2. Узбек менталитети

     Узбек менталитетининг Марказий Осиёдаги бошка халклардан ажралиб турадиган ютуги унинг сабридадир. Сабр бу бенихоя катта бойлик. Мана Совет Иттифоки каби мамлакат таркаб кетди. Миллатларнинг хаммаси уз йуллари билан кетдилар. Миллий республикаларнинг кай бирида узбекларга тош отилмади, дейсиз?
     Иттифок бор пайтида миллатчиликка йул куйилмасди хойнахой. Тугри, баъзи майда миллатлар гурухбозлик килишган, лекин умумий хулосада уларнинг килган ишлари жуда кам десам булади-ю, пахта ишини – узбеклар иши дейилиши айни хакикат эди.
     Бунда айнан узбек миллатига тегишли кишиларнинг манаман деганлари катагон килинди. Узбеклар ичидан чиккан социалистик мехнат кахрамонлари, райком котиблари, колхоз раислари, совхоз директорлари камокка олиндилар.
     Бу узбек халкига нисбатан геноцид эди дейиш мумкиндир, балким. Чунки, узбекларнинг уша пайтдаги отаси –Ш.Рашидов КГБ раиси Андропов билан чикишмаганлиги рост эди. У Республика КГБси бошлиги Мелкумовни Сиёсий Бюро аъзолигидан чикарган ва бу билан Иттифок КГБсининг жигига теккан эди. Рашидов вафот этишидан олдин хам Республикага ёгилажак шундай хавф кутилганди ва булди хам.
    Кашкадарё вилоятида жуда куп киши камалди. Энг кизиги уларнинг 99 фоизи ерли халк вакиллари эди. Ушанда хам бу ишлар нотугри булаётганини билган донишманд кишилар бор эди.
    Гузор туманида прокурор булиб ишлаган, узи саййидлардан булган бир киши шундай вокеани айтиб берганди. Гдлян Иванов гурухининг камчисидан кон томади. У бирровга узи яшайдиган кушни туманга онасини кургани боради ва акасини куриб колади. Гурунг авж олганда ёш прокурор керилиб, дейди:
–Мана эрта-индин Социалистик Мехнат Кахрамони Н.Мейликуловни, Рашидовнинг фронтдаги дусти О.Кучкиновни камокка оляпмиз.
Шунда, укасидан деярли 20 ёш катта ака танбех беради:
–Ху, бола узингни бос. Бу Гдлян, Иванов деганларинг келади-кетади. Бу айтаётган одамларинг эса шу ернинг козиклари. Улар узидан узи элга танилиб рахбар булганлари йук. Сен купам уларни камашга ошикма. Хали бу тадбир нима билан тугашини билмайсан. Сталин замонида хам бундай вокеалар булган, лекин камалганлар кейинчалик окланган, камаганларнинг эса юзи шувут булиб, халк уртасида бош кутариб юролмай колганларини курганмиз.
    Ёш прокурор бошка гапларни хам эшитади ва иложи борича кишиларни камашга ошикмайди. Шунда вилоятдан СССР Прокуратураси топширигини пайсалга солаётган прокурорни жазолаш учун иккита москвалик ходим юборилади. Прокурор йигит уларнинг Каршидан Гузорга караб йул олганлигидан хабар топгач, хонасига “дихлофос” сепиб, санстанция вакилларини чакириб, ташкарида туришни буюради.
    Иккита рус терговчиси келиб, “нима гап?”-сурашади.
–Прокуратурадан тиф личинкаси чикди,-дейди прокурор ва ок халат кийиб, огзини боглаб олган, хоналарни дорилаётган санстанция ходимларини курсатади.
Бу гапни эшитган комиссия оёгини кулга олганча, прокуратура остонасидан  кочиб кетади. Аканинг айтган гаплари куп утмай, тугрироги, 1986 йилдан сунг биринчи булиб Кашкадарёда амалга оша бориб, купгина ноурин камалганлар оклана бошланади.
Узбек менталитетида мардлик куп. Халк мардларни яхши куради, тириклигида унча кадрига етмасада, унутмайди. Хозирги пайтда узбекнинг ичидаги мардлиги бошка харакатларда куриниб колади.
    Ёзувчи Тогай Муроднинг “Отамдан колган далалар” асарида, узбек миллатининг яна бир кирраси очиб берилади.
    Кизил армия билан курашаётган узбек углони Акраб курбоши душмани, Узбекистонда хукмрон миллат руслар кулига тушади. Улардан Успенский дегани  Акрабнинг йиглаётган хотинига бундай дейди:
–Эй, моча чурка, мен сенга учир деяпман!
Хотинини суккани учун, банди булса-да орияти жушган Акраб кизилларнинг бошлиги тотор миллатига мансуб, полковник Чанишевга бундай дейди:
–Чанишев! Манави чучкаларингга айт, пошикаста-заифаларни ундайчакин сукмайдилар!
–Сукаётганим йук,-деди Успенский. –Мочани моча дейди-да. Сен ханги чурка, заифанг моча чурка! Юртинг Чуркистон!
–Ундай дема! Туркистон де, Туркистон! Мен Урусиянгни Чучкаистон деяётганим йук-ку!
–Узи, Туркистон номи нимадан олиб айтилади, Полторацкий?
–Турк сузидан олиб айтилади. Туркийлар макони деган мазмун беради.
–Ха, сен чурка туземец узингни буюк туркийлар деб биласанми? Буюк туркийлар...Буюк Туркистон... Сассик чуркалар! Сассик Чуркистон! Ана сен кимсан!
Акраб хакоратларга чидайди. Иложи хам йук. Чунки, уз юртида эгалар бошка, у эса уз юртида банди.
Сабр килмай иложи канча. Кейин кизиллар бошлиги Чанишев тотор полковникдан Акраб курбоши уларнинг максади нелигини сурайди:
–Чанишев! Узи мени каёкка олиб кетаяпсан?
–Юрчига.
–Ундан кейинчи?
-Тошкентга.
–Ундан кейинчи?
–Урусияга.
–Урусияга олиб бориб нима киласан?
–Урусияда суд буласан.
–Чанишев! Суд-буд, деб утирма-да, жигити гапни айт: Шуро хукумати мени нима килади?
–Нима киларди, суд кесади.
–Нимани кесади?
–Каллангни кесади!
    Узаро гап сузлардан сунг, акраб курбоши Чанишевдан уни шу ерда отишини илтимос килади. Унинг асосий максади ва далили, узга юртларда кафансиз кумилиб кетмаслик эди. Асли мусулмон фарзанди булган Чанишев буни тушунгач, Акраб мардлигига койил колиб бундай дейди:
–Акраб курбоши,-дейди сокин сокин.–мен сени бир йултусар деб эшитиб эдим. Бир вахший деб эшитиб эдим. Инчунун угриям деб эшитиб эдим! Сени мана энди билдим. Акраб курбоши, сен асл жигит экансан, асл жигит! ...–Ихтиёр менда булса эди, мен сени хозирок отар эдим. Ихтиёр менда булса эди, мен сени узимга уринбосар килиб олар эдим. Минг афсус! Акраб курбоши, мен – полковник Чанишев, давлат арбоби Куйбишев олдида отдан тушмадим, мен – полковник Чанишев, буюк саркарда Фрунзе олдида отдан тушмадим. Акраб курбоши, мен – полковник Чанишев, Акраб жигит олдида отдан тушаман!
Чанишев шундай дея, вазмин-вазмин отдан тушади.
Бир кулида юган Чанишев отамиз кошида бош эгиб-бош эгиб туради.
–Жигит!..–дейди чанишев.
–Чанишев! Бир кадам-да босмайман! Мен мана шу эл-юртда жон бераман!
–Жуда булмаса, Юрчигайгача борайлик, жигит?”
Акраб курбоши Чанишевни узини отишга кундирганидан, улиги шу юртда колишидан хурсанд. Шунинг учун у Чанишевни хам худди узидек мард инсон (!?) дея хисобламокда. Хурсандлигидан душманига бундай дейди:
–Чанишев! Ошингни еса-да, мард есин, бошингни еса-да, мард есин! Мана, кукрак –ма!
   Чанишев уни отади ва мард ишни килиб, бугдойзорга одам куп оралашини хисобга олиб Акраб курбоши мурдасини шу ерга ташлаб кетади. Халк курбошини тезда топиб, кафанлаб кумади. Шу ер шахид мозорига айланади.
   Уша машъум “пахта иши” дейилган йилларда узбек арбобларидан купчилиги узга юртларда кафансиз кумилиб кетмайин ёки менинг камалганим болаларим хаётига таъсир килмасин дея, уз жонларига касд килдилар.
   Мустакилликнинг дастлабки йилларида Москванинг “Труд” газетасида чечен жамоат арбоби Шарипов деган кишининг катта интервьюси чиккан эди. Унда бу арбоб пахта иши билан боглик ишларга хулоса килиб, “узбекларнинг улимга тик бокишига, чеченлар хам койил колишади” деб эътироф килганди.
   Узбек мард, мардликни севади деймиз. Лекин, хакикий мардлик каергадир яширинган, бошка нарсаларда куриняпти. “Йигит айтаверади хам, кайтаверади хам” деган ибора охирги йилларда урф буляпти. Бу  ибора узбек кадриятига, менталитетига умуман хос гап эмас.
   Куръонда Сод сурасида Аюб пайгамбар киссаси баён этилади. У киши бемор ётганларида, хотинлари бир гап билан пайгамбарни ранжитади. Шунда Аюб алайхиссалом, “агар тузалсам, хотинимни юз хивчин ураман” деб узларига узлари суз берадилар.
   Аллох у кишига шифо берганидан сунг, унга Парвардигордан вахий келиб: “хотинингни юзта хивчинни боглаб, бир марта ур, касамингни бузма” деган вахий келади. Пайгамбар вахийга буйсунади.
   Мана сизга берган ваъдани бажаришга булган масъулият хакида ёркин мисол. Шанхай Хамкорлик Ташкилотининг Тошкентдаги учрашуви булиши кутилмокда. Республика дин Кумитаси ташаббуси билан Жума намозида шартномалар хакида амру-маъруф килинди. Шунда имом, ваъдалар хакида, ахдлар хакида, шартномаларга амал килиш хакида Куръон оятлари ва хадисларидан мисоллар келтириб, барчани уз сузида туришликка, мехмонлар билан тузиладиган шартномаларга амал килишлик хакида гапирди.
   Хитойдаги энг ёмон каргиш “сенга ислохотлар даврида яшашни тилайман” дегани экан. Уйлаб карасам бунинг мазмуни хам шу, конунлар ва коидаларнинг тез-тез узгариб туриши, охир-окибат хукуматнинг фукаролар олдида уз ваъдасида турмаслиги экан.    
   Узбекларда мардлик бошка жойларда “сайр килиб юрибди” деганда нимани назарда тутяпман?
   Келинг мисоллар билан тушунтираман. Иттифокнинг чекланган контингенти Афгонистонда хизматда. Бир гурух Ленинградлик офицерлар харбий юк самолётида Ленинградга бориб кайтиши керак. Кобулдан учган самолёт Тошкентга келиб кунади. Самолёт техник курикдан утиши, ёнилги олиши кейин учиши учун 3-4 соат вакт бор. Офицерлар шахарга тушишади. Бозорга тушиб аввал “элликта” отиб, шашлик ейишади. Салгина кайф килганларидан сунг Тошкентлик Саид деган таксичига буюм бозорига олиб боришни ва кутиб туришни сурашади. Саид уларни кутиб туради. Офицерлар совга-салом олишгач, яна арок ичиб кайф килишади. Тошкент аэропортига бориш, нарсаларни тушириш, ташиш энди уларга азоб булиб курина бошлайди. Шунда офицерлардан бирининг калласига ажойиб фикр келади:
–Саид, бир кунлик давлатга топширадиган планинг неча пул?
–Фалончи сум.
–Биз сенга икки баравар хак берамиз, хозир машинангни тугри самолётга ортамиз, Ленинградга борамиз, совга-саломларни уй-уйларимизга таркатамиз, бола чакани куриб, яна оркага кайтамиз. Тошкентга тун соат фалончида келамиз, кетдикми?
Эътибор беряпсизми? Кайфи ошган офицернинг таклифини! Конун-коидаларни четлаб утиш, умуман олганда Саидни жиноятга чорлаяпти. “Саид нима деган?”, -дейсизми. Рози булган. Офицерлар сузида туришади. Улар айтганидек тунда яна Тошкентга кайтиб келишади. Саид хам эсон омон ишхонасига кайтади.
Энг кизиги бир неча ойдан кейин юз берган. Таксопарк диспетчери Саидни чакириб, –“ху, Саид фалончи куни каерда эдинг?”-деб сурайди. Саид, кош кокмай, –Тошкентда эдим, ишонмасангиз йул варакамга каранг”-дейди. –Текширдим, айтганинг тугри, лекин нега Ленинград ГАИсидан сенинг машинанг тезликни оширгани учун жаримага тортиш хакида протокол юборибди, хайронман,менимча улар адашган”-дейди.
Хакикатда эса кайфи ошган офицерлар Ленинградда Саидни шошилтириб, машинани тез хайдашга уннайверганидан кейин ГАИ уларни тухтатган, лекин куйворган эди.
Вилоят судида “пахта иши” куриляпти. Судланувчилар ун турт киши. Судья хакикий мард узбек йигити. У суд процессида хам, суддан кейин хам судланувчиларга, уларнинг кариндошларига давлатга етказилган зарар копланса, камок муддати камайишини тушунтиряпти. Судланувчиларнинг баъзилари очикда, суд хукмидан сунг камалади. Деярли хамма етказилган зарарни коплади. Адвокатлар, судланувчилар оила аъзоларини юпатиб, суд кечгача чузилиши мумкинлигини, шунинг учун уйга кетишларини тушунтирган. Очикда юрганларнинг бир нечтаси эса уйдагилари билан хайрлашиб, эски-туски кийимини елкасига илиб камокка кетишга тайёрланиб келган.
Хукм хам бир неча том. Нихоят судья хукмни укиб тугатди, камокка кетаётганларни жунатди. Вакт алламахал булиб колди. Шунда конвоирлар гурухи бошлиги келиб, юзага келган муаммони ечиб беришни суради.
Маълум булишича, конвоир 13 кишини камокка олиб кетиши керак. Лекин, махкумлар ун туртта!
Яна делони титкилашади. Хакикатда 13 киши камалиши керак. Фалончи Пистончиев эса айби енгиллиги учун, озод килиниши керак. Судья махкумларни чакириб, “Фалончи Пистончиев сиз озодсиз”-деса. У кайтанга “–энди катта бова бир илож килинг, шунча ошналарим кетяпти, борсам бир болиб келай”-дейди. –Йук,-дейди судья ва озод этилган махкумни конвойдан олиб колади. Мана сизга, буям бир мардлик.
Якинда Москва шахридаги бир катта ёнгинни курсатибди. Ут учирувчилар чопиб, оловни учираман деб юрса, иккита узбек бола куркмасдан, мардлик курсатиб музика Марказини ут учогидан угирлаб чикаётганмиш ёки куткараётганмиш. Буям мардликми?
Убекнинг мардлигини тарбиялаш, уни тугри йуналтириш керак. Узбекнинг боласи уз устида мардонавор ишлаб, футболда жахон чемпионатига чикса, олимпиадага борса, смартфон ихтиро килса, турли спорт турларида галаба килса мана бу жуда зур мардлик булади.
Бунинг учун давлатнинг узида, конунларида, килаётган харакатларида мардлик уругини купайтириш керак. Бунинг учун хамма, мардлик ;илиб камчиликларни мардларча очиб, уни мардларча тан олиб, уларни мардларча йукотишга булган масъулиятни хис килиши керак...
 
 
 


   


Рецензии