***

Жузи -- г1ямрула дях1имц1луми
   Ну школализир руч1ули калунра арбякьунси даршдусла 70-ибти дусмазир. Урусла ва Дагъиста литературала дурсрачир мурталра шулабицун дири кайсути. Учебниклизирти произведениебала бут1ни делч1ицун паргъатх1ерираси, библиотекализирад касили жузи, цах1нар произведениеби дуч1утири, имц1атигъунти, белч1удила дус бех1бихьес гьалар, дуц1румла каникультала замана. Дуч1ира А. Фадеевла, Н. Островскийла, М. Горькийла, М. Шолоховла, революциялис гьалабти урусла чебях1ти писательти Н. Гогольла, А. Грибоедовла, А. Пушкинна, М. Лермонтовла, И. Тургеневла, Ф. Достоевскийла, Л. Тостойла жузи. Дуч1ира Дагъиста писательтала произведениебира Муса Мях1яммадовла, Фазу Г1ялиевала, Г1ях1мадхан Абу-Бакарла, Мях1ямад-расулла. Халаси иштях1личил белч1унсири В. Носовла «Витя Малеев школализив ва хъулив». Белч1унра «Приключения Тома Сойера», Жюль Вернла дахъал тамашала хабурти, хъумх1ертурли калун г1ях1ли ришт1али лералли белч1унси «Элладала игитуни» бик1уси жуз. Секьяйда ва чинад балусирил гьанна гьанбиркули ах1ен, амма 5-6-ибти классуназир руч1ух1ели нуни балусири сегъуна жуз лук1ули узулил Г1ях1мадхан Абу-Бакар. Илини делк1унтазибад бег1лара г1ях1бизурсири «Кулеха» бик1уси повесть. Иштях1личил делч1унтири Мях1яммад-расулла «Бек1бяхъ» ва «Мехълис г1ергъи», хаслира «Мехълис г1ергъи», ил нуни цайна белч1и, г1ур муртлисалра хъумх1ертурра. Гьай-гьайра, гьандушибтицун ах1и, г1урра дахъал жузи нуни делч1унра. Буч1ули рираси сегъуна жуз някълиу бикалра. Итх1ели нуни г1ях1сигъуна жуз чеббик1ес балули ах1енри. Илдас кьимат лугули ца сек1ал пикрилизи кайсира: г1ях1х1ебизурли жуз таманбиайчи  белч1ес х1ерирни.
   Жузани дила урк1илизиб тамашала дунъя ак1ахъуб, сунезибра г1яламатла, черях1ти пикрумала, дигила, бархьдешла, мардешла, г1ях1баркьла гьуйчи кабизурти адамти х1ербируси.
   Руч1ес нуни, мурт дигара замана бургусири: рукух1ели, русес карихьес гьалар, царх1илти х1янчилизир рамсурли бамсриихъух1ели, хъариубли дурх1ни ак1убх1ели сирила мякьлаб. Жузани дила алавси дунъя жагабирусири, илдани ну г1ях1си ретарахъусири, чус нуни гьаннара бархьси кьимат бедес х1ерирути тамашала х1ялани урк1илизир алк1ахъутири.
    Амма гьарли-марли, г1ур хъумх1ертести пикруми урк1илизи хьурадариб П. Меримела «Маттео Фальконе» белч1унх1ели. Итх1ели дила уршира хабарлизивси Фортунатоцад х1ейалра, 5-6 дус виублири. Сен виубара Маттеони сунела някъбани ца левал-левси урши кавшес, - урк1рухъунра ну. Белк1унси бархьси биъниличира вирхеслира саби уч1усилис.
  «-- Чили бедиба х1ед ил сяг1ят? – кьяркьли хьарбаиб илини.
    -- Адавзи сержантли.
   Фальконени сяг1ят хъямбариб, вируг1ев къаркъализи игьубли, бут1а-бут1абариб.
   -- Хьунул! – т1амадариб илини. – Иш урши дила саю?
   Джузеппала гамсти ляжуби кирпичван х1унт1ендиуб.
   -- Чевсаргъи, Маттео! Пикриухъен, чизи сабил х1уни хьарбиуси.
   -- Х1ебиалли, иш урши, нушала кьамлизивад цаибил верша сай».
   Ил новелла цайна белч1и, г1ур хъумартес вируси ах1ен, ил г1урра чуйнара белч1ес иштях1дулхъулира бирар. Г1ур кьанниван дагьуртири П. Меримела «Кармен», «Коломба», «К1иркаси хат1а», «Этрусунала хъаба», г1урра дахъал хъумартес х1ейэсти, тамашала новеллаби. Проспер Мериме 1803-1870-ибти дусмазив  Франциялизив х1ерирули калунси, критический реализмла журала произведениеби делк1унси, дебали машгьурси писатель сай.
   Г1ур наб гьаргбиуб Ги Де Мопассанна дунъя ва илала хъумартес х1ейэсти новеллаби: «Пышка», «Баки», «Дигай», «Шкаф», «Мадемуазель Фифи», г1урра дахъал царх1илтира. Илини сунела произведениебазир 19-ибил даршдусла к1иибил байхъайзиб Европализиб х1ербирути адамтала г1ямру гьаршайчирад сипатдарили сай.
   Х1емсули, анц1х1едулкьули уч1ес вирар Австрияла писатель Стефан Цвейгла новеллабани. Ил 1881-1942-ибти дусмазив Германиялизив х1ерирули калунси сай. Илала новеллабазирад бег1лара г1ях1ти сари или наб гьанбиркули саби: «Хьунул адамла г1ямрулизирад 24 сяг1ят», «Урехи», «Дуц1румла новелла», г1урра дахъал царх1илтира.
    Дунъяличиб машгьурти илди писательтачил нуни ца кьяйлизи калтулра А. П. Чеховра. Илини делк1унти хабуртира, цайна делч1и, г1ур хъумартес вирули ах1ен; «Х1янчила къуллукъуни х1ясибли», «Бишт1аси хяличил хьунул адам», «Къярдла барглизиб», «Гелешмеш», дахъал царх1илтира хабурти, илдала луг1илизир школала программализи кадерхуртира, «Хамелеон», «Шинель», «Кьанилизивси адам», г1урра царх1илтира.
   Дигиличил илала жузи дуч1ули, гьанх1евшес х1ерирулра Э. Хемингуэйра. Чуйна белч1асра, г1урра белч1ес иштях1ли бирар илала «Килиманджарола дях1урби», гьай-гьайра г1урра дахъал царх1илтира хабурти ва повестуни, илдала ургаб «Ухънара урхьура».
   Чингиз Айтматовла «Х1унт1ена к1ана черли, дила биризла галга», «Цаибил учитель», «Агара Гульсары», делч1ес наб г1ях1дизурти сек1ал сари.
   Д. Голсуорси, О. Хаксли, Д. Лондон, В. Гюго, О. Бальзак, Р. Роллан лебилра гьанбушес гьамадли ах1ен.
  Чевях1си Аллагьли г1яламлис ак1ахъубси дунъя писательтани чуни чебиусиван сипатбирули саби. Илдани урк1илизи, рух1лизи, г1якьлулизи дурцули сари чедиули лерти алавла г1ямру ва чула хабуртазиб алк1ахъули саби жагаси г1яламатла, тамашала, урехила, зулмула, дигили биц1ибси, бек1лил диги агарси, къунбачилси ва бархьдешличилси азир журала адамтала дунъя, сунезибра гьанна х1ербирути ва гьалаб х1ербирули калунти адамти,  чуни урк1илизи буцибтиван чебаахъибси.
   Бац-берх1ила удибси дунъя дебали жагаси, г1янт1икаси саби, лебил цах1наб пикрибарибх1ели: х1еблизиб чебиргъуси шинишдешлизиб, дуц1румла мяг1ничебси давлачебдешлизиб, г1ебшнила эркиндешлизиб, паргъатдешлизиб, жагадеш билшуси шавладешлизиб, янила дях1ила ц1уб арцла лямц1лизиб, гьала х1ебла къукъу-рямкьлизиб, дирихьли к1ап1барили селра чех1ебиух1ели, шят1бик1ули дяг1 делхълизи кабухъунх1ели.
   Ил лиг1матлизиб, жагадешлизиб, дурхъадешлизиб, эркиндешлизиб х1ербирути адамтас сен сабил чевкъули саби къунба бугьес, питнали биркьес, вайси кьас урк1илизи буцес, бек1лил х1яжатагарси мерличибра чула урк1бала вайдешли лебси жагадеш букьбулэс, агарбирес, тяп Ги Де Мопассанна «Мадемуазель Фифиниван». Иличил кьяйли, адамтани, бирули саби г1ях1деш, алк1ахъули саби жагадеш, алк1ули сари илдазир черях1ти дигай, дигайлира дигилира жагадирули сари илдала г1ямру, дигайли дигубли, цацах1ели, ц1ухдирули сари илдала урк1би. Лерилра илдачила ва г1урра дахъал сек1айчила лук1ули саби дунъяла чебях1ти писательти. Буч1утани биалли, чула някъбазирти жузиван, гьаргдирули сари алавтала урк1би, иргъули сари илдала рух1ла х1ялани.
   Се дирутив жузи? Селис г1яг1нили илди дуч1ес? Се лугули илдани адамлис? Илдигъунти суалти гьаладирхьули сари гьаннала жагьилтани.
   Бусяг1ят лебси Европала цивилизацияли, илабси обществола культурали, адамтала урк1базир г1ях1ти х1ялани, адаб-х1яя, ях1-ламус, бархьдешличи диги, адамтачи урк1ец1и адикьес багьандан жузи дуч1ниличибра г1ях1си сек1ал гьанналис пикрибарили ах1ен. Илбагьандан сари лерилра дунъяла университетуназир дунъяла классическая литературала произведениеби дуч1ахъути.
   Гьаннала, дебали азгъинбиубти жагьилтас сеннира жузачи чарбухъес чевкъар, сенах1енну илдани имц1асигъуна чула замана харжбирути компьютертани, адамтала урк1бачи г1ях1ла шайчиб сегъуналра асар бирули ах1ен. Чус Аллагьли бедибси, дурхъаси, г1ямрула замана илдани селра г1ях1си ках1есили, селичилра бурсих1ебиубли, заяли бурк1ули саби.
    Кьяркьси х1якьикьатлизив адам хат1аиркули сай, гьунар камси ветарули сай, гьаман вархьсили виэс ахърибик1ули ах1ен.
   Нуни чуйнара белч1унра Ч. Айтматовла «Х1унт1ена к1ана черли, дила биризла галга». Чуйна белч1аслира, илавси бек1 игит Ильясли, повестьла ахирлизир дурибти гъайли х1улби нургъбани дирц1ахъу.
   «-- Ветиус, ургис Г1ялибег. Дех1дирхьис сагати г1ямру! – хьулик1улри Ильяс, - Гьанмабиркахъид, ну ветахъибси адам сайра или. Аркьян замана, хъайчикайрус, дилара бирар хъали, хъалибарг, дурх1ни, бурасли, лерилра халкьлаван дирар. Юлдашуни, тянишунира бирар. Ч1янк1ли ца сек1ал дила х1ебирар -- нуни даимлис, чарбарес х1ейэсли бетахъахъибси..
   Дила бег1ла г1ергъиси гьигьличи бикайчи хъумх1ертис Асель ва лерилра нушала ургар лерти жагати пикрумира х1яланира..
   Г1ях1ил кален дила, белч1и таманх1ебарибси далай..».
   Илди гъай дуч1ух1ели х1улбазир дак1удирути нургъби багьандан дунъяличив х1ериэсра дигесли саби, илди нургъби багьандан жузи дуч1есра дигесли саби.
   В. Высоцкийла тугъи лерти сари: «Дубуртачирра г1ях1ти дирар ч1янк1ли дубурти, х1уни чех1едаибти». Нуни биалли бурес рирус: «Жузачирра г1ур г1ях1ти дирар г1уррара жузи, гьанналис х1еделч1унти». 
 М. Хаттаева.