Кие угымы. Бакытбай Сеитов

Казак ешкашанда кунге, айга, отка, суга, жерге, анга, куска, аруакка, табигатка
табынбаган. Онын барлыгын «киелі» деп уккандыктан, аса курметтеп, оган тау етіп,
озінін Кудайшылыгын корсеткен. Негізінде табыну мен сиынудын айырмашылыгын
ажырату керек. Табыну - еш мултіксіз «барлык жагдайдын иесі - Жаратушысы»  деп
багыну жане жанынды, танінді соган курбан етіп, корыккан, уміт еткен колыпта бас
иіу. Сиыну - ол бір нарсені курмет тутып, сол аркылы Жаратушынын ризашылыгына 
боленуге сену. КИЕ ол Алланын ерекше назарына боленген, жаратылысында кудыретті
корганы бар жаратылыс:-Періштелер, Рухтар, адамдар, Кун, Ай, Жулдыздар, Жер, жер
бетіндегі Аллага ерекше кызмет еткен мекендер, сулар, таулар, кейбір жан -
жануарлар, бейіттер, корымдар, от, дастархан, шанырак,  бесік, кару - жарак, бас
киім т.с. Осынын барін де кадырлеу, курметтеу ниетін корсету ушін бас иіп, актык
байлау, казактын ерекше касиетті гурыпы, шынайы кудайшылыгынын белгісі. Сондыктан да оны  актык -  «Акка Кудай жак» деп есептеген. Бейіт басына, не болмаса кулан тузде жалгыз оскен агашка шуперекке тиын туйіп байлаган. Ондайды кобінесе озі куран оки алмайтын адам кудайшылыгын корсетіп жасаган. Екінші жолаушы адам куран окып, сол тиынды алуына болган, егер жол каражаты таусылса. Тек осы актыктын озімен ел озінін Аллага деген ниетін білдірген жане  баска адамнын да кудайга ниеттенуіне жол ашкан.

Кейбір адамдар касиетті аулиелердін басынан осы актыкты табарек ретінде алып ауылындагы жас баласына, ауру адамга емдікке пайдаланган. Ондай киелі жерден келген сол табаріктін касиетіне, Алланын ерекше колдауымен, озінін кеселінен жазылатынына  сенген ауру тез сауыгып кеткен. Киелі жердін рухани таза энергетикасын, дуганын, окылган кураннын сауабын  бойына сінірген бул табарік шынында да шипалык касиетке ие болады. Христиан дініндегілер олген адамга кара киім кигізіп, кара табытка салып жерлеуі орасан кателік болса, мусылман алемі  адамды ахиретке акка орап аттандыруы (асіресе казакта) тегіннен тегін істелетін шаруа емес. Сайын даладагы жалгыз агашты «киелі» деп санауы, онын жалгыз болса да адам баласына пана болып тургандыгында. Онын коленкесінде ыстыктан келген жолаушы дем алган, атын байлап намазын окыган. Енді біреулер сол агашка карап жолын багдарлаган. Барша ел оны сактауга, коргауга тырыскан.

Казіргілер болса дуйім орманды шауып. Шабу ушін ортеп жатыр. Акшага сатып жатыр.
Казакта «шырагын сонбесін» деген бата бар. Ар адамнын басында богде адамга
корінбейтін шырак болады(аурасы). Оны кейбір касиетті адамдар кореді де. Адам
кайтыс болганында майітінін басына, кейіннен сол жаткан болмеде жеті, немесе
кырык кун шырак жагылады. Улы Отан согысында каза тапкандарга  арнап «Мангі от»
жагып коюдын озі аргы тегінде аруактарга шырак жагудын гурыпы емес пе. Тіптен
христиандарда олген кісіге арнап шіркеуде шырак кояды, онын ар жагында капір
діндердін оздері осыны мойындаганда, дін исламга не корінді... Ертеде казактар кошкенде мал - жанын екі от арасынан откізіп аластаган, от шыракпен рухани ауруларды емдеген. Бір заманда адамзаттагы азгындыкты Алла сумен - топан сумен тазартса, енді адамзаттын азгындыгын «отпен тазартады» деген болжамдар бар. От бар жерде пале жоламайды. Онтустік онірде адыраспан, орталык аймактарда арша, аластауга колданылатын ен киелі осімдік дарежесінде халыкка белгілі. Казіргі гылым осы осімдіктердін шынында да микробтарга карсы ерекше химиялык курамы бар екенін аныктады. Ол аз болса, казактар аршанын тутінімен жылкы тумауын жойып отырган. Ескі Еуропанын озінде шырша агашынын олардын торінде курмет тутылып, жана жылда оны айналып тау ететін басты атрибуттарына айналуы, олардын біздін Еділ батыр бастаган Гун бабаларымыздын гурыпына бас игендігінін аркасы.

Жыл сайын Ирусалим храмында коктен «От» тусуінін озі адам баласына, онын ішінде
христиандарга берілген Алланын белгісі емеспе. Олардын оны калайша кастерлейтінінен неге улгі алмаска. От адамга кажет «Алланын сыйы» десек, ол неге киелі болмаска. Ал христиандардын оны «Иса берді» деуі олардын кате
сенімінен. «Отан» созінін озі тубірінде «От ана» дегенді білдіреді. «Отанды сую,
от басынан басталады»  Жасыл желекті, шобі шуйгін жерді «отты жер екен» дейді. Уйдін иесін «от агасы» деуі Отаннын жануядан басталатынын білдіреді. Тагы
адамдарды тагылыктан ажыраткан да оттын касиеті. Отпен тамак пісіріп, отпен
баспанасын жылытып, отпен хайуандык турмыстан ажыратылдык. Отпен оміріміздін
тауелділігі сонша, оты сонген уйді молага тенестіреміз. «От - анага», «жер -
анага», «сут - анага» басын иген халыкты неге аулие демеске. Ештененін паркына
бармай оларды путка табынушылар катарына косамыз. Казак арасындагы баксылар отка
табынбак тугілі дуганын, бойына біткен касиеттін аркасында отты озіне багындыра
білген, оттан жаратылган жын - перілерді «Алланын атымен» зікір сала отырып,
озіне бой усындыра алган.

Баска діни сенімдегі біркудайшылыкты тусінбеген «шамандардын» да отпен ойнайтыны рас. Олардын арекеті мен сенімдерін казакка тенеудін еш негізі жок. Мысалы; кейбір ауруларды мусылман да, капір адам да жаза алады. Мусылман Куран дугалары аркылы «Алла шипасын берді» десе, капір «озім жаздым» деп сенеді. Сонда екеуін тенеуге бола ма. Казактар барін Танірден тілеп, басканын тек кадыр касиетін курметтеген. Оттын кадыр - касиетін білген ел неге оны курметтемеске. Ештенені білмеген, білмегенсін оны кадырлемеген ел Кудайды калайша тани алады. Куннін озі от емеспе. Оттагы заттын залалсызданатыны,  оттын озі куат козі екенін кім жокка шыгарады. Оты бар ел, жарыгы бар ел, оты бар ел, куаты бар ел, оты бар ел, тіршілігі бар ел. Ежелгі казакта екінін бірі білген осындай карапайым білімдерді, гылым аныктап жатканда, діннін мойындамауы калай. Шаман келсе шанырагынды, колігінді, оз танінді, ортанды от - шыракпен аластап отыр, Урпагым. Ерте заманнан  бері барлык пайгамбарлар шелпекті курметтеген. Аруактарга дуга окымас бурын шелпек пісіру, сол шелпекке адамдарды жинап, жума сайын Куран окыту, сенін бір сауапты борышын екенін умытпа.

Ортага нан коймай кісі шакырасын ба? кісі шакырмай Куран окытасын ба? Ертеде
такуалар ардайым жиналып, уагыз айтып, Куран окып отыратын болган, ал кісінін
басын косу ушін ортага сол кездегі бар байлык шелпек койган. Ас адамнын аркауы.
Егер басына аштык келсе, куранды ойламак тугілі куртка жем боларсын. Нан тіршілік козі, онсыз сен намазды, куранды былай койганда, «бісіммілла»деуге шаман келмес.

Бірде, інім Айтбек «Дукендерде катып калган нандарды малына беруге аласынба?» дегенін естіп, уйіне барсам торт кап нанды балконында жинап койыпты(сатушылар кокыска тастайды екен). Алгіні сурап алдым да, шатырга кептіріп іліп койдым. «Кайдагыны бастаганын не» дегендерге айтарым, «Алтын, куміс тас екен, арпа, бидай ас екен», сендер алтын жисандар, біз нан жинаймыз» демекпін. Нан Алланын адамга кураннан бурын берілген несібесі екенін есінде уста.«Нан тамактын атасы, ынтымак елдін батасы» Негізі, мына кейінгі туйсіксіздер соганда парасаттары жетпей, адамды куыс уйден кур шыгаруга уялмас. Ал кейде жиналып «Кадыр тунін кузеткенде, дастархан жаюдын керегі жок» деп айтатындарын кайтерсін. Дастарханга ас кой, асын болмаса шелпек кой, шелпегін болмаса су кой, суын болмаса, шырак кой. Осылар  насіліне, тіліне сеніміне карамай, адамдардын басын косатын касиетті дуниелер.

Кай жактан келе жаткан жолаушы болса да суы бар жерге шогырланады. Кім болса да тун ішінде жанган отка басын бурады. Адамдар бірін бірі танысын, танымасын дастарханда кездеседі. Зиярат жаса. «Олі риза болмай, тірі байымайды».  Негурлым жиі киелі аруактардын басына барып куран окысан, сол жерде тауасул жасап, Алладан тілек тілесен жане  аруактын колдауын беруді сурасан, Алла тілегінді кабылдайды. Ішкі рухын куаттанып, каралыктан арылып, діни - рухани сенімін тазарып кайтасын жане де шаман келсе топты елмен барганын дурыс. Коп тілеуі кол болады, менмендігіннен арылып, бауырлас боласын, білмеген коп сурактарына жауап табасын. Рухын  куаттанып, ананнан жана тугандай боласын.

Зиярат басында артык сойлеме, дауыстап жылама, жоктау айтып, гашыктык олен окып аруакты мазалама. Ол надандыктын белгісі. Куран окы, білмесен, Алладан аруактын колдауын сурап дуга жаса. Оліге иман, тіріге береке, Алладан рахмат, аруактан шапагат тіле. Ойын да, ниетін де, тілегін де бір Аллада болсын. Айта кететін бір маселе, Алладан тілек тілегенде усак туйек пендешіліктін камын сурамай, улкен тілек тіле, сонын ішінде барлык усак тілегінде болады. Уш тілек тілегенін дурыс, асіресе кара басыннын камын ойламай копшілікті ойла, сонын ішінде озін де боласын. Жиі - жиі, біліп, білмей істеген кунаннін жарылкауын тіле, себебі кунасіз адам болмайды, купіршілікке салынба, дандайсыма, арбір жасаган жаксылыгынды, зияратынды, кулшылыгынды, ешкімге міндетсіме.

Мухаммед (с.г.с.) тірі кезінде Меккеге Кажылык жасап бурынгы пайгамбарлар салган, Аллага кулшылык жасаган киелі орынга барып, сол жерде барлык Алла корсеткен расімдерін жасап, артында калган умметіне улгі етіп, парыз кылып кеткен. Аулие--Анбиеге зиярат жасау парыз емес, сондыктан жуз  зиярат жасасан да кажылык парыздан кутылмайсын. Пайгамбарымыз  кайтыс  болганында онын мазарын, журген жерлерін тау етіп, тіптен бір тал сакалына шейін курмет туткан, табарук жасаган. Зиярат етуде сондай, Аллага сыйлы адамнын мазарына барып, курмет корсетіп, сол жерде Куран окып, Алланы улыктап, тауасул жасап, тілек тілеу. Зиярат кажылык болмаса да, сонын кіші корінісі, оте такуалы таза жане аркімнін ар мезгілде  жасай алатын сауабы мол амалы. Ал осы сапардан Аруактын колдауын алып кайтсан, оны «Алланын сыйы» деп білгін. Менін анам Гизат жеті жыл курсак котермепті.

Кундердін кунінде атам Сейіт анам мен акем Мендібайды арбага отыргызып, Кыз аулиенін басына апарып, тауасул жасап, Алладан телек тілеп, бір тун сол мазарда коныпты. Сол жылы анам жукті болып, содан жеті балалы болды. Казір сут кенжесі Айтбектін озі кырык алтыга келді. Бірде шешемді Кыз аулиеге апарганда аруак берген батаны естіп, ел жылады. Міне аруактын колдауы деген осы.

Жума сайын міскіндерге, жетімдерге садака беріп отыр. Ол сені артурлі балекеттен, каргыстан коргайды, «садаканы сауында бер» деген казак созін умытпа. «Істеген жаксылыгында садака» дейтіндер бар, соган карап садаканын кадырын кетірме. Садака - озіне де кымбатты затынды соган муктаж біреуге беру аркылы Алланын ризашылыгына болену - басы ашык жеке амал.

Бірде жиенім Дастан  коліктін терезесін ашып жатыр еді «ашпа» деп урыстым. «Ага жеті тенге садаканы жолга тастайын деп едім» деп кулді. Касымда отырган Асылхан  «садаканы далага тастаганша  маган берсенші»  деп алып алды. Сойтсек бензинге тура жеті тенге жетпей тур екен. Садаканы нагыз бейшара адамга бер, кошелерде, базарларда сені куалап журіп садака сурайтындар, сенен бай адамдар. Нагыз бейшара адамды сен козінен ангарасын жане ол сенен сурауга бата алмай турады. Бала кезімде акем жума сайын уш сом акшаны колыма устатып «мынау садаканы Кара Иса дейтін адамга апарып бер» деп жумсайтын. «Озі неге бермейді екен» деп ойлайтынмын. Сойтсем кайран акем мені иманга баулып жур екен.

Акемнін тагы бір айтканы «карызды дал молшерде кайтар, ал  садаканы артык берсенде айыбы жок» дегені. Дал кайтыс боларында маган ушінші айтканы «Есінде болсын балам, Кудай бар». Акенін кадырын балалы болганда білесін, балам. Садака мен карыз беру айырмашылыгын білгенін дурыс. Екі адам катар келіп біреуі карыз, екіншісі садака сураса, карыз бергенін дурыс. Садаканы кейде моллага, мешітке, озін «осы мушапір» деп шешкен адамына бересін. Ол оган каншама муктаж екенін білмейсін, ал карыз сураган адам шынында да кысылып турган шыгар. Сондыктан сен арі онын муктажын орындап, арі сауабын аласын.

Ал агалы інілі адамдардын біріне бірі карыз беруі не деген маскара. Екеуінді шешелерін емізгенде кайсына сутін карызга беріп еді. Алде енді мунан арі екеуін араласпайсындар ма? Тіпті орыска уксап шешесінен карыз сурайтындарды да кордім. Егер інін киналып турса муктаждыктан куткар. Тірі болса олда саган бір комегін аямас. Негізінде менен інілерім карыз сураса бергім келмейді. «Карыз» деп сураганына кырсыгып каламын. Карыз сурары бар несіне «ага» дейді екен. Бірде Рысбек інімнін баласы жумыска туруга карызга акша сурады. Бермедім. Салден сон айелім Карлыгаштын араласуымен бір мал  бердім. Бірнеше жылдан сон уйде каражат таусылып калганда Рысбек «Мынау карызга алган акша гой»деп елу мын берді. «Месенен акша сурадым ба?, алмайын деп едім, жокшылык тілімді байлады. Сол малды да, кейінен сонын кунында арамызда карыз демей-ак «туыскандык карым катынас»деп усынсак кандай жарасымды болар еді. 

Токсаныншы жылдары жалгыз озім турып жатканда бір екі кун каражатым таусылып аш калган кезім болды. Сол куні коршіміз Бейсембаев Мукан кайтыс болып, сонын  конак асына шакырды. Ислам расімдерін баскарып отырган Кайдар молла «підиа» садаканы маган беріндер деген шешімге келді. Бул садаканы сол ауылдагы ен мусапір адам алуы керек. Елдін барі ан тан болып маган карады. Мен алайын десем елден уялып, алмайын десем келесі куні тагыда аш калатынымды ойлап отырып калдым. Басымнан неше турлі ойлар зулап отіп жатыр. Озімді озім женіп, жуз тенгені алдым. Шыга сала дукеннен торт болке нан алып, катты куандым. Уйге келісімен оксігімді баса алмай жылап та алдым. Копті корген кария молла тегін адам емес кой, айтеуірі сол сатте шынында да ен мушапір адам мен едім. Дал берілген садаканын кунын сонда тусіндім.

Бірде Багдат бастап Сенкібай би атанын басына оншакты адам зиярат етіп бардык. Курбандыкка кой сатып алуга акшамыз жок болып турганында Багдатты біреу шакырып акетті. Бір сагаттан сон сабазым келіп тур «Жана  Карагандыдагы емші Ермек бір кой беріп жіберіпті, менін атымнан курбандык шалсын деп. Мен аманатын орындап койын сойып, сол жердегі аксакалдарга, шыракшыга таратып келдім» деп озіне озі риза. «Ей, сен озіне сауап аламын деп, мына бізге жіберген Алланын ризыгын шаштын гой, шыракшынын еті сенсізде сасып жатыр» деп урыстым. Кателігін тусінген Бахош кайыра кетіп айтеуірі бір табак ет акеліп бізді тамактандырды.

Тагы бірде бір кария апа Садырбайга  мын тенге садака беріпті. Садырбай «апа акшанызды алмаймын, озініз мененде муктажсыз» деп меселін кайтарыпты. Тагыда урсуга тура келді: «Біріншіден ол кісі сен ушін беріп турган жок Алланын ризашылыгын тілеп тур. Сен батасын беріп, садакасын кабыл алсан, Алла ол кісіні озі байытар еді.Екіншіде сен адамнын кудайшылык ниетін буздын. Ушіншіде келешекте Алла саган несібе беруге ешкімнін ниетін аудармауы мумкін». Бірде жыйналган достарыма «Машинамды жуып жаткан казактын баласы орындыктын астына тусіп калган он мын тенгемді тауып алып, озіме берді. Мен оган бір тиында бермей, рахметімді айтып, батамды бердім,. Осы ісім калай?». «Сіздікі кате болган екен. Ен курыганда шайлыгын беру керек еді» деді барі бір ауыздан. Мен оларга «Беруіме болар еді. Бірак онда ол сауабынын есебін менен алган болып, Алланын сыйынан кур калар еді.

Ал казір онын ісі толык сауап болып Алланын есебіне ілікті. Мен ол баланы бакытты етіп кеткім келді» деп тусіндірдім. Садакага берілген акша, акшанын ен тазасы. Расын айтсам осы куні садаканы кімге берерінді білмейсін. Дал мусапірді тауып садака берудін озі бір бакыт. Куран бойынша  пайгамбарга жолыгу ушін алдымен садака беру парыз болган. Адамнын омірінде он екі жас бір шенбер «мушел жас»  деп айтады. Міндетті турде осы мушел жасында арнайы садака бер. Садакага ен жаксы коретін киімінді беру керек, ен дурысы озіне озін кыймайтын багалы киімін.

Келесі мушелін тагы бір шенбер балалык жас-13,жас жігіттік-25.жігіттік жас-37, ер жігіттік жас-49,ага жігіттік жас-61,кара сакал жас-73,аксакал жас-85,кариялык жас-97,шалдын жасы -100 ден сон болып саналады. Осы мушел келесі шенберге оту кезені, адамга оте кауыпты болады. Мушелдін ауысуы 22 науырызда болады. Жыл басы Тышкан, Сыйыр, Барыс, Коян, Улу, Жылан, Жылкы, Кой, Мешін, Тауык, Ит, Доныз. Адамнын биологиялык коры орташа есеппен жуз жылга арналган. Оны «даурен» деп атайды. Шалдардын «оттін даурен» деуі осыдан. Садаканы алыска сапарга шыгарда, улкен істі бастарда, басына кауып - катер тонгенде, жаман тус коргенде т.с.с. берген дурыс.

Казактарда «Малым жанымнын садакасы, жаным арымнын садакасы» деу бар. Адам ушін
арынын жанынан да кымбат екенін, ал малдын жаныннан кымбат еместігін коруге
болады. Кейбір топас адамдардын мал ушін жанын да, арын да сатып жатканын
коресін. Ол акымактыктын белгісі. Жыл сайын Аллага курбандык шал жане ешкашанда
ала малды сойма. Казактагы «ел ішін ала тайдай алалады» деген угым тегін емес,
Алламен араннын алалыгын калама. Ар ісінде Жаратканмен жарасым табуга тырыс.
Саган тіршілік берген, бала берген, алдына мал салган, койнына жар салган, сенін

Жаратушы иене ен жаксы семіз малды арна, жок болса сатып ал. «Ынгайым кемей тур,
мал арык» деп неше турлі сылтау айту сарандыгыннан. Кейбіреулер «курбандык» деп
озі де сояйын деп отырган согымын, тамагына арнаган кезекті малын сойып жатады.
Арнайы ниетсіз сойылган мал курбандыкка жатпайды. Сенін сойган малыннын еті кокке кетпейді, тек сенін ниетін кетеді. Курбандыктын етін тугелдей озін жемей пакыр міскінге тарату керек. Курбандык тек кана Алланын еншісі екенін берік устан.

Акылды урпак озінен бурын откен акесіне арнап, еркек жылкы малын курбандыкка
шалганы дурыс. Казактар аталарынын жылында атап, курбандык сойып, ас беріп
жатады, онын еш сокеттігі жок. Ер жігіт елі ушін курбандык. Откен гасырдын токсан екінші жылында Алланын амірін алган куні коктен «Сен Алла ушін баланды курбан ете аласынба?» дегенде, мен балам Серікті курбандыкка шалуга уада бердім. «Саган сенеміз, бірак айелін конбейді» деді. Артыма карасам айелім баламен кошеге кашып барады екен. Куып жетіп устадым. Бірак артынша милициялар келіп менін колдарымды кайырып, суйреп машинага салды. Триком сыпырылып, танім ашылып калды. «Ай іншек танімді жапшы» деп жас милиционерге жалынып едім, ол керісінше мені мазак кылды.

Сол бетте мені психиатриялык сараптамага жіберді. Уш кісі катыскан эксперттін ішінде бір шешен болды. Сонын аркасында маган «Бул адам адамзаттын ен биік
іліміне бет бурган, есі дурыс жан» деген корытынды берді. Мен кайыра елге келдім. Бір айдан сон мені мазак кылган милиционер оз уйінде атылып олді. Ал басында мені «психикалык ауруга шалдыккан екен» деп жолдама берген кыз кейіннен озі сондай ауруга шалдыкты. Осынын баріне де іс котеріліп, кейін кыскарып сот
мурагатында жатыр. Еркек токты сен ушін курбандык. «Біреуді акымакка тенеуде
елдін ол «баран» дегенін жиі естисін. Біле білсен содан акылды мал жок.

Казактардын «кой мен кыздын бармайтын жері жок» дегенін естіген шыгарсын. Ондай компіс мал жок. Сондыктан да ежелгі Ибрахим пайгамбар бастап, курбандыкка кой сою бізге улгі. Жануар бір «кынк» етпестен мойынын усынып жатканын коресін. Ол
жумакка бірінші болып баратын малдын бірі. Ол сол жатканында сенен бурын Аллага
бой усынып жатады. Мал болса да Аллага бойусынуды содан уйрен.

Ертеректе бір адамнын баласы болмапты. Уйіне коган аулиеден «Кудайдан бала сурап берші» деп жалыныпты. Аулиенін тілегіне Алла  аян беріпті.«Оган бала беремін, бірак жеті кунен сон кайтып аламын». Ай куні толганда байдын токалы ул тауыпты. Аулиенін аяны орындалмай, бала жеті жаска келіпті. Муны естіген аулие катты абыржып Аллага жалбарынып «Жаратушым мені неге елге карабет кылдын, не жаздым» десе, «Мен онын баласын кайтіп алмакшымын, егерде ол кунде маган арнап курбандык шалып, садака беріп отырса» деген жауап алыпты.

Атасына ас беру, Алламен адамнын, адам мен аруактын аралык узілмес шенбері болып турады. Негізінде аркім козінін тірісінде озіне арнап тандаулы атын курбандыкка шалганы жон. Оз басым аншылык - саятшылыкты койган сон, астымдагы  аргымак атымды оз колыммен курбандыкка шалдым. Касымдагы жігіттер «мынандай жылкыны калайша бауыздаймыз» деп жоламай койган сон, озім жугіріп барып «Аллаху акбар» деп айкайлап, канжарыммен тамагын орып жібердім.

Олікті ел котереді. Біздін казакта ислам шарттарын сактай отырып, гасырлар бойы
алай елден артык сауапты гурыптарымен адамды ахиретке оте тоте жолмен аттандыруды урпактан урпакка жалгастыруда. Аруактын кадырын ерекше білген казак
ислам да жок, ерекше кунды онегеге ие халык. Ешкандай да ысырапсыз, елдін жинаган комегі, бата жасауы, бар шыгыннын орынын толтырады. Олікте бір, тірлікте бір корісетін агайын, туыстын алар орыны ерекше.

Маркум Сулейменов Кобыланды агам айтушы еді «менін жалакым олік пен тірліктен аспайды» деп. Маркумнын асына ат сою, асіресе ер адамды о дуниеге аттандырарда мані зор, ерге лайык курбандык. Себебі ол осы курбандыкка киямет кунінде арка суйейді. Сырым батыр ел аралап журіп бір ауылдагы касиетті адамнын асына бие сойгалы жаткандарын коріп, «Бул кісіге  осы лайык па еді, калайша жаяу жібермексіндер, ерге лайык мынау ат»,деп астындагы атын сойгызып  тастаган екен. Ас садакасы, бас садакасы барі орынды сауап істер. Карыны аш  жолаушы, кайыршы, мусапірлер ушін «Карынын ашса, каралы уйге шап» деуі тегін бе.

Бірде ауыл касынан отіп бара жаткан екі жолаушыны бір айел токтатып «ей азаматтар, казалы болып жатырмыз, оліктін жаназасын шыгарар адам жок» депті. Жылмыкайлау улкені «Е, мен-ак  куран  окып берейін» деп ат басын бурыпты. Майітті ортага койып, кубірлеп оки бастапты. «Колдененнен жатыпсын, турмастай  болып катыпсын...».Таяу отырган екінші жолаушы «Ой,не деп отырысын» десе, анау міз бакпастан «Ундеме, о кой сенікі, ала байтал менікі, Аллаху акпар» деп аттанып кеткен екен. Тек думше моллалардан Кудай сактасын. Маркумнын жарынын,
анасынын жоктау айтуынын озі ерекше гурып емеспе. Ауыз адебиетінін торінен орын алган онер. Онын маніне байыптамай, талай молланын токтау салганын кордік.

Агайындардын корісуі, каза кайгысын болісуі, уйымшылдыктын, татулыктын, бірліктін майегі. Кейбіреулер тірісінде сия алмай, олісінде кия алмай, не керек елден уялмай, нагыз карабеттер осылар. Адамнын рухсыз калган тані жеті кунге дейін озінін биологиялык орісін токтатпайды (шашы, сакал мурты оседі т.с.с.) Кырык кунен кейін гана  рухы озінін бастапкы мекеніне орналасады (о дуниеге), жыл олганында тан еттері, агзалары топыракка айналып, сары суйек болады. Осы
кезендерде  тірілердін ас беріп, куран багыштауы олгенге демеу болады, Сондыктан
бул кундерді дал уакытында атаган жон. Казіргілер оз ынгайымен жонелте береді.

Тагы бір келенсіз жайт, сол майітті «сонгы рет корейік, ескерткішке фотога
тусейік» деп мазалаганына не деуге болады. Буган тусінік айтар моллалар жоктын касы. Сондай бір жагдайда мен елге мынаны айттым. «Ей туыскандар, бул адам
дуниеден отті, бірак рухы, сендерді бакылап тур, танін тозган тондай шешіп кетті, онын несін кызыктайсындар. Жузін ескерткішке калдыргыларын келсе тірісінде неге бірге журмедіндер, фотога, бейне таспага туспедіндер. Бул кун Абай айтканындай онын озімен озінікі айрылыскан кун. Енді сендердін парыздарын, онын рухын кадырлендер».

Ертеректе пайгамбар нокерімен келе жатса, майіт котерген топты жолыктырыпты. Касындагылар «бул жаксы адам...» деп мактай жонеліпті. «Е, онда ол жумакка» деп отіп кетіпті. Келесі ауылдан алдынан тагы майт котерген топ шыгыпты. «Бул жаман адам...» деп барі жамандай бастапты, пайгамбар «Е онда ол тозакка» депті. Сонда барі ан-тан болып, «Сіз осынын барін кайдан білдініз» десе «Сендердін куагерліктеріннен» деген екен.

Олген адамды жерлерде митинг ашып,маркумнын жаксылыгын, еліне, жеріне, сінірген енбегін, урпакка калдырган улгісін айтып шыгарып салганнын сауабы мол. Жаттан алган улгі болса да артыкшылыгы жок. Жаксы соз жарым ырыс, ал ахиретте шапагат болады. Тек орынсыз отірік марапаттын еш пайдасы жок, «елге кулкі, Аллага жагымсыз іс» деп білініз. Баскада баска, ал ахиретке колгірсудін кейпі екіжузділікке пара пар. Улкен кариялардын  олігін, ат шаптырып, той жасаганында жамандыкка балауга болмайды. Асарын асап, жасарын жасаган  адамга, оган узак гумыр берген Аллага неге мактау айтпаска, урпагыризашылыгын білдірмеске. Кабырды коршап мазар  тургызу, аркімге міндет болмаса да аулие, карияларга, ел билеген, ел коргаган адамдарга курмет, урпакка  онеге, ескерткіштен ешкім кемдік корген емес.

Кейде лайыксыз мартебе беріп, отірік аспендетеріміз жеке ангіме. Акмола кала болмай турганда Нияз бидін, басында «ак мола» тургызылган. Содан Акмола каласы солай атанган. Астана салынбакшы болганында ел агаларынын кобісі «Моласы несі, жаман атау»  деп  даурыгып, сайтаннан шошыгандай азар да безер болды. Моладан да, молладан да кадыр кашкан заман-ай. Нагыз аділеттілік, козінін тірісінде каланын аты «Нурсултан» болуы еді.

Ол кісінін озі салган каласына ешкім таласпас. Дегенмен, откен жылы Нияз би
бабанын басына барып, аруагынан уялып кайттым. Аулиенін кабіріне бір «докей»
таласып, «бул жерде менін атам жатыр» деп заулім мазар салгызып жатыр. Ал
аулиенін бейітін еріксіз бес жуз метрге кошіріп кабырсыз, бос жерге «ак мола»
салыпты. Козі жоктын, озі жок, Аруакка амірін жургізген, «куйрыгымен диірмен
иірген» дойлер бар. Келешекте сол калага да белгісіз біреудін таласпасына кім
кепіл. Мола басындагы балбал тастардын аркасында казак откеніне уніліп жатыр,
урпакка улылардын ізі табылып жатыр. Мазар басына тас коюдын еш сокеттігі жок.
азактын шекара багандары іспеттес, баягы заманнан келе жаткан улылардын онегесі.

Адамдардын Кудайды тану жолына тоскауыл койган кара куштін ыкпалымен кей халыктар алі кунге дейін Кудайдын келбетін киялдап, пут жасап алып, соган табынатыны рас. Жансыз пут болса да онын  болмысына жасырынган жаман рухтын асерімен адамдар соган сенетіні отірік емес. Ешбір жаратушылык кудыретке ие болмаганымен сол путтар адамды аздыруга жумыс істеп турады. Ненін болсын келбетін келтірсен, ол сол міндетін аткарады. Путтын міндеті сені кудайдан буру болса,  ол сені соган жетелейді.

Мысалы; алі кунге шейін Лениннін ескерткішіне коммунистер жиналады, акындар Пушкиннін ескерткіші алдында олен окиды. Ойткені сол жерден олар Рухына орлеу алады. Исламда сурет жане ескерткіш - мусін салуга тиымнын озі сол келбеттен  адамдарга ыкпал болатынын біліп, бірак кандай бейне - мусін жаксылык, кандай бейне-мусін жамандык тудыратынын ажырата алмагандыктан жаппай тыйым салынган. Тірісінде халкына ерекше кызмет еткен улы адамдарга ешкерткіш коюда, ондай жаксы келбетте жаксы рухтын асері болатыны, адамнын ішкі болмысына асер етіп адамнын Рухы котерілетіні рас. Казактын даласындагы, каласындагы коптеген мусін ескерткіштер халык рухын котеріп тур. Кейде кираган шаныракты, кыргын согысты да ескерткіш кыламыз. Ал онда адамнын санасы, ойы, пигылы жасырынады.

Егерде сендер жыннын, шайтаннын мусінін жасап койсандар, ол да оз миссиясын
орындап турады. Кайгы касыретті де жасауга болмайды. Карагандыда шахтада олгендерге койган ескерткіш сол кайгыны кайыра келтіргенін аркім біледі. Сондыктан, салган образга оте мукият болган жон. Сурет салу, бейнелеу, отпен
ойнагандай кауіпті онер. Ак, кара сикырдын зандылыгын ескеру керек. Адамды
жаксылыкка, иманга, отаншылдыкка, жаркын омірді паш етуге жасалган сурет, бейне тек жаксылыкка улес косады .

Мен уйімнін алдына Пайгамбарлар мінген туйенін мусінін салдым. Улкендердін білімсіз угітіне ерген намазхан жастар соган дарет сындырып, куйе жагып корлап жур. Ал пайгамбардын  тас туйесіне ошігу, оларды итермелеген кара куштін амірі. Казак кала салмаса да, аруагын котеріп, мола салган халык, демек, аруактын киесін ансап ескертіш койылган. Президентіміздін казак даласында сол аруактар риза болсын деп, жаткан жерлерін тауып, басына мазар-ескерткіш орнатуы неткен парасаттылык. Ендеше, сол аруактар оны колдамады деп кім айта алады? Каланы бугін салып, ертен бузасындар. Кие мен кесапатты айырып, Казактын касиетін корсететін, жастарды улагаттылыкка тарбиелейтін, жан жануардын, рухани улы адамдардын, болашак жаксы омірдін, оркендеудін келбетін орнатып, соны кастерлей білу, ол жаксылыктын белгісі. Ултымыздын жойылып бара жаткан кундылыктарын урпактардын мангілік коз алдында гасырлар бойы устап  туратын тас шежіресі, улгі, онегесі. Кандай да жаксылык, жарым ырыс. Ал мазарлар мангіліктін ескерткіші, казактын касиетті киесі.

Айта кететін бір жайт, сол молалардын сыртынан аукымды шарбак орнату оте жаман нарсе. Нені белгілесен сол орындалмай коймайды. Бір сиырга шарбак курсан екі сиыр устамайсын, ал жуз сиырга курылган шарбак міндетті турде сонша малга толады. Адамнын созі, пигылында сикыр бар.

Мысалы: Астанада салган гимаратты елдін барі «зажигалка» деп еді, шынында да сол
орындалды. Адамнын тілегі бірде кабыл, бірде кабыл емес. Тек Ана тілегі, бала
тілегі жане дос тілегі міндетті турде кабыл болады. Ертеде бір аксакал Меккеде
олуді армандапты. Данадан акыл сураса «Е.е,ол онай.Ауылдын барлык баласынын
батасын алсан болды» депті. Аксакал кажылыкка кетерінде бар баланы конакка
шакырып, ас беріпті. Сонында бата сураса, балалар маз болып «не деп берейік»
дегендерінде «Ата Меккеде калыныз» деп беріндер депті. Сол балалардын тілегі
кабыл болып, аксакала сол жакта жерленіпті.

Отыз кун ораза устайтын бол. Оз басым бір жыл бойы ораза устап кордім, тек шілденін сонгы уш куніне шамам жетпеді. Токсан кило салмактан, алпыска тустім, жас балаша секіріп журетін болдым. Ен кызыгы мені  туыстарым танымай калды, жанадан киінуге тура келді. Кейбір діндарлар  «ораза устау, ол оз напсінді тию, куна жасамау» деп уагыздайды, сонда оразадан кейін напсіге еруге, куна жасауга болама? Ораза устау тек таннын атканынан куннін батканына дейін ауыз бекіту, ал нагыз мусылман адамнын напсісі, жаксы амалдары, ары, пыйгылы т.с.с ар уакытта берік болады. Карап турсан, ораза устаган адам тек тускі тамакты жемейді. Сонда бір - екі кесе шай ушін несіне киналасын. Оразада адамнын жеу напсісі мен рух арасында тартыс болады.

Ен бастысы тамактануды ойлаган сайын Алланы есіне алып, мойынына артылган парызды отеп, озіннін бой усынуынды корсетесін. Біле білсен, оразанын сенін агзаларына пайдасы орасан зор. Жапондыктардын пайымдауынша ораза жиырма екі аурудын алдын алатын корінеді. Бойындагы каралыктан арылып, рухын алденеді. «Аш адам урыскак» айналана тозіммен карап, шаман келсе, ораза кезінде діни шараларга коп катынасып, Куран окып, Аллага кулшылыгынды асырганын жон. Дінді не болса сонымен ауырлата беруге болмайды. Он «гулама» он ауыз соз косса, шаригаттын онганы болама.

Кезінде иахудилер  солай істеген. Бес уакыт намазды каза кылмауга дагдылан. Намазды діни білімді адамнан уйрен. Намаздын арбір кимылын шаман келгенінше таніннін шегіне жеткенінше орында. Намаз окыган адамнын кимылдары  гимнастиканын ен уздік турінен артык жане омір бойы жасалатындыктан токсан жасында «топ канат» болмаудын кепілі. Окыган намазынды ешкімге міндетсіме. Кейде «мен намаз окимын» деп, елге жариялап, озінін діндарлыгын корсеткісі келіп турады біздін казактар. Жеті аятты жаттапалып, озінше кари болатындар жеткілікті. Озіне жуктелмесе, Имам, молла болмасан, елдін бетінен алып, дінді коргаштамай - ак кой. Оз білгенін озіне, куна жабысар артык созіне. Алла аркімнін діндарлыгын окыган намазы, елге айткан акылы т.с.с. аркылы олшемейді.

Жаратушы аркімнін журегін окиды. Дінге бет бургандардын кобісі асіресе жастар оркокіректеніп, дандайсып кетеді. Улкендердін де панданып, білгішсініп калатыны бар. Негізінде діндарлык мактаныш емес, жауапкершілігі зор ауыр жук. Коп ішінде косем де, шешен де болуы мумкін. Андаусыз солеймін деп, абыройынды шашып алма. Адам дінге бет бурган сайын, кішіпейіл, ізетті, адепті болганы дурыс. Кырык кун жиган сауабынды бір устелдін басында жогалтып алудан сактан. Коп тындап, аз сойле.

Есінде болсын дін устау, ашык устаранын жузімен журумен тен, абайлап журіп, андып бас. Біреу саган мусапір, жуас жане ундемеген сон білімсіз корінуі мумкін. Ондай адамдарды сыйлап отыр, ол адам бейнесіндегі Кыдыр да болуы мумкін. Алла озін дандайсып котергенді томендетеді, ал жазыксыз жуасты жогарылатады. Жай адамнын сонында бір сайтан журсе, намаз окитын адамнын сонында сексен сайтан журеді. Азазілде кезінде періште болган, оны да Алла жараткан, сондыктан оган тіл тигізбе. Тек Алладан озінді онын азгыруынан коргауды сура. Олар Алланын руксатынсыз ештеме істемейді, сондыктан олда оз миссиясын орындап жур жане мыкты орындап жур. Нагыз каргысты кунаге ол да жоламайды.

Копшілік тусінетіндей ол Кудаймен согысып журген жок. Онын душпаны адамзат.  Мысалы: Алланын руксатымен ол Аюб (с.г.с.) пайгамбардын басына мында бір наубет
келтіріп, онын сенімін гана жене алмаган. Кезінде мені де жануямнан,балаларымнан
айырып, тугандарым жоламай мен жалгыз калдым. Барлык мал - жаннан айырылдым.
Барлык денемді котыр басып, катты азап шектім, кейде екі-уш кун нар татпай
ашыккан кездерім болды. Сынактын шынайылыгы сол, бірге туган туысымнын озі
карызга ун бермеді. Ол аздай маган тылсымнын уйреткен коптеген білім  устанымдарымнан айырды. Азгындыктын азабына салды. Бырак «Алла» деген созден
жанылдыра алмады. Сабыр мен сенім, сеніммен сабыр сені кашанда куткарады.

Намаздын тек сырткы расамдеріне коніл боліп, кеуден куыс болса озінді озін отірік алдап кайтесін, онсыз да кунаден алшак емессін. Намаз оку Аллага сенімнін
беріктігінен, сойте турып куналі іске барудын жауакершілігі жай кісінікінен ауыр. Ал жамандыктан  сактанып, жаксы амалдар істеп намазхан болган жан жумактан
уміткер жан. Негізінде бір Аллага сеніп, пайгамбарды мойындаган адамнын барі
мусылман, ал намаз окыйтын адам салауатты мусылман болады. Мусылманнын бес
парызына мукият бол .Адам баласынын санасы шектеулі болгандыктан озіне пайдалы
білімді іздеп, парыз  амалдарды орында. Пайдалы білім: шаригат зандары, онер жане гылым. Ал коктін шексіз терен сырларын, білуін мумкін емес. Онын берісінде саган онын керегі де жок. Басканын барін біліп сол гана калып па. Тылсымнын сырынын екеуін білсен, алдыннан тортеуі шыгады. Тортеуін білсен, алдыннан сегізін коресін.

Атакты Сократтын озі «Мен білген сайын озімнін ештенені білмейтін макулыктыгымды тусіндім. Бірак кейбіреулер оны да білмейді» деген екен. Ар нарседен оз кезегі келгенінде озіне керегінше малімет аласын. Бул дуниеден дурыс отіп, ол дуниеге дурыс жетудін білімін менгеріп алсан жеткілікті. Атакты Будданын озі адамзат алемінін мунынан, барлык напсіден кутылдым, санам  ашылды дегені, биік санага жеткені шыгар. Жогаргы Санага жеткен жок. Жете де алмайды. Ол тек соны дурыс тусінетін жолга шыккан адам. Егер сол жолга анык шыккын келсе, сопылык
ілімнін сонына тус, Жер асты  гылымын менгер. Мысалы: Атырау жерінде табылган жер асты «мешіттері», заманында катан тыйым салынган, купия ілімдерді окуга арналган жасырын орындар. Казак аса білімді адамды «Ол жер асты окуын окыган» деуі осыдан.

Казак даласында коктен пері тусірген, кара суды теріс айналдырган аулие -
амбиелер осыны менгергендер. Жалган дуниенін адамды айналасындагы жаратылыска 
басы байлы ететін барлык байланысынан кутылып, оз еркімен тірі «аруак» болган
адамдар. Пайгамбарлардын жоні баска. Олар оз калауымен емес, Алланын тандауымен
санасы ашылган, тандаулы адамдар жане Кудыреттін корсеткенінен артык коріпкелдігі  жок.

Баксы, кумалакшы, жауырыншы, сыныкшы тауіптер, емшілер, коріпкелдер, жулдызшы - есепші,  экстрасенстер, акку-сункарлар ерекше касиет конган тылысым алемі аркылы, оздерінін паркынша адамдарга комек корсететін касиетті жандар. Кім корінгеннін ойына не келсе соны істеуіне болмайды. Ондай «сауегей боламын» деп санан ауысып кетуінен сактан.

Мысалы: екі жуз жиырма вольт куатка арналган затты,  мын вольттык куатка коссан ортеніп кетері хак. Сауегейліктен сак болындар. Бірде мен туралы осекке ерген екі айел келіп, коріпкелдік жасауымды отінді. Біракта мен оларга мынаны айттым «Откен  омірлерін оздеріне малім, казіргі омірлерінді оздерін коріп журсіндер, болашакты уакыты  келгенде  коресіндер».