз тындап отырып усак туйекке аландама, мурын шукып, кулак касып, устінді сипалап т.с.с. кылык жасама, улкен аксакал, галым жане беделді адамга сыртынды каратпай отыруга тырыс, жайылмай, жапыраймай отыр, баскага отыруына мумкіндік жаса, Дау-дамай тудыратындай сурак койма, коп тындап аз сойле, айтылган создін торкінін білсен де, жана естігендей тында, шаман келсе коп тілегін орындауга тырыс, «намаз окимын» деп копшіліктін шыркын алма, жаксы соз каза болганынша, намазды каза кыл, намазга кайтып ораларсын, ал жаксы созді іздеп таппассын. Соз сойлеуші озін болсан-байыппен талдап сойле, коп ішінде біреуге тесіліп калма, соз арасындааздап калжындап, елді сергітіп отыр, бірак ешкімді мазак кылма, білмейтін немесе шала білетін такырыптан аулак бол, жорамалдап білгішсінбе, елді шаптастырма.

Созінді далелді айт жане женілтек баяндама, кулкіге айналдырма. Акыл айтуга кукылы болсан, жетік білсен, зиянсыз болса, сураушы оган ынтызар болса гана айт
жане діни гурыпта айт.  Ертеде бір данагой уагыз айтуга жиынга келсе, екі-уш кісі отырганын коріп, адам жиналмай не айтарын, не айтпасын білмей аткосшысынан
сурапты. Сонда аккосшысы «Мен білімдар емеспін гой, сонда да корада бір аттын
гана турганын коріп, оны аш калдырмаймын гой» депті. Данагой орынына барып,
терлеп-тепшіп алгі екі адамга екі сагат даріс беріпті. Кайыра аткосшысына келіп «калай болды» десе, аткосшы басын шайкап «мен білімдар емеспін гой, бірак корадагы бір атка барлык жемді беріп, баска аттарды аш калдырмаймын гой» деген екен.

Діни, урпактык, балалык, коршілік, туыскандык, акелік, аталык, жубайлык, достык,  мемлекеттік, азаматтык, когамдык, Отандык, парыздарынды арканшан, дер кезінде жане мукият орында. Айналандагы табигатка, алемге, жан- жануарга камкор бол жане суйе біл. Ен бастысы адамдарды суй, ойткені оган періштілер де бас иген. Ешкімге, еш нарсеге байланып калмай, акылмен суй. Кезі келгенді, кімді болсын, нені болсын жогалтасын, айырыласын, себебі барлыгы уакытша. Шетел автокілігін
тепкендерге кызыксан, біреудін мугедектік арбасында отырганына карап, озінді
таубеге келтір. Ар арекетінде обал жане сауап принцитерін басшылыкта уста. Тунгі
уакыттын біразында Жаратканмен жасырын кауышуды адет кыл. Унемі жардем сура
(Аруактын колдауын салуды), не берсе соган муктаж екенінді жане екі дуниеде
жузіннін жаркын болуын тіле.

Дуганын турі коп, бірак Алланын ерекше куп коретіні,пендесінін денсаушылык сураганы.Уа,Урпагым, Кураннан, Інжілден, шаригаттан жане халкыннын макал-мателінен, адеп, адет-гурыпынан, даналыксоздерінен, омірдін барлык сурагына дурыс жауап табасын. Парасатын мен санан аркылы гылым жетістіктерін угасын. Гылым-білімге ынтызар бол, ол сенін адамдык болмысыннын озегі, саналы омірінмен гана тіршілігін хайуаннан ажыратылып турады.

Кашанда оз ісіне жетік маман бол. Онерге куштарлык-нагыз ер жігіттін гана санасында болатын сезім, ол сенін еркектігіне сын. Білімінді, онерінді тек
жаксылыкка гана пайдалан. Сен залым болсан, барін бакылап, баскарып турган тылсым дуние саган коп сырын ашпайды, керісінше автоматты турде жиырылып калады. Сенін ниетін тузу болса барі саган бетін бурады. Кудірет иеміз букіл жаратылысты осы зандылыкка багындырып койган. Кім болсанда еліне, онын ішінде казак еліне, кызмет істейтіндіктен оз халкыннын жаксы, жаманын, кыр-сырын, жан дуниесін, тілін, адет-гурыпын, салт-дастурін руханиатын, тарихын, рулык жуйесін жетік білгенін озіне жаксы. Бул дуние, пирамида тектес ушында дін, онында гылым, солында онер. Тек осы ушеу бір бірімен уштысып, біріккенінде   гана  адамзат  заманасы  тузеледі.