Узбек менталитети

     Ёзувчи Шукур Холмирзаевнинг “Узбек характери” номли хикояси бор. Хикоя муаллифнинг бошидан кечирган вокеаларига асосланганми ёки ёзувчи махоратининг кучими, жуда таъсирли ва хулосаси хам кишининг калбига ниш уради. Бу асар узбекларнинг ким эканлигини очиб берадиган ёркин хикоялардан биридир, хойнахой.
     Талабалар пахта териш учун Тошкентдан Тошкент вилояти Бука туманига  боришади. Бир гурух - йигирмата талаба бригадирнинг чала ярим битган пешайвонли иморатига жойлашади. Асар кахрамони Эргашнинг биринчи тундаёк мазаси кочиб шамоллайди, эртаси куни эрталаб атроф-четни кузатаётганида бир кулбачага кузи тушади. Разм солса бу кулбача эмас, одам яшайдиган уй экан.
     Ботир чупон бу уйчада хотини ва ун ёшили угилчаси билан бирга турарди. Аёл жуда чиркин ахволда, оёгида эски кирза этик, эрта тонгдан гилам тукир, тушдан сунг пахта терар, уйга карар, чупон эса угли билан куй бокар эди.
     Аёлнинг талабалар билан гаплашгандаги диалогига эътибор беринг:
– ...Хе, пахта, пахта...Мана сизлар хам укишларни колдириб, ота-оналарингни ташлаб келдинглар. Барака топинглар. Рахмат...
     Нега аёл “рахмат” сузини кушяпти?
     Энди унинг эри - Ботир чупоннинг талабаларни, турт киши аранг сигадиган уйига таклиф килаётганидаги мурожаатини каранг:
–Келинглар, укалар. Бир ошам ош килган эдик. Сизларга рахмат. Бу ерда ота-оналаринг йук...
    Буям “рахмат” деяпти. Вахоланки, унинг хам хотинининг хам пахтага хеч кандай алокаси йук. Улар чорвадорлар, лекин “рахмат” дейишяпти.
    Талабалар мана шундай ночор ахволдаги чупоннинг ошига шерик булишдан уялмайдилар. Хатто, чупон ахволининг ночорлигидан уялмаслиги учун, талабалардан бири –Урмон ака чупонга далда беради: “–Йигяпсизлар дейман-а? Ха-ха-ха! Узбекнинг одати шу-да: боламга булсин, дейди”...
    Уй эгаларига рахми келганидан, уларнинг овкати томогидан утмаётгани учун, дастурхонга кул чузмай, уялиб утирган Эргашга, уй бекаси норози охангда, дейди:
–Шу укамиз хеч нарса татимади-да, ...ё бизни писанд килмаяптиларми?
    Бир кеча довул булади ва чупон кутонидаги куй-эчкилар кочиб кетади, Ботир чупон талабалардан ёрдам сурайди. Куй-эчкиларнинг биттасидан ташкари хаммасини талабалар топиб келишади.
    Бу тадбир учун чупон ва унинг оиласи талабаларни куйидагича кутиб олади.
“Чупон эшик огзида фонар ёкиб, кузлари жавдираб турибди. Нукул "рахмат" дейди. Аёл алкайди. Угилчаси хурсанд...Лекин битта кузи топилмаган эди.
–Уни узим топаман. Сизлар дам олинглар энди...Топсам, узимнинг икки куйимдан биттасини суйиб, ковуриб бераман сизларга,–деди Ботир чупон.
–Шундай килинг-е, бир гуштга туяйлик, ака!-деди (талаба) Урмон ака”.
    Тун соат 2-3да талабалар Эргашни хам уйготиб, далага чикишади. Талабалар Ботир чупоннинг кузичогини бир жойга боглаб келишган экан. Шуни суйиб ейишади. Боягина  чупоннинг куйларини топиб берган, унинг рахматини эшитган талабалар чупон ишончини суиистеъмол килиб, унинг куйини ковуриб ейишарди. Эргаш харом лукмадан жирканиб, овкат емайди.
    Талабалар кайтишидан олдин Ботир чупон ва унинг хотини талабалар ёнига келади. Ёзувчи чупоннинг тушакча утиришини зур тасвирлайди:
“Ботир чупон куллук килиб, худди кириб утирмаса – биз у дунё-бу дунё юз курмас буладигандек, таъзимлар билан яна уйига айтди:
–Шу, лабз экан, укалар... Тилга олиб куйиб эдик. Битта кон чикарамиз деб... Шунга кадам ранжида килсангизлар. Мана, опаларинг хам илтимос киляпти,-деди”.
    Эргаш бу таклифдан сунг каттик хижолат чекади. Чунки, талабалар чупонниг кузисини угирлаб ейишганди. Соддадил Ботир чупон эса мана шу угри, талончиларни уз кузисини суйиб мехмонга чакириб турибди!!!
    Талабалар бу таклифни тугридан тугри кабул килолмайдилар. Уларнинг уртасида гов бор. Бу гов, Ботир чупоннинг топилмаган кузиси. Шунинг учун безбет талабалардан Урмонжон ака: –Э, кандок буларкан...Кузингиз топилса, бошка гап эди деса, Азим ака –Ха, уша кеча биз хам яхши изламаган куринамиз. Андак хижолатдамиз,”-дейди.
    Соддадил Ботир чупон орадаги говни олиб ташлайди:
–Э, огаларим-ей, - деб кулди чупон. –Биз хижолатда эдик. Ишонасизларми, биз?..Энди, гапни куп чувалаштирмайлик, укалар. Кузи топилди хисоб. А, хотин? Хе, Шодитукайдан топдик. Ул-булни...Узимиз тусмоллаган эдик дайди итларга ем булган-ов, деб...Энди бизни хурсанд киламиз десанглар, кетар жафосига бир мехмоним буласизлар...
–Кишлогимизда иккита грек бор, –деди хотини кейин. –Бир челак халигидай сувдан хам олдик”.
    Ана соддадил узбек эркаги, узбек аёли ва узбек халки, унинг менталитети.
Маишатдан сунг кайфи ошган талабалар ётокка келиб, шундай беозор, соддадил одамнинг куйини угирлаб еганларини ёдга олишиб, пушаймонликдан ох-вох чекишади.
    Азимжон аканинг бир нидоси таъсирли эди:
–Биз аблахмиз! –деди инграб. –Кура-била туриб аблахлик киламиз. Биз канакасига узбекмиз-а? Ана улар(чупон ва унинг оиласи)ни узбек деса булади.
Бирдан талабаларнинг ёдига угирланган куй гуштини емаган, узи муштдай булса-да донолик билан, нокулай вазиятдан голиб булиб чикаётган, халол Эргаш тушади, уларга унинг виждонлилиги энди алам киляпти, шунинг учун улардан бири Эргаш хакида шундай дейди:
–Шу Эргашвойнинг ичига тепсанг-да!...Кузимга итдан баттар куриняпти...Энди бир умр кулиб юради биздан, ярамас. Ёввойи...”
Эргашнинг халоллигини Ботир чупон хам, хотини ва угилчаси хам билишмайди. Аксинча, улар Эргаш хакида салбий фикрдалар. Шунинг учун хайрлашув чогида улар Эргашга кул беришмайди. Ёзувчи бу вазиятни тасвирлашига эътибор беринг:
–Хуш курдик! Сизларга минг-минг рахмат, Урмонжон!–деди Ботир чупон. –Азимжон, сизгаям...Хаммаларингизга. Каранглар, бир майизни кирк булиб егандай яшадинглар...Сизларнинг кадрингизга етолмадик биз.
     У киши хамма билан кул бериб хайрлашди-да, менга колганда, бурилиб кетди. Шунда аёли хам хушлаша бошлади. Кадок кулларининг учини бериб хушлаша-хушлаша менга етганда, уям бурилиб кетди.
     Ха, буям узбек менталитети. Халкка яхши булсин дея, амалда югуриб елсанг, лекин халкка уз мехрингни, севгингни анави угри, харомхурлар каби безбетлик килиб, килган угирлигини “килмадим” дея, килмаган ишни килдим-дея, яъни “кузичани кидирдик, аммо тополмадик”-дея, тунда куйларни кидиришдек озгина килган хизматини  иддао килиб турмасанг, улар сени тушунишмайди. 
Буни тушуниб етган бош кахрамон Эргаш уз мехрини чупон ва унинг оиласига изхор килмокчи булади:
“Мен титраб–какшаб уларнинг олдига бордим.
–Ботир ака, опа...мен сизларни жуда яхши кураман, –дедим. –Хафа булмангизлар.
Аммо, халки уни тушунмайди.
–Йук, сиз бизни яхши курмайсиз, деди – хотини. –Бошдан ёмон куриб эдингиз.
–Рост, ука. Писанд килмадингиз бизни, -деди шунда чупон хам. –Анави йигитлар бошкача”.
     Ана сизга, узининг ризку-рузини туя килган каллобларга нисбатан хурмат-у, харом лукмадан узини тийган халол кишига нисбатан муносабат. Буям узбек менталитети.
     Совет замони пайтида, обком секретари бир колхознинг хисобот-сайлов йигилишига борибди. Ура-ура, галаба рапортлари, ундов белгили ваъдалар, ундов билан тугаган бажарилган ишлар.
     Обкум мажлисдан чикиб йул ёкасидаги бозорчага кузи тушибди. Борибди. Одамлар чалги, урок, белкурак, тешаларини сотикка куйиб туришган экан.
–Нега буларни сотяпсизлар?-хайрон булиб сурабди катта.
–Ишлайдиган ер колдими, хаммасини колхуз обкуйди-ку депти дехконлар.
Обкум шундагина кишлокда нотугри сиёсат олиб борилаётганини англаб етибди.
     Чорсу бозоридан ул-бул олиб такси тутмокчи булиб кетяпман. Шунда бир урис йигити “Жип” машинасига олган нарсаларини жойлаб булгач, унинг машинаси оркасида турган эскигина “Жигули” такси эгасини кидириб, “Чья машина?” деб бакира бошлади.
     Унинг чакиригига биноан ёши олтмишлардан ошган узбек киши, уриснинг машинаси чикиб кетиши учун, уз машинаси ёнига келди. Шунда урис, россияда иш кидириб юрган узбек “гастрабайтер”ларига килган муомалани килиб, беписанд гапирди.
Шунда узбек отахон деди:
–Нимага бакирасан, сеникига ухшаган машина мени уйимда ёги билан турибди.
    Урис, каерда эканлиги ёдига тушди шекилли, кейин юмшади.
    Яна бир вокеа. Туладан келган ёши кирклар атрофидаги узбек жувони ковун сотиб утирибди. Ёши 60лар атрофидаги олифтанамо кийинган, норгул урис киши ковуннинг нархини суради. Жувон жавоб берди. Харидор “э, Москвадаям ковун бу нархда эмас”-деди. Аёл, унга караб: –Брат, тебе нравится купи, если не нравится не купи”-деди. –Какой я тебе брат, ижирганди харидор. Аёл хам буш келмади, харидорга “бор ишингни кил”-дегандай килди. Харидор нима деркин деб турсам, у бундай деди: –Курамиз хали, мен сени эртага келиб паспортингни регистрациясини текширтираман!”. Аёл хам буш келмай нима балолар деди.
     Узбекнинг кунгли жуда нозик. Буям узбек менталитети.
     Дабдабали хаёт кечириш узбек менталитетига хос эмас. Шунинг учун хам бизлар хакимизда Доро “форсларнинг шохона хаётини ёмон курувчилар” деган. Бу хислат барча туркий халкларда бор деб уйлайман. Коринни тук тутиш хам бизнинг менталитетга хос. Билим олиш хам, билимга интилиш хам бизнинг менталитетга хос.
Лекин юртимизда факат узбеклар ёки туркийзабон халклар яшамайди. Бошка халклар хам бор уларнинг хам бизнинг маданиятга, менталитетимизга таъсири йук эмас.
Форсийзабонларнинг зарга, тиллога кизикиши уларнинг кашталарида, аёллари кийимларида хам куринади, билинади. Бу халк ута прагматик халк. Мехнаткашлик ва хунармандлик, хамма нарсада хисоб-китоб уларнинг фазилати. Аммо, баъзида дабдабавозлик, исрофгарчилик, ортикча сарф-харажатлар кузга ташланади. Мисол учун ёз пайтида иккита бир хил куйлакни устма-уст кийиб юрасизми? Кандай йул билан булмасин бойлик орттириш айб саналмайди.
    Хинд маданиятида йил, ун икки ой байрамвозлик, афсуски бировларнинг кулига караб яшаш хам айб хисобланмайди.
    Рус маданияти деганда хакикатни юзинг-кузинг демай айтиш, албатта спиртли ичимлик таргиботи, Мирзо Улугбек айтганидек бироз хаёсизликка берилиш.
Сайид авлодларининг такводорлари хам, таквосизлари хам бор. Узбекистонда улар деярли кийинчилик куришмайди.
    Корейс маданияти бизникига ухшаш, лекин уларнинг кинофильмлари канчалик таргибот килинмасин, халкимиз онгига таъсири кам деб уйлайман.
Узбек менталитетига хос иллатлар хам етарли, чакимчилик, куролмаслик, бир-бирини оёгидан тортиш, соткинлик, зуравонлик, мактанчоклик, ортикча кеккайиш, кибр-хаво.
   Охирги пайтларда оддий халк ичида галстукли кишиларнинг обруйи тушиб кетганлигини сезиб колдим. Бозорга галстук такиб боринг, хамма нарсанинг нархи икки баравар булмасаям ошиб кетади. Нега бундай киммат деб сурасангиз, сотувчи “-сиздан олмасам кимдан оламан”,-дейди. Таксичи бир урис кишиси йулкирани купрок суради, мен унга – сизда виждон борми? -деб сурасам, у менга караб : “- сенда борми?”-деди. Бир куни шошиб тургандим, йулимдан кетадиган маршрут таксига кул кутарсам, тухтамади. Унинг кетидан келаётган таксини тухтатувдим, таксист, мийигида кулиб, менга деди: “-ха, тухтамадими? Галстукли одамларни халк ёмон куради”. Шундан кейин кучада галстук такишни йигиштирдим. Бозорларга борганда-ку умуман...
   Энди узбек халкининг энг катта фазилати сабрдир. Сабрни эса Аллохдан, унинг пайгамбарларидан урганиш керак. Аллохдан деганим, канчадан-канча узини Илохликка олиб чикадиган одамларни, уни борлигини инкор этадиганларни, бошка кулларининг хакини еяётганларни, уларни ураётганларни, сукаётганларни, халолликда кун кечираман деган кулларнинг ерларини, асбоб-ускуналарини тортиб олаётганларни, сенинг тананг ранги бошка, тилинг бошка, дининг бошка деб айирмачилик килаётганларни кечириб келяпти-ку.
    Лекин, бу абадий давом этмайди. Хар кандай гунох кечирилаверади, деган хаёл шайтоний хаёлдир. Керак булса, буни шайтон хам яхши билади.
    Тошкент шахар сессиясида Юртбошимиз жуда тугри гапни айтдилар: -“Инсон Аллохни рози килиб яшаш керак”,- деб.
    Аллохни рози килиш учун эса, Яратган нимани яхши куради-ю, нимани ёмон куришини яхши билиш керак. Бу Куръон деганидир. Ушбу Китобни махкам ушласак, ундаги оятлар мазмунини чакиб, ишларимиз тадбирини шунга караб белгиласак, иншооллох узбек халки менталитетини бойитиб, утмишдаги фозил аждодлар авлоди эканлигимизни исботласак, нафакат Марказий Осиёда балки бутун ер юзида жуда куп хайрли ишлар килган буламиз.

   Давом эттириш ниятим бор.
 


 




 


Рецензии