Yлкен базар

Біз кордік Ќызылжардын тамашасын,
Базар бар, кірсен оfан,- адасасын.
Жарымжан, аќсаќ, пўшыќ, шолаќ, соќыр,
Сўрайды жарлы байдан садаќасын
                F.Малдыбаев



Бўл базар «Ой ќала» , «Дон ќала» деп аталатын екі ќаланын аралыfындаfы айналасы ат  шаптырым донес  аланfа орналасќан.  Аланнын батыс жаfында заулім, мўнаралы fажайып салынfан, саулетті, ќаланын коркі, алып собор – шіркеу бар.  Бабаларымыздын тілімен айтќанда «кYндік жерден жарќырап корініп, мен мўндалап тўрады». Бiраќ жўмыс істемейді. Крестері , ќоныраулары алынfан. Yлкен ќонырау тўратын жері Yнірейген, тесік, онда ќаланын орт сондірушілерінін кезекшісі тўрады. Онын адам екенін  ќасында тўрып, тек ќозfалfанынан андайсын, шіркеудін биіктігі сондай. 

Базар аланынын солтYстігі  мен шыfысындатаfы екі шіркеу бар. Олар собордан алде ќайда кіші, саулеті де томен, манайында ќўрылысы да жоќ, селтиіп оздері тўр. Ол собордын дал батысында бўрынfы «Абылайдын аќ Yйі» деп аталатын Нардом бар. Оfан ќарама ќарсы, айтпай кетуге болмайтын таfы бір адемі ќўрылыс бар. Онын мандайшасында ќызыл кірпіштен ќаланып жазылfан : «Романовтар аулиетінін  патша болfанына 300 жыл» деген орыс тілінде жазу бар.  Базар осы Yш шіркеудін ортасындаfы тегістелген, ескі моланын Yстінде. Бўрын сал Есіл озеніне таман болfан. Ол жерге сыра зауыты салынатын болfасын, бос тўрfан жерге кошіріліпті. Бўл айдік базар, екіге болінеді. Бір жаfы мал базары деп аталады. Бўрын онда Омбы, Селебе (Челябинск),  Рвит, ТYменнен жылќы алатындар келіп, сауда жасайды екен. Ќазір ол жерде отын, комір, пішен сияќты заттар сатылады. Екінші жаfында не керектін барі сатылады. Арине, копшілік заты, ўсталfан, киілген дYниелер. Сондыќтан «барахолка» деп аталатын болу керек.

Базар  ќоршалмаfан далада. Онда магазин, киоск, болмаса жауыннан  паналайтын прилавкалы жарты тобе деген  жоќ. Зат иелері бірдеме тосеп, жерге жайып, ќолдарына ўстап, иыќтарына асып, жYріп сатады. Базар таннын атысы, кYннін батысы, демалыссыз, ќысы – жазы аранын ўясындай гулейді де жатады, гулейді де жатады. Онда ескі дYниемен бірге жана дYние де, ќўнарсыз болса да Yкімет тарапынан емес, саудагерлер тарапынан артYрлі таfамдар да сатылады. Ойткенімен, ол жаfынан Эмиль Золянын «Чрево Парижа» базарына мYлдем  ќарама - ќарсы еді. Дегенмен айырбастайтын жаќсы дYниен, мол аќшан болса тойып, керегінше алып кетуіне абден жетеді. Ќысќасы, ол  жылдары бўл базардан Yйленіп ќайтуfа да болады. Ия, ия...  Киіндіріп, тамаќтандырамын дегенге айел тYгіл ќыз ереді соныннан. Асіресе, ќазаќ сорлынын ќыздары. Бір ќазаќ айелінін екі – Yш жас шамасындаfы баласын жоfары котеріп: «Аfайындар, кімге бала керек, алындар мынау ўлымды, ќўдай алдында сўраусыз беремін! Тек аштан олмесе болды»  - деп зарлап жYргенін озім кордім.
Егер ойын – сауыќ керек болса, базардын кYнбатыс жаќ шетіндегі  киіз Yй секілді тігілген «Балаганfа» бар.  Оны іздеп ауре болмайсын, есігінін алдына орнатќан биік сатынын басында отырfан  адам озі шаќырады. Ол тан ертеннен кешке шейін: «Уа, халайыќ, мўнда  келіндер! Ќызыќ коріп жылынындар! Мўндай fажайып ќызыќты бізден басќа ешкім корсете алмайды. Тек біз fана корсетеміз! Кормей арманда болfанша, коріп ќўмардан шыfыныздар» деп ќаќсап тўрады. Ал басќа «ойын» коргілерін келсе, оларды аяќ астынан табасын. Ќалай да бір Yзім нан тауып, жан саќтап ќалу Yшін ешкім еш нарседен тайсалып, еш нарседен аянып жатќан жоќ. Біреулер алдына бас киімін шалќасынан тастап, гитар ойнап отырса, екінші біреу гитарсыз зарлап отыр. Yшінші біреуі гармонь ойнап тўрса, оfан біреуі жыfыла – сYріне билеп , ќолын жаяды. Мына жаќта  біреу картанын Yш тузын коз ілестірмей ауыстырып бас тіккендерге ўстатпай тиын – сиын ўтып отырса, таfы біреу онын тыйын салfан ќалтасын «тазалап» жатады. Таfы – таfы осындай «ойындар». Осыларfа ќарап, ол базар тек сондайлармен толfан екен деп ойламаныз. Бўл  коленке жаfы. Ашыќќандардын дYниесін бір кесе бидайfа, не бір тілім нан, кесім етке алып, оны  алденеше басіне сатып, ќалтасын толтырып жYрген алыпсатарлар, алдарына не керектін барін жайып, ќара тулуп, ќасќыр ішікке оранып, шіренген бай саудагерлер, самогон, балсыраfа тойып алып, коніл котеру Yшін балаганfа келген уайымсыздар, тYк алмаса да  базардаfыларfа жаќсы киімдерімен бір корініп кетуге  келген салдар, бейсембі – жўма кYндері  адейілеп келіп, ќайыр  сўраfандарfа садаќа Yлестіріп кететін наfыз ќўдайfа ќараfандар да болады. (Бір кYні базарfа  Yш салт атты ќазаќ келді. Базарfа салт аттыны милиция жібермейтін еді. Бўларды бес – алты милиция оздері ертіп келді. Менін байќаfаным, орысша киінген ќазаќ шалы, басына ќўлпыртып тYлкі борік киіпті. Балаганнан «Пат и Паташон»  комедиясын  коріп шыfып, дабырлаfан жўрттын бірінен не болды деп сўрасам, Ерназаров Елтай дейтін ќазаќ келіп, озінін даулетіне болген аќшасын ашыќќандарfа таратып, базарда бір ќапшыќ аќша шашты деді.) Біраќ,  окінішке орай, осындай оте сирек болады. Айтеуір, базар гулейді, кYніренеді. Илеудегі ќўмырсќадай ќайнап, тынымсыз  ќозfалып, тўс – тўстан келіп, тўс – тўсќа кетіп жатады.

Міне,  сол базарfа кіре бергенімде шырќап  салfан біреудін ані естілді. Ол кYндегідей базар шетіндегі быќсыfан оттын басында тиын сўрайтындардын бір сарынды кYнірі емес, ќўйќылжыта салfан ан. Ан болfанда кешегі кен заманда ќазаќ арбанын білегін сары маймен майлап жYрген тоќшылыќ заманда, Ќасым аfатайым, Нўрfази, Мўќатайлар ойын – сауыќта зерігіп, кешкі салќынмен ауыл сыртына жиналfан ќарттарfа талай шырќаfан таныс ан еді.
 
        Ќара нар жYк котермес, бел кеткен сон,
Кен жайлау ќўлазиды – ел кеткен сон.
Аніне он екі звод бір басайын,
КYйініп ќалќатайым сен кеткен сон.
Басушы ем аяfымды ырfаќ – ырfаќ,
Салfандай МYхитына алтын ќармаќ.
Ќысќа жіп кYрмеуіме келмегенде,
Жібердім ўшыfына олен жалfап.
Халилолла, халилолла, халалакім - ай...

Ар жаfы тYйемойындап, бірнеше асем иіріліп барып, «ей – ей інгайяй» деп аяќталатын, Yкілі Ыбырайдын «Он екі звод» деп аталатын ані еді. Ан мені ќанбаќтай домалатып сонда айдады. Біраќ, базардан шеттеу тўрfан топќа жетіп, аншіні ќаумалаfан жўрттын арасынан кіре алмай, олай – бўлай жYгіріп жYргенімде ан бітіп ќалды.  Сонда да аншіні коргім келіп, аркімнін арасына бір сўfылып жYргенімде, бір татар жігіті бўрылып: «Отќа жылынайын деп пе едін, бала? Кел , кіре fой» - деп ішке откізіп жіберді. Ќазаfы, татары, орысы аралас коп адам алќа ќотан  тўр. Орталарында маздап жанfан тезек оты. Отќа жаќын тонкерілген аfаш шелектін Yстінде екі козінін су алfан орны fана бар, добыра саќал, соќыр шал отыр. Басында тозыfы жеткен пўшпаќ борік, алдында ќызыл сенсен «ќаракесек  тымаfы» деп аталатын  ќўйрыfы бар тымаќ, ішінде аздаfан тиын аќшалар. Ќасында тўтас аfаштан ойып жасалfан сегіз пернелі, ќоныр тYсті домбыра. Алгі анді айтќан осы заfып шал екен fой деп ойладым. Шалдын ќасында отќа жаќын тоселген ќоfажай шидін Yстінде шарта жYгініп, малаќайын баса киіп, томен ќарап бір бала отыр. Жас шамасы менен кіші. Томен ќараfан кYйі анда – санда отќа тезек тастап ќояды. Оны шалды жетектеп жYрген баласы деп ойладым.

Салден кейін топ ішінен бір ќария ілгерілеу шыfып: «Балам, таfы бір ан айтшы! Тым болмаса сенін жаќсы  лебізінмен жYрек  жалfайыќ» , - деді біреуге сілтеп.

- Ия, аќсаќал дўрыс айтады, інім, бір сат  ќам коніліміз жадырасын, айтып жіберші, - деді таfы біреу. Жўрт оларды ќолдап шулап кетті.  Сол шаќта аќќўба, ашан жYзді, ќырмўрын асем киінген корікті жігіт оттын екінші жаfында тўрfандардын ішінен шыfып, «Айт десендер айтайын, алеумет. Біраќ, домбыра менікі емес, ана ќарияныкі екенін кордініздер. Домбыра ол кісінін жегіп жYрген аты fой», - деді. «Тартынба, жігітім, ат майын толейміз» деді екі иыfына екі – екіден торт кокмауыт галифе шалбар ілген шалаќазаќ саудагер. Антарылып тўрfан жўрт онын созін ќолдап, шуласып жатќанда, алгі саудагер екі он сомдыќты женінін ішіндегі бір жерінен алып, жўртќа корсете, жоfары котеріп, алшандай басып барып , шалдын тымаfына тастап жіберді. Жўрт «барекелділеп» таfы гуледі. Аќќўба жігіт созге келген жоќ, Yстіндегі шолаќ тонын шешіп, артында тўрfан біреуге беріп, заfип шалдын ќўлаfына сыбырлады. Шал «Апыр- ай, не дейсін» дегендей, басын котеріп, «Ал, шыраfым, ал, міне» деді, ќалбалаќтап, домбырасын сипалаќтап тауып. Аќќўба жігіт он аяfын шалдын отырfан итшанаfа ќойып жіберіп:

Аќ сиса, ќызыл сиса, сиса – сиса,
Ќалмайды кімдер жаяу ќўдай ќылса...
лепілдете шырќай жонелді. Манаfы «Он екі зводтты» айтќан заfип шал емес осы жігіт  екен. «Аќ сисаны» Мўќатай, Нўрfази да айтатын еді. Мына жігіт олардан анаfўрлым жаќсы айтады екен. Тындаушылардын котермелеуі де сондай болды, тіпті заfип шалдын озі ќосылып , айfайлады. Жігіт таfы бір «ќалќам – шыраќтан» кейін «Сырымбетті» шырќады.

Бір жылы кYзге салым біздін ауылfа  Саден деген анші келді. Ауылfа келген  аншілер Алжан дейтін жігіттін отауына тYсетін. Алжан ауылдын ен кедейінін бірі болса да, барын жылы шыраймен мейманынын аузына тосатын жомарт. Айелі озіне сай. «Басќа Yйден жеген ќазы – ќартадан Жаниќаннын берген шайы артыќ» деуші еді ел. Онын Yстіне Алжан сауыќшыл, домбырашы. Жаз ќаршыfа, ќыс бYркіт салып, ит жYгіретін саятшы. Кешке жаќын Yлкендер жиналып, дастYр бойынша алќа ќотан отырысып, ауылfа келіп жатќан  онерлі мейманмен танысып, жон сўрасып, реті келсе, лебізін тындап , жастарfа ойын – сауыќтын жолын ашатынын білеміз. Ќарттар біртіндеп ауыл сыртына жинала бастаfанда, Айен Yйін сыртынан ќоршаfан  ќара сираќ біз андаfайлап сонда тарттыќ. Ауыл онерпаздары да Айен Yйінде болатын.  Саденге ан салfызу Yшін  ќарттардын алдымен «ауылдын алтыауызын» айтќызатынын білетін олар домбыраларын ала келіпті. Андаfўл, Саден анші дегенді сонда коргеміз. Сол кеште Сырымбетті Саден де айтќан еді. Базардаfы алгі жігіт Сырымбетті  наздата, тебіренте шырќаfанда сол Саден алfаш корген Сырымбет тауы, етегіндегі жасыл орман ішінде ќаптаfан жўрт ортасында.

Торанfўл деген кол ќайда!
Жаfалай ќонfан ел ќайда?
Ќыз – бозбала бас ќосса,
Ыбырай «пері» сен ќайда...
деп жастыќ шаfын ансап. Жана Совет заманfа іштей  конілі толмай,  енжайлауда еркін жYрген уайымсыз елінін сол кездегі ауыр жаfдайын  оленіне ќосамын деп елдегі шолаќ белсенділерден тYрткі коріп:

Болыпты Казгородок жаќсы ќала,
Ішінде сен ГПУ-жан жўртќа пана.
«Кулак» деп мыналарын алып келді,
Yстіме жаман тоным пара - пара...
деп жYрген кезінде, Ыбырай дYлдYлді сол Сырымбет саласында коргенім есіме тYсті. Жігіт анінін асем шыќќаны сондай, Сырымбет тауы мен коргеннен алде ќайда биіктеп, сўлуланып кетті... Ыбекен сол отырfан кілемінін Yстінде жасарып, кішкене домбырасын саfадан басып, «Ќалдырfанын» шырќаfандай елестеді.

Корген тYстей откен сол сапарымды да айта кетейін. Ол 1928 жылдын жазы болатын-ды. Сол жылы аскерлік міндетін атќаруfа кеткен Есіл бойынын жігіттерінін ішінде біздін ауылдан Сейтен Дайыр ўлы, Ќасым аfатайым, Темірfали Баржаксин деген жігіттер бар еді. Олар Сырымбет тYбіндегі Казгородок деп аталатын жана салынfан аудан орталыfында екен. Соларfа саба ќымыз, тоќты алып, Темірfалидін аfасы Ќўрманfали дейтін кісі екеуіміз Сырымбетке аттандыќ.  Мені атам «Божы ўстауfа бала, ат  суаруfа жігіт» деп ќосты. Бўрын ол жаќќа барып кормеген мен  озіміздін «ЕнтYскен» шўбарынан шыfа бере олендегі Сырымбет тауын іздеп, «Батса, Сырымбет тауы неге корінбейді» дедім (Ќўрманfалиды балалар Батса деп атайтын).

- О... Сырымбет бўл жерден корінбейді, етек жаќ бўлтты  fой жане
алдымызда «ТYктінін ќалын орманы, биік  жоталар бар. Корінсе Торанfўл даласына шыќќасын корінеді , - деді Ќўрекен.
Ертеніне кештетіп «Шынfыс ќыстаfы» деген жерге келіп ќондыќ. Танертен Ќўрекен : «Сен мына баламен еріп барып, аттарды суарып кел ! Мен ќойды соя берейін,  жігіттер тYскі асќа  келетін болды, тўратын жерлері осы манда екен», - деді. Корші ќонfан бала екеуіміз ќайтып келгесін  біз барfан колге жаќын жерде тамаша мешіт коргенімізді айтып, ол кімдікі деп сўрадыќ.

- Шынfыс торенін мешіті fой, ескіден келеді,  жарыќтыќ. Ќазір иесіз 
тўрfан болар...

- Мешіті Сайбан ќажынын мешітінен анаfўрлым айбат екен, керемет
бай болfан болар , - деді мені ертіп барып атын суарfан ересек бала.

- Болса болfан болар. Аfасўлтан боп бYкіл Кокшетау дуанын билеп,
патшадан шен алfан адам fой... Шоќаннын акесі- деді КYрекен.

- О... Патшаfа ќызмет ќылfан? Ол наfыз біздін жау, боржой, контр
екен fой... Оларды Мантен молда ќўсатып жер аударып , козін ќўрыту керек ќой, аќсаќал – ау? – деді алгі бала.

- Ол кісілердін ќазір сYйегі де ќурап ќалfан шыfар - деп Ќўрекен жымиып, ќойынын етін болшектей берді. «Ўялfан тек тўрмас» дегендей, білгіш бала ыржиып тўрды да маfан : «Ай, сенін аттарын суды коп ішті, о несі» деді бўрыла беріп. Ол кеткесін Жўрекен: «Озі наfыз жырыќ етек, белсенді болайын деп тўрfан білгіш бала екен. Кентте оќиды – ау, шамасы? Біраќ, Шынfыс торе Шоќаннын акесі екенін білмеді» деді. Мен Шоќаннын кім екенін жиырмаfа келгенше білгем жоќ... Сол Шоќаннын балалыќ шаfы откен Сырымбет тауынын батыс  жаќ етегінде жан – жаfын терен орлаfан Yлкен зираттын ќасында екен Шынfыстын біз  корген мешіті. Аскерлер сол мешітке жаќын колдін жиегін ала коше ќылып, тігілген киіз Yйлерде жатып, жаттыfады екен.  Атыfай, ќарауылдын ызfындай елінен жиналfан жўрт, саба – саба ќымызын, керсен ќўйрыќ тоќты, ќойларын сондаfы жігіттеріне акеліп, колдін Шыfыс жаќ  етегін жаfалай оскен ќайын орман ішіне орналасќан. Шіркін жер ќандай, ауа ќандай десенші... Бір жаfында ќараfай - ќайын аралас бауырлай остіп, ўшар басына дейін жеткен сўлу Сырымбеттін екі шоќысы, ала бўлтты аспан аясында кок желек бYркенген ќос келіншек сияќты... Бірінін басына шыfып ќарасан, етегіндегі Шынfыстын ќызыл шатырлы, кок кYмбезді, даfарадай мешіті, бал аранын ўясындай fана секілді. 150-200 метрдей ќасындаfы боренеден салынfан екі – Yш Yй сірінкенін ќорабындай боп саfымдалады. Батыс жаfы Yлкен кол, айналасы  аќ ќайын орман. Аскерге деп тігілген Yйлердін бірді – жарымдысы fана корінеді. Онан арі шоќ- шоќ ќайынды дала, мўнартып кокжиекке тіреледі...  Келер кYні тYс  кезінде Ќўрекен: «Есќаќ, сен арба басында бол, мен барып олен тындап  келейін» - деп кетіп ќалды. Есіл бойынан келген он шаќты арбалы бірынfай тYскеніміз олардын бірді – жарымдысы ќалып, ќалfандары Ќўрекен кеткен жаќќа кетті.

Арі – беріден сон шыдап отыра алмай, арбамды ќалfан бір кемпірге тапсырып, мен де кеттім олен тындауfа.  Барсам, адам деген жарменкеге жиналfандай коп. Сіра, сол манайдаfы ауылдардан да келсе керек, ќатын – ќалаш, бала – шаfа, аскери адамдармен, елден келген жолаушылармен араласып,  иін тіреседі. ТYрегеп тўрfандардан данеме коре алмайтын болып тўр едім, манаfы білгішім тап болып, сонымен бірге ормелеп, аfаш басына шыќтым. Халыќ ќайын - шоќтын шаfын аланына, коленкеге жиналfан екен, алды отыр, кобісі ќамалап тYрегеп тўр. Салт аттылар ат Yстінде. Біз секілді аfаш басына шыќќандар жазfы тўрfы ќара ќарfа сияќты бір аfашта бірнешеуі. Алќа топтын торіне тоселген кілем Yстінде Yш адам отыр, домбыралары кілем Yстінде, оздері ќымыз ішіп отыр. Арине, ќымыз ішіп отырfандар коп, біраќ, басќалары кілемнен томен , кок шоптін Yстінде. Жеке отырfан Yшеудін ортасындаfы аќ саќалды, тYсінкі мўртты ќара кісі. Басына атамнын салдесін орайтын істік тобелі тобетейіндей тобетей киіпті, ќасындаfы екі жігіт боріктерімен отыр. Біздін жаќта Аќан аfа, Біржан, Ыбырайдын андерін кім білмейді? Ыбекеннін «Ќалдырfанын» мен де айтам. Сондай андері арќылы білгенім болмаса, озін корген жоќ едім. Кілемде отырfан Yшеудін бірі сол Ыбырай болар деп ойлап, білгіштен Ыбырай  ќайсысы деп сўрадым.  «Боржойларды маќтап, бізді жамандап, олен шыfарып жYрген контр емес пе ол? Мўнда жібермей, ГПУ апарып ќамап тастапты» , - деді. «Ыбырай аќын боркіне Yкі таfып жYреді, сондыќтан «Yкілі Ыбырай» атанды» деген соз есіме тYсіп, сол жерде отырfандардын бас киімдеріне ќарадым. Yкі таќќан ешкім жоќ екен. Е... білгіштін айтќаны рас екен, ќамалfан  fой деп ойладым. Рас, ол кезде ќамалу онай болатын... (Бўл создерімді «Білгіш» оќыса «Мынау барып тўрfан контр, халыќ жауы, мынасын отќа жаfып, озін тYрмеде шіріту керек» дер еді. Біраќ, ол бўл жазfандарымды оќымайды. Осындайды кітап ќып шыfартпайтын мен емес. Шыfаратындар, гонорарына алтын толейміз десе де мўндай создерді жазбайды. Мен ешкім оќи алмайтын болfасын жаздым, аќыры сол  дYлдYл анші композиторларды тYрмеде  олтірдік fой, жазыќсыз...

Кешке от басында шай ішіп отырып: «Батса, олен айтќан кім деген кісі екен?» дедім бармаfан боп. «Ыбекен  fой, ќарт  дYлдYл... Біраќ бўрынfы дауыс ќайда... Баяfыда Екішоќтаfы ауылда салfан ані, біздін  Кішкене алќадаfы ауылfа естілуші еді. Сонда Ыбекеннін Ќозбаќ  ауылына келіп жатќанын біліп, атымызfа міне – міне шабатын едік, ан  тындаймыз деп». Ол созіне мені сенбей ќалды деп ойлаfан Ќўрекен: «Екішоќ пен Кішкене алќа арасы бес шаќырымfа толар – толмас ќой? ТYнгі тымыќта салfан ан жер тYбіне кетпей ме? Ол кезде Ыбекене ќарсы отырfан адам, Ыбекеі  шырќап жібергенде екі козін тас жўмып, ќўлаќтарын баса ќалатын, тіпті анандай жерде жанып тўрfан майшам жыпылыќтап кететін. Кейде тіпті соніп ќалып ду кYлкі болатын еді.  Картайfасын ол дауыс ќайдан болсын? Арі корінген шолаќ белсенділерден тYрткі коріп жYрген корінеді» - деді, «білгіш» естіп ќалар дегендей, дауысын басендетіп. Ќўдай ондап білгішім таfы білмей ќалfан екен. Манаfы істік тебетей киген ќара шал, Yкілі Ыбырай болып шыќты. Домбырасын ырfай, дYр сілкіне гYжілдей салfан андеріне, термелеріне риза болfан жўрт Сырымбет тауын бастарына котере айfайлаfанда, соларfа  ќосылfаным болмаса, заманымыздын асќан аншісі, тамаша  композиторы, суырып салма аќыны, ќазаќтын сал – серілерінін соны Ыбырайды алfашќы жане сонfы корген ќайталанбас, ќымбат минутым екенін сол шаќта анfарыппын ба? Білгіштен басќа біреуден сўрасамшы.. Ќасындаfы екеуінін бірі Молдаќымет Тырбиев, екіншісі  Тўрfын дейтін анші екен  (акесінін аты есімде жоќ, сонан ќайтып озін кормедім. Молдекен туралы кейінде айтылады. Ыбекен «Ќалдырfан» дейтін анін сол тўрfанfа арнап шыfарып , соfан Yйретіп кетіпті дегенді Молдекеннен естідім.)

Кейінгі жылдардын бірінде Сырымбетті таfы кордім. Ол жылы  біздін «Орыстын бес баласы» деп аталатын ел ќала салып, бір жерге ќоныстанбак боп, бірталайы кошіп барып, бірталайы ќоныстарын салып жатќан. Аќырында, жер жаfдайымен екі жерге ќоныстап,  араларындаfы «Тасоткел» дейтін жерге  орта мектеп салмаќшы болды. Сол мектеп Yйіне  жоfарыда  айтылfан Шынfыстын мешітін бўзып акелмек боп, бYкіл ауданнан колік жинады. Сонда бір арбанын иесі боп Кўрекенмен Сырымбетке  таfы бардым. Алі есімде, жYзге жаќын колік иелерінін ішінен мешітті бірінші боп бўзуfа ќол тигізе алмай  саскеге дейін отырысты. Атам заманнан тістері батќан торе тўќымынан тайсалды ма, алде ќўдайы Yйді бўзуfа коздері ќимады ма? Айтеуір, біз балалар  колге шомылып келгенше жўрт иіріліп алі отыр екен. Сонда  Ќозыбаќ ауылынын Наќай дейтін балуан денелі жігіт орнынан тўрды. Озі сол кошті басќарып барfаннын бірі болса керек. «Мені бўл дYниеде жарылќамаfан ќўдай, ол дYниеге барfанда жарылќамай –аќ ќойсын! Ал, торе тўќымына бYйректерін бўрып, не жYректерін шайлыќќандарын, коріндер! Міне, мен бастадым»- деді беліндегі балтасын ќолына алып. «Мынау наfыз ќўдайдан безген екен fой? Не істер екен , корейік!» дегендей, отырfандардын кобі орнынан тўрды. Наќай аfай адымдай басып барып, мешіт ќорfаны, орfа ќойылfан дарбаза ќаќпаны иыfымен ырfап жібергенде, ќаќпа бір босаfасын ала ішке ќўлап тYсті. Наќай аfанын алып кYшіне тандана, озіне бір, копір боп жатќан дау ор дарбазаfа, ќаќпаfа бір ќарап, Yш – торт бала гуілдей сонынан  ердік. Наќай аfа мешіт есігінін кілтін балтасынын ўнfысымен бір ўрып тYсіріп, есікті ашып, ішке кірмей босаfада тўрып ќалды. Біз ішінде не бар екен деп екі жармалы оюлаfан кен есіктен антарыла ќарадыќ. (Yйге келгесін атама есіктін адемілігін айтып едім, атам жымиып : «Байќаfан  екенсін,  ќаралдым, мен алденше рет коргенмін. Ол есіктін де, мехраптын да орнегі болек. Сен сипап ќарамаfан  екенсін fой? Істеген ўста  алдымен орнегін ќашап, ќобылап ойып, бояуды сонын ішіне жаќќан fой. Бояуы ќазіргіден басќа, сол жана ќалпымен тўр fой, жарыќтыќ... Ия... Ондай істер біздін ќолдан келмейді. Оларды істеген ўста, фарсы елінен деседі», - деді.

Шынында, мешіт коз ќиып бўзатын ќўрылыс емес еді. Осы кYні ойлаймын, ќанша асыл  мўраларымызды, ќас жауымыз сонда  жасырынып жатќандай, ќолымыздан ќиратып, жойып жібергенбіз. Ондай оюлы ќўрылыстарды мен Ќазаќстаннын талай жерінен кордім. Ашекейлі ќышын бўзып акеткен Айша бибі, Гурьев жеріндегі Ќўлсары ата, Ќазан аулие, Шымкент жеріндегі Смайыл бап пен  ќой ќора болfан Ўзыната мавзолейлері.Терезелерін саман кірпішпен тыfындап гараж, ќойма жасаfан тамаша мешіт – шіркеулеріміз ќаншама... Тым болмаса солардын бірін музей ќылып та пайдаланбаппыз. Шоќаннын козі корген сол мешіт ќандай еді! Анfарадай кен, самаладай биік... Мўнысын былай ќойfанда, халќымыздын беделі Шоќан, Сырымбет тауынын суретін салfанда сол мешіттін мўнарасындаfы азаншынын тўратын орнында отырып салfан шыfар? МYмкін Шоќан сол мандаfы иесіз мангіден тўрfан борене Yйлердін бірінде отырып, Манасты орыс тіліне аударfан болар? Ол  Yйлер ќайда?  Ќойшы. Айтеуір, ўрпаќ алдында кYнаміз коп ќой.

Наќай аfай мешіт ішін бўрын кормесе керек, біз  сияќты тандана, ўзаќ ќарап тўрды да «Асем – аќ екен жарыќтыќ» деді естілер естілмес. Сонан кейін аузындаfы насыбайын тYкіріп тастамаќ боп еді, айнадай таза, ќызылкYрен сырмен сырланfан еденге козі тYсіп, тYкірмей ернінен  ќолымен алып, томенгі ќаќпаfы ашыќ тўрfан бір бўрыштаfы ќара сырмен сырланfан  голланд  пешінін ішіне тастады.

Сырттаfы жўрттын бірталайы мешітке жаќын  келгендерімен , жўмысќа  кіріспеді. Біреулері терезеден ќарап тамашалады. Копшілігі анандай жерде «Бізге тиетін жYктерін ал тиендер дегенде біраќ барармыз» дегендей, отырfан жерлерінен  ќозfалfан жоќ.

Наќай аfай намаз оќыfанда имам тўратын ќўжыра, ќўтпа оќитын мехраптін адемілігіне айналып  кеп таfы ќарады. Сол кезде сырттан ќос терезесін алып Yлгерген екі жігіттін біріне : «Бопан, сындырып алfан жоќсындар ма? Барлыќ терезені аман жеткізуді Нокен екеуіне тапсырамын, кане  ќолынды берші» ,- деді. Жігіт Наќай аfайды ќолынан тартып , биік терезенін жаќтауына шыfарды да, озі саты ќып шыќќан арбасына мінді.  Наќай аfай сол тўрfан терезесінен сырттаfыларfа: «Ай, жолдастар, барі бір бўл мешітті бўзасындар! Сендерді сол Yшін жіберді! Онан да мўнда келіп мына жўмаќ Yйге  кіріп коріндер! Кошіріп апарfанда тап осылай етіп салатын болайыќ! Балаларымыз, аке – шешелерінін оні тYгіл, тYсіне  оніп кормеген fажап мектепте оќысын» , - деді масайрап. Жўрт біртіндеп келіп, кейбіреулері бетін, кейбірлеулері мешіттін ќабырfасын сипап, кеуделеріне тау етіп барып, балта – саймандарын ќолдарына алды. Оќтай тYзу, біркелкі ќараfай боренеден бўрап, мYк орнына жўќа аќ киіз салып, екі жаfын ќайырып сыналаfан. Айшыќты биік мўнарасын жасыл, кYмбезін алтын, ќанылтыр шатырын ќызыл сырмен сырлаfан fажайып мешіт бўзылды...

Соfыстан кейін гастрольде жYріп, анадайдан Сырымбетті коргенде сол мешіт есіме тYсті. Бір сапар Коктеректегі Ќасым аfанын Yйіне барfанда Ленин атындаfы колхозда болдым ( бўрынfы Тасоткел). Сонда жаќсы білетін біреуден баяfы мешіт боренесінен салынfан мектеп Yйі ќайсысы деп сўрасам, сол кезде хоты жYріп тўрfан бір бастыќ : «Ескі дYние» деп саттырып жіберіп, жана боренелерден салдырыпты. Кімге сатылды, ќайда акетті, білетін жан табылмады...

Енді базардаfы аншіге оралайын.
Анші жігіт Сырымбетті айтып болып, коп тоќтамай, белгілі аќын, жыршы, термеші

Молдаќыметше созсіз маќамын  домбыраfа ќосып  «Уай гигигайлап»  бастап , домбыранын саfасына дейін бірнеше ќўбылта оюлап кеп, ќайта бас пернеге шыfып алып, томенгі саfадан шырќай котеріп:

Уа, оленге екі окпенді ќалќытайын,
Ќорfасындай дененді балќытайын.
Біржаннан алып ќалfан анім еді,
Азыраќ шалќымамды шалќытайын..

Белгілі ан терменін ар жаfын токпектете жонелді. Базардаfы жўрт бірінен сон бірі келіп, алдынfы тўрfандарды ќусырып, отќа тондіре бастады. Сонан кейін жўрт шенберді  кенітіп, от басы ан азары болды. Сол базардаfылардын ішінде шалдын тымаfына аќша тастамаfан жалfыз мен болуым керек... Тиын тастаfан жоќ , барі ќаfаз аќша тастап жатыр. Ол кезде аќшанын ќўны шымыр болса да жиналfан жўрттын копшілігі тамаќтары тоќ, ќалталары ќалын саудагерлер. Бірінен бірі асырамыз деп ан сонынан ќолдарын котеріп, жўртќа корсете тастайды. Бірімізден бірімз ќалыссаќ акеміз олгендей кYйінетін ќазаќ емеспіз бе? Асіресе балсыра, самогонге тойып алfандар, тымаќ иесі кормесе де естісін деп: «Менін атым пален, пален деген кісінін баласымын». Болмаса пален деген кісінін ўрпаfымын деп бабаларынын атын атап, пален сом тастадым деп айfайлайды. Анші бір аннен екіншіге тYсіп шырќап – шырќап алады да, токпектетіп ермелей жонеледі. Ол кезде жўрттын котермелеген айfайы, байгеге ќосќан аттарды ќарсылаfандай шыfады ( ол уаќытта ќол соfу дастYрі ондай  жерде болмайтын).

Бір кезде ќолында сиырдын Yйтілмеген екі сираfы бар, енгезердей ќария топтан ілгерулеу шыfып: «Сері шыраfым, мен кешірек келіп едім, айтып ќоймасан Аздембайдын «Yш котермесін» тYсіріп жіберсен ќайтеді» , - деді. Сол – сол аќ екен, біреуі Біржаннын «Жамбассипарын» айт десе, таfы біреулер Аќаннын «Балќадишасын», Балуаншолаќтын «Fалиясын» айт деп  ан базарын ќыздыра тYсті. Анші алгі ќариянын тілегін орындап «Yшкотермені» шалыќтатып:

Сўлу ќыз бен келіншек – елдін сані,
Бір сўлусыз елдердін болмас мані.
Сўлу ќыз, тоfайлы озен бўлбўлындай,
Бўлбўл кетсе тоfайдын жоfалды ані.

Сўлудын он жетіге келген жасы,
Жарасар аш беліне ќолан шашы.
Ќап – ќара ќарлыfаштын ќанатындай,
Иілген аќ мандайда екі ќасы..
Ей, аридадай, аридадай...

Селдете жауып, баяулап барып біткен носердей ан бірнеше бўралып, ќалыќтап, бірте – бірте томендеп барып тынды. Тындаушылар ан аяќталfан жоќ деп ойлады ма, алде басќа бір рахат дYниеге еніп, ќайда тўрfандары естерінен шыќты ма, кім білсін, ан аяќталfаннан кейін кен тыныс болды. Сонан кейін .. Заказ берген ќария коздерін жўмып тындап, ан аяќталfанда:


«Шіркін, жастыќ даурен – ай», - деді естілер естілмес. Сонан кейін аншіге ќарап: «Балам, бар тиынымды осыfан жўмсап ќойып едім,  солекет болса да сокпе! Барым осы», - деп ќолындаfы екі сираfынын бірін тымаќтын ќасына ќойып, топтан шыќты.  Делебесі ќозып алfан жігіт  желіге, малаќайын шекесіне таман сырfыта киіп :

Оленнін мен де болдым дарігері,
Ќызыл тіл желіп отсін арі – бері.
Ат емес, айfыр емес ќалаfанын
Мандайдын азер болса шыfар тері!

Ішінде жиырма бестін сандалайын,
Сойлер создін несіне арналайын?
Осындай жиын – топќа кез келген сон,
Анімді тYптен тартып самfанайын...

деп бастап, аќ ќар, кок мўзда терлеген мандайын сYртіп тастап, локілдетті. Жўрт бірін – бірі итермелеп алі кобеюде еді, ан кенеттен тоќтап ќалды. Сырттан келген біреу  аншіге сыбырлап еді, анші «жарайды» дегендей, басын изеп, айтып тўрfан  ан - термесін аяfына шейін айтып боп, біреудін Yйіне ќонаќќа бара жатып, домбыра дауысын естіген сон бўрылfанын айтып, жўрттан рўќсат сўрады. Біраќ, жўрттын жібергісі келмей тўрfанын біліп, таfы бір  желдірме айтќаннан кейін заfип шалдын домбырасын орнына ќойды. Сонан кейін тымаќтаfы толып ќалfан аќшаны ќолымен басып – басып, тымаќтын екі ќўлаfынан котеріп, заfип шалдын ќолына берді. Манадан бері жўрттын не бергенін кормеген сорлы шал тымаќќа ќолын салып: «Ќўдайым – ау, мынанын барі аќша ма?»,-  деді су алfан козін ашќан боп, ќабаfы котеріліп.-  Шыраfым – ау, мўны маfан несіне бересін? Енбек сенікі, аќша сенікі. Мен де жўртпен бірдей домбырамнын майын сенін онеріне ќидым. Тымаfымды босатып бере  fой», - деп тымаfын аншіге ўсынды.  Анші жымиып , тымаќты алып, «Рахмет, аќсаќал! Сіз бердініз, мен алдым, мына жўрт куа! Енді тымаfынызды алыныз» деп аќшаfа ќол тигізбестен тымаќты ќайта шалfа берді.
- Барекелді, жігіт екен.
- Бўл анау – мўнаудын ќолынан келе бермейді.
- Ия, асіресе тап ќазіргі заманда, - десіп жиналfан топ  аншіге риза
болып жатты.
Біраќ заfип шал аншінін етегінен ўстап, жібермей:

Жігіт ем мен де  озіндей олен ќуfан,
Оленді жиын – тойда шашу ќылfан.
Жиырмада ќос шыраfым бірдей соніп,
Атандым «соќыр жырау ќўдай ўрfан».

Аяма мен аfанды соќыр – ау деп,
Сондыќтан ќайыр тілеп отыр – ау деп.
Шаруам тYзу, тоќшылыќ заманымда
Жатушы ем аллам жазfан осы – ау деп..

Заfип елінін аштыќќа ўшырап, кYйзелгенін, ер жеткен балаларынын аштыќтан тоз – тоз боп кеткенін, ќўлќын тамаќ Yшін ќартайfанда немересіне жетектетіп амалсыз осы жолfа тYскенін оленмен жыр ќылды. Аќырында заfип шал тымаfынан бір уыс аќша алды да аншіге : «Егер осыны алмасан етегінді кесіп босанбасан босатпаймын. «Соќырдын ќолына тYспе, саныраудын астына тYспе» дегенді білесін fой? – деді козінін орнына ќабаfы кYлімсіреп.

- Барекелді, бўл кісі де тегін емес екен!
- Талайды корген сабаз fой, тауып кетті , - десіп жўрт кYлісіп жатты.
- Ќап, болмас... Бір  етегі жоќ киіммен ќонаќќа бару ќолайсыз болар,
алайын»  - деп анші аќшаны алып, тўрfандарfа «Yндемендер» дегендей, белгі беріп, ќасында отырfан шалдын баласынын малаќайын алып, аќшаны сонда салды. Бала бас киімін алfанда  бўрылfанда ќос бўрымы сусып, арќасына тYсті.  Шалдын жамау – жамау кYпі киген немересінін ќыз екенін жўрт сонда білді.
Соќыр жырауды сонан ќайтып базарларда кездестірмедім. Аќшанын  коп тYскенін корді, біреу – міреу ќызыfып жYре ме деп ќорќып, басќа жаќќа кетті ме, алде тіпті олтіріп кетті ме, білмедім. Ал анші жігітті торт  жылдан кейін кордім.

Анші кеткесін жўрт тарады. Коп кешікпей ќуана – ќуана ондай – мўндайын жинап, итшанасына салып, заfип атасын итшанасынын артына байлаfан жіптен ўстатып, ќыз кетті. Жанып бітуге жаќын оттын басында жалfыз мен ќалдым. Базарком таfы кешікті,  ќызметінен босап шыfа алмай жатќан болар деп кYт деген жерінде сандалып жYрдім де ќойдым. Ойымда алгі анші. Сынfырлаfан дауысы ќўлаfымда.. Жўрт  конілінен шыќты fой? Айтпесе бір тымаќ аќша жинала ма? Ќалтасынан  ќаfып беріп алfан екі сираfынын бірін бере ме манаfы шал? Ол сираќ Yнемдеп жесе бір баланын кемінде Yш кYн  омірі емес пе? Осындай ойлармен жYргенде кYн кешейіп, базардын сирегенін байќамай ќалыппын.

Бір мезгілде шойнандай басып келді – ау сарыла кYткен сабазым... Ќасында  цыfанfа ўсаfан біреу бар екен, ол мені корген жерден тыржия ќарап: «Барыс, сенін Yйіне баратын бала мынау ма? Япыр –ай, ќайдаfыны ќайдан тапќасын, тьфу» - деп жерге бір тYкірді.  Базарком оfан адырая бір ќарап еді, ол жым болды.

Арине, онын тYкірінгеніне мен айыл жиfамын жоќ. «Колде жYзген кагала, шол азабын не білсін» деп атам осындайларды коргенде айтатын. Жігіттін ќарны тоќ, ол киімінен корініп тўр. Мен секілді біреудін ескі койлегінін сыртынан тYймесі жоќ, май – май кYпі, сірісінен басќан етікпен, сібірдін шытќыл аязында кепкемен ќалшылдап жYрген жоќ. Басында ќара бўйра малаќай, Yстінде  жылы пальто, аяfында пима. Беті де топ – толыќ, тап – таза. Танертен жылы тосектен тўрып, бетін аќ сабындап, жылы сумен жуfан болар. Менін бетім , мектептен ќуылfалы жылы су тYгіл, суыќ суды сирек коріп жYр, тYкірсе тYкіргендей болар, айнаfа кім ќараfан?

Асем жігіт кетерде базаркомfа орыс тілде бірдемелер айтты. Оfан Сыраблож аfа : «Арине, солай, онсыз болатын емес... Андаfыны таста да кете бер» деді ќазаќшалап.  Ол кетісімен : «Алгі жігіт есерсоќ жігіт екен, а? Сені  козінше кемітіп, тYкірініп тўр, байќадын ба? Ертен сенін моншаfа тYсіп, тамаќќа тойып, жаќсы киініп шыќќанда ќандай жігіт болатынынды білмей тўр, аќымаќ! Мынаны сонан сатып алып едім.. Енді осыны Ойќалаfа тYсеберістегі  мешіт  кYзетшісіне апарып беріп  келші! Айырбасына бір  ќўты жермай беремін деп еді. Акем тYнде сиыр  кYзеткенде ќораfа фонарь  жаfып ќоюшы еді, ала  кетейін», - деді базарком, жігіт ќалдырып кеткен тYйінді нўсќап.

- Мешітті білесін fой?
- Білем, анау мўнарасы корініп тўрfан fой? КYзетшісінін  аты кім?
- Соны сўрау есімнен шыfып кетіпті... Мешіт алдында кYтемін деген.

Yстінде ит терісі тайжаќысы бар.. Айтќандай, тўтыќпа кісі. Мўны кім берді десе Сыраблож аfай дейсін fой
- Бўл  алгі жігіттін аты fой, аfатай?
- Немене, мен саfан атымды айтќан жоќпын ба?
- Жоќ, аfатай
- Солай ма? Онда ўfып ал, атым Сыраблож... Неге танырќадын?
- Мен атыныз Жолбарыс екен деп..
- Оны саfан  кім айтты, ќайдан естідін , - деді, дауысы ќырылдап,
байлаулы ќабаfан иттей тісі  ырсиып, шыќшыт еті бYлкілдеп. Зарем ўшып, манаfы  ќызыныздан естідім деп ќоя жаздап,

-    Алгі жігіт солай дегендей, болып еді..
- Солай ма еді... Ол есерсоќ немеге келе жатып сўраfасын туfан
жылымнын барыс екенін айтып едім, ол атымды солай деп тYсінген  fой. Менін атым Жолбарыс та, Барыс та емес, Сыраблож, - деді кYліп.
Манаfы ќыз бен алгі жігіттін туfан жылы барысты есімі деп тYсінгендеріне мен де кYлдім...

Кетіп бара жатќанымда Сыраблож аfай тоќтатып: «Есќаќ, егер тўтыќпа  кYзетші кездеспесе, ешкімнен сўрап, іздеп ауре болмай, ќайтып кел! Мен базардаfы жўмыстарымды бітіргесін, анау шіркеудін манында кYтем сені. Ол казір картоп ќоймасы , сондаfы бір танысым кештетіп  келерсін,  жарты ќап картоп берем деп еді, оны да ала кетейік» , - деді сыбырлай сойлеп.

Онын кYтемін деген шіркеу мўнараларынын крестерін алып тастаfан Есіл озенінін жарќабаfына жаќын салынfан едауір жердегі ескі шіркеу еді. Атын соfыстан келгесін адейі іздеп барып білдім «Солдатский» деп аталады екен...

Таfы бір ескерте кететінім, мўнда базардаfы жаfылfан от коп айтылады. Сібірдін кYнде болып тўратын аязында  базарда жаfылfан от аш – жаланаш халыќтын омір кілті сияќты fой. Ќайыр сYраса да сонда барады. Сондыќтан, бір мезгіл от жаќтыру  ќалалыќ Советтін ќўзырында болады. Жексенбі, жўма кYндері мешіт  шіркеу манайына да жаfылады. Арине, онда дін басшылары жаќќызатын болу керек...

Атам мен туардан бір жыл бўрын 1914-1915 жылдары ТYркістанfа келіп, Ќожахмет Яссауидін кесенесіне тау етіпті. Ол заманда дін жолымен адеаілеп келіп «ТYркістанда тYмен бап, Отырарда отыз бап, Сайрамда бар сансыз бап , ен Yлкен Арыстан- бап» деген жерлерді аралап, ќайыр – садаќа беріп, ќўрмалдыќ шалып, зиярат еткен  адамдар «Пірадар» деп атанfан. Сонда Дайыр, Толеміс деген ауылдастарымен бірге келіпті атам. Домбыра тартып ан салуды  кYна деп санауды осы сапардан кейін бастаса керек. Дайыр болмаса Толеміс пірадар ан – кYйді жек кормейтін еді, жарыќтыќ. Сондыќтан Нўрfази анші, домбырашы, гитаршы болды. «АлкYрен», «Ќошамет» деген андер шыfарды. Соларын гитараfа да ќосып айтып жYрді. Сейітќазы екеуі Отан соfысында  хабарсыз кетті. Екеуінен де ўрпаќ ќалмады.