Сакинат

                С  А  К  И  Н  А  Т
                повесть
               
     Ну вирхулра, селра къел-хIерзи агарли  бетихъуси  ахIен:  гьар  кацIибси  биштIаси ганзлара  мягIна  лебси  саби, лерти  ва  гIур  ляркьути  гIямрулис.
                А. П. Чехов

Цаибил бутIа

   Замана гIела гIебшнила бархIехъличи  гъамбикIулри.  БерхIила  нур  улкьайла  мякьла  кабихьибси  биштIаси  столличи  кайгулри.  Алав  кабиибти  рурсбазирад  халалгъуна Сакинат  верхIел  дус  риублири.  Иличи  ряхIчили  кариибси  Аминат  авал  дус  сарри  риубси.  КIелра  рурсиличир  делки  дуркьдиубти,  нешли  дирбубти  бамбазила  хIевни  сарри.  ХIевнала  чеди  чесадуцибти  дулгъуби  агарти,  балали  дицIибти  кастIунтира  нешли  дирбубтири.  Халасила  бекIличи  бигьунси  рангла  вавнар,  биштIаси  кIана  бекIличибад  хъябличи  хIускабухъири,  дерхъибти  цIудара  гъезла  дахъал  чурми  демхурли  чедиулри.  РиштIасила  дикьурти  аршила  рангла  гъез  лухIцIили  кьицIдарилри,  бегIми  кIапIдируси  чатталличи  бекI  мешубикахъилри.
   Сакинат  рангла  кьаламтачил  суратрикIулри.  Аминат  сунела  дукларси  гIягнала  начи  русаахъес  гIяшли  лайларикIулри. 
   Илди  кабиибси  хъулиб  лебилра  бяхI  кабуцили  урцулла  бягIуси  тах  лебри.  Тахла  чеди  хIедерхьурти  цIубара  цIударара  балала  гьимиртазибад  барибси  чIянкIа  чебушилри.  ГIелабси  лацла  бяхI  халати  вавнар  сатинни  кIапIбарилри.  БяхIличи  чедетаахъили  ца  гIямзила  буруш-гIянала  делшири.  Тахличи  кайхьили  чумал  диштIати  гIяналацун  лералри.  Хъалила  ца  бяхIлизирти  кIелра  улкьайлис  бамбала  бемхурси  шаршав  гьакахъилри.  Тахла  ца  шайчир  ширли  хIедакибти  уркьлала  унза  сарри,  итил  шайчиб  --  анкъи.  Хъулирти  унзара  улкьайра  сагали  кадатурти,  чузиб  сегъуналра  жагадеш  агарти  сарри.  Анкъила  чедибси  павла  къаркъа  гьалабла  сабри,  сунезир  мурхьли  дибгIянти,  жагати  някьиш  алъунсири.  Павла  къаркъала  чедибад,  лацлизибад  гьарсабакIибси  къаркъала  чеди,  набтла  вецIлихъла  чирагъ  кабихьилри.  Чирагъла  шиша,  умухIебарили  сурили  берхьурли  лебалри.  БяхIяни,  цIуба  гIянжили  дакили,  умули  чедиулри.  Унзала  мякьлабси  бяхI  черяхIкахъибти  дубсила,  чинила,  къаркъала  тIалхIянали  буцилри.  ТIалхIянала  уди,  уркьлала  гIяшси  кьасиличи,  халатира  диштIатира  хIябкьяшан  шунгри,  шичи  дихути  къудкъни,  диштIати  къянурти  кайхьилри.  Анкъила  итил  дублаб  халали  ахIенси  кьисла  устали  барибси  цIуннара  лебри.
   Дай  хъули  кабихьибси  сири  ранг-рангла  архIяла  дарайла  бутIназибад  барибси  букIулси  юргъанни  кIапкабарилри.  Хъалила  чIябар  жагали  цаличил-ца  далдикахъили  кадихьибти  гIенбани  буцилри,  бушкили  умулири,  амма  кьяшмау  убушибси  селра  аги.
   Сакинат  дирутази  рархилри.  Ил  гьанна  кIел  баз  школализи  рашулри,  кьалам  буцес,  чумал  хIярп  делкIес  бурсириублири.  Сакинатлис  сунени  суратбируси  зурхIяб  гьарли-марсиличибра  жагаси  бетаахъес  дигулри.  Илала  пикри  хIясибли,  зурхIяб  илкьяйда  жагаси  бетра  бетарулри.  Дудешли  бехIдакIахъибти  кьаламтани  кагъарла  кIапIиличир  жагати  рангани  детарахъулри.  Илалагъунти  гъану  авра  рангла  кьаламти  школализир  гьанналис  чилалра  аги.
   Рурси  суратлизи  рархили  лералли,  сирилавси  узи  чеваргъиб.  Илини,  сунеласун  агу-агу  или,  хабурти  дехIкадихьиб.  ХIейсухIели  узичи  Сакинатлира  хIеръирули  ахIенри.  Уршили  някъби  дигьунси  хIяба  хIярхIбухъахъун.  ГIур  багьла-багьлали  сунела  някъби  арзиб,  гьакIикIули  чебушибси  юргъан  кабикахъиб.  ГьатIира  ахъли  сунела  хабурти  даимдариб. 
   Сирила  мургализи  бигьунси  занкъарай  уршилис  тамай  анцIбукьун.  Суратлизи  рархибси  Сакинатли  узичила  хъумартурлири.
   Хапли  чIябарличи  кайкибси  узила  тIама  аур.  Ласряхъибси  Сакинатли,  гIеналичи  бекI  чегили,  чIярикIули  висуси  узи  чеиб.  Уршила  гьигь  чеббердиб,  ил  хьанцIиуб.  Сакинатли  хъярхъли  узи  хапвариб,  тахличибси  гIянала  бекIлиу  кабихьили,  каркьиб.  Гажиннизирад  сунела  някъбачи  дакIахъили,  узила  дяхIличи  шин  чябхъдариб,  бекI  ита-иша  пялхъярбариб.  Уршила  сагали  чяр  дурабикиб,  чIярличил  бархли-гьигьра.
   Гьанна  Сакинатли  сунела  узицун  сайри  чейуси.  Ил  нешличирра  малхIямли  узизи  гъайрикIулри,  ляврикIулри.  Сакинатла  ляв  уршилира  чекасиб.  ХIясбуллагь,  биса  тIашаили,  пиширхъес  вехIихьиб.  Сакинатли  иличира  дулгъуби  агарси  кастIун  чегьур.  Бирсили  гъалагли  лугIянси  бекIличи  бамбала  явлухъ  кабуциб.  Вайличи  аайчи  кьяшми  сирила  чеди  чебушибси  юргъайзи  дергур,  гIянулби  сунела  алав  кадихьили,  кахIейкесли  кайахъиб.
   ГIур  илини  анкъиларти  палда  къямцIаличил  халтIдарили,  илдала  удирад  декла  гантури  гьардакIахъиб.  Гантурачи  узис  дедес  хIядурдарибти  ниъ  лерси,  цIябли-шиниша  шихъ  чертIибси  биштIаси  шанг  кабихьиб,  ванадиубти  ниъ  стаканнизи  кертIили,  узи  вахун.  Сунела  суратличила  илини  хъумартурлири,  рузизи  кумекбарахъес  хъумуртули  ахIенри.  РиштIаси  Аминатли  лерилра  сунела  хIязла  ваяхI  урасиб,  Сакинатла  кьаламтира  суратра  илала  таврализи  кайхьиб.  Хъали  ибгиб.
   ЦIаличи  чедикьес  декра  хили,  неш  хъули  чарриуб,  дигиличил  рурсбачира  уршиличира  хIерризур.
   -- Вай,  абала  къугъати  рурсби,  хIедисули  дуирав  неш  чарриайчи?  ХIера  гьари,  хъалира  ибгили  саби.  Узира  вахунрав?  Вай,  дила  ахIерти! 
   ЛяврикIуси  нешлизи  саби  шадиб  бархьахъес  Сакинат  тиладирухъун.
   -- Дархьабагу,  неш,  нушара  дураб  хIязта  биркьути  дурхIначи. 
   -- ХIябилра  гIяхIил  дурхьура.  ХIуша  чардиайчи  бизити  ниъла  нергъра  дирис. 
   Балала  бабза  кIаналичил  ХIясбуллагь  къакъличи  дебаварили,  рузила  някъ  буцили,  Сакинат  шадир  дурарухъун.  Илкьяйда  ахIенси  узи  дуклауцили  шадив  укес  Сакинатла  гьунар  биули  ахIенри.
   ХIентIбани  бицIибси  шила  мякьлабси  дургIелаб  Сакинатла  зиланти  хIязтабиркьулри.  Аргъ  бамкьурлири.  Гьанналис  гIелахIебикили  лебалси  берхIи,  гъагултани  чула  гIела  дигIянбарилри.  Шиличирад  гьарахъли  ахIенти,  северла  шайчирти  дубуртала  гIеларад  дирихьли  сунела  чурми  гьардикIахъулри.  Ца  бара  гьигьцун  лебси  хIурхъла  дягIли,  дирихь  чеди  дурабухъес  хI****тули,  дубуртала  гIела  дугIиулри.
   Школализир  Сакинатличил  ца  парталичи  кариибси  Маръям,  селалра  авара  агарли,  хIунтIендиахъубли  ляжубира,  саремцIурли  дуцIрикIулри,  хIентIбала  ургар  ретихъулри,  гIур  сагали  дакIурирулри.  Ца  гIяхIли  азгъинси  риалра,  Аслиматра  илис  гIеларулхъули  ахIенри.  Илдачир  ца  дусла  халаси  Убайдатли  хIязлизиб  рурсби  буцес  рирули  ахIенри.
   ХIязли  хIериркьалра,  зиланти  лебси  мерличи  дурарухъес  бикниличи  Сакинат  разилири.  Зилантачил  хIязли  риркьесли  шадир  дурарухъес  илис  рахлира  бетарули  ахIенри.  Узи  нешличив  вархькаталра, някъ  буцили  шадир  аркуси  Аминат  иличил  рарх  камрирули  ахIенри.  Ил  сарицун  ратурли,  рахли  Сакинат  хIязлизи  ахъалри,  хъули  чарриубхIели,  Аминат  нешлизи  гIярзрикIулри:
   -- Ну  ишини  рисахъули  ратурра!  Ну  Сакинатли  хIязлизи  хIеруцира! 
  Нешли  биалли  цайна  лявли,  цайна  маймайли  Сакинатличи  биштIати  узи-рузи  хъарбирулри.  Илкьяйда  хIебарес  нешлара  гIямал  аги.  ДурхIначи  хIеръэсил  илала  гIур  чилра  аги.  Сакинат  биалли  хIязлизи  бархибти  сунела  зилантачи  хIеррикIули,  сунес  дигуси  хIебарили  яхIбирес  бурсирирулри.
   -- РакIишав?  --  тIамадирулри  Убайдатли  дигIянбикибтази.  ХIентIбала  ургарад  дукаркIути,  разити  биштIатала  тIама-гьама  дикьулри,  амма  илди  чинабад  бикили,  Убайдат  лерси  мерличи  дурабулхъанал,  багьес  аги.
   -- РакIишав?  --  тIамадариб  гIурра  Убайдатли.
   -- Раши!  Раши!  --  ита-ишад  жавабти  зайдухъун,  амма  дигIянбикибти  чинаб  сабил  багьес  гьамадли  ахIенри.  Иш  гьакIлисра  Убайдатли  дигIянбикибти  буцес  хIериуб.  Илди,  чула  бухIнаб  вягIдалабиубли,  хIябал-авал  шайчибад  гьарбикIулри,  Убайдат  ца  уцес  гьакIриубхIели, гIурилти  сари  русуси  мерличибяхI  дуцIбулхъулри,  илини  руцес  кьасбарибси  биалли  хIентIбала  ургар  ретихъулри.  Рурсби,  цаличи  ца  чедетаили  делшунти  хIентIбала  ургабад  суркбикIули  башули,  цIукли  бицIилри,  бархIиахъайчи  дуцIкабикIули  бамсурлири, амма  талихIчеблири.  Сакинатлис  къакъличи  узи  гIелахъили,  рузила  някъ  буцили,  илдачи  хIеррикIесцун  кавлулри.  ХIязлизи  гъудурхIейубли,  мякьла  тIашкайзурли  левалри  Убайдатла  узи,  авал  дус  виубси  Саламра.  Илра,  хIу  виштIалири  или,  халатани  хIязлизи  кьабулхIейрулри. 
   Сакинатла  бахъал  зилантала  хала  нешани  лебри.  Илдани  биштIати  узи-  рузбачи  хIеръирулри.  Илис  биалли  хала  нешлизибад  баибси  уцун  сабри.  Дудешли  гьалар  акIубси  рурсилис  сунела  нешла  у  бедибсири.

   Сакинатла  хала  неш  жагаси  хьунул  адам  рири.  Шила  маллала  хъулир  халараибси  Сакинатли,  кьуръанра  далусири.  Илини  сунела  хъали-цIа  уркIили  чеввикIибси  ГIябдулхIямидхъала  ГIябдулкьадирличил  дехIдуциб.  ГIябдулхIямидхъали  шилизиб  бегIлара  мас-мулк  халатала  кьам  сабри.  ГIябдулкьадирра  Сакинатра  хъайчикабиили  халаси  замана  архIебякьи,  революция  биуб.  Хъулибси  секIал,  лерилра  мулкани,  хIяйванти,  урчи,  мазала  масс,  селра  гIелаб  хI****урли,  колхозлис  дедес  чебуркъуб.  Сунени  дузахъули  лерти  тIалхIянара  буруш  гIяналара-ахIенси,  гIур  селра  агарси  хъулиб  илини,  чизилра  гIярзхIерикIули,  авал  биштIати  халабаахъиб.  Халалгъуна  ГIябдулхIямидлис  гIергъи  ХIясбуллагьра  акIубхIели,  ил  сирилизи  катес  чянкIила  кесек  хIебаргили,  Сакинатли  сунела  цIудара  чаба  шел  бутIаличи  гъярбердили,  илизи  ургули  айкьурсири.  Гушли,  дягIли,  селра  беркеси  агархIелира,  чизилра  селра  тиладибарибси  ахIенри.  Ил  лехIкахъили,  гIярзхIерикIули  цархIилтачил  рарх  колхозлизир  рузулри,  илаб  бикибси  хIекьлис  цархIилтанигъуна  яшав  бирулри,  дехIибала  дирулри,  сунела  муруйчи  разили  хIеркарирулри.  Илала  мурул  ГIябдулкьадирли,  гьамадли  агри-гаши  чекасес  хIейрулри.  Илала  дудешра  кIелра  халати  узира,  кулакбарили,  шилизибад  дугIаиб.  Илди  гIур  шилизи  чархIебухъун,  я  илдала  кагъар  хIебакIиб,  бекIлил  агартиван  бетахъиб.  Сакинатла  дудешла  гIяхIдешличибли  шилизив  калунсири  ГIябдулкьадирра.  Сакинатла  дудеш  секIал  балуси  адам  сайри.  Сибирьлизи  вархьес  хIядурварибси  рурсила  мурул  илини  МяхIячкъалализивад  гIела  чарварахъибсири.  Амма  ГIябдулкьадир  сагати  гIямруличи,  колхозличи,  сагаси  хIукуматличи  бурсихIейуб.  Дунъяличив  хIериахъесра  ил  рахъ  сунес  ахIерси  Сакинатли  калахъун.  ХIукуматличил  баришиэс  хIейуб  Сакинатла  дудешра.  ВахъхIи  кахIели,  гIямрулизивад  илра  арякьун.  Сакинат  цунни  хIератес  багьандан,  дунъяличи  уркIи  агарли,  лерилра  пикрумира  дарданира  дигIяндарили,  левли  агарсила  мерличиб  ГIябдулкьадирли  дунъя  беркIиб.
   Халалгъуна  урши,  дудешла  ула  вегI  ГIябдулхIямид,  I937  ибил  дуслизив  гIярмиялизи  арукиб.  Ил  чархIейубли  левалли,  дявти  дехIдихьиб.  КIелра  биштIати  уршби  ХIясбуллагьра  Амирбегра  саби  гIяхIулали  дявлизи  арбякьун.  Цалра  уршила  кагъурти  дашули  ахIенри.  ГIябдулкьадир  гьар  бархIи  савли,  цIяб-шалала  ургав  айзурли  къапула  гьалабси  халаси  къаркъаличи  кайри.  I94I  ибил  дусла  гIебшнила  савли  хьунуй  ил  кайибси  мерличив  таманкайубли,  вяргIили  варгиб.
   Дявти  дехIдихьили  гIергъи,  Сакинатли  сунела  халалгъуна  уршиличибад  цалра  кагъар  кахIесиб.  КIелра  биштIати  уршбала  цIудара  кагъурти,  ХIясбуллагьла  авцIану  цара  ибил  дуслизиб  Москвала  мякьлабад,  Амирбегла  авцIанну  кIирализиб  Сталинградлизибад  дакIибтири.  ГIур  авцIану  хIябрала  янилизир,  лералси  рурси  Аминатра  ряргIили,   зягIиприкили  ребкIиб.  Дунъяличи  сари  хьулрикIеси  селра  кахIелун.  Рурсилис  гIеларад  кIел  базра  хIедикили,  илра  аррякьун.  Халаси  юрт  бацIкабухъун  ва  урцIабиуб.
   Халалгъуна  урши  ГIябдулхIямид,  берхъибси  хъалибарглизивад  калунси  ца  мурул  адам,  дявтала  лерилра  балагь-кьадар  дяхIяурли,  I947 ибил  дуслизив  шилизи  чарухъун.  ИлхIейс  шилизибси  илдала  юрт  гъятIбиэс  хIядурлири.  Чус  хIяжатдикибтани  урасили,  жагати  унза-улкьай  ардухилри.  Хъулчрачирти  гIянжиличи  хIерикIуси  агархIели,  дукIарали  духьби  дерхIехъили,  хъулрала  духIна  ардякьири.  КIелра  узила  цIудара  кагъурти  рузикьар  Умукурсумла  кьанилизир  лералри.   Дудешлара,  нешлара,  рузилара  хIябри,  хIеруди  агарли,  кьарли  дакIилри.  Илдала  хIябаначир  кьулгьу-алхIямра  делчIи,  ГIябдулхIямидли  даимлис  шилизивад  арукьес  пикрибариб.  Амма  чула  юртла  къапула  гьала  ваибхIели,  илала  пикруми  дарсдиуб.  Мигла  урцуйзирад  дарибти  къапу,  сари  гьалар  лертиван,  тIашкадизурли  лералри.  Сай  дунъяличив  мицIирли  левалли,  илди  къапу  даимлис  гIекIес,  ГIябдулхIямидла  уркIили  кьабулхIебариб.  Илини  шилизив  калес,  сунела  бегIтала  юрт  сагабарес  пикрибариб.  Гьанна  ил  шантала  ургав  кулакбарибти  бегIтала  урши  ахIенрину,  лерилра  дявтала  гьундури  сунела  кьяшмани  ахъибси  ЧебяхIси  ВатIа  дергъла  бутIакьянчи  сайри.  Ил  партизантала  отрядлизив  Белорусиялизив  ургъули  кали,  михъирличи  хIябал  медальра  даршили,  чариублири.
   Колхозла  кумекличил  илини  сунела  юртлизир  кIел  билхъа  дарахъиб.  Гьаланачив  хIериэс  мер  биахъес  багьандан,  ца  хъалила  чIябарра  хъалчра  сагадарахъиб,  бяхIяни  сагали  лябзили  дасун.  Шилизир лералси  цайли  ца  илала  тухум  дудешла  рузила  рурси  Умукурсумли  хъали-цIализир  хIяжатдиркути  кам-хъяш  секIал,  неш  ребкIили  гIергъи,  сунечи  ардухилри.  Илини,  лерилра  секIал  чардарили,  узикьарла  хъули  кайхьиб.  ГIур  Умукурсумли  илис  ГIябидат  ураркьиб.
   Дудеш  дявлизивад  чархIевхъи,  зягIипси  нешла  някъбачи  хъарли  калунти  хIябал  рурсилизирад  ГIябидат  халалгъуна  сарри.  РиштIахIейчирад  нешла  къайгънала  декIсигъуна  бутIа  сунечи  чекасили,  биштIати  рузби  гушхIебиахъес,  дуги-хIери  хIерикIули,  рузули  халараибсири.  Цунухъунси  узикьарла  яшав  гIяхIбухъахъес  илгъуна  сарерхурси  хьунул  гIягIнилири.  ГIябидат  биалли  сарерхурсицун  ахIенрину,  жагасира  сарри.  КIел  базра  хIедикили,  ГIябдулхIямид  хъайчикайиб.  ХIеб  колхозлизив  узули,  яни  Бакулизи  узес  арашули,  ГIябдулхIямидли  гIяхIси  яшав  бирулри.  Хъулир  сарерхурли  рузулри  ГIябидатра.  Илдани,  кIелра  барх  бузули,  кулакунала  бируси  ГIябдулхIямидхъала  юрт,  сунела  бегIти  мицIирли  лебалхIеливан,  сагабариб. Халати  дярхъ-гIяя,  дахъал  хIяйвантас  мура  кадирхьули  калунти  муруцIуни,  авал  халати  хъали,  шел  тIал  удяхъибси  гьарзаси  гьаргала,  къаркъала  гIенбани  буцибси  халаси  гIяйни,  шантас  гIибратли  умули  дихIес  багьандан,  ГIябидатлис  дуги-хIери  хIеили  рузес  гIягIнилири.  Хъа  дурарти  колхозла  арши-мурала  хIянчира,  чисалра  гIелахIерулхъули,  хъарарахъулри.  БиштIатачи  хIеръахъесалра  кумек  барести  илала  чилра  аги.  Рузбира  гьанна  хъайчиб  сабри.  Илдалара  чучи  хъарти  хъали-цIа  лерри.  Дявтала  дусмала  дахъал  хIянчила  жапа  чекасибси  илала  нешра  гьанна  кIиэсил  дус  хIябразир  сарри,  илбагьандан  илала  биштIати  уршира  рурсира  халалгъуна  Сакинатличи  хъарли  кавлулри.
   Сари  хIязлизи  гъудурхIерирули  риалра,  Сакинатлис  хъули  аррукьес  дигули  ахIенри.  Дураб  анцIбулкьули  ахIенри  къакъличи  дебаварибси  ХIясбуллагьлисра,  гIебшнила  тяхIудешли  къянкъуби  хIунтIендарибси  Аминатлисра.
   Гъагултани  кIапIбарибси  зак  цIябсаур.  Хъули  жибикIути  нешанала  тIама-гьама  ахъдиуб.  Сеналра  хIяз  таманбарес  хIебирути  дурхIни,  жягIял  хIерила  гIергъи  школализибад  чарбухъунхIели  даимбаресли,  вягIдалабиуб.
   Анкъилаб  бикьурси  декла  цIали  хъали  ванабарилри,  чирагъли  шалабарилри.  Бахъалгъунти  Сакинатла  зилантала  цIаличи  чекадикьес  цIукра,  хъали  шалабарес  шайтIан  чирагъра  сарри  лерти.  Сакинатла  неш-дудешли,  чилалра  кумек  агарли,  сабицун  бузули  яшав  илгъуна  даражаличи  баахъилри.
   Нешли  ХIясбуллагь  сунела  дукла  катур.  Рурсби,  дубсила  гажин  касили,  гьаргала  дуракабухъун,  цаличи  цали  шин  картIули,  някъби  дирциб,  унзала  мякьла  гIябуйчи  чекахъибси  дяхIушканнизи  душкиб.
   Нергъли  бицIибси  дубсила  хIябкьяшан  шанг,  нешли  цIаличибад  убкасили,  анкъила  мякьла  кабихьилри.  КъипхинкIира,  биринжра,  картошкара  адушили  дарибти  нергъ  дурхIни  букахъес  хIядурлири.               
   Сакинатли  дубсила  кIуцIуйичил  къаркъала  сукурализи  нергъ  кертIиб.  ЦIуннала  чеди  чебяхIкахъибси  чулукьилизирад  хIябал  супел  кьулса  касиб.  Ванаси  анкъиличибяхI  биштIаси  стол  битIакIиб.  Шунгри  кадихьибси  кьасиличибси  халасигъуна  хIябкьяшан  шанглизибад  журуга  кьацI  касиб.  Ил,  хIябал  батIа  баррили,  нергъла  сукурала  алав  кабихьиб.  Узи  дуклакатурси  нешра  кIелра  рузира  ца  сукурализибад  букули  кьацIлабиуб.
   Нешли  узис  сагали  сири  баршиб.  Сакинатли,  сукурара  кьулснира  дирцили,  кьулсни  чIулукьилизи,  сукура  цIуннализи  кадихьиб.  Калунти  нергъла  шанг  бяргIибси  хъули  арбухиб.
   Дугели  буруш  кабихьесра  Сакинатличи  хъарси  хIянчи  сабри.  Сунела  кьяшмачирти  варгьила  мачуйти  черкадатурли,  ил  тахличи  черяхIрухъун.  Илаб  буруш-гIянулбазибад  ухьа  хIядурбариб.  РахъхIиагарли  русес  дигуси  Аминат  хIулбази  суркрикIес  рехIрихьиб,  мачуйти  черкадатахъес,  регIратахъес  Аминатлисра  кумекбариб.  Уди  челгьуси  цIуба  вавнар  читла  хIевачерли  Аминат  русес  карихьун.  Сирилавси  узира  усаун.
   Нешли  гьаргаларад  анкIи  умудируси  ула  бицIили  бала  хъули  хиб.  Бемжурли  лебалси  анкъиличи  гъамли  гIянайчи  кариили,  балализирад  гьимирти  дирес  рехIрихьиб.  Гьар  дуги  ца  дуруг  бицIахъес гьимир  хIебарили,  неш  русес  карилхьуси  ахIенри.  Неш  балализи  ахъибхIели,  Сакинат  сунела  дурсрази  ахъиб.  ХIяз  бирухIели  сари  зилантачил  гъудурхIерирули  риалра,  дурсрачир  ил  лебтачирра  гIяхIил  ручIулри.  ЦархIилти  гьанналис  хIурпри  дагьурли  бекIхIебиубли  биалра,  ил  букварьлизирад  ручIес,  чумал хIярп  делкIес  бурсириублири.


                *  *  *

   ТIашагарли  лямцIбикIулри.  Накьра  дяхъибхIеливан,  цаагили  къукъубикIулри.  Северла  шайчирти  дубуртала  бургачибад  цIудара  хъябхъяла  къири  Шалдала  шиличи  гъамбикIулри.  БерхIи  гIелабикибхIеливан,  алавчар  цIяббирулри.
   Шантала  кьулала  хIенкь  гьарахъли  ахIенти  сагназиб  гIяйбикIулри.  ИшбархIи  шантала  хIенкьла  ярга  Сакинатхъайчибра  илдала  унраличибти  Убайдатхъайчибра  сабри.  Савли  хIяйванти  дуки  аркухIели,  сагначи  кадаайчи  ГIябидатлира  унраличирси  Паризатлира  гьунирдатур.  БархIиахъайчи  дукиб  буэсли  бакIилри  Сакинатра,  дудешла  рузикьар  Умукурсумла  урши  Амирбегра,  Убайдатра,  илала  узикьар  ГIялира.  Амирбегра  Убайдатра  ца  класслизиб  бучIутири.  Илди  гьанна,  урегал  класс  делчIи,  верхIъибиллизи,  Сакинатра  ГIялира,  шел  класс  тамандарили,  урегибиллизи  аркьутири.
   Забла  къири  чебаибхIели,  дурхIни  гьаланачи  урухбиуб,  гIур  дягI  камли  игусигъна  мерличи,  сана  шайчи,  хIяйванти  учидирхъес  бехIбихьиб.  ХIяйвантира,  чули  се-биалра  балухIеливан,  дурхIнази  халаси  къиян  хIебарахъили,  илдас  дигуси  мерличи  учидиркулри.  ТяхIуси,  хIябцси  дягIлира,  лямцIлира,  къукъулира  урухбарибти  дурхIни,  се  балбурцусил  хI****ули,  ца  мерличиб  тIашлири.  Хъябхъяла  къири  мугьлатагарли  шиличира  дукибти  дурхIначира  гъамбикIулри.  Къукъулара,  дягIлара,  чинар-сарил  гьарахъли  ахIи  ванзличи  кайгути  забла  вахла  тIамалира,  дурхIнала  гъайла  тIама  хIебикьанбариб.
   Лебтанилра,  таврумазирад  дурадитIи,  хъулирад  дарх  касибти  ванати  палтар  чегьур.  Убайдатла  таврализиб  буркьбиубси  букIунала  къушла  чятирла  бутIа  лебри.  ДурхIнани  илала  уди  заблизибад  дигIянбикес  пикрибариб.  Амирбеглира  ГIялинира  чузир  лерти  букIунала  халати  тIерхьуби  биругIеб  ванзализи  къузкадариб.  Заблизибад  дигIянбикес  мер  бирули  абархибти  дурхIни  чула  ургаб  гъайра  бикIули  ахIенри.  Илдани,  чилилра  гIебхIебурилира,  се  барес  гIягIнилил  балулри.  Уршбани  тIерхьуби  ванзализи  катIайчи,  Сакинатлира  Убайдатлира  гьарилли  кIи-кIел  къаркъа  даргили,  саби  лебси  мерличи  хиб.  Рурсбани,  чяхI-заб  черардукьяйчи,  авлисалра  кабиэс  мерани  хIядурдирулри.  ДурхIни  лебси  мерличи  заб  кадаили  ахIенри.  Илдани  тIерхьубала  чеди  чятирла  бутIа  чебушиб,  дягIлизи  архIебухахъес  авалра  дубани  дуциб.  Цаличи  цали  къукъри  дарили,  къаркъубачи  кIелра  урши  ца  шайчи,  рурсби  итил  шайчи  кабииб.  Илдала  бургала  чедиб  чятир  гIяхIцад  ахълири,  дубани  кIелра  шайчирад  ванзаличи  кадаили,  дурхIни  дигIянбарилри.
   ДурхIни  чятирла  уди  баэс  бара  балкьаурмад,  зак  вахбердиб.  Зумати  заб  дехIдихьиб.  Къукъули  дубурти  гардардирулри,  лямцIли  хIулби  сукъурдиэсли  алавла  шалабирулри.  Кьияма  кадизурсигъуна  тяхIярри.  Рурсбала  гьалаб  яхIбирули  биалра,  Амирбегра  ГIялира,  бахъ  урухбиубли,  гъайэс  бирули  ахIенри,  илдала  дяхIяни  чузиб  хIила  кIантI  агарливан  цIубкадухъири.  Мякьлаб  сабигъунти  рурсби  агарти  биалри,  илди  бисибиэсра  асубири.  Гьанна  гъубзниван  кабизес  чеблири.  Амма  илдала  гъабзадеш  шинкIадиэс  хIядуртигъунтири.  Тамай  урухриубси  Убайдат,  симкьрикIули,  рисес  рехIрихьиб.  ХIулби  сукъурдирахъули,  алавчар  лямцIбухъун.  Чякала  гидгаригъунти  миъбани  бекIла  чедибси  чятирлизи  дамбяхъиб.  Урухбиубти  уршбала  Убайдат  паргъатрарес  сегъуналра  кьас  аги.  Лебтачирра  риштIаси  Сакинат  ишар  хабарагарли  бегIлара  халаси  ретаур.
   – ЛехIкахъи,  абдал!  –  рехIризур  ил  Убайдатличи.  – ИшбархIи  бегI  гьалаб  миъбала  марка  чебаилрив?  Хъулир  риадри,  шакра  хIерикили,  чераркьусири,  ишаб  се  декIардеша?  Сен  рисулри?   ХIела  бисали  нушара  урухдирулра.  ДягIлизи  архIебухахъес  чятир  буцая,  –  буйрукъван  буриб  илини.  –  Нушачи  кIантIалра  шинна  кабикили  ахIен,  бекIлизи  миъби  чейгули  ахIен.  Кьули  тIутIухIедиалли,  нушаб  селра  биубси  агара,  –  уркIи-уркIиларад  урехи  агарли  гъайрикIулри  Сакинат.
   УркIичеббиубти  уршбира  паргъатбиуб.  Убайдатлира  биса  тIашаиб.  ЧяхI-заб,  къукъу-рямкь  гьатIира  цIакьдикIулри.  Сакинат  авараагалири.  Чятирла  дуб  ахъбуцили,  гIяхIбизурси  киноличиван,  урга-ургади  алавчар  хIеррикIулри,  кьули  чула  мерличир  лералал  хIясибдирулри.
   Илдала  кьяшмаурад  забла  шинна  хIуркIби  кадухъири,  чятирла  дубаначир  миъбала  бекIани  детаурлири.  Сакинатли  чятир  ахъбуцибхIели,  миъби  кьяшмала  гьаладяхI  гердулхъулри.  Умутигъунти  миъби            дубшадуцили,  чакарла  хинкIиван  бизили  супIдирули,  дицIахъулри.   
   Ахирра  миъла  къири,  дягIли  гьабяхъили  югла  шайчибяхI  арбухиб.  Чятирлизи  кьутIдикIути  миъби  забличи  шурдухъун.
   ДахъхIиагарли  заб-маркара  багьладиуб.   Чятирла  удибад  дуракабухъунти  дурхIнани  сагали  бакIибси  «яни»  чебаиб.  Чебиули  лебси  лебилра  алавла  миъбала  бабзси  къатли,  яни  дяхIиливан,  цIуббарилри.  Гьавара  тяхIубиублири.  ДяргIибти  цIуба  гъагултани  берхIи  чула  гIела  дигIянбарилри,  зак  хумарбиубсиванри.  Кадухъунти  хIуркIбала  тIамали  царил  тIама  хIебикьахъулри.  Арбякьунси  забла  къирилис  гIелабад  уфбикIуси  дягIли  дурхIначи  тяхIуигахъулри.
   ДурхIначи  кьакьабакIибти  неш-дудеш  бахъхIиагарли  сабаиб.  ГIябдулхIямидра  Убайдатла  дудеш  Манапра  хIяйвантачил  дукиб  калун.  Нешаначил  барх  дурхIни  хъули  бархьиб.
   Миъла  къири  бягIули, ца гьуни  кабуцили  арбякьири.  ХIяйванти  дуки  дикути  лерилра  мерани  кIапIдарес  миъбала  гьунар  хIебаили  биалра,  дурхIни  хъули  аркьуси  гьунира,  лебилра  шира  миъбани  кIапIкадарилри.  Шиличи  гъамси  ургуба  миъбала  удиб  сабри.
   Мурталраван  югла  шайчибад  шиличи  бяхIчиси,  цIа  кадалтуси  дубурличи  лямцIла  цIала  урги  ишхIелира  чегилри.  Ил  чегибси  мер  цIударли  балулри.
   – ХIера,  гьари,  –  иб  Паризатли,  –  ишхIелира  ит  дубурлизи  цIала  урги  чегили.
   Лебилра  хъули  лябкьути  илабяхI  хIербизур,  амма  Амирбег  сунела  гьалацун  хIерикIулри.  Илис  цIа  кадалтуси  дубурличи  хIеризесра  дигули  ахIенри.  Илала  дудеш  верхIел  дус  гьалав,  ил  дубурличив  лямцIла  цIали  вяхъибсири…
   Дявти  дехIдихьес  гьалаб  Шалдала  шилизиб  барибси  бегIла  гIергъиси  мекъ  Умукурсумлара  ГIумарасхIяблара  сабри.  Ил  мекъличир  бегIла  гьалар  ва  бегIла  гIергъи  делхълизи  карухъунсири  хала  неш  Сакинат.  ЦIикури  бегIтала  хъулирад  гьунирралтухIели,  декла  цIалара  бацлара  шалалиур  сунела  мурул  ГIябдулкьадирличил  илини  сунела  лерилра  гIямрулизир  цадехI  делхъ  дарибтири.  Шилизир  лералси  цацун  тухум  мурулла  рузили  Сакинат  рурсилис  шуликья  рарибсири.
   Дявтас  гьаларти  чумал  дус  илала  гIямрулизир  бегIлара  талихIчерти  сарри.  Шантала  дурхIначил  барх  илала  хIябал  урши  халабиулри.  Лебтачирра  риштIаси  рурсили  хъалибаргла  гIямру  жагадирулри.  Халабаибти  уршбачи  пахрума  виркьули,  мурул  ГIябдулкьадирра  гIямруличил  баришлири.  Гьарил  адамла  баркьуди  сунела  уркIила  гьавличи  мешули  бетарули  бирар.  Умукурсумла  мекъра  Сакинатла  уркIи балбикибси  замана  барибсири.  Мекъла  мявализи  тIашкабизурли  илала  кIел  урши  лебри,  халалгъуна  ГIябдулхIямид,  хIурматличил  ватIайс  къулукъбирули,  гIярмиялизив  сайри.  Шантала  ургар  бутIацугли  хIерриэс,  гьанна  илра  рирулри.
   Мекълис  гIергъи  ца  базра  хIедикили,  дявтази  ГIумарасхIяб  арукиб.  Умукурсум  сунела  хIехъибти  дигайличил  дявтала  къиянти  дусмазир  лерилра  колхозлара  сунела  хъулиртира  хIянчи  дирули,  мурул  чарухъайчи  хIерли  руиб.  АвцIанну  шура  ибил  дусла  бугIярси  февраль  базлизив,  гIяйсначил  вашули,  ГIумарасхIяб  хъули  чариуб.
   Хъули  вакIес  хIейрули  ГIумарасхIяб  хев  или  хабар  бакIибхIели,  дяхIила  кIиликIмазир  хьурали  рашули,  Умукурсум  верхIцIали  километрла  гьарахъси  районнизи  рякьунсири.  Мурул  сайцун  вашули  шилизи  ваэс  хIейрули  чеибхIели,  ил  рархьли  военкомличи  ракIиб.  Военкомли,  ца  гъай  барсхIеили,  мурул  хъули  ваахъес  урчи  бедиб.  Илди  кIелра,  сари  -  хьурали,  мурул  -  урчиличив,  кIел  бархIи  башули,  шилизи  баибтири.  Дугели   хIебяргIес  багьандан,  гьуйчир  цугдикибти  колхозла  мурала  гI****изи  кIапIкабиубли  кавлунтири.
   Хъулив  ухIна-дура  вашес  ахIенси  гIур  селра  барес  хIейрули,  ГIумарасхIяб  дусличивра  имцIали  гIяйсначил  вашули  калун.  ГIур  багьлали  кьяшмала  цIакь  бакIиб.  ЦархIил  хIянчи  хIебаргили,  колхозла  дурзамлис  букIун  ветаур.
   УркIецIиагарти  дявтала  цIа  ахъили  чариубси  ил  дубуртазив  цIала  ургили  варгиб.  Дубурлизивад  шилизи  чарулхъухIели,  сунес  гьаман  нусила  кигьми  дихуси,  халати  цIудара  супелтар,  цIудара  хIулбар  ГIумарасхIяб-ази  гIур  агниличи  рирхес  Сакинатлис  дигули  ахIенри.  Амма  нургъби  ушкули  рисуси  нешличи,  вамкьурси,  хIейсес  къайгъилизивси  Амирбегличи  хIеррикIули,  сунесра  рисес  дигулри.  Ил  бархIиличивад  вехIихьили,  урегал  дусцун  виубси  Амирбегли  хъулив  сай  халаси  виънила  мах  сунечи  чекасиб.
   ГIумарасхIяб  кавшибси  дубура  жагати  кьар-шин  лерси  мер  сабри.  ЧяхI-забла  замана  гьаман  цIа  кадалтули  диалра,  гьар  дусла  дуцIрумлизир  колхозла  мазала  кIел  дурзам  ил  дубурличир  хIердирутири.  ДуцIрумла  дугурбазир,  заклизир  зубартиван  ухули,  букIунала  къушла  цIами  ил  дубурличир  чедиутири.  БусагIят  биалли  илаб,  цIуба  миъбазиб  цIударли  балуси,  цIали бигубси  гIянжи  сабри  чебиуси.
   Амирбег  сунела  дудешличи  мешусири.  Илалара  дудешлаван  цIудара  гъезра  цIудара  хIулбира  лерри.  Сунела  дугила  рангла  хIулби  илини,  шакра  хIейкили,  ванали  Убайдатличи  хIердирулри.  БусагIятра  ил,  бигубси  дубурличи  хIерикIес  хIейгули,  мякьлар  ганзрикIуси  Убайдатличи  хIерикIулри.  Илдала  хIеранала  дигIяндеш  ца  Сакинатлири  балуси.  Илкьяйда  биъни  Амирбеглис  гьанра  аги.
   Сакинатлис  ил  сунела  узиванри.  Илис  бедибси  ура,  Сакинатла  дудешла  виштIал  узи,  дявтазив  алхунси  Амирбегла  у  сабри.  Илала  дигIяндешра,  сунела  узила  дигIяндешван,  Сакинатли  чизилра  гьаргхIебарили,  бихIусири.
   Урши  къукъу-рямкьлизив  шила  дурав  сайхIели,  сари  хъулир  руэс  хIериубли,  гьаларакIибси  Умукурсум-адай  шила  дублар  цугрикиб.  Илини  цIудара  палтар  гьаннара  дарсдарили  ахIенри.

                *  *  *

   Янила  бяргIибси  гIянручIла  шалали  улкьайти  ца  бара  шаладарилри.  Паргъатли  бусути  узбалара  рузилара  ахIенси,  хъулиб  гIур  селалра  тIама  аги.  Хъа  гьалабси  гьуйчибад  шичи  башути  хьунул  адамтала  кьяшмауб  гъярчIбикIуси  дяхIила  тIама  чебихулри.  Жявлил  чераргъили,  хIерусули  риалра,  ванаси  юргъайурад  аризес  хIейгуси  Сакинат  нешли  тIамадарайчи  хIерли  кариилри.  Даг  хIерейчибад  бехIбихьили,  шаладикайчи  дяхIили  ургьули  биъниличила  илини  балулри.  ДяхIилизибад  хъалч  умубарес Сакинатличира  Аминатличира  хъарси  хIянчи  сабри.  Ил  хIянчи  рурсбани  кIел-хIябал  дус  гьалабра  бирусири.
   Жявли  аризурли,  ГIябидатли  ганзухъуни,  гIяйни,  къапула  гьалала  дяхIилизирад  умударилри.  Хъалч  умубарес  сари  арацIалри,  хIяйванти заманаличир  хIедахи  кавли.  Илини  рурсби  белхIехъун.
   – Сакинат!  Аминат! Адизирая,  абала,  школализи  дукьяйчи  хъалчличибси  дяхIи  лайбакIес  гIягIнили  саби.  АсухIебирар  кьалли,  хIебицIули  или,  хIеб  дакIайчи  дяхIи  батес.  Лебилра  шанти  жявлил  чула  хъулчрачиб  саби.  Нуша  сарра  дусули  лералти.  Адизирая,  ахIерти,  хIуша  агарли  дила  хIянчи  бетарули  ахIен.
   Нешлис  гIягIнили  биъниличи  бирхули,  рурсби  гьалакбиуб.  Дугиличибад  ахIебикьурси  анкъи  бяргIилри,  хъулиб  бугIярлири.  Илдани  гьалакли  ванати  палтар  чегьур,  гьаргала  дурабухъун.  Хъулиб  бусули  кIелра  узи  калун,  хIянчилизи  ахъес  гьанналис  илди  биштIалири.
   ГIяйнир  рурсбачи  хурла  курара  махъла  мурчIала  бушкалара  хIерлири.  КахIебикахъес  нешлизи  ганзи  буцахъили,  рурсби  хъалчи   чебяхIбухъун.  Неш  шанти  жявлил  хъулчрачиб  саби  рикIули  риалра,  кIелра  рурси  илдас  гIелабикили  ахIенри.  Дубличирад  рехIрихьили, Сакинат  дяхIи  хъа  гIела  лайбикIесряхIиб.  ДяхIи  курала  байхъайчи  цугли  бабзлири.  Лебилра  ил  хъа  гIела  лайбакIес  гьамадси  хIянчи  ахIенри.  Аминатли  дяхIи   урасибси  мер  бушкайчил  ушкулри.
   Сакинатхъала  юрт  ахъси  мерличиб  белшунсири.  Ил  шила  дублаб,  цархIилти  юртаназибад  декIарли,  тIашлири,  иларад  шантала  юртани  ца  бара  удирван  чедиулри.
   ДяргIибти  тIулби  шайудуцили,  бекI  ахъбуцибси  Сакинат  алавчар  хIерризур.  Илабси  жагадешли  уркIаили,  гъайэс  хIерирули,  шипIряргIиб.  Дубуртала  гIелабад  берхIи  гьанналис  гьаббакIили  ахIенри.  Ахъдешлизир  цаличил  ца  абздикIутиван,  къяй  барили  тIашкадизурти  ахъти  дубуртала  бурги,  чула  гIелаб  ухули  халаси  цIала  лами  лебхIеливан,  хIунтIендиублири.  Шила  алавси  лебилра  дунъя  кIапIбарибси,  умули  раббикIуси  дяхIили  хIерикIес  хIейэсли  хIулби  изахъулри.  Хъулчрачибти  адамти  ахIи,  алавчар  чинабалра  цIуба  ахIенси  цархIил  рангла  секIал  чебаэс  аги.  БерхIи  гIелабиркуси  шайчирти  хIурхъала  бурги,  чучи  чейгути  булхъуси  берхIила  нуранани  шала-хIунтIендарилри.  Алавчар  умудешри,  гIур  чинабалра  сеналра  баргес  хIейэсигъуна  бяргIибси  умудеш!  БяргIибси  гьава  азадли  хургьрази  биулри.  ХIерикIусила  уркIилаб  арцес  биалри  ибси  хьул  алкIахъулри.  Марлира,  арцес  биалри,  итди  дубуртала  гIела,  итабси  берхIи  ахъхIебиубли  лебалли,  иличи  гъамиэс  вирарал  хIясиббарес.  Сакинатли  сунела  пикруми  детерхес  хIедирути  диъни  балулри,  амма  пикририкIахъес  илис  чилра  диргалаулхъули  ахIенри.  Чула  хIянчилизи  бархибти  шантани  я  умудеш  я  жагадеш  чебиули  ахIенри.  ДяхIи  чула  гьар  бархIила  къайгъначи  имцIабиубси  хIянчи  сабри.  Илгъуна  жагадешличи  лебилра  бурсибиублири,  жагадеш  гIядатласидешличи  шурбухъири.
   Шила  гумайла  мякьлабси  телла  тIалличи  чебяхIкахъибси  радиола  тIакьализирад  дурадикибти  тIамрани  Сакинатла  пикруми  къябаиб.  Москвализив  велхIунси  дикторли  лебилра  улкалис  гIергъити  хабурти  дурулри.  Илар  дурути  хабурти  дубурла  шилизиб  хIербирути  адамтала  гIямруличирад  гьарахъти  секIал  сарри.  Сакинатли някъликуни  чегьур.  Гьалакли  вяшрикIухIели,  илала  някъби-кьяшми  дуцIардиуб,  дяхI  демжурли  хIунтIендиуб.  ДяхIи  абурхули  ахIенри.  Дикторли  радиолизирад  дурути  хабурти  адерхур.  Халкьлизи  зарядка  дарахъес  ца,  кIел,  хIябал,  авал,  или  лугIусила  тIама  бикьулри.  Хъулчрачиб  дяхIи  умубирутачив  ил  чевдукарирхIусигъунари.  Илдас  цалисалра  бусягIят  зарядка  гIягIнили  ахIенри.
   Чула  хIянчи  таманбарибти  жагьилтани  масхурти  дехIдихьиб.  Илдала  хъулчри  цаличил  ца  дархдасири.  Уди  кахIебацIили,  цабехIличи  цабехI  букьес  бирулри.  ХIязлизи  бархибти  дурхIни  Сакинатлара  Аминатлара  хIулбала  гьалаб  сабри.  Хъулчрачибад  хъа  гIелабси  дяхIила  бекIализи  уршби  цабехIли  цабехI  удибуршулри.  Илди  сагали  чебяхIихъулри.  ХIязлизи  бархибти  уршбачирра  илдачи  хIербикIути  рурсбала  тIама-гьама  дахъал  сарри.  Ил  хIязлизибад  бамсурли,  хъаршала  жагьилти  хъалчурби  чучил  дарххIедикибти  убил  кьакьала  хъалчурбачибтас  дяхIила  кьалма  иртесбяхIиб.  Илдала  дукелцIилира  вяв-чIярлира  радиола  тIама  хIебикьанбариб.  Удибтас  чедибтачи  дяхIила  кьалми  адаахъес  гьамадли  ахIенри.  Хъалчурбачибти  лебилрара-сера  школала  гIямрула  дурхIни  биалра,  масхурти  марличи  шурдулхъес  дехIдихьиб.  ИлхIели  сунела  хъалчличи  вахъхIила  учитель  ХIяжимурад  МяхIяммадович  чевяхIухъун.  ТIама-гьама  дахъдарибти  хъаршала  уршби  вявбариб.
   – Диур  гьанна!  Школализи  дукьес  замана  биули  саби.  Гьалакли  таманбарая  хIушала  хIянчи! 
Илини  бурибси  хIебарес  вируси  шилизив  я  жагьил  я  ухъна  левси  ахIенри.  Лебтанилра  чула  хIянчи  даимбариб,  иш  гьакIлис  лехIкахъили.  ХIянчи  таманбарибти  багьла-багьлали  хъулчрала  чедибад  бетихъулри. Хъули  бакIиб  кIелра  рузира.  ИлхIейс  анкъилаб  цIа  ухулри.  Хъали  ваналири.  Халал  узи  ХIясбуллагьлис  виштIаси,  хIябал  дусцун  виубси  ГIябдулкьадир  хIейсули  сунезивад  декIарвикахъес  дигулри.  Школализи  аркьуси  ХIясбуллагьлизи,  сайра  варх  укахъес  дигули,  ил  гьар  бархIи  гIелавад  висусири.
   ГIябидатли  дурхIни  букахъес  кабатур,  илдас  урхамтачир  делкьунти  анкIила  каш  барилри.  Дайлабси  урбеш  нерхла  кIавлизи  чула  кьулснира  чекайгули,  лебилра  ца  сукурализибад  букулри.

                *  *  *               
               
   ДуцIрум.  Адамтани  хIеблизир  пикридарибти  кьасани  детурхахъуси  манзил.  Дубурла  хIуркIби,  хIекьли  дамкьурти,  гьалакти  хIебла  шин  урхьнази  ардухили,  амъурли  умудиубси  манзил.  Дубурла  сагназир  вавни  камдиубли,  кьар  зумадиубси  манзил.  ТIабигIятлизиб  хIебла  жагадеш,  назикдеш,  малхIямдеш  бетахъили,  кьасчебдеш,  кьуват, халаси  гьунар  дакIубируси  манзил.
   Дунъяличи  сагали  дуцIрум  дакIилри,  дубурла  сагназир  кьар  дертахъес,  хIеблизир  адамтани  дегIунти  арши  дикьахъес,  галгубачирти  цIедешли  гIялам  белкъахъес,  чякнази  чула  дурхIни  халадаахъес,  урцес  бурсидарахъес,  мазала  мукьри  адикьахъес,  къачни  халадаахъили  бугъни  детаахъес,  лебилра  ванзаличибтира  ванзара  ца  дусла  халабаахъес.
   Урегал  рурси,  телла  гиличирти  чатIниван  вичIиркабикIули,  гъярцIа  дякьличибад  башули,  кьарличи  аркьулри.  Илдачир  гьаман  челгьули  дуркьдиубти  архIяла,  бамбазила,  сатинна  хIевни  сарри.  Бургачи  ранг-рангла  диштIати  кIунби  дигьири.  Лебталалра  цIябли  хьанцIа  чIянкIилизирад  дарибти,  кьукьубала  уди  кадаибти  шалбурти  сарри.  Рурсбачирти  хIевни  шалбуртачирра  гIяхIцадла  кутIлири,  хIевниван  ахIи  шалбурти  лебталалра  сагати  сарри.  Рурсбала  кьяшмачир  шалбарла  кьялубала  уди  адиути  диндира  резинна  калошунира  сарри.
   Буруси  хабарла  тIама  лебтанилра  бикьесли,  рурсбани  Сакинат  чула  ургар  рашахъулри.  Илини  мургьила  гули  хес  Колхидализи  бакIибти  аргонавтуначила  хабар  бурулри.  УрхIла  улкализивад  вакIибси  Ясоннис  Кавказлизирси  Медеяли  чула  улкализибси  мургьила  гули  арбухахъес  кумекбарни  цалисалра  гIяхIбилзули  ахIенри.  ГIур  Ясон  Медеячи  вяргIили,  ил  сунела  улкализирад  аррукьяхъес  бурибхIели,  лебилра  Медеяс  цугси  бетаурли  саби  бикIулри.  Медеяни  Ясоннис  чеббицIнила  хабар  хIебурили  лебалли,  рурсби  кьар  иршути  сагнази  сабаиб.  Хабар  хъули  аркьухIели  даимбаресли  тIашаиб.
   БерхIи  хIерейчи  баэс  гIяхIцад  замана  лебалри.  Кьарлизибси  аръа  марка  гьанналис  лебилра  берубли  аберхурли  ахIенри.  Зак  аязли  хьанцIлири.  Зубрас  удяхъибти  тIулриван  тIашдизурти  ахъти  дубуртала  бурги,  ахирагарти  къяяназир,  гьавала  хьанцIа  гавлизир  гьарахълар  детихъулри.  Рурсбани  кьар  иршуси  бяхIла  удибси,  кIел-хIябал  километрла  мурхьси  кьадалабси  хIеркIла  кIухла  тIама,  гIяхIил  лехIизалли,  дубурла  бекIличиб  бикьулри.  ХIеркI  дуцIрумли  хIурхъазир  дицIахъути  дяхIилара  миълара  шинни  халабаахъилри.
   Рурсбани,  цаличил  ца  абзбикибтиван  гьалакли,  миршбачил  дубурла  сагнала  дерхъибти  кьар  иршулри.
   Сакинатличил  ца  класслизир  ручIуси  Аслимат  белчIудилизир  гьаркья  ахIенри,  диршибти  кьарла  мах  баресра  ил  гьаман  гIелакариркусири,    дяхI-някълизир,  куц-кабизлизир  жагасира  ахIенри,  амма  илала  дебали  жагаси  тIама  лебри.  ТIама  илис  хабарла  далайчи  вируси  дудешлизибад  букьурли  баибсири.  Сакинатли  сунени  делчIунти  хабурти  дуресван,  илини  жагаси  далай  белчIесра  балусири.  Сакинатличи  лебилра  лехIбилзахъули,  сунела  пагь  дигIянбарили  руэс  илисра  дигули  ахIенри.  Аслиматли  гьаланачи  гIяшли,  гIур  ахъбарили  далай  батаиб.
                Ахъ  галгала  кIа  сарра,
                Жанайла  вава  сарра, 
                ХIу  се  викIули  хьалли,
                ХIела  гьалмагъ  ну  сарра.
   Жагаси  далайла  тIамаличи  дубурти  гIяшикьдирули  сари  или  гьанбикеслири.  Далайли  кьар  иршахъес  кIинали  гьамадбиахъуб.  Дубуртазиб  гIеб-гI****гьули,  далайла  тIама  лебсиличибра  жагали  зайбикIулри.  Аслиматли  далайрикIули  чумал  макьам  дарсдариб.  Илини  лерилра  макьамти  цаличир  ца  жагали  дучIулри.  Далайлизир  делчIес  гъайра  илини  жагати  дургулри.  Школализир  дурсриван  ахIи,  далуйти  делчIес  гIяхIил  балулри.
   Лебтанилра  кьарла  мухри  дигьун.  Аслиматли  биалли  сунес  мах  барес  гIягIнитала  дайхъалара  кьар  диршили  ахIенри.  Сунечи  хъарси  хIянчи  цархIилтаниван  барили  бекIбарес  хIерируси  иличи  Сакинат  ишбархIи  гIясирикIулри.  Сарерхурси  Маръям  юлдаш  рурсилис  кумекбарес  музарухъун.  ГIур  цархIилти  рурсбанира  кумекбариб.  Сакинатра  Убайдатра  ишбархIи  Аслиматла  азгъиндешличи  разили  ахIенри.  Саби  аркьуси  дякьличи  кьарла  мухрира  кайхьили,  кIелра  рурси  юлдашуни  абаайчи  хIерли  кабииб.
   – Се  сари  гъари  их  Аслимат,  дагра  кьарла  мах  илис  нушани  биршира,  гьар  бархIира  сунела  далуйтас  нушази  кьар  иршахъес  дигули  рургар,  –  Убайдатли  сунела  уркIи  буриб.
   – Школализирра  ил  даим  нуни  махли  рихуси  сари,  ишарра  рихес  чебиркур,  гIур  нушаб  бареси  кали  ахIен.  Илкьяйда  руэс  сари  урузхIекIули  риалли,  илис  нушани  селра  барес  хIедирехIе,  –  Сакинат  мурталраван  рархьлири.
   – Нура  илкьяйда  пикририкIулра,  амма  ишхIели,  цархIилтас  гIелахIерикес  гьалакрикIули,  рамсурра.  Аслиматлис  кумекбарес  нуни  рирули  ахIенри.  –  Кьар  хIедиршибси  Аслиматлисван  ахIи,  илис  кумекбарес  хIериубси  Убайдатлис  имцIали  адаббилзулри.
   Рурсбани  кьар  диршиб,  гIур,  лебилра  алавбакIили,  мах  бигьун.  Илдачи  хIеркарикIули,  гъинчIкаризурси  Аслимат  урузра  рикIули  ахIенри.
   Бамсурти,  майъалибяхъибти  рурсбани  шилизи  аркьуси  гьуни  байхъала  ахъибхIели,  бархIи  хIерейчи  гъамбикIулри.  ДяргIибти  шинна  урунж  лебси  мерличи  сабаибхIели,  рурсбани  мухри  ванзаличи  кадихьиб.  Илдани  урунжла  мякьлабси  халаси  къаркъаличир  хъулирад  дархкасибти  кьацIра  гIебкара  урдатуртири.  Гьанна лебилра  гушбиубли  букес  хIядурлири.
   Хьурабарибси  мер,  кIелра  дубурла  ургабси  диркьа,  бекIлил  шин  хIедиэсигъуна  сабри,  амма  илабси  урунжла  шин  дегъ  заманара  камкадиути  ахIенри.  Илар  шин  дархьли  ванзализирад  дурадикилри.  Илдани  буцибси  мерра  ца  метрлацад  аги.  Лебилра  урунжла  алавла  дертурти  кьарли  бакIибси  майдан  сабри.  Шин  ахъ-гIяшхIедирули,  мурталра  цаван  кавлули  диъни,  алавти  гIянжи  чедаибхIели,  хIясиббирулри.  Шиннизиб  шалали  хьанцI-рангла  зак  дяхIимцIайзибван  чебаэс  вирулри.
   Ила  чили-сабил  кабихьибси  тутияла  кружкаличил  цаличи  цали  шин  картIули,  рурсбани  някъби,  демжурли  хIунтIендиубти  дяхI  дирциб.  Чула  нуси-кьацI  умуси  явлухъличир  гьаргсадарили,  лебилра  букес  кабииб.  Гушбиубти  рурсбас  кьацIра  нусира  бизиагилри.
   Хъули  арбукьес  дигули  ахIенри.  Саби  чилилра  чехIебиухIели,  кьарла  майданничир  биркIанти  дархьдирули,  рурсби  чIикьбитIири.
   – Даширая   удяхIдухъи  хIеркIлизир  дизехIе,  –  иб  Маръямли.  Гьар  биру-балтуси  секIал  бехIбирхьуси  гьаркьяна  мурталра  ил  рирусири.
   – Даширая,  –  бусягIят  разирикиб  Аслиматра.  Рурсбазивад  хIейги  викIуси  цалра  ахIехъиб.  Диндира  калошунира  чердатурли,  лерси  мерличир  урдатур.
   Илдани  удибси  дубурла  бяхI  тяхI-тяхIкабухъи  гьалакли  ахъиб.  ГIур  хIеркIкад  башули,  хIусдикIути  къаркъубачиб  кахIебикес  къайгъилизиб  чяхIи  лебси  мерличи  баиб.  Илабад  чяхIила  уди  убяхIбухъес  мер  аги.  Рурсбани  шурла  хъинж,  берхIилиур  демжурти  дибгIяти  хъярхъималичибад  цайкьяшмали  башули,  алавбариб.  Багьлали  уди  убяхIбухъун.  ЧяхIи  хIябал  шайчибад  дубуртани  алавкабуцилри,  илаб  дигIянсигъуна,  чилилра  чехIебиусигъуна  мер  бетаурлири.  ХIеркIла  дубани,  маркали  ургьухIели  чузибад  чятир  баресли,  халати  капрарти  кьарли  дакIилри.  Илаб,  алавдакIибти  шурмани  хIеркIла  къярд  кьакьабарили,  шин  дахъдаилри.  Хъярхъли  кадухъунти  шинна  къача  хъусбяхъесцад  гьунар  лебри.
   Рурсбани,  палтар  чердатурли,  хIеркIла  дубларти  кIапIрачи  лайдакIиб. ЦIуба  читла  удирти  хIевначи  баибхIели,  илди  цаличи  ца  хIербикIули,  тIашбизур.  Гьанналис  палтар  агарли  чули  сабира  гIяхIил  чехIебаибти  рурсби  урузкIулри.  Лебтачирра  сарерхурси  Маръямли  уди  хIевала  хъябличибси  хъапIа  салгIун.  ДукаркIули,  хIева  чербатур,  кьарлизибяхI  лайбакIиб,  кахIерикес  кIелра  някъ  гIяйдарили,  дубурла  хIеркIлизи  рухIнарухъун.  Илис  гIелабад-цархIилтира.  Цаличи  ца  шинни  чябхъбикIули,  дукаркIули,  рурсби  хIеркIкадли  чяхIила  удибяхI  гьайбиуб.   Илди  чехьерти  ахIенри,  амма  хъяша  рурсбира  ахIенри.  Илдачи  хIерикIули  гIямру  деркIибси  чи-биалра  левси  виалри,  рурсбала  гьар  вяшатIайзиб  уруз-хIяцIдеш,  умудеш,  бунагьагардеш  чедаэс  вири.  ХIеркIлизирти  шин  дяргIилри.  Чябхъдарибти  шин  чегибхIели,  чарх  зер-зербулхъулри.  Лебтасалра  гьалабикили,  Маръямра  Убайдатра  чяхIила  уди  баиб.
   – Гьалакли  иша!  Ишар  шин  ванали  сари!  –  вяврикIулри  Маръям.  ЧяхIила  тIамали,  илала  тIама  хIебикьахъули,  кIелра  рурси  някъбани  гьакIбикIули  чебиулри.  Аслимат  мурталраван  ишарра  гIелакарикиб.  Иличи  имцIали  гъамли  гьанна  Сакинатцун  лералри.
   Хабарагарли  чIярла  тIамаличил,  кIелра  кьяш  урдердили,  Аслимат  къакъличи  карикиб.  ГIур  хIеркIлизир  чехIерианриуб.  Шинна  чедир  пялхъярдирули,  илала  някъбицун  чедиулри,  хIеркIли  ил  удиряхI  гьайрарилри.  Селра  барес  хIебирули,  рурсби  уркIбухъи  иличи  хIербикIулри.  ХIусдикIути  къаркъубачир  сарира  карикес  рирниличи  хIерхIеили,  Сакинат  илис  гIеларад  гьайриуб.  ХIябал  ганзли  гIерраиб,  хIеркIлизир  гIяйдиубти  илала  духъяна  чурми  хъямрики  ца  някъли  дуциб.  Дургъути  шиннизир  сари  кахIерикили  руэс  кьасбариб.  Гьанна  хIеркIли  Аслимат  аррухес  бирули  ахIенри.  Бара  гIибкьризес  мер  бетаур.  Илини  кьяшмала  удибси  ванза  буциб,  илхIели  цархIилти  рурсбира  кабаиб.
   Дебали  урухриубси  Аслимат  кар-карли  руржулри,  гъайэс  рирули  ахIенри.  Урухбиублири  юлдаш  рурсбира.  Багьла-багьлали  лебилра  чула  хIяйчи  бакIиб.  ГьалакхIебикIули,  лебтанилра  някъби  дуцили,  чедибси  чяхIиличи  баиб.
   ЧяхIила  шин,  гIяхIцад  мерличир  берхIила  удир  ванадиубли,  кIел  метрлаван  ахъси  шурличирад  кадиркули,  ца  бара  удирван  халаси  хIеркIличил  дархдиркулри.  Ил  мер  шурмани  алавкабуцилри.
   Рурсби  гъайхIебикIули,  дукархIекIули,  масхурта  хIебугьули  бамсайчи,  шиннара  берхIилара  тягIям  кайсули,  калун.  ГIур  илди  лебилра  цахIнаб,  хIеркIлизибад  дурабухъун,  палтарли  бегIбиуб.
   Хъули  аркьухIели,  бетаурсиличила  селра  хIебурес  вягIдалабиуб.

               
                *  *  *

   ГехIъибил  класслизир  Сакинатлис  химияра  биологияра  бегIлара  дигути  дурсри  детаур.  Илис  сабабра  лебри.  Илди  дурсри,  МяхIячкъалализиб  пединститут  белчIи,  школализи  узес  вакIибси  жагьил  учитель  ГIяхIмад  ХIяжикьурбановичли  кадирхьулри.  Ил  школала  директор  ХIяжимурад  МяхIяммадовичла  узила  урши  сайри.  ГIяхIмад  ХIяжикьурбановичла  неш,  сай  шел  дус  виубхIели,  ребкIибсири,  дудеш  биалли  дявтазивад  чархIевхъун.  ВиштIали  левалли  ил  сунела  дудешла  узини  кулпетличил  варх  халаваахъиб.  Шуибил  класслизи  ваибхIели,  детдомлизи  ведиб,  уршилис  хъулибван  ахIи,  илаб  имцIали  къулайли  саби  или.
   ГIяхIмад  ХIяжикьурбанович,  иш  дунъяличив  ахIекIубли,  цархIил  дунъяличивад  Шалдала  шилизи  кацIибси  сай  или  гьанбикесигъунари.  Илала  дяхI-някъ  шалатири,  хIулби-закла  рангла.  Шалали  кьерхIе  гъез  хIеделсунти,  дархьли  дакIибти,  дерхъибти  сарри.  Шалдала  шилизив  бегI  гьалав  шагьарла  костюмра  туфлибира  чегьурли  вашес  вехIихьибсира  ил  сайри.  Забли  урзухIели,  мурталра  бекIличи  цIудара  тахтапуш  кабуцили  вашулири,  умути  урус  мезли  гъайикIули,  дурхIнази  дурсри  иргъахъулри.  Сунени  кадирхьути  химияра  биологияраван  гIяхIил  илини  литературара  балулри.
   –  Улкалис  химикуни,  биологуни  имцIали  гIягIнихIели,  нуни  илди  дяркъурти  сари,  наб  литература  дигахъусири,  –  бурули  вири  илини  дурхIнази.
   ГIяхIмад  чула  буркьа  юртла  ца  хъулив,  ХIяжимурад-азила  кумекличил  сагабарили,  сайцун  хIерирулри.  Илала  хIяйван-къача,  хъали-цIа  аги.  ХIяжатхIели  виубсигъуна  кумек  ХIяжимурад-азихъайс  бирулри,  калунси  лебилра  замана  школализиб  буркIулри.  ГIяхIмадли  школала  дурхIни  волейболли  биркьахъес  бурсибариб.  Гьар  бархIи  бархIехъ,  дунъя  цIябсаурхIелира,  волейболли  биркьути  дурхIнала  тIама-гьама  школала  гIелабси  диркьличирад  шиличи  чедихули  дири.  Рахли  тап  баргбердалри,  сагаси  тIалаббирусира  мурталра  ГIяхIмад  вири.  Сакинат  тапли  биркьути  уршбачи  кьяскарирулри,  амма,  дигули  хьалли,  ила  рукьес  асубирули  ахIенри.
   ГIяхIмад  ХIяжикьурбанович  гехIъибил  классла  руководительра  сайри.  Шила  дурар,  гьарахъси  ГIярасайлизир,  сунени  чедаибтачила  илини  дахъал  хабурти  дурулри.  Пушкинна,  Лермонтовла  назмурти  уркIиличир  дучIулри.  Сунени  делчIунти  жузи  делчIахъес  маслигIятдирулри:  Н. Островскийла  «Шандан  секьяйда  дебшлабируси?»,  Э. Войничла  «Овод»,  Ж. Вернла  тамашала  хабурти,  урусла  классикала  жузи,  школала  программализир  лертира  агартира  илини  ахIерахIедарили,  дурхIнази  делчIахъес  лугулри.  Сакинатла  класслизибти  бучIес  дигути  сабри.  ЦацахIели  дурхIнала  суалти  таманхIедирули,  классла  сягIят  бухъянбилтIулри.  ГIяхIмад  ХIяжикьурбанович  чисалра  чула  пикри  бурахъес  диргалаулхъули  ахIенри,  иличи  че  лебилра  сабицун  пикрибикIахъес  бурсибирулри.  Илини  Сакинатла  пикруми,  дурути  гъай,  бархьли  саби  или,  гIердурцулри.  Илала  гапли  рурси  уркIичеррирулри.  Гьар  хьарбаибси  дарс  чебетаахъили  бурулри,  амма  жагьил  учительли  Сакинат  цархIилтазирад  декIаррирули  ахIенри.  Мурталра  цаван,  молодец  Сакинат  или,  шула  кьиматра  кабатурли,  дарс  даимбирулри.
   Сакинатли  нешлизи  хIябал  сагати  хIева  дарахъиб,  дабрира,  дудешли  шагьарлизирад  хибти,  цархIилталайчирра  жагати  сарри,  сепайда,  ГIяхIмадли  селра  чебиули  ахIенри.  Сунечиван  цархIилти  рурсбачира  ил авараагарлири.  Гьачам  байрамличив  Аслиматла  далайличи  лехIизурси  ГIяхIмадла  дяхIличи  хIерризурхIели,  лебилра  дунъяличи  илала  уркIи  бяргIиб.  Илкьяйда  учитель  цайналра  Сакинатличи  хIерхIейзур,  лерил  секIал  хъумартурли,  кIилисалра  гIяхIбизурси  жузличила  чула  пикруми  дурули,  кIелра  жалбикIухIелира.
   Аслиматли  гIямрулизиб  цалра  жуз  хI****чIунси  риъни  балулри.  Дарсра  Аслиматли,  доскала  гьала  дурурухъи,  хIебури.  Учительтани  илис  сен  биалра  хIяблаби  кадалтулри.  Аслиматла  неш  ГIяхIмадла  нешла  рузикьар  рирусири,  илбагьандан  саби  учительли  Аслиматличи  пикри  бяхIчииуси  или,  Сакинатли  сунени  сари  паргъатрирулри.
   Сакинат  комсомолла  къяянази  карерхур.  ХIу  хIерурцури  викIуси  илизи  хIейуб,  лебтачирра  гIяхIил  ручIра  ручIули,  гIеларитIхIекIили  сунела  пикри  дяхIлизи  бурес  рирули  риалра,  комсомола  комитетлизи  ил  хIерикIиб.  Цайналра  классла  старостара  рарибси  ахIенри.  Зиланти  селра  хIебикIули  биалра,  халатани  Сакинат  чила  рурси  сарил  хъумартес  бирули  ахIенри.  Лебил  шантала  рурсбани  дирути  хIянчи  суненира  дирули  халараили,  цархIилтазирад  сари  декIаррулхъули  риъниличи  ил  шакриркули  ахIенри.  Амма  илала  хIилизиб  лебри,  цархIилтачирра  ну  гIяхIсира,  ну  жагасира,  ну  духусира,  наб  дигуси  нуни  барес  рирус  бикIуси  къилликъ.  Чилра  иличила  ахъли  гъайхIейкIули  виалра,  сеннира  Сакинатлис  кьяш  гьалакайцIули  бетарулри.
   Байрумтачи  лебилра  шила  жамигIят  клублизи  учибиркутири.  Илаб  бузерила  гьабкьяби,  белчIудилизиб  гьалаб  башути,  халкьла  гьалар  чула  умира  дурили,  школала  директорли,  колхозла  председательли  шабагъатлабирутири.  Сакинатла  дудеш  илди  байрумтачи  вашуси  ахIенри,  цаибил  класслизирад  рехIрихьли  рурсили  шабагъатуни  кайсухIели,  ил  чераэс  биалра  вашанвиуб.  БелчIудила  гьабкьябала  умазиб  бегI  гьалаб  сунела  рурсила  у  бурухIели,  ГIябдулхIямидла  уркIи  пахрули  бирцIусири,  илала  никализира  рухъеси  шилизир  цархIил  рурси  агара  или,  пикриикIусири.  Школализир  Аминатра  гIяхIли  ручIулри,  илинира  шабагъатуни  кайсулри,  бара  учIес  вехIихьибси  ХIясбуллагьра  отличник  сайри,  амма  Сакинат  ил  цархIилтигъуна  хIериъни  лебтанилра  чебиулри.

                *  *  *

   БурхIни,  бузри,  дусми  ардашулри.  Халкьли  дирути  хIянчи  камкахIедирули  диалра,  гьанна  гьариллис  асес  дигуси  секIал  шила  тукейзиб  лебри.  БетIу,  биринж,  чакар,  чIянкIи,  палтар,  дабри  тукейзи  дихулри.  Арц  лертани  илди  асес  бирулри.  Колхозлизив  узусилис  арц  сегъунти  сарил  чедаэс  хIебиркули  биалра,  къиянна  бурхIнас  яшавлизир  гIягIнити  секIал  дургIели  колхозла  складлизирад  касес  вирулри.  АнкIи,  картошка,  нерх,  нуси,  чула  замана  хIясибли  цIедеш  складлизир  мурталра  лерри.  ГIябдулхIямидла  хъалибарг  колхозла  складлизи  камли  ахIи  хIебаши.  Лерилра  чус  гIягIнити  илдани  чула  хъучир  дашахъулри.  Сакинатла  сарерхурси  нешли  хозяйство  баршибси  сягIятван  бузахъулри.  Дявтала  бутIакьянчи  виалра,  ГIябдулхIямид  сунес  гьамадси,  арц  башуси  хIянчи  колхозлизиб  бикахъес  хьулхIевхъун.  Рахли  сунени  илгъуна  хIянчи  бедахъес  тиладира  барили,  колхозла  яра  сельсоветла  председательли  сунес  хIянчи  хIегалри,  ил  гьамадли  чевкерхес  хIейри.  Илбагьандан,  чизилра  селра  тиладихIебирули,  хIеб-дуцIрумлизир  гIядатла  колхозникла  хIянчи  дирули,  янила  замана  Бакулизи,  Туркменистайзи  узес  арвашулри.  Чула  хъалбаргли  дяхIяурти  къияндешуни  хъумхIертурли, селра  хIейкIули,  хIушани  ну  ватасли,  нуни  хIуша  далтара  или  пикриикIули,  хIерирулри.  Или  биалра,  ГIябдулхIямидла  хъалибарг  жагали  бегIбирулри,  гIяхIси  букулри,  чула  хъули  гIяхIти  секIал  тIалабдирулри.  Илини  чула  юртличи  далхIейкибти,  дявтас  гIеларти  дусмазир  тIалабдарибти  унза-улкьай  дарсдарили,  жагати,  сагати  кадизур.  Шилизиб  бегI  гьалаб  хъалч  шиферли  буциб.  Саби  хъайчи  кабиибхIели,  шинкьа  хъаливан  бацIси  ГIябдулхIямидхъалла  тавханала  хIябалра  бяхI  кьалтинтани  дуцилри.  Ила  кадихьили  диванра  кIел  кроватьра  лерри.  Кьанила  чеди  кадихьили  сагати  хъунцIала  бурушми,  архIяла  юргъанти,  назбалишуни  лерри.  ХIяжатбикибхIели  халабарес  вируси  стол  жагаси  клиенкали  кIапбарилри.  Хъалила  ца  бяхIкад  кадихьили  кIел-хIябал  журала  кIантIити  утнала  къяй  лебри.  ХIерируси  хъули  бегIла  гьалаб  мегьла  хъярбукан  печьра  ГIябдулхIямидли  кабизур.
   Гьанна  Сакинатхъали  биштIали  лебалхIеливан  лебилра  ца  тахличиб  бусули  ахIенрину,  кIелра  рурсилис  декIарли  саби  бегIси  хъали  лебри.  Илар  кIилисалра  декIарли  кроватуни,  дурсри  дарахъес  столра  утнира,  жузи,  палтар  кадирхьес  шкафуни  лерри.  Илдала  хъулибра  хъярбукан печь  лебри.  Хъа  бяхIлизи  халати  вавнар  бакула  сатинти  даршилри.  Гьар  дус  хIеблизир  хъалибаргла  кумекличил  ГIябидатли  печь  абилкьути  хъулрира  гьаргалара,  сагали  сугъатли  дакили,  умули,  цIубли  рабдикIахъи.  Гьалаб  нешли  бируси  хIянчи  гьанна  Сакинатли  бирулри,  гьаргаларти  ва  кIелра  хъулирти  гIенбала  алавла  жумягIли  цайна  хьанцIа  гIянжили  дикулри.  Юрт  сагабиубсиван  кабилзулри,  гIянжили  бизили  тIембикIулри.  ГIябдулхIямидли  балулри,  диркьаличибти  халкьли  чула  хъулрала  чIябурти  уркьлани  дяхъили,  ширли  дикули  биъни,  амма  илкьяйда  барес  гьанналис  илдала  хъалибаргла  имканти  аги.
   Шила  тукейзи  бакIибси  палтар  ибуси  машина  ГIябидатли  асибсири.  Машиналис  дедибти  урегцIали  къуруш  дахъал  арц  сарри,  амма  халкьлис  палтар  някъли  ибес  ил  гIерриули  ахIенри.  ХIевни,  кастIунти,  шалбурти  ибес  ГIябидат  гIяхIси  уста  ретаурлири.  Сагати  палтар  дарахъес  дигути  шилизиб  бахъбикIулри,  машина  чараагарли  гIягIнилири.  Бирбубси  палтарлис  багьа  лугуси  шилизив  рахлира  левси  ахIенри,  амма  чус  барибси  гIяхIдеш  чилилра  хъумуртули  хIебири.
   ГIябдулхIямидли,  дура  мерличив  узули,  къаръала  устала  хIянчи  багьур.  Гьанна  илис  шилизирра  дахъал  хIянчи  лерри.  Шилизиб  барибси  хIянчилис  камси  ахIи  багьа  сасес  вирули  ахIенри,  яра  бекIлил  арц  сахIесили  ламуслис  бирулри.  Дура  мерличиб  лугусигъуна  багьа  бедили,  чус  юрт  белшес  имкан  лебти  адамти  шилизиб  аги.  Илди  лебилра  школала  учительтира  багьа  агарсила  жураличиб  бузути  колхозникунира  сабри.
   ДурхIни  биштIали  лебалли,  нешли  сунези  дагьахъурливан,  ГIябдулхIямидли  сунела  рурсбазира  кьуръан  дагьахъур.  Сакинатли  урусла  алфавитличибра  гьамадли  гIярабла  багьур.  Дудешли  кIелра  рурси  каникултала  замана,  хIянчила  гIергъи  бархIехъуназиб  ца-кIел  сагIят  бучIес  кабалтулри.  Шуибил  класслизи  раибхIели,  уруслайчил  къяйли  Сакинатли  гIярабла  хIурпрачил  лукIесра  ручIесра  балулри.  Аминатли  гIярабла  хIурпри  бекIлизи  дуцес  гIяхIцад  къиян  кабихьиб,  биалра,  илра  ручIесра  лукIесра  бурсириуб.  Нешли  рурсбази  дехIибала  дагьахъур,  амма  неш-дудеш  илдази  дехIибала  диреная  бикIули  ахIенри.  Чули  кьуръан  далули  биъниличилара  рурсбани  чинабалра  бурули  ахIенри.  ГIябдулхIямидлис  сунела  хъалибарг  шантазибад  декIархIебикили,  шанти  хIербируливан  хIербиахъес  дигулри.  Шилизив  биалли  дакIу-гьаргли  дехIибала  дируси  рахлира  аги.  Лебилра  халкь,  хIукумат  бикIуси  бирули,  хIербирулри.
   Сакинатлис  шишимрикIес,  пикририкIес  сегъуналра  сабаб  аги,  илала  уркIи  се  заманалра  разили  ахIенри.  Дурсри  илини,  селрацад  къиян  кахIебихьилира,  гьаман  шула  кьиматуни  кайсесли  далулри.  Хъулирти  хIянчилира  илис  халаси  разидеш  хIебихули  биалра,  илдира  гьамадли  гьуйчидиркахъулри.  Илис  разидеш  бихулри  чIянкIли  дучIути  жузани. ГIяхIси  жуз  бикалри,  Сакинат  шаладикайчи  хIули  кьяпIхIебарили  ручIес  рирулри.  Гьанна  тукейзирра  дирцули  сецад  дигара  набт  лерри,  илди  ахIерадирес  гIягIнили  ахIенри.  Сакинат  наб  русахъес  диргаларулхъули  сари,  илини  шаладикайчи  чирагъ  билшули  ахIен  или,   нешлизи  гIярзрикIуси  Аминат  сарри  вайси.  Илини  дурсрала  дурабад  сегъуналра  жуз  някълизи  кахIейси.  Сакинатлизи  ил,  къянала  хабуртали  ручIес  ну  гьанна  риштIа  рурси  ахIенра,  рикIули  рири.  Жузи  нешлисра  гIяхIдилзули  ахIенри.
   – ДугIли  замана  буркIули  сари  ца  халараибси  рурсили,  къянала  хабуртала  жузира  лер  сарира,  –  гIярзрикIулри   ГIябидат  муруйзи,  ил  хъулив  левхIели.
   – Селра  хIебирар,  жузлизи  чилилра  вайси  секIал  лукIуси  ахIен,  сунечи  хъарти  лерилра  дарили  гIергъи,  жуз  белчIнилизибад  зарал  лебси  ахIен,  –  илкьяйда  ГIябдулхIямидли  хьунул  паргъатрири.  Сунени  биалли шилизир  чилилра  хIеделчIунти   жузи  рурсили  дучIули  риъниличи  пахрубирулри.
   Лерил  секIал  гIяхIил  сарри,  чIянкIли  ГIяхIмад  ХIяжикьурбановичли  Сакинат  дунъяличир  мицIирли  лерал,  агарал  хIисаббирули  ахIенри.  УрчIемъибил  класслизи  рашес  рехIрихьибхIели,  гьалаличибра  имцIали  сунечи  пикри  бяхIчиианриуб.  Илини  школализи  аркьухIели  нешли  дирбубти  хIевни  челгьули  ахIенри.  Дудешли  илис  шагьарла  рурсбани  школализи  башухIели  челгьути  цIябли  манавша  балала  чIянкIила  жагали  дирбубти  кIел  хIева  хиб.  Илдигъунти  хIевни  Аминатлисра  лерри,  амма  илини,  итуладирес,  умудирес  хIейгули,  челгьули  ахIенри,  шилизибти  цархIилти  рурсбиван  нешли  дирбубти  хIевни  чегьурли,  школализи  рашулри.  Сакинатличи  биалли  школала  формала  хIевни  жагали  далдикилри.  ХIевала  удиб  гIячихъли  балуси  михъири,  халаси  чIянкIи  харжбарили,  барибси  фартукла  хIябнани  чула  уди  дигIянбирулри.  Шалбарра  илини  риштIахIеливан,  лебилра  шилизибти  рурсбаниван,  кьукьубала  уди  кабаахъили  бихули  ахIенри.  Сунела  кьяшмала  жагадеш  дигIянхIебирули,  динди  кьукьубала  чеди  дитIакIили,  кьячIуби  ахъти  туфлиби  челгьулри.  Шантала  рурсбас  цадехI  асес  хIебирухIели,  ГIябидатли  рурсилис  цагьакIли  кIидехI  дурхъати  дабри  асиб,  цIударабира  цIябли  хIунтIенабира.  Илди,  арц  ахIерадирули  чилилра  хIейсули,  шила  тукейзи  кайхьили  лерри.  БекIличира  халаси  кIана  чебирхъули  ахIенри.  Илала  балала,  архIяла  чумал  журала  диштIати  кIунби  лерри.  Илди  Сакинатли,  пионертала  галстукван  хъябличиб  гIяндаурли,  кадурцулри.  Лерилра  гъез  гIела  учидяхъили,  някъван  буршуси  чури  бемхурли,  къакъличибад  жибжирбалтулри.  Сакинатли  се  барили  хьалли,  гIяхIдеш  аги.
   ГIяхIмад  ХIяжикьурбановичли  ил  чериули  ахIенри.
   Сакинат  гьачам,  балу-балули,  школализи  кьанриуб.  ГIяхIмад  ХIяжикьурбановичли,  иличи  хIерра  хIейзурли,  кари,  Сакинат,   билзахъулри,  селра  хIебиубсиван,  сунела  дарс  даимбирулри.
   Гьар  бархIи  сагали  чурира  бемхурли,  умудешли  раббикIуси  цIуба  фартукра  чегьурли,  урзули  хIянра-чятхIелира  дабрила  лутIилизи  няс  къячхIебиркахъули,  лерилра  дурсри  шулаби  касесли  дучIули,  Сакинат  школализи  рашулри.  ГIяхIмад  ХIяжикьурбановичла  шайзибад  иличи  ца  хIулбала  хIералра  аги.
   Сунела  уркIиличирти  пикруми  Сакинатли  чизилра  далахъули  ахIенри,  рузи  Аминатлизира  дархли.  Сакинат  мурталра  ГIяхIмадличил  детаэс  гIягIнити  ихтилатуначила,  кIилинра  делчIунти  жузачила,  илини  кадирхьути  дурсрачила,  дунъяла  дахъал  шагьуртачила,  астрономияличила,  космонавтуначила  пикририкIулри.  Илини  балуси  нунира  багьес  рирус,  илини  бируси  нунира  барес  рирус  или,  сунези  сари  пикририкIулри.  Чиди-биалра  учительла  чараагарси  къулукъ  ахъибхIели,  иличи  удирти  классунас  дарс  барахъес  хъарбирусири.  Сунени  дурхIнази  сагаси  дарс  аргъахъес  рирули  риъни,  дурхIни  сунечи  лехIбилзули  биъни  Сакинатли  балулри.  ЛехIхIелзуси,  хIерхIейкIуси  чIянкIли  ГIяхIмад  ХIяжикьурбанович  сайри.  Иличи  сегъуналра  асар  барес  рирули  ахIенри.
   Сакинатлис  ГIяхIмадла  юрт  чулаван  умубарили  лямцIбикIахъес  дигулри,  сайра  дуравад  вакIибсиван  ахIи,  ишав  валхIейкибсиван  ахIи,  Шалдала  шантачил  бутIацугли  вархвалгунсили  чеваэс  дигулри.  Ил  биалли  халати  лебси  мерличив,  гумайлизив,  тIашилзули  ахIенри.  Лебилра  сунела  акьуси  замана  школала  гIямрула  дурхIначил  волейболли,  баскетболли,  футболли  виркьули,  школала  мякьлабси  майдайчиб  буркIулри.  Сакинатли  ил  селичилалра  мурхьли  пикрихIейкIуси,  дунъя  гьамадли  беркIес  дигуси  сайливан  чейулри,  сари  рарх  риалли,  ил  варсиэс  вирар  или,  пикририкIулри.  ГIур,  хъали-цIа  далдушили  гIергъи,  кIелра  цахIнар,  МяхIячкъала,  Москва,  Ленинград,  лебилра  улка  чебаэс  аркьехIе  или,  пикририкIулри,  амма  ил  секIал  дунъяличиб  бетерхес  хIедирутазибад  ца  сабри.  Рурсила  уркIиличирти  пикруми  чилилра  далули  ахIенри,  сунела  дахъал  далуси  нешлира  бархли.

                *  *  *

   Сакинатли  вецIъибил  класс  таманбариб.  Гьамадли  ахIенти  имтихIянти  шула  кьиматуначил  дедиб.  Аттестатлизирра  илала  лерилра  шула  кьиматуни  сарри.  Шанти  Сакинат  МяхIячкъалализи  ручIес  аркьули  сари  бикIулри.  Сунени  биалли  гьачамлис  себиалра  пикрибарили  ахIенри.  Илала  бахъалгъунти  зилантала  бегIти,  рурсбани  школа  таманбарибхIели,  мукъри  дарес  хIядурбикIулри.  Сакинатлис  ши  бархьбатурли,  чиналра  рукьес  дигули  ахIенри.  Шилизивра  ил  ураркьес  дигуси  айхъули  ахIенри.  ГIяхIмад  ахIенси   цархIил  жагьил  чеваэсра  илисра дигули  ахIенри.
   Июль  базла  савли  сабри.   Сакинатра,  Убайдатра,  Маръямра  шичи  букьес  дурабухъири.  Аслимат  ракIайчи  хIябалра  гIяхIцадхIи  хIерли  кабииб.  Ил  мурталраван  ишбархIира  гьалакрикIули  ахIенри.  Гьаман  иличи  хIерликарирес  Сакинатлис  гIяхIхIебилзулри.  Аслимат  ракIайчи  яхI  хIебарили,  илди  гIинизличибяхI  гьайбиуб.  Ила  бетаили,  чула  къудкънира  шинни  дицIили,  мякьлабси  кьарла  майдайчиб  хIерли  кабииб.
   – ДелхIунраяв,  рурсби,  шин  картIес  мер  баргес  хIерирули,  ну  кьанриубра,   –  разили  пишряхъиб  гIерраибси  Аслимат.  Илала  журуга  дяхI  Сакинатлис  анцIдукьести,  жан  агарти  сари  или,  гьанбиркусири.  ИшхIели  илала  дяхI  талихIла  шалали  адалкири.  Илини  сагали  бирбубси,  райличир  дахъал  салубар  шиниша  архIяла  хIева  чегьурлири,  бекIличи  гьалабла  халаси  кIана  чебяхъилри.  Илди  палтар  Аслиматличи  жагали  далдикилри,  ил  дебали  гIяхIси  хIяйчир  сарри.  Маръям  харчризурли,  Аслиматла  бекIличибси  кIана  хъямбарили,  иличирад  гьарахърикиб.
   – Гьалмагъ  ургьаб!  Гьалмагъ  ургьаб!  Савгъат  хIегили,  кIана  чарбируси  ахIен!  –  дукаркIулри  Маръям,  сунела  бекIла  чедиб  кIана  ласбирули.  Аслиматли  илис  гIергъирухъес,  кIана  кебасес  кьас  хIебариб,  къудкъаалра  шинни  хIебицIили,  Убайдатла  мякьла  карииб.
   – ХIуни  савгъат  хIелугадли,  нуни  ГIяхIмад  ХIяжикьурбановичлизибад  сайсис.  БацIли  кIана  сеналра  чархIебирис!  –  Маръям,  кIана  някълизи  буцили,  кабиибти  рурсбачиряхI  ритIакIиб.
   Сакинат,  ванзаличи  чекараили  кьарлизи  кариили  хIериалри,  карикесра  асубири.  Илала  хIулбала  гьалаб  дунъя  убилчебирулри,  гъайэс  рирули  ахIенри.  Рурсби  Аслиматличи  хIербикIулри,  Сакинатличибси  хIял  илдани  чебиули  ахIенри.
   – Лугас,  гъари,  нунира  савгъат.  ХIушани  ГIяхIмадлизибадра  сасес  дирудая,  илинира  луга.  Биха  дила  кIана,  бекI  гьаргли  шилизи  чарриэс  цIахли  саби.
   – Савгъат  дила  –  кIана  хIела,  цархIил  тяхIярли  ил  чарбируси  ахIен,  –  чIумариуб  Маръям.
   Аслиматли  сунела  хIевала  дулгъализибад  вецIал  къуруш  бакIахъиб.
   – КIаналис  хIушаб  кIел  кило  шоколадунала  диуру?
   – Диур!  Диур!  –  Маръямли  Аслиматла  някълизибси  арц  хъямбариб,  илала  дукла  сунезибси  кIана  лайбакIиб.  Аслиматли  сунела  кIана  хъямбарибхIели  бедес  арц,  хъулир  лералли,  хIядурбарилри.  Илкьяйда  барни  рурсбас  гIяхIхIебизур  биалра,  чилилра  селра  хIеиб.  Рурсби  гIурра  гIяхIцадхIи  кьарла  майдайчи  кабиили  калун.  Маръямлис  масхурти  мурталра  гIяхIдилзутири.  Аслиматли  сунела  талихIла  халадешли  ишаб  гIур  селра  чебиули  ахIенри.  Сакинат  сунела  талихIагрили  селра  чехIебианриублири.  Кариибси  мерличирад  аризес,  хъули  аррукьес  илис  дигули  ахIенри.  АризурхIели,  кьяшмани  ванза  хIебурцу,  дила  хIялличи  лебилра  шакбиркур  или,  урухкIулри.  Илис  вава-кьарли  бертурси,  берхIили  шалабарибси  дубура  цIудар-цIяблири.  Селра  хIерикIули,  лехIкахъилри.
   Сакинат  хъули  сараиб.  Рисес  биса  аги.  Бурес  гъай  аги.  Чизи-биалра  уркIи  гьаргбарес  гIямал  аги.  Лебилра  дунъяличи  уркIи  бяргIилри.
   ГIур  бареси  хIебаргили,  гьар  бархIи  дирути  хъулирти  хIянчилизи  арархиб.  БиштIати  узбала  палтар  дирциб,  хъулри  умудариб,  гьаргала  кабихьибси  хъярбукан  печь  абикьурли,  нешли  башунси  бетIула  кьацI  дерцIиб.  ХIянчи  дирули  риалра,  сунени  се  бирулил  илини  балули  ахIенри.  Неш,  рузи,  узби,  алавти  чебиули  ахIенри.  КьацIли  рукесра  бархIиахъайчи  хъумартурлири.  БархIехъ  авлахъличи  кьарли  бугахъес  баткаибси  къача  сабукес  дурарухъун.  Ил  хIянчи  гьар  бархIи  ХIясбуллагьли  бирусири.  Рурси  сен-сарил  рарсриубли  риъниличи  шакрикили,  ГIябидатли,  селра  хIерикIули,  Сакинат  рукьяхъес  ратур.
   Бертурли  бакIес  балкьхIеурси  кьарлизир  дахъал  къачни  гIяйкадиубли  дугулри.  БерхIи  гIелабикес  гIяхIцад  замана  лебалри,  амма  Сакинат  кариибси  дубурла  бяхIличи  берхIили  дяхIцIи  каилри.  Бемжурси  дуцIрумла  гьава  бархIехъла  цIуэрили  тяхIубирулри.  Рурси,  вава-кьарла  дайлизи  кариили,  шишимтазиахъиб.  Ишар  ил  чилилра  чериули  ахIенри,  сунела  уркIиличибси  дард  дигIянбарес  гIягIнили  ахIенри.  Сунечи  бакIибси  балагь  чебарбукес  багьандан,  се  балбурцусил  Сакинатли  балули  ахIенри.  РиштIахIейчирад  пикридарибти  лерилра  илала  хьулани  ца  гьакIли  гъятIардякьири.  Сунес  вахъ  ахIерси  ГIяхIмадли,  сари  пикрихIерарили,  Аслимат  черрикIилри.
   «Гьай-гIяйиб  гьай,  хIеркIли  аррухахъес  ратес  гIяхIсири  итхIели  нуни, –  пикририкIулри  ил.  –  ХIушани  ГIяхIмадлзибадра  савгъат  сасес  дирудая,  –  гьандиркахъулри  Сакинатли  савлила  Аслиматла  гъай.  –  Гьамадли  ГIяхIмадра  ветаурли  кьалли  илис,  дагла  учитель.  Гьимидухъ.  Их  пайдаагар  черриркIув  духуси  уршили?  Маръям  черрикIибси  виалри,  аргъесири.  Се  бариша  гьанна  нуни?»  –  Се  биалра  барсбарес  гьунар  агнили  Сакинатла  биса  дурадикахъиб.  СимкьрикIули  нургъби  ушкуси  ил къакъла  гIелабад  чехибси  тIамали  уркIаиб.
   – ХIед  се  биубли,  исбагьи?  –  гьалли  мякьла  тIашкайзурли,  жагати  чарх-бекIла  вегI,  ахъ-ахъси  жагьил  пишяхъили  иличи  хIерикIулри.  Сунела  шишимтазирси  Сакинатли,  ил  чинад  дакIувиубал,  хIисабалра  хIериб.
   – Селра!  –  ил  кариибси  мерличирад  харчризур.  ВалхIелуси  жагьиллизи  ахIенну,  сунези  сарира  гьархIедизурти  дигайличила  мукIурракIес  дигули  ахIенри.  Жагьилличи  ласрахIеряхъили,  ил  сунела  къача  гIяйбикIуси  мерличиряхI  гьайриуб.  ГIяхIцад  гьарахъ  караили  гIергъи,  Сакинат  гIела  ласряхъиб.  Урши  левси  мерличив  тIашли,  гIелавад  хIерикIули  левалри.
   ГIергъила  бархIи  савли  Ражабла  ГIялила  неш  Жавгьарат  Сакинат  сунела  уршилис  редес  ГIябдулхIямидхъали  разибиркурал  хьарбаэс  гьарракIилри.  Шила  советла  председательли  дахъал  дусмазив  узуси  Ражабла  ца  урши  ГIялицун  сайри  левси.  Ил  шагьарлизив  учIули,  гьанна  хIябал  дус  дикилри.  Шагьарлизибра  илини  исбагьиби  чебаили  вииши,  амма  шилизирси  рурсиличи  хъайчикайахъес  дигути  неш-дудешла  тилади  чекасили,  Сакинатличи  сукникьяби  бархьес  пикрибарилри.  Илини  дардли  рицIили  ургубализи  дурарухъунси  Сакинат  бегI  гьалар  сарри  чераибси.  ГIялини  рурсила  дяхI  хIисабхIедариб  виалра,  биштIаси  кIанала  удибад  къакъличи  сур-суркабухъунси  бабза  цIудара  чурили  уршила  хIер  сунечи  битIакIилри.
   Сакинатлис  шагьарлизи  ручIес  аркьуси  гьуни  гIекIилри.  Се  биалра  пикрибарес,  барсбарес  илала  я  гIякьлу  я  гьунар  аги.  Илис  шилизив  чили-дигара  мяштIвареси  урши  кьадариублири.  ГIяхIмадлис  хIякьули  гIергъи,  чис  рукьялра  илис  декIардеш  аги.  Бахъалгъунти  шилизибти  рурсбала  гIямрула  гьуни  даимбарес  илисра  чевкъулри.

                *  *  *

   ГIябдулхIямидхъала  гьарзаси  гIяйниб  абикьурси  декла  цIаличир  кIел  халати  къазан  руржулри.  Диъличибси  хьамхьа  кашинничил  черсайхъули,  цIаличи  сагали  дек  чекадилкьули,  нешла  кIелра  рузбира  дудешла  рузикьар  Умукурсумра  абархилри.  Аминатра,  гIядат  хIясибли  илкьяйда  биэс  гIягIнили  саби  или  гьанбиркули,  бекI  къухIкабуцили  рашуси  Сакинатра  къалайли  цIубдарили  лямцIдикIути  къудкъначил  савлиличибад  шичи  башулри.  Сецад  халра,  хъулир  шин  гIердиули  ахIенри.  Диъ  белхьес  чедилзути  халати  шунгри  дицIес,  делгьунти  масла  дарг-мах  дирцес,  хъали-цIа  умударес  дахъал  шин  гIягIнилири.  Нясдиубти  шин  лайхIедакIили,  пухIхIедикIахъес  шин  чябхъдарили,  гIяйнира  къапула  гьалабси  гьунира  дудешла  рузикьарли  душкиб.  Нешла  рузбани  дирцибти  даргла,  дулекIла  пукри  дарили,  делхьахъес  цIаличи  чедизур.  ХIедузахъули,  ургабси  хъа  бяхI  кабуцили  черяхIкахъибти  тIалхIяна  хурег  кабихьес  хIядурдирули,  нешла  рузбани  дуцIардарибти  шиннизир  дирциб,  деръахъес  дяхIудили  стола  чеди  умуси  полотенцеличи  гIяйдариб.  Даэсцад  шин  хили  гIергъи,  рурсбани  тавханализибси  столла  чедирад  хIяжатхIедиркути  секIал  урасиб.  Лябкьутас  хурег  кабихьес  мер  балкьаахъур.  ХIясбуллагьли,  лерилра  юртлизир  лерти  утни  учидяхъили,  столла  алав  кадихьиб.  Утни  ахIедиуси  мерличир,  кIел  уталичи  уркьли  кайхьили,  илдала  чеди  чIянкIа  бяхIяхъили,  адамтас  кабиэс  мерани  детаахъур.  ГIяхIлас  стол  кабирхьуси  гIядатра,  дурабад  бакIибтас  ахIенси,  шантас  бузахъуси  ахIенри.  Шанти  тахличи,  чIянкIала  чеди  гIянулби  кайхьили,  кабирутири.  Сакинат  уриркьуси  урши  шагьарлизив  учIуси  сайхIели,  илала  дудеш  Ражабра  сунела  гIяхIли  столла  гIела  кабалтуси  адам  сайхIели,  хурег  столличи  кабихьес  пикрибарибсири.  Лябкьути  гIягIниси  тяхIярли  хьурабарес  ГIябдулхIямидла  хъулир  лерил  секIал  хIядурлири.
  Ярга  цIикурилис  лугути  секIайчи  бетаиб.  Ургабси  хъулир  кьанила  чеди  кайхьибти  гIянулби,  юргъанти  Умукурсумли,  ца-цали  някъбани  хахамдирули,  хIясибдирулри.
   – Ишди  урегалра  буруш  умути  балали  дицIибти  сари,  –  рикIулри  ГIябидат,  жагали  кайхьибти  ваяхI  чедиахъули.  –  ВерхIэсилра  балкьаахъес  кумекбарес  жягIял  хIушара  дакIирая.  Урегал  буруш  гьанна  лебтанилра  лугули  сари,  дила  кIел  рурси  саби  лебти,  имца-имцIали  хIегасли,  халкьли  гIяйиббиру.
   – Бархьси  саби,  ГIябидат,  –  бекI  гьакIбариб  Умукурсумли,  –  урхIлайчиб  нушалара  селра  камси  агара.  ИмцIа-имцIали  лугехIе.  Се  биалра  хIебиуси  лебли  биалли,  нунира  кабирхьис.  Чис-биалра  урхIлис  ахIен  лугути,  нушала  рурсилис  сари.  Лебси  секIал  ахIерахIебирехIе,  агарси  баргес  хIейрар.  Лерил  секIал  хIясибдарили  гIергъи  Умукурсумли  ряхIятриубли  гьигьбушиб,  разириубли  пишряхъиб.
   – Гьанна  шери  рукьес  хIеруира  кьалли  ну,  –  рикIулри  ил  дукаркIули.  –  Гьанбиркуру,  ГIябидат,  хIу  хъалла  рирухIели  кьалли  кIел  хъажли  дицIибти  буруш  сарри  лерти.  Шукру  Аллагьлизи,  нушала  дурхIнасалра  гIяхIси  замана  бакIилину  хIербиэс.
   Умукурсумли  халаси  гьигь  дурабушиб.
   – Хамис  бархIи  базарличи  рукьес  хьулрикIулра,  гьанна  буруш  гIянайчиб  гIямал  бетарули  ахIен,  дахъал  цархIилти  секIалра  гIягIнили  сари.  Никельла  кроватуни  лерли  сари,  бикIар,  базарличир,  –  ГIябидатли  сунела  пикруми  ахъли  дурулри.  –  Гьанна  халкь  ца  кьямлизибад  кьацIли  букули  ахIен,  сервизуни  тIалабдирули  саби.  Шагьарла  тукентазир  илди  лер  или  бурулри,  даг  хIяйванти  хIенкьлизи  кайухIели  учибикибти  хьунул  адамтани.
   – Гьуя,  ишди  халкь  абдалбиубли  саби!  –  хъатлизи  хъат  бяхъиб  Умукурсумли.  –  Даг  беркес  кьацI  баргес  хIебирути  халкь  хIябра  уктембиубли  кьалли.  Сервизуни,  мервизуни  исули  саби.  Се  бирехIев,  ГIябидат,  цали  бируси  хIебарес  нушала  гIямал  агара,  сервизра  асес  чебиркур.  Я,  ГIябидат,  даг  дила  унра  Субалжатли  бахъ  жагаси  кIана  кIебригу  базарличибад  хили.  Нушала  цIикурилис  кьалли  икI  дебали  балбирки.
   – Дебали  дурхъали  рикIулрив?  –  хIулби  лямцIдухъахъун  ГIябидатли.
   – ШуцIали  къурушлис  саби,  –  рикIар.
   – Мекълис  гIергъи  арц  дедахъес  разирикалли,  кабуха.  Вай,  Аллагь,  ишди  гIягIнити  секIал,  дигули  хьалли  лерилра  асес  вирули  ахIен  кьалли,  –  зигаррухъун  ГIябидат.
   – Лебхис,  нуни  кIанара  лебхис,  гьалар  хъалларируси  рурсилис  селра  ахIерахIебирехIе.  Дебали  кьакьамарикIуд,  лерил  секIал  далкадиркур,  –  Умукурсум  хъули  аррукьес  ралкьаур.  –  Гьанна  хIяйван-къача  паргъатдарес  хъули  аркьяс,  гIурра  ляркьяс.  Илдани  се  лебхулра,  хIердикIехIе.
   Иличи  хIербикIули  ГIябидатла  биштIати  рузби,  селра  бикIес  хIебирули,  лехIкахъилри.  Мурулла  рузикьар  аррякьи  гIергъи,  ГIябидат  ца  бара  ряхIятриуб.
   – Аллагьлизи  шукру,  селра  мучлаагархIебариб.  ИшхIели  гIяхIси  шайтIайчи  мурдали  сари.  Аллагь,  илала  лезмилизибад  берцуди!
   ЦIябсаурхIели,  шилизиб  лебти  тухумтазивад  бегIлара  халасигъуна  ГIябдулхIямидла  дудешла  узикьар  ГIисакьадира,  хIябалра  кьариганра,  кIелра  ГIябидатла  рузбала  муйлира  тавханализи  кабиилри.  Сакинат  ураркьес  лябкьутачибра,  илди  бакIайчи  хIерли  кабиибтира,  я  хIурматлизиб  я  ламус-хатирлизиб  гIелахIебулхъуси  кьамла  адамти  сабри.
   Заклизир  зубарти  чедиандиубхIели,  ГIябдулхIямидхъала  халати  мигла  къапу  кьяли-кьяйчил  гьаргдарили,  ГIялила  Ражабла  кьамлизибадти  адамти  бухIнабухъун.  Ражабла  халал  узи  Басир  лебтасалра  гьалав  вашулри.  Бисмиллагьи  рряхIманил  рряхIим  или,  илдани  тавханала  унабурхI  ахъиб,  мякьлавад  вашули  ХIясбуллагьли  илдас  гьуни  чебиахъулри.  ГIябдулхIямидла  тухумти,  утначибад  ца  бара  ахъванбиубли,  бакIибтас  гьунибаиб.  Илдас  кабиахъес  мер  ГIябдулхIямидли  столла  алав,  чучи  бяхIчиси  шайчиб,  чебаахъиб.  Улкьайтала  ургар  бяхIлизирти  кьасурбачи  кайхьибти  шишала  лампаличилти  хIябал  чирагъли  хъали  шалабирулри.  Бизили  тIемдикIути,  зярхIти  диъбала  кьумуртира  хинкIала  сукрумира  ХIясбуллагьлира  Амирбеглира  бакIибтала  гьала  кадихьиб.  Сунела  хъулив  бегIла  халаси  мурул  адам  сайхIели,  хурег  кабихьили  гIергъи,  Амирбегра  халатачил  варх  столла  гIела  кайиб.  Сунени  вирусигъуна  кумекбирули,  архилри  урегал  дусцун  виубси  ГIябдулкьадирра.
   БакIибтани  бисмилла  бирули  ахIенри.  Илдачи  хIербикIули,  лехIкахъилри  ГIябдулхIямидла  тухумтира.  Ахирра  сай  кайибси  уталичивад  айзур  бакIибтазивад  гIямрула  халалгъуна  ГIялила  Басир.  Илини  къалабахIейкIули  гъай  дехIдихьиб:
   – ХIушала  хурегуни  дебали  бизили  тIемдикIули  сари,  амма  нуша  иша  дакIнила  мурад  илдала  тIем-тIягIям  багьни  ахIен.  Нушала  уршира  хIушала  рурсира  дебали  цалис  ца  балбикести  жагьилти  саби.  Аллагь  икьала  виалли,  илдала  дебали  жагаси  хъалибарг  бетарар.  Нуша  иша  дакIнила  мурад  нушала  ГIялира  хIушала  Сакинатра  ца  хъалибарг  бетаахъес  ибси  пикри  саби.
   ИлхIели  унзала  гIелар  тIашси  ГIябидатли  тIама  ахъбариб.
   – Гьай  аман,  рурси  рахъ  риштIали  кьадин,  цархIил  кьалли  нуша  кьабулхIедикес  багьана  агара.
   ГIисакьади  ургаухъи,  гIур  гъайахъес  ГIябидат  хIератур.
   – Ца  гъай  ахъмабурцид,  ГIябидат.  КьапIа  игьубхIели  кахIерикибси  рурси  сунела  мерличир  риалли,  жагали  бирар.
   – ХIера,  ишди,  нуша  хIушачи  дакIнила  бикьруми.  Ма,  хIела  някъбази  дуца,  ГIисакьади,  ишди  кам-хъяш  секIал,  –  ГIялила  Басирли  хIунтIена  явлухъла  бергараг  гьабуциб.
   – Бисмиллагьи  рряхIманил  рряхIим!  Гъану  авра  сягIятлизиб  бегIлара  гIяхIси  сягIят  цугбикаб.  Ма,  ГIябидат,  дуца  ишди  секIал,  я  гIур  ца  гъайалра  майрид.  –  ГIисакьадини,  Басирла  някъбазибад  сасили,  бергараг  хъули  рухIнарухъунси  ГIябидатлизи  бедиб.  ГъайхIеили,  ГIябидат  мурул  адамти  кабиибси  хъулирад  дурарухъун.  БакIибтани  къалабахIебикIули  бисмилла  бариб.  Дербентла  хIунтIена  чягъирли  стаканти  дицIиб,  ца-ца  держиб.  БакIибти  бахъхIи  хIебуили,  хъулибад  дурабухъун.   Гьаргалар  тIашси  ГIябидатлизи,  тIашванизурли,  ГIялила  Басир  гIяшли  гъайухъун:          
   – Гьанна,  ГIябидат,  мурул  адамтала  хIянчи  таман.  ХIуша  хьунул  адамтани  дирути  сари  лералти.  Чудни,  арху-лерхути  жагали  бекIдарая.  Лерилра  алавдакIили,  шанти  мяштIбиэси  мекъра  бирехIе.  Лерилра  дирути  гIяхIси  сягIятличир  цугдикаб.
   – Баркалла  хIедра.  Аллагьла  кумекличил  лерилра  далкадиркур,  –  бакIибти  гьуниббалтули,  гIядатлидиубти  гъай  дурулри  ГIябидатли.
   БакIибти  арбякьи  гIергъи,  ГIябдулхIямидхъала  тухумти  сагали-стол  алав  учибикиб.  Мурул  адамтачил  барх  кабиэс  бакIиб  хьунул  адамтира,  ХIясбуллагьра,  нешла  мякьла  кайилри  ГIябдулкьадирра.  Илдачил  барх  кабиэс  Сакинатра  Аминатра  хIебакIиб.  Мурул  адамтала  урга  жагьил  рурсби  кабиэс  балбикибсилизи  цалилра  халбирули  ахIенри.
   Ражабхъала  савгъатуначи  дудешла  рузикьар  разириуб.  ГIярбукIла  устнани  дарибти  цIуб  арцла  кулеха,  тIулека,  хъябличи  биршуси  рахаж  ва  урцIли  жагати  сарри.  ЦархIилтас  никIалай  арцла  ца  къурушцун  кабирхьухIели,  Сакинатлис  шел  илдигъунти  къурушми  кайхьилри.  Гелешмешличи  ва  илала  бегIтачи  гIяйиббарес  чинабалра  мер  аги.


                *  *  *

   Лерилра  илди  аварали  Сакинатличи  сегъуналра  асар  бирули  ахIенри.  БакIибти  арбукьяйчи  сунела  хъули  кариили  ручIули,  илини  ца  чирагъ  набтла  бигуб.  Гьалабил  бархIи  бехIбуцибси  «ХIябал  мушкетер»  байхъайчибра  имцIали  белчIи  таманбариб.  Жузлизирти  гIямру  хIякьикьатлизир  лерти  гIямруличирад  дебали  гьарахълири.  Жузани  Сакинатлизи  селра  гIеббурес  дирули  ахIенри.  Ражабла  ГIялис  шери  хIерукьес  илини  сегъуналра  багьана  баргес  рирули  ахIенри.  ХIякьяс  рикIалра,  иличи  я  неш  я  дудеш  лехIхIебилзи.  Илис  Сакинат  редахъес  разииркулри  Амирбегра.  Жагьилтала  ургав  левси  тухум  ва  къакъбяхъ.  Умукурсум-адайла  Амирбег,  селра  хIейкIули,  шантала  гIядат  хIясибли  сунечи  хъарти  дирули,  лехIкахъилри.
   Дубуртазиб  илгъуна  гIядат  биалра,  цайналра  чехIеибси,  цайналра  гъайхIеибси  уршилис  шери  рукьес  Сакинатлис  дигули  ахIенри.  Сунени  жузазир  дучIутигъунти,  бацла  шалалиур  уркIи  тимхъбикIахъути  гьунибаъниби,  дигайли  ламдикIути  кагъурти  илис  дигули  риалра,  гIямрулизир  илди  кьадардиубли  ахIенри.  Илгъуна  гьуйчиб  бегIгьалабси  ганз  сунени  кацIес  илини  сеналра  хIерири.  Сунела  багьа  илини  ахъли  кьиматлабирулри.
   Савли  шичи  рякьунхIели,  гIинизла  мякьлаб  юлдаш  рурсби  цугбикиб.  Лебтанилра  Сакинат  мубаракрирулри,  гIяхI  сягIят  биаб  или,  ахъли  гъайбикIулри,  амма  Сакинатла  кIана  хъямбарес  чилилра  пикрихIебариб.  Иличил  юлдаш  рурсби  Аслиматличилван  гьамадли  вяшбикIес  бирули  ахIенри.
   Гьар  сунени  бируси  Сакинатли  юлдаш  рурсбачибра  гьамадли  барес  рирусири,  илини  бурибси  ца  гъайли  рурсбала  дахъал  гъай-мез  гIейкIутири.  Рурсби  разиагарли  чула  ургаб  гъайбикIухIели,  язихъ  сай  илис  викибси,  илини  чи-дигара  вяркъес  рирар,  бикIули  бири.  Илкьяйда  пикрибикIухIели,  сари  ряркъесил,  сунени  вяркъес  хIериэсил  урши  илис  кьадарвиахъесра  рурсби  хьулбикIули  бурги.  Мурталра  Сакинат  чучирра  гIяхIси,  сарерхурси,  гIяхIил  ручIуси,  рархьси  сари  или,  чузи  саби  рурсби  мукIурбакIес  бирули  ахIенри.  Сакинатла  пикрумас,  кьасанас,  тIабигIятлис  бархьси  кьимат  кабатес  илдани  хIебирулри.  Гьанна  илис  шилизивра  бегIла  гIяхIси  урши  кьадариублири,  иличибли  бахъла  пикрумазиб  Сакинатла  багьара  гIяхIцадла  кьадар  ахъбиублири.  Сунечил  бетаурсилис  гьанналис  бархьси  кьимат  кабатес  Сакинатлира  рирули  ахIенри.  Сари  разирирусил,  пашманрирусил,  серикIусил  балули  ахIенри.  Илала  хIилизиб  бургъули  лебри,  дахъал  наслубазиб  дигай  агарли  хъалла  биубли,  гIур  жагати  хъали-цIа  дарибти  хала  нешанани  бузахъуси  шантала  гIядат.  Ил  гIядат  хIясибли  Сакинат  вяшрикIулри,  сунени  сагаси  селра  пикрибарес  рирули  ахIенри.  Хала  нешла  бируси  духъутIа  вавнар,  духъяна  чурмар  кIанара  чебяхъили,  шичи  дурарухъунси  илис  гIелабад  хIербикIути  хьунул  адамти,  уршбала  нешани,  гIяйибри  кьандиубра  или,  ил  бархIи  савли  пикрибухъун.  Жагьилтаниван  ахIи,  халатани  ил  сунечи  сари  рирхусили,  гIяхIти  хъали-цIа  дарес  дигусили  чериулри.  Илала  уркIилизиб  бургъуси  ташмишрикIнила  бурям  чилилра  чехIебаиб.
   – Агь,  рахъ  дебали  уктемриубли  хIериалли?  –  дигIянали  гьимилибиркьулри  ил  хIейгахъути  рурсби.  Ражабла  ГIялис  Сакинат  ураркьниличила  лебилра  шантани  балулри.

                *  *  *


   ГIялила  Ражаб  авцIанну  авра  ибил  дуслизив  дявтазивад  чарухъун.  Ил  алгъай  някълизивад  вяхъилри,  ца  бара  кумеклис  тIулби  вяшдарес  вирули  виалра,  лебилра  някъ  хIебузанбиублири.  Бухънабира,  хьунул  адамтира,  халахIебаибти  хъяшнирацун  лебалси  шилизив,  чарухъунмадан,  Ражаб  сельсоветла  председательли  катур.  Гьанна  гъану  хIябра  дус  ил,  ца  хIянчиличив  варсхIейубли,  узули  левалри.  Сунечир  вецIал  дус  риштIаси  Жавгьарат  илини,  унра  шилизирад  гьарритIи,  кибсири.  Илдала  ца  урши  ГIяли  ахIенси,  гIур  виштIаси  ахIекIуб.  Хабарла  исбагьи,  уктемси  Жавгьаратли  лерилра  сунела  диги  уршилис  харждариб.  Шантани  бакьесли  ахъли  хIерикIули,  сунези  сарицун  рикIули  риалра:  «Ну  сарра  гIе,  ну  ахIи  чи  рирусира?»  –  или,  Жавгьаратли  гIямру  деркIиб.  Шалдала  шантани  ралухIейчирад  илини  къиянна  хIянчи  барибси  ахIенри.  Сельсоветла  хьунул  сархIели  бурги,  селрацад  багьуди  сунела  лебхIебиалра,  дахъал  дусмазиб  илини  шила  библиотека  бузахъулри.  Ил  мурталра  умули,  жагали  регIриубли  рашусири,  гIядатла  хIяйван-къачаличил  хIянчи  дирухIелира,  шантала  мекъ-бялгIяхIелира.  Хъумала,  мурала  декIти  хIянчи  Ражабли,  илала  тухумтани  цайналра  иличи  хъархIедикахъиб.  Рахъ  сунес  дигули  кибсихIели  рурги,  ГIялила  Ражабли  сунела  цIикури  ахIерли  хIеррирусири.  Лерилра  дусмазирра  шантани  булан  Жавгьарат  цIикуриван  чериулри.
   Селалра  агри  хIебагьурли,  сегъуналра  къиян  кахIебихьили,  халаваахъиб  илдани  урши  ГIялира.  Школализив  ил  ца  мадарли  учIусири.  Дудешла  хIурматбирули,  учительтани  гIяхIил  учIусилизи  халирусири.  ГIямрулизив  ГIяли  чилилра  цайналра  гапхIериб  виалра,  цайналра  ил  чилилра  гьимра  хIевкIахъиб.  Илизи  се  биалра  барахъес  тиладиулхъуси,  се  биалра  хIебарили,  или  гIяйиббируси  чилра  хIейуб.  Сунени  селрацад  къиян  хIебарили,  неш-дудешла  хIурматла  шалалиув  халаваиб.  ГIяли  гьарахъси  шагьарлизив  тухтурла  курслизив  учIули  сай  или,  шантани  багьурхIели,  лебтанилра  ил  гIядатла  секIалван  кьиматлабариб:  «Ражаблара  Жавгьаратлара  урши  хIевчIули,  гIур  чи  учIуси  итцад  халаси  шагьарлизив?»  Заклизи  арцурли,  ГIялини  илабад  касили  зубари  халра,  Шалдала  шанти  уркIхIебулхъи.  ГIе,  ил  сельсовет  Ражабла  урши  сай.  Илини  кахIесили,  гIур  чили  касес  вирара  заклизибад  зубари.  Дудешлис  бируси  хIурматла  гьалав  сай  ветхIехъес  багьандан,  ГIялис  дебали  дахъал  секIал  дарес  гIягIнилири.  Ил  биалли  се  биалра  барес  ахIенну,  бекIлизиб  пикрибаресра  хьуликIули  ахIенри.  Ил  сунела  гIямру  сунени  дуркIусиван  ахIи,  урхIла  гIямру  сунени  сен  биалра  чераркусиван,  гьар  бархIи  хIерирулри.
   Шагьарлизибра  ГIялини  рурсби  чебаили  вииши,  биалра,  неш-дудешли  ибси  барили,  илини  гIяхIси  рурсиличи  хъайчикайэс  гIягIнисилизи  халбарилри.  Лерилра  дирути  сунела  бутIакьяндеш  агарли,  шилизибси  гIядат  хIясибли  детерхайчи  хIерли  кайилри.  Дигай  илис  хъяшнала  хIязгъуна  секIал  сари  или  гьанбиркулри.  ГIяли  илкьяйда  уркIиагарси  виъни  ил  хIелуси  Сакинатли  ахIенну,  ил  гIяхIил  валутанира,  сунела  неш-дудешлира  бархли,  балули  ахIенри.
  Шалдала  шилизи  даргала  театр  лябкьнила  хабар  кIел  жумягIра-сера  халкьли  цализи  цали  бурулри.  БархIи  ахъайчи  колхозла  мура  удули  бамсурти  шанти  бархIехъ  театрличи  хIербикIес  хIядурбирулри.  Лебталалра  абзурли  хъалибаргуни  булан  бархIехъла  хIянчи  жявли  тамандиахъес  дигули  абархилри.  Шалали  лебалли  хIяйван-къача  учидяхъес,  театрличи  жагали  бегIбиубли  букьес  хIядурбирулри.
   Нешлира  Аминатлира  хIяйванти  паргъатдарайчи,  диъ  белхьахъесра  сабур  хIебарили,  Сакинатли  хинкIи  адушиб.  Хурегла  тIем-тIягIям  хIебагьурли,  гьалакли  букун.  Кьям-кIуцIул  ибгиб.  ГIябидат  сецад  гьалакли  риалра,  хъали-цIа  нясли  датурли,  сеналра  дурарулхъуси  ахIенри.  Илини  сунела  рурсбира  илкьяйда  бирахъес  бурсибарилри.  Дудеш,  гумайлизи  аркьулра  или,  лебтасалра  гьалав  хъуливад  дураухъун.  Илра,  гьайгьай,  мурул  адамтачил  варх  клублизи  аркьусири.  Театр  колхозла  харжличиб  бирусири.
   Сакинатли  бухъутIа  кIана  кьанилизибад  дурасиб.  Райличир  салубар,  цIябли  хIунтIена  хIева  чегьур.  ХIевала  рангла  кьячIуби  ахъти  дабрира  иличи  дебали  далдикилри.  ЦIудара  архIяван  лямцIдикIути  гъез  илини  гIела  бекIличи  шпилькабачил  дебадариб.  Гъез  илцадра  дахъал  сарри,  илдазибад  бекIла  гIелаб  гIурра  ца  бекI  бетаурлири.  Юлдаш  рурсбани  жиайчи  ил  ралкьаурли  хIядурлири.  Мурталраван,  Аслимат  ралкьаайчи  рурсбас  гIяхIцадхIи  хIерли  кабиэс  чебикиб,  биалра,  илди  клубла  гьала  баибхIели,  гIяхIил  цIябдаили  ахIенри.  Клубла  унзала  гьалала  бухIна  ахIебицIахъниличи  бачабархибти  хъяшнани  бицIилри.  Ца  шайчиб  дукаркIули,  масхуртани  бугьули,  шила  жагьилти  тIашлири.  Жагьилтала  ургав  Сакинатли  бусягIят  ГIяхIмад  ХIяжикьурбанович  хIисабвариб.  Ил,  хIулби  черхIейсули,  жагали  регIриубси  Аминатличи  хIерикIулри.  Илав  сунела  гелешмеш  варгес  Сакинатла  хIулби  умцIулри.  Ахирра  клубла  унзаличивад  гIяхIцад  гьарахъли  тIашли  ил  чеиб.  Сегъуна  сабил  ихтилатлизи  вархили,  ил  Сакинатла  шайчи  хIерра  викIули  ахIенри.  Сакинатла  уркIилизи  буцIарси  секIал  къячбикибсиван  биуб,  ГIяхIмадличира  Аслиматличира  ил  кьяскариуб.  ГIеларти  бурхIназир  байрамличиван  хIерли  кариибси  театрличила  илини  хъумартур.  Жагаси  дуцIрумла  бархIехъ  дирихьма  буцибси  гIебшниличи  шурбухъун.
   Тетрадьлизи  чула  уми  лукIули,  унзала  гьалар  тIашси  шалати  гъезла  регI  хьунул  адамли  лебилра  рурсби  клублизи  абацIахъиб.  Байхъала  сягIятли  гьалаб  шила  мижит  бируси  халаси  хъали  гарчли  шантани  бицIиб.  Халкь  кабирахъес  хIядурдарибти  мерани  лебтасалра  диули  ахIенри.  Хъулирад  дарх  хибти  диштIати  утнани  скамейкабазибад  азадси  мер  бицIахъиб.  Школала  гIямрула  уршби  цIубли  бакибси  бяхI  нясхIебарес  дабри  чердатурли  улкьайтала  кьасурбачи  кабиилри.
   Ахирра  спектакль  бехIбихьиб.  Сцена  вецIлихъла  шел  чирагъли  шалабарилри.  Халкьла  гьала  граждан  дергъла  игит  Багъатирла  ГIялибег  дураухъун.  Сакинатли  сценаличиб  селра  чебиули  ахIенри.  Чуйна  сунела  гелешмешличи  хIерризалра,  сари  чехIериули,  ил  сценаличи  хIерикIулри.  Мякьла  кариибси  Аслиматличи  хIерризурхIели,  цаличи  ца  хIербикIути  гелешмешуни  чебиулри.  Сакинатла  гьав  буун.   Спектакль  анцIбукьун.  Ил  байхъала  хIебиубли  лебалли,  рурсбази  селра  хIеили,  чисалра  диргала  хIерухъесли  клублизирад  дурарухъун.  Сакинатлис  гьанбиркулри,  сунес  гIелавад  ГIялира  лявкьян  или.  Клубла  мякьлабси  кьакьализир  ил  гIяхIцадхIи  хIерли  калун,  амма  клублизивад  чилра  дурахIевхъун.
   Лебилра  шантира  илдачил  барх  сунела  бегIтира  клублизиб  лебалри,  бацIси  юртлизи  чаррухъес  Сакинатлис  дигули  ахIенри.  Ил  чула  юртла  мякьларад  рикили,  шила дубларяхI  гьайриуб.  Чили  биалра  ишар  хIисабраралри,  Сакинат  абдалриубсилизи  халрири,  шила  дура  ребшес  илис  багьана  аги.  Илини  сунела  баркьуди  иргъули  ахIенри.  Амма  илис  клубла  бухIнабван  ахIи,  шиличи  бяхIчиси  дубурла  бяхIлизиб  гьамадлири.  Дердесли  ахъдаибти,  дугила  хIябцдешли  шинкIадарибти  кьарлизи  кариили,  Сакинат  ца  белгиси  секIайчила  пикририкIес  рирули  ахIенри.  ТIабигIятлизиб,  паргъатси  дугила  лехIдешлизиб,  сунела  гъузгъалдиси  уркIи  паргъатбарес  дигулри.  Алавчар  биалли  жагаси  дуцIрумла  дуги  сабри.  ИмцIа  байхъала  бацла  мява  дайзаклизиб  шявли  шалати  зубартала  ургаб  куртIбикIулри.  Ца  аги  бяхъили  дучIути  цIурцIбала  тIамали,  дугила  лехIдеш  тамашала  макьамличи  шурбалтулри.  Вава-кьарла  тIемси  гьавали  уркIила  гьав  ахъбурцулри.  Ил  жагадешра  сарра  Сакинат  цуннири.  Селра  барсбарес  ахъри  агарлири.  Се-биалра  сагаси,  гIяхIси  пикрибарес  хIерирулри.
   Клублизибад  дурабухъунти  шантала  гъайла  тIамали  рурсила  белгидеш  агарти  пикруми  къябаиб.  Нешлис  гьалар  сари  хъули  раэс  дигули,  ил  гьалакли  шилизиряхI  гьайриуб.
  Нешли  ил  хъулир,  чирагъра  абалки,  жузли  ручIули  раргиб.
   – Илди  жузани  абдалрируд  хIу,  марли.  Лебилра  шанти  клублизибхIели,  се  жузи  дирути  хIела  дучIути?  –  пурхуррухъун  рурсиличи  ГIябидат.  Амма  нешлира  рурсилис  секьяйда  кумекбирусил  балули  ахIенри.
   Нешла  гъайличи  Сакинатли  пикри  бяхIчихIеиб.  Русес  гьанкI  агархIели,  сагали  «Анна  Каренинази»  мурхьрикиб.  КIел  жумягIли  илала  мекъличи  бегIти  хIядурбикIулри.

                *  *  *

   Сунела  левси  ца  уршила  мекъ  биубцад  шадси,  сахаватси  бетааахъес  дигулри  ГIялила  Ражаблис.  Илини  мекълис  белгьес  хIябдусан  бугъа  церхьбарилри.  Дербентлизирад  кIел  чарма  чягъирла  килри.  Бахъал  сунела  гIяхIли,  балу-бирханти  мекъличи  жибарилри.
   Ражаб  бегIлара  мискинси,  бегI  гьалаб  колхоз  гIеббуцибтала  кьамлизивадсири.  Шилизиб  маслара  мулклара  хужаимтили  калунси  наслула  ГIябдулкьадирла  ГIябдулхIямидла  рурси  илала  уршилис  лугули  риъни  шилизиб  Ражабла  хIурмат  лебнилис  бикьри  сабри.  Уршилис  жагаси,  гIяхIси  рурси  кьадарриахъес  Жавгьаратлисра  дигулри.  Суненира  дахъал  жузи  хIеделчIун  риалра,  уршилизира  жузи  делчIахъес  хIериуб  риалра,  жузи  дучIути  илис  мурталра  гIяхIбилзутири.  Бабзси  жуз  шайубуцили,  бухъяна  чурила  регI  рурси  ургубализир  цугрикиб  или  уршили  бурибхIели,  ил  Сакинат  риъниличи  Жавгьарат  бусагIят  шакрикиб.  Гьар  шайчирад  гаприрули,  ил  ураркьахъес  уршилизи  тиладирикIескарииб.  Гьаман  дунъяличи  вяргIибси  уршила  уркIилизиб  сегъуна-биалра  гъира,  цIа  алкахъес  неш  хьулрикIулри.  Урши  сунела  дудешличи  мешуси  ветаахъес  багьандан,  ил  се-дигара  барес  хIядурлири.  Илис  сунелагъунти  хъали-цIа  уршилара  детаурли  дигулри.  Ражаблара  Жавгьаратлара  биалли  хабарли  дурести  дигайра  жагьдешра  лертири.
   Сельсоветлис  базли  гьачам  биалра,  сунела  къулукъуни  бекIдарес  багьандан,  районнизи  вашес  чевкъулри.  Шалдала  шилизивад  районнизи  Жавгьаратхъала  шила  мякьлабси  гьуйчивад  аркьусири.  Азирлим  урчIемдаршлим  авцIанну  авра  ибил  дусла  хIебла  ванаси  савлилизив,  дунъя  цIябли  лебалли  айзурли,  Ражаб  районнизи  укьес  дуравхъун.  Къалайли  цIуббарибси,  лямцIбикIуси  къудкъара  гIелахъили,  гIинзирад  чаррулхъуси  рурси  унра  шила  мякьлабси  гьуйчир  Ражаблис  цугрикибхIели,  дубуртала  гIелабад  берхIи  ахъбиубли  ахIенри.  Рурсила  берхIиван  шалати  дяхIра,  дугиван  цIудара  хIулбира,  сагаси  бацгъунти гъярцIа  нудбира  хIясибдарибси  илини  сай  районнизи  укьес  гьалакикIуси  виъниличила  хъумартур.  Исбагьи  рурсилизи  гъайэс,  салам  бедес  илини  хIейуб.  Бузуси  някъли  ургьур  тямхъбарили,  лебси  мерличиб  сунела  урчи  тIашаиб.  Кункли  ганзрикIуси  рурси  кьячIикIла  гIелар  ретахъайчи,  илис  гIелавад  хIерикIули  калун.  ГIур  урчи  багьлали  башахъули,  илис  гIелавад  гьайвиуб.  Ражабли  рурсилизи  гъайхIеиб.  Сунес  гIелавад  хIерикIуси  урчила  мурда  чеваэс  я  рурси  гIела  ласхIеряхъиб.  Гьарахъливад  хIерикIули,  Ражабли  рурси  сунела  къапулизи  рухIнарухъайчи  хIерличил  гьунирратур.  Рурсила  жагадешли  хIяйранварили  шилизи  ухIнаулхъухIели,  урчиличивад  кацIесра  илини  пикрибарили  ахIенри.  Урчиличи  мурдали  чедивад  уди  хIерикIули,  шила  кьакьализив  гIяхIцадхIи  кали  гIергъи,  сай  арукьес  гIягIнили  биъниличи  шакикиб.  Ил  бархIиличивад  вехIихьили,  Шалдала  сельсовет  шилизивван  ахIи,  имцIали  унра  шилизив  дакIуулхъулри.  Ражаб  бархIи-ургали  яра  гьар  бархIи,  шантази  чехIеахъес  багьандан,  цIябли  лебалли  шилизивад  дураулхъулри.  Сунес  рурси  цугрикибси  дякьличив  шала  каргъес  гьалав  дакIувирулри.  Рурси  шичи  ракIалри,  ил  сунела  хъули  сараайчи  гьурахъли  гIелавад  вашули,  гьунирралтулри,  гIур  сунела  шилизи  чарулхъулри.  Ил  шинничи  хIеракIалри,  шила  кьакьакад,  рурсила  къапула  мякьлавад,  урчиличи  мурдали  лагра  катхIелра  вашулри.  Рурси  биалли  я  улкьайлизирад,  я  къапулизирад  гьаррикIули  ахIенри.  Ил  чераэс  хIебикили,  гIур  бареси  хI****ули,  чуйнара  Ражаб  сунела  шилизи,  ав  хIебикибси  бецIван,  вамкьурли  чариуб.  Илкьяйда  кIел  базцад  ардякьун.
   Чили  биалра  дебаварили  вигьи  катурсиван,  урчила  къакъличи  кайибси  Ражаб  кьакьализив  дакIувиалри,  унра  шанти  къапулизибад,  улкьайтазибад  гьаббакIили,  гъайхIейкIуси  урчила  мурдачибад  дукаркIулри.  Ил  халкьлизивад  урузкIули,  адаббилзули  виалра,  ила  хIекIили  уэс  вирули  ахIенри,  сунела  къуллукъличилара  чизилра  бурес  вирули  ахIенри.  Пирла  алав  маллаван,  даим  исбагьила  хъалл-алав  ласикIулри,  вамсурли  гIергъи,  чизилра  селра  хIеили,  сунела  шилизи  чарулхъулри.  Ахирра,  рурсила  нешла  сабур  каберхур.
   Дирихь  зумаси,  вязбикIуси  хIебла  савли  рурсила  неш  колхозла  хIянчиличи  дурахIерухъи  лералри.  Илини  къапула  гьалав  заблиув  тIашси,  чиналра  укьес  гьалакхIейкIуси  урчила  мурда  хIясибвариб.  ГъичIхIедухъахъес  къайгъибирули,  къапу  абхьиб.  Урчила  мурда  ухIна  ацIахъес  живариб.  Ил  урчиличивад  кацIиб,  урчи  гIеббитIи,  тянишли  ахIенси  азбарлизи  ухIнаухъун.  ГIяхIял  гIярмицла  шалбар-хIева  чевлири,  бекIличиб  белсунси  гулила  ушанкIа  кьапIа  сабри,  кьяшмачир  – лямцIдикIахъули  умударибти  хурумла  чакма.  ХIебузуси  алгъай  някъ  гIерсахъибси,  чедибси  хъапIацун  бетелгIунси  кительла  уди  дигIянбарили,  михъирличи  гъяжбарилри,  бузуси  някъли  илини  ургьур  буцилри.
   Ражаблис  къапу  абхьибси  хьунул  адам,  дахъал  салубар  цIяба  рангла  хIевачерлири,  бекIличиб  биалли  андаличи  цIуб  арцла  рахаж  баршибси  рангла  архIяла  кесекуназибад  барибси  чуткъа  лебри.  Удила  гьарзаси  хьанцIа  чIянкIила  шалбар  хIеваличибра  гIяхIцадла  бухъяннири,  цун  кьяшмачи  резинна  калошуни  чегьурлири.  Илала  дяхI  Ражаблис  сунес  чераэс  дигуси  рурсилайчи  мешудикиб.  Амма  ил  селра  хIейкIули  лехIкахъилри.
   – ХIуни  иш  хъали  чила  сабил  балулрив?  –  хьарбаиб  хьунул  адамли,  къапу  гIекIили  гIергъи  Ражабличи  дугьарилзули.
   – ХIуни  бурадли  балас,  –  гIяхIялла  гъай  адерхур.
   – Бигьен  къярдализи  урчи.  Итди  гIямзиларти  кьарра  кайхьа  дергахъес.  АцIи  хъули.
   Хьунул  адам  гьалар  рашули,  Ражаб  кIиибил  дерхIличи  чевяхIухъун.  Илди  кIелра,  гьаргалабси  тахличи  кахIебиили,  анкъила  хъули  абацIили,  унза  чекавкьун.  Хъали  цIяблири.  Гьаргала  хIербикIуси  биштIаси  улкьай  ахIенси  шала  башеси  мер  аги.  Хьунул  адамли  гIяхIяйс  кайахъес  ута  чебаахъиб.  Илала  гьала  биштIаси  стол  битIсакIиб.  Бара  гьалабван  берцIибси  анкIила  бетIула  кьацI,  чумал  бутIабарили,  кьумурлизи  кабихьиб.  БутIнадбарили,  мазала  нусира  биштIаси  сукурализи  кабихьиб.  Анкъилар  улкули  лералти  гантуразирад,  цегъни  гьардакIахъили,  сагали  берцIибси  кьацI  дурабитIун.  Ил  мякьлабси   цIуннала  чеди  бяхIяхъибси  чIянкIиличи  кабихьиб.  ГIур  сарира  биштIаси  уталичи  гIяхIяйчи  ряхIчили  карииб.
   – Наб  ЦIибац  бикIар,  –  иб  илини  гъайхIейкIули  кайибси  Ражаблизи.  –  Дергъ  бехIбихьибхIейчирад,  ну  иш  колхозла  председатель  сарра.  Дила  хъулив  мурул  адам  агара.  Муруллара  ца  уршилара  цIудара  кагъурти  дила  кьанилизир  сари.  Левалси  ца  урши  дявтазив  ургъули  сай.  Наб,  хIу  чи  сайрил,  сен  гьаман  дила  юртла  алав  ласикIусирил,  багьес  дигулра.
   – Иш  юртлизир  жагаси  рурси  хIеррирули  лерни  балухIели,  юртла  алав  вашусира.
   – Ил  рурси  чила  сарил,  чи  сарил  хIуни  балулрив?
   – Гьанна  балулра.  Колхозла  председатель  ЦIибацла  рурси  сари.
   – Илис  чи  бикIарал  хIуни  балулрив?
   – ХIуни  бурадли  балас.
   – ХIу  чи  сайри  гьатIи?
   – Гьанна  хIябал  баз  Шалдала  шила  советла  председатель  сайра.  Авал  баз  гьалав  дергълизивад  чарухъунсира.  ХIуни  чебиуливан,  дила  алгъай  някъ  вайли  бузули  саби.  Илбагьандан  хъули  вархьибсира.  Наб  Ражаб  бикIар,  ГIялила  Ражаб.
   – ХIед  Ражаб  бикIни  дебали  гIяхIсигу.  ХIу  кьалли  абдал  ахIенри.  Сен  абдалла  гIердирулри  хIуни?  Дила  юртла  алав  ласикIули  се  барес  дигулри  хIед?
   – Иш  юртлизирси  рурси  рагьес.  Иличи  хъайчикайэс.
   – Хъайчикабирути  хъулрала  алав  ласбикIули  хIебирар  кьалли.  Сукникьябира  бархьили,  мекъра  барили,  хъайчикабирули  бирар  адамти.  Ил  секIал  хIуни  хI****усив?
   – Балуси  саби,  амма  наб  гьала-гьала  рурсила  уалра  багьес  хIяжатли  кьалли  сукникьяби  бархьес  багьандан.
   – Рурсила  у  багьес  хIед  хIяжатдеш  агара.  Илала  гелешмеш  тев,  дургъбазив  ургъули.  Ил  вархькатурли,  дила  рурси  хIед  шери  хIякьян.
   – ХIеракIалра,  наб  ил  ца  чераэс  биалра  дигулра.
   – Чераэс  ил  хIед  гьавала  пагьливан  ахIен.
   ГIур  буреси  хIебаргили,  ЦIибац  лехIкахъиб.  КьацI  бизили  тIембикIулри.  Ражабли  касили  камси  кьацIра  нусира  деркун.  ГIур  илини,  селра  хIейкIули,  бекI  гIяшбуциб.  ЛехIкахъилри  ЦIибацра.
   Хъули  айцIахъухIели,  ЦIибацлис  сунени  хIелуси  жагьилличи  рехIризес,  ил  уруз-урухварес,  гIур  сунела  юртличи  гъамхIейэсли,  илис  хIейгибизахъес  дигусири.  Ражаб  биалли  селра  хIейкIули,  бекIра  хъухIкабуцили,  лехIкахъилри.  Гъай  хъумартурсигъуна  гIяхIяйчил  гъай  даргес  ЦIибацлира  рирули  ахIенри.  Илди  кIелра  лехIкахъили  гIяхIцад  замана  арбякьун.  ГъайхIейкIуси  гIяхIяллис  се  бирусил  гьанна  ЦIибацлира  балули  ахIенри.  Ил  я  айзурли  аркьули  ахIенри,  я  кайили  илала  буруси  аги.
   – Гьанна  ну  конторализи  аркьулра,  –  сабур  каберхур  ЦIибацла.
   – ХIебиалли,  нура  аркьяс,  –  Ражаб  айзур.  Багьлали,  сабурличил  ганз  кайцIули,  ЦIибацлис  гIелавад  хъуливад  дуравхъун.
   Илала  гIергъира  Ражабли  унра  шилизи  сунела  архIяби  камхIедариб.      Иличила  шантани  ва  унра  шантани  дукелцIиличил  хабурти  дурес,  бекIлил  хIедарибтачилара  масхурти  дурес  бехIбихьиб.  Дигай  дихьибси  адам,  сунени  дирутачи  сай  шакхIеркули  виалра,  цацахIели  алавтани  мехIурван  хIисабвирули  бирар.  Марлира,  Ражабла  дирутира  имцIали  мехIурсилайчи  мешулири.  Унра  шилизив  ил,  сунела  бяхIцIа  урчиличи  мурдали  вагьарирулри.  Паргъатси,  дарибти  дахъал  хIянчили  бамсахъурси  бухъна  урчи,  Ражабличибра  имцIаси  сабурличил  сунела  къакъличивси  мурдара  сабира,  рурси  шичи  дурарухъайчи  хIерли  буулри.  Рурси  дурарулхъниличи  умут  бердибхIели,  Ражабли  юртла  гьалабад  кьакьакад  урчи  кIина-хIяйна  лаг-катхIел  ласбирулри,  гIур,  чизилри  селра  хIейкIули,  сунела  шилизи  чарулхъулри.
   Уктемси  председатель  ЦIибацла  рурсили  Ражабличи  пикрира  бяхIчииули  ахIенри.  Гьачамлис  илини  ца  гъайра  или  ахIенри.  Аги  илкьяйда  биалра,  кIелра  шила  халкьли  Жавгьарат  багьандан  Ражабли  дирути  гьунартачила  хабурти,  дигIянали  ахIи,  гIячихъли  дурес  бехIбихьиб.  Илди  хабуртазиб  адамтани  рурсиличи  гIяйиббарес  багьана  бургули  ахIенри,  амма  гIяйиб  хIебиалра,  гIяйибла  дяхIцIиалра  рурсиличи  къячхIебикили  кавлули  ахIенри.  Илди  пишназир  гIурра  кIел  баз  ардякьун.
   Сунес  дигуси  барили  бекIвиэс  хIейруси  уршилизи  се  барес  гIягIнилил  ЦIибацли  гIеббуриб.  Сунела  рурсиличила  гъай-мез  тIинтIдиубли  илис  дигули  ахIенри.  Дахъал  гъай  хIедируси  унрашан  уршилис  сунела  рурси  ригахъули  виъни  ЦIибацли  сунела  хьунул  адамла  уркIили  цаибси  бархIиличибад  багьур.  Дергълизив  гелешмеш  тевси  рурси  гIядат  хIясибли  сунес  ураркьес,  мекъ  барили  рукес  Ражабли  вирули  ахIенри.  ХIера,  бархIехъла  замана  сарицун  шинничи  Жавгьарат  нешли  рархьиб.  Ил  гьарритIахъес  Ражаблизира  илини  гIеббуриб.  ИлхIелира  Жавгьаратли  сари  гьаррилтIниличила  балули  ахIенри.  Кьисматличил  баришриахъес,  сари  гьарритIунси  уршиличил  хъали-цIа  дарахъес  рурсилис  маслигIятбарибсира  ЦIибац  сарри.  Жавгьарат  вецIну  гехIра  дусцун  риублири,  Ражаб  биалли  иличив  вецIну  кIира  дус  халасири.  Цаибил  бархIиличивад  вехIихьили,  ил сунени  черрикIибсиличи  хабарла  издагличиван  хIерикIусири,  илгъунали  лерилра  гIямрулизивра  калун.  Илдала  цацун  урши  ГIяли,  мурталра  дигира,  къайгъира,  гIяхIдешра  кайсули,  сунени  селра  барс  хIелугули,  хIериэс  бурсивиуб.  Ражаблисра  Жавгьаратлисра  мурталра  чула  ургарти  дигайра  даибтири.  Уршила  дигиличи  илди  цайналра  хIертиван  хIебири.  Уршила  хIял-тIабигIятлизиб  се  сабил  балхIебикибси  лебниличи  илди  шакбикIулри,  амма  ил  се  сабил  гIячихъли  балули  ахIенри.  ХъайчикайибхIели,  лерил  секIал  далкадикахъес  хьулбикIули,  чула  ташмишъайчила  чузи-саби  булан  мурул-хьунул  мукIурбакIили  ахIенри.  Лерил  секIал  шилизиб  бузуси  гIядат  хIясибли  дарес  къайгъилизибри.
   Рурси  шери  редес  гьалакрикIулри  ГIябидатра.  Сакинатла  неш-дудеш  цалис  ца  дигути  мурул-хьунул  сабри.  Хъайчикабиэс  гьалар  илдала  ургар  я  дигай,  я  гьунибаъниби,  я  ихтилатуни  лерти  ахIенри.  Чузибад  кулпет  акIубли  гIергъи,  цали  ца  гIяхIил  багьурли  гIергъи,  илди  цалис  ца  ахIерти,  чараагарти  бетаур.  ГIябидат,  сунела  рурсилара  илгъуна  хъали-цIа  детарар  или,  хьулрикIулри.  Рурсила  гелешмешла  дудеш  шилизивра  урибси,  паргъатси,  ряхIятси  хIял-тIабигIятла  адам  сайри.  ГIябидатлис  уршира  дудешличи  мешуси  ургар  или  гьанбиркулри.  Урши  чарх-бекIлизив  араси,  чеваэс  жагаси  сайри.  Ил  шагьарлизив  учIулри.  УчIуси  мерличи  сунечил  рарх  Сакинатра  аркулри.  ГIябидатла  пикри  хIясибли,  рурсилис  иличивра  гIяхIси  мурул,  лебил  ши  умцIалра,  варгес  хIерири.  ГIябдулхIямид  биалли  уркIилизив  рурсила  гелешмешличи  ташмишикIулри.  Илала  дудеш  ГIябдулкьадир  мицIирли  левалси  виалри,  ГIялила  Ражабла  кьамлизивадси  уршилис,  сунела  уршила  рурси  редахъес  разихIеркни  балулри.  Сакинатли  ца  багьаналисалра  ну  их  уршилис  хIякьяс  ибси  риалри,  илини  рурси  хIелуги.  Ил,  селра  хIерикIули,  лехIкахъилри.  Шантала  ургав  халаваили,  вецIну  верхIра  дусла  ухIнав  сунезибад  я  вайси  я  гIяхIси  кахIебикибси  уршилис  рурси  редес,  хIейгули  хьалли,  ГIябдулхIямидлис  разиикес  чебуркъуб.

                ХIеблизиб  чатIалаван
                Сагали  биру  хъали,
                Биаб  хIела  талихIла,
                Рузи  дила  Сакинат.

   Ил  бегIла  гIелабси  далай  сабри  Сакинатла  чинар  сарил  уркалунти  жагьдешлизиб  юлдаш  рурси  Аслиматли  белчIунси.  Ил  лайлаличил,  шантала  хъяшнази  далцIахъес  лайдакIибти  кампетунала  заблиур  Сакинат  Ражабхъала  юртлизи  арацIиб.  АрацIиб  дарсдургъути  пикрумачил,  хIедалути  гIямруличил,  дигайла  лами  агарси  уркIиличил,  уркIилизиб  халаси  яхIличил  ва  ламусличил.
   Сунела  гIямрулизиб  бегIлара  кьадри  халаси  дуги,  сари  селизилра  халхIерарибси,  селалра  мягIна  агарси,  гIяхIдешличи  сегъуналра  хьул  агарси  дугили  бетаур.
   Дербентла  чягъирли  гьав  ахъбиахъубси  ГIяли  цIикурила  пикрумачила,  хьуланачила,  дигайличила  пикрихIевхъун.  ГIясили  сунела  някъбачи  кьацIрашуси  Сакинатла  уркIи  ца  дугили  лебилра  дунъяличи  бяргIиб.  Сунези  сари  мукIурхIерикIули  риалра,  дунъяличиб  бегIлара  дурхъаси,  чебяхIси  умудеш  илини,  барсур  селра  сахIесили,  матъал  харжбарилри.
   Савли  Сакинат  давлала  рарес  сабашутани  илала  уркIиличиб  се  лебал  сеналра  багьес  хIебири.  Сунела  пикруми,  дардани  дебали  мурхьли  дигIяндарили,  илини  шилизиб  бузахъуси  гIядат  хIясибли,  цIикурили  дарес  гIягIнити  лерилра  секIал  дирулри.  БакIибтала  савгъатуни  сайсулри,  саламлис  малхIямси  жаваб  лугулри.  Дерхъибти  жагати  чурмар  цIуба  кIана  андаличи  битIакIили,  бекI  ахъхIебурцули,  сари  алавруцибти  рурсбала  дайла  уталичи  кариилри.  Илини  сунези  сунени  булан  се  хIебиулил  бурес  хIерири,  амма  илала  хIулби  талихIла  шалали  адалки  ахIенри.  Ца  дугили  ил  дебали  халараилри.


*  *  *

   Сакинат  уркIрухъи  гьанкIлизирад  чераргъиб.  Улкьайлизирад  дура  хIерризурли,  сари  кьанхIериъниличи  шакрикили,  ряхIятси  гьигь  батур.  Усуси  мурул  гьанкIлизивад  чевхIергъахъес  унза  багьлали  абхьили,  гьаргала  дурарухъун.  ДяхI-някъ  дирциб,  сунела  берхъибси,  бухъяна  чури  сагали  бемхур.  ЧIигIяла  бушкайчил  гьаргала,  гIур  ганзухъ   душкиб.  Савликун  хIядурбарес  хъярбукан  печьлизиб  цIа  бикьур.  Чай  дарес  чайник  чебизур.  Руржер  бакIайчи  касили  къянари  шичи  рукьес  дурарухъунхIели,  абулхъуси  берхIили,  дубуртала  бурги  цабара  шаладарилри.  Сакинат  хIянчилизир  сарерхурси  цIикури  сарри.  Илини  гьар  бируси,  сунела  неш  ГIябидатливан,  цIализибван  гьалакли  барили  таманбири.  ЦIикуриличи  Жавгьарат  разилири.
   Ражабхъалла  юртлизи  ракIибхIейчирад,  Сакинат  гъай  хъумартурсигъуна  ретаурлири.  Илини  ва-лис  гьу,  гьу-лис  ва  сабри  жаваб  лугуси.  Жавгьаратлис  биалли  илала  гъайхIерикIни  булан  гIяхIбилзулри.  Сунела  уркIи  ахIенси  чилалра  уркIи  аргъес  хIейгуси  ил,  Сакинатла  уркIиличиб  се  хебал  цайналра  пикрихIерухъун.  ХIянчила  халасигъуна  бутIа,  селра  хIерикIули,  Сакинатли  сунечи  чекасибхIели,  хъубеш  нешлис  ил  секIал  гIяхIбизурлири,  амма  ил  секIал,  гIядатла  секIалван  ахIи,  баркаллаличи  лайикьси  баркьуди  саби  или,  ил  цайналра  пикрихIерухъун.
   Шинничирад  чарриубли  гIергъи  Сакинатли  вана  ниъличира,  гидгурачира,  бетIуличира  дарибти  артIи  дерцIиб.  Мураличи  бякьунхIели  деркес  чумал  кьацI  дерцIиб.  Хъулибти  мурул  адамти  гьаннара  чебхIергъили  лебалри.  ГIяйнирад  хъубеш  нешра  черяхIрухъи  ахIенри.  Сакинат  акьули  руэс  хI****ули,  мурулла  палтар  итуладирес  рехIрихьиб.
   Хьунул  гIяхIси  риалли,  мурулла  палтар  мурталра  умули  диэс  гIягIнити  сари.  Ил,  Сакинатли  шантас  сари  цIаххIериэс  багьанадан,  сунези  сунени  лугуси  буйрукъ  сабри.  Гьарли-марли  илис  ГIялила  палтарла  сегъуналра  авара  аги.  Илини,  гIелабси  хъулибад  касили,  иту  хиб.  Бемжурси  печьлизирад  касили,  илала  духIна  гантури  кадихьиб.  Гьалабил  бархIи  мураличирад  чарриубхIели,  дирцибти  мурулла  шалбарра  хIевара  итуладарес  рехIрихьиб.  ГIур  итулизирад  палда  урасили,  сагали  гантури  кайхьили  сунела  дахъал  салубарти  кIел  хIева  итуладариб.  Гьанна  Сакинатлис,  сунени  се  чегьурли  риалра,  бекIлил  авара  лебсигъуна  ахIенри.  Ражабхъала  юртлизи  ракIибхIейчирад,  гьар  секIал  сунези  сунени  буйрукъбирули,  гужли  дирули  хIеррирулри   ил.  БегIлара  талихIчертили  диэс  гIягIнити  бурхIни  илини,  халкьла  гьалар  сари  цIаххIериэс  багьандан,  уркIилизи  яхIра  ламусра  дуцили,  лехIкахъили  дуркIулри.  Ил  юртлизибти  адамти  бекIлил  цала  хIулбази  ца  хIербилзули  ахIенри.  Чула  мякьлавси  талихIчевлил,  ахIенал,  илди  пикрибулхъули  ахIенри.  Илди  бусесра  букесра  акIубтигъунтири.  Гьанна  базцадхIи  илдачир  хIеррирули,  Сакинатли  илгъуна  пикри  дурасилри.  Илди  секьяйда  барсбарес  рирарал,  суненира  балули  ахIенри.  Сакинатла  хIулбази  хIеризес,  иличил  уркIи-гьаргси  ихтилат  барес,  масхара  бурили  дукарряхIяхъес  цайналра  ГIялира  хьулхIевхъун.  Ил  сай  левси  мерличив  ахIи,  чинав-биалра  хIерирусиличи  мешулири.  Илра,  шилизибси  гIядат  сунени  бузахъес  чесибсиван,  хIерирулри.  Гьалаксаурдеш,  буцIардеш,  малхIямдеш  агарти  дигайра,  гIямрура,  хъали-цIара  илис  даибтигъунтири.

                *  *  *

   УрегцIанну  верхIра  ибил  дусла  августла  ахир  сабри.  Дуршила  тяхIудешли  Шалдала  шантази  савли-бархIехъуназир  ванати  палтар  гьандиркахъулри.  Дай  хIерили  гьава  диркьалайчибра  имцIали  буцIарбирулри.  Ургубализирти  мурала  хIянчи  шантани  дайхъала-хъяшли  тамандарилри.  Дилкьути  хIебла  арши  ца  бара  духъутIдирес  дехIдихьилри.  Дубурлантас,  лебилра  сабухъ  бучес  багьандан,  гIурра  дахъал  хIянчи  дарес  лералри.
   Ражабла  ГIяли  биалли,  сунела  цIикурира  сайра,  лерилра  илди  хIянчи  дархькадатурли,  гьарахъси  Ленинградлизи  арукьес  хIядуриублири.  Илди  аркьути  биъниличила  жявлил  лебилра  шантани  балулри.
   Жавгьарат  цIябли  лебалли  аризур.  Уршилисра  илала  цIикурилисра  гьунгелти  хIядурдирули,  арархиб.  Мазала  нуси,  сагаси  буртла  банка,  нерхлизир  дерцIибти  хинкIи,  гьуйчир  деркахъес  хIядурдарибти  нусила  чудни,  халали  ахIенси  урцулла  чемоданнизи  заяхIедиэсли  газетабази  дергурли,  далдикахъили  кадирхьулри.
   БерхIи  абухъес  гьалар  Ражабхъала  гьаргалар  ГIябидатра  дакIуриуб.  Рурсилис  кархьути  гьунгелтала  бергараг  илини  даг  бархIехъал  хIядурбарибсири.  Гьалаб  чула  ургаб  гIяхIти  юлдашуни  хIебиалра,  Жавгьаратра  ГIябидатра  гьанна  уржили  биъни  лебил  шантази  чебаахъес  абзлизи  кабизуртигъунтири.  Илдала  пикри  хIясибли,  чула  урши-рурсила  гьар  секIал  шантас  гIибратлисван  диэс  гIягIнитири.  Илдани  урши-рурсилис  селра  ахIерабирули  ахIенри,  гьар  биру-балтусила,  чиналра  хIеделкIунти,  шилизир  дузахъути  гIядатуни  кIилинра  чедетаахъили  дузахъулри.  Илдала  уркIбазиб  се  хебал  багьес,  ила  ухIна  кацIес  чилра  вирули  ахIенри,  чуни  биалли  чисалра  уркIби  гьаргдирули  ахIенри.  ИшбархIира  Жавгьарат,  ГIябидат  чераибхIели,  сунес  савгъат  бедибхIеливан,  пишряхъиб.
   – Раши,  арацIи  ГIябидат.  Се  гIяхIси  барилри  рурси  гьуннирратес  ракIили.  Ишди  дила  мурул  адамтазибад  кумек  лебси  ахIен.  БерхIи  чула  ухьализи  кахIебацIили,  ахIебилзан.  Гьунгелти  мерладирули  арархибсира,  хIуниалра  кумекбара  ишди  банкаби  дебадарес.
   – Гьари,  диха  иша!  –  ГIябидатли  чемодан  сунези  сасиб,  ита-ишадяхъили,  кадирхьути  далдикахъиб.  Жавгьаратли  кадихьибтала  чеди  сунени  хибтира  чемоданна  духIна  мерладариб.
   – ГIур  хIела  кабирхьуси  лебалу?
   – Агара.
   – ХIебиалли,  нуни  чемодан  гIейкIулра.
   – ГIекIа,  гъари,  гIекIа.  Се  гIяхIси  бетаура  хIу  ракIили.  Мурул  адамтала  кумек  агарли,  ил  гIекIес  нуни  сеналра  хIерираси.
   «Сунени  селра  барес  хIерирниличи  мукIурли  риъниалра  гIяхIси  саби  ишала»,  –  сунези  сари  пикрирухъун  ГIябидат.  Ил  урга-ургади  рурсиличи  хIеррилзулри,  рурси  биалли  нешличи  хIеррикIули  ахIенри.  Сунела  хIулбазибси  хумардеш,  уркIилизибси  бацIдеш  нешлизи  чехIедаахъес  Сакинатли  хIулби  ахъхIедурцулри.  Рурси  гIярзхIерикIниличи  ГIябидат  разилири,  амма  илала  хIулбази  хIерризес  сарира  урухукIулри.  Илини  лерил  секIал  диэс  гIягIнитиван  диънила  гIердирулри.  Илкьяйда  илини  рурсила  талихI  ахIерабирулри.
   – Гьари,  Сакинат,  нешлис  се  савликун  лебал  хахамрухъен,  ну  кьял  хIенкьлизи  бархьес  уряхIрулхъулра,  –  дураряхI  гьайриуб  Жавгьарат.  Илини  бекIличи  чебяхъибси  кIана  гьаргала  чебяхIкахъибси  дяхIимцIа  гьалаб  балбариб.
   – Селра  гIягIнили  ахIен,  гьанналис  дубдатес  заманара  баили  ахIен,  нура  аркьяс  дила  Аминат  релхIунал  хIерэс.  Дилара  хIяйванти  калан  хIенкьлизи  хIедархьили,  –  ГIябидатра  Жавгьаратлис  гIеларад  гьайриуб.    «Кьял  бирзес  аркьухIелира  дяхIимцIайзи  хIеррикIули  сари  иш  къикъимай,  –  пикрирухъун  ил.  –  Гьанра  биркули  ишис,  мурталра  сунечи  сари  илкьяйда  хIеррикIес?»
   Сакинатра  неш  чучир  руахъес  хьулхIерухъун.  Сабицун  калалли,   нешлизи  секьяйда  гъайрикIусил,  илини  балули  ахIенри.  КIилинра  лерил  секIал  далдикили  диънила  гIердариб.  ХIебурили  батурси  хIебурили  калун.  Гъайличил  буресра  биубси  селра  аги,  амма  я  нешла  я  рурсила  уркIби  шадли  ахIенри.
   Тукенна  мякьла  шилизиб  лебси  цацун  ГАЗик  машина  тIашкаилри.  Алав  лебилра  шантала  хъяшни  лукьулри.  Шофер,  капотра  ахъбарили,  моторлизив  халтIикIулри,  архIяличи  аркьути  лебилра  учибикайчи  акьули  хIевъэс  багьандан,  вархилри.
   АрхIяличи  дурабухъунтани  машинала  кузовличир  тIутIили  дицIес   архути  ящикуназирад  чус  кабиэс  мерани  дирулри.  Машиналичибти  лебилра-сера  тIутIи  далцIес  хъарахълизи  аркьути  колхозникуни  сабри.  Илди  разили  гьунибаиб,  чучил  барх  архIяличи  дурабухъунти  цIикурмас.  Цалис  цали  кумекбирули,  мерладариб  илдала  хIябалра  чемодан.  Ящикла  чеди  гIянала  кабихьили,  кариэс  мер  хIядурбариб  Сакинатлис.  Машинала  мякьла  тIашкабизурлири  Жавгьаратра  ГIябидатра.  Илди  чула  дурхIначи  пахруличил  хIербикIулри.  Жавгьарат  мурталраван  ишбархIира  цIикуриван  регIриублири,  гьалабла  цIябли-хIунтIена  архIяла  кIанали  ил  лерилра  кIапIкарарилри.
   «Ца  левси  уршила  цIикурилис  чина  батеса,  сунечи  чебяхъили  гьалабла  кIанара  сарира,  ишала  уктемдеш»,  –  пикририкIулри  ГIябидат,  Жавгьаратла  мякьла  тIашкаризурли.  ГIябидатла  кьанилизирра  иличирра  дурхъати  кIунби  ца  ахIенну,  хIябал  лерри,  амма  илини  рурсбас,  уршбала  хьунрас  кадихьес  ахIерадирули,  илди  сунечи  чехIедирхъи.  Илини  Шалдала  шила  имцIати  хьунул  адамтаниван,  мурталра  цIудара  декIа  чебуршусири,  байрамхIели  лямцIбикIуси,  цархIил  замана  лямцIхIебикIуси  балала  чIянкIила  яра  сатинна.
   – Гьуниббалтулрав  хIушала  цIикурми?  ГIяхIси  сягIят  биахъаб,  разили  чарбухъаб,  –  саламбикIулри  шалгIеббулхъути.
   – Лерра,  гьуниббалтулра,  дикIули.  ХIушара  арали  датабая,  –  Жавгьарат  биалли  пикририкIулри:  «Ну  сарра,  гIе,  дила  ахIи,  чила  цIикурми  бирара  гьарахъси  шагьарлизи  хIербиэс  арбукьес?»  Илини  мурул  адамтала  кьукьялизив  тIашси  сунела  уршиличирад  хIулби  черисули  ахIенри.  ГIяли  лебилра  мурул  адамтазивра  ахъсиван  валулри.  Берхъибси,  ца  бара  белсунси  кьама  илини  андаличибад  лагбяхIаилри.  Дубурла  гьавали  дяхъес  гIяхIил  далкьхIеурти  дях-някъ  шалалири.  Сунечи  далдикибти  шагьарла  костюмли  ил  гьатIира  жагаварилри.
   Нешла  мякьла  тIашси  Сакинатра  исбагьи  сарри.  Шагьарлизи  аркьули  сархIели,  илини  цIикурила  халаси  кIана  чехIебяхъили,  биштIаси  архIяла  косынка  хъябличи  бигьири.  ДиштIати  цIуба  вавнар,  цIябли  хьанцIа  рангла,  архIяла  хIева  балбикилри.  КьячIуби  ахъти  цIудара  дабрира  кьяшмачир  жагалири.  Шалдала  шилизир  гIур  цалра  рурсила  илкьяйда  жагати  палтар  лерти  ахIенри.  Хала-халати,  журуга,  берцIибси  кьурчла  рангла  дяхIлизир  уркIилизирти  пикруми  делчIес  аги.  Учибикибтани  ил  уктемсиван,  халарерхурсиван  чераэс  асубири.
   Сакинатлис  архIя  сунезирад  сари  ребшниличи  мешубилзулри.  Белики,  итар  лерил  секIал  гьуйчидиркур  или,  сунени  сари  паргъатрирулри.  АвцIали  бархIи  сари  хъаллариубхIейчирад  дикили  диалра,  илини  ГIялизи  авал  гъай  дурили  ахIенри.  ГъайхIейкIули  ГIялилара  гIямал  бетарулри.  Сунела  далхIедикибти  хъали-цIаличила  ил  чизилра  мукIурракIес  рирули  ахIенри.  Чула  ургала  илкьяйда  хIебиубли,  секьяйда  биэс  гIягIнисил  илини  балули  ахIенри.  Алав  лукьули,  хIязлизи  ахъибти  узби  паргъатбиахъес  Сакинат  тиладирикIулри.  Машина  гьайбиэс  замана  биулри,  рузи  гьунирратес  Аминат  ракIили  ахIенри.  Нешла  савлила  дахъал  хIянчи  ишбархIи  илини  суненицун  бекIдирули.  Кьанниван  илра  сараиб,  селра  хIерикIули,  рузила  мякьла  тIашкаризур.
   Урши  гьунивватес  вакIили,  мурул  адамтала  ургав  Ражабра  леври.  ГIябдулхIямид  биалли  рурси  гьунирратес  дурахIевхъун,  чучи  шадир  ракIибхIели  Сакинатла  някъра  буцили,  даг  бархIехъал  арцра  бедилри.  ХIекIиб  Умукурсум  адайла  Амирбегра.
   Сари  Умукурсум,  вякълякъилаван  мухIлилизир  дахъал  хабуртира  сарира,  машина  гьайбиэс  камси  замана  лебалхIели,  мякьлар  дакIуриуб.  Илала  хабар  хIясибли,  бегIунси  хъулис  гаймушличибра  къузрани  халаси  зарал  бирулри.  Гьарахълирад,  чIакниван  арцурли  садашули,  унрубала  къузри  дархьли  Умукурсумла  хъучи  гIяйкадирулри.
   – Лугила  чедиб  цалра  анкIила  бекI  кали  ахIен,  къузрани  дерги,  –  зигаррикIулри  ил,  ахъли  гъайрикIули.  Шичибад  чарбиубти  Аслиматлира  Убайдатлира  чула  къудкъни  машинала  мякьла  хьурадариб.  Илдасра  Сакинат  гьунирратес  дигулри.   Сагаси,  халаси  цIуба  кIана  чебяхъибси  Аслимат  палтарличила  бекIлил  пикрихIерикIуси  Убайдатла  гьалар  декIарли  ралулри.  Аслиматлис  сунела  жявли  мекъ  бируси  биъни,  сари  талихIчерли  риъни  лебтазилра  чебаахъес  дигулри.  ГIяхIмадлара   Аслиматлара  мекъличир  калес  Сакинатлис  бетарули  ахIенри.  Илдала  гъамси  рухъна  ребкIили,  мекъ  гIелайзи  арбухибсири.
   Ахирра  лебилра  архIяличи  аркьути  учибикиб.  Нешли,  хъубеш  нешли,  Умукурсум  адайли,  рузини  ва  юлдаш  рурсбани,  хъябруцбикили,  Сакинат  гьунирратур.  Районна  больницализи  кайхьес  аркьуси  ухънали  машинала  кабина  буциб,  кохозникуни  лебилра  кузовличи  абацIиб.  ХIулрумачивад  викили  гьамадли  кузовличи  чевяхIухъунси  ГIялини  някъ  буцили  машиналичи  арацIахъес  Сакинатлис  кумекбариб.  Урузриубси  ил  помидорван  хIунтIенриуб,  сунес  чебаахъибси  мерличи  карииб,  гIур  машина  гьайбиайчи  шикьхIерухъун.  ГIялини,  машинала  бортаначивад  гIяшкайрули,  лебталалра  някъби  дуциб.  ХIулрумачи  ацIили  бортла  чедибад  бекI  гьарбакIахъили,  узи  ХIясбуллагь  Сакинатлис  някъли  гьакIикIулри.  Лебтанилра  кабиэс  мерани  даргиб.  Халатала  хIурматбирули,  тIашли  ГIялицун  левалри.  Илала  жагаси  кьамаличил  дягI  хIязтабиркьулри.
   Гурла  тIамаличил  машина  гьайбиуб.  Нургъби  ушкули,  ГIябидат  симкьрухъун.

                *  * *

   Неш-дудеш  бикIуси  барили  хъайчикайиб  виалра,  Сакинат  сунечил  рарх  рукес  ГIялила  пикри  лебси  ахIенри.  АкIублара  сунела  бекIличил  селра  пикрихIебарибси,  пикрибарили  велкъайчи  кьацIлилра  хIевкунси  илис,  сунес  дигусира  се  сабил  багьурли,  ил  секIал  гIямрулизибра  бетерхахъни,  чилилра  арзес  хIейрути  масъултазибад  ца  сабри.  Неш-дудеш  илизи  хIела  хьунул  хIечил  рарх  аррука  бикIулри.  ГIялини  иш  гьакIлисра  сунени  селра  пикрихIебариб,  бегIтани  ибси  барили,  Сакинат  сунечил  рарх  аррукиб.
   Удивад  хIерикIухIели,  дирихьмиван  далути  гъагултала  удир  дубурти  датурли,  машина  буцIардешли  лагьбикIуси  диркьаличи  кабаиб.  Районна  больницализив  зягIипси  ухъна  увватурли  гIергъи,  мурул  адамтани  Сакинатлис  кабинализиб  мер  бариб.  Гьачам  районнизи  сунела  паспорт  касес  ахIенси,  ил  гIур  цайналра  шила  дура  рякьунси  ахIенри.  Диркьара,  къирли  буцибси  гьунира,  илабси  буцIардешра  илис  тамашадилзулри,  хIулби  черхIейсули,  кабинализирад  алавчар  хIеррикIулри,  гьар  чебаибси  пикрибирулри.
   Къирли  хIебуцили  лебалси  диркьала  мерличибси  гIяхIцад  гьуни  дашути  дахъал  машинтани  хяса-пухIлизи  гIелабушилри.  Шинкьанкула  бетIула  хиливан,  гьуйчирти  хяса-пухIли  цIуббарибти  дубурланти  къирла  гьуйчи  гъамли  лебси  урунжла  мякьла  хьурабиуб.  Урунжла  шинра  дубурла  гIинизла  шинван  дяргIилри  ва  умулири.  Адамти  шинна  мякьлаб  хяса-пухIлизибад  умубиуб,  дазала-дехIибала  дариб,  зурба  мигла  галгала  уди  кабиили,  хъулирад  хибти  гьунгелти  гьаргдарили,  кьацIлабиуб.  ТIяхIуси  гьаваличи  бурсибиубти  дубурланти,  дяхIцIилиу  кабиибхIелира,  хIунтIендиахъубли  дяхIянира,  майъали  кIантIбикIулри.  Я  диркьала  гьава  я  илабси  тIабигIят  цалисалра  гIяхIдилзули  ахIенри.  Илабси  буцIардешлизиб  дяргIибти  шинна  урунж  лебли  биънира  дубурлантани  караматла  секIайзи  халбирулри.
   Дугели  ГIялира  Сакинатра  хъарахълизибти  ГIялихъа  гьарахъти  тухумтачиб  калун.  Илдалара  ванзализирад  ца  бара  ахъвандиубти,  гIянжила  келпичуначил  делшунти  кIел  хъали  сарри  лерти.  Илдачи  Сакинатхъали  ахIентира  гIурра  чумал  мурул  адам  хьурабиуб.  Хъарахълизир  хIердирули  чумал  хъалибарг  сарри  лерти.  Дубуртазибад  бакIибти  лебилра  илдачи  сабри  хьурабирути.  Хъа  гьалабси  чIигIяла  бурхлиубси  карилар,  гIяхIли  хьурабиубхIейчирад  халаси  замана  архIебякьи,  хъа  регIли  бизили  темдикIути  чумал  халати  кьацI  дерцIиб.  Хъа  гьалабси  мигла  галгала  удиб  хуреглизиахъиб.  Столличир  сецад-дигара  дубурлантас  гIяхIдилзути  диркьала  цIедеш  лерри:  хиярти,  помидорти,  тIутIи,  вякьни,  хабурзакуни.  Хъа  регIла  лерилра  хIянчи  адерхайчи  Сакинат  ца  бара  кьяшмачи  кайзурси,  ца  сирилавси  биштIатачи  хIеррикIули  калун.  Дугели  бусес  кIелра  биштIатира,  хъа  регIра,  Сакинатра  ца  хъули  кабихьун,  мурул  адамти  лебилра  итил  хъули  къяйбарили  бягIуси  тахличи.  Дугели  Сакинат  бекIлил  русхIеун.  Сагати  дубурла  хIи  держес  чедулхъути  хIуррзала  гьужумти  тIашаэс  гьамадли  ахIенри.
   Мегьла  гьунила  станциялизи  ГIялира  Сакинатра  урчила  пургъумличиб  чула  гIяхIялли  гIелабил  бархIи  савли  кабаахъиб.  Жявли  хIянчиличи  дурабухъун  колхозникунира.  Дай  хIерели  берхIи  буцIархIели  багьлабаресли,  савлила  гьанкI  бархьбатес  дубурланти  разилири.
   МяхIячкъалала  вокзаллизи  илди  сабаибхIели,  Москвала  поезд  гьайбиэс  гIяхIцад  замана  лебалри.  Сакинат чемодантала  мякьла  скамейкаличи  кариили  калун.  ГIяли  билетуни  асес  арякьун.  Илини  авал  адамлис  хасбарибси  купела  вагоннизир  чус  мерани  дикахъилри.  ДургIети  плацкартла  вагонтазирти  билетуни  жявлил  дицили  адерхурлири.  Поездла  вагоннизибра  илдала  уркIбала  бацIдеш  селилра  хIебицIахъиб.  Илдала  ихталат  чараагарти  дугьбазибад  цалабикибсири.
   – ХIери  дукехIев?  Гьанна  кьанни  сабину,  кадилхьехIе.  Дубдатурли  гIяхIли  саби.  АхIену?  –  ГъайвикIусира  имцIали  ГIяли  сайри,  сай  гушвиубхIели  яра  усес  дигухIели.  Сакинатли  бучIуси  жузличибад  бекI  ахъбурцули  ахIенри.  Ишаб  чилалра  гьалар  сари  талихIчерли  риънила  гIердарес  гIягIнидеш  аги.
   ХIябал  бархIила  бухIнаб  илдала  купелизибти  унруби  хIяйна  барсбиуб.  ЦабехI  арбашулри,  сагали  царилти  хьурабирулри.  Сакинатли  илдачилра  дахъал  гъай  хIедариб.  ГъайикIули  ахIенри  ГIялира.  Мякьлабтас,  Сакинатра  ГIялира  ца  бара  тяништи  адамти  саби  или,  гьанбикес  асубири.  Илди  жагьти  мурул-хьунул  саби  или  кьалли,  чисалра  гьанхIебирки.  ГIяли,  лебил  дунъя  гьанкI  бетаурсиван,  дуги-хIери  усулри.  Ил  гушиубхIели  укесцун  чевиргъулри.  Илис  вайбаресван,  Сакинатлира,  ил  чеваргъибхIелира,  сунела  жузличибад  бекI  ахъхIебурцулри.  Хъулирад  хибти  дерцIибти  хинкIи,  чудни,  кьацI  кIиибил  бархIи  бархIехъ  адерхур.  Сакинатли  ГIялизи  беркеси  ха  или  бурес  рирули  ахIенри.  Дугели  поездла  гардлиур  Сакинат  гуш-гушли  рускаун.  ГIелабил  бархIи  савли  хъябличи  кадаахъили  жагали  гъез  кьицIдарибси  проводницани  кIилисалра  чайла  стаканти  хиб.
   Поезд  ца  станциялизиб  тIашбизур.  Улкьайларад  хIеррикIуси  Сакинатли,  някъбира  дясахъи,  ниъли  кантIикIули,  се  сабил  букуси  виштIаси  дурхIя  чеиб.  Сакинатли  бурули  ахIенси,  гьанналис  сегъуна  бирусил  мороженое  чебаибси  ахIенри,  амма,  цархIилтани  бурни  хIясибли,  уршили  букуси  мороженое  биъниличи  шакрикиб.
   – ХIерагу,  ГIяли,  их  хъяшали  букуси  се  сабил,  –  сунесра  хабарагарли,  дурабикиб  илала  тIама.  ГIялини  бучIуси  газета  гIяшбарили,  селра  хIергъибтигъунти  хIулби  хIердариб  ва,  сагали  газета  ахъбуцили,  учIес  вехIихьиб.  Гьанна  ил  усесра  вамсурли  урги,  чайличил  барх  проводницали  хибси  газетализивад  учIулри.  Сакинатла  уркIи  миъван  бяргIиб.  ГIур  гъайхIеили,  ил  лехIкахъиб:  «Кани  гъяраабгу  дила,  гIур  ишизи  гъайасли»,  –  сунези  сари  пикририкIулри  ил.
   Москвализи  илди  гIергъила  бархIи  савли  баиб.  Дахъал  машинтани,  бахъал  адамтани  уркIаили  риалра,  селра  хIерикIули  сунела  чемоданра  хъусбяхъили,  Сакинат  муруйс  гIеларад  гьайриуб.  Бухъянси  жикьи  автобусличиб  илди  Ленинградла  вокзаллизи  сабаиб.  Хапли  ГIяли  ветахъиб.  КIел-хIябал  сягIят  дикили  гIергъи,  ил  дяхIлизиб  хIила  кIантIалра  агарли  дураикиб.  ВакIили  селра  хIейкIули,  Сакинатла  мякьла  кайиб.
   – ХIезир  арц  леру,  Сакинат?  –  хьарбаиб  илини  руржуси  тIамаличил,  гIяхIцад  замана  дикили  гIергъи.
   – ГIе,  лер,  наб  дудешли  гибтири.
   – Хъулирад  хибти  дила  лерилра  арц  детахъили  сари.  Чинар  детахъибал,  нунира  балули  ахIенра.  Арц  агарли  нуни  билутуни  асес  хIейубра.
   – Чинар  лертири  хIела  арц?
   – ХIуни  хI****уливан?  –  тамашали  хIеризур  ГIяли.
   – ХIуни  хIебурили  виадли,  нуни  чехIедаира  риасли,  секьяйда  булусира  нуни,  хIела  арц  чинар  лерал?
   – Мурталра  хIу  дила  мякьлар  лерхIели,  хIуни  ахIи,  гIур  чили  балуси?
   – ХIед  се  бурес  дигулри!?  –  Аризур  ил  кариибси  мерличирад.  –  Нуни  хIела  арц  касира  или  гьанбиркулив  хIед?  –  ГIясириубси  Сакинатли  баресил  балули  ахIенри.  ГIялила  вяхIлизи  бяхъес,  ил  хъябшкарес  хIядурлири,  амма  гьарахъси  дурала  мерличирхIели,  илини  яхIбариб,  сунени  сари  паргъатрариб.
   – Мурт  шакикири  арц  детахъниличи?  –  хьарбаиб  илини,  ца  бара  паргъатриубли  гIергъи.
   – Кассала  гьала  тIашизурли  билетунас  арцличи  хахамухъунхIели.
   – Билетуни  леррив?  Сен  вахъхIи  ветахъири?
   – Лерри,  амма  дила  арц  агархIели  асес  хIейубра.
   – Чинаба  касса?  Билетуни  нуни  исис.
   – Нуни  хI****ас.
   – Се?  Кассала  гьалав  шакикира  викIули  ахIенрив?
  УркIухъунси  ГIяли  вякьизурли  Сакинатличи  хIерикIулри.  Ириъ  итаб  бирусири,  итаб  биэс  гIягIнили  саби.  ГIялини,  гIур  дебали  велкъунси  адамливан,  гIепбушиб.
   – Кассала  мякьлаб  арц  агарти  кьацIлира  балхулрив?
   – АхIенри,  кьацIли  укес  хIябал  къуруш  цархIил  кисализиб  лебли  баргира.
   Сакинат,  гъай  адерхурли,  лехIкахъиб.  ЛехIкахъилри  ГIялира.  ГIур  илизи  селра  хIеили,  кариибси  мерличирад  харчризур.  Сари  лерси  мерличибад  билетуни  дирцуси  касса  чебиулри.  Гьанна  хIябал  сягIят  хIеркарикIули, билетуни  дирцуси  мерличи  ГIяли  гъамиубли  чехIеиб.  Ил  балу-балули  къунба  угьулри.  Биалра,  бареси  балули  ахIенри.  Кайибси  мерличив  ватурли,  сари  билетуни  асес  аррякьун.  Кассала  гьалаб  бахъал-декIар  яргаличи  тIашбизурти  аги.  КIел  мурул  адамла  гIела  камси  замана  тIашризурли,  илини  гьамадли  купелизи  кIел  билет  асиб.  Сакинатла  я  арц  я  сунес  хIяжатси  цархIил  секIал  кабихьес  хасбарибси  сумкара  аги.  Нешли  бирбубли  барибси  киса  райлизибад  някъ  кабатесли  мурхьли  хIевала  удиб  сабри,  сунезирти  арц  ила  кайхьилри.  Ил  сарицун,  вокзалла  бухIнабси  кафелизи  арацIиб,  сунес  дерцIибти  макаронтира  сасиб.  Кафе  кайэс  мер  агарси,  тIашли  укуси  сабри.  Ахъси  стола  гIелар  чIямбяхъибси  иличи  гIямултали  рурхIехъути  хьанцIа  хIулбала  вегI  жагьил  гъамиуб.
   – Рурси,  хIейгив  нушачил  арцла  хIязли  риркьес?  Бархьаначи  бурасли,  хIела  юлдаш  дебали  сахаватси,  дахъал  арцла  вегI  сайри.  Илини  арцли  виркьес  ункъли  балулри,  –  жагьил,  ташмишдеш  агарли,   чевдукарирхIулри.
   – Арцла  хIязли  риркьес  ахIенну,  хIу  чеваэс,  хIечил  гъайрикIес  дигули  ахIенра.
   – Гьай-гIяйиб  гьай,  хIела  юлдашли  нушачил  гIяхIси  хIяз  бариб..
   Сакинатлис  сунени  хIелуси  адамличил  ихтилатрикIес  дигули  ахIенри.  ГIяхIси  хIяйчивси  жагьиллис  къакъбарили,  ил  рукес  даимриуб.  Рукра  руки,  чайлара  бержили  гIергъи,  Сакинат  алавчар  хIерризур.  ДукаркIуси  жагьил  чинавалра  аги.  Кафелизирад  ляркьухIели,  Сакинатли  вокзалла  ца  гIямзилаб  бахъал  адамти  учибикили  чебаиб.  Илдала  дайлизив  дебали  вархили  сунечил  ихтилатикIуси  жагьилра  леври.  ГIяли  кайибси  мерличиряхI  гьайриубси  илис  жагьил,  ахъбуцили,  някъли  гьакIикIулри,  чучи  гъамриахъес  лишанта  виркьулри.  Сакинат  иличи  ласхIеряхъиб.  Чемодантала  мякьла  кайибси  ГIяли,  хухла  тIамара  каили,  бекIра  ца  шайчи  балкIахъи,  усулри.  Чемоданти-чили  биалра  ардухалра,  ил  шакиркули  ахIенри.  Сакинатли,  касили  кIелра  чемодан,  ГIялила  къакъла  гIела  ардухиб,  гIур  къужварили  ил  чеваргъахъиб.
  –Чинара  нушала  чемоданти?
   – Чемоданти?  –  ил  хIейгу-хIейгули  чеваргъиб.  –  Агь,  се  диубара  илди?  ГIягIнилирив  наб  усаэс?
   ХьанцIа  хIулбар  жагьил  мякьла  вакIили,  дукаркIули,  илдачи  хIерикIулри.
   – Ит  жагьил  хIуни  валусив?  Дила  пикрили,  хIела  детахъибти  арц  даргили,  чардарес  вакIибси  сай.  Илис  сай  нушачи  вякьизурли  хIерикIусира.
   – Марлив  гъари?  –  ГIяли  кайибси  мерличивад  харчизур,  гIур  сунела  хатIа  аргъили,  сагали  кайиб.  Жагьил  илдачи,  гьанна  дукаркIули  ахIенрину,  урехи  чебиахъули,  хIерикIулри.
   – Гьанна  чебиулрив?  ХIела  арц  кадихьибси  мер,  нуничибра  ил  жагьилли  гIяхIил  балули.  Ил  жагьил  хIуни  валуси  уили  сай.  Арц  сегъуна  мерличир  адерхахъес  вирусил  набзира  чебаахъес  дигули  калун,  наб  ил  мер  чебаэс  дигули  ахIенри  кьадин,  –  Сакинатли  чемоданти  сагали  чула  гьала  дитIакIиб.  ГIяли,  селра  хIейкIули,  бекI  къухIкабуцили,  лехIкахъилри.
   Поезд  гьайбиэс  байхъала  сягIят  лебалри.  Сакинат  бяхIличи  чебяхIкахъибси  халаси  сягIятличи  хIерризур.
   – Ваши,  перонничи  дурадулхъехIе,  иша  хIу  кайили,  чилилра  арц  чархIедиру.
   ГIяли,  кIелра  чемоданти  някъбази  дуцили,  Сакинатлис  гьалав  вашули,  вокзалла  дура  ватихьиб.
   Ленинградлизи  поезд  савли  сягIят  шуличиб  сабаиб.  Гумурби  абхьайчи,  вокзаллизи  кабиили  калун.  Чиналра  гьалакхIебикIуси  троллейбусли  хIери  баайчи  илди  мединститутла  общежитиелизи  сабукиб.  БелчIудила  дус  бехIбихьес  чумал  бархIи  лерал  диалра,  общежитиелизиб  халаси  сакIубдеш  сабри.  ДекIар-декIарти  миллатунала  мезли  гъайбикIути  жагьилтани  общежитиела  бухIнала  белхIехъири.  Илди  лебилра   халаси  СССР-ла  дахъал  мераначибад  чус  багьуди  касес  бакIилри,  чула  кьасанира  хьуланира  дархдасунси  шагьарлизиб  хIербиэс  мерани  далкьарахъули,  абархилри.
   Лагра  катхIелра  башули,  гьалакли  дуцIкабикIути  жагьилтачи   хIеркарикIули,  общежитиела  фойелизир  сунела  чемоданничи  кариили,  Сакинат  кIел  сягIятличирра  имцIа  риублири.  Ахирра,  тIулличиб  мяваличи  чекаргьурси  умхьу  ласбикIахъули,  ГIяли  дакIуиуб.  Ил  чус  декIарли  общежитиела  ца  хъали  сасес  бажардивиублири.  Илдас  бедибси  хъали  кIиибил  дерхIличиб  сабри.  Умхьуличил  унза  абхьили,  унабурхIличир  чемодантира  дархькадатурли,  сай  аркьуси  мер  хIебурили,  илавад  ГIяли  ветахъиб.  Хъулир  учебуш  агарти,  мегьла  пружинабачилти  кIел  кроватра,  столра,  кIел  утара  лерри.  Байхъала  бяхI  кабуцили  халаси  шкафра  лебри.  Улкьайти,  стол,  чIябар  бабзси  хясала  къатли  кIапIкадарилри.  Сакинатли  хъа  унза  духIнарад  чекавкьун.  Шилизиб  гIянтIикIасили  бируси  хIева  урасили,  хъулиб  челгьуси  палатIнуйла  хIева  чегьур.  ГIур  бахъ  дебали  пухIбикIуси  хъулир  кариэс  мер  хIебаргили,  иларад  дурарухъун.  Мякьлабси  хъулирад,  гьаргси  унзаларад  дукаркIути  рурсбала  тIама  чебихулри.  Сакинатли,  гьаргти  унзализи  кьутIдяхъили,  рурсби  сунечи  хIербизахъур.  Илаб  лебти  хIябалра  илала  гIямрула  рурсби,  чула  хъали  умубарили  бара  бекIбиублири.  Илини  рурсбази  гIягара,  бушкалара,  бадирара  сунес   дедахъес  тиладибариб.  БархIехълис  Сакинатла  хъалира  багьес  агарли  барсбиуб.  Илини  хъали  бушкили,  бирцили  умубариб. Цаибил  дерхIличирси  комендантлизирад  чус  учебуш,  чIябарличи  бяхIяхъес  палас,  улкьайличи  даршес  зановескаби  сасиб.  Лерилра  илди  чула  мерличи  кайхьиб.  ГIур,  чемодантазирад  дурасили,  кIилалра  палтар  жагали  шкафлизи  мерладариб.
   – Разес  дигадли,  итаб  хIямамра  тебси  саби,  –  гIеббуриб  рурсбани.  Рах-махли  кинолизиб  ахIенси,  цайналра  хIямам  чехIебаибси  Сакинатлис  душ  тамашала  секIалван  гьанарулри.  Рурсбазибад  сасибси,  ядала  галгали  тIембикIуси  сапунра  гIяхIбилзулри.
   Хъули  чарриубхIели,  палтарра  черхIедатурли,  балхIебарибси  бурушлав  усуси  ГIяличи  Сакинат  тамашариуб.  Ил  чизи-биалра  чехIеахъес  гьалакли  унза  кьяпIдариб.  Гьалабил  бархIи  кафелизир  ахIи,  гIур  хIеруки  риалра,  илкьяйда  мурул  чеили  рукес  иштяхI  бетахъиб.  Кроватьличи  хъарарихьи,  хутIла  лампочкала  шалалиур,  гьуйчиб  бехIбуцибси  жуз  гьаргбарили,  ручIес  рехIрихьиб.  Чирагъра,  набтра,  бушкес  чараагарси  чирагъла  шишара  хIерикIули,  ишар  ручIес  гьамадлири.
   Шаладиркуси  замана  гьанкIлизивад  чеваргъибси  ГIяли  сунечи  сай  гIясилири.  Общежитиела  хъа  унзала  гьалар  Сакинатра  рархькаратурли,  кIел  базцадхIи  сунени  чехIераибси  урус  рурсичи  ил  гьалакиуб.  Илини  ГIяли  хъулира  ахIецIахъиб.
   – ХIу  верша  сайри!  ХIу  наб  чеэсра  дигули  ахIенри!  ХIела  хьунуйчи  чарии!  ХIу  наб  гIягIнили  ахIенри!  Ну  шери  аркьулра,  хIера  ишис. –  Илини  ГIялила  къянкъубула  гьала,  хьанцIа  хIулбар,  шалати  гъезла  вегI  уршила  сурат  къузбариб,  хямкли  унза  кьяпIдариб.  ГIяли  вахъхIи  унзала  гIелав  калун,  цайна  вявикIули,  цайна  лявикIули,  амма  урус  рурсили  гIур  унза  хIебхьиб.  ГIялини  сунела  лебалси  бегIла  гIелабси  арцлис  гIярякьила  шиша  асиб,  селра  хIеберки,  стакайзи  кахIертIили,  тукенна  гьалаб  ил  бержиб.  ГIур  сунени  се  барибал,  илис  гьанбиркули  ахIенри.  Дагла  сунела  авара  гьандикили,  илис  сагали  дунъя  цIяббиуб.  КIелра  някъли  бекI  буцили,  гIяхIцадхIи  кроватличи  кайиб,  пикриухъун:  «Селис  гIягIнилив  наб  урус,  ишкьяйда  жагаси  дила  хьунул  лерли?».  Жузличи  дяхIра  далкIахъи,  русуси  Сакинатличи  ГIяли  хIеризур.  Дунъя  даимбируси  тIабигIят  ахIенси  илала  дагьрилизиб  селра  кахIелун.  Савли  чебаргъибхIели,  кIилалра  уркIбазиб  таманси  бацIдеш  сабри.  Ил  бацIдешлизибад  кIилисалра  берцуди  аги.

                *  *  *

   Шагьарла  гIямруличи  Сакинат  гьамадли  бурсириуб.  ХутIла  шала,  мякьлар  шин,  кьакьара  хIехъили,  гъамлиб  берк-бержла  тукен.  Ил  тукейзи  ахIенси  цархIил  мерличи  рукьес  хIяжатдеш  алкIули  ахIенри.  Шилизир  дудешли  дедибти  даршлим  шуцIали  къуруш  Сакинатли  мяхIкамли  харждирулри,  беркес  илини  чараагарсицун  исулри.  Чебизес  шанг,  чайник,  ягълав,  камти  кьям-кIуцIул  общежитиела  кухнялизир  институт  таманбарибти  студентунани  урдатурли  даргиб.  Шилизир  челгьути  ахIенси,  гIур  цархIил  палтар  агарли  биалра,  асес  хьулхIерухъун.  Ишабси  дунъялизир  акIес  сари  бурсириайчи  хъулирад  хибти  арц  даахъес  гIягIнилири.  Чула  яшавличила,  арцличила  ГIяли  гъайра  викIули  ахIенри.  Ил  савли  айзурли  бархIиахъайчи   учIес  арашури.  Чариайчи  Сакинатли  сегъуна-биалра  хурег  хIядурбирулри.  Ил  селра  хIейкIули,  гьакабихьибсира  берки,  вахъхIиаргарли  усарулри.  Иличил  жалряхъибхIеливан,  ца  гъайра  Сакинатлира  бурули  ахIенри.  АлхIят  бурхIназивра,  ита-иша  аркьулра  хIейкIули,  ГIяли  ветихъулри.  ЛехIкахъибси  жаллизир  бурхIни  ардашулри.
   Шилизибти  рурсби  ургар  Сакинатла  имцIали  гъамси  ца-декIар  юлдаш  рурси  лерси  ахIенри.  Илдани  цалилра   илала  уркIи  иргъули  хIебири.  Лебталайчир  гьар  секIал  сунела  гIяхIил  диубли  дигуси  иличил  гъамти  юлдашдеш  дарес  яра  абзбухъес  цалра  бирути  ахIенри.  Ишаб,  гьарахъси  северла  шагьарлизибси  дунъяла  бацIдеш,  Сакинатлис  мякьлабси  хъулибти  рурсбани  бирцIахъулри.  Бируси  агарти  цунти  бурхIни  Сакинатли  илдачил  дуркIулри.  Дагъистайчила,  сари  акIубси  шиличила,  иларти  гIядатуначила  хабурти дурулри.  Рурсбани  чула  ватIайчила,  неш-дудешличила,  чула  дигайличила  хабурти  дурулри.  Лебтачирра  имцIали  гIяхIрилзулри  Ставропольлизирадси  Наташа.  Ил  верхIел  дурхIя  лебси  хъулир  халараилри.  Сунес  сунени  кумек  баралли  ахIенси,  илала  хъалибаргла  Наташас  кумекбарес  имканти  аги.  Хъулиб  сунечибра  биштIати  урегал  дурхIя  лебри.  Неш  чинаралра  рузули  ахIенри,  дудеш  биалли  гIядатла  ялчи  сайри.  Шагьарла  гIямру  илини  Сакинатличирра  ункъли  далулри.  Ил  кIиибил  курслизир  ручIулри.  Арц  секьяйда  харжбарес  гIягIнисилра,  илини  гIяхIил  балулри.  Наташа  хIерели  ручIули,  бархIехъуназир  больницализи  дежурствобачи  рашулри.  Илкьяйда  сунес  харжбарес  арц  биркахъулри.  Илала  гIибрат  гIебасили,  ГIялизи  хьарра  хIебаили,  Сакинатра  хIянчиличи  карерхур.  Савли  мурул  хъуливад  дураухъунмад,  регIриубли  мякьлабти  рурсбачил  рарх  мединститутлизи  илра  аррашулри.  Рурсби  чедиб  аудиториябазиб  бучIулри,  ил  удир  рухъна  Варячил  гардероблизир  рузулри.  Мединститутла  цаибил  дерхIличиб  Сакинатли  ца  гьатIи  дунъяла  давла  баргиб.  Илаб  халаси  библиотека  лебри.  Илини,  дуги-хIери  хIеили,  цалис  гIеларад  ца  кьяриули,  библиотекализирад  касили  дахъал  жузи  дучIулри, художественный,  тарихла,  детективла,  ца  белгидеш  агарли,  сегъуна  жуз  хIули  хIерли  гIяхIбизалра,  белчIес  ил  айсулри.  ГIяхIсигъуна  жуз  чеббиркIес  ил  бурсириубли  ахIенри.  Биалра,  гьарил  жузли  илис  сагаси  гьаргбирулри.  Сунени  бируси  хIянчили  Сакинат  селрацад  румсахъули  ахIенри.  Се  хIянчи  бирусив,  шилизир  итдицад  хIянчи  дирули  халараибси  жагьил  хьунул  адамлис  савли  сасили,  бархIехъ  сунела  вегIлизи  гIяба  чарбарес.  Жузи  делчIес  Сакинатла  ишаб  сецад-дигара  замана  лебри.
  БегI  гьалабси  сунела  алапа  гехIцIали  къуруш  касибхIели,  Сакинатли  палтар  асиб.  Илди  асахъес  Наташала  бажарди  халаси  лебри  сари  Сакинатлайчибра.   Дурхъали  ахIенси  ванаси  гIяба,  ванати  дабри,  балала  свитер  ва  юбка  чараагарли  гIягIнилири.  Сунела  шилизирад  хибти  палтар  ишар  чегьес  бетарули  ахIенри.  Илди  палтарличил  дурарухъес  урузкIули,  илини  чуйна  сабил  унра  рурсбала  цала  кофта,  цала  юбка  челгьули  калун.  Сари  регIти  дургIети  диалра  шагьарла  палтар  асибхIели,  Сакинат  дебали  разилири.
   Илала  тамашала  хъали-цIа  детарулри.  ХIу  русулрив?  ХIу  рукулрив?  ХIу  риркьулрив  викIуси  илизи  чилра  аги.  ГIяли  гьанна  жумягIли  цайнара  хъули  чарирули  ахIенри.  Чариалра,  ил  хъулир  агархIели,  сунечирти  палтар  дарсдаресцун  вашулри.  Сунени  се  бирусил,  ГIялизи  се  рикIусил  илини  балули  ахIенри.  Чизи-биалра,  се-биалра  хьарбаэс  ил  урузкIулри.  Сунела  уркIиличибси  дард  бурес,  мякьларси  Наташази  булан,  балхIебикибси  бируливан,  рирули  ахIенри.  Рурсби  Сакинатлара  илала  муруллара  ургала  гIяхIли  хIебиъниличи  шакбиркулри,  амма,  сари  лехIкахъибхIели,  селра  бикIули  ахIенри.  Сакинат  мурул  хъули  чархIерни  марбарес,  ил  дежурствобачи  вашули  сай,  рикIулри,  амма  ил  чина  вашулил,  суненира  балули  ахIенри.  Илини  лебилра  сунела  замана  жузас  харжбирулри,  уркIилизибси  бацIдеш  илдани  бирцIахъулри.  ГIялила  нясдиубти  палтарра  дирцили,  итуладарили,  чула  мерличи  кадирхьулри.
   Ноябрьла  байрамла  бархIила  бархIехъ  сабри.  Сакинат,  савлиличирад  чиналра  хIерякьи,  сарицун  хъулир  лералри.  Рурсбира,  чина  бикилрил,  хъулиб  аги.  ГIяли  гIурра  чина-саял  ветахъилри.  Сакинатли  ил  жумягIцадхIи  чера  ваили  ахIенри.  Илини,  кроватьличи  карихьи,  жуз  бучIулри.  Хапли  жуз  столличи  лайбакIиб.  Харчризурли  улкьайлизирад  дураряхI  хIеррикIескарииб.  Дураб  шилизир  мазала-мас  бархIехъ  хъули  чардируси  замана  сабри.  Кьакьализиб  бугIярлири,  дяхIиличилси  дягI  шятIбикIулри,  бет-садбашути  камлири.  Илис  дудешла  сунелаван  шиниша  хIулбала  хIер  гьанбикиб. ТIякьярбикIули  бемжурси  анкъила  къаркъала  мякьла  кабихьибси  хъярбукан  печь,  нешли  дерцIибти  кьацIла  бизиси  тIем,  се  заманализирра  багьлахIедирути  кIелра  узила  ургарти  жалани,  нешлис  мурталра  кумекбирули  арархибси  рузи  Аминатла  паргъатдеш,  шалаличи  гъамли  чирагъла  уди  кариили  динди  бумхуси  неш,  хIулбала  гьалар  лерхIеливан  гьаласадухиб.  Сакинатла  уркIилис,  келпатанни  гъячIбарибхIеливан,  кьакьалири.  ЦIудар-цIяббиуб  илис  жагаси  Ленинград.
   – Се  бирулра  нуни  ишаб?  ИшаркIун  ну  чисалра  гIягIнили  ахIенра. Итцад  наб  бигути,  ну  дигути  неш-дудеш,  узби,  рузи,  шанти  итаб  батурли,  сецадхIи  руусира  ну  ишкьяйда?  –  пикрирухъун  Сакинат.  Илала  хIулби  гарчли  нургъбани  дицIиб.  Рисес  илис  дигули  ахIенри.  Биса  гIянддуршули  симкьрухъун.  ГIянддуршуцад  биса  цIакьдикIулри,  хъара-хъарагъуна  нургъби  хIулбазирад  гердикIулри.  Ил  паргъатрарес  мякьлав  чилра  аги.  ГIяхIцадхIи  сунечи  сунела  уркIецIи  дулхъули,  Сакинат  рисули  калун.  ГIур  кьанниван  сунела  кIантIидешлизибад  сунес  цIахбизур.  Душкили  нургъбира,  барх  касили  чайникра,  кухнялизи  аррякьун.  Илини  паргъатриэс  къайгъибариб.  ДяхI-някъ  дирциб.  Хъули  чарриубли,  дуцIарти  чайла  стакан  бержиб.
   ГIелабил  бархIи  цаибил  дарс  таманбиубси  замана,  сунела  хIянчи  рарх  рузуси  рухъна  Варячи  хъарбарили,  Сакинат  ГIяли  варгес  къяйцIрухъун.  Ил,  чиди  аудиториелизив  виэс  вирарал,  расписание  хIясибли пикрибариб.  ХIябалра  шайчивад,  цIуба  халатунани  цаличи-ца  дебали  мешули  балахъути  рурсбани  алавуцили,  аъкяхъили  дукаркIуси  ГIяли  илис  ганзухъличивад  увяхIулхъули  цугикиб  Сунечирад  хIулби  черхIейсули,  лехIкахъили  тIашси  Сакинат  чераибхIели,  ил  цIаличи  шин  чертIибхIеливан,  вишун.  Илала  варсиъни  чебаили,  алавуцибти  рурсби  гьалакли  арбякьун.
   – ХIу  сен  ишарри?  ХIед  се  биубли?  –  гъамиуб  ил.  Сецад  ГIяличи  гьимили  рицIили  иша  ракIиб  риалра,  сунесра  хабарагарли,  Сакинат  паргъатриуб.  ТIама  ахъхIебарили,  багьлали,  паргъатли  гъайрухъун.
   – Ну  кьалли  хIед  гужли  шери  хIеракIира.  Се  саби  ишаб  хIуни  бируси?    Сакинатла  уркIилизиб  лерил  секIал  гIяхIил  диэсгу  ибси  хьул  билшули  ахIенри.  Ил,  дахъал  гъай  хIедарили,  ГIялила  жавабличи  хIерлири.  ГIялини  биалли  жаваб  лугули  ахIенри.  Илра,  бекI  къухIкабуцили,  лехIкахъилри.  Илдала  ургаб  гIяхIцад  замана  лехIдеш  ихтилатбухъун.  Сакинат  бекI  ахъли  кабуцили  рархьли  ГIялила  хIулбази  хIеррикIулри.  ГIялини  саркъибси  хIерличил  жаваб  баргес  хIейуб,  илала  мухIлилизибад  урези-урехи  гъудурси  тIама  дурабикиб.
   – Черрерхи.  Дила  ишар  хьунул  лер,  –  гъай  адерхурли,  ГIяли  лехIкахъиб.  Илини  СакинатличидяхI  хIулби  ахъдуцес  вирули  ахIенри.
   – Хьунри  кьалли  хIела  ишаб  ца  ахIи,  верхIел  бургар,  –  гьанна  Сакинатлара  сабур  аберхур.  –  Язихъ  саби  хIела  бегIти!  ХIезивад  адам  ветхIерар!  Ит  гьарахъси  дунъяличирад  иша  кили,  ну  лайкаракIибси  хIу  чи  вирусири?  Дила  дудешла  гьала,  шантала  гьала  хIу  секьяйда  аркьяда?
   Се  рикIалра,  ГIялини  бекI  ахъбурцули  ахIенри,  я  гъайикIули  ахIенри.  Левси  мерличив  ил  вархькатурли,  Сакинат  аррякьун.
   – Ит  мурул  адам  ахIен!  Ит  мурул  адам  ахIен!  –  симкьрикIулри  Сакинат,  Варячи  ряхIчили  кариили.  –  Дила  хьунул  лер  викIули  сай.  Се  бариша  гьанна  нуни?  –  Ил  паргъатриэс  рирули  ахIенри.  Рухънани  чайла  стакан  бицIиб,  биса  тIашаахъили,  гужли  чай  держахъиб.
   – Дила  рурси,  хIу  паргъатрии.  Нуни  балулра,  ит  хIечивад  арякьунси  хIела  никализира  агарси  виъни.  Илини  мединститут  бучIули  валан.  ХIуни  сен  хIебучIуси?  ХIу  кьалли  дуги-хIери  жуза  ручIулри.  Дахъал  секIал  далулри.  Декабрьла  цаличирад  студентуни  хIядурбирути  курсани  ибхьути  сари,  хIу  ила  карерхес  рируд.  Чебаахъа  ил  хIу  рархькаратурсилис  сунечирра  гIяхIил  ишар  хIура  ручIес  рируси  риъни.
   «Марлира  рухънала  гIяхIси  пикри  сабри»,  –  Сакинат  разириуб.  Паргъатриуб.  Нургъби  адерхур.  Сагати  пикрумасра  кьасанасра  гьуни  гьаргбиуб.  –  «Ишичибра  гIяхIси  се  биэс  бириба  наб?  Марли,  наб  ручIахъес  гьуни  ишкьяйда  гьаргбиубли  бургар.  Нуцун  кьалли  бегIтани  иша  сеналра  хIерурхьира».
   Сакинатла  шишимти  цагьакIли  ряхIятдиуб.  Сунела  кьисматличила  гIярзрикIес  сабаб  агарли  биъни  уркIили  балулри.  Илини  балулри  дигай  агарли  сари  шери  рукьес  разрикниличила.  ГIялилара  сунелара  ургаб  сегъуналра  гъамдеш  ахIекIниличила.  Лералти  гIямрулизив,  гIур  цайналра  ГIяли  чехIеалра,  сунес  илала  авара  агарли  биънилчила.  ГIяливан,  илала  бегIтиван,  хатIарикилри  Сакинатра.  Гьанна  цIумрикIнилизибад,  гьай-гIяйиб  рикIнилизибад  сегъуналра  гIяхIдеш  аги.  «КIалтIа  бячун  –  шин  ардякьун»,  –  бикIули  бирар  дубурланти.  Сакинатлисра,  бетаурсиличи  кьяш  чекацIили,  гIямру  даимдарес  гIягIнилири.  Биалра,  сунези  сари  сен  илкьяйда  бетаура  хIерикIес  рирули  ахIенри.  Сага-сагали  сунела  кIел-хIябал  базла  гIямру  пикридирулри.  Сакинат  илкьяйда  ахIи,  цархIил  тяхIярли  сунела  кьисмат  арзес  имканти  агарли  диъниличи  рирхаур.  Чи  се   викIалра,  Ражабла  ГIяли  мяштIвареси  урши  сайри.  Рурсбани  алавуцибси  ил  гьаникили,  Сакинатли  аргъиб,  сен  сари  иличил  хъали-цIа  дарес  разирикибал.  Хъябличи  абаибси  шаласи  рангла  свитерра,  цIудара  шалбарра,  берхъибси  кьамара,  шалати  дяхI-някъра  сайра,  сунела  учитель  ГIяхIмадличивра  чедивад  чеэс  имцIали  жагаси,  кегIебси,  мяштIвареси  сайри.  ГIяхIмадливан  ахIи,  илини  сари  черрикIилри,  сунечи  сукни  бархьилри.  Бахъал  шантала  рурсбазирад  сари    декIаррарибси  уршилис  хIерукьес  хIерири.  Илис,  чис  рукьялра,  шери  рукьес  гIягIнилири.  Шантала  рурсбала  мукъри  дирули,  сари  хъули  каратурли,  секьяйда  паргъатририба  дудешла  рузикьар  Умукурсум?  БекIлил  гIямулти  хIедалуси,  чила-дигара  дяхIлизи  рархьли  гъайрикIуси  дудешла  рузикьар  гьанрикили,  Сакинат  гъинчIбулан  ризур,  сунечи  хIеррикIуси  рухъна  разирирахъули.
   Муруйзирад  декIаррикили,  шишимтазир  шилизи  чаррухъес  Сакинатлис  дигули  ахIенри.  Балулри,  шилизибти  имцIатигъунти  хьунул  адамтани  гIяйибти  сунечи  дуршни.  «ХIедушес-декIар  бирару?  –  пикририкIулри  ил.   –  Шилизи  чаррухъасра,  гьанна  ну  халаси  гьунар  сархили  чаррулхъули  ахIенра.  Мурул  дила  мякьлав  хIериахъес  хIериубра.  Итавра,  ну  чаррухъайчи,  чилра  хIерли  кайили  ахIен.  Ну  ишар  каласли  балбикили  бирар».
   Ил  гIур  цайналра  сунела  муруй  цархIил  раргили  виъниличила  цIумхIерухъун.  Мурхьли  сунела  уркIила  рухIна  карацIалра,  ил  гьаникибхIели,  ца  ванаси  зимъалра  чархлизиб  дакIубирули  ахIенри.  ГIяли  мицIирли  левнила  яра  агнила  илис  сегъуналра  авара  аги.  Сунела  алавси  бацIдеш,  цундеш  сели  бицIалра,  бицIес  гIягIнилири.  Илини  берцуди  булчIудилизиб  баргес  пикрибариб.
   ГIелабил  бархIи  хIерибаэс  гьалаб  илини  студентуни  хIядурбируси  факультетлизи  сари  руцахъес  мединститутла  ректорличи  гIярза  белкIун.  ЛайдакIили  лерилра  хабуртала  жузира,  гьанна  базцадхIи  ручIес  карерхес  хIядуррикIулри.  Илини  химияла,  биологияла,  физикала  жузи  дикахъиб.  Дуги-хIери  илдазирад  ручIулри.  «Гьанна  илди  жузазиб  нуни  хI****уси  селра  кали  хIебургар»,  –  пикририкIулри  ил,  имтихIянничи  рукьес  гьалабил  дуги  русес  карилхьухIели.  Хьунул  хъулир  агархIели,  вакIили  ГIялини  сунела  палтар  ардухилри.  Сай  ГIяли  биалли  Сакинатли  гIур  гьачамалра  чехIеиб,  я  чеэс  хьулхIерухъун.
   ХIядурбируси  отделениелизи  бучIанти  бурцуси  комиссия  лебси  хъули  Сакинат  цаибтала  къяяназир  арацIиб.  Ил  бурги  хIяндиубти,  дахъал  далути  хIябал  гIялимла  гьала  кариилри.  Илдала  суалтас  саркъахъили  жавабти  лугулри.
   – ХIу,  гьарахъси  Дагъистайзирад  иша  ручIес  ракIилри.  Сен  ишар  ручIес  кьасбарилри?
   – Иша  ну  муруйчил  рарх  ракIибсира.  РучIес  дигахъира  или  риштIахIейчирад  пикририкIусири.  Гьанна  лерил  секIал  наб  ручIесли  далдикили  детаур.
   – РучIесра  хъали-цIа  даресра  бажардириркуду?
   – Дила  хъали-цIа  дехъубли  сари,  гьанна  наб  ручIесцун  кали  саби.
   – Кислотабала  формулаби  делкIес  рируду?  –  Комиссияла  членти  Сакинатличи  бирхаудиагарли  хIербикIулри.  Урус  мез  ункъли  далули  риалра,  нешла  мезла  лугъатли  урус  мезличи  асар  хIебарили  буули  ахIенри.  ГIялимти  Сакинат  хатIарикахъес  хIерли  кабиибтигъунтири.  Илини  биалли  сунела  пикри  бархьли,  саркъахъили  аргъахъиб.  Камси  заманала  бухIнаб  сунела  гьала  кабихьибси  кIапIилизи  гьандикахъес  риубтигъунти  кислотабала  формулаби  делкIун.  Илди  вецIличирра  имцIа  лерри.  ГIяхIмад  ХIяжикьурбановичла  дурсри  гIяхIил  багаладиуб.  Цализи  цали  кIапIи  бедлугули,  гIялимти  хIурматличил  Сакинатличи  хIербизур.  ГIурра  чумал  суал  физикализирад,  химиялизирад,  биологялизирад  дедили  гIергъи,  комиссияла  суалти  адерхур.  Рурси  мединститутлизи  студентуни  хIядурбируси  отделениела  ручIан  ретаур.  Ил  мединститутлизи  карерхнилизи  цугсири.  БучIути  лебилра-сера  институтла  цаибил  курслизи  бурцутири.
   Сунесра  хабарагарли,  талихIчерти  гIямру  дехIдихьиб.  Илини  сунечил  рарх  хIерриахъес  хIядурбируси  отделениелизи  карерхурси  Казахстаннизирадси  Малика  киб.  ХIерели  ил  хIянчиличи  рашулри,  бархIехъ-дурсрачи.  РучIесра  рузесра  ил  ца  мерличи  рашулри.  ХIеррируси  хъали  даршал  метрла  сабри  илабад  гьарахъси.  Автобусличи  хIяжатдеш  аги.  Сунела  алапа  харжбарес  биулри.  Лерил  берк-берж  Маликанира  суненира  кумхали  исулри.  Общежитиела  кухнялизиб  хурегра  хIядурбирулри.  АнцIбукьахъес,  неш-дудешличила,  шиличила  пикририкIес  замана  кавлули  ахIенри.
   ГIялизирад  декIаррикниличила,  ручIес  карерхниличила  нешличи  лукIути  кагъуртазиб  ца  хIярпалра  хI****кIун.  Дебали  гIяхIилра.  Селра  вайси  агара.  ХIуша  сенра?  Сели  диркьулра?  Илдигъунти  къантIти  гъайличил  кадурхахъулри  Сакинатли  шилизи  лукIути  кагъурти.  Неш  дудешли  Маликачила,  Наташачила,  рухъна  Варячила  дахъал  секIал  далулри.  Чула  рурсила  муруйчила  биалли  селра  балули  ахIенри.

*  *  *
   БурхIни-бузри  дуцIли  ардашулри.  Цаван  белчIудилизира  хIянчилизира  рархили  яни  кабикиб,  янилис  гIеларад-хIебра.  Садаиб  дуцIрум.  Сакинатли  гIур  цайналра  мурул  чехIеиб.  Ил  чераэс,  кумекбарес,  се  бирулил  багьес  ГIялира  хьулхIевхъун.  ХIядурбируси  курс  таманбирути  имтихIянти  Сакинатли  шула  кьиматуначил  дедиб.  Ил  Ленинградла  мединститутла  цаибил  курсла  студентка  ретаур.  Дугели  ручIули,  хIерели  рузули  дусличи  гъамли  калунси  ил,  гьаннацун  шакрикиб,  секьяйда  сари  рамсурлил.  БелчIудилизир  дуцIрумла  каникулти  дехIдихьиб.  Августла  бехIбихьудлизиб  Сакинатли  хIянчилара  отпуск  асиб.
   Сакинатлис  Дагъистан,  ши,  шанти,  неш-дудеш  чебаэс  дигулри,  амма  шилизи  чаррухъес  илала  уркIили  кьабулхIебариб.  Кьанни  музарухъунхIели,  юглизибяхI  аркьуси  поездличиб  мер  бикахъесра  гьамадли  ахIенри.  Сеннира  аркьяс  или  пикрибарибхIели,  итара  ретаили,  ишара  чаррухъесцад  замана  кавлули  ахIенри.  БелчIудила  дус  бехIбихьес  гъал  бархIицун  лералри.  Ленинградлизир  дусцадхIи  хIеррирули  риалра,  илини  ишаб  сунела  общежитиера,  мединститутра,  мякьлабси  тукенра  сарри  чедаибти.  Гьанна  Сакинат,  лерилра  Ленинградла  жагадешуни  чедаэс  дигули,  гьар  бархIи  савли  аризурли,  бархIиахъайчи  экскурсиябачи  рашулри.  Адамтала  някъбани,  дунъяличир  дакIударибти  жагадешунани  ил, уркIаили, тамашарирахъулри.  Эрмитаж,  Петродворец,  Петергоф,  Пушкино.  Ишарти  жагадешунани  цали  ца  хъумуртахъулри.  Дус  хIеррирули  кали  риалра,  гьаннацун  шагьар  чебаэс  бикибси  Сакинатли  сунес  илкьяйда  жагаси  шагьарлизир  ручIес  бикили  биъни  халаси  игъбарлизи  халбирулри.  БархIиахъайчи  Невала  гранитла  дубаникад,  Ленинградла  жагати  парканазир  къунзкарикIули  кали  гIергъи,  бархIехъ общежитиелизи  чаррулхъулри.  БацIси  хъули  чарриэс  хIейгули,  риубцад  рахъхIи  шагьарлизар  калун  риалра,  бархъехъ  хъули  хIеракIес  гIямал  аги.  ИшбархIи  бархIехъ  илис,  шира,  неш-дудешра,  узби-рузира  имцIали  гьанбикилри.  УркIилизиб  разидеш  агарли  хъули  чаррирухIели,  общежитиела  гьалар  тяништи  къаралдлуми  чедаили,  ил  гьалаксаур.  Сунечи  сари  хIерирхули,  хIулби  суркдариб.  ГIур,  къапула  гьалабти  неш-дудеш  багьурли,  илдачиряхI  дуцIрухъун.  Мякьла  сараибхIели,  гьандуцес  хIериубли,  Сакинат  ахъли  рисирииб.  Паргъатриэс  хIерирули,  нешличи  хъябруцрикун,  дудешла  някъ  кIелра  някъли  цIацIабариб.  Рурсиличил  рарх  ГIябидатра  рисулри.  Сакинат  гьаннацун  шакрикиб,  секьяйда  сунес  нешра  дудешра  гIягIнили  буилил.
   – Селис  дисулра  хIуша?  Дисес  багьандан  нушачи  балагь  бакIилив?  –  Нешлара  рурсилара  биса  ГIябдулхIямидли  тIашаиб.  –  Биур  гьанна.  Гьари,  Сакинат,  чебаахъа  хIела  хъали.
   – Даширая!  Даширая  хъули!  –  Ил  неш-дудешлис  гIяхIялдеш  дарес  алавракIиб.  Рурси  гьалар  рашули,  дудешра  нешра  гIелабад  общежитиелизи  абацIиб.  КIиибил  дерхI  таманни  бацIлири.  Студентуни  каникултачиб  сабри.  Нешла  гьунгелтала  чемодан  Сакинатли  сунела  хъули  хьурабариб.  Илдази  дяхI-някъ  дирцахъес,  дазала  дарахъес  хIямам  чебаахъиб.  Сунени  гьалакли  печьличи  чайник  кабихьили,  неш-дудеш  букахъес  стол  балкьаахъур.  Илди  хIерейчибад  общежитиела  гьалаб  тIашли  калири.  Иша  Сакинат  хIеракIалли,  гIур  се  балбурцусил  хI****ути  илди  Сакинат  раргниличи  разилири.  БегIтази  дурути  хабурти  адурхули  ахIенри.  Дус  чизилра  хIедурили  калунти  шишимти  ца  дугили  илдази  дурес  дигулри.
   Рурси  хIянчилира  риркьули,  ручIра  ручIули,  шула  кьиматуначил  имтихIянра  дедили,  мединститутла  студентка  ретаънила  хабарли  бегIти  разибариб.  Дудешлис  урракIес  арц  агарли,  рурси  чила  биалра  уркIецIилиур,  сари  или  гьанбикилри.  Чузи  селра  хIебурниличи  разиагарли  иша  вакIибси  ГIябдулхIямид  рурсила  хабуртани  уркIичеввариб.  Гьар  шайчибад  пикрибарибхIели,  илини  барибси  бархьси  биъни  аргъили,  паргъатиуб.
   Лерил  сунечил  детаурти  бегIтани  дагьурхIели,  илди  мякьлаб  лебхIели,  Сакинатлис  халаси  мах  чебасибхIеливан  гьамадлири.  Илала  лерилра  шишимти  бегIтала  мякьлар  бекIлил  агартиван  черардякьун.  Хабурти  кадерхурли  гIергъи,  нешла  дурути  дехIкадихьиб.  Чула  дурсри  делчIес  азгъинбикIути  Аминатличила  ва  ГIябдулкьадирличила,  ХIясбуллагь  гьалавван  гьаннара  шула  кьиматуначил  учIули  виъниличила,  дудешла  рузикьар  Умукурсумличила,  Сакинатла  юлдаш  рурсбачила.  ЦархIилти  хабуртачил  барх  нешли  ГIяхIмадла  ва  Аслиматла  рурси  акIниличилара  буриб.  Сакинатли,  илдала  рурси  акIалра,  атхIекIалра  авара  агарсила  гIердариб,  амма  илала  уркIила  лутIилизиб  рурцIули  биштIаси  дяхъи  лебалри.  Нешла  лерилра  хабурти  тамандиубхIели,  Сакинат  сари  шилизи  рякьи  чарриубсиван  биуб.  Гьанна  илини  лерилра  итар  детаурти  далулри.  Амма  лебилра  мез  дигутани  халаси  иштяхIличил  буруси  илала  хъали  бехънила  хабар  нешли  хIебурили  калун.

*  *  *

   Ражабла  ГIяли  урус  хьунуйчил  ва  виштIаси  уршиличил  чариънила  хабар  Шалдала  шилизиб  къукъуван  чедиберхур.  ГIябдулхIямидли  иличила  бегIла  гIергъи  гIелабил  бархIи  сабри  багьурси.  БархIехъ  дяхIла  ранглизир  рарсриубси  рузикьар  Умукурсум  илдала  гьаргала  рухIнарерхур.  Ил  сунечи  сари  хункIали  рирхъулри.
   – Гьуя,  дила  узикьар,  иш  се  хабара?  Дунъяла  халкь  абдалбиубли  бургар!  Урус  хьунуйчил  чариубли  бикIаргу  ил  хьунча!  Итдас  рурси  редира  кьалли,  дуравси  сай,  учIуси  сай,  дикIули.  –  Умукурсумла  гъайла  уркура  тIашбилзули  ахIенри.  ГIябдулхIямидли  илди  се  гъай  сарил  иргъули  ахIенри.
   – Се  бетаурли,  рузикьар?  БархIехъ  гьалакли  дурарухъири  кьалли?  –  пишяхъиб  ГIябдулхIямид,  ремцIурси  Умукурсум  чераили.
   – Се  бетаэса?  Нушала  Сакинатла  мурул  урус  хьунул  кили  вакIили   тев,  бикIули  саби  шанти.  Нушани  биалли  селра  балуси  агара.
   – ХIу  се  рикIуда?  –  уркIухъун  ГIябдулхIямид.
   – Се  рикIиша,  дила  узикьар.  Набзира  ил  хабар  байхъала  сягIят  гьалаб  сабри  унра  Жариятли  бурибси.
   ГIур  се  викIусил  хI****ули,  ГIябдулхIямид  лехIкахъиб.  Къакъличиб  шинна  къудкъара  сарра  ганзухъличирад  ГIябидатра  черяхIрухъун. Къудкъа  сунела  мерличи  кабихьили,  селра  хIерикIули,  ГIябидат  пяхъли  хъули  рухIнарикиб.  Шичи  рякьунхIели,  хIейгеси  хабар  чили  буралра,  илинира  багьурлири.  Мурул-хьунул,  гIясидеш  чеди  дурахIейули,  яхIлизи  кабизурлири.  БахъхIиагарли  илдачи  ГIябидатла  рузбира,  илдала  муйлира,  тухумтира  учибикиб.  Лебилра  илди  ГIялила  Ражабхъайчил  къалмагъарлизи  кабизес  хIядурлири.
   – Аллагьла  балагь  бакIарти,  сабира  халкьра  бикIули  баргар  илди! Садакьала  кьумри!  ХIукуматла  къурушли  гъабзали  ахIекIубси  гъабза  ветхIерахъни  гьанна  лебтасалра  ашкарбиубли  кьалли.  Ит  Жавгьарат  бихьибси  къикъимайли  хI****ули  рургар,  саригъунтала  мякьла  тIашкаризесра  Амирбегла  ГIябдулхIямидла  рурсилис  балхIебикибси  биъни.  –  Умукурсумла  гъайла  шанг,  гIясидешли  руржули,  чер-черабиркулри.  Ил  чилилра  тIашиули  ахIенри.  –  Илдас  гьанбиркули  бургар,  нушаб  вайдеш  барира  или.  Чус  чуни  саби  вайдешра  барибси,  саби  чули  саби  цIахра  барибси,  –  хъали  бицIибти  адамти  Умукурсумла  гъайличи  кьабулли  лехIкахъилри.
   Сабур  каберхурли,  кайибси  мерличивад  ГIябдулхIямид  айзур.  Сунела  хъулир  мез  ахIенси  селра  белгиси  агарли  биъни  аргъили,  вявухъун:
   – ЛехIдикая!  Ну  хъули  чарухъайчи  цалилра  ахъси  гъай  майридая!  –  Ил  гьалакли  хъуливад  дураухъун.
   ГIябдулхIямид  Ражабхъала  гьаргала  ацIибхIели,  маркIачIила  замана  баилри.  Уршила  урши  дукла  катурли  кайибси  Ражаб,  ГIябдулхIямид  чеили,  кайибси  мерличивад  харчизур.  Нешли  хъямрики  хIевцибси  риалри,  дуклавси  урши  кайкес  асубири.  Унзаличи  къакъгьавли  кайибси  ГIялира,  дудешла  вяхIличи  хIерикIули,  харчизур.  Дудешлира  уршилира  гьадуцибти  някъби  гьаваличир  калун.  Къакъла  гIела  дуцибти  някъби  ГIябдулхIямидли  шикьхIедариб.  Хъулибти  гIяхIяйчи  хIерли  ахIенри.  ВакIибси  кайахъес  утара  кабихьили,  сунес  гIеларад  урус   хьунулра  хъусряхъили,  Жавгьарат  гьаргаларад  ретахъиб.
   ГIябдулхIямидли  ута  ца  кьяшличиб  ласбариб,  утала  къакъ  сунела  дяхIличи  баррили,  кайиб.  ГъайхIейкIули,  ил  уршличира  дудешличира  хIерикIулри.  Хъулиб  тIягIямагарси  лехIдеш  чебихьун.  Дудешра  уршира,  кабиэс  хIебирули,  тIашли  лебалри.  ГIябдулхIямид  кьяркьли  ГIяличи  хIеризур.
   – Гьу,  гъайикIен!  Чинара  дила  рурси?
   – Илини  хIушачи  селра  хI****кIуну?  Ил  нуни  рахъхIи  чехIераира.  Сакинат  ручIес  карерхурли  сари.  –  ГIялила  гъай  адерхур.  ГIяхIцад  замана  гIурра  лехIдеш  чебихьун.
   – Гъабза  сайри  гьатIи!  Ту,  алагьла  лягIнат  бакIаб  хIечи!  Къурумсакъ!  ХIу  гъабза  виадри,  дила  гьала  рурси  сарукес  хIечи  хъарсири.  Ил  кьалли  хIела  магьарла  хьунул  сари.  Усал  гъабза!  Гьанна,  сепайда?  –  ГIябдулхIямид,  гIур  гъайхIеили,  хъуливад  дураухъун.  Ражабхъалани,  я  дудешли  я  уршили,  илизи  ца  гъай  барсхIеиб.  КъухIкадуцили  бургира,  лехIли,  тIашли  калун.
   Байхъала  сягIятли  ГIябдулхIямидхъала  тухум  хьунул  адамтани  Ражабхъала  юрт  бицIиб.  Илдани  дугила  цIябдешлизир  хъям-хъямкадарили  лерилра  цIикурила  мас  ардухиб.  Илдачил  дарх  дайхъала  Жавгьаратлара.  Мас  ардухес  бакIибтази  ца  анталра  эс  вируси  ахIехъиб.  Ражабхъаллас  лягIнатрикIес  цархIил  чилра  хIейалра,  ца  Умукурсумлира  гIямал  бирулри.
   – Я,  Аллагь,  дуцеси  агарли  гъятIардукьяб  хIушала  юрт-муса.  МицIирли  лералли,  цалра  гIяхIси  хабарла  мабакьабая  хIушани.  ВерхIел  изай  дуцили,  я  шикьдухъес  хIедирули,  я  Аллагьли  архIекули,  верхIел  дус  калабая  ил  урусличи  хъарли.  ХIушала  чералкIути  абдалбирули,  хIушани  баресил  хI****ули,  къагъли  калабая,  я  раппи,  я  Алагь!  –  илди  тIама–гьамалиуб  байхъала  сягIятла  бухIнаб  цIикурми  чарбухъайчи  дигиличил,  умули  хIербарибси  хъали,  шинкьанван  бацIбиубли,  куцагарбиуб.  Умукурсумла  дирглумас  хъяйхъяй  абхьили  Жавгьаратли  сегъуналра  жаваб  хIегиб.  ГIелабил  хъулирад  бакIибти  лебси  мерличи  ил  дурахIерухъун.  Илала  мякьла  кариибси  урус  рурсила  урухриубли  гъай  детахъилри.  Сунела  михъирличи  уршира  гъяжварили,  ил  биштIаси  уталичи  гугриилри.  Жавгьаратла  ил  паргъатрарес  пикрира  аги.
 
                *  *  *

   Сакинатличиб  бахъхIи  шадиб  буэс  неш-дудешла  замана  аги.  Шилизир  илдачи  дуцIрумла  хIянчи  хIерлири.  Илди  рурси  хъули  аррукес  кьасли  бакIибтири.  Чераили  гIергъи  бегIтала  пикруми  дарсдиуб.  Сакинат  шагьарлизир  ручIахъули  ратес  пикрибариб.  Ленинградлизир  ахIенну,  МяхIячкъалализирра  гьачамлис  шилизирад  аррякьи  ручIес  риубси  цалра  рурси  Шалдала  шилизир  аги.  Рурси  шагьарлизир  ручIули  или  шантани  гIяйиб  хIебирни  ГIябдулхIямидли  балулри.  Ражабла  ГIялис  рурси  редили,  барибси  хатIаличивад  сунечивад  сай  чевкерхес  вирули  ахIенри.  Рурсили  иш  гьакIлис  кьисмат  сунес  дигуливан  арзилри.  Дудешла  хатIа  рурсилис  дурхъали  кабизурлири.  Ил  хатIа  гьарбарес  вирули  ахIенри.
   ГIелабил  бархIи  Сакинат  сунела  бегIтачил  шилизи  духес  гьунгелти  исули,  тукентазир  къяйцIкарикIули  калун.  Шишимтала  мах  чебасили  гIергъи,  ГIябидатлис  сунела  исутачилари  пикририкIес  калунси.  Хъули  исути  секIал  сегъунти  дирутил,  ГIябидатли  лебилра  Шалдала  шила  хьунул  адамтачибра  гIяхIил  балусири.  Илини  школализи  букьес  хIядурбирути  рурсилисра  уршбасра  асибти  палтарличи  лебилра  шанти  кьяскабири.  Ца  кам-хъяшти  арцлис  ГIябидатли  лебилра  сунела  тухум-агьлу  разибиэсти  гьунгелти  асили  бекIриублири.  Хъулир  датес  асибти  чIянкIи,  кIунби,  тIалхIяна  цаличирра  ца  жагатири.  Сунени  асибти  секIайчи  гIур-гIурра  мяштIрирули,  урга-ургади  ГIябидатла  гьигь  тIашбилзулри.  Сецад  асалра,  хIулби  хIелукъули,  гIурра  асес  хьулрикIулри.  КIиибил  бархIира  бархIиахъайчи  хьунуйчилра  рурсиличилра  тукентикад  вашули  вамсурси,  гушиубси  ГIябдулхIямидлис  илди  авара  анцIдукьун.  ГIергъиси  тукейзирад  дуракарухъунси  ГIябидатла  гьалав  къярдаван  кайзур.
   – Диур  гьанна!  ГIур  цалра  тукейзи  кьяш  кахIейцIис!
   ХIейгу-хIейгули  ГIябидатлира  хъули  чаррухъес  пикрибариб.  Бархьли  буралли,  арцра  керхурлири,  чус  хъули  бетаэс  хIяжатти  сарри  калунти.  УркIи-уркIилизиб  ГIябдулхIямидли  хьунуйчи  гIяйиббирули  ахIенри.  ГIябидат  бегI  гьалар  сарри  сунела  шилизирад  халаси  шагьарлизи  ракIибси.  Иларти  жагати  секIалра  илини  сунела  гIямрулизир  чедабти  ахIенри.  Тукенти  дицIибти  ваяхIли   ГIябидатличи  илгъуна  асар  хIебарес  хIедири.  Илала  дурабадра,  сари  багьандан  ахIенри  ГIябидат  къайгъилизи  рикибси,  лерил  секIал  хъалибарглис,  чула  яшавлис  сарри  исути.
   КIел  бархIи  рурсиличил  барх  кали,  бегIти  шилизи  чарбухъун.  Илдани  асибти  кIел  сумка  дицIибти  палтар-кьяш,  кIунби,  дабри,  гавлаг  бицIибти  чIянкIи  шилизибси  багьалис  дицили,  хIябал  дус  шилизиб  кIелра  бузули  барибсицад  хайри  бикахъес  вирусири.  Амма  дакIу-гьаргли  илгъуна  секIал  барес  хIукуматли  валтуси  ахIенри.  Чи  биалра  гIярзачи  ахъалри,  рурсира  ручIуси  мерличирад  дурарурши,  сабира  туснахълизи  кабалти.  ХIейгеси  биалра,  сунени  хибси  давла  бахълизи  чехIебаахъили,  кьанилизи  дигIянбарес  чевкъулри.

                *  *  *

   Сакинатлис  шагьарлизир  ункъли  ручIес  ахIенси,  селра  барес  кали  ахIенри.  Илис  чизибадалра  селра  дигIянбирес  гIягIнили  ахIенри.  БегIтанира  шантанира  лерил  секIал  далулри.  Ленинград  илис  бегI  гьалаб  чебиусиван  гьанарулри,  шагьар  багьес  агарли  жагабиублири.  Сари,  цIябси  курлизирад  берхIи  лебси  мерличи  дурарухъунхIеливан,  риублири.  Дунъяличир  хIерриэс  гьамадбиублири.
   Августла  ахирличиб  Маликара  Наташара  чарбухъун.  Сакинатла  цундеш  агартиван  детахъиб.  Дарестира  сецад-дигара  лерри,  белчIудила  дусра  бехIбихьилри,  хIянчиличира  дурарухъес  гIягIнилири.  Сари  хIерузули,  белчIуди  гIеббуцес  бегIтала  гьунар  хIебии.  Илди  мискинси  колхозла  колхозникуни  сабри.  Чуни  барибси  хъалибарглис  харжбаресцунри  биуси.
   Сакинатра  рарскариублири,  дубуртазибси  биштIаси  шилизирад  улкала  северла  тахшагьарлизи  ракIибси  рурсиличи  мешули  ахIенри.  Илала  дяхI-някъ  шагьарлизибти  рурсбалаван  цIуб-шаладиублири,  палтарра  илини  шагьарла  рурсбалагъунти  асилри,  шагьарла  рурсбиван  умути  урус  мезли  гъайрикIесра  бурсириублири.  Дерхъибти  гъезла  цIудара  чури  кьицIбарес  илала  някъби  ахъхIедиуб.  Гьар  бархIи  савли  вецIну  шура  минут  харждирули,  илди  жагали  ибгили,  берхIи  бухъес  гьалар  хIянчиличи  дурарулхъури.  Шагьар  цIябдешли  буцили  бархIехъ  сягIят  гехIел  дикибхIелицун,  дурсрачирад  хъули  чаррирулри.  Сунес  дигуливан  деркIес  лерти  дугила  хIябал-авал  сягIят,  беркесира  хIядурбарили,  дурсрачира  сен  биалра  хIеръили,  сагали  хIянчиличи  дурарухъесра  хIядуррирулри.
   Халаси  уркIира  пикрумира  Сакинатли  шагьарлизирра  дарсдарес  хIериуб.  ШилизирхIели  сунела  класслизирван,  ишарра  ил  гIяхIил  ручIес  бажардириркулри.  Сен  риалра,  чинар  риалра,  сари  гIелакарухъунсили,  се-биалра  барес  хIерирусили  риэс,  Сакинат  рирули  ахIенри.
   Дирути  се  заманалра  камхIедиубли,  ца  бархIиван  гьалакли,  гIурра  ца  дус  шалгIеббухъун.  ДуцIрумла  сессия  Сакинатли  гьамадли  хъараахъур.  Зачёткализир  авла  ва  шула  кьиматуни  сарри.  Гьанна  ил  кIиибил  курслизи  дурарухъири,  дуцIрумла  каникулти  дехIдихьилри.  Илини  хIянчиличибра  отпуск  касиб.  КIел  дус  чехIебаибси  шилизи  шадир  рукьес  хIядурриуб.
   Москва–МяхIячкъала  поезд  вокзаллизи  хIерейс  сягIят  вецIну  цараличиб  сабаиб.  Сакинатла  телеграмма  касибси  дудеш  поездличирад  карацIайчи  перонничив  хIерли  тIашлири.  Илини  рурсила  някъ  кIелра  някъли  буциб.  Илала  сумкаби  сунени  дихули,  шагьарлизи  дурабухъун.  Сакинатла  кьакьаси,  кутIси  хIеваличи  разиагарли  хIеризур  виалра,  селра  хIеиб.  Колхозла  хIяйвантас  зе  дукес  бакIибси  машина  иш  гьакIлис  Сакинатлис  такси  бетаурлири.  ГIябдулхIямидли  рурси  кабинализи  каратур,  сай  кузовличи  ацIиб.
   БархIехъ  шилизи  Сакинат  ляркьниличила  балути  Шалдала  хьунул  адамтани  чула  хъали-цIала  хIянчи  дархьдатурлири.  Шин  хIяжатли  хIедиалра,  шичи  башули,  хъалчурбачиб  тIашли,  чараагарси  хъулибси  хIянчи  барес  бухIна-дурабулхъули,  шила  дублабси  майдайчиб  лаг-тIашлири.  Сакинат  шилизи  леркуси  машина  бакIайчи  сабурагарли  хIерли  кабиилри.  Халаси  адамван  кайзурли,  кисаларад  някъби  дурахIедилтIуси  ХIясбуллагь,  рагьес  агарли  халараибси,  жагариубси  Аминат,  гьанналис  селалра  авара  агарси  ГIябдулкьадир  мугьлатагарли  дудешличира  Сакинатличира  хIерли  кабиилри.  Аминатли,  савлиличирад  рехIрихьили,  лерилра  хъулри  умударили  ибгилри,  гIяйни,  хъа  гьалала  душкилри.  Хъулиб  лебси  нясси  ибси  секIал  бирцили  беръахъубли  харгличибад  урасилри.  Нешли  дахъал  чудни,  кьацI  дерцIили  хIядурдарилри.  Хъулиб  барес  сегъуналра  хIянчи  кали  ахIенри,  машина  биалли  бархIи  ахъибхIелира  лябкъули  ахIенри.  ХIерейчивад  шила  дублав  къарауйчив  тIашси  ХIясбуллагь,  берхIи  гIелабикили  гIергъи,  гьеркличивикили  къапулизивад  гIяйна  ухIнаикиб.
   – Лябкьули  саби!  Машинала  тIама  леб!
   Нешра  Аминатра  гьалакли  къапула  гьала  дурабухъун.  Машина  бакIиб,  амма  ил  тухтуртала  сабри.  Дудешра  рурсира  лебкуси  машина  цIябдаили  гIергъицун,  чула  къапула  гьалаб  тIашбизур.  Ил  сягIят  мякьлаб  ГIябдулкьадирра,  ХIясбуллагьра,  Аминатра  дакIубиуб.  Гьарахъливан  тIашли  Умукурсумла  Амирбегра  леври.  Сакинат  машиналчирад  карацIес  ралкьхIеурли  лералли,  неш  чесараиб,  рурси  кIапIруциб.
   – Вай,  абала,  гьарахъ  рурси!  ХIела  аба  ребкI!  Чаррухъадив,  дила  ахIерси?
   Нешлис  гIергъи  узбани,  Аминатли, унраличирси  Убайдатли  Сакинат  кIапрурцулри.  Сакинатла  някъ  буциб  Убайдатла  узи  унраличивси  Саламлира  Амирбеглира.  Илди  кIелра  гьанна  жагьил  уршби  сабри.  Бахъалгъунти  хьунул  адамтас  шагьарлизирад  чарриубси  Сакинат  чераэс  хIебикиб.  ЦIябдешли  ил  бахъла  хIулбазирад  дигIянрарилри,  шантани  дугикан  букуси  заманара  сабри,  имцIатани  машинала  тIама  хIебакьили,  шакхIебикили  убкалун.  Гьунибаибтани  алавруцили,  ил  бахъ  гIяхIли  тянишси,  дунъяла  дахъал  жагадешуначибра  Сакинатлис  жагабилзуси  ганзухъличирад  кIел  дус  чехIебаибси  сари  акIубси  юртлизи  рухIнарухъун.
   БахъхIиагарли  ГIябдулхIямидхъала  гьаргала  Сакинат  чераэс  бакIибтани  бицIиб.  Муйлира  сабира  нешла  рузби,  Умукурсум  адай,  Убайдатлара  Саламлара  неш  Паризат  гьаббакIилри.  Тавханабси  стол,  гьаргала  дурасили,  лебилра  утначи  кабиилри.  Столличир  нешли  хIядурдарибти  хурегунала  дурабад  Сакинатли  хибти  конфетуни,  печенъебала  бекIа,  диркьаличирад  хибти  цIедеш  лерри.
   Сакинатли  шилизир  чараагарли  хIяжатти  диъни  балули,  гьунгелалис  дутIес  хьунул  адамтас  резинна  калошунала  бекIа  хилри.  Ленинградлизир  сецад-дигара  дургIели  лерти  калошуни  шилизир  спекулянтунани  хIябка  багьалис  дирцулри.  Нешли  лебилра  бакIибти  хьунул  адамтас  савгъатуни  дедиб.  Умукурсум  адайлис  биалли  чуткъа  барахъес  цудара  вавни  кадяхъибси  балала  явлухъ  Сакинатли  хили  риъни  дебали  халабилзулри.  Чирагъла  шалалиуб  бяхIсайхъули,  ил  чуйна  сабил  хIясиббирулри.
   – Вай,  дила  ахIерси,  селра  хIехадлира  гIямал  бирусири,  –  ил,  кIантIиракIили,  рисес  хIядурлири.  –  Шагьарлизир  шин  булан  арцлис  исути  диалли,  ишди  секIал  асес  чинар  дургутив  итар  арц?  Баркалла,  гъари,  хIед  ну  гьанрикили  иш  савгъат  асибси.  ГIурра  чина  рукьядра,  илкьяйда  хIулкIули  чаррухъаби.  –  Ил,  гьар  чарухъунсилизи  дурути  гIядатла  гъай  дурули,  рехIрихьиб,  гIур  сунела  хатIаличи  шакрикили,  Умукурсумла  гъай  детахъиб.  Ахирра,  гъай  даргили,  сагали  рехIрихьиб.
   – АрхIяличирад  рикIусира,  дила  рурси,  хIела  хъали  буи  разириубли ахIенра.  ГIямал  буаб  сунела,  ит  хьунчалану.
   Умукурсум  сунела  дирглумала  кьачIа  гьаргбарес  хIядуррирули  лерли,  пишряхъили  Сакинатли  тIашаиб.
   – Агь,  дудешла  рузикьар,  хIуни  балули  ахIенри,  сегъуна  гIяхIдеш  барибал  Ражабла  ГIялили  сунес  урус  хьунул  раргили.  Итдачир  калунси  риасри,  ну  кьалли  гьанна  бусагIят  ишар,  хIушала  мякьлар  ахIи, Жавгьаратла  гьаргала  кариили  ририра.  ХIура,  шантазибад  адаббилзули, набчи  ракIесра  хIериради,  ихди  конфетунира  ит  мухIли  лям  Жавгьаратлис  диркутири.  Сагати  калошунира  итини  челгьи.  Гьанна  биалли  ну-хIушала,  хIуша-дила.  Наб  хIушачил  гIяхIил  саби,  илдачилван  ахIи,  –  Сакинат  разили  уркIи-уркIиларад  дукарряхIиб.
   – Бархьси  саби,  дила  ахIерси,  итдала  мякьла  хIу  тIашкаризахъесра  гIяйиб  саби.  Нушани  сегъунти  сабил  хIебагьурли  итдас  редибхIели,  Аллагьли  нушала  хатIа  гьарбарили,  итдачирад  хIу  урракIахъес  кьадарбарили  саби.
   – Аллагьла  кьадар  саби,  кьадар  хIебуцес  виубси  чилра  левси  ахIен,  илбагьандан  гъай  дахъхIедирехIе,  –  иб  ГIябидатли,  гъай  дахъдарес  хIейгули.
   Сакинатли  хибти  гIурра  дахъал  секIал,  ца-кIел  ахIи  чехIедаахъили  ГIябидатли,  итил  хъули  дигIяндариб.  «Дахъал  чедаалли,  лебилра  кьяскабирар,  илди  чусра  дигахъу.  Лебтасалра  дутIесцад  нушалара  агара»,  –  пикририкIулри  ил.
   Гьарилли  чула  хабурти  дурули  гьаргалаб  ихтилат  бемжур.  Лебтасалра  Сакинатли  дурути  Ленинградла  хабурти  гIяхIдилзулри,  дугели  хIеркIличирад  гамурби  дашахъес  багьандан  ахъдурцути  гумурбачила,  цугли  дай  хIери  баибхIели,  къяйкбулхъуси  тупличила,  Ленинградла  цIуба  дугурбачила  лебтанилра  бегI  гьалаб  бикьулри.  ГIярасайла  хабарла  пача,  Пётр  Цаибилли  Нева  хIеркIличиб  шагьар  белшес  пикрибарили,  ита  бузахъес  букибти  бахъал  бусурманти  гашазибад  бебкIибси  биънила  хабарли  лебилра  уркIаиб.  Итаб  бузути  бусурмантас  дурхъаси  Рабазан  баз  цIуба  дугурбала  замана  балбикили  калири.  БархIехъуназиб дугели  цIябхIебирули,  шалали  лебалли,  дуббуцибти  бусурманти  кьацIли  хIебукули,  бахъал  гашазибадра  къиянси,  декIси  хIянчилизибадра  алхунтири.  Илцадра  Аллагьличи  бирхули,  бебкIайчи  кьацIли  хIебукули  калунти  адамтачи  лебилра  тамашабирулри.  Шилизибти  адамтази  хIукуматли  гьамадли  Аллагь  хъумартахъурлири.
   – Ишкьяйда  Алагьличи  адамти  къакъгьабли  кабизурхIели,  дунъя  булъни  кьалли  лебтасалра  якьинни  саби,  –  рикIулри  Умукурсум.
    Илала  гъай  чилилра  уббирхъули  ахIенри.  ЧянкIли  ХIясбуллагь  гъинчIилзулри.  Илини  дучIути  дахъал  жузазиб  Аллагь  левси  хIейъниличила,  саби  берцес  багьандан  адамтани  Аллагь  пикриварибси  виъниличила  гIячихъли  белкIири.  Ил  неш-дудешличивра  шантачивра  имцIали  жузачи  вирхулри,  гьаман  жалрирхъули  гьав  булъуси  нешла  хIурмат  бирули,  илгъуна  ихтилатлизи  гъудурхIейэс  къайгъибирулри.  Сакинатли  биалли  я  халатала  я  узила  шали  бурцули  ахIенри,  се  рикIусил  илини  суненира  балули  ахIенри.
   – Марлира,  дила  рузикьар,  гьанна  адамтани  Аллагь  агарлира  гIямал  бирули  саби.  Мурт  кьутIбулхъанал  илдала  бекIлизи  саби  хатIабиркули  биъни  кьутIбулхъан,  чIянкIли  илхIели  халкьлис  барсбиэс  къиянни  бирар.  Бахъал  мунапикьунани  жагьанабла  курлизи  гьуни  бургу.  Сепайда,  саби  чеббалкIи  биъни  халкьли  чебиули  ахIен…
   Ил  ихтилат  лебтасалра  анцIбукьун.  Заманара  дай  дугиличи  гъамбикIулри.  БакIибти  арбукьес  замана  баили  биъниличи  шакбикиб.  Рурсбани  стол  умубариб,  дудешлира  ХIясбуллагьлира  ил  сунела  мерличи  арбухиб.
   Гьаргалабси  лампара  барх  касили,  Сакинатра  Аминатра  чула  хъули  бухIнабухъун.  Илдас  бусес  замана  баилри.  Амма  Аминатла  бекIлизиб  гьанкIличила  сегъуналра  пикрира  аги.
   – Агь,  бахъ  кьанни  арбякьунгу,  ишаб  саби  чис  биалра  гIягIнитиван,  –  гIярзрухъун  ил  Сакинатлизи,  чула  хъули   рухIнарухъунмад.  –  ХIу  чаррухъайчи  ну  хIерли  каррибсири.  ХIуни  хIергъадли,  ишаб  дила  дард  чилилра  хIергъу.  Нешлира  хIези  селра  хIебуру.  Лерил  секIал  гIяхIил  сархIеливан,  лехIкайхъур.  Нуни  биалли  гьанна  рикеси  мер  баргес  рирули  ахIенра.  Сакинат,  нуни  се  барес  гIягIнисил  гIеббура?  Нура  ригахъули,  набра  гIяхIилзуси  уршилис  ну  редахъес  бегIти  разибиркули ахIен.
   – ХIед  кьалли  гьачамлис  школализир  ручIес  дус  лебал.  ХIу  чина  гьалаклири?  –  пишряхъиб  Сакинат,  рузи  хIехара  сари  или  пикририкIули.
   – Се  бариша  наб  школа?  Нушала  бегIти  разихIебикалли,  илини  цархIил  рургу.  ИлхIели  нуни  се  бирусира?  –  гьалаксаурлири  Аминат.
   – Сен  бегIти  кьабулхIебиркули,  илкьяйда  хIед  дигухIели?  Чи  сая  хIу  дигахъуси?
   – Ил  хIунира  валад.  Илини  хIечибра  кIел  дус  гьалаб  школа  таманаибсири.  Ил  шагьарлизив  учIули  сай,  каникултас  шадив  вакIили,  гьанна  шилизив  лев.  –  Аминат  рузичи  хIеррикIули,  гIяхIцадхIи  лехIкахъиб.  Сакинатла  суал  бухIнаси  хIерлис  жавабли  биахъубли,  гIур  гьалакли  дурабушиб:  –  Ил  Басирхъала  ГIябдулла  сай.
   – Ил  кьалли  ГIялила  узикьар сай,  хIу  се  рикIулри  ишар?
   – ГIе,  сай,  –  Аминат  урух-урузхIериуб.  –  Илбагьандан  сабигу  неш-дудешра  кьабулхIебиркути.  –  Аминат  дебали  кьакьаракIилри.  –  Дудеш  хIякаличибра  гьалаб  хIева  челгьуси  саби  викIули  сай.  ХIу  урракIибти  тухумлис  ну  редахъес  цалра  разили  ахIен.  Лебилра  гьаланачи  хIу  хъалларарес  пикрибикIули  саби,  ХIясбуллагьра  вархли.  Амирбеглисра  ГIябдулла  чеэс  дигули  ахIен.  ГIялила  тухумтачил  илди  цалра  гъайбикIули  ахIен.  Наб  биалли  ГIябдуллас  цархIил  рурси  раргниличибра  ребкIес  гьамадли  саби,  –  Аминат  рисириэс  хIядурлири.
   Сакинат  лехIкахъиб.  Сунела  дардлизирси  Аминатли  лерил  секIал  хъумкартурли  риэс  гIягIнилири,  сунела  гъайли  Сакинатла  уркIилизи  сегъуна  дяхъи  барибал,  ил  шакра  хIерикиб.  Илис  сарира  сунела  дигайра  ахIенси,  цархIил  селра  чебаэс  дигули  ахIенри.  Сакинатли  сари  се  рикIусил  балули  ахIенри.  Итар,  Ленинградлизир,  сунелаван  рузилара  дигайра  шишимтира  диэс  дирниличила  ил  пикрирухъунси  ахIенри.  ГьарахълихIели  хъулир  лерил  секIал  гIяхIил  сари,  дигесли  сари,  хъулирхIели  ну  талихIчерли,  селалра  авара  агарли  рирус  или,  гьанбиркусири.  Гьанна  биалли  хъули  чарриубси  цаибил  дуги  ил  паргъатли  русес  бетарули  ахIенри.  Рузила  кьисмат  сунела  някъбазиб  бетарулри.  Се  бирусил  пикрирухъесра  замана  аги,  рузичирад  хIулби  черхIейсули,  жавабличи  Аминат  хIерли  кариилри.  Сунела  уркIи  бегIтани  хIебумкьахъни  Сакинатли  балулри.  ИлхIелира  ца  ил  багьандан  ахIенну,  лебилра  тухумла  хIурмат  багьанданра.  Ит  сунени  барибси  хатIалис,  дигай  агарли  хъа  риънилис  Сакинатличил  барх  бегIтанира  жавабкардеш  дихулри.  Аминатла  дигай  гьархIедизнилис  лерилра  гIямрулизиб  жавабкардеш  дихес  Сакинатлис  дигули  ахIенри.
   – Аминат,  паргъатрии.  Илцад  хIу  шишимрухъес  багьана  агара.  Нуша,  ГIялира  нура  дарх  хIердиэс  хIедиубли  или,  хIечибра  ГIябдуллачибра  сегъуналра  гIяйиб  лебси  ахIен.  Ца  наслу,  ца  кьам  бикIути  халатани  дуркьа  гIядатуни  гIердурцули  саби.  Нушаб,  жагьилтас,  биалли,  сагати  гIядатуни  хIясибли  хIердиэс  гIягIнили  саби.  –  Сари  илкьяйда  рикIули  риалра,  ит  уркIи  агарси  адамла  узикьарлис,  сунела  рузи  редес  Сакинатлис  дигули  ахIенри.  ГIялис,  сунела  узи-рузи  агархIели,  ГIябдулла  бегIлара  гъамси  адам  сайри.  Сунени  беркIибси  ца  базла  ухIнав,  шанглав  кIуцIулван,  ГIябдулла  илдачив  камируси  ахIенри.  Сепайда,  итхIели  бахъ  дунъялизибад  уркIи  бухъунси  Сакинатли,  ил  сегъуна  саял,  гIяхIил  пикрихIериб.  Аминатлис  ил  дигахъулри.  Сунечи  Аминат  шадир  ракIибхIели,  ГIябдулла  чучив  имцIали  дакIуирули  кални,  гьаннацун  сабри  пикрибарибси.
   – Сакинат,  илис  ишдус  хъайчикайэс  дигули  сай,  гIярмиялизи  укьес  гьалав.  Нушала  бегIти  разихIебикалли,  илдани  цархIил  рургу.  Сабира  илди  нушачи  бакIес  урух-урузли  саби.  Илис  дигули  ахIенри  хIура  ГIялира  декIардикили.  ГIябдулла  гьанна  ГIяличил  гъайра  викIули  ахIен,  илдачи  вашулира  ахIен.
   – Илди  лерил  секIал  хIуни  севан  далулри?  –  Сакинат  иличи  тамашариубли,  ташмишрикIули  хIерризур.
   – ХIед  се  биалра  гьанмабиркахъид.  Нуни  чилалра  бекI  ну  багьандан  къухIхIебурцахъис.  Ну  чила  рурси  саррал  нунира  балулра.  Амма,  рузи,  наб  кумекбара,  ил  уршилис  цархIил  раргахъес  асухIебирар.  Раргалли,  наб  ишди  гIямру  гIягIнили  ахIен.
   «Илкьяйда  вегIла  дигай  детерхахъес  гIягIнили  балан,  –  сунези  сари  пикрирухъун  Сакинат.  –  Ну  биалли,  набзи  ну  рархли,  дигайличила  мукIурракIес  хIериубра».
   – Аминат,  лерил  секIал  нуни  гьуйчидуршис.  Савли  чераргъибмадан,  дудешличил  ихтилатбирис.  ХIед  дигуси  хIебарес  бегIтанира  хIебирар.  ХIура  илдала  рурси  сарри.  Гьанна  карихьенну  русен.  ЖягIял  чераргъибхIели,  хIези  дудешла  пикри  бурис.
   Аминатли,  дура  хIеръэс  дигусила  дарили,  улкьай  абхьиб.  Сакинатли  чехIебаэсли  ихав  хIерсилис  сегъуна  сабил  лишан  бариб.  ГIур  селра  хIерикIули  карихьун,  гIянайчи  бекI  кабаибмад  русаун.  Сакинат  биалли  цаибти  дагъни  дучIескадиибхIели  сарри  ца  бара  гъапулриубси.  Итар, ЛенинградлизирхIели,  илис  гьанбиркусири,  бегIтани  лерилра  секIал  пикридарес,  гIямрулизиб  бархьси  гьуни  гIеббурес  бирар  или,  ишаб  биалли  гIячихъли  чебиулри,  илданира  лерилра  далули  хIебиъни,  илдира  хатIабиркули  биъни,  илдасра  гIямрула  бархьси  гьуни  баргес  къиянни  биъни.
   Дубуртала  гIелабад  берхIи  ахъбиубхIели,  Сакинат  гьанкIлизирад  чераргъиб.  Аминатли  жявлил  сунела  ухьа  бархьбатурлири.  Сакинатли  дяхI-някъ  дирциб,  чула  хъали  ибгиб,  дудешличил  бируси  ихтилат  пикрибариб.  Илала  гъай  мурталра  нешличил  ахIи,  имцIали  дудешличил  далдиркутири.  Илбагьандан  гIяйнив,  ганзила  къаркъаличи  кайили,  мурала  билхлалис  чIули  дирули,  кьисикIуси  дудешла  мякьла  карииб.  КIел  дус  гьалаб  дудешличил  илгъуна  ихтилатбарес  Сакинатлизиб  ихтияр  лебси  ахIенри.  КIел  дусли  ил   вецIал  дуслацад  халараилри,  гIямру  дагьурлири,  дудешлизи  сунела  пикри  бурес  гIела  ритIикIули  ахIенри.  Нешра  Аминатра  чина  сабил  арбякъи  хъулиб  аги,  узби  бусули  лебалри.  Илгъуна  агиличил  пайдалариубли,  Сакинат  дудешличи  къалабарикиб.
   – Дудеш,  дила  хIези  дурес  чумал  гъай  лер,  хIу  илдачила  се  викIудал,  –  рехIрихьиб  ил,  дудешла  мякьла  гIягнала  гIянайчи  карирули.
   – Ну  хIечи  лехIахъилра,  –  иб  дудешли,  сунени  бируси  бархьбатурли  Сакинатличи  ласяхъили.
   – Лерилра  гъай-мезличи  къаркъа  чебихьили,  Аминат  сунес  дигуси  мерличи  хъа  рарадли,  гIяхIил  бетарар,  дудеш,  –  бусагIят  рехIрихьиб  ил,  сунела  уркIиличибси  бархьаначи  бурули.
   – Халкьла  гьалаб  нушаб  цIахли  бирар,  ил  секIал  барахIелли.  Нушани  нушала  хIурмат  буъни  бетарули  саби,  илдас  гIурра  рурси  редили,  –  иб  дудешли.
   – Дудеш,  цIахли,  жагали,  балбикили,  балхIебикили,  илди  лерилра  урхIлис  дурути  гъай  сари.  Чила-дигара  урши  виаб,  Аминатла  талихIчерти  хъали-цIа  детаалли,  урхIла  мез  пикридирес  хIяжатли  ахIен.
   – ХIези  илди  гъай  чили  дуриба?
   – Аминатли  дуриб,  дудеш.  Ил  рикIуси  барни  бархьси  саби  или  гьанбиркули  саби.
   – Нура  левра,  илди  мезлизив  халтIикIули,  ца  белгиси  секIал  пикрибарес  хIейрули.  ХIуни  гъайхIебарибси  риадри,  илди  гъайличила  хIези  нуни  гьанбушесра  хIейрира.  Аминат  илдас  реда  рикIулри  хIу,  нуни  биалли  илди  цабехI  адамти  дила  хъули  гьанна  секьяйда  хьурабирусил  балули  ахIенра.
   – Урши  кавшибси  душмайчибадра  чебкабурхули  бирар  цацахIели.  ХIед  илди  нушачи  бакIахъес  чебиркур,  дудеш.
   – ХIу  илкьяйда  хIерикIули,  илдас  Аминат  лугулра  или,  нуни  бурес  вируси  ахIенри.  Гьанна  дусцадхIи  неш  лер  илди  гъай  лукьахъули.  Уршира  рурсира  хIуша  декIардикес  гьалаб  вягIдалабиубли  саби  или,  нешли  бурули  сари.  ХIела  хъали-цIа  хIедехъубти  диалри,  илдас  нушани  Аминат  гъай  агарли  редлугусири.  Гьанна  ил  арзес  къиянси  масъала  бетарули  саби.
   – Къиянни  бургар,  дудеш,  амма  Аминат  илдас  редес  чебиркур.  Шантани  гIяйибти  даралли,  илди  чекайсехIе,  гIяйибти  чекасес  гьамадли  саби,  Аминатла  талихIагриличибра.
   – Нуни  нешличилра  ихтилатбирис.  ПикридулхъехIе,  се  барили  гIяхIсил.  ХIед  се  бирехIе  рурси?  Ну  кьалли  хIечила  пикриикIулра.
   – Набчила  гIур  пикридулхъехIе,  илгъуна  заманара  лябкьян.
   Ил  жумягIлизир  Аминат  Басирла  ГIябдуллас  ураркьиб.  Дахъал  тIама-гьама,  дахъал  дирути  лерхIедиалра,  Аминатлисра  лерилра  секIал  диэс  гIягIнитиван  дариб.  Ураркьес  бакIибтала  ургаб  ГIялира  илала  дудеш  Ражабра  аги.  ГIурилти  илдала  тухумти  ГIябдулхIямидли,  селра  хIебиубсиван,  хьурабариб.  Мез  дарес  дигутас  гъайбикIес  сецад-дигара  мер  лебри.  Духутигъунти  шантани  биалли  ГIябдулхIямидличи  гIяйибхIебариб.  ГIямру  хабарлизир  дурутиван  ахIи,  хIякьикьатлизир  дебали  дархибти  секIал  диъни  лебтанилра  балулри.  Саби  цайналра  хатIахIебикили  гIямру  деркIес  биубтира  Шалдала  шантазиб  бахъал  аги.  Гьарилла  чула  пикруми,  дардани,  бунагьуни  лерри.  ГIябдулхIямид  лебилра  шантачивра  гьалав,  Умукурсумли  гIяйиббиру  или  урухкIусири,  ил  биалли,  бекIлил  селра  хIебиубсиван,  ГIябидатлис  кумекбирули  арархиб.
   – Бархьси  бирулра,  ГIябидат,  рурси  сунес  дигуси  уршилис  редлугули,  –  иб  Умукурсумли.  –  Мезлизи  дигай  кадуршахъути  хIебирар.  Дигай  гIердуцибси  Аллагьлира  гIевурцуси  сай.  Бируси  гIяхIси  сягIятличиб  биаб.  –  Гьанналис  цайналра  Умукурсумла  гъайра,  пикрумира  ГIябидатли  аргъес  риубси  ахIенри.  ХIериуб  ишбархIира,  сен  илкьяйда  рикIулил  аргъес.  Мурталраван  Умукурсумла  пикрумас  илини  ца  сабаб  буриб:     «ИшбархIи  гIяхIси  шайтIайчи  мурдали  сари.  Я,  Аллагь,  берцуди  илала  мухIлилизибад!»
   Лерилра  сунела  пикруми  дигIяндарили,  Аминат  уриркьуси  бархIи  разиси  хIяйчир  риэс  къайгъилизирри  Сакинатра.  КIелра  барх  шичи  башути  рурсбачи  цугбиркути  шантала  хьунри  хIербикIулри.  ХIербикIутани  рурсбазиб  сегъуна-биалра  балхIебикибдеш  баргес  бирули  ахIенри.
   ГIябидатли  Сакинатлизи  сунела  шагьарла  палтар  чегьахъес  хIедатур.  КIилинра  райличир  дахъал  салубачилти,  жагали  итуладарибти,  лагьала  хъябла  рангла  хIевни  чегьурлири,  бекIличи  цIуба  вавнарти  Москвала  балала  кIунби  чедяхъилри.  Чегьурти  палтар  цагъунти  диалра,  шагьарлизирсила  дяхIла  ранг  имцIали  шалалири,  чераэсра  ил  Аминатличирра  жагалири.  «Халалгъуна  гьатIира  жагаси  сари,  рахъ  уктемли  гIямал  агара  кьадин»,  –  бикIулри  иличи  хIербикIути  хьунул  адамти.  Чеди  чераэс  жагали  ралули  риалра,  Сакинатла  хIулбазиб  сегъуна  сабил  пашмандешла  лямцI,  иличи  пикриличил  хIеризурсини  чебаэс  вирулри.  Иличибси  хIял  аргъес  Аминатла  я  гIякьлу,  я  дагьри,  я  иштяхI  аги.  Илини,  сунела  талихIлизи  кягIи,  мякьлавси  чилра  чейули  ахIенри.  Сунела  талихIагардеш  чизи-биалра  чебаахъес  Сакинатлисра  дигули  ахIенри.

                *  *  *               

   Сакинатла  зилан  рурсби  лебилра  хъаллабиублири.  Илдазибад  имцIатигъунти  нешани  бетаурлири,  гьарилла  хIяйван-хъача,  хъали-цIа,  хIянчи  лерри.  Илдани  архуси  гIямрула  мах  гьамадси,  кункси  саби  или  чилилра  бурес  хIейри.  Илдала  мах  гIядатла,  лебталалра  цагъуна,  лебтасалра  тянишси  сабри.  Сакинатла  гIямрула  гьуни  декIарси  бетаур.  Гьанналис  ил  гIяхIсил,  вайсил  чилилра  бурес  вирули  ахIенри.  Илбагьандан,  илала  гIямрулис  кьимат  кабатес,  иличи  гIяйиббарес  чилилра  бирули  ахIенри.  Шагьарлизирад  чарриубхIели,  ил  чераэс  гьаббакIес  зилан  рурсбани  пикрихIебариб,  замана  хIебаргиб.  ДуцIрум  гьарилла  хъали-цIализир  дахъал  хIянчи  лерри.  Амма  дурар  цугрикибхIели,  кьяшмачирад  бекIличи  бикайчи  лебтанилра  ил  хIясибрирулри  ва  бизити  яхши-хуш  дирулри.  ГъайбикIухIели,  лебтанилра  сен-сабил  иргъулри,  Сакинат  чула  пикрумачил  пикрихIерикIули  риъни,  ил  шадирцун  ракIили  риъни,  гьарли-марти  гIямру  чучирад  дебали  гьарахъли  диъни.  Ца  чумал  гъай  дурили,  ихтилат  кабурхулри.  ГIур  се  бурусил  хI****ули,  лехIкайхъулри.
   Ца  бархIи  гIинзи  шичи  рякьунхIели,  Сакинатлис  сунела  уртахъ  Маръям  цугрикиб.  Ил  чераибхIели,  рахъ  разириубли,  хъябруцрикили  умайрикун.  Сакинатличи  хъябруцрикес  багьандан,  Маръямлис  някъ  буцили  аркуси,  цара-байхъала  дус  виубсигъуна  уршила  някъ  баткаэс  чебикиб.  Итил  някъли  илини  шинна  къудкъара  гIелахъилри,  чумал  баз  риубсигъуна  рурсира  дукларуцилри.  Мурталраван,  биштIати  абикьесра  Маръям  сарерхурли  бажардириркули  риъни  чебаэслири.  Даргдердесли  дикьурти,  хайдакьла  гIинцбиван  хIунтIена  ляжубарти  Маръямла  уршира  рурсира  умули  бегIбарилри,  нешличи  ва  чучи  саби  мешулири,  хъараван  цIудара  хIулбира  лямцIдикахъули,  гьар  секIал  аргъес  дигули,  пикриличил  Сакинатличи  хIербикIулри.
   – Агь,  Сакинат,  хIу  се  рикIадра,  школализир  ручIес  хIу  набчирра  гIяхIил   бажардирикади,  амма  нуниван  кункли  урши-рурси  хIеберцIири  хIуни.  РучIесван  ахIи,  ишар  ну  сарерхурли  уррухъунра,  –  Маръям  урузхIекIули  масхурта  ругьулри.  –  Хъубеш  неш  унра  шилизир  балгIяличир  сари,  батес  мер  агарли,  шичи  барх  сабукибтири  ишди  хъутнарти.  БицIа  хIелара  къудкъа,  цахIнар  хъули  аркьехIе.
   – Бургьаб,  гIямру  духъянаби  акIаб  хIела  урши-рурси.  Нуни  кьалли  хIела  урши  ахIенси,  рурси  лернира  хIебагьурра.  Ил  биалли  нешличи  мешуси  сари,  сарерхурси  ретарар,  –  сунелара  гъай  урга  кабатес  мер  баргиб  Сакинатли,  гIядат  хIясибли  дузахъути  гъай  дурули.
   – Баркалла,  Сакинат.  Гьалакли  хIела  къудкъа  бицIа,  гъайкарикIули  иша  тIашкаризес  дила  гIямал  лебси  ахIен.
   Къудкъа  бицIили  кIелра  барх  хъулибяхI  гьайбиуб.  Сакинатлизи  гъайахъес  хIералтули,  Маръям  гIурра  рехIрихьиб.
   – ХIу  черрерхи,  мурул  букIун  сай,  мурталра  хъа  дурав  сай.  Лерилра  хIянчи  набчи  хъарли  сари,  ца  азгъин  хъубешра  лер  нура.  Сецад  дарасра,  я  хIянчи  кархули   ахIен,  я  яшав  гIяхIбулхъули  ахIен.  Дигули  калунра,  хIедикиб  наб  хIедгъуна  шагьарла  гIямру.  Гьанна  кIел  дус  жуз  белчIес  ахIенну,  ил  лебси  биъниличилара  хъумартурлира.
   – ПикримарикIуд,  Маръям,  жузачибра  гIяхIти  уршира  рурсира  леб  хIела.  Халабиур,  илдани  хIела  дайхъала  хIянчи  керису.
   – Мар  саби,  абас  батарти,  бахъ  жагатира  леб  кьали,  –  Маръямли  дукларуцибси  рурсила  ляжилизи  байдариб.  –  Бархьси  ахIену,  Сакинат,  жагати  кьалли  дила  уршира  рурсира?
   – ХIябра  жагати  леб,  илкьяйда  викIес  асухIебируси  биалра,  ту,  машаллагь,  дебали  жагатира,  духутира  саби  кIелра.
   Маръямли  някъ  буцибси,  бара  кьяшмачи  кайзурси  урши,  нешли  ца  ганз  кацIайчи  сунени  хIябал  кайцIули,  гIярзхIейкIули  вашулри.  Сакинатличил  тIашкаризес,  гъайрикIес  илала  замана  аги.  Ил  сунела  хъули  гьалаклири.
   – Дурар  жибхIни  херал.  Илди  унрубала  житали  ардухалли,  хъубешлис  гъайрикIес  сабаб  бетарар.  Харили  черааби,  Сакинат,  –  Маръям  гьалакли  аррякьун.
   Шилизир  гIебшнила  хIянчи  демжурлири.  Гьар  чинаралра  илди  някъбачи  хIерлири.  РиштIахIейчирад  Сакинат  хIянчилизирад  уруххIекIи.  Гьанна  шагьарлан  ретаурли  риалра,  сегъуна-дигара  хIянчи  барес  бусягIятра  хIядурлири.  ЦIябли  лебалли  абизурли,  дудешра  ХIясбуллагьра  кьар  дердес  арбякьун.  Илдас  хIериканра  барх  касили,  дердибти  деръахъес  мураличи  Аминатра  Сакинатра  кьанниван  дурабухъун.  Байхъалара  гьуни  хIехъили,  гьалаб  чинабалра  чебиули  агарти  ГIяхIмадлисра  Аслиматлисра  гIеббаиб.  Аслиматли  халаси  кIанализи  релгIи  сунела  рурси  къакъличи  гIелахъилри.  Илала  кIелра  някъбазибра  архуси  лебри.  ГIяхIмадли  хIериканничилси  тавра  архулри,  хъуцIарличиб  къялкъя  лебри.  Илдани  Сакинат  ишар  бегI  гьалар  сарри  чераибси.  Илди  разибиуб,  амма  кIилалра  някъби  дицIилри,  някъ  буцес  бетарули  ахIенри.
   – Чаррухъадив,  Сакинат.  Сен  калунри?  Мединститутлизир  ручIули  сари  или  аргъира,  уркIи-уркIиларад  мубаракрирулри,  –  иб  ГIяхIмадли.  Камси  заманалис,  гьалавла  ГIяхIмад  гьаннара  левал  или,  гьанбикеслири.
   – Нура  разилира,  Сакинат,  хIу  чераэс  бикили.  ХIечи  гьарракIес  дигусири,  хъулир  дирути  дахъдаили,  бетхIеур,  –  Аслимат  гъайрикIулри,  илала  сари  ишар  агарсила,  чинар-биалра  гьарахъсилагъуна  тIама  сабри,  сунезибра  я  разидешла  я  пашмандешла  лишан  агарси.  Ил,  чичила  биалра  яра  селичила  биалра  пикрирухъесалра  хIейгули  риъни  чебаэслири,  хIулбазиб  сари  рамсурли  риъни  ахIенси,  гIур  селра  чебиули  ахIенри.  Аслимат  кIиэсил  виштIасиличи  хIерли  риъни,  сунечи  хIеръибхIели  балулри.
   БерхIили  бигубли  цIударбиубти,  дебали  чIукьали  балути  мурул-хьунуйзиб  селра  дигеси  кали  ахIен  или,  гьанбикиб  Сакинатлис,  илдазирад  декIаррикили  гIергъи.  Илдала  рурсира  хумарси,  дукелцIи  хъумартурсигъуна  сарри.  Ит  сунени  ралуси  азгъин  Аслиматли  мадарла  яшав  барес  хIерирни  итхIелил  якьиннири,  амма  гьанна  илини,  итхIелила  сунела  далуйтира  хъумартурсигъунари.
   – ГIяхIмад  гьалавван  школала  дурхIначил  хIязтали  виркьахъес  валтули  ахIен  илала  хьунуй.  Аслиматли  дарес  гIягIнити,  имцIати  хъулирти  хIянчира  сунени  дирули  сай.  Чина  аркьялра,  илди  кIелра  барх  саби  башути.  Мураличира  гьанна  аркьули  чехIейулрив,  берхIи  буцIарбиубли  гIергъи  кьар  дердес  вирусиван,  –  дукаркIулри,  гъайла  хIебакьесли  илдачирад  гьарахърикибхIели  Аминат.  –  КIел  дус  мекъ  барибхIейчирад  дикили  диалра,  баягъи  ит  ца  бара  гIяхIбарибси  хъулиб  хIербирули  лебал.  Илдачи  цалра  гIяхIял  ахIейцIур,  сенахIенну  илдала  гIяхIял  катес  мер  агара.  ГIяхIмадли  порошокличил  цулби  ицули  сай  бикIар,  цулби  хIейцули,  велкъайчи  кьацIли  укуси  виалри,  хъуличибси  хъярчилагъуна  куцра  барили  хIешули.
   Аминатли  гьалар  чинар  сарил  дакьибти  яра  гьаларра  сунени  дурибти  гъай  Сакинатла  гьалар  тикрардирулри,  илхIелира  сари  гIямру  деркIибси  нешличи  мешули  риъни  пикрихIебарили.  Или  биалра,  Аминатла  гъайлизиб  халаси  бархьдеш  лебри.  Жагьти  мурул-хьунул  чилилра  мяштIбаресли  ахIенри.  Шилизирти  хIянчира  чула  хъали-цIара  лайикьси  даражаличир  диахъес   бекIбирули  ахIенри,  сагаси  се  биалра  я  багьес  я  бакьес  илдас  дигули  ахIенри.
   «Илис  къакъла  лигала  чIалуби  латин  мезли  уркIиличир  дагьес  гIягIнили  ахIен,  –  гьанбикиб  Сакинатлис,  Аслиматличила  пикририкIули,  –  илис  кьял  бирзес  багьалли,  баибси  саби.  Кьялра  илини  Маръямливан  сарерхурли,  дигиличил  изули  ахIен,  ца  гIямайс  саби  ил  хIянчи  бируси».  ГIяхIмадли  дунъяла  шалара,  жагадешра,  багьудира,  жузира  лерси  дунъялизи  Аслимат  ахIерацIахъили,  азгъиндешра,  бацIдешра,  авара  агрира,  урхIла  гIердирнира  ахIенси,  гIур  селра  агарси  Аслиматла  дунъялизи  сай  увяхIкацIилри.  Аслимат  ГIяхIмадла  дунъялизи  арацIахъес  гьамадси  хIянчи  ахIенри.  Рурсбани,  илизи  се  бикIулира,  цайналра  суненицун  кьарла  мах  барили  бекIбарахъес  биубти  ахIенри.  Чили  биалра,  сен  биалра  мурталра  кумекбирули,  халараибси  Аслимат,  гьаннара  илгъунали  кавлулри.  ГIяхIмадличи  ил  сари  регIси  секIайчиван  хIеррикIулри,  илизи  сунес  дигуси  бирахъулри.  Гьаннала  гIергъира,  дахъал  дусмазиб,  селра  гьалабяхI  хIебашуси,  цуръабалагъуна  яшав  илдани  бирни  гьаннадал  чебаэслири.  «Гьай-гIяйиб  гьай»,  –  пикририкIулри  Сакинат.  ИлхIелира  илис   гIяйибдилзути  ГIяхIмадличил  дархдасунти  сунела  шалати  пикруми  сарри.  Ит  дунъялизи,  итди  шалати  пикрумачи,  сунела  гьархIедизурти  дигайличи  гьанна  чинабалра  гьуни  аги.  Ил  сунези  сари  гьай-гIяйиб  рикIули  риалра,  сари  гьанна  ГIяхIмадличи  халаси  ахъдешларад  удиряхI  хIеррикIулри.  «Иличил  хIеррирули,  ну  талихIчерли  риэс  хIеририра,  гIяхIси  бетаур  наб  цархIил  кьисмат  кьадарбиубли»,  –  рикIулри  ил  сунези  сари.
   Илкьяйда  пикририкIулри  Сакинат  ишбархIи,  жагьдеш  гьарахъ  архIедякьи,  мякьлар  лералхIели,  гIурра  гIямрулизиб  жагадеш,  уркIи  бирцIахъуси  талихI  биэс  бирар  или  хьулрикIухIели,  гIямрула  цIали  уркIи  хIебигубли  лебалхIели.  Илини  балули  ахIенри,  ГIяхIмадличил  дархдасунти  сунела  пикрумира  хьуланира  бегIлара  черяхIти,  бегIлара  жагати,  лерилра  гIямру  деркIили  гIела  ласряхъибхIелира,  сунес  бегIлара  дурхъатили  кавлути,  цаибти,  умути  дигайла  пикруми  ва  хьулани  диъниличила.
   БусягIят  Сакинат  сахаватлири,  сунела  хъяшахIелила,  жагьхIелила  пикруми,  селизилра  хIедарили,  урдатес  рирухIели.  Илини  лерилра  сунела  гIямрулизир,  мурт  шилизи  чарриалра,  мурт  гIяхIси-вайсиличи  шанти  учибикалра,  мурул  адамтала  ургав  ГIяхIмад  левал,  агарал  цайналра  хIясибхIерили  ватес  хIерирни,  гьанналис  балули  ахIенри.  Иличил  сегъунтилра  пикруми,  хьулани  гьанна  дархдаси  ахIенри.  ГIяхIмад  даимлис  жагьхIелила  пикрумала  дунъяла  бегIлара  жагасигъуна  бутIа  сайри.  Пикруми  гьаннабикайчира  лебтасалра  дигIянали  калунтири,  илдачила  чизилра  цайналра  бурес  риубси  ахIенри,  я  гьанна  бурес  илини  рирули  ахIенри.
   Август  баз  ахирличи  гъамбиуб.  Рузила  мекъличир  калес  Сакинатлис  бетарули  ахIенри.  Мекъ,  лерилра  хIянчи  тамандиубли  гIергъи,  октябрь  базличиб  барес  пикрибарилри,  Сакинатлис  биалли  сентябрьла  цалис  Ленинградлизир  риэс  гIягIнилири.
   Октябрь  базличиб  мекъ  барес  пикрибарилри  Умукурсум-адайла  Амирбеглисра.  Илини  школа  белчIи,  гIярмия  ахъили  чариайчи  хIерли  кариибси  Убайдат  ахирра  ахир  мурадличи  раилри.  Дахъал  хIедалуси,  мурталра  вархьлицун  вашуси  Амирбеглисра,  риштIахIейчирад  иличицун  хIерли  кариибси  Убайдатлисра  гьамадли  ахIенри  чула  дигайлис  къянахIебиубли  буэс.  Биалра,  илди  цалис  ца  марли  калун.
   Дила  узикьарла  рурси  ратурли,  наб  цархIил  рурсби  гIягIнили  ахIен  или,  каризур  Умукурсум.  Дудешла  рузикьар  илкьяйда  рикIули  сари  или,  нешли  бурибхIели,  чизилра  селра  хIеили,  Сакинат  рархьли  Умукурсум-адайличи  хъули  рякьун.  Дудешла  рузикьарли  ил,  уталичи  балали  бицIибси,  кIантIиси  гIянала  кабихьили,  каратур.  Дудешла  рузикьарла  юрт  мурталра  умудешли  раббикIули  бирусири.  Сакинатхъала  юртра  шантани  умудешлис  гIибратла  сабливан  бурусиригу,  ишабсигъуна  гьар-чиналра  някъ  чебетаибдеш  илдала  цайналра  хIебиуб.  Гьаргала  буцибти  гъалагти  гIенбала  ургала  бара  гьалаб  сагали  гIянжили  бакибхIеливан  чебиулри.  Гьаргалабси  анкъиличи  гъамсигъуна  шайчи  гIенбала  чеди  сунени  бершибси  чIянкIа  бяхIяхъилри.  ЧянкIаличир  вакIибси  кайахъес  кадихьили  чумал  гIянала  лерри.  Ца  гIянайчи  сари  кариили,  бала  лукIулри.  Дахъал  дусмазир  Умукурсумли  челгьути  цадехI  палтар,  цIябли  манавша  балала  чIянкIила  райличиб  салубар  хIевара,  дерхъибти  чурмар,  цIудара  кIанара  сунечил  дарх  даркьибтиван  далутири.  ИшбархIи  иличиб  кIана  аги.  ЦIудара  балала  явлухълизибад  барибси  чуткъа  гъез  гьархIедакIахъес  андаличи  битIакIили  бигьири.  Илди  ахIи  цархIилти  палтар  дудешла  рузикьарла  диэс  дирар  или,  цайналра  гьанбикибси  ахIенри.  Иличилси  ихтилат  Сакинатли  гьарахълибад  бехIбихьиб.
   – Вяхъили  дявтазивад  чариубси  Амирбегла  дудеш  районнизивад  хъули  авкес,  дяхIила  кIиликIмазир  хIу  рякьи  гьанбиркуру,  дудешла  рузикьар?  –   хьарбаиб  илини  Умукурсумлизи.  –  Ила  хIу  янила  дайлабил  базлизир,  мурул  дебали  дигахъухIели,  рукьес  риубсири.  Амирбег  багьандан  Убайдатра  дунъяла  гIела  рукьес  хIядурли  сари.  ЧумбехI  сукникьяби  чарбариба  илини,  хIерли  кариили?  Иличила  хIунира  балулри,  адай.  Секьяйда  уркIи  абиули  хIела  илдала  дигай  тIутIударес?
   – Дила  узикьарла  рурси,  –  нургъби  чяхIдухъахъун  Умукурсумли,  –  наб  хIура  Амирбегван  ахIерлихIели  илкьяйда  рикIусира.  Аминат  шери  редили,  хIу  хъулир  калахъес  хIейгухIели,  илкьяйда  рикIусира.  Убайдат  вайси  рурси  хIериъни  нунира  балулра.  Амирбегра  нуван  пикриикIули  сай.
   – ХIедра  Амирбеглисра  халаси  баркалла,  адай.  Дилара  биэс  гIягIнили  саби  чинаб-биалра  ца  кьадар-кьисмат.  Ил  бакIайчи  наб  хIерли  руэс  чебли  саби.  Амирбеглара  Убайдатлара  дигай  дайдяхъес  нушазиб  ихтияр  агара.  Бунагь  бирар  нушаб,  илкьяйда  барахIелли.
   – ХIу  рархьли  риэсра  асубирар,  ахIерси,  гьанна  жагьилтани  халати  руркъули  саби,  шилизиб  бузахъуси  дунъяла  гIядат  хIясибли,  ну  рархьлира  или  гьанбиркусири.  Амирбеглизира  нуни  бурира,  нушала  наслула  гIядат  хIебулъэхIе  или.  Илра  дила  пикриличил  кьабуликибсири,  хIу  илкьяйда  рикIадли,  бирехIе  хIу  рикIусира,  –  Умукурсумла  дяхIлизир  Сакинатла  гъай  хIейгидизурсигъуна  лишанти  дакIудиуб.
   – Дудешла  рузикьар,  хIелагъуна  бизиси  хурег  нуни  чинабалра  беркунси  ахIен.  Агарав  хIела  ишбархIи  се-биалра  бизиси?
   – ХIябра  леб,  дила  ахIерси,  хIериканнис  нусила  чудни  нуни  савли  дерцIира,  анкъиларти  гантури  ахIерадирули,  сагали  цIа  бикьес  хIейгули.
   Сакинат  релкъайчи  нусила  чуднали  рукун.  ГIур,  дудешла  рузикьарла  дяхIла  хIеррикIули,  сунела  уркIи  гьаргбариб.
   – Умукурсум-адай,  нуни  чизилра  нешлизиалра  хIечи  аркьулра  или  хIебурира.  ХIуни  пикрибара,  наб  Аллагьли  халаси  шагьарлизиб  халаси  курс  белчIахъес  кьадарбиахъубли  саби.  Нушала  наслулизивад  гьаннала  гIергъи  мажахIят  чис-биалра  бикес  итгъуна  мерличив  учIес.  Гьайгьай,  наб  Амирбегла  къакъла  гIела  дигIянриубли  гIямру  деркIес  гьамадли  бири.  ХIушабра,  дудешлисра,  хIедра,  ХIясбуллагьлисра,  Амирбеглисра  илкьяйда  кункли  бири.  Нуни  биалли,  къиянни  биалра,  гIяхIси  тухтур  ретаэс  кьасбарилра.  Наб  гьаннала  гIергъи  урегал  дус  ручIес  тебал.  РучIес  ну  гIяхIил  бажардириркулра.  Тухтурла  курс  дила  кьисмат  саби,  дудешла  рузикьар.  Ну  хIуни  гIерруцаба.
   – Аргъира,  дила  Сакинат,  хIела  кацIибси  ганз  гьалабяхI  биаб,  амма,  рирхаи,  хIед  гьамадли  хIебирар.
   ИшбархIи  Умукурсумлис  дахъал  гъай  дируси  сари,  вякълякъигъуна  сари  чилилра  хIейри.  ИшбархIи  гъай  дебали  гъамти  адамтачила  сарри,  гъамтачила  дахъал  гъай  дурес  илис  цайналра  хIейгахъи.
   – Нуни  балулра,  наб  къиянни  бирар,  балу-балули  къиянси  гьуни  чеббиркIулра.
   Чумал  бархIили,  ГIябдулхIямид  гьалав  вашули,  лебилра  тухумти  Амирбеглис  Убайдат  ураркьес  дурабухъун.  Сакинатлис  сунела  узиван  ахIерси  Амирбегла  мекъличирра  калес  бетарули  ахIенри.  Илала  мекъра гIела  гIебшни  барес  пикрибарилри.  Сакинатлис  биалли  ручIуси  мерличи  чаррухъес  гIягIнилири.
 

                *  *  *

   Азирлим  урчIемдаршлим  урегцIанну  урчIемра  ибил  дусла  декабрьла  хIябцIанну  цара.  АрбягI  бархIи.  БархIехъ  хIянчилабад  дурабухъунти,  чула  архIни  дарес  гьалакли,  ита-иша  башути  адамтани  кьакьурби  дицIилри.  Лябкьуси  сагаси  дусла  хIурматлис  тIулрачирти,  дигубти  лампочкаби  дарсдарили,  шагьар  хIереливан  шалабиахъублири.  Багьлали  жургъдикIути  дяхIила  пусли,  ванзаличи  кахIегахъили,  дягIли  делхълизи  кадулхъахъулри.  Байрамла  хIурматлис  кIел  гIелартигъунти  лекция  хIедарили,  Сакинат  жявли  общежитиелизи  чарриублири.  Хъули  букьес  имкан  лебти,  гъамти  шими-шагьуртазибадти  студентуни  сагаси  дуслис  гьунибаэс  чула  хъулрази  арбякьири.  Общежитиелизиб  гIядатлихIебиубси  лехIдеш  сабри.  Сари  чарриайчи  гьаман  хъулир  рируси  Малика,  чина  сарил  аррякьи,  ретахъилри.  Маликас  ручIес  гьамадлири,  ил  чинаралра  рузули  ахIенри,  дурсрачира  хIерели  рашусири.
   Байрамла  бархIи  гьарилла  цундеш  имцIали  гIячихъли  чебиули  бирар.  Цундешли  кьацIруцилри  Сакинатра.  Илини  гьалабван  бакIибси  узи  ХIясбуллагла  кагъар  белчIес  някълизи  касиб.  Кагъарлизи,  нешли  гIердурили  рурги,  лебталалра  саламти  делкIири.  Ил  конвертла  бухIнаб  Аминатли  кабихьибси  сагал  дусла  открыткара  лебри.  Ила  урус  мезли  мубаракличил  ГIябдулла  ва  Аминат  или  белкIири.  Рузили  бархьибси  открытка  чуйна  чебаалра,  Сакинатла  дяхI  шаладирулри,  ил  талихIчерли  риъниличи  разирирулри.  Кагъарлизир  саламти  лерри  Амирбеглара  Убайдатлара.  Нешла  саламти  делчIунхIели,  Сакинат  пикрумазир  акIубси  шилизир  рагьарриуб.  Шавласи  чирагъла  шала,  декла  цIали бемжурси  печь,  верхIна  нешли  вявбаралра  паргъатхIебирути  узби.  Кариибси  мерличирад  аризес,  лябкьуси  сагаси  дусличи  хIядурдеш  барес  сегъуналра  иштяхI  аги.  Ил  шиличила  пикрумази  гIеларикилри.  Илала  пикрумас  диргалаулхъуси  аги.  Илини,  сари  шилизирхIели,  вецIъибил  класлизир  ручIуси  замана  бетаурси  сагаси  дусла  байрам  гьанбикахъиб.
   Байрамла  дуги  лебилра  шанти  клублизи  учибикилри.  Школала,  Культурала Юртла  художественный  самодеятельностла  бутIакьянчибани  халаси  концерт  чебиахъулри.  Концертла  бутIакьянчибала  хорли  белчIунси  далайличил  программа  бехIбихьиб.  Хорлис  гьалаб  бучIулри  бегIлара  шилизиб  бурибти  далайчиби.  Шила  жагьилтани,  рурсбани  ва  уршбани,  шантала  гьалар  чула  пагьмурти  чедиахъулри.  Школала  дурхIнани  кадихьибти  интермедиябани  клуб  бицIибти  халкь  шипIбяргIяхъили  лехIихъахъулри,  кунби  дуцили  дукаркIахъулри.  Илдазир  шилизирти  гIямрула  нукьсандешуни  гьалахили  чедиахъулри,  шанти  чуни  дирути  хатIабачи  дукаркIутиван  бетарахъулри,  илкьяйда  илди  сагати  гIяхIти  гIядатуначи  бурсибирулри.  Далуйтира  делхъанира  цадехIли  цадехI  дарсдирулри.  Концерт  кIел  сягIятличибра  имцIали  биублири.  Ахирличиб,  гIядатлибиубли,  хабарла  далайла  уста  ХIябибуллагьли  ца  яра  кIел  далай  дучIутири.  Гьар  мурталраван,  ХIябибуллагь  сценаличи  ацIахъес  лебилра  цахIнаб  гIяхIцад  замана  хъатбикIулри.  Шанти  илала  далайличи  лихIбани  ахIенну,  уркIиличил  лехIихъутири,  далай  таманбиубхIели,  хI****сурли  хъатбикIутири.  БусягIятра,  ХIябибуллагьла  далайла  тIама  сари  лерси  хъулиб  зайбухъунхIеливан,  гьанаур  илис,  илцадра  гIячихълири  Сакинатла  гьанбикуни.
                Балга  бухъянбара  –  маллуби  бумсар,
                Далай  бухъянбара  –  лехI  камли  ихъур,
                Дигай  духъяндара  –  ригуй  аррашар,
                Дилара  аррякьун  –  жагал  замана.
 ХIябибуллагьли  гьаман  далайла  кIел-хIябал  тахта  дири  дучIути.  ИлхIелира  ца  далай  кIина  бучIуси  ахIенри.  Далуйтира  илини  Шалдала  шила  лугъатли  дири  дучIути,  далуйтала  гъайра,  гIур  чилилра  хIедучIули,  ца  суненицун  дучIутири.  Ил  дуги  ХIябибуллагьли  кIиибилра  далай  белчIун.
                Дила  уркIи  хIуни  бицIахъулрину,
                Ватаба  паргъатли,  хIермайкIахъидну,
                АтхIебла  диркьурби  някьишдарибти,
                Андайлир  цIудара  шарабла  хIулби.
   Шантани  чус  ХIябибуллагьла  или  ирути  чумал  жагати  макьам  лертири.  Илди  жагали  зайдикIи.  Сакинат  пикрумазир  шилизир  сарри,  амма  шилизибси  сунела  мер,  Ленинградлизи  ракIибхIейчибад,  Чили-сабил  буцилри.  Шила  клублизи  концертличи  кариэс,  илис  гьанна  мер  аги.  Школализи  рашухIелила  гIямру  бахъхIила  гьанбикван  гьарахълири.  Ишаб,  северла  шагьарлизибра,  илини  гIячихъли  сунела  мер  баргили  ахIенри.  ГIямрула  декIси  мах,  цалра  шайчибад  кумек  агарли,  гьунар  камти  хъуцIрумачи  кагилри.  Сабурли,  яхIли,  кьасли  сунечи  сари  рирхусили  кавлахъули  риалра,  ишдугиван  цунрухъунхIели,  кIантIиракIибхIели,  ил  риштIаси  рурсиван  уркIецIидухъеси  ретарулри.  Сунела  кIантIидеш  чизилра  чехIебаахъес  багьандан,  Сакинатли  седигара  бирулри.  Гьаннара  сунела  унзаличивяхI  лявкьусила  ганзла  тIама  бакьили,  илини  гьалакли  нургъби  душкиб.  Селра  хIебиубсиван  кариили,  жуз  бучIусила  гIердариб.
   Гьарахълибад  игьубси  тапван,  Малика  пяхъли  хъули  рухIнарикиб.  Илала  хIулби  разидешла  шалали  адалкири.
   – Сакинат,  хIу  хъулиррив?  Се  гIяхIси  барилри  жявли  хъули  чарриубли.  Балулрив?  ХIера,  ишди  кIел  пригласительный  билет,  институтла  сагаси  дусла  вечерличи.  НургIялини  даргибти  сари.  ХIу  нуни  иличил  тянишрирури,  ил  Казаннизивадси  сай.  Нуцун  вечерличи  хIякьяс  рикIухIели,  илини  хIедра  билет  баргиб,  –  гъайла  уркура  Маликани  цагьакIли  бацIбариб.
   Сакинат  лехIкахъилри.  Пикрумазир  ил  гьачамлис  шилизирад  чарриубли  ахIенри.  Малика  гIурра  даимриуб:
  –Туснахълизиван  хъули  кадиили  дуути  хIедиишагу  нуша?  НушакIун  жагьлира.  Жагьдеш  биалли  гIямрулизир  цайна  сари  лугути.
   Сакинат  гIурра  лехIкахъилри.
   – Ралкьаи,  вечерличи  аркьехIе,  ишдуги  сагаси  дусла  байрам  саби.  Нушаб  чилилра  гIяйиб  хIебиру.  Нушачил  варх  НургIялира  вирар.  Ил  гIяхIси  урши  сай.  ХIунира  чейид.  Вечер  бехIбихьес  ца  сягIят  саби  лебалси.
   Гьанналаур  Сакинат  сегъуналра  вечерличи  рякьунси  ахIенри.  Ишдугира  хIерукьес  асубири,  сенахIенну  илис  жузира  диулри,  акьуси  замана  бикалли,  илди  делчIи  бамсриахъес.
   – Се  гIяхIси  барилри  билетуни  даргили,  нуша  дахъхIи  чиналра  дякьи  ахIенра,  –  сари  разисила  гIердариб  Сакинатли.
   – Марли,  хIу  разилирив?  Се  гIяхIсил.  Наб  биалли  хIу  хIякьян  или  гьанбикиб.  Ралкьаи,  хIебиалли.  Нушаб  маскарадла  палтар  чегьурли  дукьес  гIягIнили  саби.  Нуни  хъулирад  хибти  казахла  рурсбала  палтар  челгьулра.
   – Нуни  биалли  нушала  челгьас,  –  Сакинатли  бяхI  кабуцибси  шкафлизирад  сунела  цIикурихIелила  хIевара  гIебшни  байхъала  базла  алапа  бедили  асибти  дурала  улкала  кьячIуби  ахъти  дабрира  дурасиб.  ХIева  чегьурли  гIергъи  аргъиб,  маскарад  багьандан  илгъуна  хIева  чегьурли  вечерличи  рукьес  асухIебирни,  ил  дебали  мискинни  сабри,  илала  дурабадра,  ил  хIева  талихIагарсири.  Илини  сагали  асибти  шагьарла  костюмра  юбкара  чегьур.  Илди  диштIати  цIубара  цIударара  кьунбарти,  бабза  балала  чIянкIила  сарри.  Сунела  чархличи  дирсили  далдикилри.  Шагьарлизибси  модала  сарри.  Дабри  сумкализи  кайхьиб,  итар  дарсдаресли.  Маскарадлис  биалли  сунела  хала  нешла  бируси  арцла  кIана  чебяхъес  пикрибариб.  Илгъуна  кIана  маскарадличиб  чилалра  биэс  хIебири.  КIана,  архIяличил  дарх  цIуб  арцла  гьимирти  дарх  дершили,  барибсири,  даршал  дусличибра  имцIали  биубсири,  ахIерли  хIербирухIели,  гьанналис  сагали  лебалри.  Сунела  дахъал  гъез  учидяхъили,  Сакинатли  кьатIа  бекIличи  шпилькабачил  дебадариб,  чинабалра  ца  гъезалра  декIарли  хI****урли,  жагали  ибгиб.  Мурталраван  анда  гьарглири,  иличирли  дяхI  имцIали  шалали,  жагали  далулри.  Сакинатлира  гьанна шагьарла  рурсбани  жагабиэс  дирути  дигIяндешуни  далулри,  илинира  кIунтIби,  хIулби  рурхьулри,  лугIяндиахъес,  цIубдиахъес  дяхI  дикулри.  Илис  Аллагьли  бедибси  жагадеш  шагьарла  гIямрулира  жагьдешлира  гьатIира  вавалибяхъяхъилри.  ШилизирхIели  имцIали  гьавали  дирхъули  гамсли-хIунтIенни  далути  дяхI  ишар  шалали-хIунтIеннири,  цIяба-шиниша  хIулби  духъяна  кьяпIикIунани  чула  уди  дигIяндирулри.  Ахъ-ахъси,  ца  бара  бицIибси  чарх,  мурталра  хамли  кабуцибсигъуна  бекI,  духъяна  тIулбарти,  дицIиб-дицIибти  някъби  гIур  селилра  жагадарес  гIягIнили  ахIенри.
   Маликани  казахунала  палтарлизибад  бекIличи  кабируси  кьапIара  зурхIябла  ранганар  дарайла  кьукьубачи  кабиуси  хIевара  чегьур.  Хъябличи  шинишли  хьанцIа  рангла  къаркъубала  дахъал  мачнар  баки  чекахъиб.  Циила  гъярцIаби,  цIудара  хIулби,  гамсти  дяхI  талихIла  шалали  адалкири,  Малика  сари  лерсиличирра  имцIали  жагали  ралулри.  Чула  гIядат  хIясибли,  дахъал  чурми  дарес  Маликала  гъез  аги,  илини  гIебшни  илди  кьицIдарили,  шагьарла  рурсбалагъуна  кьама  барахъилри.  Вечерличи  букьес  багьандан,  рурсбас  халаси  гьуни  ахъес  гIягIнили  ахIенри.  Институтла  актовый  заллизи  вецIал  минутли  ветиусири.
   Рурсбани  чула  чедирти  палтар  гардероблизир  урдатур.  Ванати  дабрира  илар  дарсдариб.  КIелра  рурси  кIиибил  дерхIличи  чебяхIбухъун.  Актовый  зал  СССР-ла  дахъал  миллатунала  халкьла  палтарчебти  разити  жагьилтани  бицIилри.  Унзала  мякьлав  ахъ-ахъси,  гъярцIа  хIулбар,  цIудара  гъезла  кьама  лагбяхIяибси,  кIелра  шайчир  гъез  камли  дакIили,  анда  халабаибси,  гамса  дяхIла  вегI  жагьил  рурсбачи  хIерли  кайилри.  Сакинатли  ил  ца  хIерли  чедивяхъиб.  Рурсби  чебаили,  ил  разииуб,  кIелра  кIапIбуцесван  някъби  гIяйдарили,  илдачивяхI  гьайвиуб.  Гьала  саибхIели,  хIурматличил  Сакинатлис  балуй  някъ  гьабатур,  гIур  итил  някъли  Малика  райлизирад  кIапIруциб.
   – Тянишрии,  иш  НургIяли  сай,  –  иб  Маликани,  –  иш  биалли  дила  юлдаш  Сакинат  сари.
   – НургIяли,  –  сагали  някъ  гьабатур  уршили.
   – Дебали  разилира,  баркалла  билет  баргнилисра,  –  уршила  някъ  буциб  Сакинатли.
   ГъярцIли  гьаргдирути  хIулбачивли  ил  Азияла  гъумла  авлахъуначиб  акIубти  бегIтала  наслула  виъни  багьеслири.  Илини  шагьарла  шалбар-хIевала  чеди,  бала  дурашайчи  дарили,  мазала  цIуба  гулила,  дулгъубира  хъапIнира  агарси  кастIун  чесабуцилри.  Маликани  илизи  Сакинатла  у  бирканти  хIясибли  буриб  риалра,  ил  тикрарбарес  НургIяли  хьулхIевхъун.  Сакинатла  у  ишаб  декIарли  зайбикIулри,  тикрархIебаресли  къиянни.  КIелра  рурси  гьалаб  башахъули,  сай  гIелавад  вашули,  илди  чус  хIядурбарибси  столличи  киб.  Халкьла  бахъдешли  ахъли  гъайикIухIелира  цала  цали  иргъули  ахIенри.  Бурханибад  суркабатурси  ца  гIядатла  хъаливан  халаси  люстрали  лебил  зал  хIереливан  шалабарилри.  Столти  дубаначи  дитIакIили,  жагьилти  булхъахъес  дайлаб  халаси  мер  хIядурбарилри.  Сценаличир  оркестрли  ряхIятти  музыкала  макьамти  дяхъилри.  Чилра  улхъули  ахIенри,  вечер  бара  бехIбирхьулри.  Рурсбас  букахъес  хурег  кабирхьули,  держахъес  стакантази  лимонад  картIули,  НургIяли  вархилри.  Лебталалра  шалати,  разити  дяхIяни  сарри.  Бахъал  халкьла  ургар  сунела  цундеш  хъумартес  дигуси  Сакинат  талихIчерли  риэс  къайгъилизирри.
   Кьанниван  Сакинатла  столла  мякьлаб  кIел  черкес  палтар  чегьурти  уршби  дакIубиуб.  Илди  Сакинатличил  ца  курслизиб  бучIути  кавказлантири,  Грузиялизивадси  Зурабра,  Кабардализивадси  ТовсултIанра.  Илдани  рурсби  челябкьуси  сагаси  дусличил  мубаракбариб,  кIилинра  НургIялила  някъ  буциб.  Сакинат  кариибси  столла  гIела  кабиэс  илдала  пикри  аги.  Низамличиб  солдатуниван  гьарахъли  ахIи  тIашкабизурли,  рурсиличи  хIули  балкIли  хIербарибси  къел-хIерзи  агарли  ветахъахъес  хIядурли  къарауйчибри.  Лебилра  зал  бицIибти  рурсбала  ургар  гIур  цалра  кавказлан  рурси  аги.  Гьарахъси  ГIярасайла  шагьарлизиб  сагаси  дусла  дуги  чебуркъалли  игитлигъуна  гьунар  барес,  кIелра  кавказлан  урши  хIядурлири,  хIятта  ил  гьунар  чисалра  хIяжатли  хIебиалра.  Илцадра  халаси  къараул  сунела  алав  чебаибхIели,  Сакинат  гъузгъалдириуб.  «БалкIли  барилрав  ну  иша  ракIили?»  –  суайчил  хIердизур  ТовсултIанничи  илала  хIулби.  Ахъли  бурибхIеливан,  гьамадли  аргъиб  ТовсултIаннира  илала  суал.  Ил  Маликалара  Сакинатлара  урга,  илдала  къакъла  гIела  тIашкайзурлири,  гIур  бекI  гIяшбарили,  сунела  пикри  буриб.
   – ГIяхIси  байрам  саби  ишдуги,  иша  дакIни  гIяхIси  барилра.  ХIушаб  дигуливан  урузхIекIули  датсадухъена,  ишав  чилра  диргалахIелхъан.  АркьухIели  нушани  гьунирдалтара.
   – Баркалла,  ТовсултIан,  нушаб  кIилисалра  ишдуги,  ца  къараваш  виур  или  гьанбиркули  саби,  –  гъинчIряхъиб  Сакинат,  НургIяличира  Маликачира  хIеррикIули.  НургIялини  Малика  ахIенси  гIур  чейуси  аги.  КIелра  дигай  дихьибтас,  мякьлав  тIашси  ТовсултIан  сели  угьалра,  авара  аги,  ил  илдани  чехIейули  виэсра  асубири.  Сакинатлис  шилизирхIели  Аслиматличиван,  ишарра  талихIчерси  юлдаш  рурсиличи,  сари  цунни  кариили,  хIеррикIес  чевкъулри.
   – Рахли  хIед  гIягIнидикахIелли,  нуша  мякьлар  сарра,  –  Зурабра  ТовсултIанра  гьарахъбикиб.  Зурабла  цIуба  рангла,  ТовсултIанна  шиниша  черкес  журала  палтар  заллизир  итар-ишар  даим  чедаэс  вирулри.  Илди  гьаман,  Сакинат  кариибси  столличибяхI  хIеррабилзулри.  Саби  чилилра  чехIебиули,  чучи  лебилра  хIерхIебикIахъули  буэс  илдани  лайикьагарсилизи  халбирулри.  КIилалра  цагъунти  цугдайлизирад  кIелра  шайчи  гъез  дутIибти,  Зурабла  кьерхIе,  Товсултанна  цIудара  кьама,  хамли  кадуцибти  бурги,  гьар  байрамлизиб  бетаруси  хIязла  дайлизир  чедиулри.  Илди  кIелра  уршиличил  Сакинат  цаибил  курслизир  ручIес  рехIрихьибти  гьалар-гьаларти  бурхIназир  тянишриубсири.  Илдачир  ца  дуслацун  халалири,  сунес  биалли  гIяхIцадла  халасиван  гьанбиркулри.  Хъулиб  сунела  биштIати  узби  тебхIели  биэсра  асубири,  гьаланачи  Сакинат  биштIати  уршбачиван  хIеррикIули,  сунени  балуси  илдас  гIеббурули  калун.  ХIядурбируси  курслизир  ручIули  калнила  гIяхIдешли,  Сакинатли  дахъал  секIал  уршбачирра  гIяхIил  далулри.  ГIур  уршби  гьамадли  ленинградланти  бетаур.  Илдазибад  халаси  кумек  хIяжатхIебикиб  биалра,  мурталра  сари  лерси  аудиториялизиб  лебни,  сари  чили-биалра  гьимрукIахъалли,  илдани  чеббирцIни,  илдачи  сунени  къакъбяхъес  рирни  Сакинатли  балусири.
   НургIялилира  Маликанира  чула  талихIчебдешли  алав  чилра  хIясибвирули  ахIенри.  Булхъес  бамсурли,  гIур  Сакинатла  мякьла  кабиибхIели,  черрерхи  бикIутиван,  ихтилатбикIулри.  Амма  бусягIят  хIисаббирулри,  илдас  кIелра  саби  ахIенси,  гIур  чилра  хIяжатли  хIейъни.  Илди  урузхIекIахъес  Сакинатли  сари  талихIчерсила  гIердирулри.  Илгъуна  хIяйзир  гьатIира  цунни,  талихIагарсили  ралулри.  Маликала  талихIличи,  разидешличи  хIеррикIули,  илра  аррукили  аррукьес  уркIили  кьабулбирули  ахIенри.  Сунес  биалли,  шаласи,  жагаси  залра,  ил  бицIибти  халкьра,  Ленинградра,  лебил  дунъяра  булан  анцIдукьири.
   ГIергъити  делхъ  тамандарили,  НургIялира  Маликара  чула  мерличи  чарбухъун.
   – Ца  байхъала  сягIят  кали,  аркьехIе,  –  рикIулри  Малика,  Сакинатлизи  черрерхни  тиладибирухIеливан.
   – ХIу  рамсайчи  ну  ишар  руус.  Хъулибван  ахIи,  наб  ишаб  гIяхIил  саби.  ХIу  набчи  хIермарикIудну,  ратсарухъен.  ЧехIебиулрив  сагаси  дус  лябкьули?  Ишдуги  хIела  талихIла  дуги  саби,  лябкьян  дила  талихIла  дугира,  –  Сакинат  дукаркIулри,  уркIи  дукархIекIули  биалра.  Хабарагарли  заллизибти  лебилра  халкьли  гъай  тIашаиб,  лехIдеш  чебихьун.  ГIур  микрофоннизибад  гIячихъли  багьахъур.
   – Дагъиста  кIилинра  дирути  делхъ!  Гьарахъси  Дагъистайзивадси  Расулли  делхълизи  жирирули  сари  сунени  хIералуси,  заллизир  цацун  лерси  Дагъистайзирадси  рурси.
   Сакинат  ралухIеливан,  зал  бицIибти  халкь  иличи  хIербикIулри.  Селра  аргъес  хIебирути  Зурабра  ТовсултIанра  гьалакли  Сакинатла  мякьла  сабаиб.  Уршби  рурсиличи  селра  къячхIебикахъес  багьандан,  чула  жан  кьурбандарес  хIядурлири.  Заллизиб  дубурлан  делхъла  макьам  зайбухъун.  КIелра  някъ  чIакала  дуклумиван  уктемли  ахъдуцили,  цIудара  чаргас  палтарчевси  урши  семцIурли  мявала  дайлизи  кавхъун.  Агиличил  делхъ  далдикахъили,  кункли  кIина  мява  ласбариб,  гIур  улхъули  Сакинат  лерси  столла  мякьла  гъамиуб,  бехIгумлачи  тIашизурли,  рурсилис  икрамбирули,  бекI  гьакIбариб.  Уршила  хIулбази  Сакинат  хIерризес  хIериуб,  икрамлис  бекI  гьакIбирибхIели,  илала  берхIе  гъез  гьаладакIили,  чула  уди  хIулби  дигIяндариб.  Се  балбурцусил  хI****ули,  Сакинатла  гIелаб  кIелра  урши  тIашлири,  уркIухъири  НургIялира.  Лебилра  зал  бицIибти  халкь  булан,  ишаб  се-биалра  бетарар  или,  хIерли  сабри.  Ил  тамашала  камси  манзиллизир  Сакинат  хIябалра  кавказлан  уршила  гьалар  ца  гьакIли  узидешлара  къалмагъарлара  къалаван  кариилри.  Сари  гIяхIил  пикрихIерухъи,  шакра  хIерикили,  илини  узидеш  чердикIиб.  Сунени  Расул  вахъхIи  валусиван,  икрамлис  икрамли  жаваб  бедиб,  багьлали  аризурли,  гьаннара  бехIгумлачи  тIашли  левалси  Расуллис  гьалар  рашули  делхълизи  карухъун.  Зал  бицIибти  халкь  агиличил  уржили  хъатбикIес  бехIбихьиб.  Оркестрли  бирхъуси  макьамличи  дирути  делхъ  далдикилри.  Сакинатла  гьар  вяшатIала  жагадешлис  гIибратлагъуна  бетарулри,  булхъутани  цали  бехIбуцибси  итилли  таманбирулри.  Рурси  гьалар  рашулри,  гIелумиубли  Расул,  иличи  хIерикIули,  гIелавяхI  вашули  улхъулри.  Сакинатли  чебяхъибси  кIанала  чурми  делхъличил  уржили  гьакIдикIулри.  Расулла  кьяшми  чурмала  гьакIличил  уржили  дулхъулри.  Делхъ  хIербикIутани  хъумхIертесли  жагати  детаур.  Сунени  жагати  делхъ  дарниличи  Сакинат  рирхули  ахIенри.  Аллагьли  бедибси  пагь  ахIенси,  гьанна  бикайчи  делхъличил  бархбасунси  илала  селра  лебси  ахIенри.  ГIямрулизир  кIина-хIяйнара  делхълизи  карухъунси  ахIенри.  Лерил  секIал  илкьяйда  тамандиъниличи  Сакинат  разилири.  Ил  сунела  мерличи  кариибхIелира,  хъатбикIути  лебалри.   Илди  сихIрулагъуна  делхъли  Сакинат  тамашала  хIяйчи  рушиб.  Гьанна  илис  вечерличирад  аррукьес  дигули  ахIенри.  Сунечил  делхъ  дарибси  урши  дяхI-дяхIли  чеваэс,  ил  чи  саял  вагьес  дигулри.  Расул  чинавалра  аги.  Сакинат  сунела  мерличи  каратурли,  урши  заллизивад  вегъуб.  Юлдашунани  Сакинат  чули  хIералуси  шайчирад  рагьур.  Иличила  лебилра,  сунела  жузази  рархили  рууси  сари  или,  пикрибикIутири.
   Рахли  Сакинат  делхълизи  кахIерухъалли,  гIясивиубси  Расуллизирад  ил  рерцахъес  хIядурбиубти  ТовсултIанра  Зурабра  лерил  секIал  жагали  тамандиъниличи  разилири.
   Байрам  даимбиублири.  Маликанира  НургIялинира  цадехIелра  делхъ  урдалтули  ахIенри.  Чус  гIяхIбизурти  рурсби  жибирули  булхъулри  ТовсултIанра  Зурабра.  Сакинат  делхълизи  каратес  илди  гьулхIебухъун.  Чучил  делхъли  рулхъесли  гъамти  хIялани  чула  ургар  агарли  диъни  хIяблинра  балулри.
   Расул  чинав  саял  чеваэс,  ил  сунечи  гъамиахъес  Сакинатлис  гIурра  дигулри,  амма  ил  аги.
   Сагаси  дус  сабаили  кIел  сягIят  дикили  гIергъи,  хIябалра  уршили  кIелра  рурси  чула  общежитиела  гьала  баайчи  гьуниббатур.  Расул  гIур  дакIухIейуб.  Ил  лямцIван  дакIувиубли,  лямцIван  ветра  ветахъиб.  Сакинат  Маликази  ил  нуни  валуси  ахIен  рикIули  хьалли,  Малика  иличи  рирхарули  ахIенри.
   Сагаси  дусла  дуги  сунесра  хабарагарли  дарибти  делхъли  Сакинатла  уркIилизиб  се  сабил  сагаси  дакIубариб.  ХIелуси  уршира  сунела  делхъра  гьандикили,  ил  пикрумазир  пишрирхъулри,  гьав  ахъбирулри,  ит  урши  гIурра  чеэс,  ил  чи  саял  вагьес  хьулрулхъулри.
   Берубси  урцулван  Расулла  уркIи  цIали  игулри.  Ца  уркIила  гьавличилцун  дарибти  делхъли  ил  варсварили,  цархIил  адам  ветаахъурлири.  Дагъистайзив  ахъти  ЧIярадала  дубуртазив  акIубсири  ва  халаваибсири.  Берхъибси,  авал  узира  хIябал  рузира  лебси  хъалибарглизив  ил  бегIлара  виштIалгъуна  сайри.  Халати  узби-рузбачивра  гIяхIцадла  виштIалири,  ил  дявтала  гIергъи  акIубсири.  БегIтани  илис  селра  ахIерахIебирулри.  Лебилра  хъалибаргли  Расул  Ленинградлизи  учахъес  вархьибсири.  Илдала  бегIлара  гIяхIти  пикруми  виштIал  узичил  дархдасири.  Халатас  бетхIеурхIели,  виштIаси  уршилизи  багьуди  касахъес  пикрибарилри.  Илизивад  гIяхIси  тухтур,  гIялим,  гIур  хIяким  ветаахъес  хъалибарг  хьулбикIулри.  Илдала  лерил  пикруми  Расулли  гьар  кайцIуси  ганзличил  мардариб.  Школализив  сунела  зилантачивра  гIяхIил  учIусири.  Ленинградла  мединститутлизира  ил  сунела  багьудиличил  керхур.   Гьанна  ил  хIябъибил  курслизив  учIулри.  ГIебшни  бегIтани  илис  мекъ  бариб.  ГIяхIси  хъалибарглизир  халараибси,  жагаси  цIикури  бегIтачир  шилизир  ратурли,  белчIуди  даимбарес  ил  шагьарлизи  вакIилри.  Ит  сихIрула  сагаси  дусла  дугилис  гьалав  сунела  хьунул  хIеригулра  или,  цайналра  пикриухъунси  ахIенри,  я  сай  хъайчикайъниличи  пашманиубси  ахIенри.  Илала  гIергъи  лерил  секIал  кьяшмачирад  бекIличи  тIашкадизурлири.  Ил,  я  белчIудиличила  я  лерсил,  агарсил  сунела  хьунуйчила  пикриикIули  ахIенри.  Лерилра  илала  пикруми  сунени  чи  сарил  хIералуси,  гIямрулизир  бегI  гьалар  чераибси  Сакинатличила  сарри.  Сагаси  дусла  дугила  гIергъира  Сакинатли  цайналра  хIясибхIериб  риалра,  Расул  жумягIла  ухIнав  хIяйна-авна  ил  рашуси  хIянчиличи,  ручIуси  аудиториялизи,  хъули  аркьуси  гьуйчи  вашули,  дигIянали  иличи  хIерикIули  калун.  Гьарахъливад  хIерикIухIели,  илини  рурси   паргъатсиван,  селичилалра  пикрихIерикIусиван  чериулри.  Сакинатли  сунела  хIянчира,  белчудира,  рашуси  гьунира  ахIенси,  гIур  селра  чехIебиуси  риънили  Расул  разира  вирулри,  пашманра.  Сакинатла  чилра  гъамси,  тянишси  мурул  адам  агнили  лерил  илала  къайгъни  ца  белчIудиличилацун  диънили  ил  разивирулри.  ЦархIил  шайчивад  хIеризалли,  илис  дигулри  сай  Сакинатличилаван,  илра  сунечилара  пикририкIули,  сай  варгес  илра  умцIули.
   Сакинатли  ил  варгес,  чеваэс  кьасхIебариб.  Иличила  пикририкIес  гьарли-марли  заманара  аги.  Илала  сессия  бехIбихьилри,  лерил  секIал  хъумартурли,  ручIес  гIягIнилири.
   ГIур  сессияра,  заманала  бухъяндешли,  таманбиуб.
   Январь,  февраль,  март  баз  кадикили,  апрель  баз  сабаиб.  Расул  чинавалра  дакIухIейуб.  Сагал  дусла  дуги  муэррив,  маррив  или,  цацахIели  Сакинат  сунези  сари  суалрикIулри.  Амма  ит  дуги  муэр  хIебиъни  Маликала  суалтани  марбирулри.
   – Бура,  Сакинат,  марли,  илцадра  халаси  такьсир  сабив  Дагъистайзиб  уршили  сунела  гелешмеш  чераъни?
  – Нушачиб  дакIу-гьаргли  гелешмешуначил  гьунибиули,  гъайбикIули  хIебирар.
   – Расулли  сунес  сунени  танбихI  бирулив  хIу  чераэс  хIякьули?
   – Бирули  ахIен.  Ил  нуни  валуси  ахIен.  ХIуниван  нунира  вечерличив  бегI  гьалав  сайри  ил  чеибси.
   – Рирхаи,  Сакинат,  гелешмешличил  гьуниваъни,  гъайикIни  нуни  цIахдешлизи  халбирули  ахIенра.  ХIела  уркIиличибси  бурадлира,  нуни  хIечи  гIяйиб  хIебирис.  Итичил  делхъ  дарнилизибра  нуни  селра  вайси  чебиули  ахIенра.  Чилинра  вайси  чебиули  ахIен.  ХIуни  биалли  гелешмеш  дигIянвирулри.
   – Малика,  ит  нуни  валуси  ахIен.  Къияннив  нуни  бурусиличи  рирхаэс?
   – Къиянни  саби,  сенахIенну  ил  бархьсиличи  мешули  ахIен.  ХIуни  ит  хIелуси  виалли,  итини  хIу  секьяйда  рагьурри?  –  Сакинат,  селра  рикIес  хIерирули,  лехIкайхъулри.  Малика  биалли  бархIиличи  бархIи  зилан  рурсила  сунезирад  дигIяндешуни  лерниличи  рирхарулри.  Илдала  ургала  цацахIели  хI****гунсиличи   бетиркулри.
   Апрельла  вецIну  верхIра.  Сакинат  акIубси  бархIи  сабаахъес  юлдашуни,  тянишуни  хIерли  кабиилри.  Ил  бархIи  сунела  хIянчи  булан  Сакинатли  рухъначи  хъарбариб.  Дурсрачира  илра  Маликара  хIебякьун.  Илди  хIерибаайчи  хъали  ибгули,  саби  жагабирули  калун.  ХIерила  гIергъи  хурегуназа  ахъиб.  Лерилра  гIягIнити  секIал  НургIялила  кумекличил  гьалабил  бархIи  асили  хъули  хибтири.  Рурсбани  кухня  чузи  буцилри.  Чула  лертала  дурарад  унрубалара  шунгри  заманалис  чузи  сасилри.  БархIехъ  Сакинатлара   Маликалара  хъули  жагьилти  учибикиб.  НургIяли  сунени  виубсигъуна  кумекбирули  рурсбачил  варх  сайри.  Лебтачирра  гьалар  сягIят  урегал  дикибмадан,  илдачи  Наташа   ракIиб.  Илини  чинаб-сабил  проигрыватель  бикахъилри.  Иличил  дарх  далуйтала  ва  делхъанала  пластинкабира  лерри.  НургIялини  Наташахъалла  хъулирти  столра  утнира  саби  лебси  хъули  хиб.  БахъхIиагарли  бакIиб  ТовсултIанра  Зурабра.  Наташачил  ца  хъулиб  хIербирути  гIурра  кIел  рурси  лерилра  хурегуни  столличи  кайхьили  гIергъи,  бакIиб.  Сакинат  гIур  чичилра  хIерли  ахIенри.  Гушбиубти  жагьилтани  бизити  хурегунази  дяхъядагиб.  Кабиибти  гьанналис  гъайличи  бетаили  ахIенри,  хуреглизи  бархили  лебалри.  ИлхIели  кьяли-кьяйчи  хъа  унза  гьаргдиуб.  ЧIям  тIашаили,  лебилра  ила  хIербизур.  Унзала  гьалав  чилилра  аргъес  хIейэсти  хIяланани  гъузгъалдиварибси  Расул  тIашлири.
   – Ассаламу  гIялайкум,  хIурматла  къушум!  ХIушани  ну  живарибси  ахIенра,  амма  ну  гIяхIял  сайра.  Нушала  гIядат  хIясибли,  сецад  ну  хIейгули  риалра,  хьураварес  хъа  регIличи  хъарси  саби,  –  Расулли  сунечибад  халаси  мах  чебасибхIеливан,  ряхIятли  гьигьбушиб.
   – Савхъен,  савхъен,  –  иб  харчризурли  Маликани.  НургIялини  ил  Сакинатла  мякьла,  къакъ  агарси  уталичи  катур,  илала  гьала  сукурара  алтIанагра  кайхьиб.
   Ил  къушумлизив  Расул  бегI  гьалав  сайри  къаршиикибси.  Гьаланачи  ил  вакIнили  лебилра  къушум  бяргIяхъибсиван  биуб.  Амма  илала  сай  гIяхIизахъес  халаси  бажарди  лебри,  илбагьандан  биэс  асубири,  гьар  илала  бируси,  буруси  гIердирусилаван,  белхаагарли  детарулри.  Замана  аркьуцад  кабиибтала  пикри  илини  сунечи  битIикIулри.  Чягъирла  цаибил  пигьала  ахъбурцухIели,  лебталалра  някъби  дурцули,  ил  кабиибтачил  тянишиуб.  Гьариллис  гIяхIбизеси  бурули,  багьла-багьлали  илабси  ихтилатла  ари  сунези  буциб.  Илав  сай  хъа  вегI  ветаурли,  НургIялила,  Зурабла,  ТовсултIанна  хIурматбирес  вехIихьиб.  Илини  дурути  жагати  гъайли  уркIаили,  лерилра  дурути  марлизи  халдирули,  столла  гIела  кабиибти  шипIбяргIили  лехIихъулри.  Расулли  дурути  гъай  хIясибли,  цалра  пигьала  хIебержили  батес  гIямалагарсили  бетарахъулри.  Держибти  лебтасалра  дахъдирулри.
   Сакинатли  Расул  гьанна  кIинайсцун  сайри  чейуси.  Шилизир  риалри,  Сакинат  ил  левси  мерличира  ласхIеририхъи,  амма  ишав,  гьарахъси  Ленинградлизив,  гьарил  вегIла  ванзала  адам  узичивра  гьалав  виэс  вирулри.  Расулли  бируси,  буруси  гIебхIебуцалли,  лебил  Дагъистан  сунела  юлдашунала  гьалаб  мучлаагарбарибсиван  бетарулри.  Сунени  хIелухIели,  Расул  гапваресра  урухкIули,  мучлаагарваресра  хIерирули,  илала  хIял  багьесван  селра  хIерикIули,  диру-далтутази  ил  ца  бараван  сарри  гъудуррируси.  Столличирти  держести  керхурли,  Расулли  сунени  хибси  кьачIализирад  касили  кIел  гIярякьили,  кIел  чягъирла  шиша  столличи  кайхьиб.  ТовсултIаннирра  Зураблира,  ил  столла  гIелав  чучивра  Расул  гьалавси  виъни  аргъили,  бекIбиублири.  Илди  кIелра  илини  бируси  ва  буруси  гIеббуцес  хIядурлири.  НургIялира  рурсбира  Расулли  дурутачи  аъкабяхъили,  се-биалра  чули  пикрибарес  бирули  ахIенри.  Расулла  биалли  тIашизес  сегъуналра  кьас  аги.  Лерил  чархараби,  лерил  делхъани,  лерил  далуйти,  лерил  гъай  сунези  дуцилри.   Илини  Сакинат  ахIенти  авалра  рурси,  ярга-яргали   делхълизи  кабатур,  делхъла  макьамличилси  пластинкара  сунени  чеббиркIулри  ва  прогрывательличи  кабирхьулри.  Ил  улхъухIели,  булхъулри  Маликара  НургIялира,  булхъулри  унра  рурсбачил  Зурабра  ТовсултIанра.  Расулли  Сакинат  делхълизи  каратес  кьасхIебариб.  Ил  мякьлав  левли,  цархIилти  уршбасра  Сакинатличил  булхъес  гIяхIбилзули  ахIенри.  Сунела  байрамличир  ил  делхъ  хIедарили  калун.
   БегIлара  шадлихъ  бемжурси  замана  дяхъибти  хъутрани  илала  пикруми  къябаиб.
   – Мубаракдирулрая!  Мубаракдирулрая!  –  хъатбикIулри  уршбира  рурсбира.
   – Се?  ХIуни  се  ири?  –  хIерризур  ил  Расулличи,  кариибси  мерличирад  харчризурли.  ХIунтIен-цIубирули  уркIухъунси,  амма  удиикес  хIейгули,  тиладиличил  сунечи  хIердарибти  Расулла  хIулбачи  Сакинатла  хIер  бархьбизур.  Селра  хIеили,  лехIкахъиб.  Ил  лехIкахънили  уркIичевварибси  Расул  гIурра  даимиуб.
   – ХIу  дила  гелешмеш  сарри,  викIулра.  Майличир  нушала  мекъличи  учидиркехIе,  викIулра.
   – ЛехI!  ЛехI!  –  тIашаиб  Сакинатли  илала  гъай.  –  Сай  шакхIейкили  Расул  кепиубли  сай.  Гьанна  вецIну  цара  сягIят  диркули  сари.  ХIейгеси  биалра,  иш  шадлихъ  нуни  таманбарес  чевкъули  саби.  Урусунала  бурала  лебси  саби,  «Савли  дугиличибра  духуси  саби».  Лерилра  сагати  хабурти  жягIял  дурехIе.
   Сакинатлизи  саби,  ахIен  чилилра  хIеиб,  амма  илдани  чула  ургала  белгихIебарили  лебалбиъни  лебтанилра  аргъиб.  Лебилра  бакIибтас  Сакинатли  баркалла  багьахъур.  Дахъал  гъай-мез  агарли  къушум  пашбехъуб.  Урузиубси  Расулра  гIур  гъайхIеили  арякьун.  Сакинатлисра  Маликасра  умударес  гIягIнити  кьям-кIуцIулли  бицIибси  стол  калун.
   Лерилра  секIал  умударили  дайдугила  тамандиуб.  Маликас  Сакинатла  уркIиличирти  пикруми  дагьес  дигулри.  Амма  Сакинатли  гIяхIли  арбякьунна  гIергъи  ца  гъай  хIеиб.  ХIянчи  тамандарили,  кIелра  рурси  бусес  кабихьун.  Малика  илмадан  рускаун.  Сакинат  шаладикайчи  русхIеун.  Гьаланачи  ил  Расулличи  гIясили  руржулри.
   – Нуни  ил  хъяша  гIямрулизив  кIинайс  сай  чейуси.  Сегъуна  ихтияр  леба  илизиб  ну  гелешмеш  сари  викIес?  Чи  сая  сай  илкьяйда  викIес  багьандан?  Яра  нуни  илис  сабаб,  багьана  бедилрав  илкьяйда  викIахъес?  Рякьи  жягIял  вяхIлизи  бирхъис,  хIеррикIус,  секьяйда  барс  бирхъул  илини  русилис,  –  цIаличиб  шангван,  руржулри  шаладикайчи  уркIи.
   ГIелабил  бархIи  сут  сабри.  Шаладикайчи  русхIеунси  Сакинат  чераргъибхIели,  хIери  биулри.  Хъали  бацIлири.  Чина  сарил  аррякьи,  Маликара  ретахъилри.  Чераргъили,  дяхI-някъ  дирцили,  савли  руки  бекIриубхIели,  Сакинат  цараван  пикририкIулри.
   – Юх,  ну  мучлаагаррарес  Расулла  пикри-кьас  аги,  ил  мар-марли  гъайикIулри.  Виалра  гьатIи,  гIяжаибси  ахмах  хIейалли?  Май  базличиб  секьяйда  мекъ  бирусив?  Нуша  кьалли  гьанналис  тянишра  диубли  ахIенра.  Дила  дудеш  разииркуру  сунени  хIелуси  уршилис  ну  хъалларарес?  –  сецад  пикририкIалра,  Сакинатли  селра  аргъес  рирули  ахIенри.  Лерилра  савгъатунала  чедиб  газетализи  бергурси  Расулла  савгъат  лебалри  гьаргхIебарили.  Сакинатли  дарсдургъути  пикрумачил  бергараг  гьаргбариб.  Илаб  духъяна  чурмар  халаси  цIуба  кIана  лебри.  Шилизиб  илгъуна  кIана  уршила  нешли  гелешмешлис  бихусири.  Сакинатла  бекIлизир  дахъал  пикруми  дарсдургъулри.  Гьанна  Расулла  дяхIлизи  бирхъис  или,  Сакинат  пикририкIули  ахIенри,  амма  се  балбурцусилра  балули  ахIенри.
   АкIубси  бархIила  шадлихъличир  гъузгъалдириубси  Сакинатра  рархькаратурли,  Расул  гIурра  кIел  жумягI  ветахъиб.  Гьанна  илис  Расул  се  адам  саял  вагьес  дигулри,  дуги-хIери  иличила  пикририкIулри.  Чуйнара  ил  хьулрухъун,  сари  умцIули  ил  урши  варгес,  иличил  гъайкарухъес.  Амма  илизи  сари  се  рикIусил,  сунени  се  бурусил  хI****ули,  хIерякьун.  Сунени  сари  паргъатрариб  биалра,  илала  уркIи  паргъатбирули  ахIенри,  ил  мурталра  Расул  сагали  чеэс  хьулрикIулри.
   Майла  кIел.  Сакинат  я  ручIес  я  рузес  хIякьуси  байрамла  бархIи  сабри.  СягIят  вецIал  дикибхIелира  русули  лералси  ил  унзализи  кьутIла  тIамали  чераргъахъиб.  Гьалакли  халгIят  чегьурли,  хIулбази  суркрикIули,  унза  абхьиб.  Унзала  гIелав  савли  дирсибти  дяхIли  лямцIикIули,  одеколонни  тIемикIули,  гъез  кьицIдарахъили  сагаси  кьама  барили,  цIуба  хIевачевли  Расул  тIашлири.  Урши  чеили,  ил  гьаланачи  гIела  ритIакIиб,  илизи  гъайэс  Сакинатла  лезми  булкIули  ахIенри,  гъай  дурахIебулхъули,  лехIли  тIашкаризурлири.  Селра  хIейкIули,  унзала  гIелав  къярдаван  Расулра  тIашлири.  Сакинатли  се  балбурцусил  балули  ахIенри,  амма  уршила  къянкъубала  гьалар  гъай  хIеили  унза  чекавкьес,  илала  гьунар  атхIебаиб.  Сецад  илала  хIилизир  асилдеш,  яхI,  ламус,  мардеш  дургъули  диалра,  арукьен,  хIу  наб  чеэс  дигули  ахIенри  или,  Расуллизи  бурес  хIериуб.
   – АцIи,  вакIили  гIергъи,  –  Сакинатли  унза  гIяхIилван  гьаргдариб.
   – Юх,  ну  ахIейцIус.  ЧехIейулрив  дурар  сегъуна  жагати  хIеб  лерал?  Дила  пикрили,  ишдус  хIу  цайналра  хъулирад  дурарухъи  ахIенри.  Ралкьаи,  нуша  чина-биалра  шагьарла  дура  аркьехIе.
   Расул  гъайикIни  хIясибли,  ил  викIусиван  ахIи,  цархIил  тяхIярли  селра  биэс  хIебирусигъунари.  Марлира,  Сакинатли  илизи,  хIечил  ну  чиналра  хIякьес  или,  бурес  хIериуб.  Шилизир,  дубуртазир  хъулирад  дурахIерулхъуси,  жагьил  адамтачил  ихтилат  секьяйда  бирусил  хI****уси  Сакинатлис  гьамадли  ахIенри,  сунени  хIелуси  жагьилличил  чина  биалра  рукьес.  Амма  илизи  уркIи  рукьен  или  гIеббугьулри:  «Ишцад  халаси  шагьарлизив,  иш  шаласи  дунъяличив,  иш  шаласи  закла  удив  ну  рагьес,  ну  чераэс  дигуси  ил  урши  сай  левси.  Илала  уркIи  бамкьахъес  асухIебирар,  ил  тIутIуварили,  ну  чичи  хIерли  руусира?»  –  пикририкIулри  Сакинат.
   – ХIебиалли,  кайи  иш  уталичи,  ну  ралкьаайчи,  –  иб  Сакинатли,  бекIли  пикрилра  хIерухъунсигъуна  тIамаличил.  Ил  Расул  вакIайчи  хIерли  кариибсигъунари.  Гьар  бархIи  илкьяйда  шадир  дурарулхъули  калунхIеливан,  гьалакли  ралкьаур.  ДяхI-някъ  дирцайчи  кухнялизиб  печьличи  чебихьибси  чайник  руржескабииб.  Столличир  кьацIра,  нусира,  кIемара  дагьардиуб.  КIилисалра  чайла  стаканти  дицIиб.  Расулра  студент  сайри.  Студент  мурталра  укес  хIядурли  вируси  сай.  УрузхIейубли,  Расул  велкъайчи  укун.  Рукун  Сакинатра.
   Ил  регIриайчи,  Расул  унзала  гIелав  тIашизур.  Сакинатли  гIебшни  асибси,  ца  чуйнацун  чегьурли,  сагали  лебалси  дулгъуби  къантIа,  цIудара  лутIиличир  халати  хIунтIена  вавни  кадяхъибси  балала  чIянкIила  хIева  чегьур.  Рашес  кункти,  кьячIуби  ахъли  ахIенти  цIудара  туфлиби  чегьур,  рахли  бугIярбиалли,  чесабуцес  шаласи  рангла  плащ  някълизи  буциб.  Расулли  ца  бара  гьаларикиливан  гьайриубси  Сакинатличирад  хIулби  черасес  вирули  ахIенри.  Цали  ца  хI****ули,  уруз-урухли  биалра,  бекIлил  урузхIекIусила  гIердирули,  Расулра  Сакинатра  шагьаркад  гьайбиублири.  Сунечи  суненира  сари  ралутанира  гIяйиббареси  секIал  Сакинатли  ишбархIи  гIямрулизиб  бегI  гьалаб  бирулри.  БекIли  хIелуси  уршиличил  се  багьандан  сари  шадир  дурарухъунал,  илини   балули  ахIенри,  я  багьес  дигули  ахIенри.  Дебали  духусили,  селра  вайси  хIебирусили  риэс  ишбархIи  илис  дигули  ахIенри. Электричкала  илди  кабиибти  мерани  берхIи  хIейгуси  шайчир  далдикиб.  Сакинат  улкьайличи  гъамли  сарри.  Расулли  шайубуцибси  свитер  Сакинатла  хъуцIрумачи  чебушиб,  амма  ил  селра  викIули  ахIенри.  Селра  рикIули  ахIенри  Сакинатра.  Электричкали  илди  Пушкино  шагьарлизи  киб.  Илабси  гьавара  рурсилис  кунксиван,  декIарсиван  гьанарулри.  Жагаси  аргъ  сабри.  Дубуртазиб  бархIехъуназиб  дубурла   гIелабад  заклизи  ахъбируси  бац  хъубяхIрумала  мяваван  халали  балули  бирар,  Сакинатлис  ишбархIи  чула  бекIла  чедибад  хIеркабикIуси,  дяхIшаласи  берхIи  илкьяйда  халабаибсиван  гьанарулри.  Лебил  алавчар  сагаси,  умуси  шинишдешли  раббикIулри.  Гьава  ца  хIеваличил  вашесли  ваналири,  амма  Расулли  хъуцIрумачи  чебушибси  свитер  илини  убхIесиб.  Сунечила  Чили-биалра  къайгъибирни  илис  гIяхIбилзулри.  Сакинат  талихIчерлири,  сенахIенну  илгъуна  талихIра  илала  гIямрулизиб  бегI  гьалаб  сабри  кьадарбиубси.  Чула  кIилалра  лехIкахъниличира  разилири,  илала  уркIилизир  гъайли  дурес  хIейэсти  хIялани  черсаргъулри.  Илди  кIелра  халали  ахIенси  шагьарла  ахирагарти парканикад  къунзкабикIулри.  А.С. Пушкинна  хъали-музей  кьяпIлири.  Мурхьти  пикрумазив,  бусягIятра  креслоличи  кайили  левалсигъуна  урусла  чевяхIси  поэтла  гьалаб  илди  бахъхIи  тIашли  калун.  Бара  гьардакIибти  шиниша  кьарлара,  салхIунти  галгала  кIаралара,  ишбархIи  салхIес  хIядурти  кIинчIбалара  зярхIдеш,  жагьдеш  Расуллара  Сакинатлара  жагьдешличи  мешулири.  Гьачамлис  къукъу-рямкьлизи,  берхIила  буцIардешлизи,  гьавала  дегъдешлизи,  гIебшнила  дугIбази,  янила  бугIярдешлизи  хIебикили  лебалри.
   ХIери  баили  гIяхIцад  замана  арбякьунхIели,  сай  гушиъниличи  шакикибси  Расулли  рурси  бегI  гьалаб  цугбикибси  кафелизи  жирариб.  БукухIелира,  илдани  чула  ургаб  сегъуналра  ихтилат бехIхIебихьили  лебалри.  ГIур  халаси  шара  гьарбердили  кабухъунси  шинна  хIеркIгъуна  Расулла  гъайла  хIеркI  кабухъун.  Ил  сягIятцадхIи  гъайикIули  калун.  Илала  гъайлис  Сакинат диргаларулхъули  ахIенри,  цалра  гъай  убхI****тули,  лехIахъилри.  Расулла  гъайла  хIеркI  бехIбихьибсиван  хабарагарли  тIашра  бизур.  Гъайла  шарализи  учидикибти  шин  адерхурлири.  Сунени  дурибтазивад  сай  урухиубсиван  лехIкахъили,  Расул  рурсиличи  суал  бухIнаси  хIерличил  хIерикIулри.  КIелра  някъла  хункIачи  сунела  хъяйхъяйра  кабихьили,  гъайэс  гьунар  агарли,  Сакинат  лехIкахъилри.  Илала  гъайлизибад  Сакинатли  аргъилри,  шилизир  Расулла  хьунул  лерли  риъни,  ил  хIеригули  виъни.  Хьунуйзивад  ил  декIарикалли,  бегIтани  гIур  хъули  хIякьяхъни.  Расулла  гъай  хIясибли,  илини  сунечи  селра  чейсули  ахIенри,  Сакинатли  се  пикрибирулил  багьес  дигули,  хIерли  кайилри.  Рурсилис  биалли  иша  ракIесичиб,  гьанна  аррукьес  къияннири.  Илини  сунела  хъуцIрумачибси  свитер  багьлали  урасили  мякьлабси  уталичи  кабихьиб.  Кайибси  мерличив  Расулра  ватурли,  ца  гъайхIеили  дураряхI  гьайриуб.  Ил  хуреглис  арц  бедили,  сунес  гIевваайчи  тIашхIеризурли,  бегI  гьалаб  тIашаибси  автобусличи  арацIиб.  Автобусла  улкьайларад  хIеррикIуси  Сакинатли,  сари  раргес  дуцIли  саибси  Расул  чеили,  илизи  сари  чехIераахъес  бекI  цархIил  шайчи  ласбариб.  Чула  хъулрази  кIелра  декIарли  чарбухъун.  ХIебла  жагаси  бархIи  дирихьмар  гIебшниличи  шурбухъун.
   ЦархIил  миллатла  виалра,  сари  ригахъуси  уршиличил  хъали-цIа  дарес  Сакинат  хIядурлири,  дудешра  разиикахъес  рирус  или  гьанбиркулри.  Шилизир  Расулла  хьунул  лернила  хабарли,  гIебшнила  дирихьван  Сакинат  хумаррариб.  Илизир  азир  суал  къиздикIулри;  «Сен?  Сен?  Сен?»  Сунечиб  се  гIяйиб  лебал,  сунечиб  се  балагь  сабил  аргъес  илини  рирули  ахIенри.  Лерилра  сунела  гIяхIти  пикруми,  вацали  бергунси  къапла  тярхъилизирад  хъараван,  тIутIудирниличи  ил  хIерси  ахIенри.  ГIямрули  Сакинатлис  цаличирра  ца  къиянти  имтихIянти  гьаладирхьулри,  илини  се  пикрибирул  хIялбагьес  дигусиван.

                *  *  *               

   Адамтала  уркIбазир  сецад  халати  дяхъурби  лерли  диалра,  чина-сабил  гьалакси  дунъяли  сунела  дуцIтIашаэс хIебирир.  Ахирагарти  пикрумала  дуб  буцес  хIерируси  Сакинат  сагали  ручIес,  сагали  хIянчиличи  рашес  даимриуб.  Расулличила  пикрихIерикIес  багьандан,  ил  ца  минуталра  акьули  руули  ахIенри.  ДелчIес  чараагарли  гIягIнитала  дурарад,  дахъал  цархIилтира  жузи  тIалабдарили,  дуги-хIери  хIерикIули  ручIулри.  ЦархIилти  студентуназирад  гIелахIерухъес  багьандан,  илис  имцIали  къиян  кабихьес  чевкъулри.  Шагьуртазиб  халабаибти  студентунани  алкIукад  дагьурти  дахъал  секIал  илис  ручIули  сунела  гIякьлуличил  дагьес  чевхъулри.  Илала  дурабадра,  сари  биштIаси  дубурла  шилизир  акIубси,  халараибси  риъни  багьандан,  сунечи  чи-биалра  чедивад  уди  хIерикIахъули  ватес,  ишини  се  биалра  хIебагьурлира  гIямал  бирар  или,  пикриикIахъес  илини  рирули  ахIенри.  Гьар  биру-балтуси  цархIилталайчибра  сунела  гIяхIил  биахъес  Сакинатли  мурталраван  къайгъибирулри.
   ДуцIрумла  сессия  сабаибхIели,  Сакинат  сунела  хIянчиличирад  аррякьун.  ХIябал  дус  рарх  рузуси,  лерилра  Сакинатла  вайтира  гIяхIтира  далуси,  хала  нешла  мер  буцибси  рухъна  Варя,  нургъби  ушкули  рисулри.
   – ХIу  наб  рурсиван  ретаурлири,  дила  ахIерси,  вари,  ну  лаймарикIаба.  ХIу  ишарад  аррякьи,  гIур  набчи  хIерашадли,  нуни  се  бариша?
   – Нуни  хIу  сеналра  хъумхIертури.  Нура  гьаман  хIечи  рашус.  Вари,  кьакьамарикIуд.  Ну  гьарахъ  аркьули  ахIенра.  Ишар  хIерузасра,  ручIес  гьар  бархIи  хIу  лерси  мерличи  рашусира.
   Сакинат  гьалаклири,  дахъал  гъай  дарес  илала  замана  аги,  сунес  хала  нешван  ретаурси  рухънала  уркIи  бирули,  сунени  балуливан  ил  ляврирулри.
   – Дила  ахIерси.  Гьанна  хIу  халараилри.  БахъхIиагарли  хIезирад  гIяхIси  тухтур  ретарар.  УрхIла  гIябни  сайсес  ва  лугес  гьанна  хIед  лайикьли  ахIен.  ХIед  гIяхIси  сягIят  биаб,  амма  нура  хъуммартаба.  Нуни  хIечи  пахрубирулра,  дила  Сонечка.
   – Баркалла.  Нуни  се  биалра  гIяхIси  барибра  риасли,  илизиб  хIелара  пай  лебси  биъни  нуни  балулра.  ХIу  мякьлар  агарли  я  рузес  я  ручIес  ишар  ну  рируси  ахIенри.  ХIела  кумек  нуни  мурткIал  хъумхIертис,  –  Сакинат  мухIлили  ахIи,  уркIили  гьар  сунес  къияннихIели  гIеррурцуси  рухънас  баркалла  рикIулри,  амма  ишар  рузули  руэс  дигули  ахIенри.  ДуцIрумла  сессия  хъараахъес  багьандан,  ручIес  халаси  замана  гIягIнилири.  КIел  курс  хъараахъурли  гIергъи,  илис  медсестрали  рузес  ихтияр  лебри.  Илини  хIябъибил  курслизир  хIерели  ручIес  рашули,  дугели  дежурствобачи  рашес  пикрибирилри.  Баргили  хIянчира  лебри,  сессия  хъараахъурли,  хIянчиличи  дурарухъес  хьулрикIулри.
   ГIяхIти  кьиматуначил  кIиибил  курс  хъараахъурли,  рахъхIиагарли  Сакинат  мякьлабси  больницализир  гинекологияла  отделениелизир  акушеркали  рузес  рехIрихьиб.  Шиличила,  неш-дудешличила,  узби-рузичила  пикририкIули  риалра,  шилизи  рукьес  бетхIеур.  ЦадехI  къайгъназир  хIябалра  дуцIрумла  бузри  шалгIердухъун.
   Расул  гIур  цайналра,  чинавалра  дакIухIевхъун.  Ил  гьаникибхIели,  Сакинатла  уркIи,  хIянсабердили  дяхъиван,  изули  биалра,  арбашуси  заманали  иличила  пикрихIерикIахъес  бурсирирулри.
   Августла  ахирличиб  шилизибад  рузила  кагъар  бакIиб.  Кагъарлизир  илини  бегIтала,  узбала,  шантала  саламти  дурхьулри.  Кагъарла  ахирлизиб  сунела  рурси  акIниличила,  ва  ил  гьанна  авцIали  бархIи  риъниличила  лукIулри.  Сакинатли  рузила  кагъарлис  жавабли  биахъубли,  шилизи  биштIаси  посылка  бархьес  пикрибариб.  Сентябрьла  цаэсил  алхIят  бархIи,  сунела  ватIайзирад  бамсриахъили  чарриубси  Маликара  сарра,  шагьарла  тукентази  дурабухъун.  Гьанна  Сакинатли  имцIали  арц  харжбарес  рирулри.  Илала  алапара  гехIцIали  къуруш  ахIенрину,  даршлим  гъал  къуруш  сабри.  Сакинат  хIерели  ручIес  рашулри,  ва  цархIилти  студентунасгъуна  авцIали  къурушла  стипендия  илисра  бакIес  гIягIнилири.
   Студентка  сарли,  бегIтачиб  илис  кумекбарес  чебли  биалра,  Сакинатли  балулри  бегIти  ва  рузи  саричибра  къиянти  шуртIразиб  хIербирули  биъни.  ЦархIилти  гIяхIдешуначила  гъайхIейкIалра,  хIутIла  шалара  аги,  чирагълис  кертIуси  набт  булан  ахIерабирули  алкIути  халкьли  чус  чараагарли  хIяжатси  секIалалра  асес  бирули  ахIенри.  Илдала  гьар  чус  хIяжатси  секIал  асес  арц  диули  ахIенри,  арц  даргалра,  чус  дигуси  секIал  тукейзиб  бургули  ахIенри.  Студентка  риалра,  Сакинатли  бегIтас  бируси  кумек,  шилизиб  халаси  секIалван,  гьарсабикIулри.  Илдала  хъалибарг  гьанна  лебтачибра  жагали  бегIбирулри,  палтар,  дабри,  хъулирти  ваяхI,  кьяшмачи  чегьес  носкиби  дархли,  цархIилти  шанталайзирад  гIяхIла  шайчир  декIардулхъулри.
   Сунела  рурсилис  дархьибси  савгъатуначи  Аминат  разирирни  балули,  илис  бегIлара  хIяжатдикести,  шилизир  чилалра  агарти  палтар  асес  пикрибарилри.  Узбас  ванати  свитерти,  дудешлис  шалбар,  нешлис  кIидехI  сагати  калошуни,  Аминатлис  ванаси  жакет  асили,  дицIибти  сумкабира  сабира  Сакинатра  Маликара  хIерила  гIергъи  хъули  чарбулхъулри.  БархIиахъайчи  тукентазиб  ласбикIули  бамсурти,  гушбиубти  рурсби  чула  хъули  гьалаклири.  Общежитиела  азбарла  къапула  гьалав  тIашси  Расул  виъни  Сакинатли  гьарахъли  лералли  багьур.  Маликани  ила  сараибхIели  сайри  пикриварибси.  Илизи  се  рикIусил  хI****ули,  риубцад  паргъатли  риэс  Сакинат  къайгъилизирри.  Расулла  гьала  сараили,  илизи  гъайэс  мухIли  абхьес  хIерирули,  ил  тIашкаризур.  Гъайэс  вирули  ахIенри  Расуллира.  Илала  гьаларла  масхурти  чинаралра  дакIудирули  ахIенри.  Расулла  дяхI  берхIили  дигубли  ца  бара  гамсдиублири,  гъезра  берхIили  сари  лертачир  имцIали  шаладарили,  кьерхIрангдарилри.  Сакинат  чераэс  вакIес  багьандан,  ил  гIяхIил  хIядурвиъни  багьеслири.  Бара  гьалабван  муцIур  бирсилри,  шалбарра  хIевара  итуладарилри.  Илдала  урга  тIашкаризес  Маликас  тIягIямагарливан  гьанаур.  Илини  Сакинатлизибси  сумкара  сунези  сасиб.
   – Нуни  се-биалра  беркеси  хIядурбирис,  хIуша  дакIайчи,  –  иб  Маликани,  общежитиелизиряхI  гьайрирули.  Маликази  илдани  гъайхIеиб.  ГIяхIцад  замана  кIелра  лехIкахъили  кали  гIергъи,  Расулли  Сакинатла  някъ  хахамбарили  баргиб  ва  сунела  някълизи  буциб.  Сакинатли  илизибад  сунела  някъ  кебхIесиб.
   – Раши,  чина-биалра  кадирехIе,  –  иб  Расулли,  Сакинатличи  хIерхIейкIули.  Илди,  чула  гьалабси  къапулизибад  бухIнабухъи,  общежитиела  парклизибяхI  мурхьбикиб.  Халаси  ядала  галгала  удиб,  чилилра  чехIебиусигъуна  мерличиб,  шиниша  ширли  бакибси  скамейка  лебри.  Илди  кIелра,  Чили-биалра  буйрукъбарибхIеливан,  ил  скамейкаличи  кабииб.  Расулли  Сакинатла  някъ  баткайули  ахIенри.
   – Нуни  набчил  селра  барес  вирули  ахIенра.  Нуша  кIелра  дарх  диэс  гIягIнитира,  –  Расулли  халаси  гьигьбушиб.  Сакинат,  селра  хIерикIули,  лехIкахъилри.  Расул  гIурра  вехIихьиб.
   – ДуцIрум  ну  шилизи  вякьунра.  Дила  хьунул  гьанна  сунела  дудешла  хъулир  сари.  Иша  лявкьухIели  дудешли  дила  някъалра  хIебуциб.  ГIур  нуни  се  бирусил  балули  ахIенра.  –  Расул  гIурра  лехIкахъиб.  ЛехIкахъилри  Сакинатра.  ГIур,  къияйчил  сунела  пикруми  дурчули,  Сакинат  рехIрихьиб:
   – Шагьарлизирси  рурси  сабабли  дилара  хъали-цIа  дехъубтири.  Наб  дигуси  ахIенри  ну  сабабли  риубли  хIуша  декIардикахъес.  Сегъуна  биалра  цайна  бехIбуцибси  хъали  ахIерли  бихIес  гьарилличиб  чебси  саби.  ХIуни  набзи  хьархIебаили,  хъали  бехъубли  виадра,  хIела  дудешли  верхIел  сукникья  нушачи  хIебархьили,  ну  редес  дила  дудеш  разихIеркур.  ХIу  сагали  хъайчикатес  хIела  дудешра  пикриикIули  ахIен.  Нушаб  кIел  гьуни  сари  лерти.  Гьаннала  гIергъи  лерилра  гIямрулизир  нуша  балу-балули  цайналра  къаршихIедикес.  Яра  лерил  секIал  лертиван  датурли,  нушаб  дигуси  барес,  –  Сакинат,  гъай  тамандарили,  лехIкахъиб.
   Ирзуси  суал  илцадра  гьамадли  баянбарниличи  уркIухъунси  Расул  разииуб.
   – Нушагъунти  гьанна  бахъал  леб.  Нушала  гъамтани  нушала  уркIби  гьанна  хIергъалра,  кьанниван  сеналра  иргъу.  Лерил  секIал  гьуйчидиркур.  Нуша  кIелра  цадиэс  хIу  разихIерикадли,  ну  иш  левси  мерличивад  вяшхIелхъас,  –  Расулли,  пикрилра  хIевхъи,  сунес  гьамадси  гьуни  чеббикIиб.  Сакинатра  илис  гIеларад  аррякьун.
   – АнцIбукьи  саби  набра,  гьаман  дебали  духусили,  дебали  рархьсили,  бекIлил  гIяйиб  агарсили  риэс.  Набра  хIерриэс  дигулра,  –  Сакинатла  гъайличи  Расул  разииуб.  Илцад  гьамадли  сунени  пикрибарибсиличил  ил  кьабулриркур  или,  ил  хьулра  викIуси  ахIенри.
   – Дила  гъайличи  дудеш  лехIизахъес  нуни  хIейубра.  Амма  хIу  чераадли,  ил  разииркниличи  вирхулра.  ГIур  дус  дуцIрумлизир  кIелра  дарх  иличи  аркьехIе,  гIур  хIела  бегIтачи.
   – Юх,  юх,  дудешла  гьала  мурулра  укили  нура  рукьес!  Се  бикIара  набчила  илхIели  шанти?  –  Сакинатла  дяхI  дебали  дамкьур.
   – Селра  хIебикIар.  МухIли  се  бикIалра,  уркIи-уркIили  талихIчебтачи  лебилра  кьяскабирути  саби.  Нуша  талихIчерли  диэс  диахIелли,  лерилра  далкадиркур.
   МаслигIятла  гъай  Сакинатлис  гIяхIдилзулри.  Илис  жявлил  сари  талихIчерли  риэс  дигулри.  Пикрумазиахъибси  Расулла  уркIиличиб  се  лебал  багьес,  илини  рирули  ахIенри.  Илдала  дурути  адерхурлири.
   – Ваши  набчил,  Маликала  хIери  деркес  аркьехIе.
   – Юх,  баркалла.  Ну  гIурра  лявкьяс.  ХIура  пикрирухъен,  лерил  секIал  гIяхIил  дарес  секьяйда  вирарал.
   Расулла  цIуба  хIева  галгубала  ургаб  бетахъиб.  АркьухIели  ил  цайналра  ласхIяхъиб.
   УркIилизибси  бацIдеш,  цундеш  ца  бара  детахъили  диалра,  сари  тамай  талихIчерли  риэс  хIерирни  Сакинатли  балулри.  Шанталара  неш-дудешлара  лягIнат  чекасили,  сархибси  талихI  илини  талихIлизи  халбирули  ахIенри.  ГIямрула  хIеркIкадли  хIерашули,  хIеркIличи  къаршили  рашес  гьанна  илала  гьунар  биули  ахIенри.

                * * *

   Октябрь  базла  цаэсил  сут  бархIи  бархIехъ,  Сакинатла  общежитиела  хъули  мекъла  къушум  учибикилри.  Мурталраван  ишаб  лебри  Маликара,  НургIялира,  Наташара,  Зурабра,  ТовсултIанра.  ЦIикури  рукес  бакIили,  сай  Расулра  илала  кIел  юлдаш  Шамилра  Арсланра  лебри.  Сакинат  гьанна  авэсил  дус  шагьарлизир  хIеррирули  риалра,  илала  юлдаш  рурсби  бахъхIебаиб.  Цаибил  бархIиличирад  ралуси  Наташара  Маликара  гьанна  рузбиван  биублири.  Кавказла  уршби  сабливан,  Зураблира  ТовсултIаннира,  Сакинат  ретхIехъахъили,  чула  пикрумала  дайлар  хIеррариб.  ЦархIилтас  биалли  Сакинатла  цайналра  замана  лебси  ахIенри.
   Къушум  ца  гIяхIил  батсабухъири.  Деркун-держибтани  уршбала  уркIби  шаладарилри.  Гъай  дахъдаилри.  Столла  дубличи  сайцун  кайибси  Расулли  Сакинатличирад  хIулби  черисули  ахIенри.
   Кайибси  мерличивад  ахIейзурли,  къакъла  гIелабад,  кроватьличибад,  Шамилли  пандур  касиб.  Илини  кIел  ги  къимдирули  макьам  бяхъибхIели,  лебилра  шипIбяргIиб.  ГIур  Шамилли  селрацад  витIхIекIили  далайиб.  Сакинатли  далайла  гъай  иргъули  ахIенри.  Амма  ил  далайлизиб  гьарилла  уркIиличи  гъамси  се  сабил  лебри.  Далай  зайбухъунмадан,  Сакинатлис  бусягIят  дудеш  гьаникиб.  КьакьаракIибси  илала  хIулби  нургъбани  дицIиб.  Далай  каберхурхIели,  ил  хъулир  агниличи  ца  Расул  сайри  шакикибси.  Бисара  нургъбира  дарцдикили  рисуси  Сакинат  илини  жаняхIла  гьарахъсигъуна  гIямзилар  раргиб.  МалхIямли  кIапIруцили,  ил  паргъатриахъес  кьасбариб.
   – ХIу  рисадли,  наб  вебкIес  ахIенси  селра  кавлули  ахIен.  Хъя  бирулра,  хIу  нуни  талихIчеррирури.  Нушачиб  сегъуналра  гIяйиб  агара.  Рирхаи,  нуша  цали  ца  даргни  нушала  кьисмат  саби,  –  Расулли  малхIямли  сунела  къакъ  някъбачил  Сакинатла  нургъби  душкиб.
   – Тилади  саби  хIела  нургъби  чизилра  чемадиахъид.
  Сакинат  сен  биалра  паргъатриуб.  Неш-дудешла  ихтияр  агарли,  магьар-загс  агарли  сари  шери  аркьули  риъниличи  илини  пахрубарес  хIерирулри.  Аги  илала  цIикурила  цIуба  хIевара,  аги  цархIилтала  бируси  тIулекара.  Расул  Сакинатлис  тIулека  асес  гIягIнили  биъниличилара  пикрихIевхъун.  Сари  аса  рикIули  асибси  илис  гIягIнили  ахIенри.  Лерил  секIал  илкьяйда,  сари  рисесли  диъни  Сакинатли  балулри,  амма  селра  барсбарес  рирули  ахIенри.
   Хъулиб  цIикурми  агарли  биъниличи  къушум  шакра  бикили  ахIенри.  Шамилли  пандурличил  бяхъибси  макьамлиуб  Маликара  НургIялира  чула  делхъли  булхъулри.  ГIур  лебтанилра  хор  барили,  чуни  далути  эстрадала  далуйти  делчIун.  БулхъухIели  уршбас  Наташа  ургариркулри,  амма  ил  Зурабличил  сарри  рулхъуси.  Расуллира  лебилра  уршбанира  ца  гIяхIил  бержилри.  Къушумла  тилади  хIясибли,  пандурла  макьамлиур  делхъ  дариб  Расуллира  Сакинатлира.  Амма  илди  бегI  гьалар  дарибтигъунти  тамашала  делхъ  ахIенри,  илди  кIелра  учибикибтала  хIурматбирули  булхъулри.  Мекъла  къушумлизиб  жагали  зайбухъун,  Шамилли  белчIунси  «По  горным  дорогам».  Учибикибтани  ил  бегI  гьалаб  сабри  бикьуси.  Ишарра  Сакинатла  уркIиличи  разидешагарти  пикруми  хьурадиуб.  Марли,  илала  мекъличи  дубурла  дукьбачивад  чилра  гьалакли  лявкьули  ахIенри.  СягIят  вецIал  дикибхIели,  Расулла  юлдашуни,  селра  хIебикIули,  хъулибад  арбякьун.  Камси  замана  дикибхIели,  кайибси  мерличивад  Расулра  айзур.
   – ГIяйибтани  мадиркьудая,  ахIерти  гьалмагъуни,  амма  нуни  аррукасли  ахIенси,  наб  цIикури  рукес  пикрила  вегI  ишав  левсигъуна  ахIен.  Сакинат,  ралкьаи,  чегьи  палтар,  ишдас  цалисалра  нушала  авара  агара,  чус  букесра  булхъесра  биалли  баили  саби.
   Расулла  масхараличи  лебилра  дукарбяхIиб.  Сакинатли  дулгъуби  къантIа  хIунтIена  вавнар  хIева  чегьурлири.  Маликани  илала  чеди  чесабуцахъес  шаласи  рангла  плащ  шкафлизибад  дурасиб,  ил  чегьахъес  кумекбариб.  ЦIикурми  гьунниббатес  илдас  гIелабад  лебилра  хъулибад  дурабухъун.  Нукьуйс  някьишгъуна  Расуллара  Сакинатлара  мекъ  таманбиуб.  Къапула  гьалаб  тIашаили  таксира  сабира,  Расулла  юлдашуни  хIерли  кабиилри.
   – ГIяхI  сягIят  биаб!  ТалихIчерли  диабая!  –  гIелабад  някъбани  гьакIбикIулри  лебилра.  УркIиличиб  разидеш  агарли,  вас-васъайчил  Сакинат  таксиличи  карииб.

                *  *  * 

   Общежитиелизивад  Расулла  хъули  вакIес  кIел  кьакьа  сарри  дайдирхъути.  Общежитиела  гьалаб  цIикурми  кабацIахъили,  юлдашуни  машиналичиб  арбякьун.
   Сакинат  карукес  гьалаб  Расулли  сунела  хъали  жагали  ибгили  хIядурбарилри.  ХIябал  литрла  банкализи  шиннизи  кадатурти  чумал  цIяба  хIунтIена  роза  вавали  хъали  бизили  тембикIахъулри.  Вавни  Сакинатлис  савгъатлис  асибтири.  Хъуливад  дураулхъухIели,  илизивси  дубурлан  чедиикиб.  Вавни  дарх  касес  Расул  урузиуб.
   – Ахирра  нушацунра.  Ну  хIечи  дебали  вахъхIи  хIерли  калунра.  ХIу  набчи  гIяйибта  мариркьуд,  ну  гьалакикIули  или.  Рирхаи,  хIу  чераибси  бархIиличивад  ну  мехIурсиван  сайра,  даим  хIечила  пикриикIулра.
   Сакинат  гIяйибта  риркьули  ахIенри.  Илра  жявлил  сунела  талихI  баргес  умцIусигъуна  сарри,  селра  хIерикIули,  дай  хъули  тIашкаризурли  риалра.  Расулли  хъулибси  шала  бишун.  Дурабси  тIалличибси  хутIла  лампочкала  шалали  хъали  шявли  шалабарилри.
   Лерилра  дунъяла  шишимти,  дардани,  пикруми  хъумартурли,  Расулра  Сакинатра  чула  дигайличила  пикрибикIулри.  Аллагьлара  халкьлара  гьалаб  саби  бархьли  хIебиъни  илдани  пикрибирули  ахIенри.
   Савли  Сакинат  чераргъибхIели,  Расул  чинавалра  аги.  АлхIят  бархIи  сабри.  Сакинатлис  аризес  дигули  ахIенри.  ГIелабси  жумягI  дахъал  дирутази  рархили,  гьигьбатес  гьаннацунри  Сакинатлис  бикибси.  Расул  агниличи  разириубли,  лебилра  ухьа  сунени  буцили,  Сакинатли  сагали  хIулби  чекадуциб.  Илала  бекIлизи  сегъуналра  пикри  гъамбирули  ахIенри.  Ил  гIурра  русаун.
   БерцIибси  хайгиналичилси  ягълавра  сайра  Расул  ухIнаухъунхIели,  ил  муэрлизир  пишряхъилри.  Хайгинала  тIемли  сагали  чераргъахъибси  Сакинатла  хIер  дукаркIули  сунечи  хIерикIуси  Расулла  хIулбачи  бархьбизур.  БерхIила  шалалиур  ил  сагали  чераэс  бикалли,  гIурра  сецадхIи-дигара  хIевкес  Расул  хIядурлири.  Цала  хIерлизиб  итил  кягIили,  кIилинра  хайгина  хъумартур.
   Халаси  мекъра  барили,  жагьилти  хъайчи  кабаталра,  илди  гьаман  талихIчебли  хIебирар.  Мекъла  бархIицун  цали  ца  чебаибти  цIикурми  лерилра  гIямрулизиб  талихIчебли  хIербирулира  бирар.  Халати  дигайличил,  цалис  ца  дигахъули  хъайчи  кабиибти,  дусра  хIедикили,  декIарбиркулира  бирар.  ТалихIличи  аркьуси  гьуни  чинабад  бехIбирхьусил,  хатIахIейкили  балуси  чинавалра  дебали  камли  къаршииркули  сай.  ТалихIличи  гьуни  Расуллира  Сакинатлира,  чилилра  гIебхIебурили,  чуницун  баргиб.  Ил  гьунила  ахир  сегъуна  бирарал,  чилилра  балули  ахIенри.  Дунъя  бузахъути  гIядатуни  хIедуэс  багьандан,  дахъхIи  чула  уркIбази  дигIяндарибти  дигайла  урунжуни,  гьанна  дархдикили,  халаси  хIеркI  бетаурлири.  Ил  хIеркI  тIашаэс  илдала  гьунар  аги.
   ГIергъити  гIямрулизиб  халаси-декIар  барсдеш  бетхIеур.  Илис  савли  рашес,  бархIехъ  чаррирес  институтлизи  аркьуси  гьуни  цакамси  гIеркъабиуб.  Сунела  белчIудира  дугила  дежурствобира  гьаларван  даимдиуб.  Гьар  бархIила  къайгънала  чеди  Расулличила  къайгъни  имцIадиуб,  Маликани  илис  бируси  кумек  камбиуб.  Гьанна  имцIали  палтар,  тIалхIяна  ицес,  имцIали  хурег  хIядурбарес  чебиркулри.  Расулли  кумекбирусила  гIердирулри,  амма  кумек  камлири.  Цайна  чесили  гIергъи,  бетаайчи  мах  бухес  гIягIнилири.  Сакинатли  зигархIерикIули  яшав  бирулри,  рузра  рузули,  ручIра  ручIули,  хъали-цIала  хIянчира  дирули.  Ил  секьяйда  бажардириркулира  или,  Расул  пикриикIули  ахIенри.  Илини  асили  тукейзибад  кьацI  бихулри,  бетаурхIели  няс  лайдикIулри,  се-биалра  бара  или  тиладибаралри,  ибси  барес  хIядурлири,  амма  сунечи  чесили,    ца  секIал  барес  вирули  ахIенри.  Илис,  лерил  секIал илкьяйда  диэс  гIягIнити  сари  или,  гьанбиркулри.

                *  *  *         
 
   Жагьтала  жагаси  къушум  учибикилри  Расуллара  Сакинатлара  биштIаси  общежитиела  хъули.  Илди  барх  хIербирухIейчибад  гьанна  бегI  гьалаб  сабри  цахIнаб  учибикес  бетаурси.  Юлдашуни  сунечи  учибикили,  Сакинатлис  дигулри.  Илис  илкьяйда  дигули  риъни  балули,  сагаси  дусла  байрам  илдачиб  дураберкIес  лебилра  кьабулбикилри.  ХIябал  базла  бухIнаб  учибяхъили,  Сакинатла  цагIяхIси  яшав  лебри.  АлтIанаг-кьулса,  дургIети  диалра  тIалхIяна,  сагати  палтар-кьяш  тIалабдарилри.  Рурсбани  деркести  хIядурдарайчи  дурхIнани  картабази  бяхъилри.  Уди-чедивикибсила  дазу  агарли,  дурхIни  ахъли  гъайбикIулри,  дукаркIулри.  Масхара  барили,  чили-биалра  хIедигIяхъес  багьандан,  Расул  кухнялизирти  шунграс  къараулбирули,  ухIна-дуравашулри.
   БахъхIиагарли  стол  хурегунани  бицIиб.  Лебтанилра  чус  кабиэс  мерани  даргиб.  Столла  ца  дубличи  Сакинатра  Расулра  кабиилри,  итил  дубличи  -    Маликара  НургIялира.  Зурабли  сунес  мер  Наташала  мякьлаб  баргиб.  Держли  ватсавхъахъунси  ТовсултIан  илдачи  мяштIиублири.  ГъайикIес  сунечи  ярга  сабаайчира  сабур  хIебарили,  сунела  гъярцIа  супел  ца  някъли  хIяршбирули,  (ТовсултIанна  супел  сентябрьла  цаличив  Ленинградлизи  чариубхIейчибад  дакIубиубсири)  илини  итил  някъли  стакан  ахъбуциб.
   – Наб  бурес  дигулра… Наб  гьарли-марли  хIушаб  талихI  дигулра.  Набчи  гIяйибта  мадиркьудая,  амма  ну  хIушачи  кьяскайублира,  набра  дила  хьунул  мякьлар  риубли  дигулра.  Вот…  –  Илала  гъайличи  лебилра  дукарбяхIиб.  ДуцIрум  мекъра  барили,  цIикури  хъулир  ратурли,  учIес  вакIибси  ТовсултIанна  пикруми  лебтанилра  иргъулри.
   Зураб,  Наташа  чинар  риалра,  сайра  илав  дакIувирулри,  илдачила  ахъли  гьанналис  чилилра  бурили  ахIенри.  Лебталалра  дукелцIи  Зурабли,  стакайзи  алтIанагли  кьутIикIули,  тIашаиб.  Шампанскоела  стакан  дабза  тIулбази  буцили  айзур.  Зураб  хирург  ветаэс  хIядурикIулри,  дабзти  тIулби  хирурглайчи  мешути  ахIенхIели,  лебтанилра  тамашадирутири.  Илала  дицIибти  дяхI  гъузгъалдивиубхIели  хIунтIендиублири.  Чичилра  хIерхIейкIес  багьандан,  хIулби  бурхаличи  ахъдуцили,  кьерхIе  гъез  лагдяхIяили  дуахъес  багьандан,  дурегаливан  итил  някьла  тIулбани  гIеладяхIиули,  ил  гъайикIес  вехIихьиб:
   – ХIушани  балуливан,  ну  дебали  духуси  адам  сайра.  Дила  пикрили,  хIуша  лерилра  иша  кадиибти  сагали  учидяхъес,  хIушаб  сагали  стол  балкьаахъес  гIяхIцад  заралла  секIал  саби.  Ил  багьандан,  гIур  ну  заралра  хIейубли,  хIушази  багьахъес  дигулра,  иш  хIушани  ралуси  Наталья  Николаевна  ишбархIиличирад  дила  гелешмеш  сари.
   Лебилра  Наташачи  хIербизур.  Илала  дяхI  шалали  чедаили,  лебтанилра  хъутри  дяхъиб.  Сунени  дурибтачи  сай  разииубси  Зурабли  Наташала  някъ  буцес  кьасбариб.  Илала  итил  някълизиб,  бицIибси  стакан  лебалри  хIебержили.  Наташани  сунела  гъярцIа  духъяна  тIулбар  някъ  Зурабла  дабза  тIулбазибад  азадбариб.  Сунес  хIунтIена  чягъирла  стакан  бицIили  ахъбуциб,  хIулбачи  чекабаибси  кьамалиурад,  ярга-яргали  лебтачилра  хIеррилзули,  гъайрухъун:
   – Зураб,  ахIерси,  ну  дебали  разилира  хIуни  ну  черрикIниличи.  ХIед  халаси  баркалла,  амма  хIела  гелешмеш  ретаэс  ну  разили  ахIенра.
   УркIбухъи  лебилра  шипIбяргIиб,  Наташачи  хIербизур.  Зураб,  гъай  адерхурли,  лехIкахъиб.  Наташани,  ца  хупIли,  стакайзи  кертIибти  держиб,  ахъли  дукарряхIиб,  гIур,  селра  хIебиубсиван,  гъай  даимдариб:
   – Разили  ахIенра,  эгер  Зурабли  лерилра  ишар  лерти  нушаб,  сагали  учидяхъили,  ишичибра  жагаси  стол  балкьхIеахъалли.  Разили  ахIенра,  эгер  ишаб  барибси  хатIа  гьарбарили,  лебилра  къушумлис  савгъатдарес  хIед  дигуси  мерличир  гьанна  бусягIят  ца  халаси  тортра  хIябал  гIярякьила  шишара  хIедаргадли.
   УркIухъунси  Зураб  гьалаличив  заклизибад  зубари  касес  разилири.  ГIур  кьанниван  аргъиб,  Наташала  хъарбаркь  бетерхахъес  гьамадтазибад  хIебиъни.  Сагаси  дусла  дуги,  сягIят  вецIну  цара  диркухIели,  шагьарлизиб  гьаргси  тукен  баргес  гьамадли  хIебири.  ВегIиубли  Зураб  хъуливад  дураухъун.  ГIяхIцадхIи  дурав  кали  гIергъи,  някъби  сурли  хъули  чариуб.
   – ГIякIа  кIиркабарая,  амма  ишдуги  ахIи,  гIур  мурт  биалра.  Ишдуги  гьаргси  тукен  чинабалра  баргес  вирули  ахIен,  –  вархьаначи  мукIурвакIиб  Зураб  лебталалра  гьалав.  Къушумла  ургаб  жал  бемжур.  Илди  ца  пикриличи  бакIес  бирули  ахIенри.  Ахирра  Зураблизибад  гIярякьилара  тортлара  багьа  сасесли  бариб.  Ил  баресра  гьамадли  ахIенри.  Гьарил  студентла  бируливан,  Зурабла  кисмазибра  дягI  шятIбикIулри.  ГIякIа  гIур  мурт  биалра  кIиркали  сасес  лебилра  разибикиб.
   Цугли  сягIят  вецIну  кIира  дикибхIели,  хъули  чебяхIкахъили  лебси,  радиола  тIакьализибадси  «Маякличил»  замана  цугбуцили,  лебтанилра  сагали  дицIибти  стаканти  ахъдуциб.  Жагьдешли  лебталалра  шишимти  хъумартахъурлири.  Жагьилтас  талихIчебтили  биэс  гьамадлири.

   Дугели  карихьес  хIядуррикIули  лералли,  Сакинат  талихIчерлири.  ШалгIердухъун  ручIули  къагъриубти  янила  сессияла  бурхIни.  Сецад  рамсурли  риалра,  чизилра  гIярзхIерикIули,  гьунирбатур  февральла  23-личиб  чула  хъули  учибикибти  Расулла  юлдашуни.  ЖягIял  мартла  гехIел  сабри.  Ахирра  релкъайчи  русес  биркур.  Карилхьули  лералли  Сакинат  хьулрикIулри,  жягIял  хIери  баайчи  русес,  хIерила  гIергъи  рамсайчи  ручIес,  гIур,  рукра  хIеруки,  селра  хIебарили,  русес  карихьес.
   Цундешра  кьакьарикIудешра  камдиубли  диалра,  Расулра  сарира  барх  хIербирухIейчирад  Сакинатли  някълизи  белчIес  жуз  касили  ахIенри,  сецад  сари  рамсурлил,  сецад  бамсриахъес  гIягIнилил,  ишдугицун  шакрикилри,  жягIял  сари  я  дурсрачи  я  хIянчиличи  хIякьниличи  дебали  разилири.
   Савли  чераргъибхIели,  Сакинатла  хIулби  столличибси  зянкъярай  сягIятличи  дархьдизур.  УрчIемал  дикилри.  Хъулив  чилра  аги.  Аризес  азгъинни,  итил  шайчи  шуррухъун.  Селичилалра  пикрихIерикIули,  гIяхIцадхIи  карихьи  калун.  ГIур,  багьлали  аризурли,  халгIят  чесабуциб.  Столла  чедибси  хутIла  чайниклизир  шин  лерал  хIясибдарили,  ил  розеткализи  къузбариб.  Чилра  агарли  бацIси  ваннаяла  хъулир  дяхI-някъ  дирциб.  Лебилра  общежитиела  агьлу  бусули  лебалри,  чинабалра  лехIдеш  сабри.  Сакинат  сунела  хъули  чарриубхIели,  чайник  чер-черабиркули  руржулри.  Илини,  кьацIра-нусира  дарх  дукули,  чайла  бержиб.  ГIур,  унзара  гIекIили,  халатра  черсабатурли,  сагали  ванали  лебалси  буршани  карихьун.  Мякьлабси  столличибад  «Королева  Марго»  касиб.  БархIиахъайчи  селалра  авара  агарли  ручIес  биркниличи  ил  разилири. БегI  гьаларти  кIапIрачирад  рехIрихьили,  жузли  ил  гьарахъси  тамашала  дунъялизи  аррукиб.  Сагали  бицIибси  чайла  стакан  хIебержили  столличиб  калун.  Лерил  секIал  хъумартурли,  Сакинат  жузлизирти  гIямрулизи  рухIнарухъун.  Сунела  гIямруличила,  хъали-цIаличила,  бегIтани  селра  хI****ули  биъниличила  пикрихIерикIахъес бучIуси  жузли  кумекбирулри.  БегIлара  жузлизи  мурхьрикибси  замана  жаняхIлизирти  дахъал  кьяшмала  гунзрани  илизи  жуз  бархьбатахъур.
   Дураб  март  баз  биалра,  шах-сирисли  бяхъибси  кьапIаличил  Расул  хъули  ухIнаухъун.  Сакинат  карихьи  буршанир  лералри.  Илини  ласяхъили  дурабтас  сегъуна  сабил  лишанбариб,  гIур  сунес  гIеларад  унза  чекавкьун.  ГIяба  чебхI****урли,  Сакинатличи  ветухъун.  Юргъайзи  рергурли  карихьунси  ил  юргъайчил  рарх  дукларуциб,  бекI  жургъбикIахъули,  хъа  рухIнар  ласрариб.  ГIур  кьяшмачи  тIашкаратурли,  юргъан  кроватличибяхI  лайбакIиб.  ДяргIибти   някъбани  Сакинатла  хъяб  алавбарили,  ляжилизи  байдариб.  Расул  дебали  гIяхIси  хIяйчив  сайри.  Ил  мар-марли  кайзурли  Сакинатлизи  лявухъун:
   – АхIерси,  хIу  дубурлан  сарри,  нушачи  гIяхIли  леб  лябкьули,  гIяйибта  мариркьуд.
   ГIяйибта  риркьес  Сакинатлис  мер  аги.  Дубуртала  гIядат  хIясибли,  иличиб  гIяхIли  хьурабарес  чеблири.  Сакинатли  гьалакли  сари  кIапIкарарибти  гъез  ибгиб,  бекIличи  косынка  бигьун.  Расулла  кумекличил  кровать  балбушиб.  Камси  заманала  рухIнар  гIяхIли  хьурабарес  ил  хIядурлири.  Расулли,  унза  гьаргдарили,  Шамилра,  Арсланра,  гIурра  кIел  гьатIи  Сакинатли  хI****ути  уршбира  хъули  абацIахъиб.  Илдас  Сакинат  дяхIшалали  гьунираиб.
   ГIяхIли  арбякьунхIели,  дугели  сягIят  вецIал  диркулри.  Нясти  кьям-кIуцIулли  столла  чедила  бицIилри.  Хъали  папрусунала  гавли  гягIбикIулри.  ГIяхIлачил  варх  ужули  калунси  Расул  усес  дигули  гьагьикIулри.  Рамсурси  ва  сари  рамсни  дигIянхIебируси  Сакинатла  дяхIличи  хIеризурли  ил  хумариуб,  бержибси  чебарбякьунсиван  виуб.  Уталичи  кайили,  столличи  кадатурти  някъби  хъяйхъяйлиу  удяхъили,  гъайикIес  вехIихьиб:
   – Сакинат,  хIу  набчи  гьимрукIилрив?
   – АхIенра.
   – Сакинат,  наб  дигуси  ахIенри  ишбархIи  хIу  рамсахъес.
   – Селра  хIебирар.
   – ХIед  савгъат  асес  вякьунхIели,  илди  хабарагарли  тукейзиб  цугбикибтири.
   – Чинаба  савгъат?
   – Илди  цугбикили,  асес  хъумартурра.  ХIу  набчирад  черрерхи.
   – Черрурхулра.  Дабрира  палтарра  чердатурли,  усес  кайхьен.
   – Вирули  ахIенра.
   – Се  вирули  ахIенри?
   – Айзес  вирули  ахIенра.
   – Сен?
   – Рахли  айзасли,  ну  каркус.  Ну  кепиублира.  Кумекбара  наб  кайхьахъес.  Сакинат  илис  кумекбарес  алаврухъун,  гIур  Расуллизирад  ратрухъес  хIериуб.  Столра  тIалхIянара  сари  лертиван  жягIял  бекIдаресли  уркалун.

   Дунъя  чина-сабил  гьалакли,  дуги-хIери  дарсдирули,  бурхIни  бузри  детарахъули,  дуцIли  аркьули  саби.
   Расулра  Сакинатра  ахъси  лацла  дяхIцIилиубси  скамейкаличи  кабиилри.  Илдала  кьяшмала  гьала  ца-ца  чемодантира  ца-ца  халати  сумкабира  кайхьилри.  Илди  аркьуси  поезд  гьайбиэс  байхъала  сягIятличибра  имцIали  замана  лебалри.
   Заманала  бухъяндешли  тамандиахъуб  анцIдукьести  дуцIрумла  сесияла  бурхIни.  Расул  мединститутла   шуибил,  Сакинат  авъибил  курслизи  дурабухъун.  КIилинра,  халаси  бажарди  баррили,  хIянчурбачир  отпускуни  дикахъиб.  Гьанна  илди  ца  чумал  бархIили  Дагъистайзи  бетаэс  хьулбикIулри.
   Поездличи  хIерли  кабиибти  дахъал  миллатунала  мезли  гъайбикIулри,  дахъал  журала  палтарли  бегIбиублири.  Илдала  ургар  бара  кьукьубала  чеди  кабаибси,  дулгъуби  кутIси,  диштIати  цIуба  вавнар,  шиниша  архIяла  хIева  чегьурси  Сакинат  имцIали  шагьарланничи  мешулири.  Лебилра-сера  перронничибад  бет-садбашутани  иличи  пикри  бяхIчииулри.  Мякьла  кайибси  цIуба  хIева,  цIудара  шалбар  чегьурси  Расул  хьунуйчи  сай  вегIси  хазналичиван  пахруличил  хIерикIулри.  Лебилра  Сакинатличи  хIербизурти  мурул  адамти  Расулли,  –  «Чериулрав?  Иш  ну  вегIли  дила  сари»,–  викIуси  хIерличил  шулумбалтулри.
   Сакинат  сунела  пикрумазир  кIел  дус  чехIебаибси  гьарахъси  шилизир  сарри.  Сунечи  хIердирути  мурул  адамтала  хIулби  илини  хIясибдирули  ахIенри.  Дудешла  гьалар  сунени  сари  секьяйда  маррирусил  хI****ули,  сунени  се  бирусил  хIебалули,  пикрикарикIулри.  ХIясбуллагьла  ва  Аминатла  кагъуртас  жавабти  илини  сунела  гIямрулизиб  селра  барсхIебиубливан  лукIулри.  Дудешла  гьала  ретаибхIели,  илизи  уркIи  хIебурили  руэс  рирниличи  Сакинат  рирхули  ахIенри.  Амма  сунени  кацIибси  мягIничебси  гIямрула  ганзличила  секьяйда  дудешлизи  бурес  рирарал,  гьанналис  илини  пикрибарили  ахIенри.  Сакинатла  пикруми  лябкьуси  поездла  шятIла  тIамали  къябаиб.  Илини  кIелра  чемоданти  някъбази  дуциб,  сунела  биштIаси  цIуба  сумка  хъуцIарличи  чекахъиб.  Расулли  кIелра  декIти  сумкаби  касиб.  Бархибти  халкьла  ургаб  гьалав  вашуси  Расулли  чула  вагаон  баргиб,  кIелра  купелизи  абацIиб,  чула  ваяхI  мерладариб.  Цала  чедир  ца  лерти  чула  мерани  белгидариб.  Гьунила  дубларти  телла  тIулри  гьалакли  гIелар  далтули,  поезд  гьайбиуб.  Гьанна  илдас  Ленинградван  ахIи,  имцIали  Дагъистан  гъамлири.  Амма  Дагъистай  илди  цализибад  ца  декIарбирулри,  кIелра  барх  биэс  илдазиб  ихтияр  агарлири.
   Илдачил  барх  ца  купелизиб  ванаси  урхьура  дубуртира  чедаэс  лябкьути  жагьти  мурул-хьунул  цугбикиб.  Илди  кIелра  цахIнаб  бучIути  инженерти-электрикуни  сабри.  Ленинградланти  цазаманализиб  Чиркейла  ГЭС  чебаэсра  хьулбикIулри.  АнцIхIедукьести  хабурти-масхуртазир,  барх  букули,  барх  бусули  хIябал  бархIи  шалгIердухъун.  Савли  илдала  поезд  МяхIячкъалализи  бетиусири.
   Сакинат,  цIябли  лебалси  купелизир  бара  шала  шикьдиубхIели,  чераргъиб.  ГIур  русаэс  хIерирули,  сари  карихьунси  чедибси  кьасиличирад  уряхIрухъун.  Расул  кайхьунси  кьасиличи  кариили,  улкьайла  шиша  гIяшкабариб.  Купела  бухIнабси  барцбикибси  гьава  дугIаили,  шуркьла  тIемси,  умуси,  тяхIуси  савлила  гьава  купелизи  бухIнабухъун.  Сакинат  улкьайлизирад  дура  хIеррикIескарииб.  Востокла  шайчибси  лебилра  хьарзак  жанай  вавнала  рангли  шала-хIунтIенбиублири.  Чедибси  зак  биалли  шалахIебиубли,  цIябли-хьанцIли  лебалри.  Илар  ухули  зубарти  лертиван  гьанарулри.  Зубарти  биалли  чехIедиандиублири.  ЦIябдешличибад  шаладеш  бахъхIиагарли  чедибиркни  таманни  якьиннири.  Ванзаличиб  авлахъла  диркьдеш  ахIенси,  селра  чебаэс  аги.  ДураряхI  хIеррикIуси  Сакинат  сунела  пикрумази  кягIири.  Ленинградлизиб  цализибад  ца  уруз-урухливан,  бетаибхIели,  чули  се  бирусил  гъайличил  ахъли  хIебурили  калун.  БусягIятра,  Сакинат  пикририкIуливан,  лерил  секIал  лерси  мерличир  датес  имцIали  къулайлири.  Расулла  шилизи  илала  гIямрула  рархкьяван  рукьес  Сакинат  хIядурли  ахIенри.  ГьанкIлизирад  бара  чераргъибси,  регIхIериубли  дугели  челгьути  палтарчерли  лералси  ил,  савлила  гьавали  тяхIуряхъили  зер-зерсарухъахъун,  илини  сари  карихьунси  кьасиличибад  касили,  цIябли  хьанцIа  куртка  чесабуциб.  Итар,  Ленинградлизир  сархIелира,  сунела  уркIилизиб  сегъуналра  белгиси  пикри  агархIелира,  Сакинатли  кIилалра  палтар-кьяш  декIарли  кайхьиб.    ДекIарбикили  чула  шимази  арбукьес  илдас  селрацад  къиянни  ахIенри.  Нуша  кIелра  дарх  саррану,  сеналра  декIархIедиркехIе  или  каризес,  сунела  пикрумазир  булан,  Сакинат  рирули  ахIенри.  Савлила  сягIятлизибра  илини  селра  сагаси  пикрибарес  хIериуб.  Тянишдиирая,  иш  дила  мурул  сай  или,  дудешличира  шантачира  Расул  укес  илала  ламусли  кьабулбирули  ахIенри.  ХIу  дила  хьунул  сарри,  шанталара  дудешлара  гьала  набчил  рарх  раши,  Расул  викIули  ахIенри.
   Лебилра  дунъяличиб  лебси  жагадешла  хужаимти  сарливан,  берхIила  нур  аваданси  авлахъличи  гIяйкадиуб.  Кьиблала  шайчир,  аваданси  капарай  авлахъла  дубличир,  Дагъиста  дубуртала  къаралдлуми  дакIудиуб.  Купелизибти  Сакинатла  унрубира  чебаргъиб.  Кьанниван  чеваргъибси  Расулра  Сакинатла  пикриличил  кьабуликиб.  Сецад  ил  секIал  хIейгибилзули  риалра,  Расулли  иш  гьакIлисра  сунечи  селра  чехIесиб.  Ил  рикIуси  хIебарили,  хIу  дила  хьунул  саррину,  раши  дила  бегIтачи  или,  кайзес  хIейуб.  Илди  чула  шимази  декIарли  арбукьес,  августла  ахирличиб  МяхIячкъалализиб  цугбикес  вягIдалабиуб.  Гьанна  купелизирти  чула  ваяхI  учидяхъес,  палтар  дарсдарес,  савли  букес  ахIи  замана  кали  ахIенри.  Поезд  тIашагарли  МяхIячкъалализи  гъамбикIулри.  Лерил  секIал  лертиван  калунхIели,  Сакинат  ряхIятриубсиван  риуб.  Сагати  гIямру  дехIдихьесличибра,  лерти  даимдарес  имцIали  гьамадлири.  Сари  гIяхIулали  хIериалра,  ил  гьамадси  гьуйчирад  гьайриуб.
   Перрон  буцIарбиубси  къирла  гягIли  гьигьбухъун.  Урхьуличибад  бухъунси  дягIла  зярхIдешли  шагьарла  гIядабси  буцIардеш  ца  бара  кункбирахъулри.  Расулра  Сакинатра,  вокзал  уббатурли,  шагьарлизи  бухIнабухъун.  Берхъибси,  хIянбиубси  супелла  вегI  таксистли,  илдала  сумкаби  мерладариб.  Автостанциялизи  баайчи  кIелра  цахIнаб  бакIиб.  Ишар  илдала  гьундури  декIардикиб.
   Районнизи  аркьуси  автобус,  байхъалара  хIебицIили,  тIашкаили  лебалри.  Сумкара  чемоданра  мерладарес  Расулли  кумекбариб,  гIур  селизивад  биалра  урухкIусиван,  гIяхIти  гьунби  диабалра  хIеили,  автобусла  ухIнавад  вегъуб.  Автобусла  бухIнабти  цабехI  дигIянали,  цабехI  дакIу-гьаргли  Сакинатличи  хIербикIулри.  Сунес  буцIарли  биалра,  илдала  хIераназирад  урузриубли,  сумкализибад  дурабитIи,  дулгъуби  къантIси  хIевала  чеди  жакет  чесабуциб.
   Автобус  гьайбирухIели,  мякьлаб  тIашти  жагьил  уршбира  бухIнабухъун.  Илди,  бара  школа  таманаили,  бучIес  каберхес  бакIибти  дурхIни  сабри.  Сакинатлис  илди  биштIати  хъяшнили  гьанарулри.  Кабиэс  лебтасалра  мерани  аги.  Районнизи  бетаайчи  автобус  хIябал-авал  сягIят  башуси  биалра,  чумал  урши  тIашкабизурли  калун.  Сакинатла  мякьла  кабиибтира,  лебилра  жагьил  уршби  сабри.  Жагьилти  урузли,  саби  хIясибхIебаресли,  дигIянали  иличи  хIербикIулри.  Кинолизиб  ахIенси,  шагьарлизиб  уршбани  Сакинатличи  мешути  рурсби  чебаили  ахIенри.  Ил,  чичилра  хIерхIерикIули,  улкьайла мякьла  пяхърикилри.  Кьачилизирад  дурадухъунти,  хъябличирти,  андаличирти  илала  гъезличил  улкьайлизибад  бухIнабулхъуси  дягI  хIязталибиркьулри.
   Автобусла  ухIнав  тянишси  чилра  къаршихIейкиб.  Гьуйчиб  цугбиркутани  гарчкабарили  автобус  бицIахъиб.  Гьар  автобус  тIашаибхIели,  илала  духIнар  помидортала  ящикуни,  гIинцбала  гавлагуни,  кагъарла  ящикуназир  кьяшми  дигьи  кадатурти  гIяргIни  ва  гIурра  дахъал  цархIилти  секIал  дакIудирулри.  Гарчли  бицIибси  автобусла  бухIнаб  лерилра  илдас  сен-биалра  мерра  бетарулри.  Чула  мераначи  кабиибтала  дуклар  сумкаби,  ящикуни,  някъбазибти  биштIати  дакIубирулри.  Илгъуна  тяхIярличи  чилра  вачавирхули  ахIенри,  цалис  цали  биубсигъуна  кумек  бирулри.  Сакинат  чизилра  гъайрикIули  ахIенри.  Автобусла  улкьайла  гьалар  жагати  суратуниван  дарсдикIути  дубурти  халаси  гьунар  барес  хьуликIули  гьигь  тIашаибси  нартличи  мешулири.  ДуцIрумла  бемжурси  гьавалиуб  галгаличиб  цалра  кIаалра  вяшбулхъули  ахIенри.  Дебали  буцIарси,  барцкабикибси  гьава  сабри.
   ДахъхIи  чедаэс  хIебикибти,  дубуртачи  карцIриубси  Сакинат  илдала  жагадешли  уркIаилри.  Илгъуна  жагадеш  дунъяличиб  биэс  бирниличира  вирхаэс  гьамадли  ахIенри.  Автобус,  къирли  буцибси  хан  гьунира  цIаличиб  бемжурси  ягълавван  буцIарси  диркьара  удир  датурли,  дахъал  кьячIикIунар  гьуйчибад  дубуртази  чебяхIбиркулри.  Улкьайтала  гьалар,  цаличирра  ца  жагати,  дай  дуцIрумлизирти  дубуртала  суратуни  дарсдирулри.  Шинишдешла  урхьу  детаурли  галгубани  дуцибти  бяхIяни,  дилкьути  аршила  кьасурбарти  хъуми,  илдас  кьарауйчир  тIаштигъунти  шурмала  лусенти,  гьалли  гьунила  дубларти,  автобусла  чеди  кадикес  хIядуртигъанти  шурми,  гьарахълир  чедиути  галгуби  агарли  шинишли  далути  алпила  сагни  –  лерилра  адамтала  някъбанира  тIабигIятлира  акIахъубти  жагадешуни.
   Дубуртази  ахъли  чебяхIбухъунхIели,  автобус  бацIкабирес  бехIбихьиб.  Гьунила  дублар  шими  къаршихIедиркули  диалра,  чула  шимази  бетаэс  гъамтигъунти  кьячIикIуначиб,  ваяхIра  сабира  адамти  автобусличибад  кабицIулри.  Шофер  чиналра  гьалакикIули  ахIенри,  лебталалра  мурад  барес,  илдазирад  сайсути  арц  дучес  бажардилизив  сайри.  ВецIнара  имцIалира  гьуйчибра  тIашбизурли,  гIур  районнизира  баибхIели,  автобус  бацIбиуб.  Илала  рухIнар  ца  Сакинатцун  калун.  Сунес  жагаризурси  рурсилис  гIяхIулавиэс  дигуси  шофер,  ургарти  гIямрула,  серхурси  мурул  адам,  Шалдала  шилизи  аркьуси  машина  тебал  хIеръэс  сай  гIяхIулали  арякьун.  Сакинат  автобусла  рухIнар  лералли,  ил  разили  чарухъун.
   – ХIушала  шилизи  аркьули,  дицес  аркути  бетIули  бицIибси  машина  теб.  Илала  кабина  бацIли  саби.  Шоферра  хIушала  шан  сай.  Илини  хIу  шилизи  риахъури,  –  Сунени  халаси  къиян  хIебарили,  илис  гIяхIдеш  барес  бикибси  шофер  разилири.
   – ХIед  халаси  баркалла,  амма  гIурра  кумекбарадли  ахIенси,  иш  сумка  нуни  вяшбаресра  рирули  ахIенра.
   Шоферли  автобус  сагали  абалкун  ва  гьарахъли  ахIи  тIашкаибси  ГАЗик  машинала  мякьла  бетаахъиб.  Чемоданра  някълизи  буцили,  Сакинат  автобусличирад  карацIиб.   Мурталра  бируливан,  автостанция  гумайличи  шурбатурли,  ила  тIашкабизурти  бахъал  адамти  Сакинатличи  хIербикIулри.  Илкьяйда  шагьарла  палтарли  бегIбиубти  хьунул  адамти  районнизибра  гьачамлис  гIядатлатили  бетаурли  ахIенри.  Машинала  радиаторлизи  шинна  ведро  бацIбарили,  гIур  аъкяхъили  дукаркIули,  сунечи  хIерикIуси  машинала  шофер  кьанни  вагьур.  Ил  чула  унраличивси,  Сакинатличивра  хIябал  дусла  виштIаси  Убайдатла  узи  дахъал  масхуртар  Салам  сайри.  Ил  вагьурмадан,  сегъуна  биалра  халаси  урехилизирад  рерцибхIеливан  разириубли,  илала  дяхI  шаладиуб.  Сунезибси  ведро  лайбакIили,  Сакинатлис  кумекбарес  Салам  дуцIухъун.
   – Агь,  Сакинат,  хIу  саррив  гъари?  Шагьарлизир  цугрикибси  риадри,  хIу  нуни  хIерагьесра  асубири,  –  Саламли  някълизибси  чемодан  сунези  сасиб.
   – Хашкелди,  Салам.  Се  гIяхIси  бетаура  хIу  цугикили.  ЦугхIейкибси  виадри,  се  бирусил  нуни  балули  ахIенри.  Нешхъалази  ну  ляркьниличила  хIебагьахъурра,  дудеш  инжитварес,  машина  баргахъес  къяйцIикIахъес  хIейгули,  –  Салам  цугикниличи  Сакинат  разилири.
   – Халаси  баркалла,  уртахъ,  хIед,  иш  дила  унра  ара-сагъли  иша  раахънилис.  ХIуни  набчиван,  иш  нуни  сунела  нешличира  риахъис,  –  Саламли  автобусла  шоферлизибад  декIси  сумка  сасиб.  БетIу  кIапIкадарибси  брезентла  чеди,  хIулаличи  ца  кьяшцун  ацIили,  Сакинатла  сумкара  чемоданра  кузовличи  мерладариб,  кахIедикахъес  мегьла  мурчIличил  бортлизи  кIелра  дигьун,  гIур,  хъатлизи-хъат  бирхъули,  бетIули  дицIибти  някъби  пяхIдариб.
   – ХIушаб  гьунби  гIяхIдираб!  –  автобусла  шофер  Салам  цугикниличи  гьанна  пашманиубсигъунари.  Илгъуна  исбагьи  сунела  шилизи  раахъес  хъарбикибси  биалри,  арц  камли  биркули  или,  шофер  гIела  витIхIейкIи.
   – Жявлил  гьайиэс  хIядуриубсири,  автобус  бакIайчи  тIашилзас  или  пикрибарира,  хIу  ляркьни  балухIеливан,  –  пишяхъили  Сакинатличи  хIерикIулри  Салам.  –  Бархьли  бурасли,  гьарахъси  гьуйчив  кабинализив  чи-биалра  варх  агарли,  нуцун  укьес  дигуси  ахIенри,  наб  савгъатлисван,  хIу  къарширикири.
   – Се  савгъат  рирусира  ну,  рахли  гьуйчиб  машиналис  се-биалра  бетаалли,  набзибад  хIед  халаси  кумек  бетхIерар.
   – ЦIахли  биаб  машиналис  хIу  рухIнарли  заябиэс.  ХIу  биалли  хIела  нешлис  савгъат  сарри.  ХIу  арукили,  зизи  ГIябидат  набчи  разирирар.  Аллагь  икьалавиалли,  хIела  кумек  хIяжатхIебикили,  шилизи  диэхIе.  ХIу  мякьлархIели,  набра  анцIхIебулкьан.
   Селалра  авараагарли  машинала  кабинализир  Сакинат  сунела  хъулирван  мерлариуб.  Саламли  капот  кьяпIбариб,  гьуйчи  лайбакIибси  ведро  ахъбуцили,  сунела  мерличи  баршиб.  Сакинатла  мякьла,  рульла  гIела  кайили,  машина  гьайбариб.
   ДуцIрумла  бегIлара  дуцIарти  бурхIназирра  гъагултала  уди  чула  бурги  дигIяндирути  бегIлара  ахъти  дубуртала  гIеларти  диркьурбачи  мерлабиубси  Шалдала  шилизи  машина  гIурра  хIябал  сягIят  башес  гIягIнилири.  ДекIли  бицIибси  биалли  иличибра  имцIали  калесра  асубири.
   Сунела  мерличиб  балбикибси  гъай  буруси  сайливан  валуси  Саламли,  лерилра  гъайла  гавлагунала  хъарани  Сакинатла  гьалар  арзили,  гьаргдарилри.  Илала  хабуртани  гьуни  анцIбулкьахъули  ахIенри.  Салам,  школара  таманаили,  шоферла  курсанира  делчIи,  гIярмияра  ахъили,  гьанна  кIиэсил  дус  райполизив  шоферли  узесра  валкьаурлири.  ГIур  дус  хъайчикайэс  хIядурикIулри.  Илала  гелешмеш  школализир  ручIули  лералри.
   – Мекъ  барахъес  ил  гьалакрикIули  ахIен,  гьаланачи  школа  таманбарес  дигули  сари,  –  викIулри  Салам  сунела  гелешмешличила.
   КIел  дус  шилизи  хIеракIили  риалра,  лерилра  илар  детаурти,  гьуни  байхъала  хIебиубли  лебалли,  Сакинатли  далулри.
   Гьалав  ца  масхара  бурили,  лебилра  дукарбяхIяхъили,  гIур  лехIкайхъуси  Салам  ишхIели  гъайикIули  тIашилзули  ахIенри.  Унраличир  халараибси  риалра,  гьанна  бикайчи  сунени  гIяхIил  пикрихIерарибси  Сакинатли  ил  тамашала  хIяйчи  викахъилри,  дахъал  гъай  диран  ветаахъурлири.  Сунела  пикрумазирси  Сакинатли  иличибси  хIял  чебиули  ахIенри.  Илис  Салам  виштIал  узилизи  цугси  унра  урши  сайри.
   БерхIи  гIелабикес  хIядурбикIули  дяхIцIурби  духъяндаибси  замана  Саламла  машина  ГIябдулхIямидхъалла  къапула  гьала  ахъли  дядбикIули  тIашкабизур.  Гьалли  къапула  гьалав,  супел  бакIес  бехIбихьили,  чедибси  кIентI  цIударбиубси  ХIясбуллагь  цугикиб.  БусягIят  рузи  рагьурли,  Сакинатла  мякьлав  дакIуиуб.  Къакъличибси  кьарла  мах  кабихьес  бара  ралкьаурси  ГIябидатра  дядла  тIамалис  къапулизирад  гьарсаракIиб.  Машиналичирад  карацIибмад,  Сакинат  мякьлаб  цугбикибтани,  унрубани,  шантани  алавкаруциб.  Мурул  адамтани  илала  някъ  бурцулри,  хьунул  адамтани  сари  кIапIрурцулри.  Учибикибти  Сакинатличи,  чучи  мешули  ахIенси  тамашала  секIайчиван,  кинолизирси  артисткачиван  хIербикIулри.  БекIличи  косынка  битIакIес  пикрихIерухъунси,  къантIа  хIева,  кьакьаси  жакет  чегьурси,  кьяшми  гьаргси  рурси  адамтала  гьаларад  аррукес  ГIябидат  къалабарикиб.
   Жявлил  цIябдаилри.  Гьаргалаб,  гIямзилабси  анкъилаб,  цIуббиличи  чебизурси  хинкIала  шанг  руржулри.  Сакинат  ракIнила  хIурматлис  лебилра  тухумти  ГIябдулхIямидхъала  гьаргала  учибикилри.  Лезми  бугаси  дудешла  рузикьарла  хабуртачи  лебилра  уржили  дукаркIулри.  Нешлис  кумекбирули  арархибси  Аминатла  дусалра  хIериубси  рурсилис  Сакинатличир  руэс  дигули  ахIенри.  Илини  сунела  диштIати  някъби  дудешличи  гьадалтулри.  Бахъал  адамти  учибикибси  мерличир  рурси  дукларуцес  хIейгуси  ГIябдуллани  селра  чехIебиусила  гIердирулри,  амма  урга-ургади  рурсиличи  хIулби  хIедалкIахъес  вирули  ахIенри.
   Сегъуна  хабар  бехIбихьалра,  Умукурсум  адайла  хабар  тухтуртачи  чарбулхъулри.  Илала  пикри  хIясибли,  районнизив  яра  республикализив  ца  бараалра  мадарла  секIал  балуси  цалра  тухтур  аги.  Ишабти  лебилра  зягIипти,  курс  белчIи  Сакинат  чарриайчи,  хIерли  кабиилри.  Районнизивси  халалгъуна  тухтур  чула  гIяхIял  сай  или,  уктемли  гъайрикIуси  сунела  унрас  Умукурсумли  неш  гьанрикахъилри.
   – Тухтур  ретаэс  хIядуррикIули,  Ленинна  шагьарлизир  ручIули  узикьарла  рурси  лерхIели,  селра  агарси  гIяхIяйс  гаприкIахъули  нуни  сари  ралтас  или,  гьанбиркули  бурги  илис.  ГIяжаибли  аргъахъира  илизи,  нуша  чи  саррал,  сунела  гIяхIялра  сарира  чи  сарил,  –  жаликIуси  чилра  агархIели,  гьар  секIайзир  рархьли  риэс  Умукурсумлис  селрацад  къиянни  ахIенри.  –  Сакинатли  хибси  чIянкIила  хIева  биалли  нуни  жягIялал  ибис.  МяштIбиаб  лебилра  шанти.
   Илала  гъай  чилилра  урдирхъули  ахIенри,  лебилра  пишбяхъили  дукаркIулри,  уркIи-уркIилизиб  лебилра  иличил  кьабулли  биъни  чебаэслири.
   Аминатли  хинкIи  лебтасалра  декIарли  диштIати  сукрумази  кадитIун,  диъби  кIел  халати  кьумурлизи  кайхьиб.  Учибикибти  лебилра:  ГIябидатла  рузби,  илдала  муйли,  Амирбег,  Аминатла  мурул  ГIябдулла,  кIелра  узи  столла  ца  шайчи  кабиилри,  итил  шайчи  лебилра  хьунул  адамти  кабиилри.  Лебилра  ца  кулпетван,  букес  кабиилри.  Шалдала  шилизиб  гьанналис  бахъал-декIар  илкьяйда  хурег  кабихьили  букути  ахIенри,  имцатира  ца  халаси  сукурализибад  лебил  хъалибарг  букули  лебалри.
   ХинкIала  сукруми  урасили  гIергъи,  Аминатли  чинила  пигьлумази  гьариллис  чай  кертIиб.  Лебтасалра  хинкIачирра  чай  имцIали  гIяхIдизурлири.  Илдала  пикри  хIясибли,  чай  Сакинатли  хибти  конфет-печенъебани  имцIали  бизити  детарахъулри.
   Дай  дугиличибра  имцIали  замана  баибхIелира,  сунела  хъули  русес  карихьунси  Сакинатлис  гьанкI  лябкьули  ахIенри.  ГIямрулизиб  ца  кьяш  балкIли  кацIалли,  дудешли,  узбани,  тухумтани  бурги  гIяшкадурцни  ишаб  имцIали  багьарли  чебиулри.  Сунелара  Расуллара  хъали-цIаличила  дудешлизи  сунени  бурес  хIерирни,  хIулбачибад  пардав
урасибхIеливан,  гьаргбиуб.
   ДуцIрумла  дахъал  хIянчила  замана  хъулир  имцIадиубти  Сакинатла  някъби  ГIябидатлис  дебали  гIягIнилири.  Хъулир  уркалунти  жагьхIелла  палтарра  чегьурли,  шилизи  ракIибси  бархIиличирад  рехIрихьили,  Сакинат  хъулирти  хIянчилизи  гIелакарикиб.  Халаси  къиян  кабихьили  ручIули,  рузули  калунси  риъни,  илини  бамсри  ахъес  гIягIниси  биъни  ишаб  чилилра  пикрибирули  ахIенри.  Шагьарлизир  ряхIятли  гIямру  дуркIули  калунси  сарину,  иша  ракIибхIелилра  хIянчи  барес  чебли  саби  или,  пикрибикIулри.  Сакинат  аршиличир,  мураличир  гьар  бархIи  бамсриагарли  рузулри.  Гьаларла  палтар  чегьурли  хъу-мураличи  аркьухIели,  шила  цархIилти  хьунул  адамтазирад  селизиралра  декIаррулхъули  ахIенри.
   Бацла  шала  агархIели  имцIали  шалали  ухути  зубартани  вахбаршибси  заклиуб  ца  бара  паргъатбиубси  ши,  набтличиб  бузуси  хутIла  моторла  тIамали  бучIескабиахъиб.  Моторла  тIамали  шила  дайлизибси  кIавлизир  дучIути  пяспясагунала,  шиличи  чесабаибси  ургубализир  дучIути  цIурцIбала  тIама  хIебикьанбариб.  Берки-хIеберки  чула  дугиканра  бархькабатурли,  шила  дайлабси  майдайчибяхI  шанти  гьалаклири.  БархIехъличил  илав,  шантала  хъяшнала  саркъибси  хIерудилиув,    районнизивад  вакIибси  киномеханик  узулри.  Шила  клубла  халаси  бяхIлизи  цIуба  чIянкIи  хъяшнала  кумекличил  илини  шалали  лебалли  бяхIяхъиб.  Моторра  лентабира  даршили  хIядурдариб.  «Ургъанна  дудеш»  бикIуси  кино  чебаахъес  лебхуси  биъниличила  шантани  жумягI  гьалаб  балусири.  Клубличи  гъамтигъунти  хъулрала  гьаргалаб,  клубла  гьалабси  гумайла  майданничиб,  хъулирад  хибти  утначи,  гIянулбачи,  итад-ишад  тIалабдарибти  къаркъубачи  кабиили,  киноличи  хIербикIес  шанти  хIядурбиублири.  БиштIати  дуклабли  хьунул  адамти,  гIяйсначиб  башути бухънаби,  лебилра  шилизиб  лебти  биштIа-халати  иша  учибикилри.  Сакинатли  кино  шагьарлизибра  чебаибси  риалра,  шантачил  рарх  илра  ракIилри.  Нешра,  Сакинатра,  рурси  дукла  каратурли  Аминатра,  Умукурсумра,  ца  кьукья  баррили,  хъулирад  хибти  гIянулбачи  кьяшми  гьаркадатурли  кабиилри.  БахъхIиагарли  шила  дайлабси  майдан  киноличи  хIербикIутани  бицIиб.  Кино  бехIбихьили  гIергъи,  моторла  тIама  хIебикьанбиуб.  Кинолис  гьалаб  ца  вецIал  минут  Днепрогэсличила  журнал  чебаахъиб.  ЛехIбизесра  хIербикIесра  халкь  хIядурбиубли  гIергъи,  кино  бехIбихьиб.  Дявтала  цIализив  сунела  урши  варгес  умцIуси  гуржи  ухънала  дардани  шантани  гьамадли  иргъулри.  ЦахIнаб  лебилра  шанти,  ца  хIули,  ца  лихIи  бетаурли,  киноличи  хIербикIулри.  Иш  гьакIлис  урус  мез  хIедалути  бухънабалара  суалти  аги.  Гъай  хIергъалра,  ишар  детарути  гьар  секIал  бухънабани  иргъулри.
   Кино  байхъала  биубли  ахIенри,  Сакинатла  хъуцIарличи  малхIямли  чила-сабил  някъ  къячбикунхIели.  Ласряхъибси  Сакинатли  кинола  шалали  шаладарибти  чула  унраличирси  Паризатла  дяхI  чедаиб.  Ил  Саламла  неш  сарри,  бусрав  бухIнабси  хIерличил  хIеррикIулри.
   – ХIу  наб  дебали  хIяжатлири.  РакIес  хIерируду  набчил  рарх?  –  Сакинатла  лихIилизи  буриб  илини  сунела  мурад.
   – Дебали  рирус.  Сен  хIерирусира?  –  Сакинат  кариибси  мерличирад  аризур.  РакIибсини  се  сабил  ГIябидатла  лихIилизира  буриб.  Паризат гьалар  рашули,  сари  гIеларад,  илди  кIелра  хьаршабяхI  аркьуси  шила  кьакьализи  мурхьбикиб.  Ишаб  буриб  Паризатли  сари  ракIнила  мурад.
   – Вари,  дила  рурси,  хIу  гIяйибтали  мариркьуд,  хIу  карукахъес  ну  Саламли  рархьира,  хIези  жиэс  наб  гьанра  хIебирки.  Кинола  тIакьни  хили  вакIили,  ил  ишав  валикиб.  Илини  бархIехъал  хIу  карукахъес  хъарбарибсири,  ну  урузкIули  хIела  гьала  ракIес  хIериубра.  Се  бариша?  УрузкIули  дила  гIямал  бетхIеур.  Гьанна  хIу  хIерукес  чараагарлира.  Нушала  ХIулаймат  дебали  язихъли  сари.  ХIябал  бархIи  ил  виштIасилизирад  декIаррикес  хIерирули  лерал.
   – Ил  больницализи  сен  хIерукибси?
   – Ил  кьалли  зягIипли  ахIенри,  виштIасилис  раилри.
  – ВиштIаси  алкIухIели,  сен  больницализи  хIякьуси?
   – Гьуя,  се  бикIара  шанти?  Больница  бирару  араси  хьунул  адамлис?
   – ХIебиалли,  ребкIахъес  ратира.  ИлхIели  ил  зягIиприркур,  –  Сакинат  зягIипсиличи  гьалакриуб.  ГIур  сари  гъайрикIнилизибад  сегъуналра  гIяхIдеш  агарси  биъни  илини  балулри.  Шила  хьарша  къатIлизибси  СягIидуллагьхъала  юртла  гьаргалар  Сакинатлис  ХIулайматла  хъубеш  неш  цугрикиб.  Ил  рисули,  симкьрикIули  тIама  бикьулри.  Илизи  селра  хIеили,  зягIипси  лерси  хъули  Сакинат  гьалакриуб.  Чирагъла  пилта  бухIна  битIакIили,  хъали  цIяббарилри.  Илар  ца  гIямзила  кариили,  цIудара  чабачерси  хьунул  адамли  къуръан  бучIули  тIама  иргъулри,  гIур  ишаб  селалра  тIама  аги,  зягIипсила  цIумла  бархли.
   – Сен  хъали  цIябси?  Ахъбарая,  гьари,  пилта!  Бихая  гьалакли  гIурра  ца  чирагъ!  –  Сакинатла  тIамала  бакьили,  итил  хъулирад  гьалакли  шила  тухтур  дурарухъун.  Илини  районнизир  хIябал  базла  тухтурла  курсани  делчIунсири.  Сакинатли  ралухIейчирад  шантала  тухтурли  рузусири.  Илис  гIелавад  хъа  унабурхIличив  зумали  папрусли  пIагьикIули,  сай  чичи  биалра  хIерхIейкIес  багьандан,  хIулбачи  кабаайчи  кепка  битIакIили,  ХIулайматла  мурул  СягIидуллагьра  вагьариуб.  Ил  мез  хъумартурсиван  аъкяхъилри.  Сакинат  иличи  хIерра  хIеризур.
   Гьигь  ца  бара  лебалси,  гьунарагарриубси  ХIулайматла  андаличир  бяргIибси  майъала  кIунтIри  чирагъла  шалалиур  лямцIдикIулри.
   – Абикьая  печь,  дуцIардарая  шин!  Гьалакли  сапунра,  шинра,  умуси  ахIенну,  сагаси  полотенцера,  –  Сакинат  шила  тухтурлизира  Убайдатла  хъубеш  нешлизира  буйрухърикIулри.  Илини  умути  шиннизиб  полотенце  бемхIехъур.  ХIулайматла  дяхI,  хъяб,  михъири  суркдариб.  ГIела  дигьунти  бигьлуми  арзили,  бекIличибад  чуткъа  урасиб.  Шила  тухтурлизи  буруш  балбарахъиб.
   – ХIулаймат,  хIу  урухмакIудну,  мурхьли  гьигьрикIен.
   ЗягIипсини   гIяшси  цIум  дурабушиб.  Сакинатлис  унраличир  халараибси,  рархьси,  дахъал  хIедалуси  ХIулайматлис  сунезибад  лябкьуси  кумекбарес  дигулри.  Гьанна  кIиэсил  дус  больницализир  акушеркали  рузули,  Сакинатли  сегъуна-дигара  зягIипти  чебаиб,  амма  ца  суненицун  кIидехI  жан  дерцахъес  ишбархIи  бегI  гьалаб  сабри  иличи  чебуркъубси.
   – Гьалакли  шприцунала  руржер  бакIахъа!  Наб  резинна  няхъликунира  хIядурдара!  Хала  неш,  хIу  итил  хъули  аррукьес  рируд.  ХIяжатрикибхIели,  нушани  иша  жирирури.
   – Гьари,  фонендоскоп  биха  иша!  –  Сакинатли  ХIулайматличи  чебушибси  юргъан  кьяшмачибяхI  лайбакIиб.  Дямбизурси  каниличи  фонендоскоп  чебурцули,  канилавси  виштIаси  мицIирли  саял  хIясибвариб.
   – ЗягIипсилис  кункси  хурегра  дуцIарти  чайра!
   Илини  ибси  барес  хIябал  хьунул  адам  хIядурлири.
   – АртIи  даришав?  Шел  минутли  дуцIис,  –  иб  Паризатли.
   – ДерцIа.  Дахъал  гIягIнили  ахIен.  ХIу  кьалли  зягIипли  ахIенри,  виштIасилис  раилри.  Се  леба  хIела  буршани  карихьес  изуси?  Гьанна  чум  бархIи  кьацIла  хIериублири?  –  Сакинат  ХIулайматлизи  изала  хъумартахъес  гъайрикIулри.
   – ХIябал  бархIи.  Рукес  дила  гьунар  аги.
   – ХIерукадли,  гьигьрикIесра  гьунар  кахIелан.  Риубцад  мурхьли  гьигьрикIен.  Изахъулрив?
   – Гьанна  бархIехъличил  селра  изули  ахIен.
   – Дебали  гIяхIси.  Селра  хIейзухIели,  атра  аризурли,  релкъайчи  рукесра  рируд.
   Сакинатли,  селра  хIебиубсиван  гъайрикIули  риалра,  сунечи  дебали  къиянси  хIянчи  хъарбиубли  биъни  балулри.  Нешла  канилавси  кьяшми  гьалавси  виштIаси  бекI  гьавли  виахъес  гIягIнилири.  Се  дигара  барили,  детахъибти  битIакIлуми  сагали  дакIахъес  гIягIнилири.  Тухтурла  аптечка,  Сакинатлис  гьанбиркуливан,  бацIли  ахIенри.  Лерил  хIедиалра,  дахъал  хIяжатдиркути  дармунти  лерри.
   БерхIила  нурли  бегIлара  ахъти  дубуртала  бурги  шаладарибхIели,  бара  акIубси  рурсила  бисала  тIамали  СягIидуллагьхъалла  юрт  чебаргъахъиб.  Рурси  шила  тухтурла  някъбази  лугухIели,  илала  нешлайчибра  Сакинатла  анда  имцIали  майъали  бяхъилри.  ГьанкIагарси  дугили  рамсахъурли  риалра,  Сакинат  талихIчерлири.  Илини  бегI  гьалар  ца  суненицун  кIидехI  жан  бебкIала  кьялшубазирад  керасилри.
   ХIулайматла  кIунтIби,  Сакинатличи  хIеррикIухIели,  ца  бара  пишдяхъиб.
   – Нуни  рурсилис  Сакинат  бирхьис,  –  бара  бакьесли  дурабушиб  илини.  ГIур  гъайрикIес  илала  гьунар  аги.
   СягIидуллагьхъала  юртлизирад  Сакинат  дурарухъунхIели,  берхIила  нур  шила  кьакьурбази  гIяйкадиублри.  ВиштIасила  изайзир  рубкIуси  ХIулаймат  рерцахъниличила  лебтанилра  балулри.  Кьакьализиб  рах-махли  къаршибикибти  биштIати  бархли,  иличи  хIурматличил  хIербикIулри.  ИмцIатигъунти  шанти  ургубализиб  дуцIрумла  хIянчилизиб  бузулри.
   Сакинатхъала  хъа  унзаличира  мегь  чедихьилри.  Илини  унабурхIличибси  умхьу  хIясиббариб,  тяхIуси,  цIябси  гIелабил  хъули  рухIнарухъун,  нешла  балала  кIанали  кIапIкариубли,  русаун.
   БерхIехъ  авлахъличибад  узбира,  дудешра,  нешра  чарбиайчи  гьаргалаб  хурег  бирули,  Сакинат  саремцIур.  Дерхъибти  чурмар  кIанара  чебяхъили,  гумайла  майданничиряхI  гьайриубси  дудешла  рузикьар  хIясибриуб.  Узикьарла  рурсили  барибси  гьунарличила  чизи-биалра  гапрухъес  багьандан,  ил,  кьял  багьана  буцили,  дайшилизиряхI  гьайриублири.
   ЦIяббиэс  гьалар  виштIаси  акIубсиличи  гьарракIиб.  Къакъла  гIела  кадихьибти  гIянулбачи  хъарряхъили,  ХIулайматли  сунела  рурси  ралхулри.  Сакинат  ляркьни  балули,  ХIулайматла  хъубеш  нешли  халаси  кьям  чуднала  хIядурбарилри.  Ил  ракIайчи  хIерли,  СягIидуллагьра  леври.
   Столличи  чуднира  кайхьили,  хIяйвантас  гьунираэс  хъубеш  неш  аррякьун.  СягIидуллагьра  Сакинатра  чуднали  букулри.  ХIулайматла  някьлизибси  чудула  кесек  аберхурхIели,  СягIидуллагьли  илис  сагали  чуду  гьабалтулри.
   Баз  кабикиб.  Сунела  уркIиличибси  гIянд  арзес,  бегIтази  сунела  уркIи  бурес  Сакинатла  гьунар  хIебаиб.  Августла  ахирличир,  гьунгелтала  сумкабира  машинала  кузовличи  кадихьили,  унра  Саламла  машиналичир  Сакинат  районнизи  караиб.  Саламли  машина  МяхIячкъалализи  аркьуси  автобусла  мякьлаб  тIашаиб,  шоферличил  вягIдалавиуб,  билетлис  арцра  сунени  бедиб,  сумкабира  сунени  мерладариб,  гIур  автобус  гьайбиайчи  тIашхIейзурли,  гьалакли  арякьун.
   Расулличила  бегIтази  селра  бурес  хIериъниличи  разиагарси  Сакинат,  пикрумази  рархили,  шакра  хIерикили,  МяхIячкъалализи  сараиб.  Таксила  вегIла  кумекличил  вокзаллизи  рухIнарухъунхIели,  илав  чилра  тянишси  хIулбау  хIейкиб.  Бахъал  адамтира  аги.  Гьава  хъиплири.  Сакинатли  бекIличибси  косынка  урасиб.  Жагали  бергурли,  сунела  сумкализи  кабирхьули  лерли,  гIеларад  чилирил  хъямрарили,  гьаваличи  ахъруциб.  Сакинатлис  вокзалла  хъали  алав  ласбикIули  саби  или  гьанбикиб.  ГIур  ил  ванзаличи  каратурхIели,  кьяшмали  хIилхIи  ванза  бурцулри.  Сунес  масхара  барибси  чи  саял  вагьес  ласряхъибси  Сакинатла  кьяркьси  хIер  Расулла  дигайли  дицIибти  хIулбала  хIерлизиб  бетахъиб.  Ил  уркIрухъи  алавчар  хIерризур.  Вокзалла  бухIнабти  илдачи  хIербикIулри.  Урузриубси  Сакинатли  бекI  къухIкабуциб.
   – Абдал  пишнала  вегI  леври  кьалли,  –  рикIулри  Сакинат,  амма  илала  тIамализиб  разиагардеш  иргъули  ахIенри.
   Расулличил  рархли  сархIели,  Сакинат  рагьес  агарли  рарсрирулри.  Сунени  се-биалра  пикрибарес  хIерируси  ретарулри.  Илис  гьанбиркуливан,  сунени  се  биалра  пикрибарайчи,  Расулли  ил  секIал  барили  бекIбирулри.  Иш  гьакIлисра,  хапдарили  Сакинатла  сумкаби  камерализир  дагьардариб.
   – Поезд  бакIайчи  кьацIли  дукехIе,  –  Расул,  илала  някълизи  някъ белсахъи,  кафелизивяхI  гьайиуб.  Илар  дахъал  мерани  дацIлири,  амма  Расул  гIярякьили  дебали  гIяхIси  хIяйчи  бушибти  авал  жагьил  кабиибси  столличивяхI  гьайиуб.  Расулра  Сакинатра  чула  гьала  бетаибхIели,  кабиибти  уршби  утначибад  ца  бара  ахъванбиуб.
   – Иш  Ленинградлизир  ручIули  лерси  цайли  ца  Дагъистайзирадси  рурси  сари.  Сакинат  бикIар.  ХIушала  рузиван  дигахъеная,  –  иб  Расулли.  Сакинатли  уршбас  някъ  гьахIебуциб.  Илдазивад  ца  айзурли,  Сакинат  кариахъес  ута  бедиб.
   – Ишди  биалли  дила  шанти,  дила  юлдашуни  саби,  МяхIячкъалализиб  бучIра  бучIули,  хIерра  бирути,  –  Расулли  илдала  уми  хIедуриб,   уталичи  кариахъес  лишанбариб.  Сакинат,  селра  хIерикIули,  столла  гIела  карииб.  Уршбани  кIарахъала  мезли  чула  ихтилат  даимбариб.  Расулли  Сакинатлис  диъбала  чуду-хинкIи  садухахъиб.  Уршбани  биалли,  се  биалра  чIямбирули,  гIярякьилизи  бяхъилри,  чула  гъайлизи  абархили,  илди  Сакинатла  шайчи  хIерра  бикIули  ахIенри.  Сакинат  хурегличи  къячхIерикун.  ГIяхIцад  замана  кариили  калун,  гIур  аризур.
   – Ну  аркьяс,  –  Расуллис  децIагахъес  гIурра  се-биалра  бурес  дигулри,  сабурбарили,  селра  хIеиб.  Кабиибтачи  хIерра  хIеризурли,  аррякьун.  ВахъхIиагарли  илис  гIелавад  Расулра  вакIиб.  ГIебшнила  аргъван  рамкьурси  рурси  разирарес  илис  гьамадли  ахIенри.  Поезд  гъамбиуб.  Чула  уркIбазир  сегъунти  пикруми  лерли  диалра,  кIилисалра  Ленинградлизи  баэс  гIягIнилири.  Дарес  чараагарти  хIянчилизи  бархили,  илди  багьла-багьлали  даршукабиуб.  Амма  Сакинатли  Расуллара  сунелара  ургабси  бархбасличи  пахрубирули  ахIенри.  Белгидеш  агарти  хъали-цIали  Сакинат  сунечи  сари  хIерирхуси  ретарахъулри.


                *  *  *

   Шилизиб  Расуллис  бацIси  хъалира  хIянчилизи  абархибти  неш-дудешра  гьунибаиб.  Ил  чариубси  дуги  дудешли  учибикибти  узи-рузила,  тухумтала  гьалаб  хьунул  чаррарахъес  тиладибариб.
   – Дила  урши  виадли,  хьунул  чаррара.  АсухIебирар  сегъуналра  гIяйиб  агарси  рурсила  гIямру  заяли  ардукьяхъес.  Ил  ламуслара  яхIлара  регI  сари.  ХIечи  хIерли  кариили  сари,  цархIил  мурул  адам  илис  чеэсра  дигули  ахIен.
   Дудешла  гъайлис  Расулла  шайзибад  жаваб  тIягIямагарси  лехIдеш  сабри.  Учибикибтала  гьалаб  илини  сунела  пикри  хIебуриб.  ГIяхIси  ихтилат  бетхIеур.  Тухумти  гьалакли  арбякьун.
   ГIелабил  бархIира  бегIталара  тухумталара  Расулличил  ихтилатуни  камлири.  Ил  чучи  укес,  саби  иличи  бакIес  дигути  шилизиб  айхъули  ахIенри.  Илис  шилизиб  анцIбукьун.  Гьаман  масхурти,  ихтилатуни  дигахъуси  Расул  ца  жумягIра  шилизив  калес  хIейуб.  Сен  биалра,  я  сунела  хьунуйчила  я  Сакинатличила  ихтилатбарес  илини  хIейуб.  Лерил  секIал  лерси  мерличир  датурли,  гьавухъунсиван  шилизивад  арякьун.  МяхIячкъалализиб  хIербирути,  бучIути,  бузути  сунела  зилантачи  ярга-яргали  вашули,  калун.  Селра  хIебарили  отпуск  кабикахъиб.  Сакинат  ракIайчи  яхIбариб.  Сунела  юлдашуназира  ил  чи  сарил  бурес  хIейуб.  Сунечибси  гIяйиб  аргъили,  гIямрула  ца  бетуц  баргес  илини  вирули  ахIенри.

                *  *  *               

   Саламли  школализир  ручIули  лералси  сунела  гелешмеш  Сакинат  чераили  гIергъи,  бекIлил  агарсиван  хъумартурлири.  Ил  гьар  бархIи  бархIехъ  районнизивад  шилизи,  гьабяхъили  машинара  сайра,  вашулри.  Дугурбазив  Сакинатла  хъулибси  шала  бишайчи,  сунела  хъулив  паргъатирули  ахIенри.  Рахли  Сакинат  чина  биалра  шадир  дурарухъалри,  сайра  илав  дакIувирулри.  Савли  ил  хъулирад  дурарухъайчи,  гIянручI  айзурли  чула  гьаргалав  хIерли  кайрулри.  Сакинат  къапула  гьалар  дакIуриалри,  сайра  илала  мякьлав  вагьарирулри.  Сут,  алхIят  бурхIназив  шилизив  кавлулри,  ил  рашна  вашулри.  Илини  дирути  чилилра  хIясибдарили  ахIенри,  сенахIенну  Саламра  Сакинатра  унраличиб  хIербирулри.  Сакинатли  ил  пикрира  вирули  ахIенри,  илини  дирути  чера  диули  ахIенри.  Илдала  ургаб  гьаларла  унрубала  ихтилатуни  ахIенси  ца  имцIа  гъайра  дакIубирули  ахIенри.  Илис,  Салам  сунечивра  виштIаси,  секIал  пикрибарес  атхIеибси  хъяша  сай  или,  гьанбиркулри.  Саламлис  биалли,  ил  иш  дунъяличиб  лебти  лебилра  рурсбачирра  жагаси  исбагьи  ретаурлири.  Ил  чераэс  багьандан,  се-дигара  барес,  ил  цайна  сунечи  хIерризахъес  багьандан,  хIятта  дубурти  диркьдарес  хIядурлири.  Илини  рахъ  жагасили,  рахъ  черяхIсили,  рахъ  тамашаласили,  урхIмешуахIенсили  чериулри.  Илбагьандан,  ца  гIядатла  рурсилизиван  сунела  уркIи  бурес  вирули  ахIенри.
   Шилизибад  районнизи  кабаайчи  машиналичиб  кIелра  сабицунхIелира,  Саламли  сунела  уркIи  гьаргбарес  хIейуб.  Илдани  цалилра  мухIли  хIебхьили,  гьуни  каберхур.  КIелра  саби  бегIти  пикрумазиб  сабри.
   Сунени  гIур  баресил  хI****ухIели,  Салам,  автобусла  рухIнар  Сакинат  рархькаратурли,  арукьес  гьалакиуб.  ГIяхIцад  гьарахъливан  сунела  машина  тIашаили,  хIулби  черхIейсули,  автобусличи  ил  хIерикIулри.
   Ил  гьайбиубли  гIергъи,  Саламла  михъирла  бухIнала   кьакьабиуб.  УркIи  дурабикесли  тимхъбикIулри.  Сакинат  чехIераили,  илизи  уркIи  хIебурили  уэс  Саламла  гьунар  биули  ахIенри.  Сунела  кIантIидешличи  сай  гIясииубли,  илини  райполизиб  путевка  белкIахъун.  Гьабяхъили  машинара  сайра,  байхъала  гьуйчи  бетаибси  автобуслис  гIевваиб. Гьалаикили,  вархьли  вокзаллизи  вакIиб.  Сакинат  вокзаллизи  ракIайчи,  машинала  кабинализив  хIерли  калун.  Вокзаллизи  сарицун  рухIнарулхъули  ил  чераили,  разииуб.  Дигалра  хIейгалра,  Сакинат  сунечи  авараагарли  рургар  или,  гьанарулри.  Селра  гIелайзи  арбухес  бетарули  ахIенри,  Сакинат  Ленинградлизи  аркьулри.  Чараагардешли  ил уркIичеввариб.  Сакинат  сарицун  вокзаллизи  рухIнарухъес  ратурли,  гIелавяхI  чариуб.  Гьарахъли  ахIи  вавнани  рирцуси  хьунул  адамлизибад  цIуба  розабала  хала  асиб.  Ил  ванзакад  вашусиван  ахIи,  дуклумачив  арцурсиван  сайри.  Мякьлар  вавни  цугдикни  сунела  гьарбизнилизи  халбариб.  Шагьарлизир  ручIуси  рурсилис  вавначибра  гIяхIси  савгъат лебси  ахIен  или  гьанбиркулри.
   Вокзалла  унзала  гьала  каибхIели,  Расулли  дукларуцили  гьаваличир  ласрирули  Сакинат  чераили,  Саламла  някъбазирти  вавни  кьяшмала  гьала  кадикиб.  Сакинат  ванзаличи  каратайчи,  пишряхъили  Расулличи  хIерризайчи,  вокзалла  унзала  унабурхIличив  тIашли  калун.  ГIур  бамбала  детаурти,  сунечи  лехIхIедилзути  кьяшмачив  ласиубли,  кепиубсиван  дапIарикIули,  илавад  арякьун.  БухIна-дура  башутани  ганздирули,  унабурхIличир  вавни  калун.
   Машина  илини  сен-биалра  бикулри,  амма  гьуни  чебиули  ахIенри.  Нургъбани  дицIибти  хIулбани  алавчар  шявли  чебиахъулри.   Шакра  хIейкили,  урхьула  дублав  вагьариуб.  ДетхIедерхурти  хьулани  урхьула  тяхIути  шиннизир  дирциб.  ДяхIличи  бяхIчили  бургъуси  урхьула  цIуэрли,  илала  биса  агарти  нургъби  дурахъулри.
   Паргъатиубли  сунела  хIялличи  вакIайчи  Салам  урхьула  дубла  кайили  калун.  Селалра  авара  агарли,  паргъатли  рамчбикIуси  урхьула  ругертани  кьакьаси  уркIилизи  ряхIятдеш  хьурабирахъулри.  Бемжурси  чарх  урхьула  шинни  тяхIубарилри.  БерхIи  дубуртала  гIела  арбякьи,  шинкьала  урхамван  халаси,  жагали  берцIибси  кьацIла  рангла  бац  урхьназибад  ахъбиубхIелира,  Салам  урхьула  дубла  кайили  левалри.  Ил  я  бархIиахъайчи  гушхIейуб,  я  сунечи  хъарси  хIянчи  барес  хьулхIевхъун.  ГIянручI  урхьуличибад  гьигьбухъунси  дягIли  тяхIуагахъили,  багьлали  айзур.  Урхьула  дубла  тIашкаили  лебалси  машинала  кабинализи  кайхьес  арякьун.
   БерхIи  кабинала  бурхализи  буцIарли  лагьбухъунхIели,  чеваргъиб.  Сагали  урхьула  шиннизив  куртIухъун.  Лерилра  дагла  шишимти  урхьула  дублар  дархьдатес  пикрибариб.
   Кафелизив  кьацIли  укухIели,  Сакинат  агарлира  гIямру  диэс  дирниличи  Салам  вирхаурлири.  Илала  хIулбазир  нургъби  лямцIдикIули  ахIенри,  уркIилизибра  халаси  дард  кали  ахIенри,  сегъуна-сабил  умутагардеш,  дунъяла  бацIдеш  сабри  лебалси.  ГIямру  даимдиублири.  Илис  рейсличи  укьес  гIягIнилири.

                *  *  *

   Лениниградлизи  сабаибхIели,  Расулра  Сакинатра  чула  белчIудилизи,  хIянчилизи  гIелакабикиб.  Шантала  гьалаб  чус  цIахли  саби  ибти  пикрумас  ишаб  мер  кавлули  ахIенри.  Сарира  дигахъули,  сунесра  дигуси  адам  мякьлав  левхIели,  Сакинат  талихIчерлири.  Расулра  мурталра  илис  дигутани  виркьулри.  Амма  иличила  цалра  мурул  адамлизи  багьахъес  асубирули  ахIенри.
   Лерилра  сунечи  хъарти  хIянчи  бекIдарес  Расуллисра  гьамадли  ахIенри.  Илини  Сакинатлисра  шагьарла  гIямру  гьамадли  хIедиъни  балулри,  хъулиб  хурег  хIядурбарес,  тIалхIяна  дирцес,  тукейзирад  берк-берж  хес,  урга-ургади  кумекбирулри.  Чучи  юлдашуни  шадиб  бакIибхIели,  хаслира  Дагъистайзибадти,  секIайчи  къячхIелкулри.  Юлдашунала  гьалав  сай  дубурланни  калес  багьандан,  Расулли  дакIудирути  уюнтачи  Сакинатла  дукелцIидулхъулри.  КIелра  сабицун  калунхIели,  дакIу-гьаргли  иличир  чердукаррирхIулри.  Юлдашунала  гьалар  гIякьлулизир,  биру-балтусилизир  сунечи  цугсиван  Сакинат  чераахъес  Расулла  гьунар  биули  ахIенри,  сунечи  лехIихъусили,  сунени  бурибси  бирусили  чераахъес  дигулри.
   Сарицун  калунхIели,  белгиагарти,  халкьла  ургар  сари  урузриэсти  хъали–цIаличила  пикририкIухIели,  Сакинатла  гьав  булъулри.  Иш  дила  хьунул  сари  или,  МяхIячкъалализибти  сунела  юлдашунази  бурес  хIейубси  анцIбукь гьанбикалри,  ил  дунъяличи  риргIулри.  Гьаннара  децIигули  лералри  итабти  уршбала  ташмишбикIули  сунечи  хIердарибти  хIулбала  хIерани.  Сарицун  калунхIели,  Расулличи  ил  бекIлил  разили  ахIенри,  дурутазир  дахъал  далкIдешуни  дургулри,  юлдашунала  гьалав  сай  левсигъунали  виэс  хIейрни  илини  кIантIидешлизи  халбирулри.  КIелра  бархлихIели,  дигили  дицIибти  хIулбази  хIеррикIули,  Расуллизи  селра  рикIес  рирули  ахIенри.
   Курсани  тамандарибхIели,  дуцIрумлизиб  илди  хъули  букьес  хьулхIебухъун.  КIел  жумягI  Волга  хIеркIличиб,  цIуба  гамиличиб,  урусла  халати,  жагати,  шагьуртази  экскурсияличи  бякьун.  Чилалра,  селалра  гьалаб  саби  мархIебирули,  бамсриахъиб.  Илдас,  чула  ВатIайзибван  ахIи,  саби  хI****уси  мерличиб  цахIнаб  биэс,  талихIчебли  биэс,  бамсриахъес  гьамадлири.  Ишаб  илди  чус  саби  баилри.  Илди  сели  биркьалра,  сен  хIербиралра,  чисалра  авара  аги.  Чула  чуни  къайгъибирули,  илдани  кIел  дус  кадикахъиб.

                *  *  *

   Расулли,  белчIуди  таманаили,  диплом  касиб.  Мединститутлизивад  узахъес  Дагъистайзи  урхьулри,  амма  узес  замана  кавлули  ахIенри,  иличи  военкоматла  повестка  хIерлири.  ГIярмиялизи  укьес  гьалав  неш-дудеш  чебаэс  шилизи  укьен  рикIуси  Сакинатличи  ил  лехIхIейзур.  Ита  арукьялра,  сунела  гIямрулизиб  се-биалра  барсбарес  хIейрни  Расулли  балулри.  Сунес  дигуси  барес  кьабулхIебиркути  бегIтачи  гьалакли  ахIенри.
   ГIебшни  бегI  гьалаб  гIярмиялизи  аркьутала  лугIилизив  Расулра  леври.  Ил  гьунивватес  бакIибти  юлдашуни  общежитиела  биштIаси  хъулиб,  халаси  заллизибван,  мерлабиублири.  Чула  даим  бируси  къушумла  чеди  ишдуги  ца  кIарахъан  урши  сайри  имцIавиубси.  Маликара  НургIялира  мурталраван  цализибад  ца  декIархIебиркулри.  ДуцIрум  НургIялила  ватIайзиб,  Казаннизиб,  мекъ  барили,  илди  гьанна  жагьти  мурул-хьунул  бетаурлири.  Зурабра  Наташара,  хъайчикабиили  хIебиалра,  мурталра  цахIнаб  сабри.  Наташа,  белчIуди  таманаили,  дусцадхIи  Ленинградла  областьлизибси  больницализир  рузулри,  жумягIла  акьути  бурхIни  шагьарлизир  дуркIулри.  Халаси  шагьарличи  бурсириубли,  илини  шилизир,  биштIаси  больницализир  рузухIели,  анцIбулкьахъулри.  Илис  багьана  гьанналис  дус  учIес  лебалси  Зураб  виэсра  асубири.  Шамилра  Арсланра  кьанни  бакIиб,  илдачил  варх  ца  Сакинатли  хIелуси  уршира  леври.  Илдас  мерани  Арсланни,  дабри  кадирхьуси  биштIаси  шкаф  диркьли  кабихьили,  детаахъур.  Гьар  бурусилизив  мурталра  вархьси  ТовсултIанна  гъай  камлири.  Зураб  тямада  сайри,  рурсбас  хIунтIена  чягъирла,  уршбас  гIярякьила  стаканти  гьар-гIергъили  дирцIулри.  Яргали  гьарилли  чархара  бурулри.  Илдани  Расул  шакхIейкили  гIярмия  ахъили  чарухъахъес,  гIярмияла  бурхIни  ца  бархIиван  гьалакли  ардукьяхъес  дигниличила  бурулри.  Гъайрухъес  Наташачи  ярга  баибхIели,  лебилра  пикриличил  лехIбизур.  Сакинатлира  Маликанира  уршбала  ургар  цайналра  дахъал  гъай  дирули  хIебири.  Ишдуги  мурул  адамтас  чула  ахирагарти  мез  анцIдукьи  дииши,  Наташали  сунела  уркIиличибси  бурайчи  лебилра  сабурличил  лехIбизур.  Илини  уруз-урузли  стакан  ахъбуциб,  бунагьагарти  хьанцIа  хIулби  бурхаличидяхI  хIердариб,  къакъбала  гидгариван  белкIунси  къянкъ  итил  някъли  суркбариб  ва  гъай  дехIдихьиб:
   – ХIушаб  нуни  кIилисалра  талихI  булгулра.  Соня  (ил  Сакинатлис  илкьяйда  рикIулри)  Расул  чарухъайчи,  ца  иличилацун  пикририкIахъес  дигулра.  Расуллис  биалли  Сонячирра  жагаси  хьунул  адам  гIур  сунела  гIямрулизир  къаршихIерикили  дигулра.  ХIушала  хъали  биштIатала  дукелцIили  белхIехъи  дигулра.  ТалихIра  арадешра  дулгулра.
   Наташала  гъай  стол  алав  кабиибтас  гIяхIдизур,  лебтанилра  хъутри  дяхъиб.  Сакинатлис,  лебтачирра  сари  имцIали  разисила  гIердирули  риалра,  уркIилизи  бурбуни  къиздикIулри.  Ил  гъану  авра  дус  риублири.  Неш  ретаэс  замана  баилри,  амма,  сари  тухтур  риалра,  сен  сунела  виштIаси  агарал,  илини  балули  ахIенри.  ВиштIасиличила  пикрирухъес  илала  заманара  аги,  илбагьандан  гьаннабикайчи  сунела  хъали  бацIли  биъниличила  пикрихIерухъун.
   Букес,  булхъес,  далайбикIес  бамсурли,  юлдашуни  дай-дуги  баибхIели,  арбякьун.  Сакинатла  уркIилизиб  сегъуна  сабил  белгили  ахIенси  ташмишдеш  калун.  Илис,  сари  талихIчерли  риэс  багьандан,  се-биалра  хIебарили  убкалахъунсиван  гьанарулри.  Юлдашуначил  ца  гIяхIил  бержибси  Расулра  паргъатиахъес  гьамадли  ахIенри.  Наташала  гъайли  иличира  ца  гIяхIси  асар  барилри.
   – ГIе,  виштIаси  акIалли,  лерил  секIал  далкадиркур.  ВиштIаси  акIалли,  дила  дудешра  валкаркур,  –  ил  кроватьличи  хъарихьи,  хIулби  черхIейсули,  стол  умубирули  арархибси  Сакинатличи  хIерикIулри.
   – ХIуни  наб  дила  дудешличи  мешуси  урши  варкьа,  италагъуна  халаси  къянкъла  вегI,  –  держибти  дахъдаили,  лезми  батбухъири.
   ЖягIял  гIярмиялизи  аркьуси  мурулла  хатир  хIебуэс  багьандан,  селра  хIерикIули,  Сакинат  лехIкахъилри.  Гъайлизибад  сегъуналра  гIяхIдеш  агарси  биъни  илини  балулри.  Расул,  лерилра  сунела  гIямрула  масъулти,  сунени  пикридарили  ахIи,  сегъуна-биалра  цархIил  сабаб  акIубли,  арзес  дигуси  сай  или,  Сакинат  пикририкIулри,  декIарбиркухIели  ургала  хIебуэс  багьандан,  селра  хIерикIули,  лехIкахъилри.  ГIур  ил  тIалхIяна  дирцес  кухнялизи  аррякьун.
   Някълизиб  повестка  лебли  биалра,  команда  учибикили  бекIхIебирули,  савли  вашули,  бархIехъ  чарирули,  Расул  гIурра  кIел  жумягIцадхIи  хъулив  калун.  Чула  ургав  виштIаси  агниличила  ихтилат  илдани  сагахIебариб.  Гьанна  илдани  чула  ургарти  дахъал  масъулти,  дахъал  ихтилатуни,  балу-балули  дехIхIедуцили,  урдалтулри.  Сакинат  лехIкахъилри,  сунела  гъайли  се-биалра  барсбарес  хIерирниличи  шакрикили.
   Расул  гIярмиялизи  арякьи  гIергъи  Сакинатлис  байхъала  дунъя  бацIкабухъун.  Иличил  барх  халаси  акьуси  заманара  дакIубухъун.   Лебилра  замана  илини  ца  сунесцун  харжбирулри.  БархIехъуназир  ручIулри,  дигухIели  карилхьулри,  дигухIели  аризурлри,  дигусицун  беркеси  хIядурбирулри.  Дунъяла  бацIдешра  сунела  азаддешра  илис  тамашадилзулри,  сеналра  илдачи  бурсириэс  хIерирулри.
   БархIехъ,  таманни  цIябдаили  гIергъи,  Сакинат  общежитиелизи  чаррулхъулри.  Унзала  гьала  кариибси  вахтершани  илис  кIел  кагъар  гьадуциб.  Конвертунала  чеди  хIеръили,  Сакинатли  хатI  дагьур.  Ца  кагъар  рузи  Аминатла  сабри,  итил  -  Расулла.  Илис  кагъурти  гьалакли  делчIес  дигули  ахIенри,  илдазирти  хабуртачи  иштяхI  имцIабирули,  чараагарли  дарес  гIягIнити  хIянчилизи  ахъиб.  ДуцIарти  чайла  стакан  гьала  кабихьили,  рузила  кагъар  абхьиб.
   ГIядатла  саламтала  гIергъи  рузини  сунела  урши  акIниличила  бурулри.  Урши  алкIухIели  илис  районна  больницализи  рукьес  чебуркъублири.  Ила Аминат  Саламли  сунела  машиналичир  рукилри.
   Салам  гьанна  хъайчикайили  сай,  хъулир  жагьил  хьунул  лерхIели,  имцIали  шилизи   вашули  сай,  –  белкIири  Аминатли   кагъарлизи.  Шилизирадти  хабуртачи  Сакинат  разилири.  Илди  хабурти  хIясибли,  шилизир  талихIра  паргъатдешра  сарри.
   Расулла  кагъар  илини  сунес  хурег  кабихьили  гIергъи  абхьиб.
  «Гьарахъси  Германиялизирад  хIед  дуцIарти  саламти»,  –  Расулла кагъар илкьяйда  бехIбирхьулри.  КIел  къяй  делчIи,  Сакинатли  сунела  гьала  кабихьибси  алтIанаг  касиб,  ягълавлизибси  хайгинарлизи  ил  бурхIуб.  Рахли  Сакинатла  хIулбала  гьалаб  лебилра  хъали  ласбухъун.  Хъалира  хъулирти  ваяхIра  ил-алав  ласдикIулри.  Кьакларад  руди  ляркьухIеливан  рабчрикIули,  ил  биштIаси  тIасличи  ряхIудирикиб.  Байхъала  сягIят  дикили  гIергъи,  ил  ца  бара  паргъатриуб.  Сари  виштIасилис  раили  риъниличи  шакрикиб.  Ил  сагадешличи  разирирусил,  пашманрирусил  балули  ахIенри.  Расулла  кагъар  кьанниван  белчIун.  Кагъар  белчIес  гьалабра  Сакинатли  балулри,  илини  сунес  сегъуналра  кумек  барес  хIейрни,  белчIи  гIергъи  биалли,  ца  сунечицун  хъарахъес  гIягIнили  биъниличи  таманни  рирхаур.  Расулли  дебали  къияндулхъути  гIярмицла  гIямруличила  лукIулри.  Сен  ахъалра,  гIярмия  ахъес  иличиб  чеблири,  гIур  илини  сунечи  селра  чейсули  ахIенри.
   Ца  бархIи  ахIи,  бархIилизир  хIябал  бархIи  лерливан,  бурхIни  духъяндилтIулри.  Сакинатлис  дебали  къияннири.  ДучIути  гьаларван  бекIлизи  дашули  ахIенри.  Лекциябачир  гьанкIрикIулри.  Больницализир  зягIиптачила  къайгъни  уркIила  мурхьдешлизи  кадиули  ахIенри.  БархIехъуназир  сунес  хурег  хIядурбарес  азгъинрирули,  се-биалра  чIямбарили  руулри.  Гьанна  илис  дунъяличиб  бегIлара  дигуси  русес  сабри.  Ил  русулри  чина-биалра  рукьес  чебуркъалли  автобусличир,  цархIилти  букухIели,  хIерейс  столла  гIелар,  ручIухIели  аудиториялизир,  чаррухъунхIели  бархIехъ  хъулир,  гьар  мурталра,  гьар  акьурухъунхIели,  русесцун  дигулри.  Мурт-биалра  релкъайчи  русес  биалри  ибси  пикри  бетерхес  хIебируси  хьулличи  шурбухъири.  Дуги-хIери  гьанкIличи  ва  гьанклизирад  бара  чераргъибси  къагъдешличи  шурдухъири.
   БугIярси,  хIябцси  бархIехълизир  Сакинат  бацIси  хъули  чаррухъун.  Дабри  унзала  гьалар  калун.  РегIратесра  хIериубли,  кроватьличи  геррухъун.  ГIур,  вяшрухъес  хIериубли,  шаладикайчи  русули  калун.
   Савли  алхIят  бархIи  сабри.  Шала  каргъибхIели,  ил  релхIун,  амма  гьаннара  илис  русес  дигули  лералри.  РегIратурли,  бурушра  кабихьили,  гIурра  русес  карихьун.  Муэртазир  ил  сунела  шилизир  сарри.  Дудешлис се-сабил  бурес  дигулригу,  бурес  вирули  ахIенри.  Дудешла  рузикьар  чи  саял  гIяхIси  тухтурличила  гаприкIулри.  Нешла  биалли  мурталраван  Сакинатличил  гъайрикIес  замана  аги.  Илини  беркеси  хIядурбирулри.  Бизиси  хурегла  тIем,  гьарли-марли  ил  хъулиб  лебхIеливан,  Сакинатла  къянкъубази  гилдибухъун,  гьанкIлизирад  чераргъиб.  Дураб  бархIи  ахъили,  сагали  цIяббирес  бехIбихьилри.  Сакинатли  селисалра  гьалаб  сунес  беркеси  барес  пикрибариб.  Абушили  гIяхIцад  диъ  шанг  чебизур,  башни  башун,  хинкIи  дариб.  Релкъайчи  руки  гIергъи,  челябкьлаличила пикрирухъун.  Сецад  къиянни  биалра,  белчIуди  таманхIебарили  сунела  шилизи  чаррухъес  хIерирниличила  якьинни  балулри.  БелчIуди  хъараахъес  багьандан,  илис  сунечирад  сари  чедирикес  гIягIнилири.
   Сакинатли  байхъала  базцадхIи  хIедирцили  калунти  дахъал  тIалхIяна,  кухнялизи  ардухили,  дирциб.  Сунела  уче-буш  дарсдариб,  дирцибти  сагати  кайхьиб,  дахъхIи  хIедирцибти  палтарла  бекIара  бирциб.  Хъали  ибгиб.  Русес  карилхьухIели,  дай  дугиличибад  шалгIеббухъири.  Карихьес  гьалар  гьар  бархIи  чараагарли  дарес  гIягIнити  хIянчила  график,  ца  кIапIилизи  белкIи,  кнопкаличил  бяхIличи  дебабариб.  Ил  график  хIясибли,  гьар  бархIи  ванаси  хурег  хIядурбарес  ва  кIел  сягIят  ручIес  гIягIнилири.  ГIелабил  бархIи  савлиличирад  Сакинат  график  хIясибли  хIеррирес  рехIрихьиб.  Савли,  сягIят  урегличиб,  дуцIарти  чайла  стакан  бержиб,  хIейгу-хIейгули  гидгарира  беркун.  Чесибси  график  хIясибли  хIерриэс  гьаларти  кIел  жумягI  гьамадли  ахIенри.  Сунес  сунени  гужбирули  рукули,  хIейгули  риалра  ручIули  калун,  гIур  бурсириубли  гьалар  сари  лерсиван  рузес  ва  ручIес  даимриуб.  ВиштIасилис  раили  гьаларти  кIел-хIябал  базван  гьанна  къиянни  ахIенри,  беркунси  ашбирулри,  русес  дугила  гьанкIра  биулри.
   Расулличирад  базли  кIина  гIярмицла  гIямруличила  гIярзикIути  кагъурти  дашулри.  Сари  виштIасиличи  хIерли  риъниличила  иличи  хI****кIун.  АкIубси  виштIасилис  дудешла  фамилия  белкIахъесалра  илизиб  ихтияр  аги.  Илгъуна  аги  барсбарес  багьандан  Расул  гIярмиялизивад  вакIес  хIейрниличила  балули,  илини  лерил  секIал  сунечи  чекасес  пикрибариб.
   Янила  сессия  бедили  ца  бара  ряхIятриубси  замана,  иличи  Наташара  Маликара  шадиб  бакIиб.  БугIярдешлира  умудешлира  гьигьбикIули,  кIелра  рурси  кьутIхIедяхъили  хъули  бухIнабикиб.  БахъхIи  барх   кахIебиибти  рурсбала  дурути  кадурхули  ахIенри.  Сакинат  виштIасиличи  хIерли  риъниличи  илди  кIелра  гьаннацун  шакбикиб.  Сакинатли  сунела  дигIяндеш  Маликази  булан  бурили  ахIенри.
   – Соня,  хIу  виштIасиличи  хIерлирив?  Агь,  сегъуна  талихIал!  Мубаракрирулри!  –  Наташа  Сакинатличи  хъябруцрикиб.  Илала  разириънилис  ахир  аги.
   Маликани  биалли  гIямру  мурталра  сари  лертиван  чедиулри.
   – Мурт  акIес  гIягIнили  хIела  виштIаси?
   – Июнничив.
   – ХIед  цархIилтачирра  ца  баз  гьалар  имтихIян  дедес  гIягIнили  саби,  –  Малика  пикриличил  Сакинатличи  хIерризур.
   – ИмтихIянтачи  ну  гьаннадал  хIядуррикIулра,  –  Сакинатла  паргъатдешли  Маликара  уркIичеррариб.
   Рурсбани,  ил  кариахъили  ратурли,  умударили,  ягълавлизир  картошка  дерцIиб,  стол  балгун.  Ахирагарти  дурутазиб  бархIи  беркIиб.  Маликала  пикри  хIясибли,  Сакинатли  виштIаси  акIес  гьалар  камти  диалра  арц  учидяхъес  гIягIнилири.  ВиштIаси  акIубхIели,  ил  хIянчиличи  рашес  хIерирар,  виштIасилис  палтар-кьяшра  гIурра  дахъал  секIалра  гIягIнидиркур.  Арцлара  палтарлара  къуллукъ  сунени  бекIбарес  рирниличи  Сакинат  рирхулри,  илбагьандан  лерилра  секIал  сунела  лер  или,  илини  юлдаш  рурсби  паргъатбариб.  Сари  биалли  паргъатли  ахIенри.  Шилизив  акIубси  виштIасиличила  лерилра  къайгънира  харжанира  кIелра  хала  нешанани  чучи  чекайсутири,  ишар  Сакинатлис  сунечи  чекасес  чевкъулри.  Илала  бегIлара  халаси  дард,  сунела  виштIаси  левниличила  бегIтази,  шантази  бурес  хIерирниличила  сабри.  АкIубси  виштIасилис  сунела  фамилия  бедес  чевкъулри.  Ил  секIал  дубуртазиб  ахIенну,  шагьарлизибра  я  балбикили  ахIенри,  я  гапличи  лайикьли  ахIенри.  БелчIуди  таманбиубмадан,  Сакинатлис  сари  хIеррируси  общежитиела  хъалира  бацIбатес  гIягIнилири.  Биалра,  шишимтачила  Сакинат  юлдаш  рурсбази  мукIурхIеракIиб.  Чила-биалра  уркIецIидухъахъес,  сунес  бегIлара  гъамти  юлдашуналара  бархли,  илис  дигули  ахIенри.
   Къайгъназир  бурхIни  ардашулри.  Дунъяличи  сагали  хIеб  ляркьулри.  Неваличибси  миъ  дягIлира  шиннира  арбухили,  сагали  хIеркI  гьаргбиуб.  Галгубала  кIинчIби  салхIули,  шиниша  кIари  дакIудиуб.  Лерилра  шагьарла  паркани  шинишдарили,  кьар  ахъдиуб.  Халкьли  бамсриихъути  мераначир  фонтанти  дузескадииб.
   ВиштIаси  акIес  хIябал  баз  лералли,  Сакинатли  хIянчиличиб  отпуск  касиб.  ЦагьакIли  ручIесра  рузесра  илала  гьунар  биули  ахIенри.  Отпускличи  рукьес  гьалар  рузуси  мерличиб,  хъалибаргла  общежитиелизиб,  сунес  хъали  сасесра  бажардирикиб.  Чумал  дус  шагьарлизир  хIеррирули,  учибяхъибси  яшавла  ваяхI  сагаси  хъули  ардухес  илис  чи  биалра  кумекчи  гIягIнилири.  Хъалила  умхьу  сунези  бикили  гIергъи,  Сакинатли  ил  хIянчи  гIелайзи  арбухиб.
   Дипломла  хIянчи  гьала  хIебла  хъянити  бурхIназиб,  жумягIунадли  хъулирад  дурахIерулхъули,  ручIули  ва  лукIули  хъараахъур.  ЧIямбаресира  ручIес  жузира  дарх  касили,  савлиличирад  Ленинградла  жагати  парканази  аррашулри.  Илар,  паргъатсигъуна  мер  чеббикIили,  сарицун,  я  бекI  я  замана  ахIерахIедарили,  ручIулри.  Институтлизир  дучIути  лекцияби  тамандиублири,  калунти  хIебла  сессияра  имтихIянтира  сарри.  ИмтихIянти  сунела  цакурслантачирра  баз  гьалар  дедес  гIягIнилири.  Или  хIебаралри,  дунъяличи  вакIес  гьалаквиубси  виштIасили  Сакинат  институт  таманхIебарахъили  уркалахъулри.  Ректоратлира  илала  пикри  гIеббуциб,  ца  баз  гьалар  имтихIян  дедахъес  ихтиярбариб.  Институт  таманбарес  гьалакбикIути  гIурра  чумал  жагьил  хьунул  адам  лебри.
   ДуцIрум  садаиб.  Ванати  палтар,  бекIлил  гIур  хIяжатхIедиркутиван,  шкафлизи  дигIяндикиб.  ЗурхIяблаван  дахъал  ранганар  хIевачерси  ил  азиялизир  акIубсиличи  мешулири.  ХIева  Маликани  савгъатбарибсири.  Гьарзаси,  михъирличир салубачилси  хIевали  гьанна  халабаибси  кани  чехIебаэсли дигIянбирулри.
   Сакинатли  хIебла  сессияра  имтихIянтира  бекIдариб,  сунела  цакурслантачил  барх  диплом  белкIахъес  лерил  секIал  хIядурлири.  Иличил  бучIутас  гьаннала  гIергъира  цара-байхъала  баз  бучIес  лералри.  ГIеларти  кIел  баз  шагьарла  парканазир  деркIиб  риалра,  жузала  бяхIяни  ахIенси  селра  чехIебаибси  Сакинат  хIери  гIергъи  шагьарлизи  дурарухъун.  Мурталраван  ишбархIира  Невала  тIама  агарси  жили  сунела  дубличи  ракIахъиб.  ХIеркIла  дублабси  хIяриличи  хъарахъили,  ил  паргъатти  шинничи  хIеррикIулри.  ХIеркIличир  куртIдикIути  жагати  цIуба  гамурбачибад  музыкала  тIама  бикьулри,  итил  дублаб  Кронштадла  къаралди  чебиулри.
   Дуб  агарси  хIеркIлицун  уркIи  паргъатбирулри.  Ишарти  царугли  къяянази  кадатурти  галгубира,  кьицIдарили  ца  жураличи  душибти  кьадубира,  клумбабази  туснахъдарибти  вавнира  Сакинатлис  анцIдукьири.  Дубагарти  дубуртала  авадандеш,  шурмала  бяхIяначир  дакIибти  галгубала  гIямруличи  гъаргъдеш,  дубурла  сагназирти  вавнала  жагадеш,  азаддеш  илис  уркIилис  диули  ахIенри.  ГIелабиркуси  берхIила  нуранаур  шавлариубси  Сакинатлис  нешра  дебали  гьанрикилри.  ГIе,  Нева  лебри  ишаб  ВатIанничил,  Дагъистайчил  цугбуцеси.  Невали  бирулри  Сакинатла  уркIилизи  паргъатдеш  хьурабарес.
   ГIергъиси  замана  ил  чIукьариублири,  дяхI-някъ  гамсдиублири,  анда,  къянкъ,  хIулбала  алавла,  къакъбала  гидгариван,  кIунтIрани  делкIири,  уфраралли,  кариркур  или  гьанбикеслири.  Илизир  жагали  лералти,  гIямруличи  гъаргъти,  се  чебуркъалра  бяхIяэс  хIядурти,  дебали  дунъя  дигути,  цIяба-шиниша  хIулби  сарри.  Илди  дигиличил  Невала  паргъатдешличи,  кьуватличи  хIердикIулри.
   Савлиличибад  Сакинатли  селра  берки  ахIенри,  илис  дуцIрумлизир  нешли  дирути  хъалтала  чудни  гьандикиб.  Илдигъунти  чудни  ишар  диэс  хIедирни  балулри.  Нешра  илала  чуднира  дебали  гьарахълири.  Илала  цаибил  виштIаси  сари  цунни,  бегIтани  селра  хI****ули  алкIулри.  АлкIуси  виштIасиличи  ва  сунечи  уркIецIидухъи,  Сакинат кIантIириуб,  нургъбани  дицIибти  хIулбас  дунъя  шявбиуб.
   – Сакинат,  марли  хIурив?  –  тянишси  тIамала  бакьили,  илини  биса  кьяраиб,  някълизибси  явлухъли  нургъби  душкиб.  Ласряхъили  гIела  хIерризурхIели,  уркIбухъи  сунечи  хIербикIули  Шамилра  Арсланра  чебаиб.  Расул  гIярмиялизи  арякьи  гIергъи,  Сакинатли  илди  бегI  гьалаб  чебиулри.  Уршбала  гьалар  гьанна  чули  хIералуси  Сакинат  тIашлири.  Илди  урузбиубли,  гъай  дехIдихьес  хIебирули  лехIкахъилри.
   – ХIу  рагьес  гьамадли ахIенри,  –  викIулри  Арслан,  сунела  гъузгъалдивиубдеш  дигIянбарес  хIейрули.  Сакинатра,  илдачи  хIеррикIули,  селра  рикIес  рирули  ахIенри.  Сунела  кIантIиракIибдеш  уршбази  чебаахъес  хIейгули,  лехIкахъилри.
   – ХIера  гьари?  Расулли  нушачи  хIу  илкьяйда  риъниличила  селра  хI****кIун,  нушанира  хIу  чехIераили  уркалири,  –  Шамиллисра  сен-биалра  чула  хатIа  гьарбарес  гIягIнилири.
   – ХIуша  набчи  гIяйибтали  мадиркьудая.  ИшбархIи  наб  неш  гьанрикили  сари,  –  нургъбалара  бисалара  ургар  ца  бара  пишрирхъулри  Сакинат.
   – ХIу  нушачирад  черрерхи,  Расулли  селра  хIебуралра,  нуша  хIечи  гьардакIес  гIягIнисири,  гьанна  бареси  агара,  нуша  гьарли-марли  гIяйиблизи  дикилра,  –  Арсланни  Сакинатличирад  хIулби  черисули  ахIенри.  Се  викIусил,  се  бирусил  илини  балули  ахIенри.
   – Расулли  балулив  хIу  илкьяйда  риъниличила?  –  гIела  витIикIули,  хьарбаиб  Шамилли.
   – Балули  ахIен.
   – ХIу  сен  дигIянриублири?  ВиштIаси  акIникIун  халаси  талихI  саби.
   – Расулли  ит  гIярмия  ахъес  виаллира,  халаси  гьунар  саби,  гIур  итини  селра  чебиули  я  бикьули  ахIен.
   – ХIу  кьакьамарикIуд.  ВиштIасиличила  багьалли,  Расул  разиирар.  Гьаннала  гIергъи  нушанира  кумекбирехIе,  –  Арсланнис  лерил  секIал  сунела  някълизи  дуцес  дигулри.
   – Нушала  дахъал  дурести  лерал.  Кьяшмачи  тIашли  барибси  ихтилаткIун  ихтилат  ахIен.
   Сакинатли,  селра  хIерикIули,  сунела  кьабулдеш  иргъахъулри.  Ил  дайларарили,  кIелра  урши  гъамсигъуна  кафелизибяхI  гьайбиуб.
   – ХIуша  набчир  дукармакIудая,  амма  нуцун  ракIили  кафелизир  кьацIли  рукес  урузкIулри,  илизиб  се-биалра  лайикьагарси  лебхIеливан.  Уршби,  хIушаб  баркалла.  ХIуша  къаршихIедикибти  диадалри,  ну  ишбархIи  рисес  хIядурлири,  –  цундешли  уркIиагаррарибси  Сакинатлис  чизи-биалра уркIи  бурес  гIягIнилири.
   – Нура  разилира,  хабарагарли  биалра  нуша  къаршидикниличи,  гIур  ил  чарухъунхIели,  секьяйда  мардирутири  нуша  Расулла  гьалар?  –  имцIаливан  гъайикIуси  Арслан  сайри.
   – Расулли  суненира  бурес  вири  кьалли  хIушази,  набчи  гьардакIахъес,  амма  илини,  гIярмияла  къияндешунази  вархили,  набчила  хъумартурли  виэсра  асубирар.  Илини  гьар  кIел  жумягIли  кагъурти  дурхьули  сай,  сунечила  багьахъес  ахIенси,  набчила  се-биалра  багьес  илис  дигули  хIейэс,  рикIулра.  Наб  кумекбарес  хIейрни  балули,  алкIуси  виштIасиличила  итизи  багьахъес  ну  хьулхIерухъунра.  Гьанна  хIушани,  рахли  ил  дила  хатIа  биалли,  гьарбарес  дирудая.  Ну  биалли  иш  гьакIлизир  набчилара,  алкIуси  виштIасиличилара  пикририкIули  калунра.  Нуни  имтихIянти  дедили  бекIдарилра.  Рузуси  мерличиб  сасили  хъалира  леб,  чIянкIли  ил  ца  бара  умубарес  гIягIнили  саби,  гIур  дила  ваяхIра  ила  гечдарес  чебиркур.  ХIуша  ца  бархIи  наб  кумекбарес  дакIили  дигахъира.  НургIялира  Маликара  итира  лябкьян.
   Сакинатлис  сунела  бируси  гIелайзи  арбухес  замана  аги,  виштIаси  акIайчи  илис  сари  регIси  хъали  гIягIнилири.
   – ПикримарикIуд,  Сакинат,  нуша  ляркьехIе,  хIяжатли  биалли  гIурра  кумеклис  уршбира  бургехIе,  хIела  хъули  сагати  обойтира  далсехIе,  хIу  кьалли  ца  сарри  ишар  Дагъистайзирадси,  нуша  уршби  биалли  –  дахъал.  ЖягIял  савлиличирад  ляркьехIе.  Расул..  Расуллизи  нушани  сунела  виштIаси  алкIниличила  бурехIе,  гIур  селра  хIедикIули  валтехIе,  сунела  хатIа  илизи  чарухъунхIели  иргъахъехIе,  –  Арсланнис  юлдашличила  вайси  бурес  дигули  ахIенри,  амма  илинира  Сакинат  рархьли  риъни  балулри,  Расулли  чучи  лукIути  кагъуртира  гапла  ахIенри.  Ил  гьар  кагъарлизив  гIярзикIулри.
   – Ну  хIечи  уркIухъира,  Сакинат,  –  гъайлизи  гъудуриуб  Шамилра,  –  секьяйда  риубри  хIуни  заманалис  гьалар  имтихIянти  дедили  бекIдарес?
   Сакинатла  хIулбанира  бархьли  бурулри,  илисра  селрацад  гьамадли  хIебиъни  ва  рамсурли  риъни.  Иличи  хIербикIухIели,  уршби  шакбикиб,  се  сабил  бурес  дигули,  бурусил,  хIебурусил  ташмишрикIули  риъниличи.  ГIур  сунела  ташмишъала  уршбас  гьаргдарес  дигули,  Сакинатли  уркIиличибси  дард  буриб.
   – Арслан,  Шамил,  нуни  уршилис  дила  фамилия  лукIахъулра,  цархIил  бареси  агара.
   Уршби  цаличи  ца  хIербикIули,  лехIкахъиб.  Кумекбарес  илдани  бирули  ахIенри.
  Кафелизибад  хIябалра  дурабухъунхIели,  вецIну  цара  сягIят  дикилри.  Дураб  гьаннара  шалали  лебалри.  Ленинградлизир  цIуба  дугурби  сарри.  Неваличибад  бухъунси  дягI  хIябцдешлира  тяхIудешлира  гьигьбикIулри.  Ца  букIуси  хIева  чегьурси  Сакинатлис  бугIярхIегахъес,  гьалакли  ганзбикIули,  хIябалра  метроличибяхI  гьайбиуб.

*  *  *
               
   Сакинат  гIяхIил  балуси,  авал  дус  сари  рузули  калунси  палатализи  карихьири.  Илаб  бузути,  зизичибад  бехIбихьили,  профессорличи  бикайчи лебилра  тяништири.  Илдала  хIерудилиур  ил  акIубси  уршира  сарра  гъамти  адамтала  мякьлархIеливан  сарри.
   Вахахъес  урши  кес  байхъала  сягIят  лебалри.  Тумбочкала  чедибад  касили,  телеграмма  хIяйнайс  бучIулри.  Илизи  белкIири:  «Мубаракрирулри,  дила  ахIерси.  Ну  дебали  разилира  нушала  уршиличира  хIечира.  Уршилис  Селимхан  бихьили  дигулра.  Уршира  хIура  арали,  гIяхIли  датабая».  Телеграмма  пикрибарили,  Расулла  хасият  аргъес  гьамадлири.  Халаси  къиян  кахIебихьили  бируси,  сегъуна-биалра  жагаси  баркьуди  илизибад  гьамадли  кабиркулри,  къиянра  кабихьили,  гIяхIил  пикрира  барили,  сунела  гIямрула  гьуни  ца  белгидешличи  кабатес  мурталраван  ишбархIира  виубли  ахIенри.  Уршилис  сегъуна  у  бирхьусил  белкIири,  фамилияличила  илини  гьанра  бушили  ахIенри.
   Расулли,  Сакинат  виштIасиличил  риъниличила  буруси кагъарлис жаваб  белкIес  валкьхIеурли  левалли,  Арсланничибад  урши  акIниличила  телеграммара  касиб.  Телеграммализирти  чумал  гъай  Расулли сунела  уршиличила  дурибти  цаибти пикруми  сарри.  Сакинатли,  илди  камти  гъай  пикридирули,  Расулла  уркIиличиб  се  лебал  багьес  дигулри.
   «Сунес  урши  дигули  виалли,  илала  дудеш  ветаэс   къайгъибараб»,  – сунези  сари  пикририкIулри  ил.
   Ца  гьакIли  хIябал  бергараг  дукладуцили  ляркьуси,  цIуба  халгIят  чегьурси  рурсили  палатала  унза  абхьиб.  Чула  нешанала  мякьла  някъбазирти  бергарагуни  кадихьиб.  Сакинатличи  урши  бегI  гьалав  ваиб.  Сестрани  ил  балуй  някълизи  уцилри.  Урши  ухIнавси  бергараг  сунела  мякьла  кабихьибмад,  бекI  ца  бара  ахъли  кабихьахъес  дигули,  риубцад  мяхIкамли  ил  дуклауциб.  Уршилис  сунела  жаннизибад  лябкьусигъуна  гIяхIдеш  барес,  Сакинатла  гьарил  биркIан  ца-цали  хIядурлири.  Илис  уршила  гьар  гьигь  булан  тамашабилзулри,  илала  хIунтIена  дяхIличи  хIеркарикIули,  сагаси  чебаэс,  баргес  рирусиван,  хIулби  черхIейсулри.  ДяхIлизир  сунела  дудешлайчи  мешути  лишанти  чедаили,  уркIи  пахрули  бирцIулри.  Урши  вахес  гьалакхIерикIулри,  илала  бисала  тIама  бакьес  дигулри.  Уршилис  висес  дигули  ахIенри,  гъунчIдилзахъули  дяхIра,  итара  ишара  булкIахъули  мухIлира,  беркесилигIив  умцIулри.  Биса  дурадикайчи  урши  язихъли  ватес  Сакинатла  гьунар  хIебаиб.  Ил  сунела  михъирличи  гъяжвариб.  Устадешра  гьунарра  камли  диалра,  укес  бажарди  уршила  халасири.  Илди  диштIати  дяхIлизир  вамсни,  разиагардеш,  разидеш,  велкъи  яра  гушли  виънила  ва  гIурра  дахъал  сунечицун  хасти  тIабигIятла  лишанти  чедаэс  вирулри.
   Вахунси  виштIаси,  жагьил  сестрани  биштIати  кабалтуси  палатализи  арукиб.  Сакинатла  уркIи  паргъатагарли  тимхъбикIули  лебалри.  Уршиличи  дигили  лерилра  шишимти  хъумартахъурлири.  Тухтур  ретаэс  ибси  кьас,  бегIтачи,  узи-рузичи,  тухумтачи,  шантачи  диги,  уршила  дудеш  гьанна  чинаб  сабил  гьарахълиб  убкалири.  Уршиличи  дигили  лебилра  Сакинатла  дунъя  бицIилри.  ВиштIаси,  гьунарагарси,   дебали  сунес  ахIерси,  сагали  дунъяличи  дакIувиубси  жанничил  лерилра  гIямру  гьаннала  гIергъи  даимлис  дархдасири.  Сунечи  хъарти  илди  мицIирти  жанни  Сакинатла  багьа  зубрази  баахъили  ахъбуцилри,  дунъяван  халабаахъилри.  Урши  багьандан,  гьанна  илис  кIиркали  духули,  кIиркали  цIакьли  риэс  чеблири.
   АкIнила  свидетельство  кайсухIели,  илини  Хасбулатов  Селимхан  Расулович  или  белкIахъун.  Уршиличи  дакIудиубти  дигила  гьалар,  илис  лукIуси  фамилияличила  шишимти  агартиван  детахъиб.  Сари  ралутас  уршила  фамилия  сегъуна  биалра,  декIардеш  аги.  Кагъарлизи  белкIунси  фамилияличибра  уршилис  гьарли-марси  дудеш  имцIали  гIягIнили  виъни,  чилилра  гIебхIебуралра,  Сакинатли  балулри.

                *  *  *

   Замана  дай  дугиличи  гъамбикIулри.  Хъулибси  лехIдешлизиб  лукIуси  ручкала  хилтIла  тIама  бикьулри.  Арсланнира  Шамиллира  савгъатбарибси  биштIаси  кроватьлизив  урши  паргъатли  усулри.  Сакинатли  шилизира  уршила  дудешличира  кагъурти  лукIулри:
   «АхIерти,  дудеш,  неш,  узби,  рузи!  Гьарахъси  Лениниградлизирад  хIушаб  дуцIарти  саламти  дурхьулра.  Саламти  диаб  лебилра  нушала  тухумличира,  ши-шантачира,  кагъар  бучIухIели  мякьлаб  цугбикибтачира.  ДекIарли  саламти  дурхьулра  ахIерси  Умукурсум-адайличи.  Дила  саламтала  мурад  хIуша  арали  ва  гIяхIли  диъни  саби.
   Се  тяхIяр  леба  хIушачиб?  Се  хIянчурбази  дархилрая?  ДуцIрумла,  гIебшнила  хIянчи  тамандарилрав?  Аминатла  урши-рурси  сен  саби?  ХIясбуллагьла  се  хабурти  лера?  АнцIбулкьулив  илис  шагьарлизиб?  Набчи  илала  адрес  бархьая,  сунечи  нуни  кагъар  лукIасну.
   Ишдусра  дуцIрумлизир  хIушачи  ракIес  бетхIеурну,  гIяйибта  мадиркьудая.  Нуни  Ленинградлизир  рузули  калес  пикрибарилра.  ХIукуматли  рархьибси  мерличиб  хIябал  дус  хIянчи  барахъес  хъарбирули  саби.  Ишар  рузес  наб  гIяхIбилзули  саби,  шагьарличира  бурсириублира,  набчил  бузутасра  ишар  калахъес  дигули  саби.  Набчила  пикримадикIудая.  Ну  арали  гIяхIлира.
   ХIушара  арали,  гIяхIли  датабая,  харили  чедаабая.
   ДуцIарти  саламтачил  хIушала  Сакинат».
   Сунела  уршиличила,  сунела  шишимтачила  Сакинатли  кагъарлизиб  гьаналра  хIебушиб,  сенахIенну  дудеш  агарси  урши  чула  рурсила  левниличи  цалра  дубурланни  пахрухIебиру.  Сунела  хъали-цIаличи  ил  пахрули  рицIили  ахIенри.  Амма  урши  левниличи  пашманриубли  ахIенри.  Урши  багьандан,  рахли  чебуркъалли,  умцIули  дунъяла  дуб  баргес  хIядурлири.  БегIтачи  бурхьуси  кагъар,  чеди  адресра  белкIи,  столла  дубличи  кабихьиб.
   Гьанна  Расулличи  се  лукIусил  пикририкIулри.  Сецад  иличи  разили  хIериалра,  урши  багьандан,  дудеш  вигахъес  чеблири.  Сен-биалра,  лерил  секIал  далкадикахъес  хьулрикIулри.  Расулла  тIабигIятлазир  сунес  гIяхIхIедилзутачил  дарх,  гIяхIдилзути  къиликъуни  даргес  умцIулри,  гIяхIти  баркьудлуми  гьандикахъес  къайгъибирулри.  Чула  ургарти  хIяланала  жагадеш  лебгIеб  буркьбиубли  ахIенри.  Лявра  дигира  дархси  кагъар  белкIун:
   «Неваличибси  шагьарлизирад  гьарахъси  Берлиннизи  хIела  Сакинатлара  Селимханнара  саламти.
   Нушани  хIед  гьамадси  гIярмияра,  гьалакли  хъули  чарухънира  дулгулра.  Селра  вайси  агара.  Селимхан  халавиули  сай.  ЧарухъунхIели,  хIед  нартгъуна  урши  вирар.  БусягIят  ил  паргъатли  усули  сай,  муэрлизив  пишра  вирхъули  сай.  ГIур  кагъар  бурхьухIели,  нушани  хIед  суратра  бурхьехIе,  гьанна  сурат  касили  бекIхIедиубли  лералра.  ХIечила  дахъал  делкIен,  нушаб  кIилисалра  хIечила  лерилра  секIал  дагьес  дигулра.
   Саламтачил  хIела  Сакинатра Селимханра».
   Кагъарлизи  Сакинатли  сунела  уркIиличирти  пикрумачила  селра  хI****кIун.  СарикIун,  урши  яслилизи  ведили,  хIянчиличи  дурарухъес  чевкъули  биъниличила  дуги-хIери  пикририкIулри.  Учидяхъибти  арц,  кьиркьиррикIалра,  диули  ахIенри.  Расул  биалли,  уршира  хIура  чилалра  кумек  агарли  секьяйда  алкIулрая  или,  хьарра  викIули  ахIенри.
   Сакинатли  сунела  кроватьла  мякьла  уршила  кровать  битIакIиб.  Столличибси  лампа  бишун.  Лерил  шишимтира  пикрумира  гIелар  датурли,  рускаун,  мякьлавси  урши  муэрлизив  вяшухъалра,  чераргъес  ил  хIядурлири.
   ГIергъиси  замана  илис  гъамсили  ретаурлири  рухъна  Варя.  Илини  Сакинатлис  сунела  рурсилисгъуна  кумек  бирулри.  Шагьарлизиб  бируси  лебхIели,  се  биалра  асес  тукейзи  аркьухIели,  Сакинатли  уршиличил  гьаман  рухъна  ралтулри.  Дунъяличив  гIур  чилра  гъамси  агарли  цунси  рухъна  сари  багаларирниличи  разилири.  Гьанна  ил  хIянчиличира  рашули  ахIенри,  пенсияличи  аррякьири.  Лебилра  акьуси  замана  Сакинатлисра  илала  уршилисра  харжбарес  разилири.
   Сакинат  уршиличил  Варя  урратурли,  почтализи  посылка  касес  дурарухъун.  Почта  бихусини  уведомление  хибхIели,  посылка  шилизибад  бургар  или  гьанбикибсири.  Посылка  НургIялила  ва  Маликала  сабри.  Касили  посылкара  гьалакли  хъули  чарриуб.  Урши  чеваргъили,  висес  хIядуриублири.  Рухънани,  лерилра  хIязла  ваяхI  дузескаили,  ил  хIейсахъес  къайгъибирулри.  Неш  чераибхIели,  урши,  чатIала  дурхIяван  пишяхъили,  дикьурти  диштIати  бачIначил  гьакIикIули,  иличивяхI  гьуцIиуб.  Сакинатли,  регIратесра  мугьлат  агарли,  хапварили  урши  дукла  кIапIуциб.
   «Агь,  дурхъаси  Аллагь,  иш  агархIелира  сен-биалра  хIеррирули  калунра  кьалли  ну!  Иш  агархIеликIун,  лебилра  жагаси  дунъяра  селизилра  аги»,  –    пикририкIулри  уршиличи  дигили  рицIибси  Сакинат.
   – Паргъатрии,  паргъат,  –  иб  рухънани,  Сакинатлизивад  урши  кевисули.  –  РегIрати,  гьигьбати,  гIур  вахесра  рируд,  –  рухънас  илала  уршиличи  гъаргъдеш  гIяхIбилзули  ахIенри.
   Кьанниван  Сакинатли  къалабахIерикIули  посылка  абхьиб.  Илар  дерубти  авхазан  курега,  кишмиш,  нар,  уршилис  ванаси  куртка,  чумал  хIязла  ваяхI  лерри.  Куртка  ахъбуцибхIели,  илала  духIнарад  хIябал  даршал  къурушла  кагъар  кадикиб.  УркIрухъунси  Сакинат  кьанниван  разириуб.  Посылкала  лутIилизи  кабихьили,  Маликала  кагъарра  лебри.  Кагъарлизи  белкIни  хIясибли,  илдала  лерил  секIал  гIяхIил  сарри.  НургIялира  Маликара  Алма-атала  мякьлабси  шагьарла  больницализиб  бузулри.  ХIябал  дус  цахIнаб  хIербирули  биалра,  гьанналис  илдала  виштIаси  аги,  я  иличила  Маликани  кагъарлизиб  гьанбушили  ахIенри.  Цаибил  алапа  илдани  Сакинатлис  бархьилри.  Илди  арц,  гьанналаур  цайналра  хIедиубливан,  Сакинатлис  гIягIнилири,  илдани  кIел  баз  хIянчиличи  дурахIерухъи,  сунела  уршиличил  калахъес  имкан  лугулри.  Маликалара  НургIялилара  ламус  секьяйда  ахъес  рирарал,  илини  балули  ахIенри.

                *  *  *

   Дураб  февраль  базла  дуги  сабри.  ДягIли  дяхIила  пусли  ита-иша  дирхъули,  улкьайла  удибси  лампочкала  шалалиур  дяхIилара  дягIлара  мекъла  делхъ  демжурли  чедиулри.  Общежитиела  биштIаси  хъали  папрусла  гавли  гарчкабарили  бицIилри.  Столла  гIела  кабиибтала тIама-гьамали  усахъес  хIелтули,  урши  висули  инжитиублири.  Кьанси  замана  баили  биалра,  бакIибтани  арбукьес  балули  ахIенри.  Держибтани  лезми  батбухъахъунси  Расулла  хабурти  кадурхули  ахIенри.  Столла  гIела  кабиибтас  кьалли,  Расулла  хабуртачирра,  «Московская»  гIярякьи  имцIали  гIяхIдилзусигъуна  тяхIяр  сабри.  ДацIдиубти  шишни,  столла  уди  геркадухъи,  вецIалцад  лерри.  ЯхIбирули,  Сакинатли  гIяхIли  дурахIебяхъили  балтулри.  ХIябэсил  дуги  отпуск  бирцес  учибиркути  Расулла  юлдашунани  хъали  бицIилри.  «Наб  къияннихIели  кумекбарес  сен  агартирира  ишди?»  –  пикририкIулри  Сакинат.
   Командиртази  азир  къянала  сабабтира  дурили,  сай  гIярмиялизивхIели  акIубси  урши  чеэс  Расул  отпускличи  вакIилри.  Амма  илини  гIярякьи  ахIенси,  урши  чейули  ахIенри.  ГIяхIли  арбякьи  сабицун  калунхIели,  сунечирад  черкарерхахъес  Сакинатлизи  тиладивикIулри.
   – Наб  итаб  къияннири,  дебали  къияннири.  ХIу  рирхаи.  Ишав  дебали  ватухъи  или,  набчи  гIяйибтали  мариркьуд,  –  гъай  дирхахъули,  ца  секIал  верхIна  тикрарбируси  Расулличи  Сакинатла  гьимидулхъулри.  Биалра,  уршилис  дудеш  гIягIнили  виъни  балули,  илини  риубцад  гъай  камдариб.
   Отпускла  шуэсил  бархIи  держибти  черардякьи,  мусиубли  Расул  чеваргъиб.  Сакинатла  дяхIличи  хIулби  ахъдуцес  вирули  ахIенри,  урузкIулри,  иличибси  хIял  иргъулри.  Сунела  гьунарагни  гIячихъли  хIебиахъес  гIярякьилизив  кяйгIулри.  Илини,  Сакинат  селра  хIерикIаллира,  хIякьикьат  саби  лебсиван  батес  хIебирни  аргъилри.  Ил  ца  пикриличи  вакIилри:  «ИшбархIи  самолётличив  Дагъистайзи  укьес,  Ленинградлизиб  сунела  хьунулра  уршира  лебниличила  дудешлизи  бурес,  шилизирси  хьунулла  магьарра  ЗАГСра  дехъес,  гIур  гьалакли  сунела  уршиличи  чарухъес».
   Расул  чеваргъибхIели,  Селимхан  яслилизи  укес  хIядурирули,  хъулирад  дурахIерухъи  Сакинат  лералри.  Буршанивад  айзесцадра  инжитхIейубли,  илини  сунела  пикри  буриб.
   – Укьен  гьатIи  шилизи,  гIярякьилизи  кягIили  иша кахIейили  –  Сакинатлис  гьарли-марли  Расулли  хъалибаргличила  къайгъни  сунечи  чесили  дигулри.  Расулла  хIер,  арц  агара,  арц,  бикIулри.  Сакинатли  селра  хIергъибсила  гIердариб,  арц  тиладидарайчи  яхIбариб.
   – Дагъистайзи  укьес  арц  гIягIнили  сари.
   Сакинатли  столла  чеди  бяхIяхъибси  клиенкала  удибад  даршал  къурушла  кагъар  дурабитIун.
   – ХIера  иш,  каса,  гIур  агара.
   – ХIушабра  гIягIнилигу  арц?  –  Расул  ташмишли  Сакинатличи  хIеризур.
   – Шел  бархIили  наб  сагали  алапа  луга,  нушани  ца  гIямал  бирехIе,  –  Сакинатли  кахIейкес  кроватьла  дуб  буцили  тIашкайзурси  урши  дукла  катур,  столла  гIела  кариили,  ил  вахес  рехIрихьиб.  Кьяшмачи  динди  челгьуси  Расул  уршиличи  хIерикIули  ахIенрину,  бурдибси  диндилизирад  гьардикIути  сунела  гумлачи  хIерикIулри.
   – Дила  диндира  дурдили  кьадин,  –  иб  Расулли,  гумлачи  хIерикIули  ва  илди  дулкIахъули.
   – Динди  хъулирра  агара,  –  Сакинат  риубцад  гъай  камли  дарес  къайгъилизири.  ГIурра  се-биалра  бурес  дигуси  Расуллара  гъай  хIедурили  уркалун.
   Ваннаялизир  дяхI-някъра  дирцили,  сунес  сунени  кертIили  чайлара  бержили,  Расул  дуравхъес  валкьаур.  КIел  удирти  цула  гьардакIахъили  дукаркIули,  сунечи  хIерикIуси  урши  някъбани  уцили,  бурханивяхI  ахъвариб.
   – Тяп  ихцад  халавааби,  –  Расул,  разииубси  уршиличи  хIерхIейкIули,  Сакинатличи  хIерикIулри.  Ил  биалли  уршиличи  хIеррикIулри.  Гьаваличи  ахъуцибси  уршила  разити  дяхIличи  хIеррикIули,  Сакинатла  дяхIра  разидешла  шалали  адалкун.
   – Расул  шел  бархIили  чарулхъан,  –  иб,  хьунуйзи  сунела  пикри  аргъахъес  дигули.  Илини  дукаркIуси  урши  кроватьличи  катур,  илхIелира  хьунуйчи  хIерикIулри.  Ил  сунела  пикрумазив,  левгIев  вархили  виъни  багьеслири.

   Расул  сунела  уршиличи  я  шел  бархIили  я  шуцIали  бархIили  чархIевхъун.  БархIехълис  ил  МяхIячкъалала  аэропортлизи  саиб.  Илавад  сунела  шилизира  ваиб.  Шилизи  лявкьухIели,  илала  уркIилизиб  гьарли-марли  кьас  лебри,  хъулирси  хьунуйзивад  декIарикили,  Сакинатличи  хъайчикайэс,  чи  сейкIалра,  дудеш  варсахъялра.  Расул  шилизи  вакIни  багьурли,  илсягIят  бахъал  тухумти  илдала  юртлизи  учибиркес  бехIбихьиб.  Сай  катес  мер  хIебургули,  разибиубти  неш-дудеш,  дахъал  яхши-хушра  сабира  тухумти,  селра  хIерикIули  лехIкахъибси  хьунул  чебаили  гIергъи,  илала  кьас  бусягIятлизибад  гIурлизи,  гIелайзи  арбякьун.  Сай  багьандан  учибикибси  къушумлизиб  илини  кепиайчи  бержиб.  Ил  бархIиличи  мешути  сарри  гIурра  гIелар  калунти  шелра  бархIира.  Илдала  юртлизи  учибиркути  жагьилти,  чеэс  гьаббакIибти  бухънаби  камбирули  ахIенри.  Гьарилличил  Расуллис  ца  рюмка  биалра  бержес  чебиркулри.  Шилизи  вакIибхIейчивад,  ил  держибти  гIярякьила  гьавлиув  сайри.  ГIярмиялизи  чарулхъуси  бархIи  савли  дудешли  Расул  сунечи  живариб.  КьяртIлукIули  хIяндиубти,  дерхъибти  супелтачил,  дудеш  тахличи  гIянайчи  кайилри.  Расул  илала  гьала  къакъагарси  уталичи  кайиб.
   – Ну  разилира,  урши,  хIу  духувиъниличи.
   Расулли  пикрибариб,  гьанна  сунени  дудешличил  ихтилат  хIебаралли,  гIур  цайналра  илгъуна  ихтилат  барес  хIейрар.  Гъай  даимдарахъес  илини  дудеш  хIетур.
   – Дудеш,  итаб,  Ленинградлизиб,  дила  уршира  хьунулра  теб.  ХIушани  набчи  гужбирулра,  я  сегъуналра  кумек  бирули  ахIенра.  Наб  ишарси  хьунул  дигули  ахIенра,  ил  раткаэс  вакIибсири  ну  хIушачи.  Наб  сагали  хъайчи…
   – Итабти  итаб  буути  саби.  Итаб  чила-дигара  бирар.
   – Итарси  хьунул  адам  наб  дигахъулра,  дудеш.  Уршира  набчи  мешуси  сай.  Хьунулра  Дагъистайзирадси  сари.
   – Дати,  урши,  абдал  гъай!  Илди  гъай  гьанна  дирутив?  ХIела  хьунуйзи  сейкIуда?  КIел  хьунул  кьалли  хIукуматли  хI****та.
   – Дудеш,  наб  кумекбара,  дила  талихI  калахъес.  Наб  дила  уршилис  дудеш  ветаэс  дигулра.
   – Ветаруд,  дудешра  ветаруд,  урши  акIубхIели.  Иншааллагь,  иличи  хьулдикIехIе,  –  Дудеш  гъайличи  лехIилзули  ахIенри.  ЛехIхIейзес  багьанара  лебри.  Чариубси  бархIиличивад  Расул,  селра  хIейкIули,  шилизирси  хьунуйчил  хIерирулри.  Гьанна  арукьес  замана  баибхIели,  нукьуйс  някьишгъунти,  селизилра  хIедулхъути  гъай  дехIдихьилри.  Илди  гъайли  лерилра  секIал  дархьли  дирес  бурсивиубси  дудешличи  сегъуналра  асар  бирули  ахIенри.
   – Дудеш,  –  сагали  бусравухъун  Расул,  –  Ленинградлизив  дила  урши  тев.  Илала  неш  Дагъистайзирадси  сари.  Илдала  бегIтачи  нуша  сукни  дукьес  гIягIнили  саби.  Наб  итичи  хъайчикайэс  дигулра…
   – Диур!  ХIела  гIярмияра  ахъили,  бучIусира  белчIи,  чариайчи  хIерли  кариили,  зубрала  издаггъуна  хьунул  лер.  Илини  хIела  нешлисра  набра  сунела  жайзибад  лябкьуси  ахIерабирули  ахIен.  Разили  сари  ил  хIечира.  ГIур  хIед  се  дигулри?  Гъай  датурли,  хIела  аркьуси  мерличи  укьен.  Харили  чариаби!
   Расуллис  сунела  хьунул  зубрала  издагван  гьаларилзули  ахIенри.  Чинаб  сабил  се-биалра  бетахъили,  ил  баргес  умцIуси,  гъай  хъумартурли,  селра  рикIес  хIерируси  пякьирван  гьаларилзулри.  Биалра,  ил  мез  агарси,  хIял-тIабигIят  агарси  хьунуйчил  илини  шел  дугила  буруш  бутIиб.
   – ВегIебш,  гIярякьи.  Сари  дурайуси  завод  баргберд!  –  сунечи  сай  гIясили  хъуливад  дураулхъуси  Расуллис  унзала  гьалар  неш  цугрикиб.
   – Гьунби  гIяхIдиаб,  дила  урши!  ГIяхIси  сягIят  биахъаб!  Харили  чарухъаби!  –  вачавархибси  уршилизи  селра  рикIес  хIерирули,  неш  унзала  мякьлар  тIашризур.
   – Ну  гIур  иша  чархIелхъас,  неш.  ГIяхIли  калабая!
   ХIяртбарили  някъра,  гIела  ласхIяхъили,  урши  къапулизивад  дураухъун.  Илис  гIеларад  хIеррикIуси  нешли  биса  хIилхIи  тIашиулри.  Гьуйчи  дураулхъуси  уршилис  гIеларад  рисес  асухIебирулри.  Сари  паргъатриэс  багьандан,  хъулирад  дурарухъунси  уршила  хьунуйчи  ил  черухъун:
   – Мурул  гьуннивватес  хъулибад  дурабулхъути  бирар.
   Расулла  хьунул,  селра  хIерикIули,  лехIкахъилри.  Шел  бархIи  талихIли  ванабарибси  илала  уркIи  гьанна  миъван  бяргIилри.  Хабарагарли  уршилара  дудешлара  ихтилат  илини  аргъилри.  Сари  гIяхIулали  Расулла  юртлизирад  ил  аррукьес  рирули  ахIенри.  ГIядат  хIясибли,  илис  мурул  хъули  чарухъайчи  хIерли  кариэс  гIягIнилири,  хаслира  мурул  гIярмиялизивхIели.
   Урши  илкьяйда  гьуннивватес  пикривикIули  ахIенри  дудешра.  Илис  Расулли  сунела  гьаларла  пикруми  хъумартурли  сай,  лерил  секIал  гIяхIил  сари  или  гьанбикилри.  Дудешлис  уршила  жагати  пикрумала,  илала  талихIла  бикьрили  виэс  дигусири.  Илди  гъай  детарни  балуси  виалри,  ихтилат  илини  бехIра  хIебирхьи.  Чучи  саби  разиагарли  хъули  бухIнабухъунти  сунелара  уршилара  хьунрачи  ил  ахъли  вявухъун:
   – Чина  детахъибтира  хIуша?  Сегъуналра  гьунгела  агарли,  урши  арякьун.  ХIуша  чина  дашутирал,  нуни  балули  ахIенра!
  Расул  вархьли  сунени  къулукъбируси  Берлиннизи  арякьун.  Сакинатла  гьала  секьяйда  сай  укьес  вирарал,  илини  балули  ахIенри.
КIел  базличирра  имцIали  дикили  гIергъи,  Сакинатличи  илини  кагъар  белкIун.  Кагъарлизив  сунела  дудешлис  ургъулри,  илини  сунела  гIямрулизиб  селра  барсбарес  виубли  ахIенри,  лерилра  гIяйибти  биалли  кьяркьси  дудешличи  дуршулри.
   Сунела  белгидеш  агарти  гIямрулис  гIяйибла  вегI  чи  виалра,  Сакинатлис  декIардеш  аги.  Илини  сунела  неш-дудешлизи,  шантази  урши  акIубли  виънила  разидешличила  бурес  рирули  ахIенри.  Дунъяличиб  лебси  бегIлара  халаси  талихI  сунес  ахIерти  адамтазибад  дигIянбарес  чевкъулри.  Илгъуна  тяхIярли  лерилра  гIямру  кьудкьудирулри.
   Ленинградлизиб  илала  бахъал-декIар  юлдашуни  кали  ахIенри.  Маликанира  НургIялинира  саламти  Казахстаннизирад  дурхьулри,  Наташа  чинар-саррил  тайгализир,  биштIаси  шилизир,  ретахъилри.  Зурабличил  талихI  цабарес  хIериубли,  ил  дунъяла  дубличи  ребшилри.  Зураблира  ТовсултIаннира  мартла  гехIлис  открыткаби  дархьиб,  илдала  дурабад  уршбачибад  ца  гъай  аги.  Расулла  юлдашуни  Сакинатла  хъулиб  иличил  бархцун  дакIубирни  гIядат  бетаурлири.  Гьанна  илис  кумекбарес  дигуси  ва  рируси  ца  рухъна  Варя  сарри.  Ил  хIяжатхIели  мурталра  мякьлар  дакIурирулри.  Ил  агарси  риалри,  марлира,  Сакинатли  сунела  урши  айкьес  хIерири.
   Расулличирад  кагъурти  садашес  даимдиублири.  Илдазир  гIярмияла  къияндешуначила  гъай  камдаили,  сунела  вайси  дудешличила  дахъдаилри.  Кагъуртани  кункдеш  лебхули  ахIенри.
   «ХIед  баркалла  бикIули  саби  бебкIализирад  рерцахъибси  ХIулайматра  илала  мурул  СягIидуллагьра.  Илдала  риштIаси  Сакинат  гьанна  кьакьализир  хIязталириркьули  сари.  Лебтазилра  ил  хIугъуна  тухтур  ретарус,  рикIули  сари»,  –  лукIулри  кагъарлизиб  рузини.
   Шагьарлизибра  ХIулайматличибра  къияндикибти  хьунул  адамтас  гьар  бархIи  кумекбирули  риалра,  хъумуртули,  илди  цалра  уркIила  лутIилизи  кабиули  ахIенри.  Барибси  хIянчи,  арабарибси  изала  сегъуна  сабил  гьанбикалра,  хьунул  адамтала  дяхI  гьандиркули  ахIенри.  Ишаб  барибси  хIянчи  адамтас  кумеклис,  гIяхIдешлис  барибси  бетарули  ахIенри,  лугуси  алапалис,  хIебарес  чараагарсили  бетарулри.
   ХIера,  ца  гьатIи  хIянчила  жумягI  кабикили,  сут  бархIи  сабаиб.  ХIянчиличирад  Сакинат  гьалакли  дурарухъун.  ЖягIял  бархIиахъайчи  сунела  уршиличил  калес  бетаруси  алхIят  бархIи  сабри.  Илис  урегал  бархIи  гьар-гIергъили,  цIябли  лебалли  сарира  аризурли,  уршира  авцили  хIянчиличи  рашес,  урши  яслилизи  викес  чебиркулри.  Больницализир сецад-дигара  хIянчи  лерри.  БархIи  ахъайчи  кьяшмачи  тIашли  калунти  бурхIни  имцIали  дирулри.  ХIянчиличир  рамсурли  риалра,  бархIехъ  сунела  уршиличи  аркьухIели,  гIелар  дуклуми  лерхIеливан,  Сакинат  арцурли  рашулри.  Урши  хъули  арукес,  илис  дигуси  беркала  барес,  иличил  хIяз  барес  иштяхIдулхъулри.  ГIур  кьанниван,  урши  усахъес  каркьили,  бархIиахъайчи  нясдиубти,  шинкIадиубти  илала  палтар  ицули,  дирцибти  итуладирули,  ибгили  кадирхьулри.  Лебилра  замана  минутуначи  бутIили  харжбирулри.  ИшбархIи  минутуни  хIедуйгIули,  сунес  дигуливан  вяшрикIес  бетарулри.  Мякьлав  уршира  левли,  релкъайчи  русесра  биркухIели  уркIи  ряхIятлири.  Дайдуги  гьанкIлизирад  чераргъибхIели,  Сакинатли  урши  сунела  мякьла  усахъес  катур.  Савли  мякьлав  усуси  уршиличи  тамашариуб.
   – ХIера  гьари,  ну  шакра  хIерикили  секьяйда  халаваилил  урши,  –  сунези  сари  пикрирухъун  ил.  –  Ишала  лерилра  палтар  диштIакадаили  сари.  Марли,  сагати  палтар  асес  рукьес  чебиркур.  Ца  гIяхIдеш,  мякьлар  рухъна  Варя  лерни.  Урши  варх  укес  бахъ  дебали  бугIярли  саби.  Урши  рухъначил  ватес  чебиркур.  –  ГьанкI  бемцIур,  аризурли,  хъулирти  хIянчилизи  рархиб.
   Урши  чеваргъайчи  Сакинатли  шинкIаси  гIягаличил  хъулиб  умудеш  бариб.  Шкафлизирти  кIилалра  палтар  жагали  ибгиб.  Нясдиубти  дирцес  декIарли  кадихьиб.  Савли,  уршили  сунела  дудешличи  мешути  хьанцIа  хIулби  абхьибхIели,  хъулирти  лерилра  хIянчи  бекIдарилри.  Нешла  лявличи  хIерли,  начилагъунти  някъби  СакинатличидяхI  ахъдуциб.  ГьардакIахъили  авалра  чедирти  цула,  урши  пишвяхъибхIели,  Сакинатла  дяхI  берхIиван  шаладиуб.  Селимчикла  хIулбира  гъезра  сунела  дудешличи  мешутири,  анда,  ляжуби,  къянкъ  нешлайчи  мешулири.  Ил  дигиличил  дуклауциб,  ванати  шинничил  дяхI-някъ  дирциб,  биринжла  кашли  вахун.  Ил  баркьудилизир  уршиличил  сарри,  пикрумазир  –  илала  дудешличил.  Расулла  лерилра  хатIаби  Сакинатли  гIячихъли  чедиулри.  Илини  суненицун  селра  бекIхIебирни  балулри.
   – Се-дигара  биаб,  Расул  чарухъунхIели,  хIябалра  дарх  илала  шилизи  аркьехIе.  Ну  аркьяс  урши  багьандан.  ХIердикIехIе,  илхIели  сегъуна  кьяркьси  дудеш  вирусил,  хIела  хьанцIа  хIулбира,  кьерхIе  бекIра  чедаибхIели,  нуша  кьабулхIедареси,  –  Сакинат  уршила  хIулбази  хIерризур.
   – Лерилра  нушани  бекIдирехIе,  Селимчик.  Ватурли  хIела  дудешра  ца  шайчив,  –  сари  шакхIерикили,  уршилизи  ил  нешла  мезли  гъайрикIес рехIрихьилри.
   – АркьехIев  ита,  Дагъистайзи?  АркьехIев  хIела  хала  дудешличи?  АркьехIе,  хIела  дудешра,  хIура,  нура.  АсухIебирар  кьалли  нушаб  мурталра  халкьлизирад  дигIяндиркули  хIердиэс.
   Сакинат  малхIямли  уршилизи  гъайрикIулри.  Лерилра  секIал  сунени  иргъухIеливан,  урши,  дукаркIули,  бекIли  гьакIикIулри.

                *  *  *

   ГIурра  дуцIрум  шалгIердухъун.  Селимхан  дус  виънила  шадлихъличи  Сакинатли  рухъна  Варя  ахIенси,  гIур  чилра  жихIериб.  Урши  бара  кьяшмачи  тIашкалзес  вехIихьилри.  Дай  хъули  кабихьибси  ута-алав  семцIурли  ласикIулри,  кахIейкес  уталичи  някъ  убирхъулри.  Урши  ахъли  ба,  ба,  ба,   викIули,  гъайикIес  вехIирхьулри.  Сакинат  иличи  тамашариубли  хIеррикIулри.  Уршили  бегI  гьалаб  бурибси  се  дев  сабил  багьес  дигули,  иличи  лехIрилзулри.  Гъай  аргъес  аги.
   Сакинатли  ил  дусра  сари  шилизи  хIеракIнила  багьана  хIянчиличиб  отпуск  хIелугули  саби  или  буриб.  Ца  шайчибад  ил  марра  сабри.  Сакинатличил  барх  бузути  лебилра  урусуни  сабри.  Илдала,  отпускличи  хIебякьи,  бамсрихIехъили  буэс  гIямал-чара  аги.  ДуцIрумлизир  хIянчи  кIиналира-сера  имцIадирулри,  отпускличибти  тухтуртала  мерличирра  рузес  чебиркулри.  Сецад  сунес  дигули  риалра,  уршиличил  халаси  замана  беркIес  бетарули  ахIенри.  БархIехъ  усесцун  сайри  ил  чарвируси.  ХIерузули  акIес,  цархIил  се-биалра  пикрибарес  хIерирули,  имцIаси  замана  урши  урхIличив  валтес  чебиркулри.   ГIямрула  хIякьикьатличи  кьабулагардеш,  уршиличил  калунхIели  харжбируси  уркIила  дигили  циила  камбирахъулри.

                *  *  *

   Октябрь  баз  бугIярси  бакIиб.  БархIи  къантIкабиублири.  Сакинатлисра  уршилисра  гьар  бархIи,  цIябли  лебай хъулибад  дурабухъи,  цIябдаибхIели  чарбулхъес  чевкъулри.  Расул  гIярмиялизивад  чарухъес  замана  биулри.  Ил  чарухъайчи  хIядурдеш  барес  пикририкIули,  уршиличи  илала  хIеруди  камбиубсигъунари.  Савли  урши  яслилизи  аркухIелира,  Сакинатлис  ил  вемжурли  сай  или  гьанбикиб.  Замана  аги,  ил  хIянчиличи  кьанрирулри.  БархIехъра  хIянчиличирад  кьанниван  дурарухъун,  гIур  тукейзи  рухIнарухъун.  Урши  яслилизивад  рухънали  авкиб.  Хъули  рухIнарухъунмад,  илабси  лехIдешли  Сакинат  уркIаиб.  Уршила  дахъал  тIамали  булхIехъуси  хъали  гIянцIси  паргъатдешлизиб  сабри.  Ил  кроватьличи  ретухъун.  Уршила  ляжуби  хIунтIендиублири,  цIали  алкунсиван,  дуцIардиубли  ламдикIулри.  Дусра  хIябал  базра  виубли  виалра,  ил  бегI  гьалав  сайри  зягIипикибси.  Цулби  гьарадикIухIелира  цайналра  илала  хIял  барсбиубси  ахIенри.  БархIилис  вецIани  зягIипти  кьабулбирули,  илдас  кумекбирули  риалра,  уркIрухъунси  Сакинатли  уршилис  сегъуна  кумек  бирусил  балули  ахIенри.  Тухтурла  гIягIниахълумира  больницализир  сарри.
   – Селра  хIебирар.  БиштIати  зягIипбиркути  саби.  РегIрати.  Чайла  бержа,  гIур  уршиличи  хIеръэсра  рируд,  –  маслигIятрикIулри  рухъна,  ил  паргъатриахъес  дигули.
   – Наб  селра  дигули  ахIенра.  ГIягIниахълуми  хес  больницализи  чаррирус.  ХIу  уршиличил  кален,  –  Сакинат  гьалакли  хъулирад  дурарухъун.  Рахъ  гьалаксаурли,  илини  бируси  гIяхIил  белгибарес  рирули  ахIенри.  Рахъ гьалакли  вецIал  минутла  гьуйчи  больницализи  таксиличир  ракIиб.  Унзала  гьалав,  хIянчиличивад  аркьули,  илис  биштIатала  тухтур,  профессор,  цугикиб.  Иличибси  хIял  чебаили,  суаликIес  вехIихьиб:
   – Соня,  тIашризи,  гьари.  ХIед  се  бетаурли?
   – Урши   зягIипикили  сай.  Дармунтачира  гIягIниахълумачира  ракIилра.
   – ХIед  кумек  гIягIнилив?  –  Сакинат  пикриличил  профессорличи  хIерризур,  илизи  урши  чеваахъес  адаббизур.
   – ГIягIнили  ахIен.  Нуницун  гIямал  бирис.  Набчи  такси  хIерли  саби.  Рахли  ну  жягIял  хIянчиличи  хIеракIасли,  дила  урши  декIли  зягIипли  сай.  Наб  больничный  гьаргбарахъес  бура.
   – ГIяхIси.  Нуни  ил  хъумхIертис,  –  Сакинатлис  някъ  гьакIбарили,  профессор  арякьун,  сари  биалли,  ил  уршиличи  укес  гIягIнисири  или,  пикририкIули  лералри.
   Хъули  сараибхIели,  чайра  хурегра  дяргIилри.  Бареси  хI****ули,  рухъна  уршила  кроватьла  мякьла  уталичи  кариилри.
   – Ишди  къияндешунас  ну  мутIигIхIеракIахъес  Аллагьли  рархьибси  рургар,  –  пикрирухъун  Сакинат,  иличи  хIерризурли.  Рухънас  Сакинатра  сари  цунхIерулхъахъуси  дарман  сарри,  сунела  рурси  риалрира,  гьанна  бирусиличиб  селра  имцIякь  барес  илини  хIерири.  Рухънани  дунъяличиб  лебалси  сунела  уркIила  ванадешра  дигира,  селра  гIелаб  хI****урли,  Сакинатлисра  илала  уршилисра  харжбирулри.  Ил  агарси  риалри,  дубурлан  рурсила  кьисматра  декIарси  бетаэс  бири.
   Сакинат  гьалакли  регIратур.  Ваннаялизи  рякьи  някъби  дирциб.  Фонендоскопличил  цайна  михъирличи,  гIур  къакъличи  чебурцули,  уршила  гьигьличи  лехIризур.  Чеваргъибси  урши,  цIумикIусиван,  уркIецIидухъесли  висивииб.  Гьигьлизиб  Сакинатли  барсдеш  багьес  хIериуб.  ГIур  илини  уршила  шайу  термометр  кабихьиб.  Ил  дурасибхIели,  хIябцIанну  урчIемрара  байхъалара  температура  чебиахъулри.
   Уршилис  се  бетаурлил  аргъес  тяхIяр  аги.
   – Селра  хIебирар.  ТяхIувяхъили  ургар,  савлилис  аравирар,  –  рикIуси  рухънала  гъайличи  лехIризес  илис  дигули  ахIенри.  Илини  руржер  бакIахъес  шприцуни  кухнялизи  ардухиб.  ГIур  уршила  температура  кабикахъес  укол  бариб.
   Байхъала  сягIятли,  бяргIибси  майъали  кIапIварили,  уршила  температура  гIяшкабиуб.  Илини  хIулби  абхьиб.  ХIулбала  алавла  хьанцIдиублири,  хIулби,  дяхIла  духIна  ардякьунтиван,  диштIакадаилри,  дяхIла  ранг  цIублири.  Сакинатли  илис  сагали  хIядурдарибти  ниъла  шиша  бедиб.  Дус  виубли  гIергъи  урши  хIукуматла  ниъли  валхусири.  Илдачира  Селимхан  неш  инжитхIерарили  бурсивиуб.  Уршили  байхъала  шиша  ниълара  бержиб,  гIур  паргъатли  ускаун.  Гьанна  ил  гIяхIил  сай  или,  рухънара  хъули  аррякьун.
   УркIрухъунси,  урухриубси  Сакинатла  рукес  иштяхI  аги.  Уршила  кровать  сунела  кроватьла  мякьла  битIакIили,  регIхIературли  хъаррихьун.  Ил  паргъатли  усулри.  Гьанна  ил  уцIарлира  ахIенри.
   Дай  дугиличибад  замана  шалгIеббухъунхIели,  чераргъибси  Сакинат  уршила  чархла  буцIардешли  гIурра  уркIаиб.  Сагали  кабихьибси  термометрли  авцIайчибра  имцIа  температура  чебиахъулри.  Сакинатли  гIур  балхIебуцибси  селра  хI****ур.  Урши  гIярякьили,  спиртли  чуйнарил  сурквариб,  температура  убяхIбушес  сагали  укол  бариб,  улкьай  гьаргбарили,  камти  палтарчевли,  тяхIуси  гьавали  вяхъяхъиб.  Уршилис  селилра  кумек  бирули  ахIенри.  Ил  дебали  уцIарлири,  сунела  изайчи цIумикIесра  ахъриагарли,  язихълири.  Урга-ургади  илала  чарх  сели-сабил  зер-зербирулри.
   ГIянручI  абдалриэс  бара  лералси  Сакинатла  някъбачив  урши  таманкайуб.  Бара  шала  шикьдиубмад,  илдачи  гьарракIибси  рухъна  Варяни,  чилра  чехIейули  вякькаризурли,  урши  усаахъесван  гьакIкарикIули  уталичи  кариибси  Сакинатла  някъбазивад  вяргIибси  урши  гужли  кевасиб.  ШинкIаси  гIягали  илала  дяхI,  някъби  суркдариб.  Сакинат  аргъайчи  ракIахъиб.
   – Марлира,  се  бируси  гьанна?  –  цIумрухъун  Сакинат.  ДукелцIира,  разидешра,  дигира,  хьанцIа  хIулбира,  начилагъуна  някъбира,  мургьила  рангла  гъезра  сайра,  урши  агарли  гIергъира,  гIямру  даимдарес  гIягIнилири.  Рисес  биса  лерти  диалри,  камси  биалра  гьамадли  бири.  Амма  биса,  чинаралра  агарли,  детахъилри.
   – Дила  рурси,  яхIбара,  –  хIед  бетаурси  дебали  къиянси  анцIбукь  саби,  амма  гIямрулизиб  иличибра  къияннира  биэс  бирар.  Рирхаи  набчи.  Нуни  дахъал  гIямру  деркIилра,  –  рухъна  се  сабил  барес  ита-иша  рулхъулри,  гIурра  сагали  Сакинатла  мякьлар  дакIурирулри.
   – Лерил  секIал  нуни  бекIдирис.  Дила  гъамтала  мякьлаб  набра  хIяблис  мер  лебси  саби.  Ила  паргъатирехIе  хIела  Селимчик.  Илаб  бузутачил  ну  хIяририхьахъес  вягIда  лебси  саби.  Гьаннара  илдани  нушаб  кумекбиру.  Нуни  илдази  тиладибирис…  –  Рухъна,  гIурра  камси  заманалис  ретахъили,  сагали  дакIуриуб.
   – ХIу  паргъатрии.  Илгъуна  бурги  кьисмат  хIела  уршила.
   Къаркъа  аурсиван,  кариибси  мерличир  вяшхIерулхъуси  Сакинатла  алав  рухъна  ласрикIулри  КартIили  чайла  стакан  илала  мякьла  кабихьиб.  Ил  бержахъес  хIериуб.
   ГIур,  чина-саррил  аррякьи,  рухъна  халаси  заманалис  ретахъиб.  Кариибси  мерличир  ца  вяшалра  хIерулхъули,  Сакинат  гьанна  чумал  сягIят  лералри.  Чарриубси  рухъначил  барх  бакIили,  Сакинатличил  бузути  хьунул  адамтира  лебри.  Хъали  учибикибтала  гъайли  бицIиб.  Сакинат  лехIлири.
   Рухънани  урши  сагати  палтарли  вегIвариб.  КIел  мурул  адамли  буцили,  урусунала  гIядат  хIясибли,  вебкIибси  калтуси  урцулла  кьани  хъули  хиб.  Кьанила  бухIнала  хьанцIа  архIяли  буцилри,  виштIаси  калтуси  сириван  жагалири.  Сунела  урши  урусунала  гIядат  хIясибли  хIяривирхьули  виъни  Сакинатли  балулри,  илкьяйда  хIебарахъес,  се-биалра  пикрибарес  рирули  ахIенри.
   Кьанила  чеди  чебхьла  чебихьили,  кумекбарахъес  жибарибти  мурул  адамтани  урши  дуравяхI  гьайвариб.  Сакинат,  сунези  ихтияр  агарли,  илдас  гIеларад  гьайриуб.  Ца  хьунул  адам,  гIела  чарриубли,  Сакинатла  гIяба  кабухиб  ва  илизи  чесабуцахъиб.  Дурар  хIябцси  бугIярдешра  дирихьра  сарри.  Кьакьализир  илдачи  кIел  машина  хIерлири,  ца  урши  арухес  бакIибси,  ца  Сакинатла  хIянчилабси.

   Сакинат  цIябси  хъулир,  русес  гьанкI  агарли,  кроватьличир  диркьриублири.  Ахирра  ил  ишдуги  сарицун  калун.  Арбякьун  дард  бутIес  бакIибти,  барх  бузути  хьунул  адамти,  ракIили  аррякьун  общежитиела  унзала  гьалар  вахталичирси  рухънара,  арбякьун  Сакинатван  ца-ца  биштIатира  сабира,  мякьларти  хъулразиб  хIербирути  кIелра  хьунул  адамра.  Савлиличирад  сунечи  хъардикибти  къайгънани  рамсахъурли,  аррякьун  рухъна  Варяра.  АнцIдукьун  Сакинатлис,  сецад  сари  багьанданти  диалра,  илала  къайгънира.  Урши  агарли  гIергъи,  илис  дунъяличив  гIур  чилра  чеваэс  дигули  ахIенри.  Илини  яхIбариб.  Чилалра  уркIи  хIебуун,  лерил  секIал  дарес  гIягIнитиван  дариб.  Лебилра  бакIибтас  рухънази  хурег  кабихьахъиб.  Гьанна  биалли  ил  сунела  пикрумазирра  дирутазирра  азадлири,  сунес  дигуси  барес  рирулри.  Се гIяхIдеша?
   Биалри,  вацIала  бецIван,  авлахъличи  дурарухъи,  лебил  дунъялис  сунела  дард  игъахъули  цIумрухъес!  Общежитиела  биштIаси  хъули  Сакинатла  цIумра  дардра  кадарцес  мер  аги,  хъали  кьакьалири.  Кьакьалири  уркIира.  Гьанна  илис  чилра  я  селра  гIягIнили  ахIенри.  ГIягIнили  ахIенри  илис  шаласи  дунъяра.  Амма,  селичибалра  вайси,  ил  рисес  рирули  ахIенри.  КIантI  агарли  бисара  нургъбира  детахъилри.
   Урши  паргъатварили,  чумал  бархIи  дикиб.  Сакинатли  селра  сагаси  пикрибарес  хIериуб.  ГIямру  даимдарес  гIягIнилири.  Илис  цундешра  анцIдукьун.
   «ЖягIял  хIянчиличи  аркьяс»,  –  пикририкIулри  ил,  дяргIибти  чайра  берубси  кьацIра  чIямдирули,  чумал  бархIи  умухIебарибси  столла  гIела  кариили.  Илди  бурхIназир  рухъна  Варяра  гьарракIили  ахIенри,  дахъал  къайгъназир  рамсурли,  зягIиприкили  рурги.
   «Ишкьяйдара  ункъли  ахIен,  чилра  агарлира  гIямал  хIебирар»,  –  пикририкIулри  ил,  цунни  кариили.  БархIи  ихъулри,  лябкьуси  гьанкI  агарси,  кахIебурхули  бухъянси  дугилизирад  урухкIулри.
   Хапли  унзализи  ахъли  кьутIдяхъиб.  Унза  чумал  бархIи  чилилра  абхьили  ахIенри.  Ил гьала-гьала  уркIрухъун,  гIур  разириуб.  Унзала  гIелабтала  илди  абхьайчилра  тIашбизес  пикри  аги.  Илди  цаагили  кьутIбикIулри.  Умхьу  ласбухъунмад,  кьяли-кьяйчил  илди  гьаргдиуб.  ГIеларяхI  ритIакIибси  Сакинатли  Арсланра,  Шамилра,  держибти  гIярякьили  хIулби  лямцIдикIахъуси  Расулра  чебаиб.  Сакинатла  хIулбазиб  гIяхIси  хIяйчивси  Расулличи  гьимили  бицIибси  хIер  лямцIбухъун.  Илгъуна  хIяйчив  Расул  чевэс  илис  дигули  ахIенри.  Илала  къянкъубала  гьалар  унза  гIекIес  дигулри,  амма  иш  гьакIлисра  сабурли  илала  някъби  дигьун.  Сакинатличи  хIербикIули,  уршбала  дяхIличибси  разидеш  бишун.  Унзала  мякьлар  Сакинат  ратурли,  Арслан  уршила  кроватьличи  ветухъун.  Ил  бацIлири.  Уршби,  селра  хIебикIули,  лехIкахъилри.  Кьяшми  руржескадиили,  Расул  гъамиэс  вирули  ахIенри.  Илис  кумекбарес  Сакинатла  кьас  аги.  Расулличир  гIярмицла  сагати  палтар  сарри,  кьяшмачирти  чакма  умули  лямцIдикIулри.  ВахъхIи  хъулив  агарли,  Сакинатличира  уршиличира  карцIиубли  чариубсила  куц  ахIенри  илала.  Ил  сунела  юлдашуначи  хьураиубли,  уркIила  гьав  гIяхIбарили,  илдачил  варх  вакIилри.
   – Се  багьандан?  Чичи?  Илала  чи  сари  Сакинат?  Марли,  пикриухъалликIун,  чилра  ахIен.  Гьалавра,  гьаннара,  мурталра  чилра  ахIен.  Ил  вакIибсиван  арукьесра  вирар.  Ишав  илала  чилра  я  селра  агара,  –  сари  шакрахIерикили,  Сакинатла  тIама  ахъбирулри.
   – ВакIибсиван  арукьесра  вируд!  ВакIибсиван!  Унза  гьаргли  хIеръа!  Унза  гьаргли  сари,  –  бисара,  дардра,  гIясидешра  дархли  руржуси  Сакинат  Расулла  дигайли,  уркIецIили,  малхIямдешли  паргъатрарес  вири.   Илалара  уркIира  гьавра  дебали  дархилри.  Илала  чилра  паргъатварес  гьунар  аги.  Мурталраван,  сай  Чили-биалра  паргъатварили  дигулри.  Илисра  кункдеш,  азаддеш,  разидеш  гIягIнилири.  Сакинатла  гъайли  ил  гIелавяхI  витIакIахъиб,  сунесра  хабарагарли,  ил  унзала  гIелав  вагьариуб.  Сакинатли  унза  хямкдарили  чекавкьун,  умхьу  ласбарили,  ил  гIекIиб.  Селра  хIергъули,  дай  хъулиб  Арсланра  Шамилра  калун.
   – ХIуша  чердерхирая,  –  Сакинат  декIли  гьигьрикIулри,  –  урши  паргъатварили,  чумал  бархIи  дикили  сари.  ХIушани  наб  кумекбарес  хIедирудая,  Расулла  биалли  кумекбарес,  хIушани  чебиуливан,  я  кьас  я  гьунар  агара.  ГIурра  чердерхирая.  Наб  цунни  калес  дигулра.
   Бареси  хI****ути  уршби,  унза  абхьили  хъулибад  дурабухъун.
   Унзала  гIелав  Расул  аги.
   – Гьанна  таман.  Лерилра  секIал  таман.  Тамандиуб!  –  Сакинат  вяшрухъес  хIерирули,  унзаличи  къакъ  ибкьаили,  тIашлири.  Биса  агарли  аръа  маркала  кIунтIригъунти  нургъби  ляжубачирад  гердикIулри.  Лерилра  тамандиуб,  рикIули,  сунени  сари  паргъатрирулри

КIиибил бутIа

   Рахли  гIякьлули  хIякьикьатлизибси  хIела  мер  чехIебиахъули,  хIуни  се  барес  гIягIнисил  гIебхIебурули  биалли,  багьи,  я  балкIси  дунъя  я  хIела  гIякьлу  гIяйибла  дегIти  ахIен.  ХIуни  гIякьлулис  балкIси  гьуни  чебаахъилри.
               
                Л.Н. Толстой
 
   БурхIни…  БурхIни  дуцIлири,  цалис  гIеларад  ца,  сегъуналра  мягIна  агарли,  цаличи  ца  мешули  ва  дебали  гьалакли.
   Сакинат  гIямрулизир,  русухIели  муэрлизирван,  хIеррирулри.  ХIянчиличи  рашулри,  чи-сабил  адамтачил  гъайкарикIулри,  чи-сабил  багьес  хIейгути  хьунул  адамтала  арадешлис  къарауйчи  карилзулри,  бархIехъуназир  гашили  хIеребкIес  багьандан,  рухъна  Варячил  се-биалра  чIямбирулри.  Сут  ва  алхIят  бурхIни,  бархIиахъайчи  бурушларад  ахъхIериубли,  цайна  русули,  цайна  бурхаличи  хIулби  вякьаили  хIеррикIули,  дуркIулри.  Гьарли-марли,  ил  хIеррирулри  чянкIли  муэртазирцун.  Муэртазир  биалли  ил  мурталра  сунела  уршиличил  сарри.  Иличил  хIязтариркьулри,  дукаркIулри,  далайрикIулри,  мурт-саял  чарулхъуси  илала  дудешличи  хIерли  кариилри.  ЧераргъибхIели,  гIямрула  лебси  хIякьикьатличи  рирхес  дигули  ахIенри,  дунъялизир  гьанкIлизирван  хIеррирулри.  Илини  дунъяла  хIекьдеш  пикрихIебирули,  аргъес  хIейгули  риалра,  заманали  дуцI  ца  минутлисалра  тIашиули  ахIенри.
   Янира  хIебра  кадикили,  дуцIрумла  бурхIни  садаиб.  ХIянчила  жумягI  таманбиубли,  бархIехъ  Сакинат  больницализирад  хъули  чаррулхъулри.  БархIи  ванали  шалалири.  Илини  сари  арицIуси  троллейбусла  номер  пикрихIебариб,  рухIнарухъун  ва  гIеларяхIван  улкьайла  мякьла  карииб.  Троллейбус  къалабахIебикIули  шагьаркад  гьайбиуб.  Сакинатлис  кариибси  мерличирад  вяшрухъесра  дигули  ахIенри,  алавчар  чилра  я  селра  хIясиббирули  ахIенри.  Сари  шакхIерикили,  башуси  троллейбусла  гардлиур  русули,  илини  ибхьули-гIейкIухIели  гъярчIдикIути  унзала,  бухIна-дура  башути  адамтала  тIама  бикьули  ахIенри.  Муэрлизир  Сакинат  кьацIли  руцIуси  нешличил  печьла  мякьла  кариилри.  Дурарад  тапла  хIязли  биркьути  дурхIнала  тIама-гьама  дикьулри.  Ахъли  бучIуси  дагъала  тIама  гьанаурли,  савли  кьял  бирзес  аризес  гIягIнили  саби  или,  гьанбиркулри.  ЦIябли  лебал  или,  чераргъес  азгъинрикIулри.
   ХъуцIарлизи  мяхIкамли  къячикусини  ил  гьанкIлизирад  чераргъахъиб.  Сакинатли  хапли  хIулби  абхьиб.  Илала  мякьлав  хIянбиубси  бекIла  вегI,  хьанцIа  хIулбар  мурул  адам  тIашлири.  Ил  троллейбусла  шофер  сайри.
   – Дила  рурси,  иш  бегIла  гIелабси  тIашбилзуси  мер  саби.  ГIур  троллейбус  чиналра  аркьуси  ахIен,  –  бара  гьанкIлизирад  чераргъибси  Сакинатлизи  ил  малхIямли  гъайвикIулри.
   – Ну  чинар  сарра?  –  хIуруцIлизир  Ленинградлизи  чаррухъес  гьамадли  ахIенри.  Илини  гъярцIкадаибти,  лигара  камрацун  калунти  някъбачил  хIулби  суркдирулри,  хIейгу-хIейгули  чериргъулри.
   – Гьа,  бегIла  гIелабси  тIашбилзуси  меру?  Ну  биалли  русаунра.  Халаси  баркалла,  адавзи,  хIед,  –  Сакинат  троллейбусличирад  карацIиб.  Ил,  сари  шакхIерикили,  халаси  вокзалла  мякьлар  рагьарриублири.  Майдан  чина-сабил  гьалакти,  бархибти  адамтани  бицIилри.  Итара  ишара  гьалакти  поездунала  шятIла  тIамали  гъайла  тIама  хIергъахъулри.  Илдицад  бахъал  адамтала  ургар  Сакинат  цуннири.  Сари  рагьарриубси  мерра,  вецIал  дус  шагьарлизир  хIеррирули  риалра,  бегI  гьалаб  сабри  илини  чебаибси.  Поездунала  шятIла  тIамали  Сакинат  чина-биалра  гьарахъ  аррукьяхъес  хьулрухъахъун.  Илис  ишарад  ребшес,  ретахъес,  аррукьес  дигулри.    Кьяшми  лехIдилзули  ахIенри.  Илди  бамбала  детаурлири,  бекI  жургъбикIулри.  ЦархIил  бареси  хIебаргили,  Сакинат,  чеди  хутIла  лампочка  баршибси  гьунила  дублабси  ахъси  тIайзи  ибкьризурли,  тIашкаризур.  Халаси  замана  ил  ишар  тIашлири.
   БархIи  ахъиб,  илала  бекIла  чедиб  лампочка  абалкун,  ил  шикьхIерухъун  ца  мерличирад.  Ишар  ил  чисалра  гIягIнили  ахIенри.  Чилилра  иличи  пикри  бяхIчииули  ахIенри.
   Мурт-биалра  ил  тамашала  хIяйчирси  рурси  сунечи  дугьарилзан  или,  хIерли  кайибси  таксила  вегIла  сабур  каберхур.  Ил,  гъамиубли,  суалухъун:
   – Рурси,  ну  хIечи  вахъхIи  хIерикIулра.  ХIед  се  бетаурли?  Чина-биалра  рукьес  гIягIнили  биалли,  нуни  бусягIят  хIед  дигна  аркури.  Илала  дурабадра,  наб  хIед  вайтIа  саби  или  гьанбиркули  саби.  Нуни  кумекбарес  вирусу?
   Сакинат  таксила  бегIтани  бихуси  кьапIала  вегI  жагьил  мурул  адамличи  хIерризур.  ХIерагу  ца,  ишар  ну  сунес  арц  барес  дигули  гъайвикIуси  шофёрлис  биалра  гIягIнилира.
   – Вируд,  дебали  вируд  наб  хIуни  кумекбарес.  Наб  хъули  рукьес  гIягIнили  саби.  ЧIямбаресира  асес  гIягIнили  саби,  –  гIяхIцадхIи  гъай  агарли,  вяшхIерулхъули  тIашкаризурси  рурсила  тIамала  саркъибдешличи  шофёр   разивиуб.
   – АркьехIе,  хIебиалли.  БусягIят  риахъури  хIед  гIягIниси  мерличи,  беркесира  исехIе…
   Сакинат  хъули  чарриубхIели,  сягIят  вецIал  диркулри.  Ил  чарриайчи,  кьакьаракIибси  рухъна  Варя  хIерлири.
   – Хала  неш,  хIу  архIерякьи  лералрив?  Гьанна  кьанси  замана  баили  кьалли?
   – Ну  аррукьес  хIериубра,  ишдуги  хIу  цунни  ратес  наб  дигуси  ахIенри.
   – Ишдуги  се  имцIякь  лебси?  Ну  троллейбусличир  рускаунра,  мегьла  гьунила  вокзаллизир  рагьарриубра,  чарриэс  гьуни  хI****ули,  таксиличир  ракIес  чебикиб.
   – Селра  хIебирар,  дила  рурси.  Рукесра  замана  лебал,  русесра.  ЖягIял  сут  бархIи  саби,  жявли  аризес  гIягIнили  ахIен.  КьакьамарикIуд.
   – КьакьарикIули  ахIенра,  дебали  гушриублира.  Раши,  кIелра  дарх  дукехIе.  Нуни  байхъала  тукен  дукантала  асили  леб.  Гьари,  хала  неш,  илди  хьурадара.
   – Селра  гIягIнили  ахIен.  Ванали  борщ  лер,  хIу  чарриайчи  хIядурли.  Лерилра  ишдусла  духълумазирад  дарибти  витаминтани  дицIибти  сари.
   – ХIу  дила  мургьи  сарри,  хала  неш.  Илди  наб  дигахъни  секьяйда  багьурри?
   – Кьасиличирти  арц  касили,  базарличи  рякьунра.  Дахъал  секIал  асира.  Гъану  шура  къуруш  адерхахъурра.  ХIела  хъулиб  селра  чIямбареси  хIебаргили,  лерилра  сагали  асес  чебикиб.
   – ГIяхIси  барилри,  хала  неш.  ХIед  баркалла.  Нуни  рукес  гIягIнили  биъниличила  хъумуртулра.
   – ЖягIял  кIелра  дарх  уршиличира  аркьехIе.  Ну  гьаман  иличи  рашули  риасра,  хIу  цайналра  рякьи  ахIенри.  ЖягIял  набчил  рарх  хIура  ракIили  дигулра.
   Сакинат  тамашали  рухъначи  хIерризур.
   – ИшбархIи  се  бархIи  саби? 
  Рухънани  суал  хIебакьибсила  гIердариб.
   – ЖягIял  Селимчикла  бархIи  саби.  Иличи  кIелра  дарх  аркьехIе…
   Сакинатла  гъай  детахъиб.  Илини  урши  акIубси  бархIиличила  хъумартурлири.  Сари  мицIирли  лералниличилара  хъумартурсигъунари.  Левалси  виалри,  ишбархIи  урши  кIел  дус  вирусири.  Нешлис  бекI-маххIевхъи  арякьун  дунъяличивад.  Нешлис  уршиличирра,  уршилис  неш  имцIали  ахIерли  руили  сари.  Неш  чина  риркусири  гьанна  дудеш  агарси  уршира  сарра?  Уршили  нешла  дардани  гьалахили  дагьурли,  даимлис  иличивад  арякьун.  ХIера,  гьари,  сегъунти  имтихIян  хIядурдарили  дуилил гIямрули?  Иш  гьакIлис  имтихIянти  дуцес  цIакьани  илала  чархлизир  кадерхуртигъунтири.  Илис  лебил  дунъя  бацIбиублири.  ДиштIакадаибти,  цIубдиубти  дяхIличир  халали  далути  хIулби  дарцдикибти  нургъбани  лямцIдухъахъун.  ХункIи  дарили  кьукьубачи  кайхьибти  някъби  руржулри.  Гьалар  сунечи  далдикибти,  цIяба-хIунтIена  архIяла  палтар,  вешалкаличи  чекахъибхIеливан,  сур-суркадухъири.  Байхъала  дусли  ил  рацIили  арерхурлири,  рагьес  агарли  рарсриублири.  Алав  лукьуси  рухънала  уркIибарес  багьандан,  Сакинат,  хурегла  тIем-тIягIям  хIебагьурли,  кьацIлариуб.  ГIур  рухъначи  хIерхIерикIули,  чедирти  палтар  чердатурли,  юргъанна  уди  дигIянрикиб.  Илис  паргъатриэс,  ряхIятриэс  гIягIнилири.

                *  *  *

   Цайналра  гIур  Расул  дакIухIейуб.  БегIлара  уркIи  кьакьахIели,  селра  барсбарес  имкан  агархIели  дакIувиубси  иличи  гьимрукIили,  лерилра  тамандиуб  или,  дуравяхъиб  риалра,  Расул  сунечи  бегIла  гIергъи  черрерхи  эс  багьанданалра  лявкьян  или  хьулрикIулри  Сакинат.  Или  хIебиалри,  селис  гIягIнисири  илис  бацIси  северла  шагьар?  Сунези  сари  мукIурхIерикIули  риалра,  Расулличира  илала  дигайличира  Сакинатла  уркIи  гьаннара  хIерли  лебалри.  Ил  биалли,  агарсиван,  ветахъиб.
   «Селичи  хIерсира  ну?  Се  леба  дила  гьанна  иш  шагьарлизиб?»  –  ПикририкIулри  Сакинат  юргъанна  удир.  Бухъянси  бархIили  рамсахъурли,  ил  сагали  муэртази  мурхьрикиб.
   Савли  чераргъайчи,  рухънани  столла  чедила  хурегунани  бицIахъилри.  Илини  арц  ахIерахIедирули,  дахъал  бизити  хурегуни  хIядурдирулри.  Ил   агарси  риалри,  хурег  хIебирули,  рукес  хъумуртули,  Сакинат  гашили  ребкIесра  асубири.  Рухъна  Варяла  нешлагъуна  къайгънани  илала  гIямру  даимдирахъулри.
   – Сонечка,  аризи.  Гьанна  замана  баили  саби.  Гьаланачи  дукехIе,  гIур  хIела  уршиличи  аркьехIе,  гъайкадулхъехIе,  хIела  уркIира  цакьадар  паргъатбирар.  МицIирли  лебалтачиб  хIербиэс  чебси  саби.  ХIера,  иш  ну  чериулрав,  цалра  гъамси  адам  агархIелира,  хIеррирули  лералра,  –  хъулиб  иргъулри  малхIямси  тIама.

   Неваличибад  бухъунси  хIябцси  дягIлис  дяхI-дяхIли  гьунириули,  хIеркIла  дублабси  жагати  някьишличил  картIибси  цIегъала  хIяриличи  хъарряхъили,  Сакинат  тIашлири.  Гьунарлизиб  кьуватси,  бусагIят  паргъатси  Невали  илала  уркIи  ца  бара  ряхIятбирулри.  Невала  дубличир  ца  сунела  дардличилацун,  ца  сунела  гIямруличилацун  пикририкIес  Сакинатлис  къиянбулхъулри.  Паргъатти  рамчаначил  байхъала  дунъя  бархбяхъибти  пикруми  илала  уркIилизи  хьурадирулри:    «Юх,  я  урши  я  талихI  чардарес  сегъуналра  гьунар  агара.  ИшхIели  уршила  хIябличи  кIел  вава  кадихьира:  ца  цIуба,  ца  хIунтIена.  Ца  дила  рурцIуси,  дяхъи  бетаурси  уркIила,  ца  уршила,  сегъуналра  дунъяла  бунагь  къячхIебикибси,  цIуба  вававан  умули  лералти  рухIла.  Дудешла  уркIила  вава  илаб  аги.  Илини  сунела  баркьудилис  сунени  диван  бараб.  Уршиличи  дудеш  савкес  гьунар  набзиб  кали  ахIен...»
   – ГIямру  гьамадти  секIал  ахIен.  Иш  шагьарлизиб  нуни  блокадала  замана  гашилизибад  бебкIибти  рурсира  илала  урши-рурсира  хIярибихьира.  Дила  кIелра  урши  биалли,  чина  хIярибихьилил,  гьаннара  балули  ахIенра.  Илди  дургъбазибад  чархIебухъун.  Мурул  дявтала  гIергъи  хIяриихьира,  илала  гIямрура  дургъбала  дяхъурбани  къантIдариб,  –  рухънани  сунела  хабурти  даимдирулри.
   – Дебали  жапати  секIал  сари  гаши.  ХIушаб,  гьанна  акIубтас,  илди  кьадархIедиахъес  ну  гьар  бархIи  рулгулра.  Набзи  гIямрули  хIябилра  кьяркьти  имтихIян  дуцахъиб.  ХIушаб  хIердиэс  се  саби?  БегIлара  ахIерти  бебкIили,  илди  хIярибихьесалра  гьунар  агархIелира,  гIямру  наб  дурхъалири.  ХIу  биалли…–  рухънала  гъай  Сакинатли  дубуртазиб  гIеб-гI****гьуси  тIамаван,  гьарахълирадван  иргъулри.
   ХIери  гIергъи  баайчи  гъайкарикIули  къайхIерикиб  риалра,  сунела  гIямруличила  хабар  рухънани  каберхахъес  хIериуб.  Сакинатли  илала  дурути  дайхъала  дикьулри,  дайхъала  хIедикьулри.  ГIур,  рамсурли,  гушриубли,  рухъна  сунела  хъули  аррякьун.
   Сакинат  сарицун  Невала  дубличи  ракIиб.
   Сари  акIубти  дубурти  халхIедаралли,  Невала  дуб  илис  дунъяличиб  бегIлара  дурхъаси  мер  сабри.  Невали  сунела  паргъатти  шинничил  дарх  чуйнара  Сакинатла  шишимтира  дарданира  ардухиб.  ИшхIелира  кьуватси  хIеркIли  илала  уркIилизи  халаси  паргъатдеш  хьурабирулри,  ил  сунела  ВатIайчила,  бегIтачила  пикририкIахъулри.  Муэртазир  ахIи,  хIуруцIли  дунъяличир  хIерриэс  багьандан,  илис  Дагъистайзи  чаррухъес  гIягIнилири.  Селра  хIебикIули  лехIкахъибси  Невали  Сакинатла  уркIилизи  илгъуна  пикри  хьурабариб.

                *  *  *

   Сакинатла  вецIал  дусла  яшав  ца  халаси  сумкализира  кIел  чемоданнизира  кабарцур.  МяхIячкъалализиб  перрон  северла  адамтани  бицIилри.  Илди  хъули  чарбухъес  билетуни  дикахъес  къяйцIбикIулри.  ГIебшни  садиулри.  Отпускуни  тамандиубли,  юглизибад  чула  ватIайзи  чарбухъес  гьалакбикIулри.
   Секьяйда  гьунидиура  илис  сари  акIубти  дубурти?  Дубурти  агарли  вецIал  дус  илини  гIямалбариб.  Амма  ишабси  гьава!  АхIерси  ВатIа  гьава!
   Кьудратла  вегI  Аллагьли  халкьлис  дунъя  буртIухIели,  илизи  малаикунани  хьарбаили  саби:  «ХIуникIун  халкьлис  ванза  бутIири,  буару  гьатIи  илди  чебаахъибси  мерличиб,  чус  хIербиэс  къулайси  мерличи  архIебякьи?»  ИлхIели  чевяхIси  Аллагьли  жаваб  бедили  сай:  «Нуни  илдала  уркIбази  саби  акIубси  мерличи  диги  хьурабирис…»
   Тяп  илкьяйда бетаур. Саби  акIубси  мерличибра  дурхъаси  мер  ванзалантани  чинабалра  баргес  хIебиуб.
   Сунела  шилизи,  неш-дудешличи  раэс  Сакинат  гьалакрикIулри,  хъулибалра  ца  паргъатдеш  бургис  или  хьулрикIулри.
   Районнизи  аркьуси  автобус  гьайбиэс  байхъала  сягIят  лебалри.  Гьалав  цайналра  сунени  чехIеибси  жагьси  шофёр  Сакинатлис  разили  гьуниваиб.  Урус  мезли  гъай-саламвикIули,  сумкара  чемодантира  мерладариб.  Шофёрлизи  пассажиртани  суалти  дахъдариб:
   – Эй,  нушала  шофёр,  асухIебирусив  гьаннадал  дубуртазибяхI  гьуни  буцес,  дамсурлира  кьалли  нуша,  иш  буцIардешлизир  автобусла  духIна  кадиэс?
   – Автобус  бицIили  саби,  биур  хIед  ишди  пассажиртину,  башахъен  гьари,  хIела  уркура,  –  мер-мерличирад  тIама-гьама  ахъдуциб  адамтани.
   Шофёрра  гъай  даргес  кисмазиб  халтIбикIутазивад  ахIенри.
   – Байхъала  сягIятли  гьайбирехIе,  неш.  Чебиулрив,  сегъуна  жагати  рурсби  лебал  нушала  автобусличиб?  Жагати  пассажирти  лебхIели,  автобусра  жагали  башули  бирар,  –  цIудара  чабачерси  гьести  гIямрула    хьунул  адамлис  жаваб  лугули,  жагьси  шофёр  Сакинатличи  хIерикIулри.
   – Гьанна  акIубтани,  дила  урши,  дахъал  далули  саби.  Илди,  бусягIят  бакIили,  бекIлил  хIерли  кахIебиили,  гьамадли  чула  хъулрази  биур.  Ну  биалли,  автобусличи  кьанхIериэс  багьандан,  цIябли  лебалли  аризурли  уршиличирад  дурарухъунсира.  Гьанна  хIери  биули  саби.
   – Гушриублирив,  неш?  БусягIят  чудни  лерхис,  хIу  гьалакмарикIуд.  ШакхIерикили  хIела  хъули  риахъури.  Сунела  заманаличиб,  шери  аркьуси  рурсиван  гьалакли,  автобусра  гьайбирар.
   Шофёрла  масхараличи  лебилра  автобусла  бухIнабти  дукарбяхIиб.  Ил  масхуртачил  сунес  жагаризурси  Сакинатличи  асар  барес  къайгъилизивсигъунари.  Сакинатли  алавчар  детарути  хIясибдирули  ахIенри,  ил  имцIали  сунела  пикрумазир  сарри.  Биалра,  сари  Дагъиста  дурар  хIеррирухIели,  ишар  детаурти  дарсдешунани  илала  хIер  чучи  битIикIулри.  Шагьар  халабаили,  жагабиубли  багьес  агарли  барсбиублири.  Ишабти  адамти  жагати  палтарли  бегIбиублири.  Районнизирти  халатигъунти  шимази  гьанна  авал  автобус  дашулри.  Шилизирадти  кагъуртазиб,  Аминатли  лукIуливан,  гьанна  Шалдала  шилизира  хутIла  шала  бакIилри.  Телевизорти  дузес  дехIдихьилри.
   Автобус  районнизи  баэс  камси  гьуни  лебалли,  гIела  кабиибти  хьунул  адамтала  ургарад  селичила  сарил  гIячихъли  ахIенти  тIама-гьама  адердиб.  Сунела  пикрумазирси  Сакинат  илдачи  лехIризурли  ахIенри.  Районна  больницала  гьала  баибхIели,  автобус  байхъала  бацIлири.  Ца  жагьил  хьунул  адамли  больницала  гьалаб  ил  тIашаахъес  тиладибариб.  Кариибси  мерличирад  аризес  вяшрухъунси  хьунул  адамла  кьяшмала  гьалаб  хIила  кIав  кабизур.  Илала  мякьларси  хьунул  адамли  ахъли  чIярбяхъиб.  ЧIярла  тIамаличи  ласряхъибси  Сакинат,  кагъарван  цIубриубси  хьунул  адам  чераили,  харчризур.  Аризурси  мерличи  кариахъес  хьунул  адамлизи  буйрукъбариб.
   – Мурул  адамти,  лерилра  хъярхъли  автобуслизирад  дурадухъеная!  Шофёр,  хIед  чи  бикIарал  балули  ахIенра,  кумеклис  ца  гьатIи  мурул  адам  варга,  зягIипси  носилкабачир  больницализи  раахъес  гIягIнили  сари.  ЧIярмарикIуд,  хIела  чIярли  ишис  сегъуналра  кумек  хIебиру.  Паргъатрии.   ХIу  ишала  чи  сарри?  Рузи?  Дебали  гIяхIси.  ХIу  ишала  мякьларад  шикьмарулхъад!  –  Сакинат  хIила  гъяж  баргес  умцIули,  зягIипсила  хъяб  някълизир  хахамрикIулри.  ЗягIипсила  гъяж  ца  бара  тIулбала  удиб  хIясиббирулри.
   – Ну  бусягIят  ляркьяс,  кариибси  мерличирад  вяшмарулхъад,  –  Сакинат  гьалакли  автобусличирад  карацIиб.  Больницала  рухIна  дуцIли  ретаиб.  Унзала  гьалав  я  коридорлизив  чилра  цугхIейкиб.  Ординаторскаялизиб  чайли  бужули  кIел  медсестра  лебри.
   – Рурсби,  чинаба  тухтурти?  –  илдази  салам  хIегили,  суалрухъун  Сакинат.
   – Дежурный  чинав-саял  ишав  ургар,  гIурилти,  хIянчи  таманбиубли,   хъулрази  арбякьи  саби.
   Сакинатла  гъайлис  илдани  гIядатлихIебиубли  малхIямли,  гьалакли  жавабти  лугулри.  БуйрухърикIуси  Сакинатличи  илди  гъай-май  агарли  лехIбилзулри.
   – ГIяхIси,  чинаба  хIушала  биштIати  алкIуси  отделение?  Гьалакли  кIелра  далкьаирая.  Автобусличир  хIила  карурхули  хьунул  адам  кIер.  Чинара  хIушала  дармунти?  Ну  тухтур  сарра,  лерил  секIайс  нуни  жягIял  жаваб  лугас,  гьанна  хIушани  наб  дирусигъуна  кумекбарая.  Автобусла  мякьлаб  кIел  жагьил  кIеб,  илдази  носилка  бедая.  ЗягIипси  иша  карукес  гIягIнили  саби.
   Рурсби  ца  дармунтачи,  ца  носилкаличи  дуцIбухъун.  Сакинатли  биштIати  алкIуси  палатализирти  кIел  кушетка  мякьла  кадихьиб,  гIур  рурсбас  гIеларад  сарира  дуцIрухъун.  Илис  гьалаб  башули,  больницала  гъярцIа  коридоркад,  носилкара  сабира,  кIел  мурул  адам  гьалаклири,  илдас  гIелабад-кIелра  медсестра.  Сакинат  илдас  гIерраиб.  Автобусла  мякьла  носилкаби  садаибхIели,  масхуртар  шофёрли  дукларуцили,  зягIипси  автобусличирад  носилкабачи  караахъиб.
   – Эй,  тухтур,  хIела  чемоданти  автобусличир  лерал.  Ну  ишав  хIечи  хIерли  уус!  –  зягIипсилис  гIеларад  гьайриубси  Сакинатлизи,  сунечи  пикри  бяхIчиаахъес  дигули,  гIеларад  тIамадариб  шофёрли.
   – ХIед  баркалла,  наб  ишис  кумекбарес  гIягIнили  саби,  –  Сакинат  шофёрличи  ца  бара  сарри  ласряхъибси.
   БиштIати  алкIуси  палатализир  зягIипси  кушеткаличи  караркьиб.  Автобусличирад  палатализи  караайчи  носилкабачибра  хьунул  адамла  хIила  кIав  бетаурлири.  Кушеткаличи  раибмадан,  сестрали  илис  гьар-гIергъили  кIел  укол  дариб.  ЗягIипсила  дяхI  дяхIиван  цIублири,  хIулби  чекайхьилри,  ца  бара  гьигь  ахIенси  цIумалра  дурабуршули  ахIенри.  Урга-ургади  илала  чарх  ца  тамашали  зимбулхъулри.  Унзала  гIелар  илала  рузи  сарра  рикIуси  хьунул  адам  тIашлири.  Илини  вай,  Алагь,  вай,  Алагь  ахIенси,  гIур  гъайэс  рирули  ахIенри.
   – Рурсби,  гьалакли  лаборатория  абхьая!  Ишди  кIилалра  хIила  группаби  дагьес  гIягIнили  саби!  Ит  рузи  сарра  рикIули  сари,  игъбар  биалли  цугдиркур.  ХIи  кахIертIили,  иш  мицIирриахъес  нушани  хIедирехIе.
   Байхъала  сягIятли,  цала  някьлизирад  итиллайзи  дашесли  барили,  араси  рузила  хIи  зягIипсила  тумазир  гьайдиуб.  ИлхIейс  чула  хъулрази  арбякьунти  тухтуртира  больницализи  сабаиб.  Дураб,  больницала  гьалаб,  зягIипсилис  хIи  дедес  хIядурти  адамтала  кьукья  тIашлири.  Больницализир  декIли  зягIипси  хьунул  адамлис  хIи  гIягIнили  сари  или  радиолизибад  багьахъурхIели,  кумекличи  музабухъунти  бахъал  адамти    азбарлизи  учибикилри.  Илдази  гьар  секIал  секьяйда  детаурал  гъайвикIес  хIемсуси  шофёрли  иргъахъулри.
   Кьанниван  Сакинат,  паргъатриубли,  ординаторскаялизир  чайли  ружулри.  Гьанна  хьунул  адамла  гIямрулис  урехи  аги.  Иличил  чайли  ужули  больницала  бекI  тухтур  МяхIяммад  Ибрагьимовичра  леври.  Илини  сунела  практикализир  детаурти  дукелцIила  анцIбукьуни  дурули,  лебилра  кабиибти  дукаркIахъулри.  ЗягIипсилис  кумек  барили  гIергъи,  ординаторскаялизи  цархIилти  тухтуртира  учибикилри.  БекI  тухтурли  илди  Сакинатличил  тянишбариб.
   – Тянишдиирая  Сакинат  ГIябдулхIямидовначил,  Шалдала  шилизирадси  сари,  Ленинградла  мединститут  таманили,  итар  рузули  калунси  сари.  ИшбархIи  нушала  хIянчи  ишини  уруххIериубли  сунечи  чесиб  ва  жагали  хъараахъур.  Нуни  ишис  уркIи-уркIилабад  баркалла  балахъулра.
   – Дебали  разилира,  дебали  разилира  хIечил  тянишдиэс,  –  тухтуртани  яргали  илала  някъ  буциб.  БархIехъличил  ишар  лерси  сестрали  чай  сагадариб.  Тухтурти  ихтилатбикIес  даиимбиуб.
   – Сакинат  ГIябдулхIямидовна,  чинар  раргири  хIуни  ил  зягIипси  хьунул  адам?
   – Нуша  ца  автобусличир МяхIячкъалализирад  иша  ляркьулри.  Районнизи  даэс  камси  замана  калунхIели,  наб  хIясибриуб.  Илини,  автобусличи  карирухIели,  декIси  секIал  зузбарили  риэс  гIягIнили  саби.  Иша  сараайчи  уруз-урухли,  селра  хIерикIули,  лехIкахъили  калири.  Сеналра  ил  ребкIахъес  ратес  асухIебири.
   – Гьай-гьайра,  хIуни  ишбархIи  илала  жан  дерцахъири,  нушала  кумек  ишаб  кьанбиэс  асубири.  ХIу  автобусличир  сен  ралрикибсири?  –  суаликIуси  бекI  тухтур  сайри.
   – Ну  ишбархIи  Ленинградлизирад  сараилра.  Авал  дус  бегIти,  шанти  чебаили  ахIенра.  Ну  дила  шилизи  чаррулхъусира.
   – ГIур  хIела  се  кьаса?  Нушачи  рузес  хIякьяду?
   – Бархьли  бурасли,  ца  гIячихъли  балуси  кьас  агара.  Дурала  мер  анцIбукьи  хъули  ракIилра.  ХIушачиб  рузес  мер  леббиалли,  ну  пикрирулхъас.
   – ГIяхIси,  Сакинат  ГIябдулхIямидовна,  нуша  хIечи  хIерли  дирехIе,  ца  жумягI  дикили  гIергъи.  Биуру  хIед  ца  жумягI  неш-дудеш,  шанти  чебаэс?  –  гIяхIси  хIяйчивси  бекI  тухтур  разили  Сакинатличил  ихтилатикIулри.  –  Гьанна  зягIипсира  чераили,  хъулрази  аркьехIе.  Сакинат,  хIед  чичи  рукьес  дигулри?
   – Наб  кьалли  дила  шилизи,  неш-дудешличи  рукьес  дигахъира.
   – БусягIят  рурхьури.  Больницала  машинала  шофёр  хIушала  шан  Салам  сай.  Илини  хIу  шакхIерикахъили  Шалдализи  риахъури.  Илис  сунела  хъалибаг  чебаэс  гьаввакIесра  замана  баили  саби.  –  БекI  тухтурла  хIулби  бурт  бергунси  житалаван  лямцIдикIулри.  Гьарил  жагаси  хьунул  адамли  иличи  халаси  асар  бирусири.  Шагьарла  палтарли  регIриубси  исбагьи  Сакинатла  сипатлира  илала  уркIи  паргъатли  балтули  ахIенри.  ГIяхIулавиэс  илини  селра  ахIерабирули  ахIенри.
   Больницализибад  аркьухIели,  Сакинатра  хIябалра  тухтурра  сагали  зягIипси  чераэс  гьаббакIиб.  Палатализир  ил  паргъатли  русулри,  дяхIлизи  хIунтIендеш  чардиублири.  Илала  кроватьла  мякьла  уталичи  кариибси  рузи,  тухтурти  бухIнабухъунхIели,  уталичирад  аризурли,  баркалаличил  илдачи  хIеррикIулри.
   Больницала  азбарлизиб  хIи  дедес  бакIибти  адамтала  кьукья  гьаннара  тIашли  лебалри.  ЗягIипсила  шилизибадра  машина  бицIили  тухумти  абаилри.  Илав  левалри  автобусла  шоферра.  Илини  риштIаси  рурсиличи  мешуси  тухтурли  секьяйда  зягIипси  рерцахъибал  хабар  бурулри.  Шофёрлис  ца  жумягI  хабурта  угьес  анцбукь  бикибсигъунари.
   ТIашкабизуртазивад  декIарикили,  Сакинатличил  декIарли  салам-калам  дариб  Саламли.  Ил  чеили,  Сакинат шаласахъили  разириуб  риалра,  Саламла  гъай  камлири,  чумал  гIядатла  ахIенси,  илини  гIур гъайхIеиб.  Автобусличирти  Сакинатла  чемоданти  сунела  машиналичи  чедихьили,  ракIайчи  хIерли  кайилри.
   БекI  тухтурли  хIи  дедес  бакIибти  адамтас  баркалла  багьахъур.  ЗягIипсила  гIямрулис  гьанна  урехи  агара  или,  лебилра  паргъатбариб.  Къапула  дураб,  Сакинатличи  хIерси  машина  гIяхIцадхIи  гурбикIули  лебалри.  Някъби  хIедуцили,  гIяхIти  гьунби  дулгули,  тухтур  рурси  лебтанилра  гьунирратур.

                *  *  *

   Сакинат  шилизи  сарицун  чаррулхъниличи  Салам  хIерси  ахIенри.  Кьанси  замана  мякьла  кариили  мурталра  сунес  дурхъаси  хьунул  адам  лерли,  паргъатли  машина  бикес  гьамадли  ахIенри.  Ил  цайна  виргIули,  цайна  умжули,  майъали  вирхъулри,  гъайикIес  гъай  дургули  ахIенри.  ХIябал-авал  бархIи  гьунбачир  рамсурси  Сакинатлара  ихтилатрикIес  иштяхI  аги.  Урга-ургади  гьанкIрикIули,  чераргъибхIели  сунела  пикрумази  рирхули,  гьуни  каберхайчи  лехIкахъили  калун.
   Шилизи  баибхIели,  байхъала  ши  бусулри.  Къапула  гьалаб  кIийна-хIяйна  машина  дядбухъи  гIергъицун,  Сакинатхъа  гьаргалаб  шала  абалкун.
   – Эгьей,  гIяхIял  дигулрав?  Усулрив,  ази  ГIябдулхIямид?  –  ахъли  тIамадариб  унрубази  Саламли.
   – Валлагьи,  дусули  ахIенра,  кадихьес  бара  хIядурдиубтири.  ГIяхIли  наб  мурталра  дигахъис.
   – Зизи  ГIябидатлисра  дигахъулив?  Илала  тIама  агарагу?
   – ХIябилра  дигахъис,  гIяхIли  наб  кIиркали  дигахъис,  гьари  адухъена.  – ГIябидатли,  муруйчирра  гьаларикили,  Саламла  някъ  буциб.  Ил  бекIличиб  чуткъаличил,  чаба  агарли,  хъулирад  дурарухъири.
   – Гьари,  хIела  гIяхIли?   Ишав  чилра  агарагу?
   – ХIера  иш,  хIушала Сакинат.
   – Гьуя,  хIела  аба  ребкI!  ХIерагьурригу  нуни!  –  ГIябидат  машиналичирад  бара  карацIибси  Сакинатличи  хъябруцрикун.  Саламла  някъ  буцили  гIергъи,  ГIябдулхIямидли  ил  рурсилизирад  декIаррикахъиб.
   – Гьари,  паргъатрии,  рурси  раткаа.  Ил  хIед  илцадра  ригахъуси  риадри,  гьанна  авал  дус  сунечи  хIу  рукьесра  замана  лебри.
   Илкьяйда  викIули  виалра,  ГIябдулхIямидра  паргъатли  ахIенри.  Илалара  тIама  чеб-чебудулри,  нургъби  дурадикес  хIядурлири.  Авал  дус  рурси  чехIераили  уира  кьалли  или,  сунечи  сай  гIяйибтали  виркьулри.  Дугили  хIябцбиахъубси  ахъти  дубуртала  гьава  тяхIулири.  Машинала  унза  абхьибмадан,  тяхIуряхъили,  Сакинат  сир-сиррикIули  руржулри.  Иличи  шакрикили,  ГIябидат  рурси  хъули  аррукес  гьалакриуб.
   – Гьуя,  абала,  тяхIули  саби!  Гьалакли  хъули  аркьехIе.  Авхъен,  Салам,  хIура  гьуйчив  вамсурлири.  ДуцIарти  чайла  кертIис.  ГIур  хъули  аркьяд.  Ишдуги  хIушала  жявли  паргъатбиубли  саби.
   – Баркалла,  зизи  ГIябидат,  ну  аркьяс.  ЖягIял  савлилис  ну  хIянчиличив  виэс  гIягIнили  саби.
   – Кулпетличи  гьавхIекIили  аркьулрив?  Нешалра  чераа.
   – Кулпетличи  гIур  лявкьяс,  нешра  русули  рургар.  ХIера,  илдала  шала  хIелкун,  ну  дядвикIули  виасра.  Больницала  ца  иш  ахIенси  гIур  бузуси  машина  агара.  Сакинатли  ишхIели  рубкIуси  хьунул  адам  рерцахъиб.  БекI  тухтурли,  ил  сунела  хъули  раахъес  хъарбарили,  иша  вархьибсира.  Нуни  хIушала  рурси  хIушала  някъбази  лугулра.
   – ХIед  баркалла,  Салам,  амма  ишдуги  хъулив  каладри,  гIяхIил  бири.   
  ГIябдулхIямидлис  дайдуги  Салам  машиналичив  сайцун  арякьи  дигули  ахIенри.  Амма  Саламла  чичилра  лехIахъес  кьас  аги.
   – Дуги  гIяхIси  бакIаб!  Ну  аркьулра.  –  гIурра  цайна  дядра  или,  ласбарили  машинара  сайра,  Салам  шилизивад  арякьун.
   ИлхIели  мякьлабси  юртлизир  уршира  сарра  илала  хьунул  паргъатли  русулри.  Сакинат  чераили  гIергъи,  ил  чераэс  Саламлис  дигули  ахIенри.

                *  *  *

   Савли  гьанкIлизирад  Сакинат  чераргъайчи  лебил  шантани,  лебил  районна  халкьли  рубкIуси  хьунул  адам  илини  рерцахъили  риъниличила  балулри.  Савлила  радиоли  сягIят  верхIличиб  сагати  хабуртазиб  тухтур  рурсили  барибси  гьунарличила  бурилри.  Лебил  шанти  ишбархIи  иличила  гъайбикIулри,  аризурли  дуракарухъайчи,  игит  сегъуна  рирусил  чераэс,  шанти  хIерли  кабиилри.
   Савли  хIяйван-къача  дуки  дархьили  гIергъи,  къудкъара  касили,  ГIябидат  шичи  рякьун.  СараибхIели  къапула  гьалар  тIашли,  цIудара  чабала  дубличил  нургъби  ушкули,  хьаршарадси  ГIябдулхIямидла  кьариган  Манни  цугрикиб.
   – Жявли  дурарухъири  кьалли?  ХIед  се  биубли?  Сен  ахIерицIули  къапула  гьалар  тIашсири?  –  суалрухъун  ракIибсилизи  ГIябидат.
   – Сен  рииша,  дила  тухумла  хьунул,  уршила  хьунул  виштIасилис  раили  сари.  Больницализи  рукахъес  ну  разихIериубсири,  цархIилтала  хьунрира  биштIати  баркьес  больницализи  башули  ахIен,  рикIули.  Уршила  хьунул  дагличирад  изахъули,  язихъли  сари.  Жибарибти  хьунул  адамтани  илис  кумекбарес  бирули  ахIен.  Рахли  хьунуйс  се-биалра  бетаалли,  Аллагьла  гьала  рукьес  дила  дяхI  кахIевлан,  –  Маннили  гIурра  нургъби  чяхIдухъахъун.  –  ХIушала  Сакинат  чаррухъниличила  багьурхIели,  уршили  рархьира.  ХIед  дигуси  барили,  тухтур  карука  викIули  сай.  ЦIахли  биалра,  Сакинат  нушачи  рукес  ракIилра.
   Маннили  цаагили  чабала   дубличил  нургъби  ушкулри.
   – Ягъари,  марисуд.  Шукру  Аллагьлизи,  селра  вайси  бетхIерар,  рурси  нуни  арилзахъас,  русули  кIералси  сари.  Арухъен  нушачи  дубратес,  –  ГIябидат  къапулизирад  рухIнарухъун.
   – Баркалла,  ГIябидат,  рукес  селра  кьяртIхIякьян,  ну  ишар  ганзухъличир  руусну,  тилади  саби,  рурси  релхIехъен.
   ГIябидатли  сунела  дирути  багьандан  кьанни  карихьунси  рурси  хIерулхIехъи,  амма  къапула  гьаларси  хьунул  адамла  тилади  бартхIеахъес  гIямал  агарсири.
   Нешли  сунечи  хIерли  хьунул  адам  лер  или  бурибхIели,  Сакинат  гьалакли  ралкьаур.  Гьанна  илис  сунела  чурмазир  риркьес  гIягIнили  ахIенри.  Кьачи  кьицIбарили  барибси  кьама,  дяхIимцIа  гьалаб  хъарс-хIяршбариб,  шагьарла  юбка-костюм  чегьурли,  косынка  хъябличицун  бигьи,  дурарухъун.
   БерхIи  кахIебаибти  хIябцти  шила  кьакьурбикад  дудешла  кьариганнис  гIеларад  рашули,  Сакинат  гьайриублири.  Дубуртазиб  берхIилис  гьалаб  абилзути  лебилра-сера  шила  хьунул  адамти  илис  гIелабад  хIербикIулри.  Нешли  хъулирад  дурарулхъухIели  чегьахъес  сагати   резинна  калошуни  хIядурдарни  гIяхIси  бетаур,  сунела  кьячIуби  ахъти  дабрачир  хьаршила  къатIлизи  уряхIрухъес  Сакинат  мажяхIят  рииши.
   Маннихъа  гьаргалав,  цаагили  папрусли  пIагьикIули,  зягIипсила  мурул  тIашлири.  Хъулир  шаладикайчи  гьанкIхIехъили  рамсурси  медсестра,  бируси  хI****ули,  лехIкахъилри.  ГIяжизли  цIумрикIуси  хьунул  адамла  анда  бяргIибси  майъала  кIунтIрани  бицIилри.
   – Рузи,  дила  жан  ахIерахIедирис,  гIягIнили  диалли  дила  лерилра  хIи  лугас,  кумекбара  икIис,  –  ляркьукад  Сакинатлизи  тиладиухъун  зягIипсила  мурул.  Шилизибти  биштIати  биркьухIели  жибирути  хьунул  адамти,  шаладикибхIели,  вявикIули  илини  чула  юртличибад  гьабяхъилри.  Сакинат  рухIнарухъунмадан,  зягIипсили  манавша,  дибгIяти  кIунтIрали  делкIунти,  цIяба-шиниша  хIулби  абхьили,  бусравличил  иличи  хIердариб,  амма,  гъайэс  хIериубли,  хIулби  гIурра  кьяпIкадариб.  Ил,  виштIасилис  раибси  хьунул  адамличиван  ахIи,  имцIали  риштIаси  рурсиличи  мешулири.  Сакинат  суал  бухIнаси  хIерличил  шила  тухтурличи  хIерризур.  ЗягIипсили  хIебакьесли  медсестрани  шивкIивбариб.
   – Иш  вецIну  гехIра  дус  риубли  ахIен.  БегIтира  ишичи  хIякьули  чехIебиулрив?  Дус  гьалар  сунела  бегIтачирад  гьарритIунси  сари.  Ишдала  ЗАГСра  барибси  ахIен.  Пякьир,  дебали  риштIали  сари,  урухкIулира  рургар.  Аллагьли  сунес  кункдеш  бедаб.
   Сакинатлис  сари  паргъатагарриъни  медсестрази  бархли  чебаахъес  дигули  ахIенри,  ил  дукарряхIиб.
  –Эй,  гьари,  чераргъи  гьари.  –  Сакинатли  къакъ  някъбани  зягIипсила  ляжубази  пяхъ-пяхъдариб.  ЗягIипсили  хIулби  абхьибхIели,  иличи  дукаркIуси  Сакинат  хIеррикIулри.
   – Гьари,  бура  набзи,  хIу  гIяхIулалирив  гьарритIунси  яра  гужлирив?  Бархьли  бура.  ХIебурадли,  хIед  нуни  кумекбарес  хIерирус.
   – Нуни  гьаррилтIни  балулри,  амма,  амма.. –  зягIипси  бархьдеш  бурес  къалабарикIули  ахIенри.  Сакинат  иличи  кьурризурли  хIерризур.  ЗягIипсила  дяхIла  ранг  дарсдиуб.
   – Набра  дигулри,  гъари,  нуша  кIелра  диштIахIейчирад  цалис  ца  дигахъутири,  амма  дила  бегIти  разили  ахIенри.  Сайра  къалабаикиб.  Нунира  ил  викIуси  хIебарес  хIериубра.. .  Ай,  ай,  ай,  наб  дебали  къиянни  саби!  –  зягIипси  цIумрухъун.
   – ЯхIбара,  чIяррикIес,  рисес,  цIумрикIес  хIед  дигуцад  рируд,  амма  урухриэс  хIезиб  ихтияр  агара.  ХалахIераили  шери  аркьухIели,  ириъ  урухриэс  гIягIнисири,  гьанна  урухкIес  кьанни  саби.  Дунъя  буаллира,  ишхIели  хIела  виштIаси  акIес  гIягIниси  сай.  Аргъирив?  Паргъатрии,  хIела  лебил  цIакь  хIези  буца.  Лебил  хьунул  адамтала  биштIати  илди  гIязабтазиб  алкIути  саби.  Илбагьандан  саби  илди  бахъ  ахIертира.
   – Я,  Аллагь,  ишди  адамти,  ишди  гIядатуни,  –  кьакьаракIили  сунези  сари  пикририкIулри  Сакинат.
   ЗягIипси  гьанналис  неш  ретаэс  ахIенну,  халараэсра  ралкьаурли  ахIенри.  Илала  гъярцIа  лига-кьякья  хIердирули,  Сакинат,  я  виркьу  ишини  виштIаси,  я  хIеркьу  или  ташмишрикIулри.  Амма  сунела  пикруми  зягIипсилизи  черхIедагьахъур.
   – Рукьенну  шприцунала  руржери  бакIахъа!  –  буйрухъбариб  Сакинатли  медсестра  рурсилизи.  Сари  рякьи  итил  хъулирад  кIел  гIянала  хили,  зягIипсила  бекI  ахъли  кабихьахъиб.  Иличи  чедушибти  декIти  кIел  юргъан  урасили,  букIулси  юргъанна  къап  чебушиб.  Гьаргалаб  тIайчибси  някъби  ицанна  удир,  сапунни  суркдарили,  някъби  дирциб.  ГIур  някъбачи  резина  някъликуни  чегьур.  Илдира  дирциб.
   Руржути  шприцуначил  медсестра  рухIнарухъунхIели,  Сакинатли  зягIипси  черетаахъили  хIясибрарилри.  Илини  медсестрази  зягIипсилис  кIел  анальгинна  укол  дарахъиб.  Камси  замана  дикили  гIергъи  зягIипсилизи  гъайрухъун:
   – Гьари,  абхьа  хIулби.  Нуни  хIези  урухмакIуд  ира.  ХIу  урухкIули,  хIела  виштIаси  алкIуси  ахIен.  Гьу,  гьу,  цIумрикIен,  вяврикIен,  илкьяйда  хIед  кункли  бирар.  ГIурра  паргъатриубхIели,  илини  зягIипси  пялхъяррариб.
   – ХIу  сен  дебали  бурушла  пяхъкарикилри?  ХIу  гьанна  чум  бархIи  бурушла  карихьири?
   – ХIябал  бархIи.
   – ХIябал  бархIи  сен  карихьунсири?  Багьлали  аризи.  Палтар  чегьес  гIягIнидеш  агара,  ил  хIечибси  цIуба  хIева  биур.  ДяхI-някъ  дирца.  Дебали  изухIели  иш  кроватьла  дуб  гъяжбарес  рируд.  Гъезра  хъарскадара,  урухмакIудну.  ЦIахси  неш  чераэс  алкIуси  виштIасилисра  хIейгахъу,  жагаси,  ибгибси  чуриличилси  неш  чераэс  дигахъу.  Гьанна  хIед  яхIбарес  камси  замана  кали  саби.  ХIерибаайчи  яхI  барадли,  хIела  виштIаси  алкIан,  –  ахъ-ахъси  риалра,  дебали  гъярцIкараибхIели,  кани  халали  балуси,  риштIаси  рурсиличи  Сакинатла  уркIецIидулхъулри.
   Сакинатли  ибси  бирули,  зягIипси  аризур,  дахъал  шин  чябхъдирули,  дяхI-някъ  дирциб.  Илини  урга-ургади  гьалакли  рякьи  кроватьла  дуб  кIелра  някъли  бурцули,  цIумдирхъулри,  ил  батаибхIели,  сари  жагариэс  гъез  хъарсдирули,  дяхI  хIяршдирули,  арирхулри.
   – ХIера,  тяп  илкьяйда!  Гьанна  хIу  игит  сарри!  Лебил  шантала  хьунрази  нуни  бурис  хIу  сегъуна  игит  саррил.
   Сакинатла  гапли  зягIипсила  дяхI  шаладиахъуб.  Илала  хъарбаркь  хIясибли,  хъубеш-нешли  бизили  дерцIибти,  урбешли  дакибти  дукIулти  нусила  чудни  савлилис  деркахъес  далкьаахъур.  Поездличирад  карацIес  гьалабил  бархIи  ахIенси  гIур  селра  хIеберкунси  Сакинатра  гушриублири.  КIел-хIябал  бархIи  селра  берки  ахIенри  зягIипсилира.  Сакинатли  иличира  релкъайчи  рукахъес  хъарбариб.  Хъарбаркь  хIебарес  хIерирули,  зягIипсили  абзур  чудула  бутIа  сунела  мухIлилизи  гьалакли  къужбирулри,  гIур  ретухъи  кроватьла  кьяш  гъяжбарили,  цIумдирхъулри.  Илкьяйда  рукули,  зягIипси  байхъала  сягIятличирра  имцIа  калун.  Гьар  чудула  кесек  кьяраибхIели,  халаси  гьунар  барибхIеливан,  ил  Сакинатличи  хIеррилзулри.  Илала  дяхIлизиб  сари  гаприрусигъуна  лишан  чебаили,  сагали  рукес  рехIрирхьулри.  Сакинатла  иличи  дукелцIира  уркIецIира  дулхъулри.  Илкьяйда  илини  дуцIарти  ниъла  стаканра  бержиб.  Гьанна  ил  сунечи  бакIибси  чекасес  нартван  хIядурлири.
   Маннихъалачирад  дурарухъи  Сакинат  хъули  ляркьухIели,  хIери  гIергъи  баилри.  Шилизив  чилра  хIерхIейрусиван,  кьакьурби  дацIлири.  Шанти  авлахъла  хIянчурбачиб  шила  дураб  сабри.  Сакинат  дебали  рамсурлири,  багьлали  рашулри,  сунечи  сари  разилири.  ИшбархIи  илала  кумекличил  акIубси  нартгъуна  урши  дунъяличи  хьураиуб.  Гьанна  я  уршила  я  илала  нешла  гIямрулис  сегъуналра  урехи  аги.


                *  *  *

   Хъарша  раибхIели,  чула  къапула  гьала  дигьунти  кIел  урчи  чедаиб.  ГIяхIли  бургар  или,  Сакинатли  ганз  гьарзабариб.  Хъулиб,  ца  лаг-лагизурси  уршира  нешра  ахIенси,  гIур  чилра  аги.  Урши  кIантIиси  уталичи  гьаргала  кайилри.  Неш  анкъила  мякьлар  рархилри.  Сакинатли  уршила  някъ  буциб.
   – ВакIирив?  Вамсуррив?  –  илини  яхши-хушдариб.
   – Ягъари,  неш,  иш  нуни  валуси  ахIенгу,  чи  сая  нушала  гIяхIял  урши?  –  нешли  гьалакли  сунела  кIунтIубачи  тIул  чебуциб.
   – Дебали  ахъли  гъаймарикIуд,  хъулив  Аминатла  урши  лев  усули.  Иш  нушала  гIяхIялла  урши  сай,  Урхьучимахьилизивадси.  Дебали  тухтур  гIягIнили,  хIу  рукес  вакIили  сай.
   – Мурт  вакIибси?  Сен  гуявван  уталичи  катурси?
   – Гьанна  хIябал  сягIят  виубли  сай.  Дудешра  ГIябдулкьадирра  машиналичил  мура  кадукес  арбякьун.  Я  илди  кахIебиули, я  виштIасира  вархькатурли  ну  хьарша  караэс  хIерирули,  ишра  катурли  кариилра.  ХIера  иш,  уршили  хибси  нушала  гIяхIялла  кагъар,  дудешличи  белкIунси  саби,  викIар.  ХIуни  белчIадра  цагъуна  сабину,  белчIен,  дила  рурси.
   Сакинатли  нешлизибад  авкали  бергурси  тетрадьла  кIапIи  сасиб  ва  ручIес  рехIрихьиб:
  «ДуцIарти  саламти,  ГIябдулхIямид.
ХIела  юлдаш  Рабазанна  шайзирад.  Сецад  къиянни  биалра,  дила  хъарбаркь  чекасахъес  тиладибирулра.  Дила  уршила  хьунул  хабарагарли  декIли  зягIиприкили  сари.  Илбагьандан,  ну  хIекIили,  хIушачи  урши  урхьулра.  Ил  кахIериур  или  урухкIули,  больницализи  рукес  дирули  ахIенра.  Тилади  саби  хIушачи  вакIибси  уршиличил  Сакинат  нушачи  рархьа.
Саламтачил  урхьучилан  Рабазан».
   Сакинатли  селра  хIергъили,  кагъар  сагали  белчIун,  гIур  уршилизи  суалрухъун:
   – Ну  ишар  лерни  хIушази  чили  буриба?
   – Савли  радиолизибад  буриб,  –  жаваб  бедиб  уршили.
   – Мурт  зягIиприкили  узила  хьунул?  ЗягIипси  узила  хьунул  риэс?
   – Сари.  Дуги  селра  лебси  ахIенри,  зягIипли  риъни  нушани  савли  багьурра.
   – Сецад  гьуни  леба  ишабад  Урхьучилизи?
   – Урчиличил  дукьес  верхIел  километр  саби,  машиналичил  гIяхIли  гьарахъли  саби.  Гьанна  дудеш  нуша  кадаахъес  хIерли  ургар,  ну  хIушачив  хIябал  сягIят  виублира.
   – Гьари,  айзи,  нуша  гьалакли  ила  аркьехIе.
   Сакинат  хъули  рухIнарухъун.  Сунела  кьакьаси  юбкаличил  урчиличи  кариэс  хIерирни  балули,  жинсла  шалбарра  иличи  балбикибси  кофтара  чегьур.  Сакинат  шилизир  ахIенну,  районнизирра  цаибил  хьунул  адам  сарри,  халкьла  гьала  шалбар  чегьурли  дурарухъунси.  Илини  кофтала  чеди  гIяхIцад  бухъянси  жакетра  чесабуциб.  Илкьяйда  халкьла  гьала  рукьес  имцIали  балбикилри.
   Къапула  гьалав  гIяхIял  урши  ватурли,  Сакинат  гьалакли  медпунктлизи  ракIиб.  Игъбарлисван,  ил  гьаргли  балбикиб.  Илав,  серил  лукIули,  виштIа-виштIаси,  хIулбачи  журуга  очкиби  даршибси  шила  тухтур  гьести  гIямрула  мурул  адам  кайилри.  Сакинатли  илизи  сунес  хIяжатдиркутигъунти  дармунти  гахъес  тиладибариб,  илини  районна  тухтуртала  гьалар  лерил  секIал  сунени  бекIдарес  чесиб.
   Марлира,  шилизиб  давлачебси  аптека  лебли  уббухъун.  Иша  цайна  дедибти  дармунти,  харждарес  хIяжатхIедикили,  музейла  экспонатуниван  кайхьили  лералри.  Сакинатли  илар  сунес  гIягIнити  далцIун.  Очкибала  вегIли,  къалабахIейкIули,  копировка  уди  кабихьили,  ца  кIапилизи  лерилра  уми  делкIун,  уди  сунела  къулбасра  кабатур,  гIур  Сакинатлизира  къулбасбарахъиб.
   – Гьанна  илди  хIела  сари,  –  Сакинатла  илизи  гъайрикIес  замана  аги.  Шила  тухтурла  халаси-декIар  багьуди  лебси  ахIенри.  Дявтазив  ил  санитарли  калунсири,  гьанна  дахъал  дусмазив  цархIил  тухтур  агни  багьандан,  шантала  тухтурли  узулри.
   БахъхIиагарли  илди,  гIяхIял  уршира  сарра,  урчиличи  мурдали  Урхьучилизи  гьайбиуб.  РиштIахIели  эмхIеличи  ахIенси  Сакинат  цайналра  урчиличи  мурдариибси  ахIенри.  Иличила  пикририкIес  бусягIят  замана  аги.  Гьалакли  зягIипсиличи  раэс  гIягIнилири.
   Урхьучилизи  баибхIели,  шила  гумайлаб  тухтуртала  машина  тIашлири.  Сакинат  ракIайчи  яхIхIебарили,  районнизи  зянкъдяхъили,  Рабазанни  илабадра  тухтурти  абаахъилри.  Ил  сунела  шилизив  сельсоветла  председатель  сайри.  Машина  чебаили,  Сакинат  разириуб.  ЗягIипсила  жан  дерцахъес  ца  сунелацун  гIякьлуличил  рузес  илис  гьамадли  ахIенри.
   Гьалакли  урчиличирад  карацIили,  гьарзати  къапулизирад  Рабазанхъала  юртлизи  рухIнарухъун.  Гьаргала  тIашти  мурул  адамтани  бицIилри.  Ца  гIямзилаб  хумарли  цIуба  халгIятуни  чегьурти  кIелра  тухтурра  лехIкахъили  тIашлири.  Илди  гьалабил  бархIи  районна  больницализир  сари  тянишриубти  тухтурти  сабри.  ГIур  чилра  хIясибхIерили,  Сакинат  гьалакли  илдачи  ретухъун.
   – Адаадав  хIушара?  Се  бетаурли?  Сен  тIашлира?  –  суалрухъун  илдази.
   – Таманкарирули  сари  или,  нуша  адицIахъули  ахIенра.  Гьанна  байхъала  сягIят  ишар  тIашлира.  ЗягIипсила  мурул  шилизив  агара.  Нушала  гъайла  аргъес  дигуси  цалра  адам  варгес  дирули  ахIенра.  ХIера,  их  Рабазанра.  Ил  шила  советла  председатель  сай,  амма  илра  хьунрала  гъайличивад  чевухъес  вирули  ахIен.  Тухтуртани  гьаргалав  тIашси,  ахъси,  тазаси  мурул  адам  чеахъиб.  Ил  СакинатличивяхI  гьайвиуб,  амма,  иличи  хIерхIеили,  унзала  гьалаб  тIашти  хьунул  адамтира  къужбарили,  зягIипсиличи  арацIиб.  Ца  гъайхIеили,  зягIипсила  балуй  някъ  буцили  хIила  гъяж  хIясиббариб.  Гъяж  ца  бара  багьарлири,  гьигь  башулил,  ахIенал  багьесли  ахIенри.
   Сакинат  алавчар  хIерризур.  Хъали  цIудара  чабничебти  хьунул  адамтани  бицIилри.  ЗягIипсила  мякьла,  вай,  абала,  вай,  абала,  рикIули  цIумрикIули,  нургъби  ушкули,  илала  неш  кариилри.  Жагьти  кIел-хIябал  хьунул  адам  бухIна-дура  башули,  бархилри.  ГIурилти  хъулир  лерти  кIел  кроватьличи,  чIябарличи  кадихьибти  гIянулбачи  кабиилри.  Илдани  Сакинат  мицIирси  хьунул  адамван  ахIи,  кинолизирад  карацIибсиван  чериулри.  Илала  жагали  барибси  гъезла  кьама  дубурлантани  гьанна  бикайчи  кинолизиб  ахIенси  хьунул  адамла  бекIличиб  чебаибси  ахIенри.  Чегьурти  мурул  адамла  палтарра  илдас  чедаэс  тамашадилзулри.  Чула  зягIипсиличила  хъумартурли,  лебилра  вякьбизурли  иличи  хIербикIулри.
   – Гьари,  –  иб  Сакинатли  ахъ-ахъли,  –  тилади  саби,  лерилра  гьалакли  хъулирад  дурадухъеная.
   – Ну  руус,  ну  неш  сарра,  –  иб  рисусини.  Сакинат  иличи  кьяркьли  хIерризур.
   – Цалра  кахIели,  лерилра  дурадухъеная!  Гьалакли!  Ишала  узи-рузи  лебу?
   – Ну  рузи  сарра,  дурав  узира  лев,  –  или  рикIуси  лебтачирра  риштIаси,  вецIну  шура  дус  риубсигъуна  рурси  сарри.
   – ГIяхIси.  ХIуша  гьарахъ  армякьядая,  гьаргалар  дуая,  хIуша  наб  хIяжатдикес  асубирар.
   Бухънаби  гьалакхIебикIули  цацали  хъулибад  дурабухъун.
   – Эй,  кIелра  хIуша  жагьилтигъунти,  гьалакли  улкьайти  абхьая,  гьава  бакIахъая.  Ишав  кьалли  арасира  вебкIес  асубирар.  Гьалакли  цIа  бикьая,  шприцуни  хIядурдарая!.
   ХIябал  сягIятли  зягIипси  гIяхIла  шайчи  чаррухъун.  Илала  уркIила  тимхъ  балбитикиб,  дяхIла  ранг  дакIиб.  Тухтурти,  зягIипси  гIяхIриубли  сари  или,  районнизи  чарбухъун.  Илдас  Сакинат  сунела  шилизи  раахъес  дигусилригу,  разихIерикиб.  Илис  ца  дугилра  зягIипсиличи  сунени  хIеруди  барес  дигулри.  Ил  машиналичир  районна  больницализи  рукесли  ахIенри.  ЗягIипсилис  паргъатдеш  гIягIнилири.
   Ил  дуги  кьанси  замана  баибхIелира,  Рабазанхъала  тавханалар,  тахличи  кариибси  Сакинатла  дуклар  вичIиркарикIули,  сунени  рерцахъибсила  хIябал  дус  риубси  рурси  кариилри.  Илала  дудеш  дубуртазив  букIун  сайри.  Хьунул  зягIиприкниличила  илизи  багьахъес  балкьаурли  ахIенри.  БархIиахъайчи  кьяшмачи  тIашли  калунси  дудешла  гIяхIял  Рабазан  кайибси  мерличив  гьанкIикIулри.  ХIянбиубси,  жагали  белсунси  кьамала  удир,  андаличир,  аръа  маркагъунти,  майъала  халати  кIунтIри  лямцIдикIулри.  ЛугIянни  дирсибти,  дицIибти,  хIунтIена  дяхIличир  сагали  гъез  гьардикIулри.
   Цайна  гIурра  зягIипсиличира  хIеръили,  дугила  уколтира  дарили,  кIантIиси  умуси  буршанир  Сакинат  дебали  ралрикили  рускаун.  Илис  ишдугилра  паргъатли  гьанкI  ахъес  гIягIнилири.
   Ленинград  ишабад  дебали  гьарахълири.  Сакинатлис,  сунени  шагьар  уббатурхIейчибад  халаси  замана  арбякьи  саби  или,  гьанбиркулри.  Марлира,  ишарти  кIел-хIябал  бархIилизи  Ленинградла  гIямрула  ца  дус  кабурци.  Ишарти  гIямру  муэр  ахIенрину,  гьарли-марти  гIямру  сарри.
   ГIергъила  бархIи,  берхIи  гIяхIли  дубуртала  чедибад  ахъбиубхIели,  сунела  дагла  уртахъличил  урчиличи  мурдали,  Сакинат  шилизи  чарриуб.  ГIяхIял  урши,  халал  узи  зягIипси  хьунуйчи  вархьес  багьандан,  дубуртазибти  букIунас  кумекбарес  аркьулри.  Дубуртази  лерилра  гьундури  Шалдала  шилизирад  дикили  аркьутири.
   Ил  бархIи  бархIехъ,  дайдуги  баибхIелира,  ГIябдулхIямидхъала  гьаргалар  масхуртира  дукелцIира  зайдикIули  лералри.  Тухумтас,  узи-уршилис  чаррухъунси  Сакинат  гьаннацун  чераэс  бикилри.  Илдала  хабурти,  суалти  сеналра  кадурхули  ахIенри.  Амма  дудешла  рузикьар    Умукурсум  илдуги  сенал  жявли  ретахъиб.
   Ил  сен  жявли  аррякьунсирил,  Сакинатли  кIел  бархIи  дикили  гIергъи  багьур.  Савли  ил,  бара  аризурли,  гьаргалар  тIашлири.  Удиб,  азбарлизиб,  гIяшли  гъайбикIули  нешлара  Умукурсумлара  тIама  бикьулри.  Гьаланачи  илдачи  Сакинат  лехIризурли  ахIенри.  ГIур  илдани  имцIали  сунела  у  ихъухIели,  се  бикIулира  или,  лехIризур.
   – Агара,  дила  узикьарла  хьунул,  нушала  рурсилис  виэсил  цалра  мурул  адам  агара  нушала  шилизив,  –  дудешла  рузикьар  сунела  кьукьубази  сари  хункIани  рирхъулри.
   – Бургар  гъари,  Умукурсум,  Сакинатличибра  гIяхIтира  чумра  бургар.  Аллагьла  сегъуна  кьадар  лебал.  Сакинатлисра  бургар  илгъуна  кьадар,  –  ГIябидатлис  ил  паргъатриахъес  дигулри.
   – Валлагь,  ГIябидат,  дуги  шаладикайчи  пикририкIули,  лебил  ши  умцIурра.  Сакинатла  никализи  ухъесилра  цалра  варгес  хIериубра.  УрхIлис  гIяхIдешуна  риркьахъули,  рурси  хъаллахIераркьили  ратес  кьалли  асухIебирар.  Гьари,  хIу  пикрирухъен,  ГIябидат.
   Дудешла  рузикьар  гIурра  сунес  сари  хункIали  рирхъес  рехIрихьиб.  Неш  илгъуна  къиянси  агилизирад  рерцахъес  гIягIнилири.  Илини,  бара  релхIунсила  дарили,  ахъли  хъехIбушиб.  КIелра  хьунул  адам  ганзухъличирад  уряхIкарулхъуси  Сакинатличи  хIербизур.  Салам  бедайчи  хIеруули,  дудешла  рузикьар  малхIямли  иличи  дугьаризур:
   – РелхIунрив,  ахIерси?  Бахъ  жявли  буруш  бархьбатурли  хIериадли,  карихьи  гьанкI  ахъайчи  хIерусули.  ХIу  агарлира  гIямал  бариб  риалра,    хIела  нешла  хIянчи  кадурхути  ахIен.  ХIунира  кадерхахъес  хIерируд,  ца  бара  багьлали  вяшрикIадлира,  гIямал  бетаруси  саби.
   – РелхIунрив,  адала  рузикьар?  ХIура  аризурлирив,  неш?  Кьанни  арилзули  риъни  шантани  багьалли,  ну  чилилра  шери  хIекура,  хIейгукъира  жявли  арилзес  чебиркули  саби,  –  масхара  бурили,  пишряхъиб  Сакинат.
   – Шери  хIерукьядра,  хIед  кьацIла  бутIа  баргес  рирулри  хIуни,  амма  халкьла  мухIлиби  дуцахъес  гьамадли  ахIен  кьадин.
   Сакинатлизи  бикьахъули  сунела  ихтилат  даимбарес  бетхIерни  балули,  Умукурсум  гьалакли  аррякьун.  Нешлира  рурсилира  илди  гъай  гIур  даимхIедариб.
   ГIябдулхIямидхъала  кулпетли  шиличи  бяхIчиси  дубурличир  мура  дурахъулри.  Савлиличибад  мураличи  нешра,  дудешра,  Сакинатра  бакIиб.  Школализир  дурсри  тамандиубхIели,  узи  ГIябдулкьадирра  аиб.  Шиличи  бяхIчиси  дубура  ши-алавти  лерилра  мер-мусализибад  Сакинатлис  бегIлара  дигуси  мер  сабри.  Илаб  сабри  дунъяличир  бегIлара  бизити  кункти  шинна  гIиниз.  Ишар  сарри  бегIлара  жагати  цIуба  вавни  дашути,  ишар  сарри  Сакинатли  бегIлара  сунес  гIяхIдилзути  жузи  делчIунти.  РиштIахIейчирад  узби  биштIали,  сари  халал  сарлихIели,  иша  гьала  хIебра  гIебшнира  чулара  тухумталара  хIяйвантачил  дуки  рашусири.  Илар  рамсайчи  жузли  ручIес  биркусири.  Дубура  шиличи  бяхIчилира  гъамлира  сабхIели,  ила  дуки  букьес  рурсби  урухкIули  хIебири.  ГIур,  халараибхIелира,  сунела  уркIи  кьакьабакIибхIели,  Сакинат  иша  рашусири,  гIинизла  шинра  держили,  лехIкахъили  дерхъибти  кьарлизи  кариалри,  уркIи  ряхIятбиубли,  пикруми  кункдиубли,  хъули  чаррулхъусири.
   Ила  ракIес  Сакинат  даг  бархIехъличирад  хIядуррикIулри.  Дубура  илис  дердили  бара  деръэс  дехIдихьибти  кьарли  бизили  тIембикIули  гьунибаиб.  Лебил  чебиуси  авлахъ  шантани  ца-кIел  бархIили  бердили  бекIбарилри.  Кьар  дердайчи  ракIес  дигусири,  сепайда  илала  хьул  бетхIеберхур.  Бареси  аги,  гIямрулизир  лерилра-декIар  хьулани  детурхули  хIедирар.
   Савлиличирад  деръахъес  тIинтIдарибти  кьар,  бархIехълис  жагати  мура  детаур.  Нешлира  рурсилира  мура  дурчулри,  дудешлира  уршилира  илдала  гIебни  дирулри.  ХIянчи  кункли  бетарулри.
   Учидяхъес  бекIхIебиубти  шантала  мура  дялчIули,  ГIябдулхIямидхъала  мураличи  бакIили  сагаси,  лямцIарбикIуси  «виллис»  машина  тIашбизур.  Иличивад  бячунси  някъ  косынкаличил  хъуцIарличи  дебабарибси  ГIябдулкьадирличил  ца  класслизив  учIуси  урши  кацIиб.  Лебил  шилизивра  ил  ца  урги  хъулив  калунси,  илра,  някъ  бячунхIели,  хIянчи  барес  хIейрухIели,  калунсири.  Илини  ахъли  тIамадариб:
  – Ази  ГIябдулхIямид,  ишди  гIяхIли  хIушала  Сакинат  рукес  бакIили  саби!
   Лебилра,  бируси  хIянчи  бархькабатурли,  бакIибтачи  гъамбиуб.  Машиналичибад  шофёрра  цIуба  хIевачевси  хIякимра  кабацIиб.
   – ХIушаб  хIянчи  гьамадбиаб!  Дузулрав?  Думсулрав?  –  хIякимли  салам-каламдариб.
   – Арадиаба.  Дашира,  хьурабарая.  ГIяхIялдеш  дарес  дигусилис  кьацIра  нусира  камдирути  ахIен,  –  ГIябдулхIямид  бакIибти  хьурабарес  алаввакIиб.
   – Баркалла,  азир  баркалла.  ГIяхIялдеш  дарес,  цахIна  кадиэс  нушаб  гIурра  замана  лябкьян,  –  шофёрлира  хIякимлира,  гъамбиубли,  дудешлара  уршилара  някъби  дуциб.  Машина  чебаибхIели,  марли,  Расул  ургар  или  гьанбикибси  Сакинат,  уркIрухъи,  кагъарван  цIубриублири.  ХIяким  гIурра  даимиуб:
   – Иш  нушала  райкомла  цаибил  секретарьла  машина  саби.  Шилизир  Сакинат  ГIябдулхIямидовна  лерни  багьурли,  ил  районнизи  карукахъес  нуша  дархьилра.  Районнизиб  хIябал  базла  бухIнаб  шел  хьунул  адам,  биштIати  биркьухIели,  бебкIили  саби.  ТIама-гьама  обкомлизи  детаили  сари.  Дила  пикрили,  –  хIяким  алав-гьалав  хIеризур,  –  ишди  Шалдала  шантани  хIу  ЛенинградлизирхIелира  чула  мура  учидирхъули  калунти  саби,  гьаннара  илдани,  сен  биалра,  чула  гIебшнила  хIянчи  хъарарахъу.  Сакинат  ГIябдулхIямидовна,  хIед  районнизи  ракIес  гIягIнили  саби.
   – Гьанна  берхIи  ихъули  саби,  жягIял  савли  ракIес  асухIебирусив?  – себиалра  бурес  багьандан,  хьарбаиб  Сакинатли.
   – Цаибил  секретарьли  хIу  гьалакли  карукахъес  хъарбариб,  нуша  дархьира.  ГIур  дила  буреси  агара,  –  вакIибсини,  гIур  гъайхIейкIули,  сунечи  чесибси  хъарбаркьла  мягIничебдеш  аргъахъиб.
   – Ну  хIядурлира,  –  Сакинатли  сари  лерси  мерличиб  билхла  бархькабатур,  машиналичи  карииб.  Ил  гьала  каратес  багьандан,  хIяким  гIелабси  мерличи  кайиб.  Хъулир  Сакинат  камси  заманала  рухIнар  районнизи  рукьес  хIядурриуб.  Ил  рагьес  агарли  рарсриублири,  гьанна  ил  мураличирси,  нешла  гьарзаси  хIева  чегьурси  Сакинат  ахIенри,  шагьарла  юбка-костюмра,  кьячIуби  ахъти  дабрира  чегьурли,  шагьарла  исбагьи  ретаурлири.

               
                *  *  *

   Районнизи  баибхIели,  берхIи  дубуртала  гIела  дигIянбикилри,  амма  цIябдаили  ахIенри.  Райкомла  къараулли  машина  азбарлизи  абацIахъес  хI****ур.  ХIушачи  Набигулла  МяхIяммадович  больницализив  хIерли  сай,  викIули,  ила  бархьиб.
   ХIяким  гьалав  вашули  (ил  райкомла  инструктор  сайри),  Сакинат  гIеларад,  илди  бекI  тухтурла  кабинетлизи  бухIнабухъун.  Кабинетлизиб  стол-алав  кабиибти  чумал  мурул  адам  мераначибад  ахъбиуб.  Сакинатличи  хIерикIули,  бекI  тухтурла  дяхIлизиб  пишяхъни  билшули  ахIенри.
   – Тянишрии,  Сакинат  ГIябдулхIямидовна,  иш  нушала  цаибил  секретарь  Набигулла  МяхIяммадович  сай.  Иш  биалли  нушала  урхIмешуахIенси  Сакинат  ГIябдулхIямидовна,  –  бекI  тухтурли  илди  тянишбариб.
   Райкомла  секретарь,  илди  бухIнабухъунхIели  айзурли,  гIур  кахIейили  левалри.  Илини,  Сакинатлис  гьалавакIили,  някъ  буциб.
   – ГIурилти,  хIуни  балути  саби,   –  даимиуб  бекI  тухтур,  мякьлабти  кабиибти  тухтуртачи  някъли  лишанбирули.
   – Дебали  гIяхIси,  дебали  гIяхIси,  –  райкомла  секретарь,  бекI  тухтурла  мякьла  кайрули,  пишяхъили  гъайикIулри,  –  гьанна  абзур  жумягI  лебилра  нушала  район  ца  хIечила  гъайбикIули  саби,  хIу  биалли,  чинар  сарил  мура  дурахъули,  кIер  или  бурули  саби.  Районнизиб  мура  дурахъути  сецад-дигара  хIянчизарти  лебти  саби,  –  секретарь,  дукаркIути  хIулби  черхIейсули,  Сакинатличи  хIерикIулри.  ТIашли  лералси  Сакинатлис  кариахъес  сунечи  бяхIчили  кабихьибси  ута  чебаахъиб.
   Сакинатли  дубхIехъиб.  Ил  цIяба-хIунтIена  костюм-юбка  черлири,  хъяб  гьарглири.  Гьуйчиб  дягIли  ита-иша  бяхъили  биалра,  кьама  чебаэс   балбикилри,  илала  дяхI  лугIяннири,  шалалири,  кунтIби  костюмла  рангли  дакилри.  Мурул  адамтас  иличи  хIербикIес  дигеслири.
   – Сакинат  ГIябдулхIямидовна,  хIечи  зягIипти  хIерли  саби,  –  вархьаначи  вехIихьиб  райкомла  секретарь,  –  хIуни  бируси  лебилра  хIянчи  дила  хIерудилиуб  бирар.  ГIур  районнизир  жагьси  хьунул  адам  ребкIахъес  асухIебирар.  Лебил  Республикала  гьалаб  нушаб  цIахли  саби.  МяхIяммад  Ибрагьимовичра  сунела  хIянчиличив  ца  дусцун  сай  виубси.  Лерил  секIал  ишалара  гIяхIли  детурхули  хIедургар,  амма  нушачиб  гинекология  дебали  къиянси  агилизиб  саби.  Гьанна  бикайчи  лебилра  тухтурти  мурул  адамти  сабри.  Халкьли  илдази  зягIипси,  виштIаси  алкIуси  хьунул  адамличила  хI****ахъули  кали  саби.  Ишдус  районнизиб  акIубти  биштIатала  урчIемцIанну  шура  процент  чула  хъулразиб  акIубли  саби.  Илгъуна  аги  барсбарес  багьандан,  халаси  хIянчи  барес  гIягIнили  саби.  ХIела  хIянчилис  диргала  улхъуси  ахъалли,  дархьли  набчи  зянкъдяхъя.  ИшбархIиличибад  районна  больницала  гинекологияла  отделение  хIечи  хъарбирулра.  Дила  кадерхур.  ХIушала  суалти  леру?
   Кабиибтала  чилалра  суалти  аги.
   Сакинат  илди  гъайлис  я  уркIхIерухъун,  я  уруххIериуб.  Сунени  дунъя  балухIейчирад  илгъуна  ихтилатличи  хIерли  кариибсила  кабизри  илала.
  – Суалти  бусягIят  агара.  Рузес  рехIрихьибхIели,  илди  акIес  асубирар.  Илдачила  хIушази  нуни  балахъис,  –  Сакинат  лехIкахъиб.  ЛехIкахъилри  лебилра  учибикибтира.
   – Вассалам,  вакалам!  –  дукаркIули,  кайибси  мерличивад  секретарь  айзур.  –  ХIу  биалли  гьанна  чумал  баз  хIянчи  бареси  адам  агара  или  цIумикIулри.  ХIянчизарти  илкьяйда  булцIути  саби,  –  секретарь  бекI  тухтурличи  чедивад  уди  хIерикIулри.
   – Гьанна  ишини  хIянчи  хIебарес  кьасбараб  гьари.  Илис  кьимат  дила  кабинетлизиб  кабатурли  бирар.
   Набигулла  МяхIяммадович  дебали  гIяхIси  хIяйчив  сайри.  Обкомла  гьалав  сай  мариэс  багьандан,  илини  белгиси  хIянчи  барилри,  жагьси  бекI  тухтурлизира  хIянчи  секьяйда  барес  гIягIнисил,  илини  чебаахъилри.  Секретарь  арукьес  айзур.  Ил  гьунивватес  кабиибти  гIелабад  гьайбиуб.
   БекI  тухтурли  Сакинат  сунела  хIянчила  мер  чебаахъес  аррукиб.  Илдачил  барх  гIурилти  хIябалра  тухтурра  лебри.  Районна  хIякимти  биалли  чула  хъулрази  арбякьун.
   Гинекологияла  отделениелизи  цадехI  унзализивад  ацIес  вирулри.  Илди  гьарглири,  къараул  аги.  Сакинатли  ил  нукьсандеш  бусягIят  хIясиббариб.  Отделениелизир  авал  палата  лерри.  Ца  халаси,  вецIалцад  кровать  духIнарси  хъалила  куц  иша  вахъхIи  чилра  ацIили  ахIен  или,  гьанбикесигъуна  сабри.  БиштIасигъуна  палатализир  авал  кровать  лерри.  Илаб,  дуркьдиубти,  нясдиубтигъунти  уче-бушличи  кабихьи,  виштIасилис  баибти  кIел  хьунул  адам  лебри.  БиштIати  кабалтуси  палата  бацIлири.  Палатабала  чIябуртачибси  шир  жявлил  амчIурли,  чебаэс  аги.  БяхIяначиб  адамла  някъ  абиуси  мер  дугила  хутIла  камси  шалалиубра  имцIали  нясли  балулри.  Дячунти  улкьайтала  шишнала  мерличир  цIуба  кагъурти  сарри.  Сакинат,  селра  хIерикIули,  бекI  тухтурлис  гIеларад  рашули,  сунела  сагаси  хIянчила  мер  хIясиббариб.  Тухтуртас  хасбарибси  хъулир  кьяш  бячунси  ца  утара,  дубани  нясдиубси  простыняли  кIапIбарибси  столра,  бяхIличи  чекахъили  шишала  унзаличилси  шкафра  ахIенси,  гIур  селра  аги.  Илала  бухIналара  чебаэс  къулайли  ахIенри.  Сакинат  баягъи  ил  бячес  хIядурси  утала  ца  дубличи  гугрииб,  бекI  тухтур  тIашли  калун.  Ил  удирад  тIашси  тухтурла  хIулбази  хIерризур.
   – Дила  пикрили,  къулайси  хIянчи  барес  багьандан,  бегI  гьалабси  яргализиб,  отделение  сагабарес  гIягIнили  саби.  Ишар  чIябарлисра  унза-улкьайлисра  ширра,  бяхIяни  дакес  сугъатра,  улкьайтас  шишнира,  хIянчи  барести  адамтира  гIягIнили  саби.  ГIур,  бурасли,  зягIиптас  палтар  ва  сагати  уче-буш  тIалабдарес  чебиркур.  ЦархIилти  секIайчила,  гьанна  дурибти  бекIдарили  гIергъи,  пикридулхъехIе,  –  Сакинатли  сунела  гъай  тамандариб.
   – Ширра  сугъатра  больницала  складлизир  сецад-дигара  лер.  ХIянчи  дарести  адамти  районна  хъулри  дируси  комбинатлизиб  баргес  вирар.  Комбинатла  директорличил  илди  иша  бузахъес  бархьахъес  вягIдалавиэс  гIягIнили  саби.  Сагати  палтар-кьяшличила  гъайвикIалли,  илди  я  нушала  складлизир  агара,  агара  илди  МяхIячкъалализирти  складуназирра.  Нушала  лимиткаличир  даэсцад  арц  лер,  РАЙПО-ла  хIянчизарти  разибикалли,  хIяжатти  секIал  асес  вирар.
   Жагьси  бекI  тухтур  сунечибси  хIянчила  декIси  махла  ца  бутIа  цархIилла  хъуцрумачи  чебихьес  бикниличи  разилири,  хIянчи  чекайсуси  чераэс  гьунар  камси,  назикси  хьунул  адам  риалра.
   – ГIяхIна,  –  Сакинат  гIяшли  дукарряхIиб,  –  ца  гьатIи  секIал,  жягIял  савли  хIянчиличи  ракIибхIели,  хIела  кабинетлизибад  нуни,  заманалис  биалра,  ца  ута  кайсис.  Иш  лебсиличи  кариили  карикес  асубирар.
   – Ута  хIед  нуни  лебхис,  амма  хIуни  цархIил  секIал  хъумартурлири.   
  Сакинат  суал  бухIнабси  хIерличил  иличи  хIерризур.
   – ХIу  хIерриэси  мерличила  пикрихIерухъи  калири.
   – Марлира,  ил  суалра  лебси  саби.  Се  барили  гIяхIсил  гIебхIебуриду?
   – Бурис.  Нуни  пикрибариливан,  бусягIят  дацIли  кIел  диштIати  хъали  лер,  иш  больница  лушухIели  хIянчизартас  хасдарили  делшунти  сари.  Илаб  хIербирути  урус  рурсби,  хIябал  дус  ишаб  бузули  кали  гIергъи, чула  ВатIайзи  арбякьи  саби.  Илди  кIелра  хъали  хIед  нуни  маслигIятдирулра,  амма  илди  чедаэс  агара  дахъ  палакатли.  ВецIал  дусра  имцIара  илди  сагадарили  ахIен.
   Сакинат  камси  заманалис  пикрирухъун.
   – ХIед  халаси  баркалла,  ну  багьандан  къайгъилизиикнилис,  замана  баргили,  илди  чедаэс  гьаррикIус.
   Больницализибад  бекI  тухтурра  Сакинатра  дурабухъунхIели,  лебил  зак  зубартани  вахбаршилри.  Азбарлизив  илдачи  хIерли  шофёр  Салам  левалри.  Илди  кIелра  машиналичиб  гIелашайчи  кабииб.
   – Сакинат,  хIела  хъулри  сагадарайчи,  нушаб  гIяхIял  ретаи.  Дила  хъулиб  виштIаси  уршира  хьунулра  кIеб,  хIед  декIарли  хъали  гесра  дирехIе,  –  сунечи  жирариб  бекI  тухтурли  Сакинат.
   – Халаси  баркалла.  Ишаб  дила  дудешла  гIяхIли  лебти  саби.  Ну  илдачи  хьурариэс  чебли  саби.
   – ХIебиалли,  хIу  гIяхIлачи  аркури,  гIур  ну  дила  хъули  аркьяс.
  Дудешла  гIяхIлира  илдала  юртра  Сакинатли  бегI  гьалар  сарри  чедиути.  Биалра,  илдачи  сунела  хъуливан  рухIнарухъун.  ДерцIили  чуднала  бекIара,  сари  ракIайчи,  илди  хIерли  кабиили  баргиб.  Райкомла  шофёрли  Сакинатла  палтарла  чемодан  илдачи  хьурабарилри.

                *  *  *

   ГIелабил  бархIи  савли  бекI  тухтурла  кабинетлизибад  ута  касес  бетхIеур.  ГIянручI  заклизирти  зубарти  диши  бекIхIедиубли  лералли,  гIяхIлала  къапула  гьала  дядбикIули  машина  тIашбизур.  Рертурли  русуси  Сакинат  Саят  адайли  чераргъахъиб.  ГьанкIли  ратхIейули  риалра,  илини  халгIят  чесабуцили,  унза  гьаргдариб.
   – Се  бетаурли,  адай?
   – ХIу  рукес  бакIили  машина  леб,  чиди  сабил  шилизиб  виштIаси  алкIуси  хьунул  адамлис  кумек  хIяжатли  саби,  бикIар.
   Сакинат  илгъуна  хIянчила  бархIиличи  хIерли  хIериалра,  гьалакли  регIриубли,  дурарухъун.
   ХIянчиличи  чарриубхIели,  хIери  баилри.  Лебил  тухтурти  чула  хъулрази  букес  арбякьири.  БархIи  заяли  арбякьун  или,  Сакинат  сунечи  сари  разиагарлири.  Районнизибад  гъал  километрла  гьарахъси  биштIаси  махьилизи  акIубси  виштIаси  авцес  багьандан  рукьес  Сакинатлис  гIягIнидеш  аги.  Шилизирси  медсестрали,  гIядатла  хьунул  адамли,  ил  авцес  бирутири.  Рякьи  гIергъи,  виштIаси  акIайчи  хIеруили  чаррухъес  хIериуб.  Авал-шел  сягIят  хIерли  кариэс  чебуркъуб.  Чула  бегIтас  акIубси  шуэсил  ара-сагъси  урши  сунела  някъбани  авциб  риалра,  гьанналис  кабизалаагарси  хIянчиличила  пикририкIули,  Сакинатла  гьав  ахъси  даражаличиб  ахIенри.  Рамсурли  ракIибхIели,  иличи  бячунси  утара  куцагарси  отделениера  хIерлири.  Илала  селра  барес  гьунар  аги.  Дугели  дахъал  пикруми  ита-иша  дирхъули,  кьанни  рускаун,  савли  цIябли  лебалли  аризур.  Гьанна  илис  чинаб-биалра  камси  гьанкI  ахъес  дигулри.  БацIси  отделениела  халалгъуна  палатализи  рухIнарухъун,  духIнарад  унза  гIекIили,  уче-бушлизибад  бурушцун  лебси  кроватьличи  хъаррихьун.  ГIяхIцадхIи  карихьи калун,  амма  пикрумани  русаахъес  хIератур.  Хъулибад  чарбухъунти  тухтуртала  гъайли  илала  паргъатдеш  булъулри.  Ил  аризур,  ваннаялизи  рякьи,  палтар  хIярш-суркдариб,  палатализирад  дуракарухъи,  бекI  тухтурла  кабинетлизиряхI  гьайриуб.
   Столла  гIела  кайили,  се  сабил  лукIули  архибси  бекI  тухтур  гIяхIси  хIяйчив  сайри.  Сакинатлизи  ил,  хIулби  дукаркIахъули,  сай  биалли  кьяркьли  гъайикIули,  дугьаизур:
   – ВяхI,  илкьяйда  хIянчиличи  кьанриэс  асубирусив?  ИлхIелира  цаибил  хIянчила  бархIи.  ХIед  нуни  выговор  лукIули  бара  калунра.
   Сакинатлис  илала  масхурти  гIяхIдилзули  ахIенри.  Ил  мар-марли  каризурли  гъайрикIулри:
   – Ну  уталичи  ракIилра.  Кьанриаслира  дагла  гъайлис  къянариэс  дигули  ахIенра.  ИшбархIи  устни  баргес  гIяхIсири.  Илкьяйда  хIебаралли,  ишбархIиван  жягIялра  аркьян.
   – Гьар  сагали  бируси  хIянчи  савлиличибад  бехIбихьес  лайикьси  саби.  Лерил  хIянчи  жягIял  савли.  ХIерейс  хIуни  чинабалра  устни  баргес  хIерируд,  илди  чула  бузерила  мераначиб  бузули  саби,  илди  мерани  чинар  сарил  Аллагьли  багьаб.  Акьули  кабиибти  устни  бирути  ахIен.  Илди  акьубухъайчи  хIядуриубли  хIерли  кайруси  сай.  Гьанна  биалли  набчил  рарх  кьацIлариахъес  тиладибирулра.  Хъули  вякьунра  виасра,  ну  хIевки  вакIира.  Хьунул  адамти  хIянчиличи  хIебашахъес  багьандан  ца  халаси  закон  дуракаэс  гIяхIсири.  Лебилра  хьунул  адамтас,  викIулра,  –  ил  Сакинатла  дяхIличи  хIеризур.  –  ХIуша  хьунул  адамтас  лерил  секIал  ца  гьакIли  дарес  дигулра,  цалра  лайикьси  даражаличиб  хъараахъес  дирули  ахIенра,  гIур,  цIумдикIули,  мурул  адамтала  бурги  думдахъулрая.
   – Нуни  чилалра  бекI  бумдахъули  ахIенра.
   – Гьа,  гьанналис  бумдахъули  ахIенри,  гIур-гIур  хIердикIехIе.  ХIердикIехIе  хIечира,  –  бекI  тухтурли,  трубка  ахъбуцили,  секретарьшази  арацIахъес  буриб.  РицIиб-рицIибси,  къантIа  хIевачерси,  биштIаси  косынка  гIелахъянтIаличи  бигьунси  секретарьша  бусягIят  рухIнарухъун.
   – ГIяхIцад  замана  зягIиптани  сегъуна  хурег  букулил  хIясиббарили  ахIенра,  ишбархIи  хIясиббирисну,  се  биалра  беркеси  иша  хахъес  бура  кухнялизибтази.
   – ГIяхIси,  МяхIяммад  Ибрагьимович.  БусягIят бурис!  –  гъай дахъхIедарили,  секретарьша  аррякьун.  Сакинат  бекI тухтурла  столла  мякьлабси  бакIибтас  хасбарибси  столла  гIелла  карииб.  Ца  вецIал  минутли  халаси  кьямличир  хIябал  журала  хурегунира  сарра  больницала  повар  дурарикиб.  Илала  дяхI  шалалири.  БекI  тухтурлис  гIяхIулариэс  бикниличи  ил  разилири.
   – Хурег  бизиагаб,  МяхIяммад  Ибрагьимович!  ХIу  ишав  левални  хIебагьурра.  Чевверхи,  декIарли  хIядурбарибси  селра  агара,  зягIиптанира  ишди  сари  дукути,  –  Сакинатла  гьала  столличи  кьям  кабихьили,  ил  аррякьун.
   Кайибси  мерличивад  ахIейзурли,  ласяхъили,  бекI  тухтурли  сунела  къакъла  гIелабси  шкафлизирад  кIел  сукурара  алтIанагунира  дакIахъиб.  ГIур  кагъуртани  бицIибси  сунела  столла  гIелавад  айзурли,  Сакинатличи  вяхIчили  илала  гьалабси  столла  гIела  кайиб.
   Сакинатлис  дерцIибти  диъбира  картошкара  бизиагилри.  Бизисири  гречкала  кашра.  Хурег  мучлаагархIебарили,  иштяхIличил  рукуси  Сакинатличи  бекI  тухтур  разилири.
   – ХIянчи  гьалакли  дирути  ахIен.  КъалабахIебикIуси  хIеркI  урхьнази  кабиуси  саби.  ХIянчи  жягIял  савлиличирад  дехIдихьес  дирехIе,  –  сабурчевси,  къалабахIейкIуси,  ветаайчи  вашуси  бекI  тухтурли  гьалакрикIуси  Сакинат  паргъатрирулри.  Иличил  жалрикIнилизибад  гIяхIдеш  агниличи  шакрикибси  Сакинат  лехIкахъилри.  ЛехIкахъни  сунечил  кьабулдешлизи  халбарибси  бекI  тухтур  разилири.
   Сакинатлис  хIеригIергъира  райцентрлизибад  гьарахъли  ахIенси  шилизи  зягIипсиличи  рукьес  чебуркъуб.  ЗягIипсилис  гьарли-марли  тухтурла  кумек  гIягIнилири,  амма  илкьяйда  рузес  гьамадли  ахIенри.  ГIяхIлачи  ил  кьанни  русес  карихьесцунри  чарриубси.
   ГIелабил  бархIи  савли  хIянчиличи  ракIибмадан,  тIама-гьама  ахъдиуб,  районнизибад  бегIлара  гьарахъси  шилизир  хьунул  адам  рубкIули  сари  или.  Гьалакли  ил  шилизи  рукьес  чебуркъуб.  Хьунул  адам  хIеребкIиб,  амма  илдигъунти  цадехI  аварализиб  жумягI  кабикиб.  ЖумягIла  ахирличир  гIяхIлала  хъулир,  бусягIят  убкIуси  левли  виалра,  дила  аризес  гьунар  агара  ибси  пикриличил  ил  рускаун.  Игъбарлисван,  ил  бархIи  савли  сарицун  чераргъайчи,  ил  чилилра  хIерелхIехъун.  ЧераргъибхIели,  бекIлизирти  пикрумани  илала  дяхI  шаладирули  ахIенри.  УрцIакабиубси  гIяяличи  мешуси  отделение  саби  лебсиван  лебалри.  Лябкьуси  жумягIра  илгъуна  бакIалли,  се  балбурцусил  илини  балули  ахIенри.
   Итни  бархIи  савли  бекI  тухтур  хIянчиличив  аги.  Ил  сунела  къуллукъуни  бекIдарес  МяхIячкъалализи  арякьири.  Ил  агарли  больницала  ухIнав  селра  бекIбарес  вируси  адам  аги.  Лерилра  дирути  гIелайзи  ардухили,  Сакинатлис  хIерли  кариэс  чебуркъуб.  ХIябъибил  бархIи  ил  хIянчиличи  вакIибхIели,  отделение  сагабирниличибра  гьалаб  виштIаси  алкIути  лебилра  хьунул  адамти  больницализи  кабикес  гIягIнили  биънила  суал  тIашлири.  Лерилра  районна  шимазибти  зягIиптачи  раили,  лебтасалра  чебетаибси  кумек  гIеббуцес  чархла гьунар  биули  ахIенри.
   Сакинатла  илгъуна  пикриличил  бекI  тухтур  кьабуллири.
   – Ил  суал,  нунира  чуйнара  районна  бухIнаб  ахъбуцибси  биалра,  арзили  бекIбиубли  ахIен.  Бухънабас  жагьил  хьунул  адамти  больницализи  бурхьес  дигули  ахIен.  Чумра  шилизив  халкьла  гьалав  гъайухъунра,  масъала  арзес  хIейубра.  Халкьла  пикри  чинабалра  цагъуна  саби:    биштIати  больницаби  агархIелира  алкIули  калунти  саби,  гьаннара  алкIан.  ВиштIасила  изайзибад  цацабехIти  хьунул  адамти  бубкIули  биалра,  гIур  бареси  агара,  ил  Аллагьла  кьадар  саби,  нушала  халкь  илкьяйда  пикрибикIули  саби.  Илдас  се  барес  вирарал,  нуни  гIеббурес  вирули  ахIенра.
   – Илкьяйда  асухIебирар!  Се-биалра  пикрибарес  гIягIнили  саби!
   – ХIед  дигули  риадли,  рякьи  райкомла  секретарьличил  ихтилатбара.  Рахли  ил  хIечи  лехIахъалли,  гъамли  райкомла  бюро  бурчуси  саби,  илаб  дурасибси  хIукму,  дила  пикрили,  лебилра  халкьли  кьабулбиру.  ЦархIилван  се  барес  вирарал,  нунира  балули  ахIенра.
   – Дила  пикрили,  райкомла  секретарьра  бюрора  бекI  тухтурличи  имцIали  лехIбилзан,  чилилра  хIералуси  хьунул  адамличи,  жагьил  тухтурличиван  ахIи.
   – Юх,  ил  суал  нуни  чуйнара  ахъбуцибси  саби,  гIяхIдеш  бетхIеур.  Нушачиб  бузес  дурабад  чумал  хьунул  адам  бакIибти  саби,  гьар  зягIипсиличи  шимази  башес  ахъри  хIебакIили,  бархькабатурли  хIянчи,  арбякьун.  ХIуни  се  пикрибарадлира…  –  БекI  тухтур  илдигъунти  къияндешуначи  Сакинат  ряхIягниличи  разисигъунари.  Иличи  жагали  лехIехъибси  Сакинатли  хапли  аргъиб,  ишар  чила  биалра  кумекличи  хIерли  кариъни  дугIла  саби.  Илис  лерил  секIал  сунени  бекIдарес  гIягIнили  саби,  илхIелира  сегъуна  гьунар  барес  рирарал,  илала  хIял-багьесван  хIерли  кабиибти  бахъал  адамтала  хIерудилиур.  ГIур  селра  хIерикIули,  бекI  тухтурла  кабинетлизирад  ил  дурарухъун.  Ирзуси  масъала  гIелайзи  архIебухили,  рархьли  райкомла  юртличиряхI  гьайриуб.
   Ил  больницализибад  гьарахъли  ахIенри.  Совет  хIукумат  кабизурли  гIергъи,  ахъти  шурмала  чедиб  белшунси  буркьа  ши  чедиб  батурли,  райцентрлизир  сагати  юртани  шурмала  удибси  диркьаличир  делшунтири.  ХIябцIали  ибти  дусмазиб  районнизиб  бузули  хIунтIена  келпичунира  черепицара  дируси  цех  лебсири.  Илди  келпичуназибад  белшунси,  черепицали  кIапIбарибси,  цархIилти  юртаначил  цугбуцибхIели,  халаси  райкомла  юрт  шилизиб  баргес  къиянни  ахIенри.  ЛушухIели  шилизибад  гIяхIцад  гьарахъли  бируси  ил  гьанна  дубурла  хьанцIа  къаркъализирад  делшунти  юртанани  алавкабуцилри.  Райкомлизи  аркьуси  гьуни,  шила  бегIлара  халасигъунти  кьакьа,  хIеркIла  журуга  къаркъубани  буцибсири.  БекIличиб  кIана  агарли,  кьакьати  шагьарла  палтарчерли  гьуйчирад  аркьуси  Сакинатлис  гIелабад,  хъалчурбачибад,  улкьайтазибад,  къапула  гьалабад  бахъал  адамти  хIербикIулри.  КьячIуби  ахъти  Ленинградла  дабри  чегьурли,  къаркъала  гьуйчирад  рашес  гьамадли  ахIенри.  Илини  алавчар  хIерхIерикIули,  гьуни  буцилри.
   Райкомла  секретарьли  ил,  гьарахъли  ляркьули  лералли,  улкьайлизивад  хIерикIули  чераиб.  Гьалабси  хъулирси  секретарьшали  Сакинатлизи,  рухIнарухъунмадан,  цаибил  секретарьличи  арацIахъес  буриб.  Райкомла  секретарь,  хIязла  ваяхI  чебаибхIели  виштIаси  хъяшаван,  пишяхъили  иличи  хIерли  кайилри.
   – Гьари,  нушала  жагаси,  дебали  жагаси  тухтур,  раши  гьари  дила  мякьла  кариэс,  –  секретарь,  сунела  халаси  столла  гIелавад  айзурли,  лацла  бяхIкад  кабихьибси  дабагъли  кабуцибси  диванничи  кайиб.  Сакинатлис  сунечи  бяхIчили  кантIиси  ута  чебаахьиб.
   Сунела  хIерзес  чараагарси  суал,  илгъуна  гIяхIси  хIяйчивси  мурул  адамлизи  секьяйда  аргъахъес  рирарал,  Сакинат  пикририкIулри.  Сарира  илван  пишряхъили  гъайрикIес  рехIрихьалли,  суал  хIерзили  калниличи  ил  шакрикиб.  Ил  сунес  чебаахъибси  мерличи  карииб  ва  лехIкахъиб.  ЛехIкахъилри  секретарьра.  Секретарьлис  гьаман  сунечи  ацIибси  адамлизи  гъай  дехIдихьахъес  дигахъи.  ГIур,  дукаркIули,  гъайвикIусилис  ургаулхъи.  –  Чина  гьалаксири,  хIяким  гъайикIахъули,  вегI  лехIкахъни  гIяхIси  биъни  хIуни  хI****усив?  –  викIули  вакIибси  гъузгъалдиирахъи,  гъайлизив  вирхахъи  ва  гьарил  ихтилат,  сай  чедивад  уди  хIерикIули,  бетурхахъи.  Иш  гьакIлис  илис  сунес  вехIихьес  чебуркъуб.  ГIяхIцад  замана  уталичи  кариибси  Сакинатли  мухIли  хIебхьиб.
   – Сена  хIела  хIянчи?  Дебали  рамсурсигъунари.  Набчи  ракIили  гIергъи,  кумекра  гIягIнили  бургар?
   – ГIягIнили  саби,  –  къантIдариб  Сакинатли.
   – Сегъуна  кумек  гIягIнили?  ХIугъуна  исбагьила  тилади  бетхIеберхахъурли,  иш  хIянчиличив  ну  левлира  хIейги.
   – Дила  хIези  тилади  агара,  хъарбаркь  саби  лебси.
   – ХIуни  хъарбаркь  лугулрив?  –  секретарь  гIурра  пишяхъиб.
   – ГIе,  лугулра.  ТиладирикIес  багьандан,  наб  се-биалра  сасес  ракIили  ахIенра  кьалли  иша?
  – Гьари,  ну  хIечи  лехIлира,  –  иш  гьакIлис  секретарь  пишяхъили  ахIенри.
   – Лебилра  районнизибти  биштIати  акIес  гIягIнити  хьунул  адамти,  илди  акIес  хIябал  бархIи  гьалаб,  районна  больницализи  кабикес  гIягIнили  саби.  Или  хIебарадалли,  ну  хIянчиличирад  аркьяс.
   – Кабикена  гьатIи,  илди  кабукахъес  ну  диргалаулхъулрав?  Кабикена,  уртахъ,  набра  ил  сабину  дигуси.
   – ХIу  диргалаулхъули  ахIенри,  нушала  гьаларла  гIядатуни  сари  диргаладулхъути.  Бухънабас  жагьил  хьунул  адмти  больницализи  бархьес  дигули  ахIен.  Хъулразиб,  тухтурла  хIеруди  агарли,  илди  бубкIули  саби.  Лебилра  хьунул  адамтачи  лерилра  шимази  раэс  дила  ахъри  лябкьули  ахIен.  Ну  илди  шимази  рааслира,  больницализибсигъуна  кумек  зягIипсилис  хъулиб  барес  вируси  ахIен.  Нуни  тамашабирулра,  ишди  кIел  жумягIла  бухIнаб  цалра  хьунул  адам  ургархIерикниличи.  Дила  биалли  илкьяйда  рузес  гьунар  хIебиур.
   Секретарь  пикриухъун.
   – Ил  суал  нушала  бекI  тухтурли  гьалабра  ахъбуцибсири.  Арзес  къиянбухъун.  Шимала  бухънаби,  мурул  адамти  къаршили  кабизур.  ИтхIели  нура  мурхьли  пикрихIевхъунра,  нушала  больницализир  тухтур  хьунул  адам  агнира  ишаб  диргалабулхъулри.  ХIу  рархьлири.  Ил  суал  лебтанилра  цахIнаб  арзес  гIягIнили  саби.  ЖягIял  районнизиб  лебилра  гьуни  чебиахъути  хIянчизартала  совещание  бетурхуси  саби.  Илар  лерил  хIела  пикруми  дурес,  гъайрухъес  хIядуррии.  ХIу  нуни  гIягIниси  тяхIярли  гIеррурцури.  ГIур  се  леба  хIела  челукьуси?  –  секретарь  ряхIятли  Сакинатличи  хIеризур.
   – Ремонт  бехIбихьили  ахIен.  Хьунул  адамти  больницализи  кабукалра,  илди  кабатес  лайикьси  мер  агара.  Палатаби  чедаэс  агарли  усалси  даражаличир  сари,  –  ил  рисес  хIядурлири,  амма,  тIама  гъурбухъун  биалра,  нургъби  чехIедаахъили,  яхIбариб.
   Райкомла  секретарь  иличи  ванали  хIеризур.  Айзурли  графиннизирад  шин  картIиб,  держахъес  гьадуциб.  ГIур  унза  абхьили,  секретарьшази  тIамадариб:
   – Рурси,  гьари  раши  иша!  –  Секретарьша  гьалакли  рухIнарухъун.  ЛехIкахъили  кариибси  Сакинатличирад  илини  хIулби  черисули  ахIенри.
   – Гьари,  больницала  бекI  тухтурлизира,  райпола  председательлизира,  хъулри  дируси  комбинатла  директорлизира  гьалакли  иша  бакIахъес  бура.
   – ГIяхIна,  бусягIят  зянкъдирхъис,  –  секретарьша  аррякьун.
   Набигулла  МяхIяммадович  гъайикIес  даимиуб:
   – ЖягIял  савлиличирад  отделение  сагабирути  хIянчи  нуни  дехIдирхьахъис.  ХIуни  биалли  хIянчи  хIед  гIягIнисиван  барахъес  илдачи  хIерудибара.  Челукьуси  ахъалли,  гIурра  набчи  гьарракIи.  Гьанна  хIела  хIянчиличи  чаррухъен.  Халкьли  буруливан,  хIуни  бубкIути  ГIизраил  малаиклизибад  кебисули  риадли,  нушала  районнизиб  тухтурла  хIянчи  барахъес  хIу  лайикьлири.
   Райкомла  цаибил  сай  гIяхIулали  ца  гьатIи  хIянчила  мах  сунечи  чеасниличи  разили  ахIенри.  Биалра,  сунела  гьала  кариибси  шихъла  начигъуна  жагьил  хьунул  адамличибад  декIси  мах  чебасес  виубхIели,  сунес  сай  левсиличивра  гьунарчевсили  гьанарулри.  Илала  уркIи  багьла-багьлали  ряхIятбиуб.  Бара  гьалав  сунечи  лебкути  хIянчизарти  вявбарес  хьуликIули  виалра,  гьанна  ил  ряхIятли  гъайикIес  хIядурлири.
   Сакинат  аризур.
   – Ну  аркьяс.  ХIед  халаси  баркалла.  ЖягIял  совещание  мурт  бехIбирхьуси?
   – СягIят  вецIличиб.
   – Ила  ну  кьанхIериубли  ляркьяс.
   Цаибил  секретарьли  Сакинат  гьунирратур.
   ГIергъила  бархIи  сягIят  вецIал  диркухIели,  районна  шимазибад  бакIибти  бахъал  адамтани  культурала  Юртла  халаси  зал  гарчли  бицIилри.  Сакинат  ила  районна  гьуничебиахъути  хIянчизартачил  рарх  рухIнарухъун.  Цаибил  къяйлизи,  райкомла  секретарьла  мякьла,  карииб.  Учибикибти,  ца  чумал  гьабкья  доярка  ахIенси,  мурул  адамтири.  Совещание  бузахъусини  президиумлизи  биркIутала  сияхI  белчIун.  Лебтанилра  иличи  разили  някъби  ахъдуциб.  СияхIлизиб  цаибил  секретарьла  у  аги.  Ил  Сакинатла  мякьла  кайили  калун.  ВецIличибра  имцIали  мурул  адамти  ва  кIел  доярка  сценаличибси  столла  гIела  мерлабиуб.
   Совещаниеличир  хIердирути  суалтала  ахир  аги;  мицIираглис  янилис  дугени  кадирхьнила,  шимазирти  школабас  цIабикьала  хIядурдирнила,  кIел  шила  халкьлис  гьарахъ  шичи  башес  чебиркули  биъниличила  ва  илди  шимази  турбабазир  шин  леркниличила,  хъябхъяли  дукьдуунти  гьундури  халкьла  някъбани  гIяхIдарес  цакь  хIебиули,  илар  тракторти  хIяжатли  диъниличила,  гIурра  дахъал  цархIилтира.  Илдицад  суалтала  гьалаб  сунени  гьалабирхьуси  Сакинатлис  биштIакабаибсиван,  чисалра  хIяжатагарсиван  гьанарулри.  Совещание  кIел  сягIятличибра  имцIали  бухъянбитIун.  Халкь  бамсурли  арбукьес  хIядурбирухIели,  ил  трибуналичи  жирариб.  Дугели  хIядурдарибти  кIел  кIапIи  лертири  илала,  лерилра  сунес  дурес  дигути  гъай  делкIунти.  Трибуналичи  арацIили  заллизиряхI  хIерризурхIели,  илди  гъай  делчIес  хIерирниличи  шакрикиб.  Зал  бицIибти  адамти,  ца  хIули  аурли,  иличи  хIербикIулри.  Иш  чи  сари,  ишис  се  бурес  дигули  или  суалбикIутигъунтири.  Сакинат  гьала-гьала,  ишаб  нуни  анталра  эс  хIерирус  или,  урухриуб,  гIур  чIумариуб.
   – Гьалмагъуни,  нуни  урус  мезли  белкIунси  кагъарла  кIапIи  леб,  хIушала  гьалаб  белчIес  хIядурбарили,  –  Сакинатли,  някъбазиб  ласбирули,  журугли  бергурси  кагъарла  кIапIи  чебаахъиб.  –  Гьанна  наб,  ил  белчIес  дигули  ахIенра.  Нуни  цакамти  гъай  ну  акIубси  Шалдала  шила  лугъатличил  дурис.  Илди  гъай  хIергъуси  районнизив  чилра  левли  хIергар.  Гьанна  кIел  сягIят  нуша  районна  духIнарти  челукьути  масъултачи  лехIахъили  калунра.  Марлира,  лерилра  илди  аргъбаибти,  арзес  чараагарли  гIягIнити  масъулти  сарри.  Наб  бурес  дигуси  биалли  гьарил  иша  кайибсиличи,  гьарил  районнизив  хIерируси  адамличи  къячбилкуси  саби.  Неш  адамлис  дунъяличир  бегIлара  дурхъаси,  бегIлара  чараагарси  гIямрула  хъарихъ  сари.  Дила  гъай  нешани  бетаэс  хIядурбикIути  жагьил  хьунул  адамтачила  сари.  Тухтурла  кумек  гIебхIебаили,  виштIаси  акIес  шуртIри  агарти  мераначиб,  хIукумат  кабизес  гьалабван,  гьаннара  хьунул  адамти  бубкIули  саби,  дурхIни  цIуръабирули  саби,  хъали-цIа  делхъули  сари,  биса-яс  гIелар  кавлули  сари.  ГIергъити  урегал  базла  бухIнаб  районна  шимазиб  верхIел  жагьил  хьунул  адам  бебкIили  саби.  Халкь  биалли,  Алагьла  кьадар  саби  или,  лехIкахъили  саби.  Илкьяйда  бетаънилис  лебилра  иша  кабиибтачиб  гIяйиб  хIебиалра,  гIяйибла  дяхIцIи  леб.  Гьарилла  чебла  саби,  гIядатунази  бархибти  бухънабази  саби  бархьли  хIебиъни  аргъахъес.  Лебилра  дунъяличиб,  лебилра  нушала  улкализиб,  Дагъиста  имцIати  районтазиб  биштIати  больницабазиб  алкIули  саби.  Нуша  биалли,  даргили  агарти  багьантира,  жагьил  хьунул  адамти  бубкIахъули  лехIкахъилра.  ХIушази,  лерилра  иша  кадиибтази,  дила  халаси  тилади  леб:  шимази  дила  гъай  даахъая.  Нушала  хьунул  адамтала  гIямру  ахIерадарес  наб  кумекбарая,  биштIати  алкIути  хьунул  адамти  больницализи  кабикеная,  –  Сакинатли  гъай  тамандариб.
   Зал  лехIкахъилри.  Кабиибтани  хъутри  дяхъесра  хъумартур.  Адамтала  хIеранаур  Сакинат  трибуналичирад  карацIиб.  ИлхIели  сай  кайибси  мерличивад  цаибил  секретарь  айзур  ва,  чизилра  селра  хIеили,  трибуналичи  ацIиб.  Лебил  зал,  илини  се  бурулил  бакьес,  лехIахъиб.
   – Иша  кабиили  лерилра  шимала  советунала  председательти  бургар.  Лебу?  –  дугьаизур  ил  заллизи  кабиибтачи.
   – Леб,  леб,  –  мер-мерличирад  тIамри  ахъдиуб.
   – Лебли  биалли,  дила  гъай  совещаниела  протоколлизи  делкIен,  –  ил  шуряхъили  собраниела  секретарьличи  хIеризур.  –  Жагьси  тухтур  Сакинат  ГIябдулхIямидовнани  пайдалати  гъай  дуриб,  биалра,  дацIти  гъайли  иша  кабиибтачи  асар  барибсигъуна  ахIен.  ИшбархIиличибад  бехIбихьили,  чидил  шилизив  виштIаси  больницала  дурав  акIалра,  ил  шила  советла  председатель  танбихIлаварили  вирар.  Рахли  хьунул  адамла  арадешлис  зарал  бетаалли,  уголовный  тяхIярли  судла  гьалар  жавабкардеш  арху.  Лебтанилра  аргъирав?
   Кабиибтани  хIейгу-хIейгули  аргъира,  аргъира  или,  чумал  мерличирад  тIамадариб.
   – Лебилра  шимала  халкьлизира  аргъахъая.  Шимазиб  арадеш  бихIнилизиб  бузути  хIянчизартани,  шимала  советунала  председательтани  иш  буйрухъ  гIямрулизиб  бетерхахъес  чеблибирулра.  Лебтасалра  баркалла.
   Сагати  цIяба-хьанцIа  костюм,  цIуба  хIева,  хьанцIа  ранглизир  цIуба  кIунтIрар  галстукличилси,  ахъ-ахъси  кегIебси  цаибил  секретарь  сунени  ибси  хIебарес  чараагарси  адамван  валулри.  Андаличибад  балуй  шайчи хIяршбарибси,  берхъибси  кьама,  дерхъибти  цIудара  нудбаур  цIябти  хIулби,  ца  бара  бабзси  биалра,  халати  дяхIличи  балбикибси  къянкъ,  шалати  дяхIла  ранг  чичилра  мешули  ахIи,  ца  сунечицун  хасти  сарри,  чилилра  датIес  хIебиэсли  далдикибтири.
   Сакинатла  гъай  гъайли  кавлутири,  эгер  цаибил  секретарь  гъайхIевхъунси  виалри.  Аммаки  суал  арзили  саби  викIес  хьулчи  аги.  Совещаниеличи  кабиибти  имцIати  мурул  адамтани,  илди  гъай  гIердурцули  ахIенри.
   – Гьанна  больница  агарли  биштIати  ахIелкIули  балан?
   – Больница  ибси  дев  се  сабил  хI****ухIелира,  биштIати  алкIули  калунти  саби.
   – ХIяжатагар  мез  сари!  ГIягIнилив  виштIаси  алкIуси  хьунул  адам,  кIел–хIябал  сягIят  машиналичир  пялхъярсарикIахъули,  районнизи  карукес?
   Илдигъунти  ва  илдачи  мешути  пикруми  дурулри  заллизибад  дурабулхъутани.  Цаибил  секретарьличил  жалхIебухъун  биалра,  мурул  адамти  иличил  кьабулли  ахIенри.
   Сакинатличи  хIерли,  райпола  председательра  хъулри  дируси  комбинатла  директора  культурала  Юртла  гьалаб  тIашли  лебалри.  Зантси,  дебали  сунела  дяхIличи  балбикибси  кьерхIе  супелла  вегI,  шиниша  хIулбар  комбинатла  директор  пишяхъили  Сакинатличи  хIерикIулри.  Илала мерличив  мурул  адам  виалри,  тIягIямагарти  гъайлис  мер  лебри.  Сайгъуна  мурул  адамличила  гIярзикIули  райкомлизи  чидил-биалра  мурул  адам  вякьунси  виалри,  илгъуна  баркьуди  лайикьли  чехIебии.  Рархьли  сунечи  хIеракIили  райкомлизи  рукьни  багьандан,  ил  урузриахъес  хIядурвиубси  комбинатла  директор,  сунела  гьала  тIашкаризурси  хIехара  рурсигъуна  Сакинат  чераибхIели,  ряхIятиуб  ва,  дукаркIули,  илис  гьуниваиб.
   – Агь,  Сакинат  ГIябдулхIямидовна!  Хашкелди!  ХIера  гьари  сегъуна  руилил,  нушала  цаибил  ихкьяйда  хIянчи  диган  ветаахъурси  жагьил  тухтур?  –  ил  масхараличил  мар-марли  гъайикIулри.
   – Райком  Набигуллагьван,  нура  ишди  мурул  адамтира  хIуни  ибси  барес  хIядурли  саби,  –  ил  мякьла  тIашкабизурти  больницала  бекI  тухтурличира  райпола  председательличира  хIеризур.
   БекI  тухтурли  сунела  мякьла  тIашти  мурул  адамтала  някъби  хъямики  цIацIали  дуциб.
   – Сакинат  ГIябдулхIямидовна,  ишди  кIелра  хIези  буца.  Лерилра  хIела  хIянчи  чедибдешличил  детерхахъес  чузиб  гьунар  лебти  адамти  саби.  Нуни  буцили  хIела  някълизи  лугулра.
   – Наб  се  бариша  гъари  илди?  Ишдала  кьалли  саби  хункIлизи  буцили  бихIути  хьунрира  лебти  саби.  Илдани  жагали  балтахъа  ишди  набзибад,  –  Сакинатли  масхаралис  масхараличил  жаваб  бедиб.
   – Сакинат  ГIябдулхIямидовна,  масхара  ахIен,  иша  вакIес  гьалаб  нуни  бегIлара  гIяхIти  шел  уста  больницализи  бузахъес  бархьира.  Лерилра  хIянчи  тамандиайчи  илди  баткамайид,  –  иб  комбинатла  директорли, мар-марли  кайзурли.
   – ГIяхIна,  баркалла,  –  Сакинат  устнала  начальникличи  ванали  хIерризур.
   – Нуни  биалли  селра  барибси  агара,  –  дебали  ахъси  чархла  вегI,  къянкъличи  шалати  шишала  хIулби  даршибси,  гьанналис  хIябцIали  дусра  хIейубсигъуна  райпола  председатель,  чеваэсра  азгъинсигъуна  мурул  адам,  багьлали,  гьарил  гъай  сунела  мерличи  кайгахъули  гъайикIулри.
  – ХIела  уличил  се-биалра  гIягIнили  вакIибси  адам,  агартира  имканти  даргили,  вацIли  чархIейрис.
   – ХIедра  баркалла.  ГIягIнити,  дарести  дахъал  лер.  ХIуша  къянахIедирниличи  рирхес  дигулра.
   Илди  авалра,  Сакинат  гьалар  рашахъули,  культурала  Юртла  мякьлабси  парклизибяхI  гьайбиуб.  Унзала  мякьла  тIашкайзурси,  гIясатин  кьапIачевси  мурул  адам  сунела  дудеш  виъниличи  Сакинат  кьанни  шакрикиб.
   – Гьуя,  дудеш!  ХIура  вакIилрив?  –  мурул  адамти  бархькабатурли,  ил   дудешличи  ретухъун.  –  ХIу  ишав  левни  чина  хабарри?
   – Селра  хIебирар.  ХIу  иша  ракIибхIейчирад,  хIябэсил  жумягI  шалгIеббулхъули  саби.  Агарсиван  ретахъили!  УркIи  паргъатбарес  иша  лябкьуси  машина  лебхIели  варх  вакIибсира.  ГIяхIлачи  ардухили  хIед  камти  гьунгелтира  лер.
  – Дудеш,  хIянчи  дахъал  лер…
  – Дила  цакамси  ихтилат  лебсири.
   Сакинатра  илала  дудешра  заллизибад  дурабухъунти  мурул  адамтани  алавбариб.  Сакинатли  сунени  балутигъунти  мурул  адамти  дудешличил  тянишбариб.
  – МяхIяммад  Ибрагьимович,  иш  дила  дудеш  сай,  ГIябдулхIямид  бикIар,  иш  биалли  больницала  бекI  тухтур  сай,  тянишдиирая.
   Илаб  тIашти  бахъал  мурул  адамтани,  чула  уми  дурули,  ГIябдулхIямидла  някъ  бурцулри.  Илдала  ургаб  райпола  председательра,  комбинатла  директорра,  райкомла  секретарьра  лебри. Сакинатли  хI****ути,  бегI  гьалаб  чебиутира  лебри.  Тянишдеш  тамандиубли гIергъи,  дудешра  рурсира,  адамтала  кьукьялизибад  декIарбикили,  парклизибяхI  мурхьбикиб.
   – Дудеш,  ваши  гIяхIлачи  аркьехIе.  Нушала  Саят-адайла  мурталра  хIядурли  хурег  бируси  саби.  ХIери  дукехIе.
   – Юх,  шилизи  аркьуси  машинара  адамтира  набчи  хIерли  кабиахъес  лайикьли  ахIен.  Илди  гьалакли  бургар.  ХIуни  балулри  нушала  шилизи  гьуни  гьарахъли  биъни.
   – ХIебиалли,  лебилра  балкьаайчи  ихтилатбирехIе,  –  Сакинатлис  дудешлизи  сунела  язихъси  кабинетра,  ца  кьяш  бячунси  утара  чедаахъес  дигули  ахIенри.
   – Раши.
   Культурала  Юртла  гьалабси,  халали  ахIенси  парклизир  халати  зурба  галгуби,  дерхъибти  кьадуби  лерри.  Парк  районна  центрлизиб  лебси  бегIлара  жагаси  мер  сабри.  Илар,  гьар  халаси  галгала  удир,  кьарла  рангла  ширли  дакибти  скамейкаби  лертири.  Бахъла  хIулбазибад  дигIянсигъуна  мерличи  кIелра  кабииб.  Дудеш  къалабахIейкIули  вехIихьиб:
   – Ишди  гъай  хIези  нуни  ахIи  хIела  нешли  дурес  гIягIнисири,  –  иб  дудешли,  –  иша  лявкьухIели  наб  гьанбиркусири,  хIу  набчил  рарх  хъули  аркури,  гIур  лерил  секIал  икIар  бекIдирехIе  или.  Чебиуливан,  бусягIят  хъули  ракIес  хIела  замана  агара.  ХIечи  ракIес  нешлара  бетарули  ахIен.  БалхIебикили  биалра,  хIечил  наб  гъайкавхъес  чевкъули  саби.  БегI  гьалар  хIу  хъалларирухIели,  нуни  хIела  пикри  сегъуна  сабил  хьархIебаира.  ИтхIели  наб  верхIелра  шайчивад  вархьлира  или  гьанбиркулри.  БусягIят  биалли  чинав  чи  вархьлил,  нунира  бурес  вирули  ахIенра.  Илбагьандан  хIела  пикрира  багьес  дигулра.  Ца  бархIи  бархIехъ  нушачи  хIела  гьаларла  хъубеш-неш  Жавгьарат  лерри  ракIили.  Ил  рисули  тилади-бусраврикIулри,  илис  хIу  сунела  уршиличи  чаррухъахъес  дигулри.
   Дудеш  камси  замана  лехIкахъиб.
   Цаибти  хъали-цIа,  левли  агарси  мурул  Ражабла  ГIяли  гьаникили,  Сакинатла  чархличибад  ружер  чедиберхур,  дяхI,  тумазир  хIи  агархIеливан,  цIубдиуб.  Амма  ил,  селра  хIерикIули,  лехIкахъиб.  Дудеш  гIурра  даимиуб:
   – Илала  урши,  –  ГIябдулхIямидли  балу-балули  ГIялила  у  бархькабатур,  –  урусуначивад  вакIили,  бусягIят  шилизив  лев.  Илини   вархсавкили  вецIал  дуслагъуна  уршира  лев,  неш  итар  цархIиллис  шери  рякьи  сари,  бикIар.  Жавгьаратлизи  нуни  сегъуналра  жаваб  хIегира,  хIела  пикри  сегъуна  сабил  хьарбиис  или,  гъай  бедира.  ХIу  итичи  чаррухъадли,  къулайли  хIебиишира  или  гьанбикиб.  ХIяжатагарти  гъай  хIечи  къячдикили  хIейгахъира.  ХIу  се  рикIуда,  рурси?  –  ГIябдулхIямид  лехIкахъиб.
   Сакинат  пикрумазирри:  «Ражабла  ГIяли,  сунезибад  я  вай  я  гIяхI  агарси  гьалавла  мурул.  Мурулрив  гьатIи  ил?  Ил  дунъяличив  мицIирли  левалси  виъниличилара  хъумкартурсиригу  нуни.  ХIера  гьари,  ил  гIурра  мицIирвиубли,  гIурра  сукникьянаби  бурхьули».
   ГIяличил  деркIибти  ца-кIел  базла  гIямрулизиб  уркIила  бацIдеш,  дунъяла  рангагардеш,  илкьяйда  биалра,  хъали-цIа  детаахъес  багьандан,  сунени  барибси  бажарди  гьандикили,  Сакинат  сунечи  сари  гIясириуб.  Юх,  ил  уркIи  агарси,  аберхурли  бацIбиубси  хIяливала  тIакьаличи  мешуси  адамлис  илала  уркIилизиб  сегъуналра  мер  аги.  ГIур,  мурхьли  пикрирухъунхIели,  аргъиб,  уркIилизиб  сунес  мер  баргибси  цархIил  мурул  адамра  левли  хIейъниличила.  Ражабла  ГIяли  наб  чеэсра  хIейги  или,  бусягIят  жаваб  бедес  илини  хIериуб.
   – Ил  бацIси  тIакьа  сай  дудеш  –  иб  Сакинатли,  гIяхIцадхIи  лехIкахъили  гIергъи.  –  Сен  биалра,  чеваэс  дигахъира  наб.  Марлира,  ил  мицIирли  левалси  виалли,  сен  хIякьули  дила  сегъуна  пикри  лебал  хьарбаэс?  Жагьилтанира  уруз-уруххIебиубли  чус  чуни  гелешмешуни  бургули  саби.  Ил  гьаннара  левал,  гьунбачир  рашахъули  нешра  сайра.  ГIур  дила  буреси  агара,  дудеш.
   Илди  лехIкахъиб.  ГIур  Сакинатли  хъулибти  сели  биркьулил  хьар-хъардаиб.  Дудешли  бурни  хIясибли,  лебилра  хъулибти  гIяхIил  сабри,  халал  узи  ХIясбуллагь,  стройотрядлизивад  чариубли,  МяхIячкъалализиб  белчIуди  даимбирулри.  Ил  гьачамлис  шилизи  вакIили  ахIенри.
   ГIур  Сакинатлис  сагабарес  гIягIниси  сунес  бедибси  хъали  гьанбикиб.
   – Дудеш,  наб  декIардарили  кIел  хъали  лер.  Илди  куцагардиубли,  чедаэс  агара.  Се  барили  гIяхIсил,  чебаэс  хIу  вакIадри  гIяхIсири…
 
 
                *  *  *

   Дирихьли  дунъя  буцибси,  хIябцси,  бугIярси  ноябрь  базла  савли  сабри.  Сакинатла  уркIилизир  хIебла  макьамти  зайдикIулри.  ИшбархIи  бегI  гьалаб  цIикурила  хъаливан  жагабиубси  гинекологияла  отделениелизи  зягIипти  кьабулбарес  вирулри.  Илар  кроватуни-тумбочкабачибад  бехIбихьили,  уче-буш,  халгIятуни,  палтарличи  бикайчи  лерил  секIал  сагати  сарри.  Гьалавван  районнизи  вакIибси  арадеш  бихIнила  министрли,  Сакинатла  тилади  бацIли  хI****урли,  тухтуртас  хIяжатдиркути  ваяхIличил  отделение  гIеббуцес  чесилри.  МяхIячкъалализирад  илди  садукес  машина  бархьес  сабри  калунси.  Сари  регIси  хъали  балкьаурли  таманбирулри.  Илди  сагадирнилизи  гIяхIцад  пай  кабихьиб  Саламлира.  Больница  сагабарили  таманбиубхIели,  устни  баткатхIеили,  Сакинатли  сунела  хъулри  далаахъес  кабатур.  Илдани  секьяйда  хIянчи  бирулил,  гьар  бархIи  хIеруди  бирулри  Саламли.  КIел  уста  базцадхIи  бузули  калун.  Сакинатли  хъа  бяхIяни  цархIилтаниван  сугъатли  хIедакахъибну,  илдачи  жагати  суратуначилти  кагъурти  дасахъун.  Районнизир  обойти  бегI  гьалар  илала  хъулир  сарри  дакIудиубти.  Камтигъунти  ваяхI тукейзирад  асес  дигулри.  ЧIянкIби,  буруш-гIянала,  цархIилти  ваяхI  хили,  гъамливан  дудеш  вакIес  гIягIнисири.
   Ил  савли,  гIяхIлала  хъали  ибгули,  умубирули  рархилри.  Ишар  ил  гьанна  хIябал  баз  издагван  хIеркарирулри.  Мурт  чарриалра,  хIядурли  ванаси  хурег,  умути  хъали-цIа,  шалати  дяхI  сунечи  хIерли  дургулри.  Дудешла  гIяхIлала  кIел  уршира  рурсира  чула  хъалибаргуначил  дураб  хIербирулри.  Илдани  Сакинат  чула  рурсиван  дигиличил  ва  къайгъиличил  алавруцилри.  Цайна  шичи  рукьяхъесалра  хIератур  ил гIяхIял  хьунуй.  Селра  хIебирули  кариэс  адаббилзули,  хъали-биалра  бушкес  алавракIилри.  Шинна  къянари  хили  чарриубси  Саят-адайла  дяхI  тамашали  адалкири.
   – Вай,  Аллагь,  адайла,  хIерууд  кьалли  хIу  хIянчи  хIедаргили.  БархIи  ахъайчи  иш  хъали  бушкес  ахIенси,  дила  цархIил  хIянчи  агара,  хIечи  бахъал  адамти  хIерли  кабиили  саби.  БусягIятра  къапула  гьалав  хев  хIу  чераэс  дигуси  мурул  адам.
   – Чи  сая  ил?
   – ХI****ас,  адайла.  Шичи  аркьухIелира  левригу  тIашли,  сайра  гъайхIейкIухIели,  нунира  селра  хIеира.  Ну  чарриайчира  илав  тIашли  варгибхIели,  хIед  чи  гIягIнили?  ХIу  чи  сайри,  рикIулра?  Тухтур  Сакинат  гIягIнили  сари,  викIар.  Хъулир  кIер,  ацIи,  рикIахъули  ратурли,  ацIес  кьабулхIейкиб,  дурав  тIашли  хевал.  Ихаб  хIябцли,  бугIярли  саби,  ил  тIашкайзурли  сай,  гьанна  сягIятличивра  имцIа.  Илала  гъай  хIушала  шила  лугъатла  сари  или  гьанбикиб.
   Дудешли  ихтилат  барибхIейчирад,  сунела  гьала  Ражабла  ГIяли  сегъунти  дяхIличил  тIашкалзанал  чеваэс  Сакинат  хьулрикIули  калун.  Ил  дакIухIевхъун.  Хъа  регIла  гъай  хIясибли,  дурав  тIашси  ил  виэс  асубири.  Чичилра  гьунираэс  ил  хIядурли  ахIенри,  бара  аризурли,  дяхI-някъ  дирцили,  регIхIериубли  лералри.  Хъа  регI  хIеррикIахъули,  гIяхIял  хIерли  катес  Сакинатлис  дигули  ахIенри.  Ванаси  кIанара  чебяхъили,  хъулиб  челгьуси  халгIятчерли  вакIибси  чеэс  ил  гьаркаракIиб.  Къапула  дурала  шантала  хьунул  адамти  шичи  башуси  гьуни  сабри.  ХIябцдешли,  бягIярдешли  ишбархIи  бацIбухъахъи  биалра,  ил  бахъал  адамти  камхIебируси  кьакьа  сабри.
   Гьаргалабад  хIеръибмадан,  дурав  тIашси  ГIяли  виъни  вагьур.    ГьалакхIерикIули  карацIиб.  Халати  урцулла  къапулизиб  алунси,  биштIаси  унза  гъичIбухъунхIели,  ГIяли  ласяхъиб.
   – РелхIунрив?
   – ВелхIунрив  хIура,  вакIирив?
   – Гьанна  хIябал  бархIи  ну  ишав  сайра,  хIу  чераэс  дигули.  БетхIеур.  –  илини  хIулби  ахъдурцули  ахIенри.  Сакинатлис  биалли  рархьли  илала  хIулбази  хIерризес  дигулри.  Чеди  чеэс  ГIяли  варсиубли  ахIенри,  гьалавван  жагали,  кегIебли  левалри,  палтарра  сунечи  жагали  далдикилри,  амма  илала  дяхIлизиб  сунечи  сай  вирхудешла  кIантIалра  кали  ахIенри,  ита-иша  дулкIути  хIулбани,  паргъатагарли  суркдирути  някъбани  ил  уруз-урухли  виъни  бурулри.
   – ХIябал  бархIи  хIемцIадлира,  ишар  ну  раргес  къиянни  ахIен.   ДигIянрикили  ахIенра,  гьар  бархIи  халкьла  ургар  сарра.
   – Сакинат,  набзи  хIела  буреси  лебу?
   – Дила  хIези  буреси?
   – ГIе,  ну  нешли  вархьибсира,  Сакинат  чераа  или.
   – ХIела  нешлизи  бурес  вируд,  ну  чераира  или.
   – Нешли  бурибсири,  хIу  чераадри  гIяхIсири  или:  ит  итарси  гьанна  цархIиллис  шери  рякьи  сари.
   – Наб  ил  се  рариша?
   – Нешли  набчи  хъарбарибсири,  хIу  серикIарал  хьарраа  или.
  –ХIела  нешлизи  бура,  ну  хIези  селра  рикIули  ахIенра  или.
  –ХIебиалли,  лерил  хIела  дурути  Саламлис  дургар?  Ил  шофёр  гIяхIси  ургар  набчивра?
   – Се?  Се  шофёр?  Се  Салам?  ХIу  сейкIулри?  Цайна  дила  гIямру  заядарили,  уркIи  бячунси  виъни  хIебаили,  илди  дуркьа  гъайра  хIура  гIурра  дила  гьала  вакIилрив?  Дила  гIямрулизив,  гIур  хIу  чеэс  дигули  ахIенра.  ПяхIли  ветахъи  ишавад!  «Нешли  вархьибсира,  нешли  вархьибсира».  Пандахьи!  –  Сакинат  гIясили  руржулри.  ИтхIели  дудешлизи  ил  чеэсра  хIейги  или  хIебурниличи  пашманриублири.  «ХIера  гьари,  ну  сунези  тиладирикIес  гIягIнили  балан,  ну  шери  рукаба  или.  ХIела  набзи  буреси  лебу?  Агь  увяхIси»!  Улкьайларад  дура  хIеррикIуси  хъа  регIлизи  сунечибси  хIял  чебхIебагьахъес,  Сакинат хъули  рухIнарухъун.  Се-биалра  хьарбаэс,  хъа  регI  хьулхIерухъун.

                *  *  *

   Ражабла  ГIяличи  Сакинат  чаррирнила  хабар  Шалдала  шилизиб  тIинтIбиублири.  ГIяли  ил  хьарраэс  аркьуси  сай,  гIур  илдачи  чаррируси  сари  или,  лебтанилра  бурулри.  ГIябдулхIямид,  ГIябидат,  гIелабти  саби-ахIен  бикIес  бирули  ахIенри.  Сакинатли  се  пикрибирул,  илдани  балули  ахIенри.  Жавгьаратлис  биалли  гIярякьила  шишаличила  ахIенси  гIур  селичилалра  пикрихIейкIуси  уршила  багьа  сагали  ахъбуцес  гIягIнилири.  Чумал  баз  ГIялини  лебилра  хъулиб  лебси  арц  сунела  вецIал  дус  виубси  уршиличил  гIярякьила  шишнас  тукейзи  арбихахъулри.  Илис  я  хъулиб  я  дураб  сегъуналра  хIянчи барес дигули ахIенри.  Шантазибад  ил  секIал  дигIянбирули,  уршилизи  селра  хIерикIули  риалра,  Жавгьаратлис  къияннири.  Илинира  уршиличирти  гIяйибти  пикридирули  ахIенри.  Сагали  хъали-цIа  делшалли,  лерил  секIал  далдиркур  или,  хьулрикIулри.  Уршила  уршилис  зиланти,  «бутылка,  пожалуйста»  бикIули  биъни  багьес,  Жавгьаратлис  дигули  ахIенри.

   Сагаси  хабарли  Саламла  гIямалбуахъири.  Илини  бегIла  гьалар  райпола  машинала  кабинализир  шилизи  рукибхIейчирад  Сакинат  хъумартес  вирули  ахIенри.  Ил  дунъяличир  бегIлара  жагаси,  дурхъаси,  агарли  чараагарси  ретаурлири.  Гьар  кайцIуси  Сакинатла  ганз  гьамадси,  кункси  бетаахъес  багьандан,  илини  селра  ахIера  бирули  ахIенри,  Сакинатли  биалли  сунела  мякьлав  дяхIцIиван  камхIейруси  Салам  чейули  ахIенри.  Больницала  бахъал  хIянчизарти,  Сакинат  леру,  Салам  лев  или,  дукаркIулри.  Сакинатли  селра  чебиули  ахIенри.
   Сакинатлис  Ленинградлизивси  урши  дигахъули  сари  ибси  пикрили  Саламлизи  уркIи  кахIебизурти  хъали-цIа  дарахъиб.  Ил  сарицун  чарриубхIейчирад,  цалра  бархIи  Салам  сунела  хъули  чариубли  ахIенри.  ИшбархIира,  унраличибси  махьилизи  тухтурти  кили  вакIибхIели,  илди  бархькабатурли,  сунела  урши  чеэс  Салам  шилизи  вакIилри.  Хьунуй  илис  гьалакли  кьумур  балкьаахъур.  Муруйс  гIяхIулариэс  дигули,  хъулиб  лебсигъуна  хурег  гьалабихьиб.  ГIяхIлад  вакIибсиван,  уршира  дукла  катурли  кайибси  Саламли  хьуна  къайгъни  хIясибдирули  ахIенри.  Илдала  ихтилат  бетарули  ахIенри.  ГъайрикIуси  хьунулцун  сарри.  Илала  гъайлизи  Саламли  сунела  гъай  гъудурбирули  ахIенри.  Саламла  уркIила  пикрумачи  дигIян-гIяшли  шакрикIуси  хьунул  «гIяхIси   хабар»  бурес  гьалакриуб:
   – ГIябдулхIямидхъала  Сакинат  сунела  муруйчи  чаррулхъули  сари  бикIулигу?  ХIуша  мекъличи  хIядурдикIулрав?
   – Се?  ХIу  серикIуда?  –  кайибси  мерличивад  Салам  харчизур.  Дуклавси  урши  каркули  хIилхIи  калун.  Ил  нешли  хъямварили  дуклауциб.
   – Селра.  Ражабла  ГIяли  хев  хъа  гьалав  хIечил  варх  Сакинат  чераэс  районнизи  укьес  хIядуриубли.
   – Сакинат  се  рирули  илис?
   – Ну  чаррухъи  дигадалли,  сай  набчи  вакIахъая  рикIули  сари,  бикIар.  Илдигъунти  саби  гьаннала  гелешмешуни,  –  Саламла  хьунул  мискьилладиличил  гъинчIризур.
   – ГIяли  ил  хьарраэс  хIядурли  валан,  «пожалуйста  бутылка»  сегъуна  саял  ГIябдулхIямид  азили  хI****улив?
   – Балули  ургар,  амма  Сакинатра  халараили  кьалли?  Илисра  хъаллариэс  гIягIнили  саби.
   Салам,  бисмилла  хIебарили,  хъуливад  дураухъун.  Хъа  гьалав  иличи  Ражабла  ГIяли  хIерли  кайилри.  Жагати  палтарра,  хъябличи  баршили  галстукра,  гъез  лагдяхI  далкIахъунси  кьамара  сайра.  Чеди  хIерэс  ГIяли  сегъуналра  багьана  агарси  мурул  адам  сайри.  Илала  гьалав  гIяш-гIяшси,  хъячIа-хъячIали  вицIибси  шофёрла  палтарчевси  Салам  адамтани  хIясибваресли  ахIенри.
   Салам  иличи  гIясили  хIеризур,  амма  уркIиличирти  черхIедагьахъурли  яхIбариб.
   – Гьари,  узи  Салам,  ваахъаба  хIела  айгъирличив  районнизи,  –  дугьаизур,  ил  Саламла  някъ  бурцули.
   – ХIябилра  гIяхIил  виахъурину,  кайи,  бегIлара  гIяхIси  сягIятличив  виабину.
   – ГIяхIси  сягIятличив  викIуду?  ГIяхIси  сягIятличив  сайра,  уртахъ  Салам,  – савлиличивад  бержили  урги,  илала  лезмили  гъай  дирхахъулри.  –  ГIяхIси  сягIятличив  хIейрусу,  айзурли  ну,  гелешмеш  чераэс  аркьули  виасли?  –  шофёрла  мякьла  ГIяли  валикили  кайилри.  Саламлис  иличи  хIеризесра  дигули  ахIенри.
   – Гьаннала  гелешмешунас  чузи  нуша  гъайдикIули  дигахъули  саби.  Илдас  сукникьянаби  чебаэсра  дигули  ахIен.  Ну  укьес  чевкъули  саби,  уртахъ  Салам.  ХIя,  хIя,  хIя!  Ну  укьясли-декIар  се  декIардеша.  Ляркьян,  ну  укьяслира,  сукникьяби  бархьалра.  ГIур  чина  риркура  ил?  АхIену,  узи  Салам?
   Саламли  гIясили  гъайэс  вирули  ахIенри.
   «ГIе,  аркьян,  марлира,  аркьян,  их  пандахьис,  их  держла  кIурилис.  Каруршис,  юх  кIелра  кабуршис,  гIур  туснахълизи  аркьяс.  Туснахълизиб  гIяхIил  саби  ишкьяйда  уэсличиб»,  –  пикриикIулри  Салам.  Илини  машина  секьяйда  бикулил,  багьес  аги.  ГIясидешли  илини  гьуни  чебиули  ахIенри.  ГIялила  хIяхIяла  тIама  илала  бекIлизиб,  мурхьси  къуюлизибад  бикьухIеливан,  гIеб-гI****гьулри.  «Ил  уркьа  секIал  Сакинат  чераахъес  укес  илала  уркIили  кьабулбирули  ахIенри.   Сакинат  кахIеруршис,  ил  карушес  асухIебирар.  Илгъуна  иш  дунъяличир  гIур  цархIил  агара.  БусягIят  ишра  каршис,  нура  убкIус.  ВебкIес  гьамадли  саби,  Сакинат  ишис  рукьяхъесличиб»,  –  пикрумани  Саламла  бекI  бамкьахъурлири.  ХIебяркъурси  тяй  урчиван,  цайна  багьлабирули,  цайна  гьалакбирули,  гьунила  хьаршайчира  хъаршайчира  биркуси  машинала  ухIнав,  кайибси  мерличив  уэс  хIейрули,  ГIяли  занкъарай  начиван  герсайкIулри.  Саламли  хапли  машина  ахъси  шурла  бехIличибяхI  гьайбариб.  Бержили  селалра  авара  агарли  виалра,  урухиубси  ГIялила  чIярла  тIама  дурабикиб.  Гьалли  бехIла  гьалаб,  гъярчIбикIули  машина  тIашбизур.  ГIяхIцад  замана  лехIдеш  чебихьун.  ГIур  мякьла  кайибсиличи  хIерхIейкIули,  Салам  кьяркьли  гъайухъун:
   – ЛехIизи  иша,  эй,  пандахьи!  –  ГIяли  урехилизивад  ватхIевхъи  левалри  Бареси  хI****ули  вякькайзурлири,  Саламличи  хIерикIулри.
   – Ну  хIези  сайра,  Ражабла  ГIяли  бихьибси  держла  кIури.  ХIу  нуни  бусягIят  их  къадализи  гервалтари!  Бакьирив!  Къадала  лутIилизи.
  Урухиубси  ГIялила  дяхI  хIила  кIантI  агарсиван  цIублири.  Салам  сунези  се  викIулил,  аргъес  гIякьлу  биули  ахIенри.
   – ХIези  нуни  бегIла  гьалаб  ва  бегIла  гIергъи  бурулра,  рати  Сакинат  паргъатли.  ХIед  багьес  дигадли,  хIу  илала  никализира  агуд.  Иргъулрив?  Эй,  Ражабла  ГIяли?!  –  балуй  някъли  хъяй-хъяй  буцили,  Саламли  ГIяли  сунечивяхI  ласвяхъяхъиб.  Урухиубси  ГIялини  мурхьси  къадаличирад  хIулби  черасес  вирули  ахIенри.
   – ХIези  ну  викIулра,  Сакинат  паргъатли  рати!  ХIератадли,  кIелра  дарх  нуша  их  къадализи  аркьехIе.  Аргъирив?  ХIези  ну  аргъирив  викIулра?  –  Саламли  тIама  ахъбариб.  Сунела  тIама,  сунела  куц  хIясибли,  ил  бусягIят  вебкIес  хIядурси  адамличи  мешулири.  Иличи  хIеризурси  ГIяли  гьатIира  цIакьли  урухиуб.
   – Аргъира,  дебали  гIяхIил  аргъира,  –  лезмили  гъай  хIедархахъес  ил виубцад  багьлали  гъайикIулри.  –  Аргъилрану,  машина  гIелабяхI  битIакIа.  Аргъира.  Лерилра  аргъира.  Наб  Сакинат  гIягIнили  ахIен.  Ну  нешли  вархьибсира,  их  хьарраэс  укьян  или.  Нуни  хIу  викIуси  аргъира.  Наб  Сакинат  гIягIнили  ахIен.  Ил  ахIентира  бахъал  рурсби  леб,  наб  ил  хIейгину,  машина  гIелабяхI  битIакIа.
   Салам  цайна  вебкIили,  гIур  мицIириубсиличи  мешулири.  Ил  гъайэс  гьунарагарли  лехIкахъилри.  Машинала  бухIнаб  гIяхIцадхIи  лехIдеш  чебихьун.  Гьанна  сунени  барибслизивад  Саламра  урухиублири.  Сакинат  багьандан,  пикрилра  хIевхъи,  вебкIес   хIядурли  калири.  Машина  гьунила  дублабси  шурла  хъинжличиб  ца  бара  хIилхIи  тIашбизурлири,  гьакIбухъалри,  къадала  лутIилизи  арбукьес  ахIенси,  селра  кали  ахIенри.  ГьанкIлизивадван  сунела  гIясидешлизивад  чеваргъибси  Саламлис,  юх  гьанна  вебкIес  дигули  ахIенри.  Кагъарван  цIубиубли,  вяшухъес,  гъайэс  хIейрули  Ражабла  ГIяли  кайибси  мерличив  ибкьизурли,  лехIкахъилри.  Саламлис  иличи  хIеръэсра  дигули  ахIенри.
   – Кайи  паргъатли,  вяшухъадли,  их  къадализи  аркьяд.  Салам,  багьлали  унза  абхьили,  машиналичивад  кацIиб,  ил  ахтардибирули,  алав  ласухъун.  Машинала  гьаларти  хIулруми,  гьунила  дурар  бяхIлизир  сарри.  ГIеларти  хIулрумала  ца  шали  гьаваличи  ахъбиублири.  Лебилра  машина  ца  гIелабси  хIулаличи  тIашбизурлири.  ГIяли  кайибси  шайчирад  унза  абхьалри  –  удиб  мурхьси  къада  сабри.  Илис  машиналичивад  кацIесра  бетарули  ахIенри.  Саламли  касили  халаси  къаркъа,  гIелабси  хIулала  уди  кабихьиб.  Машинала  гIела  дебабарибси  кьелхIе  арзили,  гьуйчирад  иладяхI  лайдикIули,  гьаваличибси  хIулала  удила  гIянжили  бицIиб.  ГIур  ил  хIулала  удира  халаси  къаркъа  кабихьиб.  Сунела  мерличи  кайили,  машина  сагали  бузескаиб.  Кайибси  мерличив  шикьхIевхъи,  къаркъа  аурли,  Ражабла  ГIяли  левалри.  Саламли  халаси  гужличил  машина  гIелабяхI  гьайбариб.  Ил  гьаланачи  гьалабяхI  гьакIбухъун,  гIур  гIеларти  хIулрумани  ванза  баргили  гIергъи,  гьакIван  бухъи  гьуйчи  дурабухъун.  Саламла  анда  майъала  кIунтIрани   вахбарили  бицIилри.  Ил  машиналичивад  кацIиб.  КьелхIе  сагали  сунела  мерличи  дебабариб.  ГIур  ГIялила  шайчирти  унза  абхьиб:
   – Биур  хIуни  ахъибси  гьуни!  Хъярхъли  кацIи  дила  машиналичивад!
   ГIяли,  селра  хIейкIули,  машиналичивад  кацIили,  мякьла  тIашкайзур.
   – Дила  пикрили,  хIед  районнизи  укьес  хIяжатдеш  агара.  ХIечи  ихав  чилра  хIерли  ахIен.  Ишаб  бетаурсиличила,  ца  бараалра  бекIлизиб  духудеш  леббиалли,  чизилра  хIуни  хIебурид.  Гьанна  ватихьи  хIела  хъуливяхI.  ИкIа  чарухъес  гьарахъли  ахIен,  шел  километр  саби  лебси.  Гьуни  ахъайчи  хIела  гIямруличила  пикриухъесра  вируд.  Белики,  сегъуна-биалра  духуси  пикри  бекIлизи  бакIили,  левсигъуна  ахмахли  кахIели,  хIу  циила  варсиэсра  асубирар.
   Саламли  хямкдарили  машинала  унза  чекавкьун.  Гъай  агарли,  гьуйчив  тIашли  ГIялира  вархькатурли  арякьун.
   Аргъайчи  вакIибси  ГIяли,  хIулрумау  кабихьибси  къаркъаличи  виругIев  ванцIухъун,  гумли  изиаурли,  някъбани  кьяш  буцили,  ил  хIяршбирули,  цIумухъун.  Къаркъа  кабихьибси  мерличибад  шикьхIебухъун.  ГIяхIцад  замана  тIашли  кали,  баягъи  ил  къаркъаличи  кайиб.  Руржути  някъбачил  папрус  абалкун,  зумали  пIагьикIес  вехIихьиб.  Держлира  урехилира  тIутIударибти  илала  пикруми  учидикили  ца  бархьси  гьуйчи  дурадухъес  дирули  ахIенри.  «ГIе,  кьисмат,  кьисмат…»  Кьисмат  ибси  дев,  илала  аргъайзиб  сен-сабил  куртIбухъун.  «Кьисмат  сегъуна  сабил  хIердикIехIе.  Хьурали  ну  шилизи  хIякьяс,  –  пикриухъун  ГIяли.  –  Лаг  аркьуси  машина  цугбикалли,  шилизи  чарулхъас.  КатIбяхI  аркьуси  цугбикалли,  Сакинат  чераэс  аркьяс.  Ил  кьисмат  саби,  илини  лерил  секIал  гьуйчидуршу».  Къаркъаличи  кайэс вамсурли  гIергьи,  илала  гьала  районнизи  аркьуси  дехла  машина  тIашбизур.  «Кьисматли»  Сакинат  чераахъес  арукиб.  Амма  илала  хIулбала  гьаларад  шурла  хъинжличибси  машинара  мурхьси  кьадала  лутIира  урдилзули  ахIенри.  Нешли  ибси  барес  ил  хIядурлири,  сунени  се-биалра  пикрибарес,  сунела  шайзибадра  се-биалра  барес  илала  я  гIякьлу,  я  яхI,  я  гъира  диули  ахIенри.  Пикруми  мурталра  гIярякьила  шиша-алав  лукьулри.

                *  *  *

   Гинекологияла  отделение  сагабариб.  МяхIячкъалализирад  тухтуртас  гIягIнити  лерилра  ваяхI  киб,  илди  мерладариб.  Сакинат  гIяхIлачирад  аррякьи,  сагадарибти  хъулрази  мерлариуб.  Больницализи  биштIати  алкIути  хьунул  адамти  башахъес  бегIлара  къиянси  хIянчили  уббухъун.  Гьаланачи  ил  масъала  гьамадси  саби  или  гьанбиркусири.  Сакинатли  халкьли  бируси  аргъес  рирули  ахIенри.  Чус  бируси  гIяхIдешлизибад  адамти  балу-балули  гIелумбилзулри.  Гьарилла  декIар-декIарти,  бекIлил  агарти,  азир  багьана  дакIудирулри,  Сакинатлис  жумягIли  хIяйна-авна  шимазибти  зягIиптачи  сари  рашес  чебиркулри,  сегъуна-дигара  аргълизир,  дуги-хIерила  сегъуна-дигара  замана  харчризурли,  зягIипсиличи  рукьес  чебиркулри.  Иличил  барх  архIяличи  букьес  кьанбирули  ахIенри  Саламла  машинара.
   Сецад-дигара  анцIбукьуни  диуб,  Сакинат  зягIипсиличи  кьанриубли,  шилизибти  тухтуртани  чулицун  гIямал  барибтира,  илдачи  сари  раили,  жаннизибад  лябкьуси  барили,  кумекбарибтира,  илди  бебкIала  кьялшубазибад  кебасибтира,  анцIбукьуни  диуб  акIубти  дурхIни  берцахъес  хIериубтира.  Игъбарлисван,  хIянчиличи  ракIибхIейчирад  цалра  децIагеси  анцIбукь  хIебиуб.  Илизиб  Сакинатла  къайгъиличил  барх  Аллагьла  кумекра  лебри.
   Чумал  бархIи  Сакинат  гIяхIси  хIяйчир  сарри.  Ца  жумягIла  бухIнаб  больницализиб  верхIел  арати  дурхIя  акIублири.  Илдала  нешани  ара-сагълири.  АкIубти  биштIатачила  баянти  лукIули,  ил  сунела  кабинетлизи  кариилри.  Дураб  март  баз  сабри.  ХIябал  бархIи  гьаб-гIергъили  дяхIили  ургьулри.  ХIябцси  дирихьли  шила  алавти  дубурти  чедиахъули  ахIенри.  Чебиули  лебси  дунъя,  лебилра  цIуба  рангла  бетаурлири.  Дураб  бугIярлири,  хIябцлири,  амма  март  баз  биъни  багьеслири,  бабзси  дяхIила  къатла  удирад  бицIуси  дяхIила  шинна  хIуркIби  кадухъири.  ДяхIи  кьяшмала  удиб  гъярчIхIебикIули,  чяртличи   шурбулхъулри,  ил  кункли  урцуси  ахIенрину,  декIси  шини  бицIибси  сабри.
   «ГIяхIси  бетаур  ишбархIи  чина-биалра  дура  шилизи  рукьес  хIяжатхIебикили.  Гьуйчирти  машинтас  бегIлара  вайси  аргъ  саби,  дяхIира  чяртра  дархси»,  –  сунези  сари  пикририкIулри  ил.  Пикри  бекIлизи  бакIили  бекIхIебиубли  лебалли,  кабинетла  унза  дигIянали  гьаргдиуб.  Илабад  цIуба  косынкачебси  бекI  гьаббакIиб.  Ил  жагьси  санитарка  сарри.  Урехи-урезиличил  ил  кабинетлизи  арацIиб.
   – Сакинат  ГIябдулхIямидовна,  ца  маза-кьапIачевси  ухъна  хев  дурав,  хIу  чераэс  дигули.  Ил  нуни  иша  ацIахъес  хIетурра.
   Санитарка  школа  таманаибси  жагьил  рурси  сарри.  Ил,  мединститутлизи  имтихIянти  дедес  хIериубли,  заманалис  санитаркали  рузес  ракIилри,  гIурдус  ручIес  карерхес  хьулрикIулри.  Илис  гьар  сунени  бирусилизир  Сакинатличи  мешули  риэс  дигулри,  гьар  секIал  илиниван  чекаризурли,  гIягIниси  тяхIярли  барес  къайгъилизирри.
   – Дебали  гIяхIси  барилри.  Мурул  адамти  ахIенну,  гьар-гьарил  хьунул  адамра  иша  арицIахъуси  тяхIяр  лебси  ахIен.  Гьари,  раши  ил  набзи  чеахъес.
   Сакинат  санитаркас  гIеларад  ратрихьиб.
   Больницала  азбарлизив  маза-кьапIачевси  мурул  адам  тIашлири.  Ил  ухъна  ахIенрину,  ургарти  гIямруличира  атхIеибси  жагьил  мурул  адам  сайри.  Илала  халаси  къянкъ  бугIярдешли  хIунтIенбиахъублири.  ГIяхIцадхIи  хIедирсибти  дяхI  дерхъибти  кьерхIе  гъезли  дакIилри.  Тухтурличил  ихтилат  секьяйда  бехIбирхьусил  хI****ули,  кьукьубачи  адиули  ахъти  резинна  чакмали  кьяшмаубси  дяхIи  паргъатагарли  ганзбирулри,  чурхли  дерхъибти  нудбаурад  духути  хIулби  цайна  кIелра  хьунул  адамличи  хIердирулри,  гIур  дяхIилизирад  шин  дирути  сунела  чакмаличи.  Гъай  дехIдихьес  илини  гьунар  баргес  хIейрулри.  Илала  паргъатагардешличи  шакрикили,  Сакинатли  гъайиб:
   – ВакIирив?  Вамсуррив?  Гьари,  гъайикIен.
   – Тухтур  Сакинат.  Сакинат,  черрерхи,  –  илала  тIама  чеб-чебудулри.  ГIур  паргъатиубли,  гъайла  мягIна  аргъесли  даимиуб:
   – Наб  ишгъуна  аргълизир  хIу  инжитрарес  дигуси  ахIенри.  ГIямал  бетарули  ахIен.  Балу-балули  хIябал  дурхIяла  неш  ребкIахъес  ратес  вирули  ахIен.  УрузкIули  виасра,  хIу  нушачи  рукес  вакIилра.
   Районна  бухIнаб  бируси  совещаниеличир  дурути  Сакинатла  гъай,  лерилра  шимазир  гIяхIли  далулри:
   «ГIур  хIушала  хъулрази  зягIиптачи  ну  ляркьян  или  хьулмадикIудая,  зягIипти  заманаличиб  больницализи  кабикеная».  Илди  гъай  дурибтири  Сакинатли  жумягI  гьалар,  сунечиб  лебилра  шимала  вакилти  лебси  совещаниеличирра,  илди  гъай  районна  газетализира  кадяхъибтири,  радиолизирад  чуйнал  тикрардарилри.  ГIергъиси  замана,  чина  биалра  рукес  гIягIнихIели,  иличи  адамти  илкьяйда  урехи–урезиличил  дугьабилзулри.
   – УрузкIес  гIягIнили  ахIен.  Ну  бусягIят  ралкьарас.  Гьари,  машина  чинаб  сабил  хьарбаа?  –  Сакинат  мякьлар  тIашли  лералси  санитаркачи  дугьаризур.
   – Машина  гIягIнили  ахIен,  –  ургаухъун  илдала  гъайлис  маза-кьапIала  вегI,  –  нушала  шилизи  танк  ахIенси,  гIур  сегъуналра  машина  хIякьян.  Машина  аркьуси  биалри,  зягIипси  иша  леркусири.  Ну  иша  урчиличив  вакIира,  гIяхIцад  гьуни  хьурали  вашес  чебуркъуб,  урчира  бархли   къияйчил  башулри.    Гъай  таманхIедиубли  лералли,  илав  Салам  дакIуиуб.  Сакинатла  буйрукъ  таманбарес  гьалакриубси  санитаркали  ил  бусягIят  варгилри.  Саламли  вакIибси  валули  увухъун,  яхши-хушдариб.
   – ХIушала  шилизи  гьуни  нуни  балуси  саби,  чинаб  вайтIабикилив?
  –Их  вацIала  дайлабси  чухълагъуна,  шин  дашусигъуна  мер  хебгу,  илад  сеналра  ветахъикес  вирули  ахIен.  Ил  мер  шиннара  гIянжилара  билхIла  бетаурли  саби.
   – ХIебиалли,  ила  кадаайчи  хIуша  нуни  аркура,  гIур  шилизи  хIябал  километр  саби,  илавад  хьуралира  укьес  вирар,  –  гъайличи  пикриличил  лехIризурси  Сакинатли  лебилра  гьалакбариб.
   – Ну  бусягIят  хIядуррирус,  машина  балкьаахъа,  хIебиалли.  Гьай-гIяйиб,  дила  резинна  чакма  агара  кьадин,  –  ил  умули  лямцIдикIути  сунела  кьячIуби  ахъти,  ванати  чакмаличи  хIерризур.
   БахъхIиагарли  гурбикIули  абалкунси  Саламла  машина  больницала  азбарлизиб  тIашлири.  Ванаси  гIябара  чесабуцили,  бекIличи  бемхурли  барибси  букIулси  цIуба  пухла  кIанара  кабуцили,  Сакинат  дурарухъун.  Маза-кьапIачевси  гIяхIял,  гIелабси  мерличи  кайили,  машиналичив  арукьес  хIядуриублири.  Илала  дуклар  лямцIдикIули  сагати  резинна  чакма  лерри.
   – Ишди  чакма  халаси  размерла  сари,  гIур  диштIати  тукейзир  аги,  ишди  хIед  асибти  сари.  ХIела  дабриличил  нушала  шилизи  сеналра  укьес  хIейрар,  –  вакIибсини,  урузкIули,  гьала  кариибси  Сакинатлис  чакма  гьадатур.
   – Се  гIяхIси  барилри  илди  асили,  рахъ  гьалакриубли,  нуни  хьурали  аркьуси  гьуйчила  хъумартурра.  АвцIали  размерла  диаб,  гьатIира  гIяхIли,  кьяшми  гъяжхIедиру.  ХIела  урчи  се  барри?
   – ГIяхIлачи  бархьира,  ишав  валикибси  ца  хъяшачил.  Наб  хIушачил  вакIес  дигулра,  урчи  гIурра  арбукес  вирар.
   – Гьайбара,  Салам,  нуша  кьандиэс  асухIебирар!
   ВацIала  дайлабси  билхIла  лебси  мерличи  машина  ца  сягIятра  хIедикили  кабаиб.  Ил  мерличибад,  марлира,  сегъуналра  машина  букьес  хIебири.  КIел  дубурла  шухIярила  ургабси  хIябцIали-авцIали  метрла  гьуни  дяхIилара,  шиннара,  чяртлара  кIав  бетаурлири.  Илавад  хьуралира  итил  шайчи  арукьес  мер  аги,  гьунила  чеди  чевяхIяхъили,  вацIала  галгубала  ургавад,  чилилра  ганзхIебарибси  дяхIилизивад  итил  шайчи  арукьес  гIягIнилири.  Сакинатли  машинала  рухIнар  лералли  дабри    дарсдариб.  Машина  гьунила  дублаб  бархькабатурли,  Сакинатла  гIягIниахълумала  чемоданра  някълизи  буцили,  Салам  вацIализивяхI  гьайиуб.  Илис  гIеларад  –  Сакинатра.  Маза-кьапIачевсини,  кIилисалра  гьалав  вашули,  сунела  халати  чакмаличил  дяхIилизиб  гьуни  кавдулри.  Цаагили  дяхIили  ургьулри.  Илди  аркьуси  Мулк-махьила  мер  дирихьла  мякь  бииши,  ишаб  дебали  зумалири.  Ца  бара  гьарахъвикалра,  гьалав  вашуси  дяхIила  пардавли  дигIянвирулри.  Мурул  адамти  гьалакли  ганзбикIули  бииши,  Сакинат  илдас  гIерриули  ахIенри.  Резинна  чакма  кьукьубачи  адиулри,  дяхIила  ахъдешра  илдази  цуглири.  Гьалаб  башутани  кабердибси  гьуйчирад  рашухIели,  дяхIи  чакмала  бухIна  кабиркули  ахIенри,  рашес  цакьадар  гьамадлири.  Мулк-махьи  районна  центрличибра  шударш  метрлацад  гIяшси  мерличиб  сабри.  ИкIаб  чедибван  ахIи,  ишаб  гьава  имцIали  ваналири  ва  хIябцлири.
   Гъал-хIябцIали  хъали  лерси  махьи  зурба  вацIали  алавкабуцибси  шурла  хъинжличиб  белшунсири.  Хьурали  аркьуси  гьуни  лаг  ахIи  катI  биъни  игъбар  бетаур.  Сакинат  рамсес  ралкьхIеурли  лералли,  дирихьличил  гъудурли  урцулла  гавла  гягI  чехиб.  ГьардакIес  урузкIуливан,  дяхIилиу  дигIяндикибти  Мулк-махьила  цаибти  юртани  дакIудиуб.  Сакинат  цугбиркутала  саламтас  жавабти  къантIдирули,  гьалав  вашуси  зягIипсила  муруйс  гIеларад  гьайриублири.  Илдала  юрт  махьила  итил  дублаб  сабри.  ЗягIипсиличи  музабухъунтани  юртличи  аркьуси  гьуни,  гьяйни,  ганзухъуни  дяхIилизирад  умударилри.  Умубарибси  мерличиб  сагали  кабикибси  дяхIила  кам  бетаурлири.  Юртличибад  гьарахъли  ахIи,  итаб-ишаб,  ца-цали  кIи-кIили,  кьукьнадли  муйли-хьунри  дураб  тIашлири.  Лебилра,  гъайхIебикIули,  лехIкахъилри.  Юртла  алавра  лехIдеш  сабри.  Кьяли-кьяйчил  гьаргти  урцулла  къапулизибад  бухIнабухъи,  хIябалра  зягIипсила  гьаргала  чебяхIахъиб.  Муруй  хъа  унза  гьаргдариб.  Сакинатла  дяхIличи  буцIарси,  барцбикибси  гьава  гьигьбухъун.  «Иш  хъулиб  чина-сабил  дигIянбикили  бебкIара  леб»,  –  къизбикун  уркIилизи  хIейгеси  пикри.  Илини  лебилра  хъали  ца  хIерли  чедибяхъиб.  ЦIумрикIуси  зягIипсила  андаличибси  майъа,  шилизирси  медсестрали  жуналичил  ушкулри.  Юргъантау  капIкарарибси  зягIипси  цулби  дучIахъули  руржулри.  Печьла  мякьла,  хъа  гIямзила,  кабиибти  кIел  хьунул  адам  балгнани  бучIулри.
   – Шприцуни  хIядурдара!  –  иб  Сакинатли  шила  медсестрази.  Сакинатли,  чедибси  юргъан  урасили,  итил  кроватьличи  лайбакIиб,  лебалси  ахъбуцили,  зягIипсиличи  хIеръэс  алавракIиб.  Мякьлар  рагьарриубси  медсестрали  зягIипсила  кьяшмала  ургабад  хIила  къяла  бетаурси  бергараг  дурасиб.
   – Иш  ца  сягIятла  бухIнаб  хIябэсил  саби.  Ишала  лерилра  хIи  кархули  сари,  -  шила  тухтур  духути  хIулбачил  хIеррикIулри.  Сакинатли,  илала  пикри  аргъили,  бекI  гьакIбариб.
   Ил  регIратур,  някъби  дирциб,  зягIипсила  мякьла  уталичи кабихьибси  чемоданнизибад  фонендоскоп  дурасиб,  гIянжила  рангси,  дямбизурси  каниличи  чебуциб,  пикриличил  лехIризур.  Канилавси  виштIасила  уркIила  кьутIла  тIама  бикьули  ахIенри.
   – БугIярси  хъулиб  операционная  хIядурбирехIе,  –  уркIиличибси  пикри  ахъли  буриб  Сакинатли.  –  Хъярхъли  итил  хъули  халаси  стол  кабихьая,  халаси  лебхIебиалли,  кIел  диштIати  цахIнадяхъяя,  илала  чеди  умуси  простыня  бяхIяхъая,  –  гъай  рикIулихьар  сари  пикририкIулри:  «Рахли  иш  ребкIалли,  се  бируси?  Иткьяйдара  рубкIули  сари.  ХIебиалли,  ребкIалра  гъяраэс  гIягIнили  сари.  Риишара  нуницун?  ГIур  бареси  агара…»
   Сакинатлис  бегI  гьалаб  суненицун  наркоз  бедес  ва  суненицун  операция  барес  чебуркъуб.
   Гъяраибси  канилавад  дурасибси  виштIасила  чархла  кам,  илала  чархлизибад  декIарбиркули,  тухтурла  някъбази  балсулри.  Ил  чумал  бархIи  гьалав  канилав  гIяндикилри.  ВиштIаси  шила  тухтурли  хIядурбарибси  ванати  шинна  тIаслизи  кайхъиб.  ГIур  хьунул  адам  рерцахъес  бебкIаличил  дявлизи  каризур.  ЗягIипсила  хIира  тIашаили,  ил  умурарес  гьамадси  хIянчи  ахIенри.  КIел-хIябал  градусла  бугIярдеш  лебси  хъулир,  букIуси  халгIят  чегьурси  Сакинат  майъали  кIантIрикIулри.  Илала  хIулбачи  хIеррикIули,  шила  тухтурли  гIягIниси  кумек  гIеббиахъулри.  Илдани  чуни  рерцахъес  гIягIниси  хьунул  адам  ахIенси,  гIур  селра  чебиули  ахIенри.
   Дяхъи  бирбесцун  калунхIели,  дурасибси  виштIаси  шила  тухтурли  итил  хъулибти бухънабази  ведиб.  Сакинатлира  медсестралира  чула  хIянчи  гIурра  даимбариб.  Гьар  секIал  сари  диэс  гIягIнитиван  тамандариб.  Ленинградла  больницализиб  касибси  хIянчила  устадеш  лебси  хIебиалри,  Сакинатли  мажахIят  зягIипси  рерцахъес  рииши.  Гьанна  зягIипси  мицIирли  калниличи,  камси  биалра,  хьул  лебалри.  Операция  барибси  столличир,  чедибад  юргъан  чебушили,  зягIипси  черсаргъайчи  урратур.  Сакинат  гьаргалар,  бурхалис  убяхъибси  тIалличи  къакъ  ибкьаили  тIашкаризурли,  гьарахъли  дураряхI  хIеррикIулри.  ЦIябсарулри.  Дирихь  махьиличибад  ахъбиубли,  чедирти  дубуртачибяхI  арбякьири.  ДяхIили  ургьули  ахIенри.  Шиличи  тамашала  лехIдеш  чебихьири.  ЗягIипси  аргъайчи  ракIили  ахIенри.  Илкьяйда  ил  рархькаратурли,  Сакинат  хъули  чаррухъес  хIерири.  Сакинатли,  мякьлабси  ванаси  хъа  унза  дайхъу  гьаргдарили,  бухIнабяхI  хIеръиб.  Илаб  лацла  бяхIкад  кабихьибси  кроватьличи  кабиибти  дурхIнала  хIябдехI  хIулби  иличи  бирхаудиличил  хIердикIулри.  Илдазивад  халалгъуна  урши  верхIел  дус  виублири,  гIелабти  кIелра  рурсби  ца  шел,  ца  хIябал  дус  биубтигъунтири.  Печьла  мякьла  гIяшси  уталичи  кариили,  гъай  хъумартурсигъуна  рухънара  лерри.  Юртлизив  гIур  чилра  мицIирси  левсигъуна  ахIенри.  Мурул  адамти  виштаси  хьяривихьес  арбякьири.  Хьунул  адамти  чула  хъали-цIализи  бархилри.  Шила  тухтур  булан  сунела  хъули  аррякьири.
   «Ишди  дурхIни  багьанданра,  илдала  неш  рерцахъес  наб  кумекбара,  дурхъаси  Аллагь»,  –  уркIи-уркIиларад  тиладирухъун  Сакинат,  хъа  унза  чекалкьули.
   – Гьари,  таманбиубу  операция,  рамсуррив?  ХIу  дуракарухъайчи   сягIятцадхIи  ну  хIерли  кайилра.  Раши  дила  гIяхIлачи  аркьехIе,  илди  гIяхIти  гIяхIялдеш  дарес  хIядурбиубли  саби,  –  ганзухъличивад  чевяхIулхъули  Салам,  илала  дяхIличи  хIерикIулри.
   – Баркалла,  Салам,  наб  гьарли-марли  бамсриахъес  гIягIнили  саби.
  Саламличил  рарх  аррукьес  гьалар  сагали  операция  барибси  хъули  рухIнарухъун.  ЗягIипси  русухIеливан  паргъатли  гьигьрикIулри.  Гъамси  замана  Аллагьла  ахIенси,  тухтурла  кумек  илис  хIяжатхIебирки. Сакинатли  сунечи  хIерли  кабиибти  адамтачи  рукьес  пикрибариб.
   КIел  сягIят  дикили  гIергъи,  ил  гIурра  зягIипсиличи  чарриуб.  Илала  мурул,  баягъи  ит  маза-кьапIара  чебхIесили,  вегIхIетурли,  зягIипсила  мякьла  уталичи  кайили,  гьанкIикIулри.  ЗягIипси  цагъуна  хIяйчир  лералри,  амма  илала  кьяшмала  урга  кабихьибси  гIяга  гьанна  хIила  рангла  ахIенри.  Сакинат  сунечи  къячрикибхIели,  зягIипсили  хIулби  абхьиб,  тухтурличи  баркаллаличил  хIердариб,  амма,  гъай  хIеили,  сагали  чекадихьиб.  Саламлира  зягIипсила  муруйра  простыняличир  ахъруцили,  ил  ванаси  хъули,  сунела  кроватьличи  раахъиб.  Салам  сунела  гIяхIлачи  кайхьес  арякьун.  Сакинат  регIхIературли,  кроватьличи  хъарряхъили,  шаладикайчи  зягIипсила  мякьлар  калун.  Итил  кроватьличиб  кIелра  биштIати  рурсби  бусулри,  печьла  мякьлар,  гIянайчи  бекI  кабихьили,  зягIипсила  рухънараибси  нешра  рускаун.  Дудешра  уршира  бугIярси  хъули  арбякьун.  Саламлис  Сакинат  сунечил  рарх  гIяхIлачи  аррукес  дигулригу,  ил  разихIерикиб.  ЗягIипси  шаладикайчи  калан  или  рирхес  Сакинат  рирули  ахIенри,  хIяжатбикалли,  сунезибад  лябкьусигъуна  кумек  гIурра  гIеббаахъес  дигули,  мякьлар  калес  пикрибариб…
   Савли,  гьаргалар  дяхI-някъ  дирцили,  хъули  рухIнарухъунхIели,  зягIипси  кроватьличиб  бусути  сунела  рурсбачи  хIеррикIулри.  Даг  хъулиб  бургъуси  бебкIала  дягI  гьанна  чинабалра  аги.  Дубурла  бургачибад  гьаббакIибси  берхIила  нур,  улкьайларад  дикили,  михъирличи  кайхьибти  зягIипсила  някъбачи  чейгулри.  Илини  сунела  някъби  берхIилиур  ванадирусигъунари.  Савлилис  зягIипсила  чархла  буцIардеш  камкабаилри,  хIи  дашули  ахIенри,  хIеррикIес,  гъайкарикIес  рирулри.  Сакинатлис  калунси  шила  тухтурлизи  дарахъес  дармунтира  уколтира  делкIни  сабри.
   Мулк-махьилантани  хьунул  адамтала  тухтурли  сегъуна  гьунар  барибал  балули  ахIенри.  Илдас  гьанбиркуливан,  чучи  тухтур  вакIибу,  илини  чараагарли  зягIипси  араварес  чеблири,  илдала  пикрили  цархIилван  биэс  хIебири.  Чуни  дирути  шилизирти  декIти  хIянчила  гьалаб  тухтурла  хIянчи  адамтас  гьамадсиван  гьанарулри.
   БерхIи  дубурла  бургачибад  гIяхIцадла  ахъбиубхIели,  Сакинатра  Саламра  гьуниббатес  Мулк-махьила  мурул  адамти  шила  дубла  баайчи  бакIиб.  Илдала  дяхI,  берхIилиуб  лямцIбикIуси  дяхIиван,  шалалири.  Маза-кьапIничебти,  халати  цIуба  гулбала  хIякни  гIерсахъибти  мурул  адамтани  яргали  Сакинатлара  Саламлара  някъби  дуциб,  чула  шайзибад  баркалла  багьахъурли,  гьуниббатур.
   КатхIел  вакIесван  ахIи,  Мулк-махьилизивад  лаг  арукьес  имцIали  къияннири.  ХIебла  берхIилиуб  лямцIбикIуси  дяхIили  хIулби  изахъулри.  БицIуси  дяхIила  шинна  хIуркIбани  алавчар  вахбикIули  бучIахъулри.  Саламлайчил  сунела  ганз  цугбикахъес  къайгъилизир  риалра,  Сакинат  бажардихIериркулри.  Ил  гIелакариркулри.  Гьалакли  ганзикIули,  гьеркличиикили,  ил  гIяхIцад  гьалав  гьайиублири.  Илис  гIелахIерухъес  багьандан,  алав-гьалав  хIерхIерикIули,  гьайриубси  Сакинат  майъали  кIантIрикIулри.
   Саламли  хIябал  километрла  лаг  ца  гьигьличибван  ахъиб.  Дагла  билхIлала  мерличи  аили,  вацIализи  ухIнаахъиб.  Дякьличиб,  чили  сабил  дяхIилизибад  умубарили,  байхъала  вацIала  гIянжилизи  арбякьунси  халаси  зехни  лебри.  Салам  багьлабарес  иличи  кайиб.  Сакинат  гIяхIцадла  удир  лералри.  Гьалакли  вашуси  Саламличи  гьимругили,  гьанна  ил  багьлали,  сунела  гьунарличи  мешули  гьайриублири.  Салам  кайибси  мерличи  араибхIели,  гьалаличи  илала  кьяшмачи,  гIур  дяхIличи  хIерризур.  Ил, кIелра  хункI  цIацIадарили,  чичил-биалра  дявлизи  кайзес  хIядурсиван  кайилри.  Сакинатли  хIердарибти  хIулбачи  Саламла  цIябли-хьанцIа,  дугила  закла  рангла  хIулбала  хIер  бархьбизур,  чархлизибад  тамашала  руржер  чедиберхур.  Рамсурси  Сакинатла  гьигь  хIярхIбирули  ахIенри,  уркIи  михъирлизибад  дурабикес  хIядурли  кьутIбикIулри.  Иличирад  хIулби  черхIейсули,  Салам  багьлали  айзур,  балуй  някъли  илала  хъяб  алавбарили,  сунечи  гъамрариб.  Лебил  дунъя  хъумартурли,  илала  демжурти  кIунтIбази  сунела  руржути  кIунтIби  цIапIакахъун.  Илизирад  декIаррикес  Сакинатлис  гьамадли  ахIенри.  Дарсдургъути  пикрумала  рамчани  иличирад  чедидурхулри.
   Сунечивад  сай  чедиикили,  Салам  илизивад  декIарикиб,  гIур  илини  Сакинат  хъуцIрумазирад  руцили  зехIниличи  каратур.
   – Карии  иша,  –  ил  сунени  ибси  барес  чараагарси  секIал  сабливан  гъайикIулри,  амма  Сакинатла  хIулбази  гьанна  ил  хIерикIули  ахIенри.  Ил  зехниличи  каратурли,  сай  гьала  тIашкайзурли  калун.  Саламли  сунела  уркIиличирти  лерилра  цагьакIли  дурес  кьасбарилри.
   – ХIед  селра  бакьес,  я  чебаэс  хIейгули  риадлира,  дила  хIечил  ихтилат  леб.  Наб  хIези  бурес  дигулра,  ну  мурул  адам  сайра  или.  Дила  пикрили,  илди  бархIилис  хIела  алав  лукьутачивра  пайдаагарси  ахIенра.  Балулрив  хIуни?  ИшбархIи  дила  сабур  каберхурли  саби.  Гьанна  шел  дус  хIу  бикIуси  уркIила  сабур,  викIулра.  ИшбархIи  хIебурасли,  гIур  цайналра хIези  хIебурили  дила  уркIи  калан.  ХIед  се  гьанбиркули?  СецадхIи  вирара  мурул  адамли,  сунес  ахIерси  хьунул  адамлис  гIелавад  дуцIкайкIули,  илала  шайзибад  ца  гIяхIси  девалра,  хIулбала  хIералра  агарли,  сабур,  яхI  барес?  Сабурла  бегIтира  бургар,  ишбархIи  дила  сабур  каберхурли  саби,  –  Салам  камси  заманалис  лехIахъиб.  ЛехIахъилри  Сакинатра.  ГIур  бареси  хI****ули,  Салам  сагали  вахIихьиб:
   – Сакинат,  хIела  кьяшмала  гьала  дила  лерилра  гIямру,  ца  пикрилра  хIевхъи,  лайкадакIес  ну  хIядурлира.  ХIела  биалли  уркIи  агара.
   Сакинат  гIурра  селра  рикIули  ахIенри.
   – Чинаба,  викIулра  ну,  хIела  уркIи?  Ишаб  ил  нуни  гьаргли,  абхьили  цайналра  чехIебаира,  –  Саламли  ил,  хъуцIруми  дуцили,  изиаэсли  пялхъяррариб.
   – ХIела  уркIи  чинаба?  Сакинат,  хIезира  ну!  –  ил  уркIрухъи  Саламличи  хIеррикIулри.  Илизи  се  рикIусил  балули  ахIенри.  Илини  жаваб  хIелугухIели,  Салам  гIурра  даимиуб:
   – Гьаннара  итаб,  Ленинградлизиб,  батурлирив  уркIи?  УркIмарулхъад!  Лерил  секIал  нуни  жявлил  далути  сари.  Ил  хIела  кIарахъан  Расулра  нуни  валас.  Бархьли  бурасли,  ил  хIела  никализира  ухъес  агара.  ГIе,  ит  Расул  нуни  валуси  сай.  Итини  висесцунри  балуси.  Дила  хIулбани  чеира,  «Дудеш  разили  ахIен,  дудеш  разили  ахIен»…  Дила  бархьси  ахIену?  Бархьси  саби.  Итаб  нуни  хIела  уршила  хIябра  чебаира.  ХIела  уршиличила  лерилра  хабурти  рухъна  Варяни  дуриб.  Иличила  нуни  чизилра  бурибси  ахIен.  Дила  сабур  каберхурхIели,  хIези  бурулра.  Итара  ну,  чизилра  селра  хIеили,  вякьунра.  Рухънала  адресра  хIела  кагъуртазиб  баргира.  Расулра  гьамадли  варгира.  ХIези  бусягIятра  бурулра,  хIу  итичи  хьулрикIули  риадли,  ит  хIед  лайикьси  гъабза  ахIенри.  Ит,  дила  пикрили,  чилра  ахIенри.  ДягIли  ита-иша  бирхъуси,  галга  бетхIеурси,  махъла  мархIягъуна  сайри.  Дила  биалли  сабур  каберхурли  саби.  –  Салам  лехIкахъиб.  Сакинатра  селра  рикIули  ахIенри.  ГIяхIцадхIи  илдала  ургаб  лехIдеш  чебихьун.  Салам  гIурра  вехIихьиб:
   – Ну  вахъхIи  хьуликIули  калунра,  мурт  биалра  хIуни  чейура  или,  амма  хIу  сукъурлири,  хIу  гIянцIлири.  Ит  «пожалуйста  бутылка»,  ит  «нешли  вархьира»,  хIуни  хIисабвирулри,  ну  биалли,  гьар  бархIи  хIулбала  гьалав  левли,  чейули  ахIенра.  Гьар  хIела  уркIилизи  бакIибси  бетерхахъес  нуни  селра  ахIерабирули  ахIенра,  хIу  багьандан  вебкIес  хIядурлира.  Агь   Сакинат!
   ГIяхIцадхIи  гIурра  лехIдеш  чебихьун.
   – ХIу  лехIкахъилри.  ЛехIкахъес  гIурра  рируд.  Ну  ишавад  хъули  чархIелхъас.  Наб  икIар,  хIу  кIерси  мерличир,  ишдигъунти  гIямру  гIягIнили  ахIен.  ХIуни  шери  ракIес  гъай  хIегили,  ну  хIянчиличи  чархIелхъас.  ХIу  агарси  мерличибра  дунъя  бургар.  Итав,  дурав,  хIерирус.  Бакьирив?  Дагъистан  батурли,  дура  тIутIуирус!  –  тIама  ахъбариб  Саламли.
   ЛехIкахъибси  Сакинат  ряхIятли  Саламличи  хIерризур.  Саламла  гъай  илис  хIязла  ваяхI  асахъес  нешлизи  дурути  хъяшала  гъайличи  мешудилзулри.
   – Чиналра  вебшес  гIягIнили  ахIен.  ХIу  кьалли  хъяша  урши  ахIенри.  Уршила  дудеш  сайри.  Нура  гьанна  риштIаси  рурси  ахIенра…  –  Сакинат,  гIяхIцадхIи  лехIкахъили,  сагали  рехIрихьиб:
   – ХIу  нуни  гьар  бархIи  чейулри,  хIела  урши  багьандан,  чехIейусила  гIердирулра.
   – Урши  нуни  цунни  хIелтас,  амма  хIу  агарли  дунъя  хIебуркIис!  –  гьалакли  гъайлис  ургаухъун  Салам.
   Сакинатли  вецIал  дус  гьалар  дакьес  гIягIнити  гъай  ишбархIи  бегI  гьалар  дикьулри.  Илди  сунези  дурибтиван  ахIи,  чинар-биалра  хабарлизир  дурули  дакьибтачи  мешудилзулри,  уркIилизиб  илдигъунти  гъайлис  гьанна  мер  аги.  Сунела  гьала  тIашси,  гьар  секIал  далуси,  мурул  адамлизи  уркIи  бурили,  сунечибси  жавабкардешла  мах  кункбиахъес  замана  баилри.  Мулк-махьила  зурба  вацIализир,  хIябцси  зехниличи  кариили,  Саламла  гъайла  асарлиурси  Сакинат  шакрикиб,  секьяйда  сари  рамсурлил,  секьяйда  къиянти  гIямруличила  гIярзрухъес  багьандан,  мякьлав  уркIи  иргъуси  адам  гIягIнилил.  Лерилра  сунела  гIямру  ца  гьакIли  гьандикиб:  цаибти  дигай,  гIур  хъали-цIа,  гIур  Ленинград,  иларти  цунти  гIямру,  Расул,  сунела  урши,  итав  гьарахъси  дунъяличив  сайцун  увкалунси.  УршиличилакIун  чилилра  балули  ахIен  или  гьанбиркусири.  Саламли  балули  увухъун.  ИкI  «бутылкаличилара»…  Лерилра  секIал  гьандикили,  Сакинатла  уркIи  кIантIибиуб,  сунесра  хабарагарли  симкьрухъун,  дахъхIи  тIашаибти  нургъби  ляжубачирад  гердухъун,  бекIличибси  цIуба  кIана  гIела  хъянтIаличи  хIускабухъун,  хъапIни  салгIунси  гIяба  гьаргбиубли,  букIуси  хIевала  удиб  симкьличил  барх  руржуси  Сакинатла  михъири  гьаргбиуб.
   Салам  уркIухъи  иличи  хIерикIулри.  Илини  рисули  Сакинат  цайналра  чераибси  ахIенри.
   – Сакинат,  хIед  се  бетаурли?  ХIед  нуни  децIагахъирав?  Вайси  бурирав?  Черрерхи,  хIейгибизурли  риадли,  амма  марисуд.  Марисуд,  гъари.  ХIу  сен  рисулри?  Иш  се  гIяламата?  –  бисали  уркIаибси  Саламли  се  бирусил  балули  ахIенри.
   Бисали  гIяндруршули,  ил  симкьрикIулри.  Шибши-хъарагъуна  нургъбани  чяхIрикIулри,  сеналра  паргъатриэс  хIерирулри.  Бареси  хI****ули,  Саламли  ил  хъуцIрумазирад  руцили  кьяшмачи  тIашкаратур.  ДуцIардиубти  халати  хъутрани  илала  нургъби  душкиб,  гIур  кIелра  някъбани  илала  бекI  малхIямли  буцили,  хIулбачи  кабаибси  чукьа  хIяршбарили,  нургъбани  хIунтIендарибти  хIулбази  вархьли  хIеризур.  Илдазиб  абалкунси  талихIличи  хьул  Саламла  уркIилизи   хьурабиуб.
   Сакинат  гьаннара  селра  рикIули  ахIенри,  ишар  сегъунтилра  гъай  гIягIнили  ахIенри.  Сагали  симкь  дурабушес  хIядурти,  руржути  Сакинатла  кIунтIби,  Саламли  сунела  кIунтIбачил  кIапIдариб.  Сакинатла    уркIилизиб  ряхIятси  гьав  куртIбухъун.  Гьанна  илала  гIякьлу,  дагьри,  гIямру  Саламла  някъбазир  сарри,  амма  Саламлис  ил  гьунар  агарсили,  уркIецIидухъесили  рагьес  дигули  ахIенри.  Илис  сари  лерсигъунали  гIяхIрилзулри,  сунечи  сари  чекаризурси,  сунес  дигуси  буруси  ва  бируси,  чисалра  уруз-уруххIерируси,  буйрукърикIуси,  сунечи  бахъал  адамти  лехIбилзуси.  Сакинатла  заманала  кIантIидешличив  Салам  гьалавяхI  гьайхIейуб,  лерилра  хIялани  сунела  някъбази  дуциб,  ил  раткаили,    дяхIличи  хIерхIейкIули,  зехниличи  кайиб,  хункIи  дарибти,  руржути  някъби  кисмази  дигIяндариб.
   Сакинат  хIей-хIейгули  аргъайчи  ракIиб.  Гьанна  ил  сунела  кIантIидешлизирад  сари  урузкIулри.  Илди  кIелра,  селра  хIебикIули,  вацIала  дайлизибси  зехниличи  кабиилри.  Саби  гъайхIебикIули  биалра,  илдала  уркIби  гъайдикIулри.  ЦIуба  гъагулра  сунезиб  чебаэс  агарси,  умули  хьанцIа  заклизибад  хIербикIуси  берхIили,  ца  гьакIли  лебилра  дяхIи  бацIахъес  дигусиван,  нурла  кьуват  зурба  галгубала  вацIаличи  бяхIчиаилри.  КIари  ахIенну,  кинчIбира  дархли  хIедакIибти  галгуби  берхIилис  гьаладилзули  ахIенри.  Ванадеш  бархьли  ванзаличи  кабиулри,  дяхIира  цагьакIли  лебилра  бицIулри.  БицIулри  Сакинатла  уркIилизибси  бяргIибдешра.  Чедирад,  лебтанилра  чериуси  шайчирадцун  ахIи,  сунела  уркIила  пикрумачил,  челябкьлаличи  хьуланачил,  дунъяличилра  гIямруличилра  баришриэс  ил  хьулрикIулри.
   – Раши  гьанна,  хIянчиличи  чардулхъехIе,  –  лехIдеш  буун  Саламли,  селра  чула  ургаб  барсхIебиубсиван  гъайикIули.  –  Нуни  бахъхIиагарли  хIела  бегIтачи  сукникьяби  бурхьис,  хIуни  биалли  илдази  хIела  пикри  аргъахъа,  –  Салам  суал  бухIнабси  хIерличил  Сакинатличи  хIеризур.  –  ХIела  цархIил  пикри  лебли  хIебиэс?
   – Агара,  ну  хIела  пикриличил  разилира.  Дила  бегIтанира  наб  дигуси  биру,  –  гьанна  илала  тIама  руржули  ахIенри.  Сунезирси  хьунул  адам  умули  калахънилис  уркIилизир  Саламлис  баркалларикIулри.
  Больницала  гьала  машина  тIашбизурхIели,  бара  хIерибаилри.  ИшбархIи  илдала  гIямрулизиб  мягIничебси  бархIи  биъниличи  чилра  шакхIерки,  амма,  махьилизиб  суненицун  операция  барили,  Сакинатли  ца  гьатIи  зягIипсила  гIямру  дерцахънила  хабар,  илдас  гьалабикили,  районнизи  баилри.

                *  *  *

   ГIямру  сари  лертиван  даимдиуб.  Мулк-махьила  вацIализиб  бетаурси  ихтилат  даимбарес  я  замана  я  мер  Саламлира  Сакинатлира  баргес  хIебиуб.  Дархибти  хIянчилизир  мартра,  апрельра,  майра  кадикиб.  Илди  чула  ургаб  вягIдалахIебиубли  биалра,  кIилинра  чула  пикрумира  хIяланира  заманала  дивайчи  гьаладихьилри.  Сунела  уркIила  мурхьдешлизи  карацIили  гIяхIил  пикрирухъунхIелира,  Сакинатли  наб  Салам  дигахъулра  или  бурес  хIерири,  амма  гьар  бархIи  илини  бирусиличи,  бурусиличи  пикри  бяхIчииэс  рехIрихьибхIели,  илини  Саламлизиб  селра  лайикьагарси  баргес  хIериуб.  Алав  лукьути,  жагати  гъай  ахIерахIедирути  хIякимтас  Сакинатла  уркIилизир,  барс  буруси  жагаси  гъай  ахIенси,  ванадеш,  диги,  малхIямдеш  дакIудирули  ахIенри.  Илдала  мухIли  ца  бикIули,  уркIи  цархIил  шайчи  пикрибикIули  биъни  илини  балулри.  Ца  камсилра  кIантIидеш  чедаахъалри,  лебталалра  гьалаб  их  жагьси,  жагаси  тухтур  нуни  гъамли  ралуси  сари  или,  гапбухъес  дигути  мурул  адамтира  сецад-дигара  лебри.  Амма  илди  гапбухъесигъуна  ганз  Сакинатли  кахIецIиб.  Жагьси,  жагаси,  цунси  хьунул  адам  сунела  биркьу-балтусиличи  илкьяйда  чекаризурси  риъниличи  бирхаэс  хIейгути  мурул  адамтани  илис  гьар  бархIи  адабла  имтихIян  гьаладирхьулри.  Ил  мурт-биалра  къардрулхъан  или  пикрибикIутира,  ил  сари  лерсигъуна  риъниличи  бирхаэс  хIейгутира  гьаннара  лебалри.  Ца  хIерличил  Саламли  хIу  цархIилтачирра  гIяхIсири,  хIу  наб  дебали  дурхъалири,  хIу  талихIличи  лайикьлири,  дунъя  буалра,  хIу  нуни  талихIчеррирури  или  бурулри.  ХIу  жагасири,  хIечил  варх  виэс  бусягIят  наб  дигулра,  набчил  хIед  гьамадли  бирар,  нушани  жагали  замана  буркIехIе  дикIулри  урхIла  муйлала  хIерани.  Мурталра  Салам  мякьлав  левси  хIейалри,  Сакинат  илдачи  рирхаэсра  асубири,  Саламла  дигайли  ил  сари  лерсиличирра  духуси,  гIяхIси,  умуси,  адабчерси,  сунечи  сари  рирхуси  ретарахъулри.

                *  *  *

   Дубуртазиб  июнь  баз  бегIлара  жагаси  замана  саби.  ВацIала  галгубани  шала-шиниша  кIарала  хIевни  челгьа.  БекIлил  галгуби  агарти,  вава-кьарли  дуцибти  Алпила  сагни  чумал  бархIила  духIнар  цадехIли  цадехI  дарсдирули,  дахъал  рангла  вавнани  жагадиру.  Диркьаличирад  дубурлизи  мазала  дурзамти  кьулала  хIункьри  гечдирар.  Кьяркьси  янила  бугIярдеш  дугIаили,  дуцIрумли  адамтала  уркIбази  дигира  малхIямдешра  хьурадиру.
   Сакинатлис  янира,  хIебра,  дуцIрумра  хIянчира  гьунбира  камдирули  ахIенри.  Гъамли  дус  диркулри,  больницализи  рузес  ракIибхIейчирад,  амма  шилизи  бегIтачи  шадир  рукьес,  сут,  алхIят  бархIи  камси  багьлабарес  илис  бетарули  ахIенри.  Халкь  бикIуливан,  районнизир  хьунрала  тухтур  ца  сарри  лерси,  хьунри  биалли  –  бахъал.
   Сут  бархIи  сабри.  Отделениелизиб  лебти  лебилра  зягIипти  чебаили,  лебталалра  гIярза-зугIяла  аргъили,  чараагарти  буйрухъуни  дедили,  делкIес  гIягIнити  делкIи,  ил  бекIриублири.  Кабинетлизи  кариили,  чайли  ружулри.  Иличи  ряхIчили  кариибси  жагьси  санитарка  Муслимат,  баягъи  ит  Мулк-махьилизивадси  маза-кьапIала  вегI  хьураварибси,  тухтур  мурул  адамти  бикIуливан,  Муслимат  ахIенну  мусибат,  кабинетлара  иларти  бизити  чайлара,  гьар  бархIила  хужаим,  Сакинатлизи  хъули  аррукьяхъес  маслигIятрикIулри.
   Дебали  декIси,  ишхIели-жягIял  виштIаси  акIеси  хьунул  адам  больницализир  аги.  Хъули  аркьяс  или,  сари  Сакинатра  пикририкIулри.  Илдани  чула  ихтилат  таманхIебарили  лебалли,  гъярчIхIедухъесли  унза  абхьили,  Салам  ухIнаухъун.
   – Бараягва  намра  пай,  хIушала  дуцIар  чайла,  –  Батирайла  гIердирули,  дугьаизур  ил  Муслиматличи.
   – ХIябра  гIяхIли  бякьиша,  гьари  кайину  бержа,  –  Муслиматли  илис  чайла  стакан  бицIиб.
   – ИшхIели  паргъатли  саби  хIушала  отделение,  цалра  зягIипси  левсигъуна  ахIен,  –  пишяхъиб  Салам,  чайличи  хупIилкули.
   – Гьалакли  ту  дара,  Аллагьла  душман,  хIуни  нушала  отделениеличи  хIули  игахъид,  –  черухъун  иличи  Муслимат.
   – Ту,  ту,  машаллагь,  гIяйиб  ахIену  гъари  хIушачи  хIули   агахъес,  хIули  агахъибсиличикIун  Аллагьла  мусибат  лябкьян.
   – Марлив  гъари?  Мусибат  нушала  тухум  саби,  жагали  хьуракабирехIе  бакIалли,  гьанна  бикайчира  ил  гьаман  иша  башусири,  гьанна  бакIалра  илис  кабиэс  мер  леб.
   Гъайлизир  чисалра  удихIериркуси  Муслиматличила,  больницала  духIнар  гъай  дахъдаибхIели,  «хIера  их  бакIили  мусибат»,  бикIули,  бири  тухтурти.  БусягIят  Саламличира  гъайла  мусибат  бяхIчибизурлири.  Сакинатли  жагьси  санитарка  гъайлизирван  баркьудилизирра  сарерхурси  сархIели,  гьар  даим  гIеррурцули  рири,  се  заманализибра  иличи  тIама  ахъхIебири.  Ил  рикIуси  барили  бекIбарес  Муслиматлира  сунезибад  лябкьуси  бири.
   – Муслиматра  мусибатра  иш  отделениела  хужаимти  саби,  хIуни  хI****ули  виадли,  гьаннала  гIергъи  багьи.  Ишаб  нушадегIси  мусибат  агарси  биалри,  урхIла  мусибатунани  нуша  ца  бархIи  паргъатли  далтути  ахIенри.  Нушала  мусибатла  арадешлис  ца-ца  гIурра  сагати,  дуцIарти  чайла  дужехIе.  КертIа  гьари,  Муслимат,  атхIедерхесну  гIинизла  шинра,  Халумбегла  тукейзир  конфетунира,  –  гIяхIси  хIяйчирси  Сакинат  масхурта  ругьес  хIядурлири.
   – Ну  разилира,  дужехIе  чайли,  гьанналаувра  чайли  чилра  кепварибси  ахIен,  гьаннала  гIергъира  кепхIейру,  хIела  арадешлис  бужулра,  Муслимат,  –  дуцIарти  чайличи  хупIикIули,  Саламли  сунела  кIунтIби  игахъулри.
   – Марлира,  лебилра  акIес  дигути  акIубли  таманбиубли  бургар,  хIу  вархьлири,  Салам,  ишхIели  лебилра  паргъатли  саби,  –   Сакинат  гьанна  мар-марли  гъайрикIулри.
   – Ну  иша  сен  вакIира?  Рашигу,  Сакинат  ГIябдулхIямидовна,  шилизи  аркьехIе.  Неш-дудешра  узи-рузира  чебиид,  жягIял  алхIят  бархIира  саби,  бархIехъ  чардулхъехIе.  Нушала  шилизиб  мекъра  кIеб.
   Мекъ  кIебли  биъниличила  Сакинатлира  балулри.  Чумал  баз  гьалар  сари  гIяхIулали  Саламличирад  аррякьунси  илала  хьунул  ишбархIи  унра  шаннис  шери  аркьулри.
   Саламла  нешли,  уршила  урши  сунела  хъулив  хIервирули  риалра,  авал  дус  виубси  Арсен,  хьулухъунхIели  сунела  нешличи  шадив  вашулри.  ВиштIали  виалра,  илала  уркIи  лебни,  илини  гьар  секIал  иргъули  виъни  Саламли  балулри.  ИшбархIи,  илала  неш  дурашилизи  аркухIели,  илис  уршила  мякьлав  виэс  дигулри.
   Сакинат  шилизи  чарриубси  бархIиличибад  Саламли  цайналра  сунела  кулпетличил  дуги  хIеберкIиб.  Илини  гьаланачи  сай  хъули  чархIернилис  сабабти  дурули,  сен  биалра  хьунулла  гьалав  марвирули  калун.  Сагаси  дусла  байрамлисра,  ил  хъули  чархIейубли,  больницализив  калун.  Урши  чеэс  вякьунхIели,  илала  хьунул  яра  хIу  хевси  мерличи  нуша  ардукаба,  яра  нушачи  хIу  урваши,  рикIули,  каризур.  Илала  гъайличи  Салам  кьабулиркули  ахIенри.  ХIебиалли,  ну  дудешла  хъули  аркьулра,  рикIули,  хъулив  мурулра  вархькатурли,  хьунул  аррякьун.  Ил  чарриахъес  я  ил  бархIи  я  илала  гIергъи  цайналра  Салам  хьулхIевхъун.  Вайси-гIяхIсиличила  ихтилатра  хIебарили,  магьарра  кабушили,  загс  бехъахъес  кагъуртира  сунени  хIядурдариб.  БегIтала  насихIятуначи  ил  лехIхIейзур.  Сакинат  сунес  ракIалра  хIеракIалра,  декIардеш  аги.  Хьунуйчил  хIериэс  ил  вирули  ахIенри.  Саламлис  хIейгибизахъес  дигули,  гьалакриубли,  илала  хьунул  сагали  шери  аркьулри.  ХIуйзиб  занзиван  улкьули  кахIели,  илини  сунела  кьисмат  баргниличи  Салам  разилири.  Ил  мекъличила  сарри  гъайра.  Илала  уркIиличибси  Сакинатли  бусягIят  аргъиб.
   – Ваши  аркьехIе,  бегIти  чебиэхIе,  хIуни  уршира  чейид.
   – Иш  кьуймурли  ишар  хIу  агни  хI****ахъа.  Сарира  тухтур  ретаэс  хьулрикIули  сари,  –  пишяхъиб  Салам,  Муслиматличи  хIерикIули.
   – Муслимат  гIяхIси  хIянчизар  сари,  ишизирад,  дила  пикрили,  гIяхIси  тухтурра  ретарар,  нуни  мединститутлизи  карерхахъес  направлениера  лукIахъас,  сари  шери  рукьес  гьалакхIериубли,  ручIес  рукьес  хьулрухъалли.
   Гапличибра  халаси  савгъат  Муслиматлис  селра  лебси  ахIенри.
    – Сакинат  ГIябдулхIямидовна,  рахли  хIечи  чараагардеш  ахъалли,  нуни  хIушала  шилизи  зянкъдирхъис,  гьанна  ишаб  нуни  хIебаресира  агарану  ,  пикрихIерикIули  хIела  шилизи  рукьен,  –  багьуди  лебси  хIебиалра,  гIергъиси  замана  хIяжатдеш  ахъибхIели  медсестрала  хIянчира  Муслиматли бирусири.
   – Бархьси  саби  Муслимат,  хIед  гIяхIси  гьанбикиб,  тяп  илкьяйда  бара. 
 Саламра  Сакинатра  больницализибад  цахIнаб  дурабухъун.

                *  *  *

   Машина,  цалис  гIелар  ца  далкIа  кьячIурби  урдалтули,  бегIлара  ахъти  дубуртала  бургачи  чебяхIихъулри.  Саламлизи  паргъатли  машина  бикахъес  багьандан,  селра  хIерикIули,  Сакинат  лехIкахъилри.  ЛехIкахъилри  сунела  пикрумазивси  илра.  Удир  калун  дубуртала  хIуркIби,  мигла,  биризла  сирмугла  вацIурби,  духъутIа  вавнани  пархдикIути  гIеччутIрала  бяхIяни,  бара  чедакIибти,  колхозунала  картошкала  хъуми,  жагати  вава-кьарли  дертурти  сагни.  Машина  заклис  унраличирти,  чучиб  ца  вацIала  кьадалра  агарти  Алпила  сагначи  чебяхIихъулри.  Шалдала  ши  чебиуси  хъяб  ахъили,  бегIлара  ахъси  дубурла  хъябагьриличиб  тIашбизур.  Гьунила  дублаб  машина  тIашаили,  Салам  кацIиб.  КарацIиб  Сакинатра.  Ишаб,  кIелра  байхъала  азир  метрла  ахъдешлизиб,  дягI  бургъухIели  гьигиькIес  гьава  биули  ахIенри.  ГIяба  чесабуцесли  тяхIулири.  ЗярхIси  дубурла  гьава  тIягIямличил  гьигьбирули,  Саламра  Сакинатра  мякьла  тIашкабизурлири.  Чедивад  хIерикIухIели,  байхъала  Дагъистан  удиб  хьанцIа  гавлизибван  сабри.  Даим  дяхIили  кIапIдарибти  хIурхъачи  биалли,  гIяхIил  някъ  зузбаралли,  аэс  асубирар  или  гьанбиркулри.  ХIурхъла  удиб,  шиниша  кьарла  майдунтачиб,  биштIаси  Шалдала  ши  биэс  хIебируси  тамашала  секIалван  гьанарулри.  Илгъуна  жагадешлизиб  гIядатла  адамти  хIербиэс  бирниличи  вирхаэсра  гьамадли  ахIенри.  Ишабси  гьава,  вавни,  кьар,  адамти  сихIрула,  дургар  или  гьанбикеслири.  Амма  ишаб  хIербирути  адамтала  гIямру  сихIрула,  хабарлизиртигъунти  ахIенри.  Шалда  жагалири,  хабарла  цIуба  вавнани  дубурти  жагадарибхIели,  малхIямси  берхIила  нурли  алавла  лявбирухIели,  закиб  хъябхъяла  къири  агархIели,  дерхъибти  кьарлизир  мазара  хIяйвантира  гIяйдикIухели.  Паргъатси  шиличи  хIеркабикIуси  хIурхъли  чуйнара  гIямруличи  дигила  имтихIян  дуцахъиб  дубурлантази.  Ишаб  бархIиахъайчи  цагъуна  аргъ  кавлан  или,  цалра  бархIи  вирхес  вируси  ахIен.  Хапли  хIурхъачибад  бугIярси  дягI  гьигьбулхъан,  чинаралра  агарти  цIудара  гъагулти  дакIудирар,  хъумира,  сагнира,  авлахъличирти  хIяйван-къачара  миъбала  маркали  кьутIкадиру.  Яни  дяхIила  кIиликIмани  гьуни  бурцу,  жумягI  яра  гIурра  имцIали  шилизи  вакIес,  илавад  цалра  адам  арукьес  хIейрули  кавлан.  ДуцIрумла  дайлизирра  ишар  савли-бархIехъуназир  гулбала  хIякни  хIяжатдиркули  дирар.  Шалдалантала  цайналра  урцул  дуибти  ахIен.  Лебтанилра  хурег  хIядурбарес,  хъулразиб  ванадеш  биахъес  хIяйвантала  декIла  цIа  пайдалабирули  бирар.  Илди  хIядурдаресра  мурталра  хьунул  адамтачи  хъарси  хIянчи  саби.  Амма  гьатIира  халаси,  къиянси  балагь  саби  янила  бурхIназиб  урхъла  дягI  чумал  бархIи  тIашхIебилзалли.  Илгъуна  дягIли  хъулибра  цIа  бикьахъес  хI****тули  бирар,  рахли  цIа  бикьалли,  дягIли  хъямбарили  цIала  пусала  мякьларти  мурала  гIебнази,  декла  зуррази,  бегIмила  хIентIбази,  хъулрази   арбихули,  лебил  ши  цIализи  гIелабуршули  бирар.  Илкьяйда  хьаршила  дургIеларти  хIентIби,  Сакинатли  балули,  кIина  дигубтири.  Илгъуна  аргълизиб  адамти,  цIа  хIебикьурли,  дяргIибти  хъулразиб  дягI  тIашбизайчи  хIякнази  бергурли  кабирар.  Сакинат  риштIахIели,  хIябал  бархIи  лебилра  хъалибарг,  кья  дирзибти  ванати  ниълира,  илдачир  дашунти  нукьуйра  букули  калунтири.  Ца  чумал  дус  гьалабра  илгъуна  дягI  бухъунсири.  ИтхIели  шила  тукейзиб  печенъе,  пряник  калунси  ахIенри.  ЦIа  бикьес  хIебирухIели,  адамтани  кьацIла  мерличир  илди  дукутири.  Чинабалра  балагь  сабицун  башули  хIебирар  кьалли,  ахъбиубси  дягIличил  бархли  хутIла  шала  бетихъули  бирар.  ИлхIели  адамтас  Аллагьлизи  булгесцун  кавлан,  жявли  дягI  тIашбизахъес.  ДягI  къайбикили  гIергъи,  халаси  дяхIи  бируси  биънира  шантани  балуси  саби.  ДягIлис  гIергъи,  чумал  сягIят  тIабигIятлизиб  лехIдеш  бирар.  Ил  лехIдешра  шантани  чула  лерилра  вайти-гIяхIти  бекIдарес  харжбиру  ДягIра  тIашбизурли,  дяхIира  барили,  аргъ  балбитикили  гIергъи,  хIукуматла  кумекра  абиур.  Районнизибад  бакIибти  хIянчизартани  шантала  кумекличил  кадикибти  телла,  хутIла  тIулри  ахъдурцу,  дердибти  гьимирти  сагали  диршу,  гьундурала  хIянчизартани,  тракторличил  кIилкIми  гьарасили,  шилизи  бихуси  гьуни  гьаргбиру.
   ХIябдарш  дус  гьалаб  чула  яшав  барес,  хIяйван-къача  адикьес  гьамадхIели,  иша  гечбиубти  адамтала  биштIаси  махьилизибад  Шалда гIяхIцад  халаси  ши  бетаурли  саби.  Къаркъа  камти  диъни  багьандан,  хъулри  лушухIели,  самантира  пайдаладирули  бирар.  Шалдала  бухънабани  бурули  бирар:  «Адамлис  цадехI  гIямру  деркIес  багьандан  юрт  белшес  гIягIнидеш  лебси  ахIен.  Адам  дунъяличи  шадив  вакIили,  гIур  Аллагьличи  чарулхьуси  сай,  илис  гIямрулизиб  сунес  чараагарсицун  тIалаббарес  чебли  саби».  Шалдалантани  юртла  мякьлаб,  урши  хъайчи  катес  гIягIнихIели,  шантала  кумекличил  ца  хъали  имцIабирусири.  Халати  юртани,  халаси  давла  илдала  цайналра  хIебири.  Гьаргти  уркIбира,  шалати  дяхIра,  халаси  яхIра,  ламусра  илдала  кахIебурхуси  давла  сарри.  Шалдала  шилизиб  бегIлара  халаси,  жагаси  юрт  Сакинатла  дудешла сабри.  Шилизи  хутI  бакIили  гIергъи,  чумал  жагьти  хъалибарглис  лебил  шантала,  тухум-агьлула  кумекличил  сагати  юртани  делшун.  ГIурра  дахъал  лерри  делшес  дехIдуцибти.  Гьарилла  сунени  дарес  гIягIнити  хIянчира  къайгънира  дахъдирулри.  Лебил  ши  цахIнаб  халабаэс,  жагабиэс  балкьарули  ахIенри.  Жагьти  бучIес,  хIербиэс  дура  арбашес  бехIбихьилри.  Илдас  чула  хала  бегIталагъунти  къиянти,  кьакьати  гIямру  хIейгулри.  Бухънаби,  хъулиб  улкуси  хутIла  шала  ахIенси,  гIур  селра  чула  яшавлизиб  барсхIебирули,  даршал  дус  гьалабван  хIербиэс  даимбиублири.  Илгъунари  Сакинатлара  Саламлара  хIулбала  гьалабси  чус  ахIерси,  саби  акIубси  Шалда.  Ил  кIилалра  ВатIан  сабри.  Иша  хIебакIес,  чула  шиличила  пикрихIебикIес  илди  хIебири.
   – Ит  хъинжла  удиб  умути  шинна  урунж  лебси  саби,  раши  ита  шин  держес,  камси  багьлабарес  аркьехIе.
   Дубурла  вавнала  урга  камси  заманалис  кабиэс  гIяхIси  пикри  сабри,  гIур  мурт  биркура  замана  иша  бакIес?  Сакинат  Саламлис  гIеларад  кьяшла  гъярцIа  дякькад  гьайриуб.  Урунж  дубурли  берхIилис  къакъбарибси  шайчиб  сабри.  Ишар  кьарра  гьанналис  ахъхIедиубли  лералри.  Ириъла  калунти  кьарла  дерхъибти  хъажли  кьяшмала  удибси  дякь  чебиахъули  ахIенри.  Урунж  халаси  шурилизирад  дурадикибти  шинни  бетаахъурлири.  Чила-сарил  садерхурти  някъбани  ил  чумал  бархIи  гьалабван  умубарилри,  шин  архIедашахъес  мурхьбиахъублири.  Шин  держахъес  къаркъала  чеди  кабихьили   сигхIебубси  мегьла  тIакьара  лебри. 
 Цулби  тIякьиули  дяргIибти  шинни  кIилинра  милиги  ахъиб.
   – Урхьу  агарси  мерличиб  шарара  урхьу саби,  –  бикIули  бирар,  Саламлисра  Сакинатлисра  биштIаси,  камти  шинна  урунжра  халаси  секIалван  гьанарулри,  сенахIенну  ил  чула  минала  урунж  сабри.  Ил  лебниличила  кIилинра  биштIахIейчибад  балусири,  чуйнара  ишаб  къаршибикибхIели,  чула  някъбани  умура  барибсири,  ишаб  чуйнара  милигира  ахъибсири.  Урунж  ца  шайчиб  батурли,  шантани  муралис  удути,  берхIиличи  дяхIчити  сагначи  кIелра  дурабухъун.
   – Сецад  неш  рехIризалра,  хIед  нуни  вавнала  хала  бирис,  –  пишяхъиб  Салам,  Сакинатличи  хIерикIули.
   – Гьари,  бара  гьари,  чебиид  секьяйда  Аллагьли  мусила  кьякь  хIела  бекIличи  кабирхъул.  Вавналара  бунагь  биуси  саби,  илдалара  хIелаван  цадехI  гIямру  сари  лерти,  –  Шалдала  бухъна  хьунул  адамти  биштIатази  мурталра  илкьяйда  бикIутири.  Хъяшнази  вавни  далцIахъес,  илдала  гIямру  дайдяхъяхъес  балтути  ахIенри.
   – Марлира,  вавни  гIягIнили  ахIен,  Салам,   илди  халализирван  ахIи,  кьарла  ургар  имцIали  жагали  сари.  Нуша  илдала  мякьла  кайрехIе.
   Сакинатлис  вавни  дердахъес  дигули  ахIенри,  дердили  гIергъи  жанагардирути  вавни  мурталра  язихъдилзутири.  Илди  дерхъибти  кьарлизибад  башули,  машинала  гьуйчибад  гIяхIцад  гьарахъ  бетаиб.  Машинара  гьунира  чехIедиандиубхIели,  Саламли  сунела  хъуцIрумачи  чесабуцибси  куртка  кьарличи  бяхIяхьиб,  цаличи  ца  гъамли  курткаличи  кабииб.  УркIилизир  дахъал  пикруми  лерли  диалра,  цалилра  ихтилат  бехIбихьес  бирули  ахIенри.  Салам  гьалав  вехIихьиб:
   – Гьанна  дила  уркIи  ца  бара  паргъатли  саби.  Наб  дигуси  ахIенри,  уршила  нешла  гIямру  талихIагартили  детаахъес.  Унра  шилизиб  илини  талихI  баргалли,  ну  дебали  разивирус.  Ил  хьунул  адамичиб  сегъуналра  гIяйиб  лебси  ахIенри.  Нуни  дила  уркIиличил  селра  барес  хIейубра.  ХIу  мякьлар  лерли,  итичи  хIеризес  ну  вирули  ахIенри,  –  Салам  гIяхIцадхIи  лехIкахъиб.  –  Мурт  сабаалра  нуша  цаладикеси  сягIят  сабаэс  гIягIниси  саби.  Гьанна  нуни  балулра  цалис  ца  кьадарли  нуша  акIубти  диъни.  Лерилра  ардякьунти  гIямру  нуша  ишкьяйда  кадиахъес  багьандан  белшунси  хьулчи  сарри.  Ну  иличи  вирхулра,  хIела  сегъуна  пикри  лебли  биалра.
   Сакинат  лехIкахъилри.  УркIилизирти  пикруми,  Саламливан  ахъли  дуресли,  гIячихъли  ахIенри.
   – ХIела  уркIи  итаб,  Ленинградлизиб,  тебал  биалли,  ил  хIечи  чарбиайчи  хIерли  кайэс  ну  разилира.  УркIи  агарти,  ца  гIямалагрилис  дуркIути  гIямру  наб  гIягIнили  ахIен,  –  Салам  гьалакхIейкIули,  паргъатли  гъайикIес  къайгъилизиври,  амма  илала  кьакьадеш  чебаэслири.
   – Итаб  ахIен,  Салам,  нура  дила  уркIира  ишар,  хIела  мякьлар,  сарра.  Итавси  наб  гьаниркусигъуна  увхIевхъун.  Итичи  дила  тIалабуни  ахъти  дурги  или,  ну  гьаннара  ташмишрикIули  лералра.  Итини  барибсиличи  рирхаэс,  ил  аргъес  нуни  гьаннара  рирули  ахIенра.  Дила  уршила  гIямруличил  варх  итра  арякьи  сай  дила  гIямрулизивад.  Гьаннала  гIергъи  ит  гьанушес  я  гъайварес  наб  дигули  ахIенра.
   – ХIела  ахъти  тIалабуначи  лайикьли  виэс,  хIела  тIалабуначир  дила  имканти  халатили  детаахъес  се-дигара  бирис.  ХIу  талихIчерсили  ретаахъес,  нуни  селра  ахIерахIебирис.  ХIу  халаси  талихIличи  лайикьлири,  –  Салам  ил  кIапIруцес  хьулухъун.  Сакинатли  Саламла  някъби  тIашаиб.
   – ТалихIчертили  диэс  багьандан,  нушаб  умутилира  диэс  гIягIнили  саби,  хIуни  сабурбара.  Ну  чиналра  гьархIерулхъас.  Алагьла  ва  халкьла  гьалар  хIела  ретаэс  ну  хIядурлира.
   – Ишдуги  хIушачи  сукникьянаби  лябкьян.  КIел  жумягIли  нушала  мекъ  бирехIе…
   ДяхIила  хIурхъала  чедир  дакIудиубти  цIудара  гъагултази  берхIи  дигIянбикиб.  Илабад  тяхIуси  дягI  гьигьбухъун.  Бизили  тIемдикIути  вава-кьарла  урга  кабиэс  дигесли  биалра,  илдас  хъули  арбукьес  гIягIнилири.  Сунес  шери  ракIес  Сакинат  разирикнила  талихI  Саламла  уркIилизи  кахIебурцули  халасири,  амма  сунела  уркIилизиртигъунти  цIа  Сакинатла  уркIилизир  даргес  хIейрули,  урга-ургади,  цIаличи  шин  чертIибхIеливан,  ил  вилшулри.  Лебси  хIякьикьат  барсбарес  гьунар  аги.
   ГIергъила  бархIи  савли,  дудешли  хибти  сагати  палтарчевли,  Саламла  урши  зилантала  гьалав  уктемли  къунзикIулри.  Чакарла  хинкIани  илала  кисми  дицIилри.  Сунечил  гьалмагъикибсилисцун  илини  конфетунала  пай  бирулри.  Чула  гьаргалавад  Салам  уршиличи  хIерикIулри.  Неш  агарли  уркIиагариубли,  урши  чеэс  илис  дигули  ахIенри.  Саламлис  Сакинат  ураркьили  риъни  савлилис  лебилра  шантани  балулри.
   Шилизиб  гелешмешуни  цализи  ца  дакIули  гъайбикIуси,  гьунибиуси  гIядат  лебси  ахIенри.  ГIядатличи  хIерхIебикIули,  илди  кIелра  бархIехъ  ца  машиналичиб  районнизи  арбякьун.

                *  *  *

   Ил  талихI  сабри,  гьарли-марси  талихI.  Сари  чизирадалра  урух-урузхIекIуси,  бегIтазибад,  шантазибад,  сари  ралутазибад  дигIянхIебируси.
   Азирти  зубартира,  сагаси  бацла  миршра  бемжурси  мекъла  мяваличи  чедирад  хIеркадикIулри.  Ахъли  дучIути  дам-дядли  алавчар  дубурти   дучIахъулри.  Дайлизиб  бикьурси  халаси  цIали,  делхъла  мявала  алав  кабиибти,  илаб  булхъути  шалабирулри.  Мявализиб  улхъес  дигусилис  мер  ва  замана  лебри.  БиштIати-халати  хIеили,  цали  ца  барсбирули,  лебилра  булхъулри.  Дамрухъянира  дяднучIанира  гьар  улхъусилис  гIяхIбилзуси  макьам  бирхъулри.  Делхъличи  хIербикIути  макьамличил  уржили  хъатбикIулри,  булхъутани  чедиахъути,  гьарилла  чучи  хасти  уюнтачи  дукаркIулри.  Мекъличи  учибикибти  лебилра  тухумтира  шантира  сабри,  лебтанилра  гьарилла  хIял-тIабигIят  далулри  ва  саби  лебтигъунтили  чебаахъес  урузкIули  ахIенри.  Мявала  алав  гIянжила  саманти  уди  кадихьили,  чеди  уркьли  кадихьили  кабиэс  мерани  детаахъурлири.  Илаб  ца  шайчи  рурсби  кабиилри,  итил  шали  уршбани  буцилри.  Андаличи  цIуба  кIанала  дуб  битIакIили,  рурсбала  дайла  кариибси  Сакинатли  гьарли-марли  цIикурила  дирулри.  Илала  дукла  Саламла  рузи  ХIулайматла  риштIаси  Сакинат  кариилри.  Ил  гьанна  урегал  дус  риублири.  Урга-ургади  цIикури  рархькаратурли,  Саламла  урши  Арсенничил  хIязбарес  дуцIрулхъулри.  Илис  Арсенра  сариван  цIикурила  мякьла  кайахъес  дигулри,  ил  биалли  гьарахъливад  кайзурли,  мурталра  Сакинатличи  хIерикIулри,  амма  сеналра  мякьла  гъамирули  ахIенри.  Замана  дай  дугиличи  гъамбикIулри.  Делхъла  мява,  халкь  хъулрази  арбашули,  биштIакабиулри.  Салам  чинавалра  чеэс  агархIели,  ил  варгес  Сакинат  хIулбачил  умцIулри.  Рурсбала  ургарад  гъамриубли,  Убайдатли  илала  някъ  зузбариб.
   – Гьари,  раши,  хIези  жиикIуси  левну.
   Сакинат  булхъути  бархькабатурли,  илис  гIеларад  аррякьун.
   Гьаргалаб,  папрусли  пIагьбикIули,  Саламра  илала  юлдаш  колхозла  машинала  шофер  Нариманра  тIашлири.  Салам  селра  хIейкIули  лехIкахъилри.  Нариман,  ца  шайчи  папрус  игьубли,  Сакинатличи  ласяхъиб.
   – Черрерхи,  Сакинат,  хIед  цIикурихIелира  паргъатдеш  агара.  Дила  хьунул  дебали  изахъули  сари.  Рахъ  хIушала  мекъличир  калес  дигухIели,  заманаличир  больницализи  хIерукибсири…  Гьанна  хIу  нушачи   рархьахъес  Саламлизи  тиладиикIулра.
   – Илала  ишдуги  виштIаси  алкIули  виъни  гIяхIси  саби,  –  пишряхъиб  Сакинат.  –  Саламли  дунъяличиб  алкIути  лебилра  биштIатала  гехIцIали  процент  дугурбазиб  алкIути  биъни  багьалли,  гIяхIил  бирар.  Дугелира  наб  рузес  гIягIниси  биъниличи  жявли  бурсиирар.  Ну  хIушачи  ракIес  хIядурлира.
   Нариманни  Сакинат  хъа  гьала  кибхIели,  шилизир  цаибти  дагъни  дучIулри.  Заклизирти  зубарти  камкадаили,  дуги  имцIали  цIябсиван  балулри.
   – Сакинат,  хIу  инжитрарири,  амма  хIуни  чебаири,  хIела  кумек  агарли,  дила  урши  ахIелкIи.  ХIед  халаси  баркалла!
   – ХIелара  урши  талихIчевси,  гIямру  духъянси  ветааб.
  Къапула  гьалавад  ласиубли,  Нариман  гьалакли  вегъуб.  Сакинат  дурар  тIашли  уркалун.  Саламхъа  юрт,  чилра  мицIирси  агархIеливан,  паргъатлири.  Сакинат  чула  хъули  аркьусил,  Саламхъайчи  аркьусил  хI****ули,  къапула  гьалар  тIашлири.
   «Иш  се  абдал  дуги  бируси?  Ишдачибси  дила  хъали  нуни  севан  баргиша?  Нушала  хъули  рукьясли,  неш  се  рикIара?  Ишдачи-декIар  ну  секьяйда  арацIиша?  Их  Нариман  бихьибсира  вахъ  жявли  арякьунгу,  ну  дайгьуйчир  рархькаратурли»,  –  пикририкIулри  Сакинат.  Ил  гIяхIцадхIи  къапула  гьалар  тIашли  калун.  ГIянручIла  шалали  дубуртала  хъарани  бара  шаладирес  бехIбихьиб.  Чебаргъибти  шантази,  сари  дурар  тIашли  чераахъес  хIейгули,  Сакинат  чула  хъулиряхI  гьайриуб.  Илини,  сунени  хI****уси  Саламхъа  хъуливан  ахIи,  сунела  хъули  рукьес  гIяхIли  саби  или  пикрибарилри.  Къапула  гьала  ретаибхIели,  Сакинат  гIеларад  хъуцIрумазирад  чилирил  руциб.
   – Эй,  хIу  чина  аркьулри?  –  цIябдешлизив  чехIейули  виалра,  Салам  дукаркIули  виъни  багьеслири.
   – ХIела  хъали,  ишхIейчибад  бехIбихьили,  хIера  ит  саби,  –  Саламли  ил  чула  юртличиряхI  ласряхъяхъиб,  шайубад  някъ  буцили,  хъулиряхI  гьайрариб.  –  Гьари,  наб  гьалар  рашули,  гьайда  хъули.  Мурул  викIуси  барес  хьунуйчиб  чебси  саби.
   Сакинатли,  селра  хIерикIули,  ряхIятли  гьигьабатур.  Дудешла  юртлизи  чарриъни,  сагали  дехIдирхьути  гIямрулис  гIяхIси  лишан  ахIенри.  Саламра  ишав  бегIлара  гIягIниси  замана  дакIуиуб.  Сарицун  илдала  юртлизи  арацIес  ил  сеналра  хIерири.
   Мекълис  гIергъи  хIябъибил  бархIи  Саламра  Сакинатра,  батурли  чула  жагали  ибгибси  цIикурила  хъалира,  районнизи  бузес,  хIербиэс  чарбухъун.  Цаибил  бархIиличивад  вехIихьили,  Салам  бегIлара  гIягIнихIели  мякьлав  дакIуирулри.  Шилизиб  хIербирути  биалри,  илдала  хъали-цIа  детхIеэсра  асубири.  Хъулир  шинра  цIара  сунела  уршили  дирули,  цалра  дубурлан  нешлис  хIейгахъу.  Салам  биалли,  Сакинатла  гIямру  кунктили  детаахъес  багьанадан,  се-дигара  барес  хIядурлири.  Машиналичир  шин  дихес,  хъулиб  гала  печь  билкьес  илис  селрацад  къиянбулхъули  ахIенри.  Илдигъунти  хIянчи  дирни  районнизиб  хIербирутас  убяхIдеш  ахIенри.
   Сакинат  талихIчерлири.  УркIиличи  сегъуна  биалра  пикри  бакIили  бекIбиайчи,  муруй  ил  бетурхахъулри.  Илала  хIулбазицун  хIерикIули,  гIур  дунъяличиб  селра  чехIебиули,  хIериэс  разилири.  Сакинатла  дагьрилизир  сунени  гIянддуршули  калунти  тIабигIятла  къиликъуни  черсаргъилри.  Чизибадалра  дигIянхIебируси  талихIли  илала  гIямру  жагадарилри.
   БуйрукърикIусили,  тIалабчерсили,  чекаризурсили,  сунела  ибси  бетурхахъусили  ил  лебтанилра  хIянчиличир  ралулри.  Саламли  сунес  бируси  кумек  илини  чебиулри  ва  ахъли  кьиматлабирулри.  Илбагьандан  ил,  сунела  хъулир  дебали  мурул  дигахъуси,  ил  викIуси  барес  хIядурси,  малхIямси  хьунул  сарри.  Сепайда,  гIямрулизир  байрамлацун  бурхIни  хIедирар.

                *  *  *

   БицIибси  бацла  шихъла  шалали  дубурти  шаладарибси  гIела  гIебшнила  дуги  сабри.  БархIехъ  Салам  гIяхIцад  гьалав  хъули  чарухъун.  Печь  бикьур.  Сакинатлизи  хинкIи  дарахъес  диъра  абушили,  печьличи  шанг  чебизур.  Диъ  белхьун.  Илала  гIергъира  руржули,  шангларти  шин  адерхур.  Замана  дай  дугиличи  гъамбиуб,  Сакинат  хъули  чархIериуб.  Дурашилизи  зягIипсиличи  рукьес  чебуркъубси  биалри,  ил  Саламли  аркусири.  Больницализиб  бузуси  гIур  цалра  машина  аги.  Саламла  машина  хъа  гьала  тIашкаили  лебалри.  Кьанси  дуги  баибхIели,  шанглизибад  диъ  дурабитIи,  илини  камси  кьацI  беркун.  ХIерейсчибад  селра  хIеберки  гушиубли   виалра,  беркеси  кьяртIбашули  ахIенри.  Ил  вегIхIетурли  вяхIудили  диванничи  кайхьун.  Сегъуналра  гьанкI  лябкIули  ахIенри.  Сакинат  раргес  къяйцIикIес  илис  лайикьхIебилзулри.  Улкьайла  кьасиличибси  телефон  лехIкахъилри.  Дугели  сягIят  кIел  дикибхIели,  хьунул  чаррулхъниличи  умут  бетахъиб.  Илини  шаладикайчи  ца  хIули  кьяпIхIебариб.  Вякьаили  хIулбира,  бурхаличи  хIерикIули  калун.  Илала  бекIлизир  азирти  пикруми  лукьулри:  «Ит  лявмухI  бекI  тухтурра  сарира  МяхIячкъалализи  арбякьи,  барх  гостиницализиб  бургар,  шампанскоели  бужули…  Ил  марга  житас  дебали  шампанское  дигахъуси  сай.  Марли,  набчиб  дукаркIули  бургар?»
   Саламли  виругIев  хункIи  цIацIадирули  сай,  варгвердес  хIядурлири,  амма  селра  барсбарес  вирули  ахIенри:  «Марлира,  итцад  уктемси  бекI  тухтур  чераэс  агарси  сунела  хьунуйчи  хъарли  хIевъар?  Дила  хьунул  сунес  каратурси  сари  или,  гьанбиркули  бургар,  тIул  къячаалли  каршни  хI****ули…»
   «Рахли  нушала  цаибилличил  хIериалли?  ХIябра  жагати  хьунул  адамтачи  хIерикIес  дигахъуси  илра  лев.  Районна  халал  виалра,  урхIла  хьунри  шадиб  бикахъес  катурси  ахIен  кьалли.  Ишди  хIякимти  бихьиб  пандахьибас,  дубуртазиб  гъубзни  аберхурли  саби  или,  гьанбиркули  биалли,  илди  хатIабиркули  саби.  Чула  тумазирра  куртIдикIути  хIи  диъни  багьаб  чули…»
   Мекълис  гIергъи  чумал  баз  дикили  диалра,  ца  бараалра  Сакинатличи  ташмишикIеси  анцIбукь  гьанна  бикайчи  бетхIеур.  Сунела  талихIлизив  куртIикIули,  дунъяличиб  ил  дугигъуна  жагьаннаб  лебси  биъни  Саламли  балули  ахIенри.  БусягIят  Сакинатра  карушили,  сайра  вебкIес  хIядурлири.
   Шала  каргъиб.  ГIела  гIебшнила  азгъинси  берхIили  хIейгу-хIейгули  дубуртала  бурги  шаладариб.  Салам  айзур.  ДяхI-някъялра  хIедирцили,  сунечирти  гъунчIдизурти  палтарчевли  хIянчиличи  укьес  дуравхъун.  Ванабиахъес  хI****урли,  абалкунмад  гьабяхъили  машинара  сайра,  больницала  азбарлизи  саиб.  ДяхI-дяхIли  къаршибиркутачи  хIеризес урузкIулри.  Илис,  Сакинат  хъули  чархIериъниличила  лебтанилра  балули,  сунечиб  чебдукаркIули  саби  или  гьанбиркулри.  Алавчар  хIерхIейкIули,  ил  гинекологияла  отделениелизи  ухIнаухъун.  Унзала  гьалар  илис  баягъи  мусибат  ретаурси  Муслимат  цугрикиб.  Салам  чеили,  ил,  гъайэс  хIерирули,  аъкаряхъиб.  Ца  дугили  ил  вагьес  агарли  варсиублири.  Илала,  шиннизи  кягIили,  гIур  дурайтIунсила  куц  сабри.
   – Гьуя,  Салам!  ХIу  набчивад  чевверхи!  Нуни  хъумартурра  хIечи  зянкъдяхъес.  Сакинат  ГIябдулхIямидовнани  хъарбарибсири  хIечи  зянкъдяхъяхъес.  ХIера,  гьари,  нуни  хъумартурли…  Ил  даг  бархIехъ  хIушала  шила  унраличибси  махьилизи  балгIяличи  рякьун.
   Сунечибси  гIяйиб  ца  чевверхи  или  чебаркули,  хIулбира  лапIдирули,  Муслимат  иличи  хIеррикIулри.
   – Рукес  кьалли  хIуни  хъумхIертурри.  ХIязлис  ахIен  хIед  тухтурти  мусибат  бикIути.  РучIес  карерхес  хIериубсира  хIу  илгъуна  сархIели  сарри,  –  сунечибад  халаси  мах  чебасибхIеливан,  кункбизур  Саламлис.  Гьанна  Муслимат  ахIерахIерирули,  шаладикайчи  сай  калунси  жагьаннабла  пай  илисра  биахъулри.
   Сунела  гIяйиб  аргъили,  Муслимат  марриэс  арархилри.
   – Даг  бара  хIянчи  таманбиубси  замана,  машина  ругбяхъили,  дяхъи-хъаслизибикили  хIябал  жагьил  лебри  больницализи  кили.  Илдазивад  ца,  больницала  ухIна  атхIесили,  таманкайуб.  Ил  Сакинатла  дудешла  гIяхIлала  урши  сай  бикIулри.  Ил  арухили  аркьутачил  рарх  аррякьун.  ИшхIели  мурт  кариурал  кариур.
   Муслиматличил  ихтилат  даимбарес  Саламлис  дигули  ахIенри.  Илала  уркIиличибси  гIянд  саби-сабил  хIярхIкабухъун.  Дугила  пикруми  багьандан,  гьанна  ил  сунезивад  сай  урузкIулри.  Больницала  азбарлизиб  машина  бархькабатурли,  хьурали  хъули  арякьун.  ДяхI-някъ  дирциб,  муцIур  бялгIун,  гъунчIдиубти  палтар  итуладариб,  дубватур.  СягIят гехIел  диркухIели,  ил  сагали  хIянчиличи  дураухъун.  Гьанна  ил  савли  дураухъунсигъуна  адам  ахIенри.  Ил  паргъатлири,  сунечи  сай  вирхулри,  гIяхIси  хIяйчиври,  цугбикибтази  разили  яхши-хушикIулри.

                *  *  *


   Янила  бухъянси  дуги  сабри.  Жявли  дугикан  берки  бекIбиублири.  Сакинатли,  креслоличи  кариили,  жуз  бучIулри.  Саламли,  дивайчи  хъарихьи,  газета  чедибирхъулри.  Хъулиб  тамашала  лехIдешри.  Саламли  анцIбукьи  газета  кьяпIбариб:
   – Биур  дучIес.  Бахъ  тIягIямагарти  секIалра  кадирхъулигу  гьанна  газетабази.  ЖягIял  шилизи  ракIес  хIейгив?  Наб  урши  гьаникили  сай.  Нушала  хъалира  бацIсигъуна  саби,  урши  иша  кавкес  бетаруси  биалри.
   Саламли  балулри,  уршилис  чучибван  ахIи,  шилизиб,  нешличиб,  ункъли  биъни.  Неш  бархIиахъайчи  уршиличил  рарх  сарри,  саби  биалли  гьар  бархIи  хIянчиличи  башулри.  Чула  ургав  виштIаси  агниличила  пикривикIули,  ихтилат  секьяйда  бехIбирхьусил  хI****ули,  дурути  гъай  сарри  илди.  Сари  тухтур  риалра,  сен  виштIаси  ветхIерулил,  Сакинатлира  балули  ахIенри. Иличила  муруйчил  ихтилатбаресра  замана  баргили  ахIенри.  Ил,  лерил  секIал  сарицун  далкадиркур  или,  пикририкIулри.  Ихтилат  гьавализиб  ласбикIули  лебли,  чеди  дурабиркули  ахIенри.  Сакинатли  ишхIелира  чеди  дурахIеили  гъай  дишахъун.  ХIейуб  гъай  дехIдихьес  Саламлира.
   – Юх,  шилизи  хIякьяс.  ЖягIял  хъулибси  умудешличи  хIеръэс  дигулра.  ХIу  укьен,  уршира  чеваа,  нушала  нешхъалира.  Нуни  илдас  гIяхIти  гьунгелти  хIядурдирис.
   Савли  чераргъибхIели,  ванаси  ухьалав  усахъули  Салам  ватурли,  ил  регIриубли  тукейзи  аррякьун.  Арц  ахIерахIедирули,  савгъатуни  чердиркIиб.  Жагати  палтарра,  ванаси  гIябара,  дабрира  Арсеннис,   нешанас  диндира  калошунира,  берк-бержла  тукейзирад  дахъал  конфет-печеньеби  ва  гIурра  дахъал  бизити  секIал  асиб.  КIел  сумка  дицIиб.  Савгъатуни  кIилалра  нешанас  декIарли  кайхьиб.  Илкьяйда  ил  сунела  хIяяла  гьалар  сари  маррирулри.  Хъайчи  кабиибхIейчирад  верхIел  баз  дикили  диалра,  Саламла  урши  левси  виъниличила,  илис  дудеш  гIягIниси  виъниличила  ил  цайналра  пикрирухъи  ахIенри.  Илцад  замана  ца  сунечилацун,  сунела  талихIличила,  хIянчиличила,  дирутачила  пикририкIули  калири.  Илкьяйда  сен  бетаурсил,  гьанна  суненира  балули  ахIенри,  дурхъати  савгъатуначил  биалра,  сунела  хатIа  гьарбарес  дигулри.
  Сакинат  хъули  чарриубхIели,  машинализи  вархили,  Салам  хъа  гьалав  леври.  Ил  суал  бухIнабси  хIерличил  хIеризур.
   – Дугели  вегIла  мякьлар  лерси  хьунул,  савлилис  сунела  мерличир  хIераргалли,  муруй  се  барес  гIягIниси?
   – Муруй  калхьухIели,  сунела  кьяшмази  хьунулла  кьяшми  дигьи  дебадарили,  гьаяла  дуб  сунела  цулбази  буцалли,  къулайли  бирар.    ИлхIели  хьунул  чиналра  гьархIерулхъан,  –  Сакинат  дукаркIули  вачавархибси  муруйчи  хIеррикIулри.
   – ХIу  раргес  умцIерухъес  машина  абалкунси  саби.  Ретахъили  гIергъи  нуни  раргайчилра  руэс  гIягIнисири.  ХIера  гьанна,  хIяжатагар  шайчиб  машинара  абалки,  нура  вегIиубли,  хIу  биалли  хIуцун  чаррирулри.
   – Дигалли,  тукейзибад  асили,  бухъянси  гьая  лебхис.  Ил  дурхъали  ахIен…
   – ХIу  рикIусиван  баралли,  гьар  вегI  вашуси  мерличира,  гьаяличил  релгIи,  хьунул  рарх  рикес  чебиркур.  Илбагьандан,  дила  дурхъаси  хабчаб,  –  илини  мякьла  тIашкаризурси  Сакинат,  ванзаличирад  ахъруцили,  сунела  дукла  руциб,  гIур  дуклар,  гьаваличир  хIяйна  ласрариб,  –  сунес  дигутани  риркьахъес  ратурли,  рахли  ретахъалли,  дебали  буцIарли  машина  бемжахъурли,  умцIес  дураухъес  гьалаб  саби.  Сецад  гьарахъ  аррукьялра,  илис  машина  гьамадли  гIеббиур.  Хьунул  даим  гIелахъили  рихес,    гIядабси  секIал  саби.  Дила  пикрили,  гьая  агарли  гIямал  бетарар,  амма,  ца  милицализи  тиладибарили,  наручникуни  тIалабдарес  чебиркур.  Муруйс  гьаяличи  вирхесра  гьамадли  ахIен.  Ил  дисли  кьисбарес  вируси  сай,  –  Саламла  хIулби  дукаркIулри,  сай  биалли  мар-марли  кайзурли  гъайикIулри.
   – ХIу  дебали  наручникуначира  мархуд,  илдалара  умхьу  лебси  саби.  Хьунул  адамтани  дисличибра  умхьу  гьамадли  бузахъуси  саби.
   – МялгIунти  саби,  гъари,  хьунул  адамти.  Чинабалра  илдазибад  берцуди  агара,  чус  дигутани  биркьахъес  баталли  ахIенси,  гIур  селра  бареси  лебси  ахIен.
   – Мурул  адамтас  селра  барес  хIяжатдеш  лебу,  хьунул  адамтачи  бирхес  саби  илдас  гIягIниси,  бирхауди  биалли,  я  гьая  я  наручникуни  гIягIнити  ахIен.  Гьанна  ну  раткааба,  верхIел  бархIи  чехIераибсила  гIермадиридну,  ну  кьалли  дугила  дуги  хIела  мякьлар  сарри.
   – Марлив  гъари?  Нуни  иличила  хъумартурра.  Бархьли  бурасли,  хIу  чехIераила,  верхIел  сягIят  дикили  сари,  сенкIун  усухIелира  нуни  хIу  чериули  ахIенри.
   – ХIед  дебали  анцIрукьайчи,  хIед  дигуси  шайчивад,  хIед  дигуцадхIи  набчи  хIерикIахъес  разилира.  Гьанна  ваши  хъули.  ХIела  илди  абдал  пишни  унрубани  чедиу,  нушаб  цIахли  бирар  хъяшнала  хIязли  диркьес.  ХIу  шилизи  аркьяд,  нуни  биалли  хъулир  палтар  ицис.  Ишди  кIелра  гьунгелтала  сумкаби,  хIелара  дилара  нешхъалас  духес  хIядурдарибти  сари,  машиналичи  чедихьа.
   Дубра  ватурли,  Салам  шилизи  арякьун.  Сакинатли,  акьуси  бархIи  пайдалабарили,  хъали-цIа  ибгес  пикрибариб.  Жаваблати,  хъа  дурарти  хIянчилизи  даим  рархили,  сунела  хъали-цIала  хIянчи  ца  гIямалагрилисри  илини  дирути.  Илди  коммунальный  диштIати  кIел  хъулиб  хIербирулри.  Хъулрала  бухIнала  сагабарибси  биалра,  хъа  дура  чумал  дусра  чилра  къячикили  ахIенри.  Илдачил  барх  ца  коридорлизиб  хIербирути  унрубала  авал  дурхIяла  ва  бахъал  гIяхIлала  кьяшмани  белкунси  коридорла  лутIи бекIли  ширли  хIебакибсила  даражаличиб  сабри.  Гьалли  ганзухъла  гьалабси  къаркъали,  гъягъяли  хIебуцибси  азбарлизирад,  бара  хъянибиубхIели,  лерилра  чярт  дархьли  хъули  адашулри.  Хурег  хIядурбарес,  укес,  усес,  палтар  дирцес,  умудеш  барес  илди  кIел  хъали  сарри  лерти.  Дурабси  хIяжатхана  авбехI  хъалибарглис  ца  сабри.  Нясдиубти  шинна  ведро  кIиибил  дерхIличибад  убяхIкасили,  гIурра  ца  гIяхIси  мерличи  лайдакIес  духес  гIягIнилири.  Рузули  Сакинат  цара-байхъала  дус  риублири,  биалра,  заманалис  ца  гIямалагрилисван  хIеррирулри.  Ца  лаццун  ургабси  унрубала  хъулиб  бузули  телевизорла  тIама  бикьулри.  Илдани  гьанналис  телевизорра  асили  ахIенри,  асили  ахIенри  холодильникра,  бархьли  буралли,  хъаллабиубхIейчибад  селра  асили  ахIенри.  Хъали-цIаличила  пикрирухъес  илини  замана  бургули  ахIенри,  Саламлис  Сакинат  ахIенси,  гIур  селра  я  чилра  гIягIнили  ахIенри.  Илдани  чус  сагати  палтаралра  асили  ахIенри.
   «Гьай-гьай,  набчи  цаибил  секретарьра  бекI  тухтурра  разили  бирар.  Больницализир  дирути  хIянчилизи  кягIили,  нуни  дила  яшав  хъумартурли  калира.  Ну  илцадра  авараагарсира  или  гьанбиркуси  ахIенри.  Селра  хIейкIули,  лехIкахъибси  Салам-декIар сегъуна  сая?»  –   пикрумазирси  Сакинатли  дебали  дуркьдиубти,  гIур  чегьес  хIейэсти  палтарла  ца  бекIа,  дирцили  умударили  чегьестала  кIиэсил  бекIа  бирулри.  Къаркъала  гали  бемжурси  печьличир  шин  ванадирули,   Сакинат  палтар  ицес  рехIрихьиб.  Шин  лерри,  лерил  палтар  дирцес  даэсцад.  Бахъалгъунти  хьунул  адамтас  илгъуна  кумекра  мурул  адамтала   шайзибад  лебси  ахIенри,  мурул  адам  шичи  укьни  цIахдешлизи  халбирутира  лебалри.  Палтар  илини,  някъли  ицулри,  гьанналис  палтар  ицуси  машинара  асили  ахIенри.  ХIерибаайчи  лерилра  ицути  дирцили  бекIдариб,  дерахъес  дяхIкахъибмадан,  палтар  дяргIили  къаркъаван  чIумадирулри,  дураб  бугIярлири,  палтар  дяхIкахъили,  хъули  чарриэс  Сакинат  гьалакрикIулри.
   ХIянчи  тамандарибхIели,  сари  рамсурли  риъниличи  шакрикиб,  амма,  нясти  шинничил  дарх  лайдакIибтиван,  илала  паргъатагарти,  мягIнаагарти  пикрумира  ардякьун,  дахъал  хIегъ  детахъили,  бекIлизир  умудеш  ва  белгидеш  калун.
   Илгъуна  яшавличил  хIерриэс  кьас  аги  илала.  Ленинградла  мединститут  белчIунси  хIязлис  ахIенри.  Сари  къулайти  шуртIрачи  лайикьли  риъни  илини  балулри.  Адамла  гIякьлу  яшавла  даражаличи  мешуси  бирар  ибси  бурала  бархьси  буили  саби.  «Бакула  банялизиб»,  халкь  Бакулизирад  дихути  халати  тутияла  силавчабас  илкьяйда  бикIутири,  чархла  умудеш  бируси  яшавличи  Сакинат  разили  ахIенри.  Районнизи  бузес  бакIибтала,  имцIатала,  гьанналис  илалагъунтира  хIербиэс  шуртIри  аги.  Илди  чула  гIяхIлачиб,  арцлис  дуцибти  ца-ца  хъулразиб,  кулпетра  сабира  хIербирулри.

                *  *  *


   Дявтас  гIергъити  дяхъурби  халкьла  уркIбазир  багьла-багьлали  сагъдирулри.  Челябкьуси  бархIила  гIяхIдешличи  бирхулри.  Лерилра  къияндешуни  гIелар  урдатурли,  хIербиэс  дигутас  гьарли-марли  хIербиэси  замана  бакIилри.  Гаши,  дягIи,  туснакъуни,  дявти  се  сарил  хIедагьурли,  дявтала  гIергъи  акIубли  халабаибтани  чула  хъали-цIа  лушулри.  Жагьти  уршби-рурсби,  урехиагарли,  гьарахъти  ГIярасайла  шагьуртази  бучIес,  бузес  арбашулри.  Сакинат  районнизир  цаибил  хьунул  адам  сарри  дураб  багьуди  касибси,  гьанна  биалли  илала  гьуни  буцибти  бахъал  лебри.  Шимазибти  халкьли  белчIудиличибра  гьалаб  чебиуси  гIур  селра  аги.  Колхозла  къиянти  хIянчилизиб  бузули  гIямру  деркIибти  бегIтани  чула  баркьибтази  багьуди  касахъес  селра  ахIерабирули  ахIенри.  Кункти,  ряхIятти  гIямруличи  гьуни  белчIудиличибад  бехIбирхьуси  биъни  якьиннири.  БучIес  хIебирутасра  гIямрулизиб  селра  камси  аги,  халати  шимазир  заводунала  филиалти  алкIахъулри,  чула  устадеш  хIясибли  шимазиб  бузес  дигутас  кьалтинти  душути,  динди  дирути,  палтар  ибути  комбинатуни  дузескайулри.  Бузес  дигутас  хIянчила  мерани  алкIахъулри.  Адамтала  яшав  бархIиличи  бархIи  къулайбикIулри.
   ХIукуматли  халкьличи  чебихьибси  ургьур  ца  бара  хIярхIбарилри.  Ургьурлизибад  батбухъунтани,  чичилра  селичилра  хIерхIебикIули,  адаб-хIяяла  дазурби  детахъахъили,  чула  хъулрази  мас-давла  бурчес  бехIбихьилри.  Кагъарлизи  делкIи,  бусягIятра  дузахъули  дявтала  заманала  хIукмуртира  законтира  лерал  диалра,  багьла-багьлали  халкьли  чула  баркьудлумазир  законтала  дазурби  гьарза-дягIудирулри.  Колхоз-совхозла  цахIнабси  давлализивад  вилгIули,  сунес  халаси  юрт  тIашбатурси  хIяким  халкьли  хъулкилизи  халирули  ахIенрину,  акIес  балуси  адамлизи  халирулри.  Илгъуна  хъулки  халкьли  чула  урга  калтули  имцIали  халаси  хIурмат  бирулри.  Бахъал  адамти,  рахли  бикалли,  ил  хIякимличибра  имцIали  билгIес,  хъямбарес  хIядурлири.  Хъулкни  бурцути  хIукуматла  лайикьти  органтанира,  илди  чебаэс  хIейгули,  хIулби  чекадурцулри.  Рушбат  бедни  ва  сасни  бахъли  балхIебикибси,  цIахси,  законничи  къаршиси  баркьудилизи  халбирули  ахIенри.  Халати  хIянчурбачиб  бузутала  жагати  хъулри,  дикес  машинти,  хъулразир  дурхъати  ваяхI  дакIудирулри.  Илди  секIал  хIякимла  алапалис  тIалабдарес  хIейруси  виъни  лебтанилра  балулри,  амма  ил  жавабличи  витIикIули  ахIенри:  илди  агарси  хIяким  адамтанира  хIякимлизи  халирули  ахIенри,  селра  барес  хIейрусилизи  халирулри.  Алапаличиб  бархьли  бузутала  яшав  гIяхIбулхъули  ахIенри.  ХIед  алапаличив  хIериэс  кьадарбиаб  ибси  диргала  бархли  дакIубиублири.  Балу-балули  халаси  улкала  халкь  цабехI  халати,  цабехI  биштIати  хъулкначи  шуркабулхъулри.  ХIукуматла  се  биалра  бигIес,  сунела  хъули  арбухес,  чилилра  цIахдешлизи  халхIебирулри.  Иличи  ургIебли,  селра  хIебилгIули  мискин-мискинни  чула  яшав  бирути,  селизиб  биалра  саби  гIяйибла  бегIти  сабливан,  давлачебти  хъулкначи  удибад  чеди  хIербикIулри.  Илдачила,  чучибра  имцIали  бажардичебти  адамтачилаван,  пикрибикIулри.
   Бахъал  билгIули  биалра,  халаси  цIакьличиб,  бархьдешличиб,  гIяхIдешличи  хьулличиб  белшунси  улкала  давла,  цIакь  аберхахъес  я  камбарес  сегъунтилра  хъулкнала  ахъри  лябкьули  ахIенри.  Лебилра  дунъяла  урегал  бутIала  ца  бутIа  селилра  гардбарес  хIебиэси  зурбаси  улка,  илала  бухIнаб  дакIубиубси  биштIаси  миляхъли  бугес  бехIбихьилри.  Ил  гьамадли  гIяйбиэс  бируси,  халкьла  уркIбазиб  сунес  мер  бургуси  вайси  изала  сабри.  Ил  хIукуматла  кIиркаси  бархьдеш  сабри.  БегIлара  уркIи-хIял  умути,  хIялалти  адамтасра  кIиркаси  бетуц  хIясибли  хIербиэс  чебиркулри.  ХIукуматла  телевидениели  чедиахъути,  газетабази  лукIути,  школализир  ученикунас  дурути,  чебяхIси  багьудила  заведениебазир  студентунази  дучIахъути  цадехI  сарри,  гIямрулизир  лерти,  детарути,  дурути  лерилра  илдачи  ургIерли  детарулри.  Школализиб  учениклизи  селра  бигIес  асубируси  ахIен,  бигIунси  хъулки  сай  или  бурулри.  Учениклис  биалли,  дурсри  тамандиубли  гIергъи,  вякьи  сунела  къача  бахес  колхозла  авлахъличирад  кьар  дигIес  гIягIнилири.  Кьар  дигIес  сайгъунти  цархIилти  уршби-рурсбира  башулри.  Къараулли  хIевцили,  кьар  хили  чариубси  чилилра  хъулкилизи  халирули  ахIенри,  рахли  къараулли  уцалли,  лебталалра  гьалав  ил  цIахирулри,  бегIтачи  гIякIа  чебирхьулри.  Ил  биштIаси  секIайчибад  бехIбихьили,  абзур  улкала  халкь  гIяхIти  хъулкни  бетаэс  бурсибирулри.  Колхозла  букIун  бархIехъ  хъули  цIябдаибхIели  лявкьулри.  Илини,  чизилра  чехIебаахъили,  масла  кьак  хъули  лебхулри.  «ВерхIел  председательла  дурхIнани  деркунхIели,  ца  хIушани  беркесра  асубирарну,  дукеная  дудешла»,  –  бурулри  илини  сунела  дурхIнази.  Сецад  гIяхIли  учIалра,  ца  мискинна  урши  учIес  керхес  хIейубли  увкалулри,  селра  хI****уси  мутIлахъ,  хIякимла  урши,  дудешли  рушбат  бедили  учIес  кархахъулри.  Телевизорлизиб,  газетабазиб  хIялалти  колхозникунала,  дояркабала,  заводла  ялчнала  сархибдешуначила  гъайбикIулри,  илдала  гьунарти  гапдирулри,  амма  цалра  колхозла  председательла  урши  мазала  букIуй  узес,  яра  заводла  директорла  урши  ялчили  узес  аркьули  ахIенри.  ХалахIякимтас  хасдарибти,  бузерила  адамтас  чедаэсра  хIедиркути  санаторийти,  курортуни  акIахъублири.  ХIякимтасцун  секIал  дирцути  хасти  тукенти  дакIудиублири.  ХIукуматли  дурути  къянби  диъни  лебтанилра  балулри,  амма  лебтанилра  бирхутала  гIердирулри.  Тукентазиб  хIялалси  алапалисра  асес  секIал  биркули  ахIенри.  Дахъал  арц  лертани,  тукенчис  сунела  багьаличибра  арц  имцIали  бедили,  гIяхIсигъуна  дигIяна-гIяшли  исулри,  вархьли  вашуси  селра  агарли  кавлулри.
   ХIукумат  сунезиб  хIербирути  халкь  давлачебхIебиахъес  къайгъилизи  кабизурсигъунари.  Шилизив  хIерируси  колхозник  кIел  кьял  ахIенси,  хIябъибил абикьахъес  хIелтулри,  рахли  хIябэсил  абикьалли,  хIукуматли  ил  кебисулри.  Хъайчикабиибти  жагьилтас,  сагати  хъулри  дарахъес  мер  сасес  багьандан,  дусмадли  сельсоветла  председательлизи  лявикIес  гIягIнилири.  ХIукуматла  мягIни-хIял  далахъути  органтани  дурутира,  гьарли-марли  дузули  лертира,  кIидехI  бекIлил  цаличи-ца  мешудеш  агарти  гIямру  сарри.  Улкализиб  хIяялис  гьалабиз  агарти,  я  халкьлизибад  я  Аллагьлизибад   урехи-урези  агарти,  къяна  бурес,  хIукуматла  се-биалра  бигIес  селизилра  хIебирути  адамти  халабиулри.  Се  лебри  гьатIи  ил  заманализиб  гIяхIси?  Халкьли,  вегIагарси  хIукуматла  секIал  билгIули  биалра,  цала-цали  билгIути  анцIбукьуни  камлири.  ХIукуматла  политика  къалпла  биалра,  хъалибаргла  ва  юлдашунала  ургаб  къяна  бурути  анцIбукьуни  рахлира  къаршидиркули  ахIенри.  БиштIатани  халатала  хIурмат  хIебаралри,  цIахдешлизи  халбирулри.  Къияндикибсилис  кумекбарни  гапла  баркьуди  биъни  лебтанилра  балулри,  вебкIибси  хIурмат  барили  хIяриихьес  мицIиртала  чебла  сабливан  кьабулбирулри.  Дебали  мас-давлаличи  хъямикIули,  цархIилтазивад  декIарикили  давлачеввиубси  хIукуматли  гьамадли  ургулри.  Гьарил  дигIяна-гIяшси  хъулкила  бекIла  чеди  чебяхIкахъили,  конфискацияра  туснакъра  бикIуси  хIукуматла  законна,  бугаси  тур  мурталра  камбирули  ахIенри.  ХIевцибхIели  хъулки  хIейалра,  рахли  уцалли,  хъулки  ветарни,  бархьдеш  чеди  дурабулхъни  хъулкнани  балулри.  Хъулкни  чула  давлаличила  гапбикIули  ахIенрину,  лебдеш  дигIянбарес  къайгъилизибри.  ИмцIатигъунти,  давла  дигIянбарили,  дуги-хIери  хIебикIули  гIурра  бузулри,  билгIулри,  саби  биалли  мискинни  хIербирулри.
   Илгъуна  заманали ва  илдигъунти  гIямрули  Сакинатра  рарсхIерарес  гIямалагарсири.  БегI  гьалаб  сунени  рушбат  сасибхIели,  Сакинатлис  шаладикайчи  гьанкI  хIебакIиб.  Ил  кьалли  рушбат  ахIенрину,  сунела  дудешла  гIяхIялла  савгъат  сабри,  чула  махьилизи  бегI  гьалар  ракIибхIели,  хIурмат  хIебарили  ратхIеэс  багьандан  бедибси.  Дудешла  гIяхIялли  кабухибси  мукьара,  итхIели  Саят  адайхъайчир  хIеррирули  лералхIели,  илдачи  хьурабарибсири.  Илбагьандан  Сакинатла  уркIилис  цакьадар  паргъатдеш  бетаурсири.  Гьаланачи  сунени  арабарибтазибад  се  биалра  сасес  адаббилзулри.  Камси-биалра  савгъат  яра  арц  убхI****урли,  виштIаси  акIубси  цалра  хьунул  адам  аркьули  ахIенри.  Шимази  зягIипсиличи  рякьунхIелира,  имцIатигъунти  анцIбукьуназир,  ил  рацIли  хъули  рурхьули  ахIенри.  Лугуси  сахIесес  кьасбаралри,  савгъат  мучлахIебариб  или,  адамти  гьимбуркIулри.  Багьла-багьлали  зягIипсилизибад  рушбат  сайсни  цIахдешличи  ахIи,  гIядатличи  шурбулхъулри.  Арцличи,  савгъатуначи  илра  бурсикарирулри.  Гьанна  илини  рушбат  бедибхIеливан  ахIи,  хIебедибхIели  тамашабирулри,  сунела  хIянчи  кьиматлахIебарибсилизи  халбирулри.  Сакинатлизиб  илгъуна  шартI  дакIубухъни  чилилра  балтIули  ахIенри,  илкьяйда  биэс  гIягIнисилизи  халбирулри.  Амма  зягIиптачи  Сакинатла  тIалабуни  диштIалири.  Илала  биштIаси  хъалибарглис  дахъал  секIал  гIягIнили  ахIенри.  Биалра,  сунела  тухтурла  алапала  чеди,  зягIиптани  лугуси  савгъатличи,  арцличи  ил  бурсикарирулри.  Ил,  сунела  алавти  гIямруличи  мешули  хIерриэс  рехIрихьилри.

                *  *  *

   Замана  дайдугиличи  гъамбикIулри.  Сакинат,  диван  гьарзабарили,  лебил  ухьа  сунес  барили,  ряхIудили  карихьи  русулри.  Илала  гIянайуб  кьяпIхIебарили  белчIес  касибси  жуз  лебалри.  Шагьарлизирад  ракIили  гIергъи  гIур  цайналра  кьицIхIедарили,  духъяндаибти  лямцIдикIути  цIудара  гъезли  гIянала  кIапIбарилри,  дяхI,  гьаргси  байхъу  къакъ  чедиахъули  ахIенри.  Хъали  сагали  берцIибси  кьацIла,  диъла  чуднала  тIембикIулри.  Илди  дерцIес  ухахъуси  печьли  хъали  буцIарбарилри.  Диванна  мякьлабси  столличибси  лампали  хъали  шавлали  шалабарилри.  Шилизивад  Салам  бархIехъалра  чарирар  или,  хIерли  кариибси  Сакинатла  чудни  дяргIиб,  гIур  рамсурли  русес  карихьун.  Карихьи  гIергъира  гIяхIцадхIи  жузли  ручIули  калун.  Сари  шакра  хIерикили  русаири.
   Салам,  сунела  умхьуличил  унза  абхьили,  хъули  ухIнаухъун.  Дураб  гурбикIуси  машинала  тIамали,  я  хъули  ухIнаухъунси  илала  ганзли  гьанкI  къябхIеиб.  Салам  къалабахIейкIули  вегIватур,  русуси  хьунуйчи  хIерикIули,  мякьлабси  уталичи  кайиб.  Илала  уркIиличиб  нешла  гъайли  бетаахъурси  дяхъи  гьаннара  рурцIули  лебалри.  Хъулив  левалли  селра  хIерикIули,  гьунивватес  машинала  мякьла  ракIибхIели,  нешли  челукьути  чеди  дураиб.
   – Я,  Аллагь,  абала,  харили  укьяби.  Вари,  дила  ахIерси,  уршиличила  пикримайкIуд,  ишис  селра  камси  агара.  Ну  хIечила  имцIали  пикририкIулра.  Бухес  хIейэсли  декIси  мах  чесили  ахIенрира  абала  хIуни?  ХIела  хьунул  дахъал  делчIунси,  дахъал  чедаибси  сари.  ХIязлис  ахIен  кьалли  жагаси  хьунул  унрала  гIяхIси  рирар  или,  халкьли  буруси.  Хьунул  хIяким  риалра,  хьунуй  калалли  жагали  бирар.  Хъа  дурар  ил  сари  халасира  рикIули  риалра,  хIела  хъулив  хIу  халал  сайри. 
  Дахъал  гъай  хIедалуси  нешли,  илдицад  гъай  цагьакIли  дурес  багьандан,  рахъхIи  пикририкIули  калес  гIягIнисири.  ЦIябдешлизир  нешла  дяхI  чедиули  ахIенри,  амма  илала  чеб-чебудуси  тIамали  гъузгъалдириубдеш  балахъулри.
   Урши  нешличи  гьимхIевкIиб,  илала  гъай  масхараличи  ардухиб.
   – ХIу  паргъатагарриэси  нушала  ургаб  селра  агара.  Хъуливра  ну  бегIла  халал  сайра.  Дила  хьунулра  ну  викIуси  рикIули  сари,  бетаурхIели  кIелра  дарх  шадир  ляркьехIе.  ГIяхIли  калаби,  неш!  –  Илди  гъайлис  гIергъи  нешла  уркIи  паргъатбиуб  биэсра  асубирар,  уршила  уркIилизи  илдани  паргъатагардеш  хьурабариб.
   Саламли  русуси  хьунуйчирад  хIулби  черасес  вирули  ахIенри.  Ниъла  рангли  цIуба,  кIелра  шайчи  тIинтIдарибти  жагати  някъбани,  дугели  челгьуси  хъуцIрумачир  гъярцIа  хIябначилси  хIевала  удибад  гьарбикIуси  магьила  рангла  къакъли,  юргъанна  удибад  кьукьала  удилацун  гьарсабикIуси  кьяшли  илала  хIер  ясирбуцилри.  Сакинат  паргъатлири,  жагалири.  Саламлис  ил  шаласи  дунъяван  ахIерлири,  амма  нешла  гъайли  уркIилизи  барибси  дяхъи,  иличи  хIерикIухIели,  зе  писдарибхIеливан  рурцIескабииб.  Сен  неш  илкьяйда  рикIулрил,  илини  се-биалра  балулил  хьархIебаира  кьалли  или,  ил  пашманиублири.  ИкIар  нешла  гъай  дигарцад  хIейгеслири,  илбагьандан  даимра  хIедариб.  Сунела  хьунуйчила  се-биалра  вайси  бакьес  илис  дигули  ахIенри.  Сакинатличиб  сегъуна-  биалра  гIяйиб  леб  или,  ил  гьаннара  пикриикIули  ахIенри:  уркIила  бухIнаб  рурцIуси  дяхъили  илизирти  дигайра,  малхIямдешра,  ряхIятдешра  детахъахъилри.  Илини  хьунул  чераргъайчи  хIературли,  жагаси  хIевала  хъуцIрумачирти  хIябни  кIелра  някъбани  дитIакIили  гъярдердиб.  Гъез   дуцили  ил  сунечиряхI  ритIакIиб.  Сунела  уркIиличирти  хIяланала  урхьур  батаили,  сунезивси  дебали  чурхси  мурул  адам  дакIувариб.
   Байхъала  сягIят  дикили  гIергъи  сунела  хIяйчи  ракIибси  Сакинатли  илизи  дигIян-гIяшли,  –  ХIед  се  бетаурли?  –  или,  хьарбаиб.  Ил  жаваб  хIегили,  лехIкахъиб.  Сакинатли  илала  дигайра  малхIямдешраван,  селра  хIерикIули,  чурхдешра  чекасес  риуб.  Саламлис  илала  гьалав  мариэс  я  черрерхни  тиладибарес  дигули  ахIенри.  Сакинатли  ишбархIи  мурул илизиб  багьарли  агарси  шайчивад  чеиб,  илис  се-биалра  биубли  биъниличи  шакрикили,  гъай  дахъхIедариб.  Чурхдешлизибра  сегъуна-  сабил  гIямру  дахъалранганар  дируси  шартI  лебли  калири.  Сунела  баркьудиличи  Салам  пашманиубли  виалра,  Сакинатла  пикрумазив  ил  камсилра  гIяшхIейуб.

                *  *  *

   Уршила  хьунуйчи  ташмишрикIес  Паризатлис  багьана  лебри.  Сакинатлис  сунела  имцIасигъуна  замана  хъа  дураб,  районна  жавабла  хIянчурбачиб  бузути  мурул  адамтала  ургаб,  буркIес  чебиркулри.  Мекъ  барес  камси  гьаларван,  больницала  партияла  организацияла  секретарьли  рикIибсири.  ХIябцIайчибра  имцIали  гIяхIси  багьудила  бегIти  адамти  сунезиб  лебси  партияла  организациялис  гьуни  чебиахъес,  сунечи  хъарси  тухтурла  хIянчи  баресличибра,  гьамадли  ахIенри.  ХIянчира  илини  сен  биалра  ахIенри  бируси,  партияла  райкомли  сари  цархIилтас  гIибратли  руресли,  тIашбатес  къайгъибирулри.  Партияла  къяянази  ил  ручIули  лералли  карерхурсири.  Ил  секретарьли  рикIахъес  Набигулла  МяхIяммадовичли  маслигIятрариб.  РиркIухIели  собраниеличира  сай  вакIиб.  ХIянчизарти  балцIес  балусилизи  сунени  сай  халвируси  райкомла  секретарьла  хIянчила  бетуцлизиб  жагьси,  багьудичерси  хьунул  адам  жавабла  къулукъличир  рузули  лернили  гIяхIцад  мер  бурцулри.  Чедибадси  партияла  директивализиб  хьунул  адамти  гьалабяхI  букьяхъес  гьуни  бедая  или  белкIири.  Ил  директива  гIямрулизиб  бетерхахъуртала  цаибти  къяянази  райкомла  секретарь  керхес  вирулри.  Обкомлизиб  илала  сипта  чуйнара  гапбарилри.
   Сакинатлис  я  баркалла  я  алапа  агарли  дарес  хъардиркути  дахъал  хIянчи  дакIудирулри,  арзес  гIягIнити  дахъал  суалти  лерри.  Сунес  гIяхIдеш  агарли,  улисцун  бируси  секретарьла  хIянчилис,  илини  халаси  замана  харжбирулри,  базли  гьачам  партияла  организацияла  собрание  дуруберкIес  ва  жумягIли  цайна  арганизацияла  актив  бурчес  чебиркулри.  ХIердарес  чараагарти  дахъал  суалти  дакIудулхъулри.  Больницалис  сагаси  юрт  тIашбатес  гIягIнилири.  БекI  тухтурличил  рарх  ил  тIашбалтути  хIянчи  детурхнила  тяхIяр-кьяйдалис,  райком  партияла  гьалар  партияла  организацияла  секретарьлира  жавабкардеш  дихес  гIягIнилири.  Районнизиб  сагаси  больница  чараагарси  биъни  марбирути   дахъал  кагъурти  хIядурдарес  гIягIнилири.  Партияла  организацияла  бахъалгъунти  членти,  мякьларти  шимазибад  районнизи  бузес  бакIибти  адамти,  жагьти  специалистуни  сабри.  Илдас  районнизиб  хIербиахъес  хъулри  гIягIнилири.  ВецIал  дусра-сера  адамти  хIербиахъес  хIукуматли  цалра  хъали  белши  ахIенри.  ХIянчиличи  башес  дигути  нешанас  биштIати  кабатес  ясли-анхълизир  мерани  гIягIнилири.  Илдира  илдигъунти  дахъал  цархIилтира  суалти  ирзухIели,  партияла  организацияла  секретарьла  бутIакьяндеш  чараагарлири.  Районнизиб  алкIути  биштIати  Сакинатла  някъбани  абурцулри.  Илди  лерилра  хIянчи  бекIдарес  багьандан,  савлиличирад  цIябдаайчи,  дугурбазирра  рархли,  жумягIла  верхIелра  бархIи  ил  мугьлатагарли  рузулри.  Саламлис  ил  чераэс  русухIелира  рукухIелирацун  биркулри.  Гъай-мез  дарес  дигутани  багьана  агарлира  хьунул  адам  бугьтантази  гIеларуршули  бирар.  Чарх-бекIлизир  жагаси,  гьар  сунени  бурусилизир  ва  бирусилизир  хъархIерагарси,  палтар,  куц-кабиз,  багьуди  хIясибли  цархIилтазирад  декIаррулхъуси  Сакинат  бахъал  мезлукьунала  лезмила  бехIличир  сарри.  Илини  гьар  буруси  гъай,  гIелаб  декIарси  пикри  агарли,  бархьли  дяхIлизи  бурулри.  Мезлукьунани,  ил  умуси,  рархьси  риъниличи  бирхаэс  хIейгули,  агарти  бунагьуназирра  гIяйибла  рирулри.  Илдигъунти  гъай  Паризатличира  даилри.

   ГехIъибил  мартла  байрамлис  хасбарибси,  районна  жамигIятла  шадлихъла  собрание  культурала  Юртлизиб  бетурхулри.  Бахъал  халкь  учибикили,  бицIибси  заллизиб  президиум  биркIухIели,  шадлихъ  бузахъусини  райкомла  цаибил  секретарьлис  гIергъи  Сакинатла  у  буриб.  Президиумлизиб  Сакинатра  Набигулла  Ибрагьимовичра  гьалабси  къяйлизи  мякьла  кабиилри.  Дахъал  хутIла  лампочкабани  шалабарибси  сценаличир  Сакинат,  шихъла  начиван  жагали  ралулри.  ГIурилти,  ила  кабиибти  хьунул  адамти  бузерили  гьабкьяби,  дояркаби,  колхозницаби,  кьалтинти  душанти  сабри.  Илдала  ургар  Сакинат  жагьлира  жагалира  сарри.  Шагьарла  палтарли  регIриублири,  бекIличиб  кIана  агарли,  гъез  далдикахъили  ибгили,  дяхI  жагадарили  дакили  байрамличи  ракIилри.  Лебил  зал  чучи  хIербикIахъули,  Набигулла  Ибрагьимовичли  гIяшли  Сакинатлизи  серил  бурулри.  Илала  гъайлис  Сакинат  пишрирхъулри.  Митинг  таманбиубли,  концертличи  хIербикIес  заллизи  кабацIибхIелира,  илди  кIелра  цаибил  къяйлизи  мякьла  кабииб.  Сакинат  цаибил  секретарьлизи  шимазир  акушертала  пунктани  акIахъес  гIягIнили  биъниличила  гъайрикIулри.  Набигулла  Ибрагьимовичли,  иличил  кьабулли  виъни  иргъахъули,  бекI  гьакIбирулри.  Алавтани  илди  селичила  гъайбикIулил  иргъули  ахIенри,  илбагьандан  се  дигара  пикрибарес  бирулри.  Заллизив,  гIела-гIела  кайили,  хьунуйчирад  хIулби  черхIейсуси  Салам  занзбачивван  сайри.  Шимазибти  хьунул  адамтас  кункдешуни  алкIахъниличила  гъайрикIуси,  гIелаб  сегъуналра  вайси  пикри  агарси  Сакинатли,  халкь  секьяйда  сунечи  хIербикIулил,  балули  ахIенри.
   Концерт  таманбиубли  гIергъи,  дурав  тIашси  Саламличи  Сакинатра  Набигулла  Ибрагьимлвичра  цахIнаб  гъамбиуб.  Цаибил  секретарь  гIяхIси  хIяйчив  сайри,  масхуртани  угьули  гъайикIулри.
   – Агь,  юлдаш  Салам,  иш  хIела  Сакинат  камси  гьатIи  дила  мякьла  кариили  калалли,  шаладикайчи  больницалис  сагаси  юрт  тIашбалтахъа.  Ишала  лерилра  пикруми  детерхахъес  гьар  бархIи  узуси  хIед  гьеч  гьамадли  хIебургар.
   – Илини  хIушазирад,  хIякимтазирад,  сари  дахъал  секIал  тIалабдирути.  Набзи-декIар  селра  бара  рикIули  хIерирар.  Бархьси  ахIену,  Сакинат?  –  ил,  селра  хIебиубсиван,  паргъатли  Сакинатличи  хIерикIулри. 
  Ил  пишряхъили  Саламличи  хIерризур.  Ил  пишряхънилис  Саламли  байхъала  дунъя  савгъатбарес  вири.
   – Бархьси  саби,  дила  Салам.  Дила  хIу  ца  сайри  левси,  ишди  районна  хIякимти  сецад-дигара  леб.  Лебил  район  кьяшмачи  тIашбатахъес  хIу  узахъули,  гIур  ишдани  се  саби  барес  гIягIниси?  ХIушаб,  хIякимтас,  лерил  хIянчи  дарили  бекIдарес  багьандан,  имцIали  дузес  чебиркур.  ХIушачил  ирзуси  ца  суал,  верхIна  ахъхIебуцили,  арзили  бекIбирули  ахIен.  Дила  Саламли  биалли,  ну  шакрикайчи,  наб  дигуси  барили  бекIбиру,  –  ил  разили  Саламличи  хIеррикIулри.
   Илини  сунела  някъ  Саламла  някълис  алавбариб,  иличи  гъячIрикили,  тIашкаризур.  Кьукьубачи  адиути,  кьяшмачи  цугли  дирсили  дарибтигъунти  лямцIдикIути  кьячIуби  ахъти  дабри,  берхъибси  хъябличилси  гIяба  Сакинатличи  жагали  далдикилри.  Дура  тIашкаризурхIели  бугIярагили,  хъябличибси  кIана  бекIличи  битIакIиб.  ЦIуба  кIанали  алавдарибхIели  дяхI  гьатIира  жагадиуб.
   – ХIеб  диалра,  бугIярли  саби,  –  Саламличи  имцIали  гъяжрирули  ил  алавчар  хIерризур.  Цаибил  секретарьличибяхI  битIакIили,  илдала  мякьла  райпола,  райисполкомла  председательти, райкомла  кIиибил  секретарь,  больницала  бекI  тухтур  тIашкабизур.  Мурул  адамти  Сакинат-алав  учибиркули  саби  или  гьанбикеслири.  Сакинатлис  биалли  илдала  авара  аги.  Илис  сунела  муруйчил  хъули  чаррухъес  дигулри.
   – Дила  пикрили,  ишгъуна  аргълизиб  хъулиб  имцIали  ванали  бирар.  Арзес  чараагарти  суалтачил,  райкомлизи  гIурра  гьаррикIус,  гьанна  лебтасалра  хIушаб  дуги  гIяхIси  бакIаб.
   – ГIяхIси  дуги  бакIаб,  Сакинат  ГIябдулхIямидовна,  райкомла  унза  мурталра  хIела  гьалар  гьаргли  дирар,  –  Набигулла  Ибрагьимовичли  иличи  хIерикIес  гIяхIбилзули  биъни  дигIянбаресра  къайгъибирули  ахIенри.  Сакинатличи  хIербикIес  цархIилти  мурул  адамтасра  гIяхIбилзулри.  Илдала  хIеранаур  калес  гIяхIхIебизурли,  ил  хъули  аррукьес  гьалакриуб.
   Забла  къириван  вамкьурси  Саламли,  уркIилизи  къиздикIули  дахъал  суалти  лердиалра,  сунечи  хIеррикIули,  талихIла  шалали  аралкунси  хьунуйзи  селра  бурес  хIейуб.
   Байрамла  гIергъиси  бархIи  зягIиптас  обходра  барили,  Сакинат  сунела  кабинетлизи  кариилри.  Гьалакли  унзара  абхьили,  ила  жагаси  куц-кабизла  хьунул  адам  рухIнарухъун.  Илала  дяхIличи  сяхI  анкIила  лайдакIалра,  кьякьалра  кахIебирки.  Саламра  хIегили,  иличи  хIеррикIули,  унзала  мякьлабси  лацлизи  ибкьризурли,  ракIибси  тIашкаризур.  КIелра  гIяхIцадхIи  цаличи  ца  хIербикIули  калун,  гIур  Сакнатли  илис  някъли  лишанбариб.
   – Сарухъен,  карии  иша,  –  илини  сунела  столла  мякьлабси  ута  чебаахъиб.  РакIибси,  селра  хIерикIули,  кIел  ганзли  столла  гьала  сараиб,  амма  уталичи  кахIериибну,  столлизи  сунела  руржути  някъби  ибкьаили,  чедирад  уди  кариибси  Сакинатличи  хIерризур.  Илала  мухIлилизибад  ахъси  чIяр  яра  вайси  диргала  дурабухъес  хIядурлири.  Дебали  паргъатли  сунечи  хIеррикIуси  Сакинатла  хIулбала  хIерлиур,  селра  эс  хIериубли,  ил  лехIкахъили  калун.  ГIур  ил  багьлали  мякьлабси  уталичи  карииб.  ГIяхIцадхIи  кIелра  лехIкахъили  гIергъи  столла  ца  дубларти  кагъуртала  бекIализибад  Сакинатли  ца  кIапIи  касиб.  Ил  кIиркабарили  гьала  кабихьиб,  ручкара  касили,  ракIибсиличи  дугьаризур:
   – ХIела  фамилия,  у?  Изуси,  улкьуси?  Ну  хIечи  лехIахъилра.
   – Селра  изуси  я  улкьуси  агара!  Дила  фамилияра  хIуни  гIяхIил  балуси  саби!  ХIези  бурусира  дила  ца  саби  лебси!  Дила  мурул  паргъатли  вати!  ХIелтадли,  ил  нуни  хIези  ватахъес  рирус!
   – Се  рикIуда  хIу?!  ХIу  се  рикIулри  ишар?  –  Сакинат  кариибси  мерличирад  харчризур.  –  ХIу  чи  сарри?  ХIу  нуни  бегI  гьалар  сарри  чериуси!
   – ХIед  ну  хIерагьурлира  гIямал  бирар!  ХIези  нура  ил  хIуни  бакьибси  рикIулра!  Дила  мурул  паргъатли  вати!
   Сакинатли  хямкбухъахъи  столла  бухIнабси  тIакьа  сунечибяхI  битIакIиб.  Илаб  бегIла  чеди  кабихьили  сунела  паспорт  лебри.  Илини  руржути  някъбачил  гьаргбарили  паспорт  ракIибсила  гьала  кабихьиб.  Паспортла  мужаллатла  уди  кабихьили,  Саламлара  сунелара  барх  касибси  сурат  лебри.
   – ХIеръа  иша!  Иш  суратлизивси  дила  мурул  сай.  Наб  цархIил  чилалра  мурул  хIяжатли  ахIен!  –  гьалакли  кIапIри  садяхъили,  паспортла  гIелашайчибси  мужаллатла  удирад  дудешлара  узбалара  сурат  дурасиб.
   – ХIера  ишди,  дила  дудешра  кIелра  узира  саби.  Илдала  гьалар  ну  хIурхъла  дяхIиван  умулира.  ХIугъунти  мезлукьунази  биалли  нуни  саламра  лугуси  ахIен!  Хъярхъли  дурарухъен  ишарадли!  Я  хIу  я  хIела  мурул  наб  дагьес  дигули  ахIенра.
   РакIибси  гъай  адерхурсиван  лехIкахъилри,  я  кариибси  мерличирад  вяшхIерухъун.  Сакинат,  паргъатриэс  хIерирули,  тIашли  лералри.  Гьанна  ракIибсиличи  ил  чедирад  уди  хIеррикIулри:  ракIибсила  дяхIлизир  сари  пашманриънила  лишанти  дагьардирулри,  амма  илала  мукIурракIес  кьас  аги.
   – ХIу  рархьли  риадли,  набра  ил  сабигу  дигуси.  Амма  хIуни  багьи,  цIа  агарли,  гав  дирути  ахIен.  ХIези  рухъеси  нура  лерра  или  гьанбиркули  саби  наб,  –  ил  пикриличил  Сакинатличи  хIерризур.  –   Ил  секIал  нуни,  дила  муруйзира  иргъахъис!
   – Аргъахъа!  Се  дигара  хIела  муруйзи  аргъахъа,  ну  биалли  илди  хIела  дуркьа  гъайлизи  гъудурмарираба.  Гьанна  биурну,  дурарухъен  дила  кабинетлизирад!
  Унза  хямкдарили,  рахъхIи  больницализир  санитаркали  рузуси,  гIяхIцад  гIямру  деркIибси  ГIяшура-адай  рухIнарухъун.  Илала  дяхIличи  хIерризурхIели,  Сакинат  шакрикиб,  сунечи  ракIибси  се  багьандан  ва  чина  ракIилил,  илини  гIячихъли  балули  риъниличи.
   – Сен  ахъли  гъайдикIулра?  –  иб  ГIяшура-адайли.  –  Гьари  кIелра  набчи  лехIахъая.  Дила  узикьарла  рурси,  хIура  лехIахъи,  Сакинат,  хIедра  ну  нешгъуна  сарра,  хIура  набчи  лехIризи.  ХIякимти  диадалра,  хIушаб  ну  рургъули  или  гьиммадуркIудая.  Дила  узикьарла  рурси,  илди  хIуни  дехIдихьибти  бекIлил  хьулчи  агарти,  дебали  нясти  гъай  сари.  Сакинат  иша  рузес  ракIибхIейчирад  гьанна  кIел  дус  дила  хIулбала  гьалар  сари.  Чили  биалра  гIяйиббареси  илала  нуни  ца  хIулбала  хIералра  чебаибси  ахIен.  Мар  саби,  ишини  сунес  дигуси  буру,  бурибси  сеналра  бетурхахъу,  гIяйибла  вегI  леввиалли,  илис  бархьси  танбихI  биру.  ХIушала  мез  селичила  сарил  ну  шакрикилра.  Байрамличир  Сакинат  нуни  чехIераира,  амма  чехIераасра  балулра,  илди  мезлукьунани  бацIси  мерличир  адикьурти  гъай  сари.  ХIу,  дила  узикьарла  рурси,  аррукьен,  ишар  дурибти  гъай  гIур  чизилра  мадикьахъид,  цIахли  бирар,  халкьли  дакьалли.  ХIукIун  хIябал  биштIатала  неш  сарри  гьанна,  хъяша  рурси  ахIенрину.  Дебали  уркIмарулхъад,  Сакинат,  илди  питни  набчира  даиб,  нуни  бекIлил  мархIедариб  риасра.  Халкьла  гьала,  урхIла  муйлала  урга  кариибхIели,  уркIи-уркIиларад  разили  дукаркIес  хIедра  гIягIнили  ахIенри.  Мурул  адамтала  урга  карирес  бируси  хIянчи  хIясибли  хIед  чевкъули  саби.  Шинничи  бихуси  кIалтIа,  шинничи  бухибхIели,  бялчули  бирар.  Мезлукьунас  гъайбикIес  дигалли,  мер  камбируси  ахIен.  ХIу  гьанна  дила  рурсилизи  халрирулри,  чичилра  лехIхIеризурли,  хIела  хIянчи  гьалабван  даимбара.  ХIу  биалли,  дила  узикьарла  рурси,  хъули  чаррухъен,  илди  гъайра  чизилра  мадикьахъид,  я  муруйзи  я  узи-рузилизи.  Илди  лерилра  къянби  сари.  Аризи!  ХIу  нуни  гьунирралтари.
   РакIибси  аризурли,  гIур  гъайхIеили,  ГIяшура-адайличил  рарх  дуракарухъи  аррякьун.  Се  пикрибирусил  хI****ули,  Сакинатли  кIелра  някъли  бекI  буциб.  ГIяшура-адай  кабинетлизи  чарриубхIелира,  ца куцличир  лералри.  ГIяшурани  дубхIехъили,  хутIла  печьличибад  руржуси  чайник  касили,  сагати  заварка  дариб.  БяхI  кабуцибси  шкафлизирад  пигьлумира  нягIялбакунира  касиб.  КIилисалра  сагали  дарибти  чайла  пигьлуми  дицIиб.  ГIур  Сакинатличи  ряхIчили  чай  держес  карииб.  Андаличирти  гъез  кIапIдарили  бекIличи  бигьунси  больницала  цIуба  косынка  гIяхIбариб.
   – Гьу,  паргъатрии.  ХIу  илцад  кьакьаракIес  биубси  багьана  агара.  Держа  чайра.  Дила  узикьарла  рурси  илди  гъайличил  ляркьули  риъни  багьурси  риасри,  иша  ахIерацIахъили,  гIела  чарририра.  Абдал  сари,  урхIла  гъайличи  рирхаурли  иша  дурарикибси,  –  Сакинатли  сунела  бекI  батаили,  някълизи  чайла  пигьала  касиб,  кIийна-хIяйна  гьалакли  хупIрикун.
   – Ил  чи  сари,  адай?  Ил  нуни  ралули  ахIенра,  чераибсира  гьанна  бегI  гьалар  сари.
   – Райком  Набила  хьунул  сари,  биштIатала  яслила  заведиш.  Мартла  байрамличир  хIу  чераибтани  делсахъунти  гъайличи  рирхаурли  сари.  Халкьла  мухIлибас  чилра  къарауйчи  кайзес  хIейрар.  Къянала  къуйрукъ  къантIа  бируси  саби.  Лерил  секIал  далкадиркур.  Ил  абдал  тIакьалира  сунела  хатIа  иргъу.
   – Вай,  Аллагь,  Саламли  илди  гъай  аргъалли,  се  викIара?
   – Мадурид,  муйлази  илдигъунти  гъай  дурути  хIебирар,  игъбар  биалли  бекIлил  хIедагьурли  калан.  Къянала  диалра,  илдигъунти  хабурти  дакьес  цалра  муруйс  хIейгахъу.  ЦIа  агарти  гав  сари.  ЦIали  вигесличивра  гьалав,  гавли  инсан  гIяндуршули  вирар.  Пигьлумира  ардухили,  ГIяшура-адай  аррякьун.  Дубурацад  баили,  думбикIули  бучIуси  бекIра  сарра,  Сакинат  цунрухъун.

                *  *  *

   Майла  байрумти  гъамдикIулри.  Байрумтачир,  халкьла  гьалар,  районнизир  калес  Сакинатлис  дигули  ахIенри.  Цаибил  секретарьла  хьунуйчил  гъай  детаурли  гIергъи,  илини  цайналра,  халкь  бикIуливан,  райком  Наби  чехIеиб.  Чараагарли  дурес  гIягIнити,  телефоннизирад  райкомла  гIурилти  хIянчизартази  дурили,  гIямал  бариб.  Цаибиллира,  илди  тIягIямагарти  гъай  дагьурли  урги,  Сакинат  сунела  кабинетлизи  гьанна  кIиэсил  баз  жихIерариб.  Байрумтачиб  илди  къаршихIебикес  гIямалагарсири.  Саламли  илди  гъай  дагьурал,  хIедагьурли  калунал,  илини  багьес  хIериуб.  Сай  гIяхIцадхIи  вамкьурли  калун  виалра,  илгъуна  ихтилат  ахъхIебариб.
   Сари  лерсигъуна  риэс  ахIенси,  гIур  сен-биалра  рарсриэс,  Сакинат  рирули  ахIенри.  БегIлара  уркIи  батбухъи,  ахъли  дукарряхIибхIелира,  хабарагарли  чедушибти  бухьтанти  гьандиркули,  миъван  риргIулри.  УркIигьаргли  гъайрикIес,  сунени  вайсили  чебаибси  батIес,  гIяхIси  гапбарес  гIеларитIикIулри.  Илис  Ленинград  гьанбикилри,  чилалра,  сегъунтилра  мезла  авара  агарли,  вегIлис  дигуливан  хIериэс  вируси.  БегIлара  уркIи  кьакьахIели,  лебил  дунъяличил  барх  цIудар-цIяббиубли  уббатурси  шагьар  илис  сагали  чебаэс  дигулри.
   Сакинатли,  мурулра  нура  хIечи  шадир  дакIес  дигулра  или,  рухъна  Варячи  кагъар  белкIун.  КIел  жумягIра  хIедикили,  илала  жаваб  бакIиб.  Кагъар  почта  бихусини,  хIянчила  бархIи  таманбиубхIели,  кабинетлизи  хиб.  Ил  кьунбар  тетрадьла  кIел  капIилизи  белкIири.
   «Дила  ахIерси  Сонечка!  –  белкIири  кагъарлизи.  –  Наб  рирхаэсра  къиянни  саби,  мицIирли  лералли,  хIу  чераэс  биркниличи.  ХIуни  балулри,  дила  ахIерси,  иш  дунъяличив  хIечивра  гъамси  дила  гIур  цалра  адам  левси  ахIен.  ХIу  хъалла  риублириадли,  хIела  талихIличи  ну  дебали  разилира.  Дила  лебси  ца  хъали  хIушаб  дигуцадхIи,  хIедра  хIела  муруйсра  лугас,  наб  биалли  русес  кухнялизибра  мер  леб.  Наб  гьанна  дебали  дунъя  бацIбиубли  саби.  РебкIес  гьалар  хIу  чераэс  бикалли,  ил  дила  халаси  игъбар  саби.  ХIушаб  нуни  ишаб  халаси  кумек  барес  хIерирус.  Гьанна  ну  хъулирад  камли  ахIенси  дура  рашес  рирули  ахIенра.  Ишдус  яни  дебали  бугIярси,  бухъянси  бакIиб,  хIеб  ванати,  уржибти  ляркьули  сари.  Байрумтас,  дила  пикрили,  лебил  шагьар  шинишбирар.  ХIуша  иша  дакIахъес  рулгули,  хIерли  рирус».
   Отпускличила  вягIдалавиэс  бекI  тухтурличи  Салам  гьаввакIиб.  Отпускла  гъану  кIира  хIянчила  бархIи  цахIнар  асахъес  МяхIяммад  Ибрагьимович  разихIейкиб.
   – ХIянчилизиб  се-дигара  къаршибикес  асубирар,  илцадхIи  хIуша  больницализир  агарли,  гIямал  бетхIерар.  КIел  жумягIла  отпуск  чис-дигара  баибси  саби.  ХIушабра  дякьи  дакIес,  шагьар  чебаэс  вецIну  шура  бархIи  даибти  сари.  Калунти  бурхIни  гIур  мурт-биалра,  бетаурхIели  лугас,  арц  лебилра  отпускла  касес  дирудая.  ВецIну  шура  бархIили,  шагьар  чера  баили,  хIушаб  анцIра  булкьан.  Мурт  дурадухъес  хIядурдикIулрая?
   – Самолетличир  дукьес  билетуни  хIедикиб,  гьанна  поездличир  дукьес  пикрибарилра. Байрумтас  итар  диэсли  дурадулхъехIе.
   – ХIушаб  гьунби  гIяхIти  диаб!  МяхIячкъалализи  дукахъес  хIела  машина  лугусиличи  хъарбирис.  ЧардухъунхIелира  набзи  багьахъи,  машина  хIерли  бирахъис.  Ленинград  дебали  жагаси  шагьар  саби,  набра  дигахъира  гьанна  ил  чебаэс,  сепайда,  хIянчили  валтули  ахIенра.
   – Баркалла,  МяхIяммад  Ибрагьимович.  Тяп  хIу  викIуси  бирехIе.  Районна  зягIиптази  нуша  ишар  агниличила  мабалахъидая.  ГIяхIли  калабая!  Бухгалтериялизира  гьаввакIес  гIягIнили  саби,  –  Салам  лерил  дирути  бекIдарес  гьалаклири.

                *  *  *

   Поезд,  ГIярасай  байбяхъили,  юглизибад  северлизи  гьайбиублири.  ГIелар  калун  чебаэс  агарси  хьанцIа  гавлизир  Дагъиста  дубурти,  дахъал  рангла  вавнани  дяхъили  диалра,  шуркьли  тIемдикIути  Калмыкияла  авлахъуни,  аваданси  Волгала  дуба-карчIа,  бара  дяхIилизирад  азаддиубли,  шинишли  ухути  гIебшнила  анкIила  дубагарти  авлахъуни.  ГIярасайла  дуб-дазуагардеш  чебаибхIели,  кьакьаси  Дагъистайзив  акIубли  халаваибси  адам  уркIхIевхъес  хIейри.  ЧедакIибти  анкIила  авлахъуни,  кIарали  дирхъес  бара  дехIдихьибти  галгубала  тялурбани,  авмуза  кьунбачи  дутIилри.  СягIятцадхIи  поезд  башухIелира,  гьарахъли  чинаб-сабил  ца  биштIаси  ши  чебиулри,  къаршихIебикилира  кавлулри.  Савли  берхIи  бухъунхIелира,  поездла  улкьайлизивад  хIерикIухIели,  анкIила  авлахъуни  чедиулри,  бархIи  ахъайчи  поезд  башухIелира,  дурар  чедиути  анкIила  авлахъуни  сарри,  гIурра  савли  чеваргъибхIелира, чебиуси  шиниша анкIила  авлахъ  сабри.
   Илгъуна  капарайличи  хIербикIули  аркьухIели  бурги  суал  бедибси  урус  пачала  гIяскарла  офицерли  ясируцили  аркуси  кIарахъан  Шамиллизи:
   – Ишцад  ГIярасай  лебни  балуси  виадри,  ургъадив  хIу  урусла  Пачачи  къаршили?
    – ХIуша  кьалли  дургъули  калунрая,  Дагъистан  биштIаси  сабни  балухIелира,  –  сунела  пикри  бурибсири  имамли.
   Марлира,  гьанна  бусягIятра  аргъес  гьамадли  ахIен,  ишкьяйда  дацIли,  гьарзали,  авадан  авлахъуни  датурли,  се  дигули,  се  баргес  дакIиба  урус  пачала  гIяскурти  кьакьаси,  биштIаси,  мискинси,  амма  уктемси  Дагъистайзи.
   Дагъистан  биштIаси  биалра,  илала  халкьла  уркIби  дебали  халати  сарри.  Гъану  шура  дус  бургъес  чебуркъуб,  ГIярасайлис  биштIаси  Дагъистан  мутIигIбарес.  ЦIакьли  цIакь  бячIун.  Урусла  гIяскуртачил  бургъули  Дагъиста  бургъанти  аберхур.  Хабарла  Имам  урусла  Пачас  мутIигIли  ГIярасайлизи  арякьун,  амма  уркIби,  Дагъиста  Халкьла  уркIби  лералри,  урусла  ярагъли  мутигIдарес  хIедиубли.  ГIур  кьанниван,  ярагъ  урасили,  Дагъистайчи  чула  уркIбала  ванадеш,  сахаватдеш, гIякьлу,  багьуди  дяхIчиаибхIели,  дубурлантанира  чула  уркIби  кьяли-кьяйчил  гьаргдариб.  Илдала  ургар  дигира  узидешра  кадизур.  Дагъистан  ярагъличилван  ахIи,  дигиличил  гьамадли  ясирбуциб.
   Москвала  вакзаллизиб  перрон  бицIибти  ахIебурхути  бахъал  халкьличи  хIеррикIули,  ишдицад  халкь  кьацIли  бахес  гIягIнихIели,  сари  илдицад  авлахъуни  анкIили  дегIунти  или,  Сакинат  пикририкIулри.  Ленинградлизи  поезд  бархIехъ  гьайбирусири.  Чула  сумкаби  илдани  камерализи  кадихьиб.  Поезд  аркьуси  замана  баайчи  Москва  чебаэс  пикрибариб.
   Къунзбухъунти  мурул-хьунул  хIекьли  балбикилри.  Чучирти  спортла  журала  палтар  поездличибад  кабацIес  гьаларал  дарсдариб.  Саламли  цIяба  шалбарра,  хьанцIли-цIуба  хIевара  чегьурлири,  илала  хъябличибад  каниличи  кабиули  суранна  тIакьализиб  фотоаппарат  сур-суркабухъири.  Вайличи  кабиуси  ванаси  куртка  някълизи  буцилри.  Илала  някълизи  някъ  белси  гьайриубси  Сакинат  цябли-шиниша  костюмчерлири,  МяхIячкъалализиб  сагали  кьицIбарахъибси  кьама  цIуба  косынкала  уди  дигIянбарилри,  платформала  журала  дабриличир,  сунечи  сари  рирхули,  кункли  ганзрикIули  рашулри.  Салам  иличив  ца  хъатла  кьадар  ахълири.  Бахъал  адамтани  илдачи  пикри  бяхIчииулри.
   Сакинатлис  гьаннаван,  сари  селичилалра  пикрихIерикIули,  мякьлавси  мурул  адамли  лерил  секIал  диэс  гIягIнитиван  детурхахъуси  замана  гIямрулизиб  цайналра  хIебиуб.  Илди  мякьлабси  кафелизи  абацIиб.  Кабиэс  стол  баргесра  Саламлис  селрацад  къиянни  ахIенри.  Кариахъес  битакIили  ута  хIядурбируси  муруйчи  хIеррикIули,  сари  шакхIериркули  ил  пишрирхъулри.  Ишав  Салам,  мурталра  шагьарлизив  хIерирули  калунсиван,  вяшикIулри.  Илини  куртка  утала  къакъличи  чекахъиб, фотоаппарат  столличи  кабихьиб,  сай  беркеси  хес  арякьун.  Сакинат,  хъуцIарличи  кахъибси  биштIаси  цIуба  сумкализибад  дяхIимцIала  дурасили,  сунечи  сари  хIеррикIулри,  бекIличибси  косынка  гIелабяхI  битIакIили,  кьама  някъличил  балбуршулри.  Саламлисра  ил,  селалра  авара  агарси,  сунела  жагадешличилацун  пикририкIуси  хьунул  адамван  чераэс  дигулри.  Сакинатличил  хIекьли  хIялимсили  виэс,  Саламлис  гIяхIбилзулри.  Кавказла  мурул  адамтала  чус  дигухIели  дакIудулхъути  хIялимдеш  ишар  урези-урехи  агарли  дагьарли  чедиулри.  Мурул  адамла  сунечи  сай  вирхудеш,  Дагъистайзиб  камли  бузахъуси  шайчиб,  хIунул  адамличила  къайгъилизи  викнилизиб  дакIубирулри.  Жагасили,  селалра  авара  агарсили,  мурул  адамличи  рирхусили  риэс  Сакинатлисра  гIяхIбилзулри.  Столличир  кьацI,  нуси,  кофе,  хайгина  дакIудиуб.
   БукунхIели,  Саламли  илис  плащ  чегьахъес  кумекбариб,  хIялимсили  виэс  пикрибарили  гIергъи,  илис  гьар-секIайзив  хIялимсили  виэс  дигулри.  Метролизи  аркьуси  гьуйчиб  вавни  дирцуси  биштIаси  базар  лебри.  Саламли  ишар  хIябал  духъутIа  роза  вава  асиб.  Вавни  някълизи  дуцили  гьайриубси  Сакинат  кинолизир  чедиутигъунти  пишназирад  ца  бара  урузкIуливан  сарри.  Илдигъунтили  биэс  кIилисалра  гIяхIбилзулри.  Саламли,  мякьлавад  аркьуси  мурул  адамлизи  тиладибарили,  чула  суратуни  касахъиб.
   Дунъяличир  верхIел  тамашала  гIяламат  лерти  диалли,  гехIэсил  гIяламат  Москвала  метро  сабри.  Метроли  илди  гьамадли  ХIунтIена  майдайчи  сабукиб.
   Гьунар  камти  гъагултала  ургабад  гьабкабикIуси  берхIили  даршани  дусмазиб  лебси  майдан,  цайна  байрамласун  пишбирхъяхъулри,  цайна  гIядатласили  ва  паргъатсили  чебиахъулри.  Шадиб  гьуни  бирули,  къунзбикIути  бахъал-декIар  адамти  аги,  улкализиб  гIядатла  бузерила  бархIи  сабри.
   «Урусла  миллатла  адамтала  тIабигIятличи  мешуси  саби  тахшагьарла  бегIлара  халаси  майдан»,  –  пикририкIулри  сунези  сари  Сакинат.
   Ишар  дигарцад  гьарзадеш,  жагадеш,  урхIмешуахIендеш  лерри.  Илдачил  дарх  сегъуна-сабил  гIядатласидеш,  адамла  уркIиличи  гъамси,  аргъес  гьамадси  малхIямдеш  лерри.  ХIунтIена  майда  халадешли,  жагадешли  адам  уркIаили  кахирули  ахIенрину,  гIямруличил  баришвирулри,  гIямру  дигусили  ветарахъулри.  Илабси  жагадешлизиб  ца  гIядатла  адамлисра  мер  лебри.  Илди  кIелра  хIябал-авал  сягIятличибра  имцIали  Кремльла  алав,  ХIунтIена  майдайчиб  къунзкабикIули  калун.  Дахъал  суратуни  касиб.  ХIери  гIергьи  баибхIели,  Останкинола  верхIдехI  ибти  зубрачибси  рестораннизиб  кьацIли  букун.
   БархIехъ  вокзаллизиб  поездличи  кабирухIели,  илди  гIяхIил  бамсурлири,  амма  чучи  чесибси  культурала  программа  бетерхахъурлири.
   Ленинградлизи  поезд  гIянручI  баиб.  Неваличирти  гумурби  дузескаэс  сягIятличибра  имцIа  замана  лебалри.  Илди  вокзаллизиб  лебли,  Ленинград  чебиргъес  бехIбихьиб,  алавчар  мирхъила  тIакьаван  бучIескабииб.  Ита-иша  дуцIбикIули  бархибти  бахъал  адамтани  вокзалла  бухIнала  бицIиб.  Ил  халаси,  бахъал  адамти  хIербируси  шагьар  сабри.  Дубурла  биштIаси  шилизивад  вакIибси  адамлис  ишабти  халкьла  бахъдешличи  бурсииэс  гьамадли  ахIенри.  Урегал  сягIят  дикибхIели,  гумурбира  метрора  дузес  дехIдихьиб.  КIилисалра  декIти  сумкабачил  метролизи  кабацIес  хIейгулри.  Такси  буциб,  сягIят  гехIличиб  рухъна  Варяла  хъули  сабаиб.  Ил  жявли  аризурли,  сагати  палтарли  регIриубли,  гIяхIлачи  хIерли  кариилри.  Сунела  гъамти  дургъбазиб  алхунси  рухъна  Сакинатличи,  тяп  сунела  ахIерси  адамличиван,  хIерлири.  Сунела  гъамси сайливан,  уркIили  кьабулвариб  Саламра.  ИлбархIи  илди  чиналра  дурахIебухъун,  бамсриихъули,  бархIиахъайчи  рухъначил  барх  хъулиб  калун.
   Сакинатла  бегIла  гьалабси  Ленинградлизибси  архIя  сунела  уршила  хIябличи  рукьес  сабри.  ГIелабил  бархIи  савли  хIябалра  букьес  пикрибариб.
   Сакинат  уршила  хIябличи  рукьес  гьалакрикIулри.  Селра  хIебиубсиван  гьар  бархIи  хIеррирули  риалра,  даим  сунела  уркIиличиб  халаси  гIянд  лебли,  къакъличиб  мах  лебли  биъниличи  шакриркулри.  Уршила  хIябла  гьалаб  ил  гIянд  арзес  бетарар,  набчибси  мах  чебисис  или,  рахъхIи  хьулрикIулри.  Уршила  агри  лерилра  гIямрулис  улкьули  калуси  гIядабдеш  биъниличил  баришриэс  илис  гьамадли  ахIенри.
   Метролизирад  дурарулхъухIели,  рухънани  шала-хIунтIена  вава  асиб.  Сакинатла  биштIаси  сумкализир  цIудара  чIянкIилизи  дергурли  сунела  хала  нешла  хIябла  мякьларад  касибти  гIянжи  лерри.  ЦархIил  явлухълизир  илини  чула  гIяйнарти  мурала  кьуна  дарх  касилри.  Илдазир  дубуртазир  дашути  вавнала  гье  дургар  или  гьанбиркулри,  уршила  хIябличирра  икIартигъуна  вавни  дакIахъес  дигулри.
   Рухънара  Саламра,  хIябла  мякьла  сабаибхIели,  гIелабван  тIашбизур.  Илдас  Сакинат  сунела  уршиличилцун  ратес  дигулри.  Ил  руржути  някъбачил,  хIябличирти  гIянжи  хахамдирули,  мякьлар  тIашлири.  Гарчли  нургъбани  дицIибти  шиниша  хIулбани  алавчар  селра  чебиули  ахIенри.  Кьакьарлизи  бисала  гIянд  барцбикили,  гъайэс  рирули  ахIенри.
Илис  ца  бархIиван  лерилра  уршила  гIямру  гьандикиб.  Сари  хIянчиличи  рашули,  жумягIла  урегал  бархIи  урши  яслилизив,  урхIла  адамтачив  вархькалтусири.  БегI  гьалав  яслилизи  укибхIели,  хIябал  базцунри  ил  виубси.  Ил  викес  яслира  гьамадли  хIебаргиб.  УрхIличив  ил  валтухIели,  уркIила  бутIа  дурабитIи  илаб  балтусиванри,  амма  сен-биалра  акIес  гIягIнилири.  ГIур  кьанниван,  урши  халаваибхIели,  сунела  ахъри  бакIибхIели,  илис  лерилра  гIяхIдешуни  дирис  или  гьанбиркусири.  Урши  нешли  гIяхIил  вагьайчира  кахIели  арякьун,  нешла  гIямру  цагьакIли  кьудкьура  гьамадра  дарили.  ХIериуб  илини  гIямрула  хIякьикьатлизив  урши  ахIераварес,  ил  чинар  саррил  хатIарикиб,  къардрухъун,  илала  хIулбазирти  нургъби  биалли  сари  шакхIерикили  барибси  хатIалис  танбихI  сабри.  Сепайда,  гIямру  чардарес,  сагали  дехIдихьес.  ГIур  кьалли  илини  урши  яслилизи  хIелуги,  садакьаличи  рашулира,  сунела  мякьлав  хIерири.  Ил  сунес  ахIерти  адамтала  дайлизи  катес  имканти  дурги.  Илис  рисесцунри  калунси.  Сакинатлис  бисаличибра  хIейгуси  селра  лебси  ахIенри.  ХIейгалра  ил,  гьигь  барцбикили  симкьрикIулри,  паргъатриэс  хIерирулри,  кьутIкьули  рисулри.  Ляжубачирад  гердикIути  нургъбала  къел  Балти  урхьула  дягIли  гьамадли  дурахъулри.
   Саламли  илала  руржути  хъуцIруми  някъбачил  малхIямли,  амма  кьасчевли  гъяждариб.
   – Биур  гьанна.  Биха,  гьари,  хIела  сумка.  Чинара  хIуни  иша  хибти  гIянжи?  ХIу  рисахъули,  ну  иша  тIашкайзес  гIягIниси  Балан?  –  Саламла  уркIилизир  ца  гьакIли  хIяссаддешла  вайти  ва  уркIецIила  гIяхIти  пикруми  дургъулри.  Агарси  урши  багьандан  Сакинатли  кертIути нургъбира  илис  сай  вегIси,  гIур  чисалра  харжбарес  гIямалагарси  давлаван  гьанарулри.  Се-биалра  багьанали,  Сакинат  рисахъес,  яра  цархIилличила  ил  пикририкIахъес,  илала  гIямал  аги.  Сунес  ахIерсила  чархла  ва  лерилра  пикрумала  хужаим  ветаэс  илини  селра  мяштIбирули  ахIенри.
   Сакинатли  илизи  сунела  сумка  бедиб.  Иларад  дурадитIунти  кIелра  явлухъ  сунези  сасиб,  хIябла  чеди  кадихьили  арзиб,  тIулбала  ургарад  кадиркахъули,  гIянжира  мурала  кьунара  хIябла  чеди  дегIун.  ГIур  хIябцти  гIянжиличил  гъудурдариб.  Саламлизибад  цархIил  явлухъ  сасили,  илизирти  анкIира  биринжра  хIябла  чеди,  хIябла  алав  лайдакIиб.  ИлхIели  ил  виштIаси  валхуси  нешличи  мешулири. Гъамтала  хIябрачи  арцантази  дергахъес  анкIира  биринжра  делгIуси  гIядат  гьарахъси  Ленинградлизибра  бузахъес  чараагарси  биъниличи  Сакинат  рирхулри.  Халкьла  гIядатуназир  дузахъули  лерти  секIал  сунени  гIямрулизир  детерхахъалли,  сен  биалра  уршила  гьалабси  гIяйиблизирад  рерцес  рирус  или,  гьанбиркулри.  Рухънанира  хIябличи,  сунела  вава  кабихьиб.
   ХIябразибад  илди  хъули  хIебакIиб.  Рухъна  хIеррируси   юртличибад  гьарахъли  ахIенси   кинотеатрлизи  бякьун.  Илаб  блокадала  замана  адамтани  дяхIяурти  къияндешуначила  кино  чебиахъулри.  Дикторла  мягIничебли  иргъуси  тIамаличи  лехIихъуси  рухъна  илала  гъайличи  цайна  рирхулри,  цайна  хIерирхулри.  Дикторли  дурути  гьарли-марли  детаурти  секIал  сарри,  амма  цалра  илди,  гъайлизир  дуресван  гьамадти  ахIенри.  Блокада  сунени  ахъибси  рухънала  уркIи  ца  гьакIли  кьудкьудешли  ва  пахрули  бирцIулри.  Илала  хIулбазир  биса  агарли  нургъби  лямцIдикIулри.
   Кино  таманбиубли  гIергъира,  дураб  шалали  лебалри.  Дай-дуги  биухIели  сунела  хъули  чаррухъунси  рухъна талихIчерлири.  Гьаман  цунни,  сунези  сари  ихтилаткарикIули  хIеркарируси  илис  гIяхIли  халаси  байрамли  бетаурлири.
   Илдани  чула  цаибил  архIя  цIуба  гамиличи  кабиили,  Кронштадлизи  дураберкIиб.  Жагаси  хIязла  ваяхI  сунела  някълизи  бикибси  хъяшаван,  Сакинат  разилири.  Илис  хIязла  ваяхI  сунесцун  батес,  кьикьирбарес,  дигIянбарес  дигули  ахIенри,  сунес  дигахъуси  шагьар  Саламлисра  бутIацугли  баахъес,  гIяхIбизахъес  дигулри.  Салам  биалли  лебилра  дунъяличи  Сакинатла  хIулбачил  сайри  хIерикIуси.  Разиси  Сакинат  ахIенси,  гIур  селра  чехIебаалра,  илис  авара  аги.
   Гамиличибти  имцIатигъунти  адамти  чедирти  классунала  ученикуни  ва  илдала  учительти  сабри.  Илдазибад  имцIатигъунти,  урус  мезли  гъайбикIули  ахIенрину,  Балтила  урхьуличи  гъамти  республикабала,  Литвала,  Латвияла,  Эстонияла,  Финляндияла  мезли  гъайбикIулри.  Лебтазибадалра  чегьурти  палтарличибли,  дирути  шикь  хIясибли  Финляндиялизибад  бакIибти  декIарбулхъулри.  Илдала  экскурсоводла  пяспясаг  ургабикибти  бятI-бятIуналагъуна  тIамали  урус  мезли  гъайрикIусила  тIама  гIячихъли  бакьахъес  балтули  ахIенри.  Гамиличибти  бахъал  урус  мезли  гъайбикIутас  саби  диргалабулхъули  биъниличила  илди  пикрибикIули  ахIенри.  Илдала  кьукья  вецIал-вецIну  шурацад  учениклизибад  ва  ахъ-ахъси,  гIежалагъуна  кьерхIе  муцIурла  вегI  учительлизибад  цалабикилри.  Илдала  гьарилла  къакъличи  гIелахъили  диштIати  рюкзакуни  лерри,  илдазирад  термосунала  бурги  гьардикIулри,  гьарилла  хъябличир  суркадатурли  фотоаппаратуни  лерри,  чус  диргалахIедухъесли  рюкзакунази  дебадарили  тахта-пушунира  лерри.  Кьяшмачир  кункти  дабри  сарри,  уршбанира  рурсбанира  дихес  гьамадти  джинсла  шалбуртира  ванати  свитертира  чегьурлири.  Чула  палтарличила,  чуни  дирутачила  илдазивад  цалра  пикриикIули  ахIенри.  Лебилра  сагаси  се  биалра  чебаэс,  се  биалра  багьес,  алавси  хIякьикьатлизибад  чус  хIяжатбикесил  багьуди  касес  къайгъилизибри.  Илдани  гьар  бируси,  гамиличив  саби  ахIенси,  гIур  чилра  агара  ибси  пикриличил  бирутигъунтири.  ИлхIелира  цархIилтас  камли  диргалабулхъулри.  Сакинат  илдачи  кьяскариубли  хIеррикIулри.  Илкьяйда  авараагарли  чус  дигутани  биркьес  нушала  жагьилти  мурталра  бурсихIебиубли  калан  или,  гьанбиркулри,  ва  ил  декIардеш  хIейгибилзулри.  Илгъуна  агилис  чи  яра  се  сабил  гIяйибла  бегI,  суненира  хIергъулри.  Рахли  иличи  бетикалли,  я  гIякьлулизиб,  я  гьунарлизиб,  я  гъайлизиб,  я  багьудилизиб  нушала  жагьилти  чисалра  гIелахIебулхъан.  Амма  гьар  бархIила  гIямрулизиб,  гIела-гьала  хIерхIебикIули,  сабицун  гьалаб  чебиули,  чула  уркIилис  балбикибси  бирули  хIербиэс  илди  бурсибиубли  ахIен.  Илди  селизиб-сабил  чучи  саби  хIебирхули  саби,  урхIлис  диргалахIебухъесли  вяшбикухIели,  чус  дигуси  бетерхахъес  бирули  ахIен,  дигуси  бетхIеурхIели,  чучи  саби  разили  ахIен.  Илгъуна  замана,  сегъуналра  чус  гIяхIдеш  агарси  мерличибра,  къалмагъарлизи  ихъули  саби,  гIурлизир  пикридарибхIели,  саби  гапхIебухъести  хатIаби  имцIали  детарахъули  саби.  Саби  лебтигъунтили  алавтази  чебаахъес  хI****ули,  балутира  саби  лебтиван  вяшбикIес  гIела  битIикIули,  лебсиличибра  гIяхIтили  биэс  къайгъибирули,  жагьилти  жявли  хатIабиркули  саби.  Илдас  хIербиэс,  цархIилтачибра  имцIали  къиянни  саби.  Илкьяйда  пикририкIулри  Сакинат, Нева  хIеркIличибси  цIуба  гамиличи  кариили,  амма  илгъуна  тяхIяр,  се  барили  барсбарес  вирарал,  илини  балули  ахIенри.
   Гами  Кронштадлизи  бетхIебаили  лебалли,  савли  чинаралра  чедаэс  агарти  гъагултани  берхIи  дигIянбариб.  Гурдас  хьунул  аркути  маркали  урзескабииб.  Северла  хIябцси  дягIли  ванати  палтар  гьандикахъиб.  Сакинатлисра  Саламлисра  аргъ  балхIебикибсиван  гьанарули  биалра,  гамиличибтани  цалилра  аргъ  пикрилизи  кайсули  ахIенри.  Финляндиялантани,  лебтанилра  рюкзаклизирад  дурасили,  букIуси  клиенкала  плащуни  чегьур.  Гьанна  илдас  хIябцдешла  авара  аги.  Ца  бараван  имцIали  урзес  кабиибхIели,  лебтанилра  тахтапушуни  гьаргдариб,  селалра  авара  агарли,  дунъя  руркъес  даимбиуб.  Плащуни  чегьур  унра  республикабазибад  бакIибти  туристунанира.  Сакинатра  Саламра  урзес  кабиибхIели,  удибси  палубализи  убяхIбухъун.  Гамиличибти  имцIатигъунти  северлизиб  акIубти  сабри,  бурсибиублихIели,  илгъуна  аргъличи  разиагарли  ахIенри.
   Гамиличибад  кабацIили  гIергъи,  мурул-хьунуй  чула  архIя,  цархIилтазибад  декIарли,  сабицун  къунзбикIули,  даимбариб.  Илдас  лерилра  секIал  гъайрикIусила  хIулбаниван  ахIи,  чула  хIулбани  чедаэс  дигулри.  Ишар  адамтала  някъбани  дарибти  секIайчи  тамашахIейэс  хIейри.  ХIябдарш  дус  гьалар  устала  някъбани  лацлизи  кадихьибти  къаркъа,  замунтала  дахъал  дугIбани  дяхъили  диалра,  ишбархIира  гьаларван  адамтас  къуллукъличир  лералри.  ЧевяхIси  Петр  Цаибилли  Европализи  абхьибси  улкьай  ишаб  сабри,  сунес  гIягIнихIели  Россияли  гьаргра  бирули,  шанданна  баруван,  гIера  бирхъули.  Чуйнара  душмантас  Ленинградлизи  аркьуси  гьуни  гIекIиб  Кронштадли.  Адамтала  наслубала  ишаб  бургъули  алхунтала  гъабзадешла  бикьруми,  ванзала  гIянжи-къаркъа,  ишбархIи  лехIлири.  Жагьти,  шала-шиниша  кIарани  дяхъибти  галгуби,  ванзала  вава-кьар  ца  гьатIи  дуслис  сагали  мицIирдирулри.  ХIери  баайчи  верхIел  ранг  бируси  аргъра  хIябдарш  дус  гьалабра  гьаннара  цагъуна  сабри.  Цайна гъагултала  ургабад  берхIи  гьаббикIулри,  цайна,  лерилра  гъагулти  учидикили,  берхIи  дигIянбирулри,  гьунар  камти  забли  урзес  бехIбирхьулри.  Вава-кьар  духъахъуси  хIянчи  тIабигIятли  даимбирулри.  Кронштадлис  хьулчи  кабихьибси  Пётр Цаибиллис  тIашбатурси  памятникла  гьалаб  Дагъистанра  гьанбиркулри.  Нушала  тахшагьарлис  хьулчи  кабихьибсира  чевяхIси  Пётр  сайри.
   ЦIегъа  кертIили  барибси  дуцIрумла  анхъла  хIяри  ва  къапу  дурес  хIейэсли  жагатири.  ХIери  гIергъи  аргъ  буцIарбиубхIели,  галгубала  тяхIудешлиув,  анхълизибси  скамейкаличи  кайили,  бамсриахъес  дигеслири.  Лерил  секIал  цагьакIли  сунела  гIякьлулизи  адацIахъес  дигуси  Сакинат  бархIиахъайчи  островличир  къяйцIкарикIули  хIерамсур.  Саламлис  дигуси  Сакинатлис  дигуси  сабри.  БархIехъ  хъули  чарбулхъухIелира,  баягъи  цIуба  гамиличирад  Сакинат  Балтила  урхьуличиряхI  хIеррикIулри,  илала  дигIяндешуни  аргъес  дигуливан  ва  рируливан.
   Сакинатли  бархIехъ  гастрономлизир  кIел  сумка  дицIили  берк-берж  асиб.  Тукентазир  хIукуматла  дургIети  багьначил  се-дигара  асес  вирулри.
   Чум  бархIи  калалра  анцIхIебукьесли,  чедаэс  дигусилис  дахъал  жагадешуни  лерри  Ленинградлизир.  Эрмитаж.  Дунъяличир  лерти  дахъал  жагадешуни  ва  дурхъадешуни  ца  мерличи  учидяхъили  кадихьибси  музей.  Ил  лебилра  чебаэс  халаси  замана  гIягIнилири,  илис  харжбарес  Саламлара  Сакинатлара  ца  бархIи  сабри  лебси.  Ца  бархIилира  чедаибтала  дахъдешли  лерил  секIал  уркIилизи  дуцили  дихIес  вирули  ахIенри.  УркIилизиб  кавлуси  лерилра  чедаибтани  вегIла  пикрумачи,  рухIличи  бируси  асар  сабри.  Эрмитажлизирад  дурарулхъухIели,  Сакинатлис,  чула  някъбани  илгъуна  жагадеш  акIахъес  биубти  адамти  лебил  дунъя  акIахъубси  Аллагьличи  гъамли  саби  или,  гьанбиркулри.
   Авэсил  бархIи  илдала  архIя  Петергофлизи  сабри.  Илабси  жагадеш  чебаибхIели,  дунъяла  цалра  инсан  тамашахIейэс  хIейри.  Ишарти  фонтантала  цаличил  ца  далдикибдеш,  цахIнар  лерилра  илдачи  хIерикIухIели,  хIулбала  гьалаб  дакIубируси  сурат  адамла  гъайли  буреси  ахIенри.  Петергоф  дуцIрумла  замана  ГIярасайла  пачнани  бамсриихъуси  кIялгIя,  илди  бузуси  мер  сабри.  Лебил  ГIярасайван  илра  цадехI  пикрумани,  цадехI  гъайли,  цадехI  хIулбани  чебаэс  ва  аргъес  вирули  ахIенри.  Ил  сунела  кегIебдешличил  лебил  Россияла  халадешличил  цугбуцес  вири.  Шахматунала  дубура,  Римла  фонтанти,  БерхIила  фонтан,  фонтан  пирамида,  лерилра  фонтанти  цахIнар  хIерли  чедидяхъибхIели,  ванзала  ва  шинна  жагаси  сурат.  АкIубли,  дунъяра  беркIили,  гIур  гIянжилизи  аркьуси,  дунъяла  адам,  илабси  жагадешличи  хIеризахъес  сеннира  лайикьлири.  Илгъуна  жагадеш  дунъяла  адамтани  акIахъубси  биъниличи  пахру  хIебарес  хIейри,  жагадешли  гьар  адамла  рухIличи  гIяхIси  асар  хIебарили  кахIели.  Илав  адам  камси-биалра  гIяхIси,  жагаси  секIал  гIелаб  батес  гIягIниси  саби  ибти  пикрумачи  хьулвирулри.
    Сакинат  Пушкинолизи  хIерукьес  хIерири.  Ил  паргъатси  шагьар  илала  гIямру  белгидарибти  анцIбукьунала  бикьри  сабри.  Иличил  дахъал  гьанбикуни  дархдасири.  Илабси  гьавара  тIабигIятра  декIартири.  Илабси  гьавали,  тIабигIятли  пикрумази  викили  скамейкаличи  кайибси  Пушкинни  гьарил  адам  сунела  уркIилизи  мурхьиркахъули  сай  или  гьанбиркулири.  Дунъяла  вайсира  гIяхIсира  цархIил  мерличибадван  ахIи,  ишабад  имцIали  гIячихъли  чебиулри.  Сакинатли  ишар  сунела  гIякьлули  ахIенну,  уркIили  лерилра  гIямрула  бетуц  барсбарести  пикруми  кьабулдарибтири.
   Пушкинна  памятникла  мякьла  парклизибси  скамейкаличи  кабиили,  Саламра  Сакинатра  ихтилатбикIулри.  Селичиларил  гъайрикIуси  ил  мурул  сунечи  лехIхIейзурли  виъниличи  шакрикиб.  Ил  жагьси  мурул  адамли  някъби  дуцили  аркути  авал  дуслагъуна  кIилизанти  рурсбас  гIелавад  хIерикIулри.  Цагъуна  хIунтIена  кьунбарти  хIевни,  цIуба  колготкиби,  лямцIдикIути  хIунтIена  дабричебти  рурсбачирад  хIулби  черхIесесли  жагалири.  Чурмази  делсунти,  чула  бургачирра  халати  цIуба  бантикунани  рурсби  вавначи  мешубарилри.  Сакинат  шакрикиб,  селра  хIейкIули  сари  рашна  вашули  виалра,  ишарти  жагадешуни  чедаэсличиб,  Саламлис  някъ  буцили  сунела  дурхIни  шадиб  букес  дигули  виъниличи.  Илала  пикрумачил  сарира  кьабуллири.  Се биру?  Ил  шайчиб  Алагьла  кумек  гIягIнилири.  Гьанна  биалли  Саламлис  дигалра  хIейгалра,  кьабулбарибси  культурала  программа  бетерхахъес  гIягIнилири.  Саламли  бегI  гьалар,  Сакинатли  биалли  гьанна  кIинайс,  хIяйнайс  чедаэс  чараагарти  секIал  адурхули  ахIенри.
   Илдала  гIергъиси  бархIила  архIя  Исаакиевский  соборлизи  сабри.  Соборла  алавси  халаси,  жагаси  майдан  мурталраван  бахъал  адамтани  бицIилри.  Биалра,  ил  бахъ  халасихIели,  имцIали  бацIливан  балулри.  Илаб  ца  гIямзила  кабиибти  художникунани  вецIал  минутла  бухIнаб  цIудара  кьаламличил  гьар  дигусилис  сунела  сурат  бирулри.  Суратла  багьа  вецIал  къуруш  сабри.  ДекIар-декIарти  мераначир  чула  темаби  хIясибли  далайбикIути,  назмурти  дучIути,  гъайкабикIути  артистунала  чумал  кьукья  лерри.  Соборра  илала  алавси  майданра  чедаэс  башути  бахъал  туристуни,  сегъуналра  багьа  агарли,  чус  гIяхIдизурти  далуйтачи  лехIбизес,  чус  гIяхIбизурти  оратортала  гъайличи  лехIахъес,  суратбикIути  художникуначи  хIербикIес  бирулри.  Пагьму  леббиалли,  ил  цархIилтази  чебаахъесра  ишар  лебтасалра  имканти  лерри.  Гьар  чус  дигуси  секIайчила  гъайкабикIутани  цацахIели  лехIихъутала  халати  кьукьни  дурчулри.  ЦацахIели  цалра  чучи  лехIилзуси  кахIели,  чузи  саби  гъайкабикIулри.  Илгъуна  азаддеш,  сегъуналра  къадагъа  агарли,  вегIлис  дигуси  бурес  вируси  мер  гIур  чинабалра  лебси  ахIенри.  Далайчиби,  суратбикIанти,  гъайбикIанти  чебаили  гIергъи,  илди  собор  чебаэс  арбякьун.  Ил  соборла  халадеш,  ахъдеш  ва  жагадеш  нушала  дубурталайчил  цугбуцес  вири.  Ахъси  дубурличи  чевяхIухъесван  умсулри,  хIябмузли  дирсибти,  хьанца  къаркъала,  ласбикIули  ахъбикIуси  ганзиличивад  халаси  ахъдешличибси,  адамти  хIербикIахъес  балкьаахъурси,  биштIаси  майданничи  чевяхIулхъухIели.  Сакинатлис  биалли  Ленинградлизи  ракIили  иша  атхIерацIили  аррукьялри,  се-биалра  чараагарси  хIебарили  убкалунсиван  гьанбиркулри,  сунени  сари  азгъинсилизи  халрирулри.  Соборла  куполла  удибси  ахъдешлабад  байхъала  Ленинград  хъатлабван  чебиулри.  Удибти,  майдайчибти  адамти,  имиуливан  биштIакабиулри.  Иларад  карицIухIели,  Сакинатла  бекIлизиб  ца  пикрири,  сепайда,  нушала  дубуртира  ишкьяйда  бахъал  адамтази  чедаахъес.  Дагъиста  дубуртазибра  адамтани  пахрубареси,  рухI  черяхIдареси  жагадеш  лебли  биъни  Сакинатли  балулри,  амма  иличила  чизи  ва  секьяйда  бурусил  балули  ахIенри.
   Майла  урчIемъибил  ЧебяхIси  Чедибдешла  бархIи  Ленинградлизиб  бегIлара  халаси  байрам  биъниличила  Сакинатли  ручIухIелил  балусири.  Янила  кялгIяла  гьалаб  лерилра  байрумтас  бируси  чедибдешла  салют  чебаэс  бархIехъ  бахъал  адамти  учибиркутири.  РучIути  дусмазиб,  салют  кIинацунри  илини  чебаибси.  ГIурилтачи  сен-сабил  рукьес  бетхIеур.  Иш  гьакIлис  абзур  жумягI  рухънара  рархли  хIядуррикIулри  салют  чебаэс  рукьес.  Замана  баибхIели,  ил  пашманриуб.
   – Итаб  бахъал  халкь  бирар,  ну  илдала  ургарад  дурарухъес  хIерирус,  ну  хъулир  калас,  –  рикIулри  ил,  нургъбани  хIулбира  дицIахъили.  Сеналра  нушачил  аркури  или,  Сакинат  каризурхIели,  ил  гьатIира  чIумариуб:
   – ГIягIнили  ахIен,  ахIерти,  наб  кьалли  ил  бархIи  байрам  ахIен,  дила  лерилра  дардани  гьандиркахъуси  бархIи  саби.  Наб  хъулир  калес  дигулра.
  ХIери  биухIели,  Саламра  Сакинатра  сабицун  дурабухъун.  Рухъна рукес  илдани  хIебиуб.
   Сакинатли  балулри,  Янила  кIялгIяла  алавси  майданничир,  чилилра  кахIедизахъурли  диалра,  ГIярасайла  дахъал  миллатунала,  республикабала  вакилтала  учибиркути  мерани,  гьарилла  декIар-декIарли,  лебтанилра  балули,  лерли  диъниличила.  Дагъиста  вакилти  учибиркуси  мер Пушкинни  сунела  назмулизиб  гьанбушибси  пача  Александрлис  тIашбатурси  тIал-алав  сабри.  Ила  бахъал  халкь  учибиркулри.  Чи-биалра  валуси  къаршииркур  или,  Сакинат  алавчар  хIеррикIули  риалра,  валуси  чилра  агарсигъунари.  Сари  ручIути  дусмазиб,  Дагъистайзибадти  рурсби  ишаб  къаршибикибти  ахIенри,  гьанна  биалли,  чучи  хIеръибхIели,  Дагъиста  биъни  багьести  рурсбала  чумал  кьукья,  майда  декIар-декIарти  мераначир  чедиулри.  Илдани  лебил  майдан  жагабарили  саби  или  гьанбикеслири.
   Багьла-багьлали  рурсби  чехIебианбарили,  кавказла  уршбани  алавчар  бицIахъиб.  Белгити  мераначи  учибиркулри  цархIилти  миллатунала  вакилтира,  саби  Ленинградлантира.  БахъхIиагарли  лебил  майдан  адамтани  гарчли  бицIиб.  Лебталалра  дяхIяни  разидешла  шалали  адалкири.  Мер-мераначирад,  декIар-декIарти  миллатунала  делхъла,  далайла  макьамти  зайдикIулри.  Александрла  тIал-алав  зайдухъун  дам-дяд.  Музыкаличи  учибикиб  булхъес  чула  пагь  лебти  жагьилти.  Дам-дяд  дяхъибти  Дагъистайзибадти  уршби  сабри,  илдала  алав  биалли  Кавказла  лерилра  миллатунала  жагьилти  сабри.  Илдас  цалисалра  чи  чинавадсил  авара  аги.  Дагъиста  делхъанала  агурбауб,  гьарилли  чула  делхъ  чедиахъулри.  Булхъути  бегIлара  чеббикIибти  устни,  чула  пагь  дигIянали  бихIес  гьунар  атхIебаибти,  делхъра,  далайра,  музыкара  чула  уркIила  ца  бутIа  сарти  жагьилти  сабри.  Гьарзаси  делхъла  мявализи  бахъал  адамти  учибикилри,  лебилра  уржили  хъатбикIулри.  ХIербикIути  мяштIбирахъули  гуржни,  кабардинти,  ингушуни,  чячянти,  армянти,  азербайджанланти,  дагъистанланти,  цали  ца  барсбирули,  делхъли  булхъулри.  Чула  хIялани  чеди  дурахIеили,  яхIбарибти  урусуни,  хъатбикIули  мява-алав  тIашлири,  хIяланала  ургьур  батаибти  сабира  делхълизи  кабулхъулри.  Илдани  гьамадли  Кавказла  булхъантачи  чула  делхъ  мешудирулри.  Илди  булхъухIели,  алав  тIашкабизурти,  камти  миллатунала  жагьилти,  гьатIира  уржили  хъатбикIулри.  Учибикибтала  уркIби  цаван  шалалири  ва  гьарглири.  Кьанниван  булхъес  бамсурли,  далайла  устнани  далуйти  зайдухъахъун.  Далуйти  зайдикIулри  пандурличил,  чугурличил,  жикьиличил,  шятIахьиличил,  ула-дамличил,  бекIлил  музыка  агарлира.  Далай-делхъанала  тIамри  дикьулри  майда  цархIилти  мераначирадра.  Ил  байрамлизиб  Саламлира  Сакинатлира  мер  баргиб.  Дам-дядличил  илдалара  хъат  уржилри,  делхъ  дарес  биалли  илди  хьулхIебухъун.  КIилисалра  булхъес  жагьилтачиб  чебли  саби  или  гьанбиркулри,  чули  саби  илди  гьанна  жагьилтази  халбирули  ахIенри.
   СягIят  верхIел  дикибхIели,  лебилра  сунечи  хIерси  салютла  тIамали  гьава  гардарбариб.  Халкьла  бургала  чедир  азир  рангли  шаладикIути  азирти  зубарти  адалкун.  Къяйкла  тIамали  алавла  гурбикIахъулри.  Гьар  сагали  игьубси  салютла  сагали  адалкунти  жагати  зубартас  майдан  бицIибти  адамти  цауркIли,  –  Гьурра!  Гьурра!  –  или,  тIамалибиркьулри.  Халкьла  цабалгундешра  разидешра  бурес  хIейэсли  халасири.  Байхъала  сягIят,  цадехIли  цадехI  дарсдирули,  Ленинградла  чедир  салютла  зубарти  улкули  калун.  Салют  таманбиубли  гIергъи,  гарчли  бицIибси  майдан  бацIбирес  бехIбихьиб.
   Саламра  Сакинатра  Янила  кIялгIяла  гIелабси,  Нева  хIеркIла  дуб  кабуцибси,  кертIибси  цIегъала  хIяриличи  хъарбяхъили,  тIашлири.  Илди  майдайчибти  халкь  камбиайчи  хIерлири.  ХIярила  дублабти  бахъал  халкь  камкабаибхIели,  Сакинатла  хIер  хабарагарли  хIябал  тяништи  къаралдиличи  бархьбизур.  Илди  чучира,  хIулби  черхIейсули,  хIербикIулри.  ГIяхIли  хIерризурли  гIергъи,  илди  Сакинатли  багьур.  Гьарахъли  ахIи  Арсланра,  ГIялира,  Расулра  тIашлири.  Сакинат,  илдачи  гъамрирусил,  хIерирусил  хI****ули,  пикририкIули  лералли,  чучибяхI  ГIялира  Арсланра  битIакIиб.  Илдани,  саби  гьалабикили,  някъби  гьадуциб.  Саламли,  гIур  Сакинатли  илдала  някъби  дуциб.  Сакинатли  мурул  адамти  тянишбариб.
   – Иш  дила  мурул  сай,  Салам  бикIар.  Ишди  биалли,  нушала  Дагъистайзибадти  уршби  саби.  Тянишии  Салам,  иш  ГIяли  сай,  иш   биалли  Арслан.
   Уршбани  хIяблилра  сагали  някъби  дуциб.
   – Чинарри,  Сакинат?  Сен  сарри?  РахъхIи  чехIераири,  –  гъайикIуси  мурталраван  Арслан  сайри.
   – ХIуша  сен  саррая?  ХIушара  дахъхIи  чехIедаира.
   – Ну  хIябал  жус  Пушкино  шагьарла  больницализив  узулра,  ГIяли  илабси  районна  больницализив  сай.  Чиналра  ардукьес  хьулдикIули  ахIенра,  –  Арслан,  суал  бухIнабси  хIерличил  хIерикIули,  лехIкахъиб.
   – Ну  Дагъистайзи  аррякьунхIейчирад,  кIел  дус  диркули  сари.  Илабси  районна  больницализир  рузулра.  Ленинград  гьанбикили,  байрумтас  иша  шадир  дакIибтири.
   – Нушара  дусли  цайна  сарра  иша  учидиркути.  ХIябалра  декIар-декIарти  мераначир  дузулра.  Мякьла  кадирес  камли  бетарули  саби.  Расул  ишав,  Ленинградлизив,  узули  сай.  Дагъистайзи  чарухъес  илала  пикри  агара.
   – Ну  кьалли,  илала  сегъуна-биалра  пикри  лебниличи  тамашарирулра,  бекIлил  пикри  агни  илала  хIекьси  хасият  саби.
   – ХIу  черрерхи,  Сакинат,  нушачирад,  –  гъайикIуси  гIурра  Арслан  сайри.  –  Расул  сунела  хатIабази  сай  вархиб,  гьаннара  вархили  левал,  нушара  гьаннаван  ахIи,  итхIели  имцIали  хIехарлири,  хIушаб  кумекбарес  хIедиубра.  ХIушала  кьисмат  илгъуна  бурги.  ХIу  талихIчерли  чераэс  нуша  разилира.
   Расул  гъайбикIутачи  вяхIчили,  амма  бекI  къухIкабуцили,  илдачи  хIерхIейкIули,  тIашлири.  Ил,  чучи  гъамхIейубли,  итавван  уъниличи  Сакинат  разилири.  Илизи  се  рикIусил  яра  гъай  хIеили  руусил,  илини  балули  ахIенри.  Расулличил  уркIи  кьакьабакIести  гьанбикуни  дархдасири,  сунела  уркIи  хIянсабердахъес  илис  дигули  ахIенри.
  ГIяхIцад  вайти-гIяхIти  дурили  гIергъи,  илдас  декIарбикес  гIягIнилири.
   – Наб  хIушала  юлдашлизи  селра  рикIес  дигули  ахIенра,  –  иб  бегIла  гIергъи  Сакинатли,  –  урхIла  гIякьлуличил  ахIи,  сунела  гIякьлуличил  хIериахъес  бурая  илизи.
   Илдала  дурести  адерхур.  Расулли  къухIкабуцибси  бекI  ахъхIебуциб.  Майдайчиб  бахъал-декIар  адамти  кали  ахIенри.  Сагали  някъби  дуцили,  илди декIарбикиб.
   УрчIемъибил  майла  салютличил  барх  Саламлара  Сакинатлара  Ленинградлизибси  культурала  программа  таманбиуб.  Ленинградла  тукентази  дурадуркIути  архIяби,  Сакинат  иличи  шакхIериркули  риалра,  уркIиличи  гъамти  сарли  урдухъун.  Ил  кулакбарибти  бегIтала  рурси  риъни,  се-биалра  тIалаббарес  багьандан  дакIудирути  гьар  бархIила  къайгъназиб  дакIули  чебиулри.  КIел  дус  рузули  касибти  алапабала  учидяхъибти,  нешли  чус  се-биалра  асахъес  дархьибти  арц  Сакинатли,  гьарил  кепек  буйгIули,  харждирулри.  Сунес  вяшрикIес  гьамадли  биахъес  багьандан,  шалбарра  свитера,  кьяшмачи  кункти  дабри  чегьурлири.  Сунес  гIелавад  вашахъули  Саламра,  ца  тукейзирад  итиллизи  рашули,  хIерумсули,  бархIиахъайчи  къяйцIкарикIулри.  Гьар  исуси  секIал,  верхIна  пикрибарили,  цайна  исулри.  Савли  сягIят  гехIличирад  бархIехъ  сягIят  гехIел  дикайчи  хъули  чаррирули  ахIенри,  я  рукесалра  багьларирули  ахIенри.  Сакинатлис  дигуси  барес мурталра  хIядурси  Саламли,  гьар  исуси  секIайчи  илини  дирути  ташмишъала  аргъес  вирули  ахIенри.  Хъули  чарриубхIели,  бархIехъуназирра  Сакинат  багьларирули  ахIенри.  Ил  рамсахъес  гьамадли  ахIенри.  Тукентазирад  хибти  ваяхI  дурадитIунхIели,  рухъна  Варяла  халали  ахIенси  хъали  бирцIахъулри.  Сакинатли  гьар  сунени  асибси  секIайс  сагали  кьимат  кабалтулри,  хIясиббирулри,  гIур  илдазибад  посылка  балкьарахъулри.  Савли  посылка  почтализи  лугулри,  гIурра  бархIиахъайчи  тукентазир  къяйцIкарикIулри.
   Ца  русес  ахIенси  багьлахIериубли,  Сакинатли  шел  бархIили  лерилра  хибти  арц  кадерхахъур.  Илини,  дабри-колготкибачирад  рехIрихьили,  чIянкIиличи,  тIалхIяналичи  бикайчи  дахъал  секIал  асилри.  Илдала  урегал  посылка  детаур,  илди  почтализи  дедиб.
   Ахирра,  Саламли  яхIбарес  хIейуб:
   – Сакинат,  марли,  хIедиуру  гьанна?  Марли,  хIу  хIерамсурлирив?
   – Рамсурлира,  Салам.  Дебали  рамсурлира,  амма  камси  яхIбарахIелли,  чераркьян.  Итарад  иша  дакIили,  ишди  бурхIназир  лас-чаркадикIули,  хъули  камси-биалра  секIал  хIехили  чардиэс  цIахли  бирар.
   – Нуни  кьалли  яхIбирис,  хIу  багьандан  сайра  викIуси.
   – Селра  хIебирар,  нунира  сен-биалра  яхIбирис.  ХIуни  балуливан,  нушаб  цархIилтиван  хIердирули  гIямал  бирули  ахIен.  Лебилра  районна  халкь,  нушала  сегъуна  яшав  бирарал  хIербикIули  бургар,  или  наб  гьанбиркули  саби.  Нуша  хIедалуси  адам  районнизив  рахлира  агара,  или  биубхIели,  бахълис  гIибратли  диубли,  жагали  дегIдирес  ва  хIердирес  чебли  саби.
   – Ца  камси  секIал  багьандан  иш  балхIебикибсигъуна  хIянчи  барес  лайикьлив  нушаб?
   – Дила  пикри  бурасли,  лайикьли  хIебиэсра  асубирар,  амма  хIебарес  чараагарли  саби.  Нушаб  бегIгьалабси  яргализир  телевизорра,  холодильникра,  палтар  ицуси  машинара  асес  гIягIнили  сари.  Илди  нушала  алапалис  кIел  дуслира  асес  хIейрар.
   – ДиштIа-диштIати,  дургIети  асахIелли,  се  бетарара?
   – ДугIли  арц  лайдакIни  бетарар.  СенахIенну,  гьанна  диштIати  асили,  гIур  халатира  асес  чебиркур.  Илкьяйда  нушаб  гьатIира  дурхъали  кабилзан.
   – ХIу  рархьли  риэсра  асубирар,  амма  ишди  хIянчи  хIедарилира,  яшав  бирути  леб  кьалли.
   – Леб,  бахъал  леб  ца  мискин  яшав  бирутира,  наб  илкьяйда  хIерриэс  дигули  ахIенра.
  Саламлис  хIейгулихьар,  хьунуйчил  кьабуликес  чевкъулри.  Сакинатлара  исути  дахъал  кали  ахIенри.  ЖягIял  илдас  Дагъистайзи  чарбухъес  гIягIнилири.
   Илди  сунечибад  аркьухIели,  рисуси  рухъначи  уркIецIидухъеслири.  ГIяхIли  лебхIели  кухнялизир  раскладушкаличи  карилхьули  калун  риалра,  сари  цунни  хIериэс  багьандан,  гIурра  далагардешуни  чекасес  рухъна  хIядурлири.  Сакинатли  рухънас  сунечил  рарх  хIерриахъес  ца  студентка  каратахъес  маслигIятбариб.  Ил  кьабулхIерикиб.
   – Вирхес  хIейрар,  Сонечка,  гьанна  чичилра  вирхес  хIейрар.  Ну  сагаси  инсайчи  гьамадли  бурсириэс  хIерирус.  Сен  биалра  нуницун  яхIбирис.  ХIуни,  дила  ахIерси,  набчи  кагъурти  лукIен,  –  дахъал  дусмазиб  хъули  минабиубли  цацун  лебси  дивайчи  кариили,  руржути  някъбачил  рухънани  Сакинатла  кьукьуби  хIяршдирулри.
   – Нуни  кагъурти  лукIас,  хала  неш,  рахли  бетаалли,  гIурра  хIу  чераэсра  ляркьяс.  Гьарахъли  диахIелра,  нуша  хIечила  пикридикIехIе.
   – Баркалла,  Сонечка.  Вари,  хIела  мурул  ахIеравара.  Илис  хIу  дигахъули  сай.  Набчи  хIу  рирхаи,  ил  гIяхIси  адам  сай.    Рухънани  ляжубачирад  гердикIути  нургъби  ушкули  ахIенри.  Илала  бекIличи  бигьунси  цIуба  косынкала  дубани,  хъяй-хъяйла  удир,  лебил  чархличил  дарх  кар-каръили  руржулри.  Закла  рангли  хьанцIа  хIулби  Сакинатличи  дигили  дицIилри.  АркьухIели  илдани  рухъна   сунела  хъулир  урратур.  Саби  гьуниббатахъес  рарх  рукили,  гIур  сарицун  вокзаллизир  рархькаратес  гьатIира  гIядабли  бири.  Вокзаллизир  илдани  МяхIячкъалализи  билетуни  асиб.  Поезд  бархIехъцун  гьайбирулри.  Абзур  бархIи  илди  акьули  калулри.  Сакинатли  аррукьес  гьалар  гьачам  гьатIи  уршила  хIябличи  рукьес  пикрибариб.
   Ил,  лехIкахъили,  хIябла  гьалар  тIашризур.  Салам  гьарахъли  ахIенси  скамейкаличи  кайиб,  уршиличил  ил  сарицун  ратур.
   Сакинатли  сунени  далути  балгни  дучIулри.  Сунела  бунагь-хатIаличивад  чевверхахъес  чилилра  гIебхIебурили  сунени  пикрибарибси  тиладиличил  Аллагьличи  дугьарилзулри.  Урши  сунечивад  чевкерхахъес  рулгулри.    Урши  зягIипикибси  бархIехъ,  чархла  буцIардеш  гIяшбирахъуси  укол  хIебарибси  риалри,  урши  мицIирли  калесра  вири  или,  ил  гьаман  ташмишрикIусири.  Уршила  хIябла  гьалар  биалли  илала  ташмишъала  бирхаудиличи  шурдухъун.
   ЧевяхIси  Аллагьли,  адам  танбихIлавирухIели,  бегIлара  сай  вирхуси,  сунени  пахрубируси  шайчивад  танбихIлавирули  сай.  Сакинатла  бегIлара  халаси  пахрура,  сари  иш  дунъяличи  ракIили,  тухтурла  санигIят  касес  риъни  сабри.  Кьисматли  ил,  сари  илцад  рирхуси,  сунени  пахрубируси  шайчирад,  тухтурла  санигIятлизир  хатIарикахъилри.  ИлхIелира  сунела  хатIали  итил  дунъяличи  сунес  бегIлара  дурхъаси,  ахIерси  жан  сунела  урши  арукахъилри.
   Сунени  барибси  хатIаличила  лерилра  гIямрулизиб  хъумартес  хIерирни  илини  гIячихъли  балулри.  КIел  сягIятличирра  имцIали  уршила  хIябла  гьалар  тIашли  калун.  Салам  илис  диргалахIевхъун.  АркьухIели,  Сакинатлис  урши  чевкерхурли  сай  или  гьанбиркулри.  Уршира  Аллагьра  чебкаберхалра,  сунечирад  сари  черкарерхес  рирули  ахIенри.
   БархIехъ  илди  поездли  югла  шайчибяхI  гьайбариб.

*  *  *

    Сут  бархIила  савли  сабри.  Зумаси  дирихьличил  забли  ургьулри.  Ленинградлизибад  чарбиубхIейчибад  хIябал  бархIи  дикили  диалра,  илди  гьанналис  хIянчиличи  дурахIебухъи  лебалри.  КIилисалра,  архIяличибад  чарбиубли,  камси  багьлабарес,  бамсриахъес  дигулри.
  Салам  бурушлав  кайхьи  левалри.  Сакинатли  трельяжла  гьалаб  сунела  кьама  балбуршулри.  Ил  регIхIериубли,  дугели  челгьуси  хIевачерлири,  хъяб,  хъуцIруми,  михъири  гьаргли  чедиулри.  Сагабарибси  кьамали  ил  риштIа  рурсиван  ралахъулри.  Салам  сунечи  хIулби  черхIейсули  хIерикIули  виъниличи  ил  шакриркули  ахIенри.  Чилалра  гьалар  жагасили  чераахъес  къайгъихIебирули,  сари  лерсигъунали  калунхIели,  Сакинатла  гьар  вяшатIала  саби  биэс  гIягIнисигъуна,  бетарулри.  ДяхIимцIа  гьала  кариибси  халаси  къуллукъла  хIянчизар,  тухтур  ахIенрину,  гьарли-марси  хьунул  адам  сарри.  Саламлис  гьанна  ил  тяп  илгъунали  чераэс  дигулри.  КIантIисили,  селалра  авара  агарсили,  сунечила  ва  сунела  жагадешличила  пикририкIусили.
   Ил  багьлали  айзур.  Сакинатла  къакъла  гIела  тIашкайзур,  илала  ниъла  рангла  кьуцIрумачи  малхIямли  сунела  халати  хъутри  кадихьиб.
   – Сакинат,  раши  вягIдаладирехIе,  –  илини,  Сакинатли  лагIяндарибти  гъезлизир  сунела  дяхI  суркдирули,  гъез  дархахъиб.  –  Раши  вягIдаладирехIе.  Наб  гьанна  бусягIят  дигулра,  ишар  лерси,  уркIи  халаси,  уктемси,  хIяким  Сакинат  ГIябдулхIямидовна  ретахъили,  мякьлар  набчи  рирхуси,  ну  дигахъуси  хьунул  адамцун  кали.  Рируду  хIу  камси  заманалисалра  лерсигъунали  риэс?
   – Ну  мурталра  лерсигъуна  сарра.  ХIед  се  бурес  дигулри?
   – ХIу  лерсигъуна  ахIенри.  ХIу  шакхIерикили,  Сакинат  ГIябдулхIямидовна  ретарулри.  ХIедра  набра  дигуси  барес   рирули  ахIенри.
   – Сакинат  ахIи,  гIур  чи  рирусира  ну?
  –Дила  хьунул,  гIур  чилра.  Гьанна  бусягIят  наб  хIу  чилра  ахIи,  дила  хьунулцун  риубли  дигулра.  Хъумарти  хIуни  лерилра  хIечил  детаурти,  хIела  пикруми,  хIела  белчIуди,  хIела  хIянчи.  Дураб  их  забли  ургьуси  аргъ.  Иш  хъулир  хIура  нура  сарра  лерти,  гIур  селра  мабиаб  нушала  ургаб!
   – Нушала  ургаб  жявлил  чилра  я  селра  лебси  ахIен.  Ну  гьанна  хIечилцун  сарра,  –  гъайкабикIули  илди,  цаличи  ца  дяхIимцайчи  хIербикIулри.
   – Лер.  Нушала  ургар  мурталра  хIела  дахъал  пикруми  лер.  Дус  хIечил  хIервирули  виасра,  хIу  нуни  гьанналис  ралули  ахIенри,  –  дяхIимцIайзиб  Сакинатла  дяхIлизиб  пишряхъни  дакIубиуб.
   – ХIу  чилилра  хIергъести,  жузазиртигъунти  гъайли  гъайикIулри.
   – Жузазира,  дила  пикрили,  цацахIели  дархьти  секIал  лукIули  диэс  асубирар,  нуни  илди  дучIути  ахIен.  Сакинат,  наб  дигулра  хIуни  лерил  секIал  хъумартурли,  бусягIят  набчилцун  кали.  Сакинат  ГIябдулхIямидовначил  виэс,  наб  дигули  ахIенра,  дила  хьунуйчил  виэс  дигулра.
   – ХIечи  ну  лехIахъилра.  ГIур  се  биалра  буреси  лебу?
   – Буреси  селра  агара!
   Илини  Сакинат  дукларуциб.  Сакинатли  къаршидеш  дирули  ахIенри.  Хъулиб  чула  ургаб,  чилра  я  селра  агарли,  мурул-хьунулцун  сабри.


                * * *
   Илди  хIянчиличи  дурабухъун.  Гьар  бархIила  къайгъначилти  бурхIни  даимдиуб.  Сакинатлис  я  сунес  дарести,  я  цархIилтази  дарахъес  багьандан  хъардирути  камдирули  ахIенри.  Ил  хIянчиличилацун  ахIи,  сунела  хъали-цIаличилара  пикририкIулри.  Сагаси  юрт  белшес  ванза  районнизиб  декIарбарахъес  гIягIнилири.  Ленинградлизи  рукьес  гьалабра  ил  пикри  лебсири,  амма  Саламлизи  иличила  бурили  бекIриубли  ахIенри.
   Юртанас  мерани  райисполкомли  декIардирутири.  Совещаниебачив,  байрумтачив,  дурав  сай  чеиб  риалра,  райисполкомла  председательла  кабинет  гьанналис  Сакинатли  чебаибси  ахIенри.  Игъбарлисван  илди  бурхIназив  исполкомла  председательлис  урши  акIуб.  Нешличира  уршиличира  хIеруди  бирули,  Сакинатли  селра-декIар  имцIали  къиян  хIебариб,  хьунул  адам  арасири,  илала  уршира  ара-сагъси  акIуб.  Хъули  рархьес  гьалар  илизи  Сакинатли  сунес  районнизир  хъулри  дарес  дигули  риъниличила  гьанбушибсири.  ГIергъила  бархIи  савли  райисполкомла  председательли  Сакинатличи  зянкъдяхъиб.
   – Сакинат  ГIябдулхIямидовна,  релхIунрив,  сен  сарри?
   Сакинатли  трубка  касибхIели,  сягIят  урчIемал  дикили  ахIенри.  ГъайикIусила  тIама  тянишсиван  гьанаур  биалра,  ил  чи  саял  валули  ахIенри.  –  Ну  хIуни  валулрав?  ХIелули  виъниличи  шакикилра.   Райисполкомла  председатель  сайра.  ХIед  Совет  ХIукуматличи  хIяжатхIерикили  хIерриэс  дигули  риадра,  нуни  бурулра,  илкьяйда  гIямал  бетаруси  ахIен,  –  председатель  масхуртани  угьули  виъни  багьеслири.
   – ХIукуматла  кумек  агарли  гIямал  хIебирни  нуни  балусири,  гъамли  хIушачи  гьарракIес  пикри  лебсири,  –  Сакинатра,  председательла  масхурти  гIердурцули,  рехIрихьиб.
   – Илкьяйда  биалли,  гьарракIи  нушачи,  хъулрас  мер  декIарбарахъес  багьандан,  нушачи  заявление  белкIес  гIягIниси  саби.
   – ХIед  халаси  баркалла,  бируси  гIелайзи  архIебухили,  ну  хIушачи  гьаррикIус.
   Илис  гьалакли  исполкомлизи  рукьес  бетхIеур,  больницализи  къалабаси  кумекличи  хIерси  зягIипси  карукиб.  Лерил  секIал  хъумартурли,  Сакинат  илис  къуллукъбирули  калун.  АкьурухъунхIели,  хIери  баэс  байхъала  сягIят  лебалри.  Машинара  сайра  Салам  больницала  азбарлизив  левалри.  Илини  хIерибаэс  гьалар  исполкомлизи  рукьес  пикрибариб,  гьалакли  машиналичи  карииб.  Сари  чина  гьалаклил  Саламлизи  бурили  бекIхIериубли  лералли,  дунъя  убилчебирес,  ласбикIес  бехIбихьиб,  дяхI  кагъарван  цIубдиуб.  Илис  вайли  биъниличи  шакикили,  Саламли  абалкунси  машина  бишахъун,  чинабадрил  шинна  шиша  бакIахъили,  илала  дяхI  суркдариб.
   – ХIед  се  биубли?  ХIед  се  биубли?  Нуни  се  бариша?  –  Салам  гьалакли  суаликIулри.  Бара  аргъайчи  ракIили,  Сакинат  пишряхъиб.
   – Селра  биубли  ахIен.  Гьанна  наб  гIяхIил  сабину,  хъули  ваши.
   Саламли  сагали  машина  абалкун.  Хъули  ветаили,  машиналичивад  кайцIухIелира,  илала  дяхIличибси  уркIухъни  чебарбякьи  ахIенри.
   Сакинатли  иличи  уркIецIибариб.  Пишряхъили,  илала  хIулбази  хIерризур.  ГIяхIла  хабар  буриб.
   – Ну  ребкIесли  ахIенра,  хIу  урухмайруд.  Дила  пикрили,  нушала  виштIаси  виэс  асубирар.
   Саламли,  машина  алавбарили,  илала  шайчирти  унза  абхьиб,  ил  дукларуцили,  ванзаличи  каратур.  ГIур  Сакинатлис  се  гIяхIдеш  бирусил  илини  балули  ахIенри.
   ГIелабил  бархIи  хъулрас  мер  декIарбарахъес  Саламла  уличиб  белкIунси  гIярза  Сакинатли   райисполкомла  председательлизи  къулбасбарахъиб.  Ванза  хIукуматли  матъал  лугули  биалра,  иличиб  юрт  сабицун  дакIухIебири.  Илдани  кIилинра  пикрибариливан,  цакамси  алапа  лугуси  больницала  машиналичив  хIевзули,  Саламлис  дехла  машина  баргес  гIягIнилири.
   Межколхозстройлис  сагати  машинти  лугути  диъниличила  балулри.  Илавси  начальникличи  Сакинат  сарицун  рякьун.  Халкьли  буруливан,  илини  цайна  хIейрус  или  буралри,  сунела  пикри  сеналра  уббирхъуси  ахIенри,  илбагьандан  сунени  ихтилатбарес  пикрибарибсири.  Машинтала  хужаимлизи  сари  машина  багьандан  ракIибси  хIериъни  багьахъес  дигули,  илаб  бухгалтериялизиб  бузути  хьунул  адамтачил  сягIятцадхIи  излумас  профилактика  бирниличила  ихтилат  дураберкIибсири,  хIечи  ца  ити  гьарракIибсира  или,  къяна  бурибсири.
   – Гьанна  ляркьутазибад  Саламлис  машина  бедес  хIейрус,  хIябъибил  кварталлизир  гIурра  кIел  машина  дирар,  илдазибад  ца,  сунес  дигулиахъалли,  Саламла  саби,  –  бархьаначи  буриб  начальникли.
   Саламлис  вахъхIи  хIерли  кайэс  чехIебуркъуб.  Июльла  ахирличив  сагаси  ЗИЛ-личив  узес  Межколхозстройлизи  арякьун.


                *  *  *

   ГIядабси,  гьигьбарес  гьигь  хIебиуси  дуцIрумла  дуги  кабикиб.  БерхIи гьаббакIес  гьалав  айзурли,  Салам  архIяличи  арякьун.  Дугели  русаэс  хIериубси  Сакинатлис  савли  чераргъес  дигули  ахIенри.  СягIят  гехIел  дикес  байхъала  лебалхIели,  ил  сеннира  чераргъиб.  ХIянчиличи  рукьес  илала  гьунар  аги.  ДяхI-някъ  дирциб,  регIриуб.  ХIерибаайчи  хIянчиличир  руэс  багьандан,  илис  се-биалра  чIямбарес  гIягIнилири.  Гьаланачи  шкаф,  гIур  холодильник  абхьиб.  Иларти  Сакинатлис  гIяхIдилзули  ахIенри.  ДубхIературли  хIянчиличи  дурарухъун.  БархIи  хIерейчи  гъамбикIулри.  Сакинат,  серил  бурес  дигули,  медсестраби  лебси  хъули  рухIнарухъун.  Илабти  кIелра  медсестрара,  ГIяшура-адайра,  Муслиматра,  халаси  кьумур  бицIибти  тути  гьалакадихьили,  букулри.  «ВяхI,  илди  дуили  кьалли  наб  деркес  дигути,  нуни  иличила  балра  хI****ули»,  –  пикрирухъун  Сакинат,  илдачи  хIеррикIули.  Тути  сунени  асес,  гIур  кариили  жагали  деркес  илала  сабур  атхIебаиб.
   – Вай,  се  гIяхIси  барилра,  хIушани  илди  асили,  набра  илди  дебали  дигахъис,  –  сунези  раши  рукес  айчи  ил  руэс  хIериуб.  ТIаш-тIашли,  хъямрикIули  рукес  рехIрихьиб.  ГIур  ца  медсестра  аризурли,  ил  кариахъиб.  Сакинат,  бахъхIи  секIал  беркес  хIебикибсиван,  къалабали  рукулри.  Камси  заманала  гIергъи  илала  хIулбала  гьалаб  дунъя  цIударбиуб.  Ил  сен  ретаалра,  лац  бурцули,  умывальникличи  ретаиб.  Лебилра  хIунул  адамти  Сакинат  виштIасилизир  риъниличи  шакбикиб.  Ил  бархIиличибад  лебилра  отделениела  хьунул  адамтани,  чула  хъулиб  се  бизиси  хIядурбаралра,  илала  пай  Сакинатлисра  биахъулри.  Сунела  хъулир,  ил  хурегла  шайчи  хIерризесра  рирули  ахIенри.  ЗягIиптала  уче-  буш  кадирхьуси  биштIаси  хъали,  Сакинат  селра  хIерикIниличил  пайдалабиубли,  хьунул  адамтани  кухня  бетаахъур.  Илаб  Сакинатлис  гIяхIбизеси  се-биалра  хIядурбарес  гьар  бархIи  лебилра  пикрибикIулри.  Диркьаличивад  цайналра  вацIли  чархIейруси  Саламли  дихути  гьунгелтала  сумкаби  санитаркабала  кумекличил  гинекологияла  отделениелизи  гечдирулри.  Ишаб  хьунул  адамтани  хIядурбарибси  хурегличи  Сакинат  хъарлири  Хъулиб  беркеси  хIядурбарес  илини  рирули  ахIенри.
   Сакинатлис  дигуливан  гьалакли,  сагаси  юрт  бехIбихьес  бетарули  ахIенри.  Юртлис  декIарбарибси  мерличиб  убатурси  картошкала  хъу  лебалри.  Сагаси  больница  лушуси  мерра  илаб  сабри.  Бахъал  райцентрлизиб  бузути  адамтас  хъулри  дарахъес  меранира  илар  декIардарилри.  Хъулри  делшес  гьанналис  чилра  вехIихьили  ахIенри,  гьунби  дирути,  шин,  хутI  аркути  мерани  декIархIедарили  лералри.  Аги  илкьяйда  биубхIели,  Сакинатли  шилизибси  Саламхъала  юрт  сагабарахъес  пикрибариб.
   Сари  акIубси  юртлис  унраличибси  илдала  юрт  хIебукIахъес  багьандан,  диркьли  шиферти  кадихьили,  илди  дягIлизи  архIедухахъес  чеди  къаркъа  кадихьибси  хъалчличилси  сабри.  Илдала  лерти  хIябал  хъалила  чIябурти  цалра  уркьлани  дуцили  ахIенри,  унза-улкьайтира  диштIати,  далхIедикибти  сарри.  Бахъал    сари  ралути  халкьлизи  илгъуна  юртлизир  хIеррируси  риъниличила  багьахъес  Сакинатлис  дигули  ахIенри.  Сакинатла  тилади  чекахIесеси  хIяким  районнизив  аги.  Илини  юртлис  духьби,  уркьли,  унза-улкьай,  цемент,  шиферти  тIалабдариб.  Саламли  лерилра  илди  шилизи  гечдариб.  Сакинатлис  гьанна  сунела  бетаурси  юртра  дудешлайчибра  куцагарси  биубли  дигули  ахIенри.
   Районнизибти  устначил  мурулла  юрт  сагабарахъес  ил  вягIдалариуб,  амма  Саламла  дудеш  Манапличил  юрт  сагабирниличила  ихтилат  хIебариб.  Дудешлис  сунела  хъулрала  ванати  лутIурбира,  хъулчрира  заяхIедарили  датурли  дигули  сай  или  гьанбушибхIели,  илала  гъай  селизилра  хIедариб.
   – Се  багьандан  хIейгулив  хIела  дудешлис  юрт  сагабарили?  Вай-гIяхIличи  нуша  далути  адамти  шилизи  бакIалли,  се  бикIара?  Гьанна  адамти  гIянжила  чIябуртачиб,  гIенбала  бурхлиуб  хIербирули  ахIен.  Нушаб  сагаси  юрт  хIебарнилис  хIела  дудешличи  гIяйиб  бирули  ахIенра,  илала  ахъри  хIебурги  сагаси  юрт  белшес,  амма  гьанна  диргалаулхъни  бархьси  ахIен.
   Саламлис  бурес  гъай  кахIелун.  Сакинат  рархьлири.  Илини  букили  устни  шилизи  бузахъес  кабатур.  Юрт  хьулчиличибад  сагабарес  гIягIнилири.  Хъулирти  ваяхI  ГIябдулхIямидла   гIяйна  ардухес  чебикиб.  Саламла  неш-дудеш,  виштIаси  Арсен,  сагабарили  юрт  таманбарайчи  гIяйнабси,  вай-гIяхI  кабирхьуси  диштIати  улкьайтачилси  хъулиб  хIербирулри.  Паризатли  устнас  хурегра  илаб  хIядурбирулри.
   Устнани  юрт,  хьулчиличи  баайчи  бехъубли,  сагали  тIашбатур.  Гьала  цIуба  мегь  дуцили,  шиферла  хъалч  тIашбатур.  Гьалала  бяхIяни  дербентла  цIуба  къаркъала  сарри.  Юрт  бирухIели  кумекличи  байхъала  шанти  музабухъун.  Хъалч  таманбиубхIели,  шантала  хьунул  адамти  алавбакIили,  ца  бархIили  лерилра  бяхIяни  лябзличил  лагIяндариб.
   Ца  алхIят  бархIи  Саламличил  рарх  Сакинатра  шилизи  шадир  ракIиб.  Сагабиубси  Саламхъа  юрт  багьес  агарли  жагабиублири.  Устнани  кьисла  хIянчира  дайхъала  тамандарилри.  Сагабарибси  юртра,  устнира,   хъубеш  нешра  чебаили  гIергъи,  Сакинат  сунела  нешличи  рухIнарухъун.
   ГIябидат  рурсилис  урхIла  адамлисгъуна  хIурматбарес  алавракIиб.  Сакинатли  хъулибси  барайчи  неш  паргъатли  карирули  ахIенрину,  илис  ута  кабирхьули,  стакайзи  чай  картIули  арархилри.  Сакинат  занзбачирван  сарри.  Нешлис  мягIничебси  секIайчила  ихтилатбарес  дигули  риалра,  дибгIян-хъяш  секIайчила  гъайрикIули  риъниличи  шакриркулри.  Ахирра  нешли  сунела  уркIиличибси  дурабушиб.
   – Гьай  аман,  дила  рурси,  ит  нушала  унрубала  юрт  кьалли  сагара  биуб,  жагара,  амма  Манап  бекIлил  иличи  разисигъуна  ахIен.  Паризат  лерри  даг,  гIярзрикIули  сунела  муруйчила.  Чедиб  се  кIебара  или,  чебаэсалра  чевяхIхIевхъун,  рикIар.  Саби  лебсиван  батес  гIяхIси  лебри  илдала  юрт..
   – Ухънаваили  хIехарвиубли  сай  Манап-ази.  Юрт  сагабарили  вайси  бетаурси  агара.  Барибсиличи  разиагарли  виалли,  ил  вархьли  ахIен. Гьаларла  хъулразиб  гьанна  адамти  хIербирули  ахIен,  лебтасалра  сагати  дигули  саби,  –  Сакинат  сари  рархьли  риъниличи  рирхулри.
   Гьаларра  Манап-ази  юрт  сагабирниличи  разили  хIейъниличила  гъай  детауртири,  амма  иличил  ихтилатбарес,  юртличила  илала  пикри  багьес  кьасхIебариб.  Сакинатлис  Манап-ази,  ухънаваибхIели,  дахъал  хIянчилис  урухкIули,  юрт  сагабарес  хIейгули  сай,  дирути  тамандиалли,  разиирар  или,  гьанбиркусири.
   – ХIела  дудеш  хIехариубли  сай,  –  иб  Сакинатли,  кIелра  барх  машиналичиб  хъули  лябкьухIели.  –  Се  вайси  бетаурли,  юрт  сагабарили?
   – Дудеш  ухънаваили  ургар.  Нунира  селра  вайси  чебиули  ахIенра,  –  Саламли  дахъал  гъай  хIедариб,  амма  илала  тIама  вайси  биалра,  гIяхIси  биалра,  хIу  сарри  ил  барибси  бикIулри.
   Илди  гъайлис  гIергъи  сагабарибси  юртли  Сакнатлис  разидеш  хIехиб,  гIур  шилизи  рукьес,  ила  хьурариэс  хьул  кахIелун.  Сагабарибси  юртли  чилра  разивиахъубли  ахIенри.  Иличила  шантанира  балулри.  Сакинатличи  ламус-хатирличил,  хIурматличил  хIербикIути  шанти,  гьанна  бирхаудиагарли  хIербикIанбиублири.
   ХIянчи  тамандиубли  устни  арбякьи  гIергъира,  Саламла  дудеш  илди  хъулразив  хIериэс  разихIейрули  левалри.
   – Гьар  хъули  айцIухIели,  дабри  чердалтес  наб  къиянни  саби,  –  викIулри  Манап-ази.  –  Декли  абилкьуси  нушала  печьли  илкьяйда  ахъси  хъали  дигуливан  ванабарес  хIейрар.  Наб  иш  гIяйнабси  дила  хъалира  биур.
   Я  Саламли  я  илала  нешли  Манап-ази  сунела  гъайличивад  чевухъахъес  хIебиуб.
   Илди  гъайлизи,  пикрумази  мурхьрикес  Сакинатли  акьуси  замана  бургули  ахIенри.  Сунечи  хъарти  хIянчилизи  кягIунсиван  сарри.  Саламлира  гьанна  гьалабван  Сакинатлис  кумекбарес  вирули  ахIенри.  Илала  сагаси  ЗИЛ  дуги-хIери  архIябачиб  сабри.  БегIлара  къиянси  –  дуги-хIерила  сегъуна  дигара  замана  Сакинатлис  мурталра  русес  дигулри.  Столла  гIела  кариэс  гIямал  аги,  ил  гьанкIрикIулри,  релкъайчи  русес  биалри  ибси   ахIи,  цархIил  пикри  уркIила  лутIилизи  кабиули  ахIенри.  Сунезир  сагати  жан  халадиули  диъни  халаси  талихI  сабри,  амма  сунени  бекIдарес  гIягIнити  гIурра  дахъал  секIал  лерли,  талихIличила  пикрирухъес  замана  кавлули  ахIенри.
   Районнизиб  сагаси  больница  барахъес  хIядурдарибти  документуни  МяхIячкъалализир  кьабулдарилри.  Арц  хIукуматли  декIардарилри.  Шилизибад  гьарахъли  ахIенси  диркьси  майдайчиб  больницала  сагаси  корпус  лушес  бехIбихьилри.  Районнизиб  лебси  лебилра  техника  илаб  бузулри.  Саламла  машинара,  гьар  бархIи  илар  хIяжатдиркути  секIал  гечдирули,  бузулри.  Рахли  акьуухъунхIели,  сунела  юртлис  къаркъа,  гъум,  духьби,  дихулри,  азгъиндеш  лайдакIили,  цалис  ламуслис,  цалис  багьалис  машиналичил  халкьла  мурадуни  дирулри,  кисализир  сунес  дигуливан  харжикIес  арц  дакIудиублири.  Бахъал  адамтала  ургав,  хIукуматла  хIянчиличиб  алапаличи  хъарти  мурул  адамтала  ургав,  сунес  дигуси  барес,  сунес  дигуси  асес  вируси  мурул  адамван  валулри.  Ца  бархIили,  цархIилтани  базли  кайсути  арц,  хъули  дихулри.  Дугели  Салам  хъули  чариубхIели,  бара  гьанкIлизирад  чераргъибси  Сакинатли,  кисмазирад  арц  дурадилтIули  чейулри,  савли  чераргъибхIели  ил  хъулив  ургули  ахIенри,  столла  чедиб  хIедейгIунти  арцла  бекIа  бургулри.
 
*  *  *

   Сунечил  бузутачи  Сакинат  вяврухъесра  рирулри,  хIейгибизеси  гъайра  цацахIели  дурабиркулри,  чекаризурли  хIянчи  талаббаресра  чевкъулри,  хIянчизарти  танбихIлахIебарилира  гIямал  бирули  ахIенри.  Гьар  илгъуна  барибхIели,  ахирлизир  Сакинат  рархьли  уррулхъулри.  Илала  лерилра  дурути  ва  дирути  хIянчи  ункъли  тIашбатес  багьандан  диъни  лебтанилра  иргъулри.  ТанбихIлабарибти  иличи  гьимбукIибхIелира,  Сакинат  рархьли  риъни  аргъили,  чебкабурхулри,  ил  рикIусиван  хIянчи  бетерхахъес  чузибад  лябкьуси  бирулри.  БегI  гьалар  хIянчиличи  ракIибхIеливан,  гьанна  рузес  къиянбулхъули  ахIенри.  Базли  цайнара  шимази  рашули  ахIенри:  хьунул  адамти  саби  гIяхIъулали  больницализи  башулри.  Илди  больницализи  кабаркьес,  уче-бушличил,  берк-бержличил  гIеббуцес  чараагарси,  бегI  гьалабси  кумек  барес,  Сакинат  агархIелира,  гIурилти  хIянчизартани  бирулри.  ХIянчила  замана  хIянчиличирра  риубли,  декIли  зягIипси  риубхIели,  илис  кумекра  гIеббаахъили,  Сакинатла  гIямал  бетарулри.
   Отделениела  бухIнаб  гIядатли  бетаурлири,  акIубси  виштIаси  арукили  хьунул  адам  аркьухIели,  тухтурлис  сегъуна-биалра  савгъат  бедлугни.  Багьла-багьлали  ил  савгъат  арцличи  шуркабухъун.  Гьаланачи  се-биалра  сасес  урузрируси,  цIахбилзуси  Сакинат,  гьанна  арц  дигуси  ретаурлири.  Рахли  чили-биалра  арц  хIегили  калалри,  илис  хIейгибилзулри,  гIясирирулри,  арц  хIегили  хьунул  адам  аррякьунхIели,  гьав  булъулри.  Сунела  гIясидеш  хIянчизартачиб  чебкайхъулри.  Илданира  ца  гъай  барс  бурули  ахIенри,  я  илала  хатир  булъули  ахIенри.  Диркути  арцла,  байхъа-байхъалалра  пай  илдасра  биркулри.  Къиян  кахIебихьили  дашути  арцли  хIянчизартира  сабурчебти  бетарахъулри.
   Матъал  диркути  арцли  адамти  барсбирули  бирар,  уктембиубли,  халкь  мучлахIебирули,  чус  дигутани  биркьес  бехIбирхьур.  Сакинат  арцли  рарсхIерариб.  Илди  сунела  къияннис  лугуси  багьаван  кьабулдирулри.  Арц  дигахъули  риалра,  сунечи  хъарси  хIянчи  арц  багьандан  ахIенри  бируси.  Сегъуна-дигара  изайчил,  сегъуна-дигара  чархла  умудешличил  иличи  хьунул  адамти  къаршибирулри.  ГьархIели  умутили,  чучи  саби  хIербикIутили  биэс,  бахъал  дубурлан  хьунул  адамтас  гьаннара  хъулразир  шуртIри  аги.  Аги  илгъуна  биъни  Сакинатли  пикрибирулри.  Къияндикили  сунечи  хъаррикибси  хьунул  адамла  гIямру  багьандан,  бегIлара  гIергъиси  гьигьличи  бикайчи,  изайчил  рургъулри.  Сецад-дигара  къиянси  анцIбукьлизирра  урухрирули,  уркIрулхъули  ахIенри.  Сунес  беркес  гIяхIхIебизурси  хурегличи  хIерризес  хIерирули  риалра,  шахала,  хIила,  вайси  гягIла  изайчира,  селра  хIебиубсиван,  някъби  черсили  гъамрирулри.  ЗягIипсилис  кумекбарес  багьандан,  сунезибад  лябкьуси  бирулри.  ЧебуркъубхIели,  сунела  канилавси  виштIасиличила  пикрихIерикIули,  кIел-хIябал  сягIят  операцияличир  тIашкарилзулри.  БубкIутира  иш  дунъяличи  чарбирулри.  Ил  секIал  зягIиптанира  сунечил  бузутанира  балулри.  Илбагьандан  Сакинат  арц  дигуси  риъниличибад  чебкабурхулри.

*  *  *

   Сунес  хIейгулиахъибси  юртличил  варскяхъибси,  уркIи  халаси  Саламла  дудешличил  се  бирусил  Сакинатли  балули  ахIенри.  КIел  базцадхIи  ил шилизи  рякьи  ахIенри.  Сунела  хъулиб,  сунела  юртлизиб  балгундеш  агархIели,  лебилра  шира  илкьяйда  саби  или  гьанбиркулри.  Шилизи  рукьес  хьулхIерирулри.
   Октябрьла  ахирличив,  сут  бархIи,  Салам  шилизи  укьес  хIядуриуб.  Ил  дургули  агарти  багьантира,  ухIна-дура  вашули,  арукьес  гьалакикIули  ахIенри.  Ахирра  илини,  Сакинатличи  хIерхIейкIули,  сунела  уркIиличибси  дурабушиб:
   – БегIла  гIергъи  ну  шилизи  вякьунхIели,  дудешли,  хIу  рарх  арукахъес  хъарбарибсири.  Нуни  гьанна  бикайчи  хIечил  ихтилатбарес  замана  хIебаргира.  ХIуни  се  бирида?  Ляркьяду  набчил  рарх  шилизи?
   – Ну  дебали  рамсурсигъунара,  чиналра  рукьес  хьулрикIули  ахIенра.  Шилизи  рашесра  гIергъиси  замана  гIяхIбилзули  ахIен.
   Салам,  селра  хIейкIули,  хъуливад  дураухъун.  Сакинат  абалкунси  машинала  тIама  бакьес  хIерли  кариилри.  Амма  тIама  хIебакьиб.  ГIяхIцад  замана  дикили  гIергъи,  ил  сагали  хъули  чарухъун.  Сакинат,  шиниша рангла  гьарзаси  халгIят  чегьурли,  дивайчи  хъарарихьири.  ХалгIятла  рангла  ободокли  андаличирад  гъез  гIеладяхIяилри.  Хъулир  калунхIели  хIедакибти,  жагахIедарибти  дяхI  имцIали  цIубливан,  ранг  агарли  далулри.
   Салам  телевизорличи  хIеррикIуси  хьуна  мякьла  кайиб.  Илини  сагаси  шалбарра  шаласи  рангла  свитерра  чегьурлири.  ГIергъиси  замана  илини,  жагали  кьицIбарили,  кьерхIе  супелра  батурлири.  ДяхI  лугIяй  дирсилри,  байрамличи  укьес  хIядуриубсигъунари.  Телевизорличи  лехIризурси  Сакинат  иличила  пикририкIули  ахIенри.  Саламли,  айзурли,  телевизор  гIяшли  гъайбикIанбариб.
   – Сакинат,  хIела  набчи  лехIризес  замана  лебу?
   – Дила  хIечи  лехIризес  замана  леб,  –  Сакинат,  гъинчIкаризурли,  илис  се  бурес  дигулил  лехIлири.
   – Нуни  их  сагаси  машина  бикухIейчирад  нушани  цалра  бархIи,  цахIна  кадиили,  беркIили  ахIенра.  Цаличи  ца  лехIдизес,  хIердизес  замана  бургули  ахIенра.  Ишди  кIел  бархIи  кадикалли,  хIу  хIянчиличи  аркьяд,  ну  дила  кахIедурхути  архIябачи.  Мурт  бетарара  цахIна  кадиэс  замана?  Рашигу  набчил,  кIелра  дарх  шилизи  аркьехIе.  ЖягIял  бархIехъ  чардулхъехIе.
   – ХIед  ракIили  дигули  виадли,  ляркьяс:  душмандешлис  ши  батурли  хIуриишагу?
   – Дигулрану,  ралкьаи.  ХIед  се  кумек  бариша?
   – Селра.  Байхъала  сягIятли  ну  хIядурли  рирус.
   Сакинат  палтар  чегьес  рухъунхIели,  сунела  гьарзаси  хIева  агниличи  шакрикиб.  Байхъала  сягIятли  агарси  хIева  дакIухIебирни  гIячихълири.  Илини  сунела  гьар  бархIи  челгьути  шиниша  лутIиличир  цIуба  вавнар  костюм  чегьур.  Ца  гIяхIли  кьакьабиубси  юбкализибад  гьарсабакIибси  кани,  шантазибад  урбихьес  багьандан,  халаси,  духъяна  чурмар,  цIуба  кIана  бекIличи  чебяхъиб.  КIанали  ил  лебил  районна  халкьли  ралуси,  халаси  шагьарлизиб  багьуди  касибси  тухтурван  ахIи,  гьарли-марли  дубурлан  хьунул  адамван  ралахъулри.  ВецIал  минут,  дяхIимцIа  гьалар  хIярш-суркдарибти  дяхIла  ранг  мурталра  бирусигъуна  бетаур,  жагадиуб.  Ил  дурарухъайчи,  абалки  машинара,  Салам  хIерли  кайилри.
   Сакинат  чуйна  дурарад  шилизи  чарриалра,  уркIи  гъяжбиубли,  гьигь  барцбиркули,  Шалдала  ши  чебиуси  хъябагьрумачир  шакриркусири.  Ишар,  байхъала  Дагъистан  хIулбани  чедибяхъес  вируси  ахъдешлизир,  дяхIили  буцибси  хIурхълара,  чедивси  Алагьлара  унраличирхIели,  ВатIайзир  сарра  или  гьанбиркусири,  удибси  Дагъистан,  гьарахъси  ГIярасай,  лебилра  дунъя  имцIали  гIячихъли  чебиусири,  дунъяла  вайлара  гIяхIлара  дазурби,  хIулбала  гьалар  лертиван,  дакIули  чедиутири,  дархьли  кьиматладарес  рирусири.  ИшархIели  уркIилизиб  паргъатдеш,  бирхауди,  диги,  сегъуна-сабил  бурес  хIейэсил,  дунъяличиб  агарсигъуна,  чедибад  Аллагьли  бедибсигъуна  хIяланала  дурхъадеш  ва  мурхьдеш  дакIубирулри.
   Шалдала  шилис  унраличирти  вецIалцад  махьурбала  халкь  цабехIли  цабехI  балутири,  жагьилти  мукърачи  цабехIличи  цабехI  башутири,  халатани  децIра  балгIяра  дуртIутири.  Ишар  Сакинат  дуги-хIерила  сегъуна-дигара  замана,  чидил-дигара  хъули,  чизирадалра  урух-урузхIекIули,  рухIнарухъес  рири.  Ишар  гушиубсилис  хурегра,  вяргIибсилис  палтарра,  къияндикибхIели  кумекра  бегIлара  гаши-дягIила  дусмазирра  дубурлантани  чула  гIяхIлас  гIердиахъутири.  Даршани  дусмазир  дузахъути  гIядатуни  илдигъунти сарри.
   Шалдала  ши  чебиуси  хъябагьри  ахъили,  Саламли  машина  тIашаибхIели,  иша  ракIниличи  Сакинат  разили  ахIенри.  Илала  дерхъибти  чурмар,  дурхъаси  халаси  кIанара,  кьячIуби  ахъти  дабрира,  чархличи  цугли  дирсили  дарибти  юбка-костюмра  Саламла  бегIти  хIербируси,  биштIаси,  гIяшси,  гIянжила  чIябарличилси  хъайчи  далдикили  ахIенри.  «Ишди  палтарличил  ну  хъулир  секьяйда  рирусира?  Илдачи  ахIерацIили,  руэсра  асухIебирар.  АрацIили-декIар,  ну  кариэс  мер  илаб  чинаб  баргиша?»  –  сунези  сари  пикририкIулри  Сакинат.  Илини  пикруми  Саламлизи  дурес  рирули  ахIенри.
   Муруй  ил  машиналичирад  дукла  руцили  карацIахъиб,  мяхIкамли  ванзаличи  тIашкаратур.  ХIябал  сягIятцадхIи  рульла  гIела  кайибси  илис  камси  багьлабарес  дигулри.  Пашмансигъуна  гIебшнила  берхIили,  дердили,  диршили  дацIдиубти  дубурти  шаладирулри.  БерхIи  чула  гIела  дигIянбарес  мурталра  хIядурти  гъагулти  дубуртала  чедир  паргъатдиублири,  берхIилизи  сунела  хIянчи  барахъес  батесли  вягIдаладиубтиван.
   Шурла  хъинжла  удибси  урунжличивяхI  Салам  гьайиубхIели,  Сакинатра  илис  гIелахIерикес  ратрихьиб.  Хъажлизи  хIедархахъес  кIанала  чурми  някъбази  дуцили,  ванзаличирад  ахъдуцилри.  Мурталраван  ишбархIира  урунж  умулири.  Мякьлабси  къаркъаличи  кабихьили,  сагаси  килькила  тIакьара  лебри.  Гьар  сай  шилизи  лявкьухIели,  машина  тIашаили,  шинни  ужни  Саламли  гIядат  бетаахъурлири.  Муруйчил  барх  ил  гIядат  бузахъес  Сакинатличибра  чеблири.  БугIярси  замана  ваналиван  далути  шинна  ца-ца  тIакьа  держили,  илди  сагали  машиналичи  чарбиуб.  ГIебшнила  дубуртани  илдала  уркIбази  пашмандеш,  шавладешцун  хьурадирулри.  Илди  шилизи,  бегIтачи,  шантачи  баэс  гьалакбиуб.
   Машина  къапула  гьалаб  тIашбизурхIели,  хIери  биулри.  Юртлизиб  гIядатлихIебиубси  сакIубдеш  лебниличи,  машиналичирад  кахIерацIили  лералли,  Сакинат  шакрикиб.  Илдала  гIяйнибад  халаси  гавла  тIал  закибяхI  ахъбиублири,  бахъал  биштIатала  тIама-гьама  чесадикьулри.  Машинала  тIама  бакьили,  къапулизибад  Паризатра  ГIябидатра  гьаркабакIиб.  Илдас  гIелабад  Аминат,  ХIулаймат,  Убайдат,  риштIаси  Сакинат,  Арсен,  Аминатла  уршира  рурсира  дурабухъун.  Лебтанилра  Сакинат  кIапIрурцулри.  Гьаргти  къапуларад  гIяйнар,  цIаличи  чедизурли,  кIел  халати  къазан  чедиулри.  Лухьуси  зярхIси  диъла  тIем  чебихулри.
   – Иш  се  гIяламата?  ХIуша  сен  иша  учидикилра?  –  хьаррикIулри,  селра  аргъес  хIерирули  Сакинат.
   – Гечла  хинкI,  ишбархIи  хала  дудешли  гечла  хинкI  бируси  саби,  –  Сакинатличирад  хIулби  черхIейсули,  някъ  цIацIабарили  буцилри  риштIаси  Сакинатли.  –  Хала  дудешли  бегIлара  наб  хIейгуси  халати  мукукурар  кигьа  белгьун.  Гечла  хинкI  хIеберки  сагати  хъулразив  хIериэс  вируси  ахIен.
   Сунени  дурутачила  нешла  пикри  багьес  дигули,  риштIаси  Сакинат  ХIулайматла  дяхIличи  хIерризур.  Илини  биалли,  рурсиличи  хIерхIерикIули,  урцулла  халаси  кашинничил  шангла  чедибси  хьамхьа  черсайхъулри.
   – АрацIи,  Сакинат,  хъули.  ХIела  хъали  ибгес  нуша  духънабани  хIедирни  балули,  Аминатра  Убайдатра  тIалаббарилра.  БахъхIи  агарли  ХIяжикьурбанна  ГIяхIмадра  Аслиматра  лябкьян.  Маръямра  ляркьяс  рикIули  лерри,  –  Паризат  Сакинатличил  гъайрикIулри,  кIанала  уди  урбирхьуси  каниличи  дигIянали  хIеррикIулри.
   – ХIера  гьари,  Саламли  набзи  гечла  хинкI  лебниличилара  хIебуриб,  –  Сакинат  сунени  хI****ули  барибси  шадлихълис  се  рикIусил  балули  ахIенри.
   – Саламли  суненира  балули  ахIенри.  Манапли  дуги  усес  кайхьес  гьалаб  буриб  набзира,  гечла  хинкI  бирехIе  или.  ХIуша  шилизи  ляркьниличилара  балули  ахIенри,  бакIалли  лябкьян,  хIебакIалли,  илди  агарлира  гIямал  бирехIе,  викIули,  Манапли  селра  рикIахъес  хIературра.  ХIела  нешхъала  гIяйнирад  урсадухили,  хъулрази  духIнахIесили  лералтири  лерилра  ваяхI.  Аминатлара  ХIулайматлара  муйли  бара  гьалабван  арбякьун,  лерил  секIал  чула  мерличи  кайхьили.
   Хъалибарглизибси  гъузгъалдидеш  агарбиъниличи  Паризат  разилири.
   Хъубешунани  барибсиличи  разилири  Сакинатра.  Мурт  аргъалра,  сен  аргъалра,  сунени  барибси  бархьси  биъни  Манап-азини  иргъниличи  Сакинат  хIерсири,  амма  шадлихъ  бирниличи  хIерси  ахIенри.  Ширли  гягIдикIули  лералти  хIябалра  хъали  алавбакIибтани  жагали  ибгилри,  бяхIличи  кьалтинти  булан  даршилри.  ХIабалра  хъалила  гьалабси  гьарзаси  жаняхIлизи  халати  хIябал  стол  кадихьилри.  Столани  алав  хъулир  лерти  лерилра  утни  кайхьилри,  бакIибтас  гечла  хинкI  кабихьес  мер  балкьаахъурлири.
   Сакинатлис  гьунибаили  гIергъи,  Аминатлира  Убайдатлира  чула  хIянчи  даимбариб.  Убайдатли  хинкIи  дарес  бетIу  балшулри.  Аминатли  хинкIас  итан  жерши  умубирулри.  Умукурсум-адайла  ХIялиматлира,  Саламла  халал  рузи  ХIулайматлира  кьям-кIуцул,  тIалхIяна  умудирулри.  КIилалра  нешанани  цIегъназир  кьацI,  чудни  дуцIулри.
   Дураб  тIашли  лебалти  мурул  адамтази  гъайрикIули,  Умукурсум-адайла  тIама  бикьулри:
   – Агь,  сунела  унза  закличи  дяхIдиъ,  духули  ахIен  гъари  ит  Жавгьарат  бихьибси  лилли-пухI.  Букили  сунела  бугъа,  дила  хъула  хIярилизиб  бугахъули  хIергишав  ит  «пажалустIа».  Итала  я  уршилизивад  адам  ветхIеур,  я  уршила  уршилизивад  ветхIерар.  КIинайс  бакIибси  жагаси  хIябкIапIи  лебсири,  берги  аберхахъур.  Ишабси  кьар  наб  гIяхIбизур,  викIулри,  ил  гIярусла  хъяшхъяр.  ХIела  хала  нешлизи  илгъуна  ахIенси,  цархIил  зарал  наб  барес  хIериубли,  ребкIес  карихьен  рикIулри  Умукурсум  или,  бура  ира.  Селра  хIейкIули  арякьун  гьатIи.  Пякьиргъуна  сай  ил,  бегIти  мицIирли  ятимси  уршира.
   Умукурсумличил  ишав  чилра  жаликIули  ахIенри.  Илала  гъай  адерхур,  гIясидеш  чебарбякьун,  мурул  адамтачил  рарх  илра  Манапхъа  гIяйна  рухIнарухъун.
   Манап-ази,  сай  гьаввашули,  ганзухъличивад  чеди  чевяхIухъун.
   – Гьари,  азила,  даширая  лерилра  хъули,  дила  хIушази  буруси  леб. 
  Лебилра  мурул  адамти  хъули  бухIнабухъун.
   – Араадив,  рамсуррив,  узикьарла  рурси?  –  Умукурсум  Сакинатличи  хъябрусрикун,  гIур  илизи  гIяшли  гъайрухъун:  –  Разириубра  иш  ухъна  духувиубли.  ВегIла  хъулир  гъай-мез  гIяхIти  хIедирар,  Сакинат.  Барибси  гIяхIдеш  хI****ути  дунъяличиб  бахъал  леб,  ишинира  хIебала  или  урухкIусири.  Алагьли  гIурра  се  балагьлизирра  нуша  дерцахъаба,  ишини  сунела  хатIа  аргъили,  гIяхIси  бетаур.
   Умукурсумла  гьар  секIайчила  сари  регIси  пикри  бирусири.  Ишабра  илини  сунела  пикри  дигIянхIебариб,  гIяшли,  ца  Сакинатлицун  бакьесли,  буриб  риалра.
   – Сакинат,  хIези  дудеш  раши  викIули  сай!  –  хъа  унзалабад  бекI  гьарбакIахъиб  Саламли.
   Ил  хъули  рухIнарухъун.  Илав  кIантIиси  дивайчи,  дебали  валикили,  Манап-ази  кайилри,  илала  мякьла  ГIябдулхIямидра  Умукурсумла  Амирбегра  кабиилри,  Саламра  Сакинатра  илдачи  бяхIчили,  итил  бяхIкад  кабихьибси  кроватьличи  кабииб.
   Манап,  цIудара  маза-кьапIа  андаличибад  гIела  битIакIили,  берхIили  хIебигубли  цIубли  лебалси  анда  гьарбакIахъили,  вехIихьиб:
   – Ну  хIушачи  камливан  ахIи  гьимукIили  калунра,  сенахIенну  сагаси  юрт  бирухIели,  бегI  гьалаб  юртлизив  халасигъунази,  се  баралли  гIяхIли  бирарал,  духути  адамтани  хьарбиули  бирар.  ХIуша  биалли,  ахIен-саби  хIедикIули,  юрт  сагабарес  дехIдихьира.
   Салам,  селра  хIейкIули,  лехIкахъилри.  Сакинатли  сабур  барес  хIериуб:
   – Валлагь,  ази,  вайси  барес  нушала  пикри  лебси  ахIенри.  Юрт  сагабарили,  хIу  разиируд  или,  гьанбиркусири  нушаб.
   – ХIуни  сабурбара,  Сакинат,  дила  делкьи  кадерхайчи,  гIур  хIела  чедушес  рируд,  –  дуги-хIерила  духIнар  вецIал  гъай  хIедуруси  Манап дебали  духули  гъайикIулри,  илди  гъай,  вахъхIи  пикриикIули,  дурес  хIядурдарибти  диэс  гIягIнилири.  –  Иш  юрт  дила  ахIен,  юрт  наб  гIягIнили  ахIен,  или  пикриикIули  калунра  ну  гьанна  бикайчи.  ГIур  кьанниван  аргъира,  «цIекначи  гIясивиубли,  хIяка  цIали  бигес  хьулухъи»  виъниличи.  Дила  уршира  рурсира,  Саламра  Сакинатра,  хIуша  далкIли  диъниличила  пикриикIули,  нура  валкIли  виъни  гьанна  бикайчи  хIергъира.  СагабарибхIели  юрт  дебара  биубли  саби,  жагара  биубли  саби.  Ишгъуна  юрт  нуни  жявлил  барес  гIягIнисири.  Нуни  биалли  ил  секIал  пикрихIебарилра.  Дила  дудешра  нураван,  хIушара  хIердиахъес  дигули  калира  наб.  ХIушаб  се  гьанбиркули?  –  Манап  лебтачи  яргали  хIеризур.   –  Кайэс  юрт  баресалра  ахъри  агарси  адам  ахIенра  кьалли  ну?  –  Илини  сунечи  чесабуцибси,  гьалаб  Саламла  бируси  курткала  кисализибад  гIяхIцад  нясбиубси  цIуба  явлухълизибси  бергараг  дурабитIун.  Явлухъ  гьаргбарили,  декIарли  дигьунти  вецIну  кIира  пачка  арцла  дейгIун.  –  ХIера  ишди  арц,  Салам,  хIяжатдикибхIели  харждарес  кайхьибтири.  Илдазирад  кIел  дила  сари,  дебкIибхIелли,  хьунулра  нура  хIяридихьес  хIяжатдиркур.  Ишди  вецIалра  пачка  хIела  сари.  ХIушала  арц  лерни  нуни  балулра,  амма  ну  кайибти  хъулри  дила  арцлис  сагадарили  дигулра.  ГIур  селисалра  наб  арц  гIягIнили  ахIен.
   – Дудеш,  арц  гьанна  чисалра  гIягIнили  ахIен.  Нуша  районнизиб  гIурра  юрт  белшес  пикридикIулра.  ИлхIели  устнас…  –  Саламли  буруси  таманбарайчи,  Манапли  яхIхIебариб.
   – ХIушаб  дила  арц  гIягIнили  хIедиалли,  наб  хIушала  хъулрира  гIягIнили  ахIен!  Дуца,  Сакинат,  ишди  арц,  хIушаб  гIягIниси  мерличи  харждарая!
   – Баркалла,  Манап-ази,  хIела  ишдицад  арц  лер  или,  наб  гьанра  биркуси  ахIенри.  Хъулир  илдицад  арц  бегIлара  халаси  хIякимлара  диэс  хIедирар.  Ишди  арцлис  хIябал  хъали  сагадарес  ахIенну,  сагати  вецIал  хъали  дарес  вирар.  Шанти  шакхIебикили  биалра,  хIукIун  давлачев  уилри,  –  дукарряхIиб  Сакинат,  арц  сунези  сайсули.  Арцличи,  илдигъунти  гъайличи  сари  хIерли  хIериалра,  сунени  илди  сахIесалли,  Манап-ази  гьимуркIниличи  ил  шакрикиб.  Саламхъа  хъулир  илдицад  арц  дургар  или,  илис  марлира  гьанбиркуси  ахIенри.  Манап-ази  лерилра  сунела  гIямрулизив  букIунни  калунсири.  БакIибси  къуруш,  харжхIебирули  кабирхьухIели,  илдицад  арц  адаили  дурги.
   – Нушаб  лебгIеб  гIяхIил  бетаур,  Салам,  арцра  нушаб  дикиб,  хъулрира,  –  пишряхъиб  Сакинат.
   – Унраличив  хIерирули  левли,  хIела  илдицад  арц  дургар  или,  наб  цайналра  гьанхIебикиб,  Манап,  –  ГIябдулхIямидлисра   селра  хIейкIули  лехIкахъес  лайикьагарсиван  бизур.
   – ХIуни  уршила  гIямрулис  гIяхIси  хьулчи  кабихьилри.  Бахъли  хIебирар  чула  уршбас  илгъуна  гIяхIдеш  барес.  Бархьли  бурасли,  нунира  хIейрус.  –  Манаплис  сунела  гIямрула  къиян  Чили-биалра  гапбарили  дигниличи  ГIябдулхIямидра  шакикиб.  ЦархIил  шайчибад  ил  марра  сабри:  вецIал  азир  къуруш  дахъал  арц  сарри.
   – Бахъ  вайси  дунъяригу,  ГIябдулхIямид,  нушаб  бакIибси.  КъияндикибхIели  харждирис  или,  дучира  илди  арц.  ДурхIни  гушли,  дягIли  хI****урра,  амма  эркиндешра  илдази  хIебагьахъурра,  нунира  хIебагьурра.  Гьанна  ишдас  дунъя  гьарзабиубсигъуна  саби.  Уршилира нуниван  ахIи,  гьамадли  яшав  бирули  сай.  Гьанна  хIяжатхIедикалли,  гIур  ишдас  дила  арц  бекIлил  хIяжатхIедикесра  асубирар.  Нуни  кьалли  илди  дурхIни  багьандан  ахIерадарибтири,  чус  дигуливан  харжкадараб!  Наб  илди  гIягIнили  ахIен,  –  Манапла  дурути  адерхур.
   – Арцра  мурталра  хIяжатдиркути  сари.  ВегIли  къиян  кабихьили  учибяхъибси  баракатла  бируси  саби.  Уршила  сагали  бируси  юртлизи  хIуни  кабихьибси  пай  халаси  саби.  Ил  секIал  Саламлира  Сакинатлира  багьаб,  –  ГIябдулхIямид  уркIи-уркIилавад  гъайикIулри.
   – Балулра,  дудеш,  ну  Манап-азис  баркалла  рикIулра.
   – РикIен,  Сакинат,  хIура  баркалла  викIен,  Салам,  дилара  дудеш  левалси  виалри,  набра  кумекбири,  дудеш  агархIели,  селра  агара,  –  Амирбеглира  сунела  уркIиличибси  хIебурес  хIейуб.
   Салам  селра  викIули  ахIенри.  Илини  дудешла  арц  агарлира  яшав  барес  вирулри,  амма  сай  школализив  учIухIели,  арц  агара  или,  дудешли  бахъ  сунес  дигуси  велосипед  хIесибси  виъни,  гьаннара  хъумартес  вирули  ахIенри.
   – Арцли  укули  чилра  велкъунси  ахIен,  даширая,  хинкIали  дукес  аркьехIе.
   Манап  гIяхIси  хIяйчив  сайри.  Дахъал  дусмала  сунела  кьиркьирдешличивад,  сунечи  сунела  разиагардешличивад  ишбархIи  ил  чедиикилри.
   Сакинатра  разилири,  чула  ургабси  бижгурдеш  илкьяйда  кункли  таманбиъниличи.  Арцличила  селра  хIерикIули  риалра,  аркьухIели  арц  сунечил  ардухес  Сакинатла  пикри  аги.  Илди  Саламла  рузбалара  чулара  ургар  цугли  дутIес  пикририкIулри.  ХIулайматлисра  Убайдатлисра  арцла  авара  аги.  Илдала  хъулиб  чус  баэсли  гьарзаси  яшав  лебри,  имцIасиличила  пикрира  бикIули  ахIенри.  Илди  кIелра  уктемдеш  агарти,  хIянчилизиб  бялхъяби  сабри.  Чучивра  виштIаси,  ца  левси  узис  илдани  чула  арцра  ахIера  хIедири.
   Разириуб  Сакинат,  цала  някъ  буцили,  ца  дукларуцили  биштIатачил  Маръям  чучи  ракIибхIели,  илди  илала  хIябэсилра  авэсилра  биштIати  сабри.  Маръям  мурталраван  сарерхурлири,  гьар  гъайлис  аъкаряхъили  дукаркIулри.  Чераэс  сарира  диъ-хIилизир  жагалири,  биштIатала  ляжубира  цIудхъурла  курегаван  журуглири.
   ГIяхIмад  гьаввашахъули  ракIиб  Аслиматра.  Ил  чераэс  бахъхIи  хIебушкили  шявбиубси  лампала  шишаличи  мешулири.  Мурулра  илини  сунечи  мешуварилри.  Илди  чебибхIели,  Сакинатла  уркIилизир  сегъунтилра  хIялани  чериргъули  ахIенри.  Кьисматличил  ил  баришриублири.
   БакIиб  гечла  хинкIличи  Саламла  уртахъ  Нариманра,  дус  байхъала  виубси,  дуцIикIули  вашуси  уршиличил  илала  хьунулра.
   Лебил  юрт  биштIатала  тIама-гьамали  белхIехъун.  Ишаб  ХIулайматла    риштIаси  Сакинат,  Убайдатла  кIелра  рурси,  Саламла  урши  Арсен,  Аминатла  уршира  рурсира,  илдачил  барх  сабицад  унрубала  хъяшни  учибикилри.
   Умукурсум-адайлис  илдала  тIама-гьама  анцIдукьун.  Илдала  тIама-гьамали  илис  дигусигъуна  ихтилат  бетарахъули  ахIенри.  Ил  Аминатлизи  тиладирухъун:
   – Ихди  биштIати  буки  бекIбиубли  биалли,  бархьа,  адайла,  гьаргала.  Илдала  вявли  дила  бекI  бемдахъурли  саби.
   Аминатли  лебилра  биштIатала  някъбази  ванали  лебалси  кьацIла  бутIнира,  кьумурлизирад  касили  диъбала  кесекунира  дедиб.
   – Гьайдая  гьанна  хIязбарес  гьаргала.  Иличибра  халаси  секIал  хIушани  ишабра  хIебукадая.
   БиштIати  цалис  гIелабад  ца  хъулибад  бетахъиб.  Мурул  адамти  декIарли  батурли,  хьунул  адамтани  чула  кьумур  хъубешунала  хъули  кабихьилри.  Илаб,  гъай  бурес  дигули,  Умукурсум-адайли  лимонадли  бицIибси  стакан  ахъбуциб:
   – Хъяшни,  нушани  дура  шадиб  бархьира,  амма  лерилра  нушани  дирути  илди  багьандан  сари.  ХIерра  илди  багьандан  дирулра,  дузра  илди  багьандан  дузулра,  сагати  юртанира  илди  багьандан  лушулра.  Илдани  нуша  разира  дирахъулра,  дисра  дисахъулра.  АхIерси  узикьарла  рурси,  иш  юрт  хIушала  дурхIнани  бицIаб,  илдани  белкаб,  буркьбараб.  Илди  халабаили  хъайчикабиили,  чула  дурхIнасра  гIурра  дахъал  юртани  делшаб.  Я,  Аллагь,  цIудара  дургъбани  гIур  цайналра  дурхIни  цIуръамабараб!  Юрт  хIушаб  балбикаб,  юртлис  хIуша  далдикаба.  Лерилра  иша  кадиибти,  ишгъуна  кьумурличи,  мурталра  гIяхIти  адамтала  урга  кадирули,  духънадаабая.  Жагьилтала  талихIличи  разили,  хIушара  гIелар  калаба  Паризатра  ГIябидатра.
   Умукурсум-адай  ишбархIи  дебали  духути  гъайли  ругьес  рехIрихьилри.  Ил  гъайрикIухIели,  Сакинатла  канилавси  виштIасили  шайзи  кьяш  ибкьаиб,  нунира  лерилра  дикьулра  викIусиван.
   Умукурсум-адайли  дурути  дархьти  диалли,  Сакинатла  гIямру  бара  гьанна  дехIдирхьули  сари.  ДурхIядеш,  школа,  Ленинград,  белчIуди,  гIур  сунела  хIянчи  селра  ахIенри.  Сакинатла  гIямрулизиб  бегIлара  мягIничебси  секIал  –  виштIаси  акIни,  ил  халаваахъни  бетарулри.  ГIурилти  лерилра  ил  виштIаси  багьандан  сарри  гIягIнити.  Ил,  акIес  гIягIниси  виштIаси,  гьаннадал  левра  викIулри.  Сакинатлис  гьар  гьигьлис  иличила  пикририкIес,  ил  багьандан  рукес,  русес,  мяхIкамли  вяшрикIес  чевкъулри.  Илини  ахIекIубли  левалли,  нешла  гIямрула  багьа  дурхъара  бирулри,  халара.
   «Марли,  дила  гIямру  гьанна  дехIдирхьули  сари.  Лерилра  дарес  гIягIнити  гьаннала  гIергъи  дарес  гIягIнили  сари»,  –  сунези  сари  пикририкIулри  Сакинат.  ХIу  рархьлири,  неш,  викIусиван,  виштIаси  канила  ухIнав  ласухъун.
   Сакинат  сунесра  хабарагарли,  багьана  агарси  мерличир  пишряхъиб.


Рецензии