Узбек аристократи - С. Усмонов

     Узбек халки хар бир замонда узининг нозик дидлиги билан ажралиб турган. Амир Темур саройига ташриф буюрган европалик, осиёлик сайёхлар бу ерда курган-кечирганларини огизларидан бол томиб, хайрат ила ёка ушлаб турли-туман тафсилотларни битганлар.
     Амир Темурдан олдинги туркий хонлар, шохларнинг дид-фаросати кам булмаган. Худога шукр хозирам рахбарларимизда нозик дид етарли. Байрогимиз, бинолар, концертлар дунёга куз-куз килишга арзигулик...
“Олий укув юртига кириб укишдан асосий максад, хаётда тугри йуналишни топиш” деб ургатишарди бизга. Хаёт мактаби алохида институт. Мен эсимни таниганимдан буён, яхши одамларни бир-бири билан солиштириш йуналишини олганман десам хато эмас. Чунки, эсимни таниганимданок, отам рахматлик биз, фарзандларига бир кишининг хаётини, муомаласини намуна килиб курсатарди.
    Эсимда, киш кунларида турт хонали уйимизнинг икки хонасида темир печка ишлатиларди. Кичкина хонада, икки опам, онам ва укам ётардик, (кейинчалик опамлар турдаги хонани узиники килиб олишди) отамнинг хаётий тажрибаси кучли эди. Масалан, катта опам, отам 32 ёшга кирганида тугилган, мен катта угил сифатида отамдан нак уч мучал – 36 ёш кичик эдим. Онам отамдан ун ёш кичиклар.
Отам бизга куп насихат килардилар. Киш кунларидаги насихатлар хечам эсимдан чикмайди. Отам савдо ходими эди ва у кишининг хизмат сафарлари жуда куп буларди. Сафарлар эса Иттифокдош республикаларга эди. Отам кайси шахарда булсалар, уша шахарнинг манзаралари туширилган откриткалар тупламини олиб келар, биз у откриткаларни роса томоша килардик. Отамнинг саквояжи булгич эди. Эсимда бор, шу саквояжда бир марта бизга ковурилган товук гушти олиб келгандилар. Рахматлик уша товукни каерлардан олиб келган булсалар-а?
Отам узи кишлокда усиб катта булган эса-да, диди баланд эди. Турли туман сувенирлардан ташкари, ноёб совунми, содами, пластилинми, дафтарми, ручками ушаларни бизга келтириб берарди. Эсимда бор кир ювадиган “Марелан” дегич суюк содани отам каерлардандир келтирган эдилар. Бундай сода якин атрофда хеч кимда йук эди.
   Биз фарзандлар озик-овкат бобида хеч кийинчилик курган эмасмиз, аммо кийиниш бобида отам рахматлик ёмон каттиккул эдилар. “Йиртик булмасин, ямок булсаям тоза булсин” деган гаплари хозирам кулогимда янграйди. Икки сум 30 тийинлик жинси шимни неча кун аразлаб, йиглаб кулга киритганим ёдимда. Вахоланки, бу шимни синфимиздаги хамма, отаси йуклар хам, лули синфдошимиз хам киярди.
Майли мавзуга кайтайлик. Ана шу киш кунларида кумирда ишлайдиган темир печ устига, тандирдан бир неча кун олдин узилган, совиган нон куйиб кизитилар, кейин унинг магзи сариёг билан аралаштирилар, бу кашкадарё шевасида “яйчмич” деб аталгувчи таом булиб, роса мазали буларди. Мана шу нонушта пайтида отам рахматлик кандай одам булиш керак деган саволни берар ва унга узи жавоб бериб “СОЙИБ бовангдай одам булиш керак” дердилар. Отамнинг баъзи гаплари бизга умуман оддийдек, шу билан бирга  тушунарсиз туюларди.
Масалан, отам бундай дердилар: “Конни-кон билан эмас, конни Сойиб бовангдай, сув билан ювиш керак”.  Кейин бу гапнинг нимани англатиши тушунтирилар эди.
Отам Сойиб бовани нафакат бизларга, тинглайдиган хар бир кишига намуна килиб курсатардилар.
   Эсимда бор, Гузордаги осетинлар оиласи Магомедовларни хамма билади. Уларнинг энг биринчиси, яъни отаси этикдуз эди. Унинг устахонаси “Майна Хасанова” кинотеатри олдидаги “Дом Быта“да эди. “Урал” мотоциклида отам билан иккимиз ботинкага мих коктирганими ёки уни тузатганими бордик (бу энди 1970 йиллар атрофидаги вокеа), Магомедов бува юмушини бажараётган пайтда отам рахматлик Сойиб бува хакида гап очиб колдилар ёки Магомед бува у кишини сурадими, кискаси гап очилиб кетди. Отам Сойиб бувани ер-у кукка куймасдан, бизнинг кулокларимиз урганган гапларни айтиб мактарди. Уста отамнинг гапларини булмасдан уз ишини килар ва отамнинг гапларини тасдиклаб турарди.
Уста уз ишини килиб булгач, отамга деярли шундай деди:
–Хакикатда Усманов зур одам, уша куни келиб, туфлиларни тузаттирди ва менга бирданига “неча пул берай”,- деди. Мен “пул керакмас” десам хам, куймай пулини тулаб кетди. Хакикатда молодес одам.
   Мен бу гапларнинг магзини кейинчалик, ёшим улгайгач чаккан булсам-да, унинг гапи отамга ёкинкирамаганини уша пайтда сезганман.
Отам чин дилдан, самимий Сойиб бувани мактаса-да, этикдуз “менга пулини берган хар кандай одам яхши” деганди-да. Уники хам тугри. У уз ишини билади, вассалом.
Айтиш жоизки, отам Сойиб бува билан хеч кандай кариндош эмас, лекин отам учун бу дунёда у кишичалик азиз инсон йук эди, десам хато эмас.
Сойиб буванинг угиллари Шавкат, йиллар утиб елкасини  силкитадиган килик чикариб колди. Ким ундан “нега елкангни бундай кимирлатасан” деса, у “бу килик, Шукуруп амакимдан утган”-деб хаммани кулдирса-да, биз кариндош эмасмиз.
Лекин, отасининг канчалик яхшилигини Шавкат менчалик ёшлигидан билмаган булса керак. “Куш уясида курганини килади” деганларидай мен хам яхши одамларнинг “яхши томонларини макташ” учун солиштириш мухитида усдим.
   Аммо, Сойиб бувадай одамлар менинг йулимда кам учради. Уларни деярли бармок билан хам санаб ташлаёламан. Солиштирган кишиларимда Сойиб бува эталони жуда юкори булиб, хеч ким деярли тенглошолмасди.
   Тугри, у киши намоз укиганлари йук. Лекин, намоз укиб туриб игво, гийбат киладиган, ёлгон гапириб, одамларни зор какшатадиган, мукаддас оятларни тиловат килатуриб, бировларнинг чунтагига карайдиган муллалар у киши билан хам тенглашолмайдилар-ов. Ва Аллоху Аълам.
   Мана менинг хам ёшим элликка якинлашиб, оку-корани ажратадиган булиб, баъзи бир нарсаларда тенгдошларимга, мендан кичик укаларим, жиянларим, фарзандларимга насихат хам киляпман. Баъзилар оляпти, баъзилар олмаяпти.
Шундай булса-да уларга яхшилик, тугрилик, Иймон-эътикод, аввало Аллох хакида гапиряпман. Барибир, нимадир етишмаётгандай...
   Нима учун бирданига Сойиб бувани ёдимга олганимни хам айтиб куяй.
Агар хозирда яшаётганлар орасида у киши хакида гапиришга хакли йигирмата одам булса, шулардан бири менман деб хисоблайман.
   Якинда бир вокеа булиб утди-ю, шу булиб утган ташвиш менга етарли таъсир килди шекилли, мени одамийлик хакида гапиришга ундаяпти.
   Ёши улуг бир киши мендан “Фалончи мансабдорни танийсанми, бирга ишлаган экансизлар”-деб сураб колди. Мен, “Ха” дедим.
–Ёнига кичкина бир юмуш билан кирмокчи эдим, узи канака одам?-суради у киши.
–Яхши одам-куя, лекин мансабга утиргандан кейин мансаб кишини узгартириб юборади-да,-дедим (аслида, уни табриклагани кирмокчи булганимда у мени кабул килмаганди).
–Айтиб куйсанг, икки минутга мени кабул килса булди, ишим битса битар, битмаса маслахат берар-деди у киши.
–Майли айтиб куяман, дедим-у, унинг яхши бир танишини топиб (менинг кунгирогимни олмаслигига амин эдим), кабул килишни сураттирдим. “Ха, майли” деган розилигини олдик.
Орадан анча вакт утиб кетди. Бу вокеа деярли эсимдан чикаёзганди. Уша ёши катта танишим, “-нимага, ху уша гап натижаси нима булди, деб сурамайсан”-деб колди.
–Ха, нима булди?- сурадим мен.
–Телефондан гаплашсам, “келинг” деди, борсам, котиби тушиб “у кишининг вакти йук”-деса буладими?
–Кейинчи?
–Кейин нима буларди, буралатиб сукиб, “бор, шу каргиш ва сукишларни унга етказ” дедим,-деди. “Йук” десаям, майли эди, лекин одамгарчилиги йук экан...   
 Сойиб буванинг хаёти мисоли, менимча хозирги кун учун жуда керак. Чунки, у кишида “яхшиликка шошилиш” деган хам назарий, хам амалий урнак буладиган ноёб хислат бор эди.
   Ха, айтмокчи, иймон масаласи хам жойида эди. У киши Оллохни, Пайгамбаримизни тан олар эдилар. Масалан, катта кизларининг исми Омина, Расули Акрамнинг оналари исмидан, иккинчи кизлари исми Халима, Расули Акрамнинг энагалари исмидан олинган эди. Бу исмларни у киши 24-26 ёшларида куйганлар. Совет коммунистига хос булмаган холатда фотихага борсалар, мулла булмаган жойларда узлари тиловат хам килиб кетаверарканлар.
  У кишининг асосий эсда коладиган сифатлари, “чехрасининг доим очиклиги ва кулидан келадиган, конуний хар кандай ёрдамга шайлиги эди”. Ноконуний, нафс балоси хиди анкиб турган илтимосларни у киши бажармасдилар, десам тугри булади.
“Конни кон билан эмас, сув билан ювиш” деган гапнинг маъносини С.Усмоновнинг хаётий мисоли оркали сизгаям билдирай булмаса.
  1970 (ёки 1971) йилда С.Усмонов Шахрисабз туман райком котиби (хозирги хокими) булган пайтида, обком котиби пахта режасини бажариш учун етмаётган 2 фоизни, яъни туман плани 98 булган пайтида етмаётган микдорни “приписка” килишни буюради. Сойиб бува бу ишни килмагач, обком котиби, у киши ишдан бушатади. Уша пайтларда ишдан бушатиш кизик булган. Обком котиби “Карши чулини узлаштириш учун малакали кадрлар керак” дея, юкоридан рухсат олиб, узига ёкмаган кишилардан кутилаверган. Шу аснода Косон туман райкум котиби, утакетган коммунист – Жалил Хаккулов хам бушатилган. Жалил бува (у киши хам отамнинг дусти эдилар)дан фаркли уларок Сойиб бува райком хукуки берилган Каршистрой бошкармасида партия ташкилоти котиблигига жон-жон дея утиб кетаверган.
Орадан бир неча йил утгач, С.Усмонов коммунистга хос булмаган, шундай бир калтис иш килганлар-ки, бу гап Ш.Рашидовнинг кулогига хам ёмонотлиг сифатида етиб борган.
  У киши Карши аэропортида, уша пайтдаги Республиканинг биринчи рахбари Ш.Рашидовга ракиб булган, камокдан чиккан, собик Узбекистон Министрлар Совети Раиси Рахмонкул Курбоновни кутиб олган!!!
Ундан хам ташкари, Рахмонкул Курбоновни “Каршистрой”га ишга жойлаштириб, уни партияга кайта тиклаган ва рахбарлик лавозимига кутарилишига ёрдам берган!!! Кейинчалик собик КГБ ходими менга айтиб берганди. Уша пайтларда Р.Курбоновнинг хайдовчиси эрта-тонгдан ярим тунгача Р.Курбоновни олиб юрар ва кейин КГБ идорасига келиб, кун буйи булган вокеаларни ёзиб, тонг гира-ширасида яна ишига кетаркан.
  Айнан шу пайтлар булса керак, Сойиб Усмонов уйига пиёда келаётса, бир гурух кишилар, у кишининг узидан “Сойиб Усмоновнинг уйи каерда” деб сурайди. Сойиб бува уларни уйга олиб кириб, роса мехмон килиб, кунгилларини олгач, улар “Сойибжон тугриси, биз сизнинг устингиздан ёзишга юборилгандик, сизнинг одамийлигингизни куриб, энди бу ишни килмаймиз” деб кайтиб кетишади.
Йиллар шу аснода утаверади. Ш.Рашидов умрининг охиридаги Кашкадарёга килган ташрифининг сунггисида аэропортда, кашкадарёлик фаоллар олдида хайрлаша туриб Сойиб Усмоновнинг кулини кисиб, деярли шундай дейди:
–Сойиб Усмонов сиз мен уйлагандан кура бошкача одам экансиз. Рахмат сизга.
Буни эшитган фаоллардан бири-совхоз директори барча йигилганларни узининг совхози идорасига олиб бориб, Сойиб Усмонов вилоят фаоллари куз унгида Рашидов томонидан оклангани учун зиёфат беради.
Куп утмай Ш.Рашидов вафот этади. Бир-икки йилда Гдлян Ивановчилар вилоятни босиб, тирнок остидан роса кир кидиришади, лекин у одамдан хеч нарса топишолмайди.
  Аммо, обкум котиби припискалар учун ишдан олинади ва узининг юрти Хоразмга кетади.
  Шунда ундан кунгил сурагани узок Кашкадарёдан Сойиб Усмонов боради. Бу вокеадан кунгли кутарилиб кетган обкум котиби хулосада деярли шундай дейди:
–Сойибжон, мени кургани, хол-ахвол сурагани кашкадарёдан жуда куп киши келиши керак эди. Аммо, улар келмади. Мен хам бошка хаммани кутгандим, лекин сизнинг келишингизни кутмагандим. Рахмат Сизга!   

Давоми бор.   




    


Рецензии