***

ЎЗИМ БИЛАН ЎЗИМ

Азизим, анчадан бери сенга ало;ида мурожаат ;илмо;чи, бирон нарса ёзмо;чи эдим. Сенинг  исмингни, кимлигингни билмасам ;ам, сени жуда яхши биламан, сен кечагина ота-онанг олдида биринчи марта илк ;ўлингни чўзиб “мен ўзим” деб ;ай;ири; солдинг, илк мактаб остонасини босиб ўтиб, ў;итувчингга “мен ўзим”, деб ийманибгина хитоб ;илдинг, бугун “мен ўзим” дея институт кафедраси ор;асидан ўз фикрингни ;амкурсларинг орасига отдинг, эндиги кунда иборани сал ўзгартириб “мана бундай бўлади” дея ёш мутахассис сифатида бир корхонада фикр билдирмо;чисан. Ва ни;оят “мен ўзим” дея бир корхона, ташкилот, йўналиш, со;ани бош;армо;дасан. ;а, бу сен. Мен сени биламан, сен билан ;ар куни муло;отда бўламан, лекин сен билан ;албдан су;бат ;уришга ;анчалик тайёрланмасамда бу су;батни ор;ага чўзиб келар эдим. Мана су;батлашув куни ;ам етиб келди. Сен ;ам бу су;батга тайёр бўлсанг бўлди.
“Мен ўзим” - ;андай яхши ибора. Энди сен мана шу ибора ор;али ўзингни дунёга намоён ;илиб ўзинг билан ўзинг бўлиб ;олмасанг бўлгани. Чунки атрофингда ;ам “ўзим”лар кўп, баъзан уларнинг кўпчлиги ўз “Ўзим”ини англашмасалар ;ам. ;а-да, ;али сен билмайсан, ;амма ;ам дадил туриб ;ар бир зарур шароитда “мен ўзим” дея олмаслигини.
;ай бир шажаранинг, ;ай бир оиланинг, ;ай бир  хал;нинг “мен ўзим” дейдиган шахслари кўп бўлар экан у шажара, у оила, у хал; бой ва бадавлат, оилада, элда, юртда, хал;аро мав;еда обрў эътибори одамлар, мамлакатлар орасида ю;оридир.
Аммо бизда баъзан ён атрофимизда ;аётда илк болалигида айтган “Мен ўзим”идан кейин бирор маротаба  “мен ўзим” деб айтолмай ўтиб кетганлар ва яшаб келаётганлар оз дейсанми, ;изи;и шундаки, биздан кейин ;ам бундайлар бўлади. Биз ;аммамиз ;анчалик тез  “мен ўзим” дея олиш даражасига ўтсак, шунчалик ўзимиз, оиламиз ва ватанимиз тезро; равна; топади, миллатимиз ўз кечаги мустамлака ўтмиши асоратларидан тезро; ;утулиб  дадилро; оё;;а туради.
Билгин, “мен ўзим” дея олмайдиганларнинг ўзлигини йў;отишлари, шахсий “мени”ни топа олмасликлари илк бор ўз шахсини шакллантириш борасида ;ўйилган ;адамларини гўё уларнинг фойдасига ;ал ;илиш, ;аёт ;ийинчиликларидан уларни асрашга ;аратилган ота-онанинг, ён атрофдагиларнинг “йи;илиб ;оласан, ;ўлинг куяди, буни ;али  ;илолмайсан” ва шунга ўхшаш бош;а му;офаза ;аракатлари эканлигини. Сен айтган “мен ўзим” сўзингга, шахсий эркинлигинг йўналишида ;ўйилган бундай ;адамларингга ;арши чи;;анларни кечирма, чунки улар сенинг ;аётингни яшаб беролмайди, ;ар ким ўз ;аётини ўзи яшаб ўтишини улар унутадилар. “;обуснома”да айтилганидай, “Сенинг ўрнингга ;еч ким ;аёт дарёсининг сувидан олтин берсанг ;ам сузиб ўтиб бермайди”.
Илк ;ич;ири;дан бошлаб муста;ил сузиш учун ;аёт дарёсига кириб келдинг. Агар шу дарё ичида туриб, баъзи камчиликларингни сезсанг ва сезган зо;атиё; ўз ;аётингни бирор марта “...эртага, душанбадан, янги йилдан ва ;оказо, янгидан бошлайман”, деган бўлсанг сендан ;али умид ;илса бўлади.
Бир ўзинг, ўзинг билан ўзинг ёл;из ;олишингдан ;ўр;майсанми, ўзинг билан ўзинг ;олишни ё;тирасанми, ўзинг билан ўзинг ;олишни хо;лайсанми ва ;оказо. Бу саволларни турлича ва турли йўналишларда сенга ;айта-;айта кўндаланг ;илиб ;ўйсам ундан ;очмайсанми? Ёл;изликдан, ёл;из ;олишдан ;ўр;майсанми, умуман, зерикишни инкор ;илиб яшайсанми?
Агар “;а” жавобини берган бўлсанг, сен мени излаб юрганлардан. Мен ;ам сенга бугун талпинмо;даман. Демак, иккаламиз биргаликда ;ар биримиз ўзимизни ўзимиз излаб кўрамиз. Сен шуни хо;лар экансан, демак, кундаликда, газетада, журналда, матбуотда, интернетда ;ам “Ўзим билан ўзим” рукнини очмо;имиз керак бўлади. Бу ўзликка интилиш.
Фа;ат шуни у;тириб ўтмо;чиманки, ушбу мушо;ада пайтида бир нарсани унутмаслигинг, ёдингдан чи;армаслигинг лозим. Жамиятдан ўзни ажратиб бўлади, маълум маънода табиатдан ;ам ўзни четлатса бўлар, аммо ;атто энг мукаммал замонавий барокамерага кирсанг ;ам ўзингдан ўзингни ажратиб, ўзингдан ўзингни ;ут;ариб, яккаланиб олишнинг иложи йў;. Ўтмишдаги буюк файласуфлардан бири Мансур Халлож ва замонавий психологлар тили билан айтадиган бўлсак, ўзингдан ўзингни ва сендан Тангрини ажратиб бўлмайди. 
Шу билан бир ва;тнинг ўзида файласуф Су;рот у;тириб кетганидай, ўзни изламо;лик лаззати ;ам энг асрий савол ва маш;улотлардан бири бўлиб ;олаверади.
Баъзан шундай бўладики, сен: “мен ўзимни биламан, эркакман, аёлман, ;изман, йигитман, инженерман, косибман, умуман, мен ўзимни биламан, кўчада ночорни кўрсам, му;тожни кўрсам, ёрдам бераман, ёрдам бера оламан, аммо ёрдам бермадим”, дейишинг мумкин.
Хўп, шундай экан, бош;аларга ёрдам бера оладиган одам бош;аларга ёрдам берган ;олда ўзингга ёрдам бера оласанми, ;ачон илк бор ўзингга ёрдам ;ўлингни чўзганлигингни эслаб кўрдингми?
;ачон ўзингга илк бор “мана бу ишни иккинчи бор ;илмайман”, деб чек ;ўйганинг ёдингдами. Чунки “бу ишни иккинчи бор ;илма”, деганлари ;ачон сенга айтилганлигини ёдингдан чи;ариб юборганингни мен яхши биламан. Мана шу иборани ва унга амални ;еч ким унутмаганида дунё мукаммалликдан алла;ачон “ёрилиб” кетган бўлар эди.
“Мен ўзим” одатда ёшликнинг илк по;онасидан, яъни 3-4 ёшлардан бошланади. Аммо унинг дардли, уни англашга ;атти; интилиш даври инсонда унинг 9-15 ёшларида, баъзиларимизда ўта шиддатли кечиб бутун умримиз давомида бизни ;ийнаб ўтса, бош;а кўпчилигимизнинг кейинчалик бирон маротаба ;ам хаёлимизга бу савол  ;айта келмайди. Бизни у бош;а “бекорчи маш;улот” сифатида ;ийнамайди.
“Мен ўзим кимман, мен нимага келдим, мен нималарга эришмо;чиман, нималарга ;одирман” ва ;оказо кўринишдаги саволларни сен ўзингга бераверар экансан, сен менга ;амфикр инсонсан. Тў;ри, сен берган бу саволларни кўриб сени а;мо;;а чи;арувчилар, бу саволларга жавобнинг ўзи йў;, уни излаган кишининг ўзи а;мо;, а;лдан озгунингча бу саволларга жавоб излашни ;ўйгин, дегувчилар атрофингда топилади, сен уларни танийсан. Агар ўзни излаганлар а;мо; бўлса Су;роту Зенонлар, ;аззолийу Берунийлар, Спинозаю Нитшелар, Толстойу Синолар ўша ;аторга кирар эди. Аслида ундай эмаслигини сен яхши тушунасан, ;атто сенга танбе; берувчиларнинг кўпчилиги ;ам ўзлари буни яхши билишади, аммо тан олишмайди. Бу ўринда “билганлигини билганларга” суянмо; керак, “билмаганлигини билмаганларга” эмас, улардан ;оч.
Уларга эътибор берма. Тавротда бир яхши ибора бор, “Уларга ;уло; тутма, улар ўз ;илмишларини ўзлари билмайдилар” дейилади. Ўзни излашдан маро;лиро; ишнинг бу дунёда ўзи йў;лигини сенга Су;рот файласуф сифатида айтса, мен бир ижодкор,  психолог-мутахассис сифатида уни такрорлашим мумкин.
Онгли ва онгсиз равишда ўзни излашнинг энг чў;;и даврларидан бири бу ;амма учун 9-15 ёшлар эканлигини ;исман айтиб ўтдим. Агар матбуотга, фанга, ра;амларга эътибор берган бўлсанг, айни мана шу даврда психологлар тили билан айтиладиган суицид, яъни ўзни излашнинг шахс тажрибасизлиги ва билимсизлиги  натижаларида юзага келадиган нохуш ;олати бўлмиш ўз жонига ўзи ;асд ;илишлар анча кўп учрайди. Бу инсонда ;али ;аётий маълумот, тажриба, билимларнинг камлигидан, ён-атрофдагиларнинг унга ўз ва;тида “Менга мени топиб беринглар”, деган саволларини эшитмай ;олганларидан келиб чи;адиган фожеадир.
Бу ўзни излаш ;аммада, асосан, мана шу даврда бўлиб ўтса, кўпчилик бу саволни, бу саволга жавоб излашни кейинчалик унутиб юборади. Аммо шу билан бир ва;тинг ўзида бир ;анча фоиз инсонлар бутун умри давомида “менга ўзимни топиб беринглар”, деб ўз ёшлигида ёш ;олича ;олиб ;ам кетади. Изланувчилардан энг файласуфлари, олимлари бутун умри давомида ўзларини ўзлари тинмай турли йўллар ор;али излаб юради.
Мана бундайлар билан су;бат ;ам, муло;от ;ам, бирга, ;атто ;еч бўлмаганда замондош бўлиб яшашнинг ўзи ;ам ўта маро;ли, ;изи;. Улар ;а;и;ий инсонлар, улар ;аззолийлар, Ньютонлар, Мансур Халложлардир. Шу билан бир ва;тнинг ўзида бу дунёни “Мен биламан, у мана бундай” деган Фиравнлар, пай;амбарлар, сиёсатдонлар ва бош;а  а;ли мутла;лар ;ам ўтган. Аммо ;али ;еч бир шахс Тангрига етмасдан туриб бу дунёни ва унинг дурдонаси инсонни, унинг кимлиги ва у нимага келганлигини тушунтира олмаса керак. Демак излаш, излаш эса ўзни излашдан, “мен кимман”дан бошланиши кераклиги ани;лигича ;олаверади.
Бу саволнинг ижобий ва фожеали томонлари кўпки, шулардан бири бу “Менга мени тушунтириб беринг” бўлса, бош;аси “Мени ;еч ким тушунмайди”си. Сен ўзингни ўзинг тушунмасанг, ўзингни ўзинг билмасанг, бош;алар сени ;андай тушунсину ва ;андай билсин.
Бу саволларнинг ушбу кўринишдаги ;ар иккаласи ;ам анча дардли бўлишига ;арамасдан, иккинчи кўриниши кўпинча фожеалиро; кечади. Демак, мумкин ;адар “Мени ;еч ким тушунмайди” вариантдаги саволдан “Мен ўзимни ;андай тушунаяпман, мен ўзимни тушунаяпманми, мен ўзимни тушунишни хо;лайман” кўринишига ;айтиш ёки ўтказиш маъ;ул.
Ўзни изламо;ни ;анчалик тезро; бошласангиз Мансур Халлож айтганидай ўзингизни таний бошлайсиз.
Ўзни таний бошлаш эса кишининг ўзини ўзи шахс сифатида ;урмат ;илишидан бошланади. Киши ўзини шахс сифатида ;урмат ;ила олмас экан, уни атрофдагилар ;ам ;урмат ;илмайди. Айни шу ;олат  шахснинг жамиятдаги ўрнини белгилайдиган асосий меъёрлардан бири саналади.
Ўзни ;урмат ;илишнинг энг оддий йўлларидан бири бу  ;адим “Авесто”да айтиб кетилган “Эзгу фикр, эзгу сўз, эзгу амал”дан, уларни ўз вужудингизда бириктиришдан бошлаганингиз маъ;ул.
Кўпчилик тартибли равишда ўзликка ;айтиш ва ўзни англашни кундалик юритишдан бошласа бўлади, дейишади. Кундалик юритганмисан? Уларни кейинчалик ў;иб чи;иб на;адар оддий ва бемаъни гаплар бу, деб кундалигингни йиртиб ташламаганмисан?
Агар ;ачонлардир бошлаган ва кейинчалик ташлаган бўлсанг уларга ;айтиб ўз фикрингни яна бир ;айраб кўр-чи, “бу гаплар устида яна ўйлаб кўриш керак”, десанг, демак, ўзингни йў;отмагансан, ўзингни излашни давом эттириб келмо;дасан, сендан я;инларинг, жамият катта умидлар ;илишга ;а;ли. Сен ўзингни яратиб, шакллантириб, сай;ал бериб келаяпсан. Курашда давом этган инсонгина, ;ай даражада бўлмасин, о;иб турган сувгина бот;о;га, айниган кўлмакка айланмайди. ;аёт ;аракатда. Интилганга Толе ёр.
Ўзни яратишнинг илк ирмо;ларидан бири бу ушбу саволларни инсоннинг ўзига бериши ва ўзни яратишнинг илк ;адамларидан бири шу саволлар доирасида айланиб илк кундаликлар ёзиш, амалий ;аракатлар ;илиш ва бу ёзилганларни ва ;аракатларни ;айта ў;иб, та;лил ;илиб  ва у;иб  ўзингга берган ба;оларингдир.
;аёт по;оналарини босиб ўтар эканмиз, биз ;ар доим ;ам ўз ;аракат ва ;илмишларимизга ижобий ба;о бера олмаймиз. (Кўпинча ачинарлиси шундаки, фа;ат ижобий ба;о берамиз). Бирда биз айбдор бўлсак, бош;а бирда му;ит, имкониятлар биздан устун келганини кўрамиз. Мана шу нотенглик майдонида биз яшаймиз, шаклланамиз, курашамиз, бирда ютсак, бирда ют;азамиз. Буни ;аёт дейдилар. Айни шу тенгсизлик ва ранг-баранглилик бизнинг ру;имиз ва жисмимизга кириб боради-да бизни яратади, биз ўзимизни яратмо;чи бўламиз, му;ит эса бизни ўзига мослаб яратмо;чи бўлади. ;аётнинг сўнгги ;адамини оладиган бўлсак, биз доим ма;лубмиз, аммо инсоннинг, инсониятнинг улкан ;алабаларидан ;ам кўз юмиб бўлмайди. Биримиз бирда  ;олиб бўлсак, бирда ма;лубмиз. Шу пойганинг ўзи на;адар лаззатли пойга. Шуни унутмаслик керакки, бу пойгага онгли равишда ;атнашганингдагина бу лаззатга айланади, агар онгли равишда ;атнашмас экансан, умумий тўда орасида ўз ўтиб борган йўлингни ;ам сезмайсан, ;аерга келиб, нимага келганингни ;ам билмай ўтиб кетаверасан.
;аёт бу - жанг. Шу жанг майдонида биз кўпинча ўзимиз билан ўзимиз бўла олмаймиз эмас, ;атто кўпчилигимиз ўзимиз билан ўзимиз бўлишни хо;ламай ;оламиз. Бу деган сўз, ;амма ;ам ўзи билан ўзи бўла оладими, деган саволни ту;диради.
Ру;шунос-мутахассис сифатида айтишим мумкинки, фа;ат иродали, ўзига ўзининг сўзи ўтадиган кишиларгина ўзлари билан ўзлари бўлишни ё;тиради ва улар ўзлари ўзлари билан доимо курашиб, ўз шахсига сай;ал бериб яшашади. Ахир оддий ёл;из ;олиш бу кишининг ўзи билан ўзи бўлиши дегани эмас. Ўзи ;а;ида, ўз ;илмиши ва келажаги ;а;ида ўйлай оладиган кишигина ўзи билан ўзи бўла олади.
Биз инсонлар учун ўзни тушуниш жуда ;ам катта мавзудир. Унинг ;ирралари шу даражада кўпки, биз уни бойлик, бандлик, билим, дўстлар, севикли ёр ва бош;а-бош;а ;ирралар билан ;ам тўли; ;амраб олдик, дея олмаймиз. Шунинг учун ;ам баъзан “;амма нарсам бор, бойлигим етарли, кўнглимга ё;;ан ишим, суюкли оилам, дўстларим ;ам бор, ;атто Канар оролларига бориб дам олиб келишга имконим бўлса ;ам боришга ;ўлим тегмайди, энг фожеалиси, борганимдан кейин бир ;афта ўтмасдан зерикиб ;айтиб келаман, сабаби, Диогенга ўхшаб дилкаш су;бат ;уришга одам тополмайман” дегувчилар ;ам йў; эмас.
Мана шу жойда муло;азанинг баъзи ;ирраларига эътибор берайлик, “;амма нарсам етарли”, аммо “дам олишга ва;тим йў;”. “Бир ;афтага бораману зерикиб кетаман”.
Ўзини излаган шахс мол-мулкка ;ирс ;ўймайди, ўзини излаган шахс дам олишни билади ва дам олиш ичкилик, маишат ёки фалон жойларга бориб пул сарфлашгина эмас ва масаланинг энг нозик жойи ўзини излайдиган киши зерикишдан холи бўлади.
Сенинг бўш ва;тинг кўпми ва уни ;андай сарф ;иласан, зерикиш тушунчаси сенга ;ай даражада ;укмронлик ;ила олади. Энг бўлмаганда чу;ур хаёл суриб ётишга имкони бор киши зерикадими? Шундай экан, оддий савол, сен ихтиёрий Робинзонликка ;андай ;арайсан? Биламан, агар сен мен билган киши бўлсанг мажбурий Робинзонликда зерикмайсан, чунки ю;орида айтилганидай замонанинг энг мукаммал барокамерасида ;ам, ;ар куни минглаб одам ўтадиган Англиянинг Хитроу аэропортида ;ам сен ўзинг билан ўзинг бўла оласан.
Демак, дунёни ўрганишнинг энг мукаммал йўли ;ам ўзни ўрганиш. Бугунги фанларнинг ;аммаси инсон ва унинг э;тиёжларини ўрганади, аммо шу билан бирга ало;ида бунга минглаб даражада э;тиёж бўлишига ;арамасдан, “ўзни ўрганувчи”, ёки “Ўзим ;а;имда” деган фан йў;. Бу фанни биз ;ар биримиз ўзимиз ўз дилимизда ёзишимиз ва уни ў;иб ва у;иб ўрганиб чи;ишимиз керак. Шундагина биз комилликка, Форобий домланинг орзуларига эришиб борамиз. Аммо комилликнинг чеки ва чегараси йў;лигини ;ам унутмаслигимиз лозим.
Энди охирги саволлардан бири. Сен ор;ангга ;араб босиб ўтган йўлларингни та;лил ;илиб турасанми, ўз босиб ўтган йўлларингни маълум маънода ю;оридан туриб кузатганмисан ва кузата оласанми?
Агар шундай бўлса, ўзинг ;а;ингда, ўз ўзинг билан курашинг ;а;ида ;изи;-;изи; фикрларинг бўлса, ўзликни излашнинг сенда янги ва биз билмаган усуллари бўлса, бизга ёзиб юбор, бирга фикрлашайлик. Ахир, ўзни яратишдан мазалиро; ме;нат ва гашт йў; дедик, бунга амин бўлиш учун биз ўзимизни, бир-биримизни чу;ур билишимиз керак.

Психология фанлари номзоди
Ма;муд Йўлдошев





ЎЗЛИККА ЙЎЛ
Икинчи ма;ола
Ша;арнинг ўртасида туриб “Ша;арга йўл ;айси бекатдан бошланади”, деб сўрасангиз атрофдагилар сизга кулиб ;арашини тасаввур ;илинг, аммо биз катта кичик, олиму фузалолар “Ўзликка йўл ;аердан бошланади”, деб савол ;ўяверамиз. Ша;арга йўл сиз турган жойдан бошланганидай ўзликка ;ам айнан ўзингиздан бошланишини унутманг. Аммо уни ;андай бошлашлик, албатта бу бош;а гап. Баъзилар ўзларини, ўзлигини фандан, диндан, бойликдан ва бош;а йўллар ва нарсалардан излайди. Х1 асрда  яшаб ўтган зиёли бир инсон, Абдулло Ансорий асрлар ;аъридан туриб “Минг Каъбадан орти;ро; эмишдир бир дил. ...”деб ёзиб кетади.
“...Бугун ;ам ;ар кунгидай ;аётимда бирор ўзгариш юз берган эмас. Ўзимдаги ўзгаришларга келсак, ўзимга ўзим ;атти;;ўлликни ;ўлга олаяпман. Ахир бугун Анварнинг юр ша;ар айланиб келамиз деганига “йў;”, деб рад жавобини бера олдим. Бекор юргандан бирон нарса ў;иганим яхши...”
Бу албатта эндигина кундалик ёзишга киришаётган кишининг илк ёзувларидан. У шахс сифатида ўзини излашга чу;урро; киришмо;да. Аммо ;али ўз олдига ;ўйган ма;садларга интилишда сурункали иш олиб боришга ўрганган эмас. ;аёт ташвишларидан ;атти;ро; дакки ;ам еган эмас. Мактабни битириб институтга киролмай келганлардан ;ам эмас, бу мактаб ў;увчиси.
“;айдам, бир куни жуда маш;ур бўлиб кетсам менинг кундаликларим ;ам жуда ноёб манбаларга айланиб кетар. Энг бўлмаганда менинг кундаликларимга кирган танишларим маш;ур бўлиб кетса ;ам менинг кундаликларим ас;отар....” 
Мана бу фикрларни кундаликка ёзган киши ;ам ;али кундаликка жиддий ;арамо;да эмас, унинг кундалик тў;рисидаги фикрлари унинг ўз шахси атрофида кўпро; маълумотга эга бўлиб бормо;да ва шу билан бир ва;тда бу шахс ўз келажаги ва энг бўлмаганда ўзининг атрофдагилар орасида шахсий ўрнини ани;лашга киришган кўринади.
Кундалик ва унга батафсил ёзувга келсак, бу борада ;ам бизнинг ўз тарихимизда буюк шахслар бор. Шу ўринда кундаликнинг ёр;ин намунаси сифатида За;ириддин Му;аммад Бобурнинг маш;ур “Бобурнома”  асарини айтиб ўтсак бўлади. Бобур бу асарида баъзан шундай тафсилотларни ёзиб ;олдирганки, унинг ўз шахсига бўлган муносабатига ;атто психолог мутахассис сифатида ;ам ;айрон ;оласан киши.
Бу асарда ўз даврининг буюк шахслари, саркардалар, уларга бўлган Бобурнинг ва бош;аларнинг муносабатлари, айни;са Бобурнинг ўз ўзига муносабати я;;ол кўзга ташланади. Китобдаги Бобурнинг аёлларга бўлган ;урмати, нозик муомалалари шундай берилганки, бевосита ўйлаб ;оласан киши, ;ани бу жойда шо; Бобур ва ;ани нозик дилли Инсон Бобур, улар шу даражада уй;унлашиб кетганки, Бобурнинг ўз фикрни беришигагина, уларнинг ани;лигигагина тасаннолар айтасан. Мана атрофни кузатиш ва муносабат билдириш, мана ўз дилини ;о;озга тўкиб бериш намуналари.
Шундай асарлар вориси бўлган биз туркийлар ўзимизни излашни ;ам Бобуру Мансурлардан, Машрубу Навоийлардан бошласак ёмон бўлмайди.
Демак, шахс ўзини излашни ва “мен кимман”, “келажакда ким бўлмо;чиман” саволини ўзига ;айта-;айта беришни бошлаган, бошлар экан, у албатта ўз салафларига таянади, яъни “жамият ва жамоа менгача ;ай даражага эришган”, ва “бу буюклар орасида менинг ўрним ;аерда”, деб ўзига савол бера бошлайди. Бу ўринда савол ;анчалик залворли ;ўйилса, кейинчалик ушбу шахснинг жавоби ;ам ўз ўрнида залворли бўлади.
Сен ўзингга шундай савол бера бошладингми? ;а, мен сенинг ўзингга шундай саволлар бера бошлашингни билар эдим. Ахир мактаб ;ам тугаб бораяпти, эрта индин институтга йўл олиш керак. Мана, институтга ;ам кирдинг, энди ким бўлишингга катта йўл очилди. Ёнингдаги ;амкурсларинг сенинг кузатишингча ни;оятда ёр;ин шахслар экан. Ана энди “мен кимман”, деган савол уларга ўзингни солиштириш ор;али янада бош;ачаро; ;ирралар ташкил ;илмо;да.
Неча буюклар та;сил олган ва неча буюклар бу дарго;ларда дарс берганлигини хаёлингдан ўтказиб “мен уларга етиб ола оламанми, мен ўз номимни улар номи ёнига етказа оламанми”, деган саволлар сени ;ийнаяптими, демак сен катта натижаларга эришасан.
Сен ўзинг билан ўзинг гаплаша бошладингми, ўз ичингдаги шахсга йўл ;идираяпсанми, унинг ;албингда борлигига Мансур Халлождай ишонч ;осил ;илдингми, бу ўзингга ;араб очилган илк йўлакдир, ишон, у албатта сени катта йўлга олиб чи;ади. Ўзи билан ўзи су;батлаша олмаган, ўзи билан ўзи низолаша олмаган, ўз ;илган ишларини ўзи о;у ;орага ажрата олмаган киши каттаро; натижага эриша олмайди. Бу борада менга, психологиянинг оддий бир мутахассисига ишонишинг мумкин. Шахснинг ўзига йўл унинг ўзи билан ўзи су;батидан бошланади.
Шу ўринда ало;ида бир ру;ий муаммодан сени ого;лантириб ўтишни хо;лар эдим. Бу ;ам бўлса кишининг ўзи ва унинг ўз ичидаги ва жамиятдаги иккилигидан.
 Шахснинг ички “мен”и ва унинг жамиятдаги “мен” и кўпчилик ;олларда турли сабабларга кўра ;ар хил салбий кўринишларга олиб келади. Бу оддий ёл;ончилик, ма;танчо;лик, ўзи билан ўзи ма;рурланиш, ўзидан ўзи ;они;маслик ва бош;а ;оллар. Ушбуларнинг жамият учун энг о;ирро;и, албатта шахснинг ўзи учун ;ам, бу шахснинг иккиюзламачилиги. Шахс ру;иятида учрайдиган мана бу дарддан узо; бўлишингни фа;ат мен ва жамият эмас, биринчи ўринда ўзинг хо;лашинг керак.
Ўзингда бу дарднинг митти ;иррасини сезган пайтдано;, яъни йў;ни бор дедингми, борини бўрттириб айтдингми, ўзинг эришган кичкинагина юту;лар сени ма;рурланишга элтаяптими ёки ўз реал юту; ва камчиликларингдан доимо нолияпсанми, буларнинг ;аммаси сени боши берк иккиюзламачилик кўчасига олиб кириб ;ўйиши мумкин, бундан зин;ор э;тиёт бўл.
Психологларнинг ани;лашига ;араганда одамлар асосан уч турда, ўзларини боридан ю;ориро; ба;оловчилар, ўзларини боридан камро; ба;оловчилар ва ни;оят ўз кучи ва имкониятига реал ба;о берадиганларга бўлинар экан.
Маълум сабабларга кўра бу ;олатни та;лил ;илишга ;ожат бўлмаса керак. ;ис;ача айтадиган бўлсам, улар ичида ўзларини ўзлари ю;ори ба;олайдиганлар катта натижаларга эришолмайдилар, бирда бўлмаса бирда панд ейишади. Ўзларини ўзлари паст ба;олайдиганлар эса кўпинча анча яхши натижаларга эришади, аммо, буларда тушкунлик, ўз ўзини еб кемириш дардлари кчайиб боради. Фан, айни;са сиёсат йўналишларида энг аввало ўзларига ўзлари реал ба;о берувчилар яхши натижаларга эришади ва бу шахслар орасида айни;са ;аёт лаззатларига муносабатлари яхши бўлганидан уларнинг орасида ўзларини бахтли сановчилар кўп бўлади, буни унутмаслигингни тилар эдим.
Албатта, сен ;аётда ўзингни “мен ва бош;алар” тенгламаси доирасида ба;олаб келасан. Бу биз инсонлар учун оддий ижтимоий ;ол ва шундай бўлмо;и ;ам керак. Билгинки мана шу тенглаш ва мана шу тенглама умуман олганда жамиятни илгари сурадиган асосий куч, двигател. Биз ўзимизни излашни ;ам мана шу тенглама ор;асида туриб ;идира бошлаймиз. Бутун жамият ушбу ;оидага бўйсунади ва а;ллари инсон меъёрида бўлмаганликлари учун ;айвонларгина бундан мустасно.
Ўзни излаш ;анчалик мукаммал бўлса шахс мукаммаллиги, унинг Форобий тили билан айтганда комиллиги шунчалик баланд бўлади. Бу ўринда бир жи;ат шундаки, кўр киши унга ;анчалик психологлар тили билан айтганда билим ва маълумотлар етказилмасин дунёни мукаммал ;абул ;ила олмайди. Шу ўринда ;албан, ру;ан мажру; киши ;ам атроф му;ит, жамият ва инсоният бойлиги бўлмиш умумий маънавиятни мукаммал ;абул ;ила олмайди. Ва шу ўринда онгли ме;нат доирасида фаолият кўрсатган, кўрсатаётган, жамиятнинг ;онун ;оидасини адекват ;абул ;иладиган киши ;ам жамиятга, унинг оддий бир вакилига ва айни;са ўзига кўзи ожиз кишидай эгри кўз билан ;арай олмайди. Тў;ри, унинг ;араши ;ам маълум камчиликлари, номукаммаллиги, ноилмийлиги, замона талабларига мос келмаслиги ва бош;а шунга ўхшаш камчиликлар билан бой бўлиши мумкин. Айни шу жамиятнинг рангбаранглигига олиб келади. Буни сен ўзингни излашда унутмаслигинг керак.
Шахс ўз ;албининг, онгининг, вужудининг со;иби ва ;улидай уни излар, та;лил ;илар экан, болалардай доимо ўзига ўзи “Мен кимман” саволини бериб борар экан, бундай шахс ёмонликка, жа;олатга ;ўл урмайди, бош;аларга ёмонлик со;инмайди.
Тў;ри, сен сўрашинг мумкин, Родион Раскольниковчи, Гитлеру, Пиночетчи ва шунга ўхшаш бош;а реал ва адабий ;а;рамонларрчи, деб. Ўйлайманки бу, айтайлик, да;о ва жа;олат, ало;ида су;бат мавзуси.
Ша;арда туриб ша;арга йўл излаш эмас, шахснинг ўзида туриб ўзини излаши бу унинг ўзини ва ўзи ор;али жамиятни топишининг индоллосидир. Сиз шахс сифатида буюкларни эслар экансиз, уларнинг ;илган ишларини, ихтиро ва эришган юту;ларини ба;олар экансиз, демак сиз улар ор;асидан бораяпсиз, уларнинг фаолиятига ба;о бериш ор;али сиз ўз фаолиятингизга ориентир, мўлжаллар ;ўяяпсиз. Бу сизнинг шахс сифатида ўзингизга интилишингиз ва албатта ўзингизни топишингизга олиб келади.
Сўзимнинг охирида шуни айтиб ўтмо;чиманки, шахснинг ўзини ўзи излай бошлаши ;амма пайтда ;ам ва ;амма шахсда ;ам кундалик ёзишдан бошланмайди албатта, унинг йўллари ;аёт ;ирраларидай кўп;иррали ва кўпилдизли, фа;ат, ;амма гап бу ;ирраларнинг энг бўлмаганда бирини тутиб ўзни излашни бошламо;да, холос.

Психология фанлари номзоди
Ма;муд Йўлдошев




ДУНЁ МЕНГА ;АЁТ ДАРСЛИГИ

Учинчи ма;ола

“Психолог Ма;муд Йўлдошевнинг газетада босилган ўзлик ;а;идаги икки ма;оласини жуда катта ;изи;иш билан ў;иб чи;дим ва ўзим ўйлаб юрган ;аётий изланишларимни бир ;адар ;айтадан англадим, десам бўлади. Аммо шу билан яна бир фикр мени тинч ;ўймади, яъни бу жойда ким ;а;. Тў;ри, ўзликни излаш бу катта муаммо, уни тушуна бошлашнинг ўзи энг ;изи;арли маш;улот эканини тушуниб етганимдан буён, ;озир ;амма муаммони пул билан ;ал ;ила оладиган замон эканлигини, тўрт кишидан уч киши айтади. Шундай экан илм фан, институтларда бош ;отиришнинг ўрнига бирданига пул топиш йўлига ўтиб ;ўя ;олиш керакмикан, дея ўйланиб ;олдим”.
Эътибор берган бўлсангиз, муаллиф бизга “ўзни излаш энг ;изи;арли маш;улот эканини англаб етганимдан кейин”, дейдида ўз муло;азасини негадир бош;а томонга буради. Маълум маънода муаллифнинг иккиланишини кўрамиз ва бу иккиланиш албатта хат ёзган кишининг биргина пул излаш йўлидан кетмаслигини кўрсатишини ишонч билан айтса бўлади.
Бу ма;олаларнинг бир;анча муло;азалардан кейин ёзилишига ;арамай ў;увчида улар комилликка интилишнинг ўрнига пул топиш йўлига ўтиб кетиш кайфияти ту;дирмасин, деб ;ам муло;аза ;илган эдик. Албатта муло;азамиз ўринли эканлиги улар билан танишган кишилар томонидан айтилди ва улар инобатга олиндида, керакли йўналиш берилди.
Атрофимиздаги бугунги корчалонлар фаолияти албатта ;еч кимни бефар; ;олдирмайди. Бундай шароитда ;аётда уларнинг ёнида туриб баъзилар тушунадиган мав;ум комилликка интилувчи киши ;андай кўринишини биз ;ам, сиз ;ам яхши тасаввур ;иламиз. Комилликка интилувчи инсонларнинг ;аракати маълум маънода “беўйлик”, баъзилар тили билан айтганда “а;мо;лик”дай кўриниши мумкин. Аммо файласуфлар наздидагидай кўпинча олам ва дунё мана шундай “беўй” ва “а;мо;”ларнинг елкасида юришига ;ам ишора кўп. Буни ;ам унутмаслик керак. Биз билган мана шу дунё Дон кихот ва Хўжа Насриддинларсиз мукаммал ва тўла бўлмас эди. Машраб ва Мансур Халложсиз у ни;оятда нурсиз ва бемаъни кўринган бўлар эди.
Жамият ва ;аётда тў;рилик тушунчасини ;андай тушунасиз, деб савол ;ўйилса кўпчилик албатта ёл;он гапирмаслик, ў;рилик ;илмаслик, деб жавоб беради. Бир томондан олганда шундай ;ам. Аммо асл тў;рилик бу албатта ў;рилик ;илмасликкина эмас, кишининг эзгу фикр, эзгу сўз ва эзгу амали умумлашган, мутаносиблашган ;олдагина ;а;и;ий тў;риликка айланади. Ёмонлик, ёвузлик, тубанлик ва бош;а жамиятдаги иллатларни оддий тан;ид ;илишгина тў;рилик бўлиб ;олмайди, ва;оланки мана шу салбий кўринишларга амалий ;аракатда бўлиш асл тў;риликка айланишини ;аммамиз ;ам кенг маънода тушуниб ва шундай тал;ин ;илмаймиз.
Мав;ум ;олатда ўзни тарбия ;илиш ва замон, макон ва му;итдан узилган ;олда комилликка интилиш шахсни тўли; маънодаги бахтга етакламайди. Бахтли бўлиш учун фа;атгина файласуфлар айтганидай “Фил суягидан ясалган минор ;уббасида” хаёл суриб “комилликка интилаяпман, мен ўзимни ўзим излаяпман”, деб ўтиришнинг ўзи етмайди. Бу жойда биз ю;орида таъкидлаб ўтганимиздай, Авестодан олинган и;тибосни яна ;айта келтирамиз, яъни: “эзгу фикр, эзгу сўз - ва албатта, - эзгу амал” бўлмо;и лозим. ;аёт ма;садсиз бўлмайди, ма;сад эса фа;ат буюк орзулар ор;али амалсиз амалга ошмайди. Демак, мав;ум комиллик ;ам бўлмайди. Шахснинг бугунги комиллик тушунчаси, албатта, бугунги замон талаби билан ;ам бо;ли;. Чунки 7 асрдаги комил инсон ва у билган билимлар бугунги комил инсон ва бу инсоннинг бугунги билган билимлари билан ;ам ба;оланади.
Масалан, 7 аср ислом оламидаги талаблардан келиб чи;иб комил инсон диндор бўлиб ;аж ;илган бўлиши керак, деб ;араб ;ам кўрайлик. Ушбу ;аж тушунчаси ва амалига бир инсон ўша пайтлари бутун умрини бахшида ;илган бўлиши мумкин. Бугунги кунда эса замон талаб ва имкониятларидан келиб чи;иб, ;аж ;илишга киши умрини бахшида ;илиши шарт эмас, бу амални у маълум тўловлардан кейин бир ;афтада бажариб келиши мумкин. Демак, инсоннинг ўзини излаш талаб ва амаллари ;ам замон, макон ва му;ит билан бо;ли; бўлиб ;олаверади.
Шундай экан бизнинг фа;атгина ўзимиз билан ўзимиз бўлишимиз, ўз “яраларимизни” Айюб пай;амбардай тинмай  ковлашдан иборат бўлиб ;олмаслиги керак. Токи бу дунёда замон тушунчаси бўлиб: биз албатта мен ;айси замонда яшаяпман, замонанинг бугунги юту;лари нимада, у нималарга эришди ва мен бу юту;лар ;аторида ;аердаман, шу ўринда менинг ватаним, ўз юртим ва бу юрт дунё мамлакатлари орасида ;ай даражада ва бу даражага мен ;анча ;исса ;ўшдим ва ;ўша оламан, деган саволлар уй;унлашиб бизни албатта ўйлантириши шарт. Акс ;олда биз тарих ўз ва;тида босиб ўтган йўлга ;айтиб, алла;ачон ихтиро ;илинган “;илдиракларни ;айта ихтиро” ;илишга уриниб бош;алар олдида кулки бўлиб ;олишимиз мумкин.
Комилликка интилиш ва унинг амалий талабларига жавоб бугунги шахс учун жуда катта талаблар ;ўяди. Ахир мен комилликка интилиб яшаяпман, мана институтни тамомладим, мана ундай, мана бундай, деб турли ижобий сифатларимизни санаш ор;али муло;азанинг охирида, я;инда тўй ;ам бўлади, ота-онам холамнинг ;изига уйлантираяпти, деб туриш, на;адар, э;тиёт ;илиб айтганда, бемаънилик эканини шахс тушуниши лозим.
Ушбу су;бат охирида кимлар кутганидай ;аммага “мана бундай ;илиш керак”, деган тарзда масла;ат бериб бўлмаслигини айтиб ўтмо;чиман. Бунга сизнинг ўзингиз ;ам ;ўшиласиз, деган умиддаман. ;а, ю;орида айтиб ўтганимиздай “Мен ;а;имда” дарслик ;али ёзилганича йў; ва уни кутиш ;ам керак эмас, “Мен ;а;имда” дарсликни кутмасликни, уни ёзиб бўлмасликни ;ар биримиз биламиз, ва бош;а ёшларга шуни етказишимиз ;ам керак.
Демак, ушбу муло;азалардан ягона хулоса шу бўлиши мумкинки, у ;ам бўлса, “Мен ;а;имда” дарслигини биз ;ар биримиз ўзимиз ёзамиз, бу дарсликни ;айтадан о;;а кўчириб бўлмайди ва ;аётимиз давомида бир марта, ягона ва индивидуал ;олатда биз ;андай яшасак у ана шундай ёзилади. ;ар биримизнинг ;аёт китобимиз бош;аларга ўрнак бўлиши учун уни чиройли ва маънодор ёзишга ;аракат эса биздан.   

Психология фанлари номзоди
Ма;муд Йўлдошев


Рецензии