ЭЛИБ - ЭЛ - СЕН

PerePeredelanniyRoman(2)
неокончательная редакция!!! 22авг.2012

ЛАЙПАНЛАНЫ БИЛАЛ

ЭЛИБ — ЭЛ — СЕН


ЭЛИБ – ЭЛ – СЕН (...ДЕРИ... эмда ...СОРА...)
(АЛИФ – ЭЛЬ – ТЫ)(...ДО... и... ПОСЛЕ...)
 
роман


 ...ДЕРИ...
(биринчи кесеги)

«Халкъ насыбы къайдагъысын билсемед –
Бутларымы мен ат этиб, джетерем,
Арабызда къан ырхыла барса да,
Джюрегими къайыкъ этиб ётерем».
Кязим хаджи

«Къанатлыча, кёксюл Кёкде учалсам,
Джарлы халкъгъа тюзлюк излей кетерем.
Эй, халкъ чекген къыйынлыкъны айталсам,
Бу дунияда муратыма джетерем».
Джырчы Сымайыл

«Къачан чакъырыр кесине Аллах?
Билмезсе. Дайым хазыр бол.
Сорма, «кимге тартылад» деб, салах —
Барыбызгъа да тартылады ол».
Нисан Адурхай

«Шериятда уят джокъ,
Адабиятда да – алай».
«Сууаб-гюнах джазылгъан дефтерле»-ден

“Человек — в цепи звено:
  Ибо в нем заключено
  Два бессмертья: не умрет
  Ни душа его, ни род”.
 Уильям Йейтс

«...да простит меня
читатель добрый, если кое-где
прибавлю к правде элемент Искусства,
которое, в конечном счете, есть
основа всех событий (хоть искусство
писателя не есть Искусство жизни,
а лишь его подобье)».
Владимир Соловьев



*   *   *

Мен тыш къралгъа келиб джарашханлы талай джыл болады. Джуртумдан, халкъымдан нек айырылыргъа тюшгенин артхаракъ айтырма – аны хапары узунду. Бусагъатчыкъда уа, кёзюме къуджур кёрюннген затладан айтыргъа излейме.
Тюзю, мында меннге, джазыучугъача, бек иги тюбегендиле. Джашауум-ашауум аман тюлдю, эм уллу къууанчым а – джазаргъа таблыгъым барды: компьютери, телефону да болгъан иш джер бергендиле. Кесиме да кёз-къулакъ бола турургъа бу джергили Кристиан деб бир джазыучугъа буюргъандыла. Ол орус, тюрк тиллеге да уста болгъаны себебли, тылмач керекли этмейди мени. Кёб даулашыучанбыз. Алай нек болгъанын ангылагъан къыйын тюлдю: мен дуниягъа муслиман кёзден къарайма, муслиман джорукъла бла, шериат бла джашамасам да.
Иш джериме «Мерседес» маркалы автобус бла джюрюйме. Эресейде, шахар ичинде, быллай автобусла джюрюб кёрмегенме. Ёзге, мени кёзюме тюйрелген – автобусну ичинде баргъан джаш тёлюдю. Джашланы, къызланы да къулакълары, бурунлары, эринлери тюрлю-тюрлю сыргъаладан толуду. Эм къуджуру уа – аланы кийиннгенлериди: кёнчеклери энгишге салыныб, джалан къуйрукъ башлары кёрюне. Бизде алагъа ат бир-эки гырхы сёз бла берлигелле (берлик эдиле): кётачыкъла, халахостала. Зыбыр айтылса да, кертиси алайды. Алай кийиннген, алай джюрюген былайда модады. Автобусда уа, кеслери бир оруннга олтуруб, чурукълу аякъларын да башха оруннга салыб, барырла. Дагъыда бир эслеген затым: ауузлары ашарыкъдан айырылмайды. Суу ичгенлерин а къой да къой: суудан толу шышасыз джолгъа чыгъа болмазла. 16-17 джыл болгъан къызчыкъла, тал чыбыкъдан эсе, тёгерек гебенлеге ушайдыла. Олтурсала – джюз тюрлю къынгыр болурла, джюрюселе – санлары бир-бирин тутмагъанча. Быланы джашагъан юйлеринде, окъугъан джерлеринде неге юретелле (юретедиле) экен? Къартлары уа — къатангы, юслерине-башларына сакъ, кеслерин таб тутхан адамладыла. Джаш тёлю, не эсе да алагъа ушамайды. Джаш тёлюге «азыракъ ашагъыз, кёбюрек къымылдагъыз, табыракъ кийинигиз, кесигизни таб джюрютюгюз» деген да джокъду.
Бу затланы Кристианнга айтыб да кёргенме.
- Бизде демократияды. Хар ким сюйгенича джашайды,- деб къойгъан болмаса, къулакъгъа да алмайды.
- Да бу къаллай демократияды – тонгузну тепсини къатына къойсанг, аякъларын тепсиге салыр дегенлей, джаш адамла тапчаннга таяныб, аякъларын да тепсиге салыб, къолларында да бирер сыра къалай... неге ушагъан затды бу?
- Къой, сен мында муслиман джорукъну не да таулу адетлени излеме. Былайы башха кърал, башха джурт болгъанын эсле да, кёлюнгю бас. Европа былайыракъ болуб бошагъанды. Сизге да джетерикди бу къыйынлыкъ. Москваны уа бизден башхалыгъы болмаз. Охо да, энтда сёлеширбиз аны юсюнден. Тамбла тойгъа барлыгъыбызны унутма. Юч сагъатда, къонакъ юйню аллында тюбеширбиз.
Кетди Кристиан. Мен да ишим таба бурулдум.
Экинчи кюн Кристианны тенгини юйленнген къууанчына бардыкъ. Эки джанындан да джууукъла басыныб, адам кёб, тебсиле хантдан ууала... Юйню тёрюнде джыллары 35-ни тёгерегинде эки эркиши адам. Къонакъла хахайны басханлары сайын, бир-бирин уппа-чуппа эте.
- Къарайма да келинни кёрмейме,- дедим Кристианнга.
- Келин сол джанында олтургъанды,- деб, джууаб къайтарды Кристиан.
- Къалай? Эркишини эркиши бламы юйлендиресиз? Къусдурасыз.
- Айтсам, келлик тюл эдинг да аны ючюн айтмагъанем (айтмагъан эдим).
- Тейри, бу уа бир джукъгъа келишмеген сыйсызлыкъды.
- Нисан шохум, сен джазыучуча къара, къачан болса да бу тойну юсюнден да джазарса. Ёзге, сен былай джийиргенир зат кёрмейме.  Айны аягъында бир муслиман къралгъа учаргъа экибизге да учакъгъа билетле алыб турама. Анда мындан къуджур затланы кёрюб къояргъа да болурса.
Былайда олтуруб турургъа кёлюм бармагъаны себебли, кечгинлик тилеб, чыгъыб кетдим. Демократияларына, кеслерине да джолда аман табханымы къуя барама. Туудукълары не халгъа джетиб тургъанларын сезе эселе, дунияны къалтыратыб кетген викинглени къабырлары эки джарыла болур. Алай а, бир талай къанауну кёрюб, бютеу халкъгъа къара джакъмайым. Иги затларын кёрюрге кюрешейим. Мен кесим адам эсем, къыйын кюнюмде меннге болушхан къралны табанламайым, табаламайым. Халкъла башха тюрлюча, адамла да башха тюрлюлле. Кристиан чынты мени кёзюмю ачаргъа кюрешди, алай а, мени кёлюмю булгъагъан къуууанч меннге керек тюлдю. Тойгъа джарашмагъан тойдан чыгъаргъа керекди да – чыкъдым, кетдим.

*       *       *

Шимал тенгизни джагъасында сюеледи джангыз адам. Аны аты Нисанды, миллетлиги – таулуду, бусагъатда тургъан джери Скандинавияды. Джангызды десек да, тёгереги тенгиз къанатлыладан толуду. Ол алагъа аш береди – ётмекни ууакъ-ууакъ этиб, атады. Къанатлыла, гырджын бурхуланы джерге тюшерге да къоймай, хауада сермеб-сермеб къабадыла. «Алагъа алай аш бериле турса, чабакъ тутханларын да къоюб, садакъагъа джарашыб къаллыкъ кёреме,- деб, кеси кеси бла сёлешеди Нисан. – Ёзге, бизни (адамланы) арасында да бардыла сизге ушагъанла. Алай а, тёрт  саны сау адам, ишлерге, кюреширге эриниб, садакъагъа джарашыб къалса – анга Эркиши-Ёзден-Адам дерге боллукъмуду? Джазыучу-Назмучу-Джырчы дерге уа боллукъмуду анга? Къара, дагъыда айта билгенлерине: «кимни арбасына минсенг, аны джырын джырла». Аны джырын джырларынгы биле тургъанлай, нек минесе да биреуню арбасына?  Кесинги атынгы, арбангы къура. Кючюнг, болумунг джетмеймиди алай этерге? Сора, джаяу бар. Джаяу баргъан сыйсызлыкъ тюлдю. Сыйсызлыкъ, акъылсызлыкъ – адамлыгъын, ёзденлигин, фахмусун аякъ тюбге атыб, башханы арбасына, арбазына джарашыуду, анга къул болууду. Алай этсенг, сюек ючюн бойнундан тагъылгъан итден башхалыгъынг бармыды? Хайда, джала иенги чурукъларын, хайда, юр, чаб ол юсдюргенлеге...».
Нисан къызгъандан къыза барлыкъ болур эди, арлакъда – талай къычырымда – тенгиз джагъада къаралдыгъа чабыб келген адамланы эслемесе. Алайгъа келгенинде, хапарлада эшите туруучусун кёзю бла кёрдю – мазаллы балыкъ башын джагъагъа атыб тура эди. «Къуджур заманла. Балыкъгъа башын джагъагъа атдыргъан не болур? Былтыр сеннге башынгы тенгизге атдыргъан а не эди? Айталмагъанлыкъгъа, балыкъны да болур аллай бир чуруму.
Былтыр а не болгъан эди? Бир зат да. Кимни да бола болур джанындан, джашаудан тойгъан бир кёзюую. Ишим, кюрешим, бютеу джашауум бютюн магъанасыз кёрюнюб, дуниядан думп болургъа излегенем. Ёлюгюмю да киши табмазча. Джангыз, юйде сабий бла анасы къыйналмаз ючюн, бир къагъытчыкъ джазыб, тебсиде къойгъанем: «Сау-эсенме. Мени излемегиз. Джумушларымы тындырсам, къайытырыкъма. Бир джылданмы, он джылданмы – билмейме. Къайгъылы болмагъыз. Нисан».
Джагъада ким эсе да атыб кетген бир эски къайыкъны суугъа тебериб, секириб юсюне миниб, къалакъланы къызыудан къызыу тарта тебредим. Джагъала танылмай тебрегинчи бир барыб, тёгерекге къарадым. Кесимден сора джан-джаныуар джокъ эди. Таукеллигим кетиб къалмасын деб, къайыкъдан да суугъа чынгаб, къайытыргъа излесем да, кючюм джетиб къайыталмазча, къарыуум тыннгынчы бир узакълыкъгъа джюздюм. Не эслеб къарадым эсе да, къайыкъны кёрмедим. «Хы, заман болду» деб, баш тёбениме айланыб, суугъа кёмюлалгъанымча бир кёмюлдюм. Суудан чачайгъаным, тунчугъа башлагъаным эсимдеди. Андан арысы уа – тубандады... Алай а, бир-бирде, мени суудан ёрге теберген бир зат болгъан болурму эди деб, келеди кёлюме. Таб, теберген бла къалмай, сууну башында тутханды мени. Ансы, мени аскер кемеден эслеб, къутхаргъынчы, мен ёлмей къалай турдум? Айтыуларына кёре, ол кюн алайыракълада адам къутхарыргъа юренннген юнюсбалыкъланы (дельфинлени) сынай  тургъандыла. Далгъычла (водолазла) да болгъандыла сууда.  Балыкъ, адам къутхаргъан эсе да, къутхаргъандыла мени. Къалай-алай  болгъан эсе да, сау-эсен къалгъанма. Юнюсбалыкълагъа, далгъычлагъа, аскер госпиталны дохтурларына да разылыгъымы билдиреме.
Башын суугъа атыб, сау къалгъан бир адам, башын джагъагъа атхан балыкъгъа къараб турама. Къарагъан бла къалмай, болушургъа да кюрешеме – суу таба теберирге кюрешебиз аны. Ёзге быллай пелиуанны орнундан тебдирген къыйынды. Техника келтириб, тюрлю-тюрлю мадарла этиб, кеме бла тенгизни теренине алыб кетедиле. Сау-эсен джаша, балыкъ. Ёлюрге заман табарыкъса. Кеси да келликди ол. Джашаргъа кюреш. Джашаудан иги не барды? Балыкъгъамы айтама бу сёзлени, кесимеми айтама?
Эслеб къарасам, адамла чачылыб, биягъы кесим сюелеме джагъада. Тенгизден сууукъ хауа урады, алай а юсюмде къышхы тонум сууукъну джибермейди. Арлакъда, кёкенлени арасында табджан болуучусун эсгериб, алай ары атлайма. Ёзге табджанда бир къарадура джаш бир акъ къызны тобукъларын олтуртуб тургъанын кёреме да, эслемегенча этиб, ёргерекде башха бош табджаннга джанлайма.
Тенгиз шууулдайды. Акъджал толкъунларын, бирде джанлыдан юркген джылкъыгъа ушатама, бирде уа джылкъыны ызындан сюрген джыйын джанлыгъа. Кесими да, бирде ёлюмден къачыб айланнган, бирде уа ёлюмню сюрюб айланнган хаджиретге ушатама.
Эшта, артда мени джашаууму юсюнден башхала бирер таурух къурашдыргъандан эсе, кесим къошмай-къоратмай, эм аллындан башлаб, тюзюча джазыб къойгъаным иги болур. Тюзюн джазгъандан къыйын зат болмаз. Алай а, «шериатда уят джокъ» дейдиле. Адабиятда да,- деб къошама.
Кесим билген, кесим эскерген джашауум былайды.

БИРИНЧИ БАШЫ

СЮРГЮНДЕ

Суу ташыб кюрешеме. Билеме, ингирде анам келирге челекни суудан толтурсам, ол мени къалай эркелетиригин. Челек алай уллуду, аякъларымы бурунларына турмасам, тюбюн кёралмайма. Сууну бир агъач гоппанчыкъ бла ташыйма. Туч кружка бла келтиргеним да болады.
- Эй, бачхада туугъан, бир суу ичирчи!
Сюймейме бу адамны – къысыкъкёз, тёгерекбет, хар къуру да ат юсюнде, къамчиси бла къолунда. Сабанланы къоруучу да, адамланы ишге сюрюучю да олду. Къычырыкъ-хахай этгенлей айланады хаман. Итибиз Тарзан да сюймейди аны. Башхалагъа чабмаучу, аны кёргенлей, шашыб къалады.
- Ичирлик тюлме. Мени атым барды. Ол бир джол айтханем да, тюз атымы айтмасанг, суу берлик тюлме деб.
- Сени атынг джокъду. Сизни биригизни да атыгъыз джокъду. Атым мени барды,- деб, къамчисини сабын бир кёкюрегине, бир атыны бойнуна джетдиреди. – Суу а, суу да, джер да – былайда бары да меникиди.
Хыны тюрсюн алыб, секириб атдан тюшюб, мени таба атлайды. Мен, чабыб, Тарзанны къатына барама.
- Былайгъа кел, алай джигит эсенг...
       Ол, ангарылыб, бир меннге, бир итге, бир тёгерекге къарайды. Сора, буруу джанындан бир таякъны алыб, итни урургъа излейди. Тарзан ары бла бери чынгаб кесин урдурмайды. Алай эте келиб, къаллайла эсе да, сынджырдан ычхынады. Бир чынгагъаны бла, къоруучуну таякъ тутхан къолуна къадалады. Къычырыкъгъа хоншу юйледен къартла, тиширыула кёрюнедиле, ала айырадыла итни къоруучудан. «Бандитле, уллусу-гитчеси да. Мен алкъын сизге кесими танытырма. Сизни бла сёлеше турлугъум джокъду. Совет властны джауларысыз сиз, сатлыкъ, аманлыкъчы къауум» дей, ауузу от чакъгъанлай къарамдан ташаяды.
Бир къарт меннге ариу айтады: «Джылама, сен эркишисе. Эркиши уа джыламайды. Сени совхоз бачхада туугъанынг кертиди. Ауурлукълары дженгнген тиширыуланы да сабан ишлеге сюрюб турсала, бачхада туумай, къайда тууарыкъсыз. Сени уа атынг барды, ариу атынг – Нисан. Бюгюнден сора уа, сеннге джигит Нисан дей турлукъбуз. Ол телиге сени бла, сизни итигиз болмаса къатылгъан болмагъанды. Аперим. Ма, туч кружканг, бизге уа ичирликмисе суу?».
Кёлюмю джапсарыб, Тарзанны да сынджыргъа тагъаргъа болушуб, адамла чачыладыла. Ингирде арыб, онгсуз болуб, анам совхоз бачхадан къайытады. Не болгъанындан хапарлы эди. «Тохта, къралны халкъ бла къазауаты да бир бошалыр, биз да башыбызгъа бир бош болурбуз. Атанг да тутмакъдан бир бошланыр. Джакъчыбыз къуру Тарзан болуб да къалмаз. Сен да ёсюб джетерсе. Ызыбызгъа, Кавказгъа да кетербиз».
Мен соруб, анам джууаб этиб, хар къуру болуучусуча, ингирибиз алай барады. Аны юсюнденди артхаракълада джазгъан назмуму эки варианты да, орусчасы да (кёчюрген — Аркадий Тюрин) .

СЮРГЮНДЕ КЪАРАЧАЙ ДЖАШЧЫКЪ БЛА АНАСЫНЫ УШАКЪЛАРЫНДАН
(Сойкъырымны-сюргюнню къуру ал эки джылында (1943-1945) огъуна, акъыл-балыкъ болмагъан 22 минг къарачай сабий къырылгъанды).

- Ання ач болгъанма...
- Эркишиге ач болгъанма деген айыбды.
- Анам, мен уллу болгьанма да?
- Хоу, балам.
- Бек уллу болсам Къарачайгьа кетербиз да?
- Хоу, балам.
- Анам, Минги Тау къаллайды?
- Тюени сыртына ушайды, балам.
- Биз аны къачан кёрлюкбюз?
- Кёрлюкбюз дегенлей турсакъ, балам.
- Анам, бу къашыкъчыкъланы не этерикбиз?
- Кавказгьа барсакъ бал ашарыкъбыз, балам.
- Бал анда, къашыкъла мында...
 Алай нек болгьанды, анам?
- - Анам, гитчечикле ёлмейдиле да,
 Мен ёллюк тюлме да?
- Хоу, балам...
- Анам, атам а нек къайытмайды?
- - Биз а къайтырыкъбызмы?
- (Ёлмесек, Аллах, сен джазыкъсын)
 Къайытырыкъбыз, балам, къайытырыкъбыз.
- Къачан?
- Сен уллу болсанг...
- Ання, ач болгьанма.

СЮРГЮНДЕ КЪАРАЧАЙ ДЖАШЧЫКЪ БЛА АНАСЫНЫ УШАКЪЛАРЫНДАН
(Сойкъырымны-сюргюнню къуру ал эки джылында (1943-1945) огъуна, акъыл-балыкъ болмагъан 22 минг къарачай сабий къырылгъанды).

Къаура отда терк къайнаялмайды шай,
Сабий къараса да кёз алмай.
- Къайдады ол сен айтыучу Къарачай?»-
Джашчыкъ сорады тёзалмай.

Къуру чоюнну да ала къолуна,
Ана олтурады джууукъ.
«Кёб турмай бирге чыгъарыкъбыз джолгъа...»,-
Джууады бетин джыламукъ.

Айтады, бетин джашыра джашындан:
«Ёсе кир дженгил – кетерикбиз.
Джандет деген олду джерни башында –
Анда биз джашау этерикбиз.

Къууанч да, насыб да сакълайла алда,
Боллукъса анда, пелиуанча.
Кавказ тауланы Мингиси бла анда
Кёрлюксе, ала – кериуанча.

Андады Ата джуртубуз бизлени,
Анда табарыкъбыз нени да.
Къоярбыз бу Кюн кюйдюрген тюзлени,
Къурарбыз Джуртда эллени да.

Джангы кюн тууар, джаныбыз – сау-эсен:
Туугъан джер бизге болушур.
Тулпарча ёсерсе Ата джуртда сен,
Къайгъы да тохтар, сорушур.

Зем-зем сууларын биз турсакъ да ичиб,
Турсакъ да джалаб ташларын,
Джуртда кетерикбиз айныб, тирилиб,
Кёре тауланы башларын.

Анда бал – бёчкеле бла – хай да аша,
Бал къашыкъларыбыз туралла алкъын.
- Бал бёчке – анда, къашыкъла уа – мында...
Бир айт, алай нек болгъанды, анам?

Кел кетейик Кавказгъа, анда
Гырджын орнуна джарай эсе таш да.
Гырджын джокъмуду, мен болгъанма ач...
- Джукъла, балам, тамбла болур аш да.

Сен эркишисе. Эркиши уа,
Тёзеди неге да – ач болса да къарны».
Джашчыкъ башын силкди да, кёзлерин къысды...
Джуртха кетди танг ала сабийни джаны.

РАЗГОВОР МАЛЬЧИКА С МАТЕРЬЮ
Только за первые два года геноцида (1943 —1945) погибло 22 тысячи малолетних детей-карачаевцев

Горящий очаг, закипающий чай,
И ветер молитву доносит...
"Когда мы поедем с тобой в Карачай?" —
Ребенок у матери спросит.

Она почерневший возьмет таганок,
Задумчиво сядет поближе:
"Поедем с тобою, поедем сынок..."
А голову клонит все ниже.

Украдкой лицо отвернет от огня,
Слезой затуманятся очи.
"Вот вырастешь скоро большой у меня,
Тогда и поедем, сыночек.

Тогда я в дорогу с тобой соберусь
Туда, где хорошие люди.
Ты горы увидишь, увидишь Эльбрус,
Они — как большие верблюды!

Там родина наша, сыночек, и там
Покой обретем и надежду.
Оставим мы здесь эту рухлядь и хлам,
Ходить будем в новой одежде!

Мы справимся — лишь бы cкopee ты poc –
И с бедами там, и с нуждою.
И станешь ты сильным, как горный утес,
А мама твоя — молодою.

Там горные реки — как чистый хрусталь,
Там звезды — как спелые сливы!
Ты станешь там смелым и твердым как сталь,
И стану я самой счастливой.

Там мед — загляденье, ешь-не-хочу!
Хлебать будешь прямо из бочек..."
"Я голоден, мама, я хлеба хочу!"
"Не плачь, дорогой, спи, сыночек".

КЪАЙЫТЫУ

Мен,  халкъыбыз сталинчи сюргюнден Ата джуртуна къайытыргъа талай джыл къалыб, Къыргъызстанны Кок-Сай совхозунда нисан (апрель) айны онекисинде туугъанма. Элде тюл, совхоз бачхада. Сабий табары джетиб тургъан тиширыуну къоймай сабан ишге сюрген эселе, Кавказдан 1943-чю джыл кёчюрюлген-сюрюлген къарачай халкъны 1950-уюнчю джыллада да башына къаллай бир эркинлиги болгъанын ангыларгъа боллукъду. Алай а, бир къауум къарачайлы джуртуна къайыта келиб, дагъыда ызына Азиягъа кетиб къалгъан эсе, эшта, къарачайлылагъа Ата джуртларында да къууандырырча тюбемегенлери, ала къыйналмай джашаб тебрерча таблыкъла къуралмагъанлары хакъды. Ёзге, 14 джылны джуртуна термилиб тургъан халкъны асламы, «Къобанны ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да» деб, джуртха къайытыб, джашауун джангыдан, сыфырдан башлагъанды.
Азияны эскералмайма. Гитче сагъатымда эсимде тургъан затла, джылла бла мутхуз бола, энди бары унутулгъанды. Джангыз, Тарзан атлы къара итибиз, не эсе да, эсимден кетмегенди. Школгъа джюрюб тебрегинчи заманымда огъуна, аны сагъына, назму маталлы быллай бир затла да джазгъан эдим:

ТАРЗАННГА

Къара итибиз Тарзан къалгъанды Кок-Сайда.
Аллай шохум джокъду мени Къарачайда.
Кесими чалман къазыкъгъа сынджыр бла тагъыб,
Кюрешеме аны эниклеб, чабыб.

Ким биледи – ол да мени эшите болур,
Ол да бери айланыб, хахай эте болур.
Бизни бла бирге келсе эди Тарзан –
Мында анга ичирлигем нарзан.

Орта Азияда ызыбыздан къараб къалгъанды
Къара итибиз, сакъ итибиз Тарзан.
«Ол анда ёлгенлени сакълайды»,-
Деб, кёлюмю басыучанды Акка.

Биразны тынгылаб, дагъыда къошуучанды:
«Туугъан джуртунда къалгъанды Тарзан.
Туугъан джуртдан багъалы не болур?»-
Минги Таугъа къарайды Акка.

Ит чабхан илгендиреди мени,
Эшта, бизни сагъына болур Тарзан:
«Джуртунда къалгъан парийден
Джуртуна къайытхан адамгъа салам».

Мен аны кёреме тюшюмде,
Аныча «хап-хуп» этеме хар кюнде.
Кетермез ючюн а аны чыртда эсимден,
Тарзан деб, атагъанма кесиме.

Эм сейири неди десенг, тамада къарнашларым, эгечим школгъа джюрюб тебрегенлеринде, алагъа къарай, алагъа тынгылай, мен да окъургъа юрениб къалгъан эдим. Окъургъа, джазаргъа юреннгенимде уллу эгечими къыйыны бек уллуду. Артда мел бла джетген джеримде, къабыргъалада, эшик къангалада тохтаусуз бир затла джазыб кюреше эдим, ол да мылы буштукъ бла хаман аланы сюрте; бир джол тырнакъ тюбюне чыгъанакъ кириб, тырнагъы да кёчюб кетген эди. Юйде мени окъургъа, джазаргъа юреннгениме къууаннганлыкъларына, назму халда сёлешгеними, джазгъанымы огъурамай эдиле.
Бир кере, юйде къонакъла болгъанларындан да хапарым болмай, бурун тюбюме бир затла мурулдай, эшикден юйге чабыб кирдим. «Неле, неле дейсе, джангыдан бир айт»,- деб къысдыла мени. Башха сабийле бла ойнагъаныбызны юсюнден ушаш сёзлени бир-бирине тагъыб, хапарладым:

Чабдым ары, чабдым бери,
Мени озмад джангыз бири,
Барысындан болдум тири.

Атам чамланнган огъуна этди: «Сёлешген адети былайды муну. Бизге къысха джууукъ джетген, Лайпанланы къызларындан туугъан Къалай улу Аппа деб, бир гыр-гыр болгъанды. Аныча къуубаш болуб кетеди деб къоркъама». Сора меннге айланыб: «сёзлени бир-бирине тагъыб айланма да, къалгъан сабийлеча тюз сёлеше тур»,- деб, урушду.
Солагъайны онг къолу бла джазаргъа юретгенча, мени да къалгъанлача сёлеширге алай юрете эдиле – бир къыджыраб, бир хыликке этиб, къуру да айтыб, эслетиб. Школда да сабийле кюле башлагъанларында, мен назмулаб сёлешиуню къойдум, алай а ичимден ол халда сёлешиуюм тохтамады. Эм уллу къарнашым эди меннге эс табдыргъан – эм биринчи назмучукъларымы къагъытха тюшюрген ол болгъанды. 1960-1962 джылладан къалгъан эски дефтерледе аны къол ызы сакъланады.
«Сен назмуларынгы къагъытха джаза тур. Джаратсала, китаб этиб да чыгъарырла. Алай эте, поэт болуб да кетерсе...». Мени соруулу къарагъанымы кёргенинде, «бир-бирине тагъылгъан ушаш сёзлеге –  назму, алай джазгъаннга да – поэт дейдиле» деб, мен ангылар тилде айтды. Ёзге, керти назму не болгъанын, аны да джорукълары болгъанын  меннге ангылатыргъа адам джокъ эди. Ол затдан меннге бираз болушлукъ эталлыкъ адам – эм тамада къарнашым – элден эртде огъуна кетгени себебли, биягъы мен кесиме таяныб къалдым, алай а сагъышларымы дефтерге тюшюрюучю болдум.
Школгъа джюрюб тебрегинчи заманымдан эм биринчи эсимде тургъан – 1957 джыл май айда  Азиядан къайытыб келиб, вагонладан къотарылгъаныбызды. Алайда тамадала-къуллукъчула келиб халкъ бла не сёлешгенлери гитче сабийни эсинде къалай сакъланадыла? Огъесе, абаданыракъ болгъандан сора эшитгенлерим, ол заманда эшитгенчамы кёрюнедиле? Алай огъуна болур.
- Энди ёргелеге барыб айланмай, тёбенледе орналсагъыз – джашауугъузгъа алай иги болур. Ата-бабала «тауну сайла да, тюзню ал» деб, билмей айтхан болмазла.
- Да тюзде къаллыкъ болсакъ, Азиядан нек къайыта эдик да? Тюшюбюзде да эллерибизни кёрюб тургъанбыз. Огъай, кетген джерибизге къайытмай, Пашинскени тёгерегинде орналлыгъыбыз джокъду.
«Тёбенледе орналыу» сёз нек къозгъалгъанын артда ангылагъанма. Аны юсюнден китабны арлагъында толуракъ хапар айтыр акъылым барды. Былайда уа, сёзню бир джанына иймей, туугъан элибизге джыйылгъаныбыздан башлайма хапарны.

*   *   *

Тёбен элде оюлмай, кюйдюрюлмей тургъан джангыз анамы къарнашыны юйю эди. Анда джашагъан хоншу халкъладан бир юйдеги юйден чыгъаргъа унамады.
- Мен бу юйню сатыб алгъанма. Арбазын мер-мер ташладан джасагъанма. Джассы сыйдам ташладан атлауучла салдыргъанма. Юйню тёгерегинде бу къалын мийик таш бурууну да кесим къалагъанма. Бачханы тёгерегинде да деменгили таш хунаны кёресиз. Юйню да джангыртханма. Юйден чыгъарымы излей эсегиз, сатыгъыз да алыгъыз,- деб, къабакъ эшикледен джибермей тохтады юйюрню тамадасы Башит.
- Юйюмде джашаб, тёгерекде юйлени да отун этиб, кюйдюрюб, дагъыда юйюмю мени кесиме сатаргъамы излейсе,- деди ана къарнашым. - Бизни келлигибизни сеничаланы барына айтхандыла, сенден къалгъанла юйлени да бошатыб былайладан думп болгъандыла, сен а, менден – юйню иесинден ачха даулайса. Ичине да кирейик, юй да не халдады, бир къарайыкъ. Багъасына да анга кёре келиширбиз.
Барыбыз да арбазгъа къуюлдукъ. Ана къарнашым бла уллуладан бир талайы, сыйдам таш атлауучла бла ёрлеб, юйге кирдиле. Биз, сабийле, таш арбазда ашыкъ ойнай башладыкъ. Бир ташда Ай бла джулдуз суратны эслеб, басыныб къарай тургъанлай, уллула юйден чыгъыб, атлауучлада олтуруб, юйню багъасына келише башладыла. Тиширыуладан бири «нек басыннгансыз» дей, къатыбызгъа келди да, биразны ташха джити къараб туруб, «ой Аллах» деб, бутлары къыйылыб, къолу бла да ташха узалгъанлай, олтуруб къалды. Хахайыбызгъа уллула джетдиле. Таш – сын таш эди. Ай бла джулдуз суратны тюбюнде ол тиширыуну атасыны аты, тукъуму, туугъан-ёлген джылы керкилиб эди. Джыйылгъанланы къанлары бузулду. Ана къарнашым:
- Тонгуз, къабырладан сын ташланы келтириб, ала бла арбазны джасаб, аланы юслери бла, аланы теблеб, къалай джюрюб тургъанса,- деб къычырды.
Юйден ол кишини къатыны чыгъыб:
- Саулагъа не эте эсенг да, ёлгенле бла кюрешме деб, къаллай бир тилегенем. Кесинге да, бизге да къан джаудурдунг.
- Къатын, ауузунгу джаб!- деб къыджырады ол.
- Муну неси бла сёлеше турасыз, - деб, дженгиллиги бла белгили ата къарнашым Сюнгю, къабыргъагъа таяныб тургъан къазыкъны алыб, Башитни аямай сермеди. Табсыз ургъан болур эди, джарылгъан башындан къан ырхы секире, джыгъылды Башит.
- Ёлтюрюб къойдунг дейме. Алайсыз да атыбыз бандит эди. Энтда ызыбызгъа Азиягъа ашырыб ийселе, не этерикбиз,- деб, тиширыула къайгъылы болдула.
- Тиширыула оноу этерик иш тюлдю бу,- деб, бир къартыракъ аланы да, сабийлени да алыб арбаздан чыкъды. Мен барыргъа унамай тохтадым.
- Нисан, къалсын. Ол эркишиди, нени да тюзюн билиб, кёрюб ёсерге керекди,- деди атам.
Къатыны эрине кёл кенгдириб къарагъан болмаса, аны къутхарыр джанындан бир сёз да айтмады.
- Меннге зор бла юйленнгенди. Джаныма къоркъмасам муну бла бир кюн да джашамаз эдим. Мынга къалай тюбегеними да айтыб къояйым. Атамы, уллу къарнашымы да къазауатны биринчи джылында огъуна ёлгенлерине къагъытла алгъан эдик. Юйде кесимден гитче эки сабий, сора тёшекде рахын анам. Бир джолда колхоз нартюх бачхадан нартюхчюкле урлай тургъанлайыма, къоруучу тутду да къойду. Бу эди ол къоруучу. «Не тюрмеге олтуртама, не меннге эрге чыгъаса» деб, тохтады. Элде джангыз бир адам къызын берирге унамагъан Башитге ёлсем да бармаз эдим, анга баргъандан эсе, тюрмеге-джаханимге барыргъа да разыем... Менсиз, анама, эки гитчеме да ким къарасын? Ма алай бла, амалсыздан, муну бла джашаб турама. Сизни кёчюргенлеринде уа, келиб эм маджал юйге киргенди. Юйлеге айланыб, маджал зат къоймай барын джыйгъанды. Аллында мунучала кёбелле. Ала ташыялгъанларын эллерине, юйлерине ташыгъанла. Бу уа, былайыны патчахы болуб къалгъанды. Тоноу бла къалса уа...къаллайла эсе да аскерден бери къайытхан талай къарачайлыны, джашыртын, шкокдан атыб ёлтюрюб, «бандитледиле» деб, башларын кесиб, НКВД-ге элтиб, ачха алгъанды. Сиз кетгенден сора, хар къарачайлы «бандитни» башы ючюн кърал  10 минг сом бере эди... Сизни юйню кишиден сатыб алмагъанды. Сын ташланы да кесине ушашла бла барыб, келтириб арбазны тёшегенди. Мынга не этсегиз да аз боллукъду. Алай а, кърал махкемеге затха беребиз десегиз, мен шагъатлыкъ этер къарыуум джокъду.
- Къоркъма, аны иши кърал тёреге тюшерик тюлдю. Сен аллыкъ затынгы да ал да, ата юйюнге бар. Эринг къайгъылы болма. Энди ол сени ёмюрде да къыйнамаз,-деб, тиширыуну башына бош этдиле.
Экинчи кюн атлы милиса бёлек келиб, Сюнгюню тутуб алыб кетди.
Джарлы Сюнгюню джазыуу бек къыйын эди.
Зауаллыны, 1943-чю джыл фронтда тургъанлай, «сатлыкъ халкъны джашыса» деб, чынына, орденлерине да къарамай, къазауатдан чыгъарыб, Сибирге агъач кесерге ашырадыла. Алайда да эки джылны агъач кесгенден сора, гъыр-мыр болуб, тамаданы тюйгени ючюн, 10 джылгъа тутулуб, башына Сталин ёлгенден сора бош болуб, Азияда джууукъларына 1956-чы келиб къошулгъан эди. Бир джылдан, Кавказ джуртуна къайытыр къайытмаз джангыдан тутуллугъун ким биле эди. Бу ачы хапар бютеу Къарачайгъа джайылгъаныны бир хайыры да болду: къарачайлыланы юйлеринден чыгъаргъа унамай тургъанла,  юйлени терк огъуна бошатыб тебредиле...   
Былай башландыла биринчи кюнюбюз, биринчи кюнлерибиз джуртда.
Дауур-хахай бираздан сорушду. Эм алгъа сын ташланы къабырлагъа элтдиле. Ана къарнашым, юйюне джарашды, барыбыз да ары сугъулдукъ. Элни ичинде мындан сора адам кирирча юй къалмагъан эди – бары кюйдюрюлюб, чачылыб, ташылыб... Эллерибиз не болумда тургъанларына, бизге да къалай тюбегенлерине бу да бир юлгю. Бизге, Сталинни ибилис джоругъу азаб чекдирген халкъгъача тюл, этген аманлыгъы ючюн тутулуб кетиб, 14 джылны хаписде-тюрмеде туруб, энди башына бош болгъан тутмакъгъача къарай эдиле. Аны ючюн эди халкъ джуртунда да кёб терсликге джолукъгъаны. Алай болса да, «къош да бара-бара тюзеледи» деб, адамла, гузаба, джангур тюбюнде къалмазча, мекям ишлей башладыла.
Къараб-къарагъынчы биз да сюедик бир саламбаш юйчюк. Тёгереги чалман, башы къамиш. Сюедик десем да, сюегенле уллула, мен а – хатагъа хайыр бир сабий, талай джыл болгъан. Юйден узакъ болмай, ичи суудан толу, топрагъы алыннган бир терен чунгур бар эди. Бара барыб ары тёнгерейме да, батама да кетеме. Мени кёрген, мени къайгъылы киши джокъ. Ана къарнашымы юй бийчеси – барыбыз да анга келин деучен эдик – топракъ кёлню башында бёркчюгюмю эслеб, хахай этиб, къармаб башлайды. Къалгъанла да басыныб, мени эрлай табыб, тышына атадыла. Иш тохтайды. Кими кёкрегимден басыб, кими башы тюбюме айландырыб, хар ким кёрген, эшитген амалын этиб кюрешеди. Эм ахырында чачайыб, солуууму алыб, джылай тебрегенимде, адамла кёллерин басыб, иш къайгъылы боладыла. Къайсы эсе да, «джылагъанны къой да, келиннге «сау бол» де. Ол болмаса, кёкге учуб кетерге башлагъан эдинг» дейди.  Алай бла, джуртха къайытхандан сора, ол дуниягъа кетерге аз къалама.
Не да болсун, къысха заманны ичинде бир джер юй бла, мал джыяргъа да бир бау хазыр болду. Ата-ана, дагъыда алты сабий, ол джер юйге джарашдыкъ, Азиядан келтирген къара ийнегибизни да ол баугъа джыйдыкъ. Анам да, джюн устуккуну джаугъа, петегеннге эсе да, тийириб, тютюн этдире къабындырды – джылан зат дегенча заранлы затланы тыяр ючюн. «Энди мында бираз чыдасакъ, керти юй да ишлербиз» деб, рахатландыкъ.               
Къралдан бир тукъум бир болушлукъ джокъ эди. Джангыз, «быланы боюнсхагъа юретигиз да, хайырландырыгъыз. Джылны аягъында ызына къайтарырсыз. Былагъа бир джукъ болгъаны болса, тёлеулюк боллукъсуз. Аны да билиб къалыгъыз» деб, эки эмилик ууаныкны берген эдиле. Атам аланы боюнсхагъа юретиб, ала бла сабан да сюре, отун да ташый турдукъ. Артда ызларына къайтарыргъа керек болгъанында, барыбыз да юреннген эки огъурлу хайуандан, кёзюбюз къарай, айырылгъан эдик.
Дагъыда мени бир сейирсиндирген – артыкъ мал тутаргъа къоймагъанлары. Кёзюу-кёзюую бла кече джукъ билдирмей келиб, арбаз арбазгъа кириб, мал санар эдиле. Алай а, хапар терк джайылыб, артыкъ малны букъдурургъа кюреше эдик. Къарнашым бла мен да кече къарангысына талай артыкъ къоюбузну аз къуумагъанбыз. Бир ийнек, бир бузоу, бир тана, 5-6 къой – бу эди марда. Тау артында уа – Гюрджюде – бизнича тау-тик джерде джашагъан эбзелени мал тутаргъа быллай эркинликлери бар эди: 100-ге дери къой, эчки, 10-нга дери уллу мал, бир ат. Бир къралда джашагъанлыкъгъа, джорукъла алай тюрлю эдиле. Джергили тамадала халкъларын джакълай билселе, адамла иги джашар ючюн бир мадарла этерге боллукъдула. 

ШКОЛДА

Эки-юч джылдан, эл элге ушай, хар не орнун таба башлады. Школ да аллында тёртджыллыкъ, ызы бла джетиджыллыкъ эм ахырында онджыллыкъ болду.
Ал джыллада школгъа сюймей, амалсыздан баргъаным эсимдеди. Гитчеликден башлаб да, башхалагъа къошулмай, кесим джангыз ёсгеним себебли, кёб сабий джыйылгъан джер мени джунчута эди. Абадан классда окъугъанла да, бизни бир-бирибиз бла тутушдурмай къоймай эдиле. Дерслени арасы кёзюучюкледе школ арбазны къалайы да – къуру джыгъышхан, джагъалашхан сабийле. Бир джол «А» классдан бир джашчыкъ бла мен тутушха асры къызгъандан, дерсге да кирмей, бир сагъатны тутушуб тургъан эдик. Кесими классымда мени джыгъалгъан болмагъаны себебли, мени кесимден бир-эки джыл тамадала бла тутушдуруучан эдиле. Алай джыгъыша-джыртыша ёсгенибиз, артда бизге къалай джарагъаны белгилиди: кёбюбюз тутушдан иги джетишимле этген эдик, къралда алчы орунлагъа чыкъгъанла да болгъандыла. Тутушну юсюнден назму маталлы бир затла да джазгъан эдим абаданыракъ класслада окъугъан сагъатымда.

КЪАРАЧАЙДА

Тутушадыла таулу джашчыкъла...
Аллах сакъласын джыгъылгъандан.
Айыбды кесин хорлатхан таулада –
Къарышхандыла къолчукъла андан.

Бюгюн огъуна кёзлеринде
Ётгюрлюк – къаманы ауузу кибик...
Барама. Къууанч джюрегимде,
Тау элими къыйырындан кириб.

Къартла рахат этедиле ушакъ –
Биз быладан къайда онглу эдик да дерле.
Мангылайлары къая ранлагъа ушаб,
Кёбню кёрген, кёбню сынагъан деуле.

Барама. Джолну эки джанында
Чалман эше, хуна эте таулула.
Салам алейкум, ишигиз къолай болсун,
Джашау этгенле таш юсюнде, ауулда!

Ёзеннге ёхтем къараб къаяла...
Ёзен суу да, кюмюш бычакъча, алай.
О бекликни, пелиуан кючню сеземе
Хар къуру да мен тау джоллада атлай.

Ташла – таулучукъла, къаяла – таулула,
Аланы бирликлерин келсе билиринг,
Бир ташны къобар – таш ташны къозгъар...
Алай тутадыла таулула бир-бирин.

Аллах сакъласын къая оюлгъандан,
Таш тёнгерегенден да сакъласын Аллах.
Таулада уллу сёлешир умут этме,
Ансы, сени сакълар минг палах.

Эркин атлаб барама элимде...
Къучагъымы бютеу ёзеннге джайыб.
Тюбегенле бла джарыкъ саламлаша,
Джаланбут джашчыкълагъа да эте айыб.

Ёлсем, къалсам да, мында болайым,
Не болсам да, болайым таулада.
Мени джаратды, ёсдюрдю былайы –
Халкъым бла болайым хар заманда!

Окъуудан юйге келгенлей, бачхагъа, малгъа къарагъан бизни – сабийлени – биринчи ишибиз ол эди. «Дерсигизни кече эте турурсуз, кюн батхынчы малгъа, бачхагъа, юй джарыллыкъгъа къарагъыз» деб, анамы айтыучусу эсимдеди. Кёз байланнгандан сора уа, петеген лампачыкъны столну-масаны арасына салыб, дерс этерге кюреше эдик. Бешинчи классха дери мени окъутхан биринчи устазым Магомед Къабланович, бизни окъургъа-джазаргъа юретген бла къалмай, тарихден да хапар айтыучан эди. Бизге эм биринчи Гошаях Бийчени къаласын кёргюзтген да, былайлада ата-бабаларыбыз аланла джашаб тургъандыла деб, хапар айтхан да ол болгъанды. Мени биринчи назмуларыма да къараб, кёб иги сёз айтханды. Алай а, джазгъанларыма сабий оюннгача къарай болур эдиле, ансы, джарашдырыб, не газетге, не джазыучуланы Союзуна ий деген болмагъанды. Юйде эсе уа, джукъ джазаргъа кюрешгеними не да дерс китабладан башха китаб окъугъанымы не атам, не анам огъурамай эдиле. «Дуниянга не ахыратынга джарамазлыкъ къуу сёзлеге кёз джауунгу тауусма да, Къуран окъургъа тюзелсенг а. Ёлсем, иясын окъуяллыкъ биригиз джокъ» деб, анам артыкъсыз да къыйналыучан эди. Быллай болумда, мурулдаб, сёзлени бир-бирине тагъыб сёлешген къой, эсиме келгенни да, кишиге кёргюзтмей, алай тюшюрюучю болдум къагъытха. Джазгъан адетими къоюб олтурмагъаныма да сейирсинеме. Джаза башлаб, юйде, школда да кёл берген, болушлукъ этген болмай, ненча сабийни фахму джилтини джукъланыб къалгъан болур. «Фахму болса, эртде-кеч болса да, билинмей къаллыкъ тюлдю» деуню тюзю-терси да барды. Хар нени заманы барды. Артда джашау джукъ джазаргъа таблыкъ бермей къояргъа да боллукъду. Ненча фахму ачылгъынчы дуниядан кетгенди – анга барыбыз да шагъатбыз.
Кесим кёрюб, сынаб, оюм этерге кюрешгенден тышында, мени бютеу кёлюмю-джюрегими тюрлендирген, буруннгу хауада ёсдюрген – эки хоншу къарт бар эдиле. Ала бир-бирине «Ислам улу», «Белкъау улу» деб сёлешиучен эдиле, атлары уа Джюсюб бла Мухаммад.
Ма ол эки къарт, дуппур башында, эски тонлагъа чырмалыб, къырдышда джатадыла. Аланы айтханларын этиб, къойланы, бузоуланы тыя, чабыб айланнган джашчыкъ менме. 1957-чи джылдан 1968-чи джылгъа дери, джаз-джай-кюз айлада мен аланы къатларындан айырылмагъанма. Аланы бир-бири бла, кюле, чам эте даулашханлары, бири джырлаб, бири эжиу этиб туруучулары эсимде къалгъанды. Джюсюб, анамы уллу эгечини эри, къабыргъа хоншубуз, Хасаукада уруш этген Исламны джашы, 1844-чю джыл туууб, 1969-чу джыл, 125 джыл джашаб, ауушханды. Джюзден атлагъанында да саулугъу, къарыуу бла тургъан буруннгу къартладан эди ол. Ийнени кёзюне халыны суууралмай къыйналса анам, Ислам улу кюлюр эди: «Джыджымны къытчасха къалай суууралмайса. Къолларым къалтырамасала эди... Кюнбетде кёкенни бир бутагъындан бирси бутагъына чынгагъан шорбат чыпчыкъны да кёрюб турама» деучен эди. Алай кючлю эди кёргени. Сюргюнде уа, зауаллыны, ачлыкъдан кёзлери сокъур болуб къалыб, дагъыда аш-суу эркинирек болгъанында, ызларына къайытыб, алай кёрюб башлагъанын айтыучан эдиле юйдегиси да, хоншу джашагъанла да. Бюгюн кибик эсимдеди, май эди, гардош сала тура эдик. Джаланлаб, акъ ич кёлеги агъара, гардошну башын джабыб кюреше эди 125 джыл болгъан Ислам улу. Ол кюн кесине сууукъ чабдырыб, андан тюзелмей, талай кюнню ичинде ёлюб кетген эди, зауаллы. Белкъау улу андан иги огъуна кичирек эди, ёзге аны джылы да джюзден атлагъан эди. Халкъыбызны таурухлары бла, джырлары бла, тарихи бла мени эм алгъа танышдыргъан ала болгъандыла. Атам-анам берген къан-джандан сора, ич дуниямы, кёлюмю-джюрегими бу халгъа келтирген ол эки къартдыла. Нарт тулпарланы, Алан халкъны, Хасауканы, Татаркъанны, Джаттайны юслеринден мени хапарлы этген аладыла. Сюргюнню-кёчгюнчюлюкню тюз хапарын да аладан эшитгенме. Ала джыр, таурух, хапар айта, мен буруннгу къошха тюшгенча болгъанма. Адам къаллай болургъа кереклисин, адамлыкъ не болгъанын аладан билгенме. «Адам кесин, юйюн, тёгерегин таза тутады, окъууун-билимин ёсдюрюб кюрешеди, биреуге зарланмайды, уру-гуду бла кюрешмейди, башханы кесине, мюлкюне да заран болмайды, кеси къыйыны бла кесин джашатады, онгсузгъа болушады, залимлеге баш урмайды, халкъы ючюн керек болса къазауат этеди...». Юлгюге нарт джигитлени, миллет джигитлени да келтириб, адамлыкъны, джигитликни къаныма сингдире эдиле. Ма аллай къартла эдиле Джюсюб бла Мухаммад.
Дагъыда мени сейирсиндирген: аллай бир джашагъан, дунияда аллай бир терсликни, зулмуну, сюргюнню кёрген адамла, джашаугъа, дагъыда, сейирсиниб, сабийча къарай эдиле, бир джангы зат кёрюрге, эшитирге, билирге дыгалас этиб тура эдиле. Меннге «школда не окъутадыла сизге, бир билейик. Биз ангыларыкъ къарачай дерс китабларынгдан окъучу бир затла» дер эдиле.
Бюгюн, бурундан хапарлы бу эки къартха буруннгу джашаудан хапар окъуйма. Хапарны аты «Бекмырзаны джашаууду». «Байла, бийле къара халкъны къанын ичген заман. Джарлы Бекмырза садакъа джыйыб джашай эди...»
- Тохтачы,- деди Белкъау улу. – Кимди бу ётюрюкню джазгъан? Джазыучудуму? Оллахий, ким эсе да, тюбесем, аллай ётюрюкню джазгъанны башына бу таякъ бла уруб, бетине да бир тюкюрюр эдим. Джашчыкъ, билиб къал, бурун къой, совет власт келиб, мюлкюбюзню, джерибизни, хар не тюрлю эркинлигибизни сыйыргъанында да, джыймагъанбыз биз садакъа.
- Саумуду-шаумуду бу джазыучу?- деб, сёзге къошулду Ислам улу да. – Къазауатда ёлгендими? Да Аллахха кеси джууаб берир ётюрюгю ючюн. Хай-хай, неге юретедиле, неге окъутадыла сизни школда. Окъучу энтда бир затла.
- «Къара кюбюрню» окъуюмму?
– Окъу, аны да не хыйны болгъанын бир кёрейик.
Дуппур башында, кёзюу-кёзюую бла бузоуланы да совхоз бачхадан тыя, бир ыйыкъны ичинде «Къара кюбюрню» окъуб бошадым.
- Джашчыкъ,- деди Ислам улу,- сен бу ётюрюклеге ийнанма. Халкъны экиге бёлюб, бир-бири бла кюрешдирген, халкъны Аллахсыз, динсиз къояргъа кюрешген – ол Ибилисди, Ибилис джорукъду. Тюшюндюрюрча,  эртде-кеч болса да, анга къыйынлыкъ джетмей къаллыкъ тюлдю. Бу «Къара кюбюрню» джазгъан а къайдады бюгюн?
- 1937-чи джыл тутулуб, ёлтюрюлгенди.
- Ла илаха илляллах, Аллахха къаршчы баргъанланы Аллах къаушата барады.
- Джыр, шийир дегенча затла уа окъуймусуз?,-деб, сорду Белкъау улу.
- Окъуйбуз. Ма, сёз ючюн, «Афенди бла аджал» поэма.
- Хай-хай, Аллахха былай къаршчы тургъан адамны Аллах кюл-кёмюр этмей къоярмы? Саумуду бу?
- Огъай, 1937-чи джыл тутулуб, башсыз болгъанды.
- Кёресе, джашчыкъ, Аллахха къаршчы тургъанлагъа Аллах не этгенин. Бюгюннгю джазыучула уа не джазадыла? Ала башха тюрлю джазамыдыла экен?
- Бюгюннгю къарачай джазыучуланы алларында баргъанланы чыгъармаларын школда сюзебиз «Партиягъа бюсюреу» назмуну окъуюмму?

...Партия, сенсе башы насыбны,
Партия сенсе мыйысы халкъны...

- Тоба, тоба. «Имансыз итни тюе эди, ол а аны къабар орнуна, чурукъларын джалай эди» деб, бу ишге къара. Бу партия тюлмюдю бизни динсиз, тилсиз, джерсиз-джуртсуз этиб кюрешген? Намыс-уят къоймай, адет-тёре къоймай, бу партия тюлмюдю бизни совет халкъ деб, сюрюу этиб кюрешген?
- Белкъау улу, къызыб бараса, тохта. Джазыучуланы башчылары уа кимди дейсе? Ол къызыу тутууланы кёзюуюнде, 1937-чи джыллада, «Гюрджю улу Къурман да, аны махтагъан джазыучула  да халкъны джауларылла» деб, бир кир затла джазыб айланнган бар эди къарачай газетде. Энди олмуду къарачай джазыучуланы алларында баргъан?
- Ислам улу, кёресе не бола тургъанын. «Ит болмагъан джерде тюлкю юрюр» деб, джырны, хапарны кёзюую кимлеге джетгенин кёресе. Ётюрюк бла ёсген сабийле къаллай адамла боллукъдула? Кертисин айтырыкъ, Тюзлюк ючюн кюреширик, ётю, бети болгъан къалмагъанмыды экен бир адам? Огъесе, бютеу халкъ башсыз, тамырсыз болубму къалгъанды экен?
Бу эки къарт, ёлюб кетгинчи, бизни, сабийлени, тюз адамла этиб ёсдюрюрге кюрешгенлей турдула. Эртден бла дуппур башында эски тонларына чырмалыб бир тёнгереселе, тебмез эдиле кюн орта намазгъа дери. Намаз заман болмаса, алайдан кетмей, къарауулдача турур эдиле. 
Сора, орамда школгъа бара тургъан къызланы кёрселе, айыб этер эдиле: башларында джаулукъ джокъ, къоллары-бутлары джалан. «Э-эй, Ислам улу, адамла бла джашаб, шайтанлагъа къалдыкъ. Бу бласт уллу-гитче айырмай, къыз-джаш айырмай, халкъны бетсиз-уятсыз этиб кюрешгенли ненча джыл. Бу барыудан барса, эркишиле орус мыжыкълагъа ушаб, тиширыула да марушколача болуб къалмазламы?». «Да кърал бла кюрешир къарыуубуз болса, 1828-чи джыл Хасаука урушда да хорланмаз эдик, 1943-чю джыл Джуртдан да сюрюлмез эдик. Иймансыз кърал адамланы, халкъланы да кеси излеген бир кебге уруб чыгъарыргъа излейди...». «Да, фыргъауунну несине да «хо» деб турсакъ а – ол аман тюш кёрмез эди». «Да «огъай» деб, кёрмедикми? Кюч джетмесе, не этериксе. Ма бу таулучукъла, ёсюб джетселе бир зат этерле...». «Да аланы тюз иннетде ким ёсдюрсюн? Школда алагъа не дерс бергенлерин эшитдик да?».
Школгъа элтген бир джол бар эди, ёрге-энгишге баргъан да ол эки къартны къаты бла ётмей амал джокъ эди. Адетге келишмеген зат этиб, бир да къутулмаз эдинг. Ауаз берир эдиле тохтатыб.
- Эгечден туугъан, былай келчи. Биринчиси, нек саламлашмайса? Экинчиси, къызны онг джанынгда джюрютюрге кереклисин билмеймисе? Кесингден тамаданы эмда тиширыуну, къызны сол джанларында бар. Ючеулен эсегиз, ортада тамада, аны онг джанында джылы бла кичи барадыла – алайды адет.
- Джашчыкъ, былай келчи. Элге кире тебресенг, джаяу болуб, атны (эшекни) башындан тартыб барыргъа керексе. Айыб тюлмюдю, мазаллы джаш, аякъларынг джерге сюйреле, эл ичинде эшекде баргъан.
; Джигит, ат башындан саламлашма да, келиб къолубузну тут, кесинги да таныт. Хы, Абдуллахны джашыса сора. Биргенге келе келиб, энди сени сакълаб, алайда мурукку эте тургъан тиширыу а кимди? Башха элденди, Абреклеге келе турадымы? Да сора джол нёгеринг эсе, кеси да тиширыу эсе, атны башын тартыб, аны къатында джаяу келирге билмеймисе? Тейри, ол эсли атанг сени былай кёрсе, къууанмаз. Сеннге бираз урушурукъ эдик, алай а, эгечибиз сакълаб турады, аны къачын этейик, сакълатмайыкъ. Бар, биз айтханны ангыладынг эсе да бир кёрейик.
; Таулучукъла, былай бурула барыгъыз. Бу гитче къамачыкъны джаратамысыз? Ата-бабасын ким кёб санаялса — анга саугъабызды бу. Бир да къуруса да, джети атагъа дери уа билирге керексиз. Билмеген — юйде соруб, тамблагъа билиб келирсиз. 
- Былай келчигиз. Кесигизни таныта барыгъыз. Хы, барыгъыз да сыйлы адамланы балалары. Сора былай халисиз нексиз? Ким кёргенди эл ичинде былай къычырыкъ-хахай этиб баргъанны? Элде ауругъан болур, ёлген болур, мардадан чыкъмай, дауур этмей джюрюгюз.
- Алейкум салам. Ой иги джаш, иги джаш. Окъууунг къалайды? Аперим, аперим. Энди артмагъынгы бизге бер да, кюнбетде кёремисе ол эки тананы, аланы бизни аллыбызгъа эте кет...
Бу эки къарт не айтсала да, алагъа огъай деген болуб билмейме. Школгъа бара тургъан къызчыкълагъа да аууз джетдириучен эдиле.
- Джалан бут, джалан аякъ, къаллайла кийинесиз сиз? Айыб тюлмюдю? Башыгъыз да джалан. Школда джаулукъ бла къоймайдыламы? Къайсыды ол къоймагъан? Ай кяфыр а... Тохта, биз анга бир тюбейик.
Къартланы къатлары бла озгъанла – гитче, уллу да – кеслерин эслеб, тиллерине, юслерине-башларына да сакъ болургъа кюреше эдиле.
Бу халда ёте эдиле кюнле. Мен да, бир нарт Къара-Шауай, бир алан къазауатчы, бир Хасаукачы, бир да Джаттай бола эдим. Ай медет, меннге онеки-онюч джыл бола, ол эки къарт дуниядан кетдиле. Ала бла бирге нарт-алан-къарачай дуния да кетгенча болду. Огъай, къартла да, ала меннге билдириб кюрешген хакъ затла да бир джукъгъа кетмегендиле – ала мени джюрегимде орун табхандыла, джашайдыла. Джылла бла ала айтхан затлагъа тюшюннгенден тюшюне, бегигенден бегий барама. Алай а, алкъын, сабийлик хорлаб,  къуджур ишле да этдириученди.

*   *   *

Школда Роза Муратовна деб, бизни классны тамадасы бар эди. Ораза башланса, суудан толу кружкасы бла айланыб, ичигиз деб, къадала эди. «Ким ичмей эсе, ол ораза тутады, аны башындан, джюрегинден да динни ууун къыстаргъа керекбиз» деб, къадалыр эди. Ол кёзюме алай эрши кёрюне эди, бюгюн да, къатыма келиб, суу кружканы узатханында, ичерге унамадым.
- Аха, алма терегинден узакъ кетмейди. Ол атадан-анадан туууб, ораза тутмаймы къоярыкъ эдинг? Намаз да къыла болурса. Атанг-ананг къоймай тутдура эселе, тюзюн айт, ол заманда сени гюнахынг джокъду. Атанг-анганг бла сёлеширикбиз.
- Мени атам-анам бла ойнамагъыз. Суу ичмегеним а, кесекле тийиб тургъан да, саула да бир кружкадан нек ичерге керекбиз?- ол бир кюн фельдшер айтханны айтама.
- Къара сен анга. Хыйлагъа да уста болурса дейме.
- Суу да керек болса ичерикме. Айланыб, сохталаны тамакъларындан суу къуяргъа эркинлигигиз джокъду. Дерс бере эсегиз, беригиз. Дерс заманны зыраф иймейик.
Сау класс сейирге къарайды. Роза Муратовна асры ачыуланнгандан «думп бол классдан» деб къычырады. Тилчи Зауурну да «директорну чакъырыб кел» деб, иеди.
Директор кириб, мени кабинетине элтеди. Не болгъанын эшитгенден сора, «устаз бла демлеше турма, ол да сизге игиси болсун деб кюрешеди – ашамай-ичмей ораза тутуу сабийни чархына, салугъуна иги тюлдю. Бар, устазны да бери чакъыр». Директор анга не айтханын билмейме, ёзге кружка бла суу ичириу ол джолдан сора тохтайды. Ол кюнден бери меннге джаныуаргъача къарайды Роза Муратовна.
- Энди къалай къутуллугъунгу бир кёрейим. Къралгъа, партиягъа къаршчы джазгъанынг ючюн, сеннге не боллугъун билемисе? Органла сени терсине айландыргъан уллуланы да табарла.
Ишни болушлусу былайды. «Элибиз» деген темагъа хапар джазыб келирге борч салынады. Келеме джазыб. Халкъны сюргюнде къырылгъанын, мында юйлерин кюйдюргенлерин-чачханларын, къайытханыбызда джангыдан къалай джашаб башлагъаныбызны, айтыргъа, кёргеними, эшитгеними къагъытха тюшюреме. Энди олду Роза Муратовнаны шашдыргъан.
- Сен айтыудан халкъны терслиги болмагъанлай кёчюргендиле. Кёчюрген а совет хукуметди. Алай эсе совет власт терсди. Тюзмю ангылайма мен?
- Ол кюннгю властла терсдиле. Аланы джангылычларын тюзетиб, кърал бизни джуртубузгъа къайтаргъанды.
- Бу темагъа джазаргъа болмагъанын а билемисе?
- Билмейме. Нек болмайды сора?
- Аны сеннге башха джерде ангылатырла.
- Сиз нек ангылатмайсыз да?
Роза Муратовна талгъыр кёзлерин джандырады. Биягъы мени директоргъа чакъырадыла. Бу джол устазла да къошуладыла ушакъгъа. Алай а, джангыз бири да ангылаталмайды меннге бу тема нек джабыкъ болгъанын. Анамы чакъыртыб да сёлешедиле.
- Сен башынга джетмеген затла бла кюрешме,- дейди анам. – Роза Муратовна, атасыны сырын тартыб, тилчилени джоллары бла барады. Къысхаакъыллыкъдан этеди алай. Бу затланы юсюнден джазаргъа, айтыргъа болмай эсе, кърал энтда биягъы зулму джолгъа кёчеди. Тюзлюк бизде болгъанлыкъгъа, кюч къралдады. Окъу, билим алыргъа кюреш. Заманла тюрленирле. Дуния былай турмаз.
Роза Муратовна уа мени бла кюрешин бардырады. Класс джыйылыулада мени хыртха урургъа кюрешеди. Тарихден дерсле аны джаншагъаны бла ётедиле.
- Роза Муратовна, бизни халкъны тарихи джокъмуду? Орусну тарихин билебиз, кесибизникин а – огъай.
- Сора бизни не тарихибиз боллукъду? Мал кютгенден сора не биле эдик биз? Биз халкъ да тюлбюз, андан-мындан къачыб келгенледен къуралгъан джыйымдыкъбыз. Бизни тукъум, сёз ючюн, Гюрджюден келгенди. Бир къауум Дагъыстандан, бир къауум Къабартыдан.
- Ётюрюк айтасыз. Мен, сёз ючюн, бир джерден да келмегенме. Мен къарачайлыма. Келген кимге къошуллукъ эди, кимни тилин аллыкъ эди, Къарачай деб, халкъ, кърал болмаса.
Биягъы къычырыкъ, хахай: «Классдан чыгъыб кет». Кетеме. Экинчи кюн эки тизгинли бир хыликке назмучукъ джазыб келиб, бютеу сохталагъа чачама:

Талгъыр анасы къатыны болгъан,
Институтдан къагъытын сатыб алгъан.

Не джазгъанымы магъанасын толу да ангылай болмаз эдим. Бютеу устазла мени арагъа алыб, Роза Муратовнаны къычырыгъы бюгюн да эсимдеди: «Нисанны орну тюрмедеди. Школдан къыстаргъа керекди. Сабий колониягъа олтуртургъа керекди аны. Ол тюзеллик сабий тюлдю». Ёзге не болгъанын билмейме, мени школдан къыстамадыла, Роза Муратовна кетди школдан. Андан къутулгъан школ рахат солуду деб турама.

*   *   *               
   
Заман а, тохтаусуз барады. Эл элге ушай, джангы юйле ишлене, биз да джылдан джылгъа аякълана барабыз. Джетинчи классха баргъан кёзюуюмдю. Сегизинчи классха баргъан бир къызчыкъны асры джаратхандан ёлюб барама. Ол меннге къарагъаны болса, кёзлеримден ичими билиб къойгъанча кёрюб, джунчугъандан не этерге билмейме. Сёлешсе уа тилим тутулуб къалады, не да бир тюрлю джууабла этеме. Бир да ажымсыз ол мени телиге санай болур.
Бизни классда спорт джаны бла мени озгъан джокъду. Къолларымда шын туруб джюрюб тебресем, аякълары бла джюрюгенледен артха къалмайма. Турникде да  барын озама. Акробатикадан, гимнастикадан, тутушдан иги джетишимле этерге боллукъ эдим, алай а, аллай таблыкъ къайда... Ёзге, чабхандан, чынгагъандан, тутушдан, шахматладан район, област эришиулеге къошулгъанлай, алчы орунлагъа ие болгъанлай турама. Ол къызчыкъны кёзюне илинир ючюн, хар неде да биринчи болургъа кюрешеме.
Бир джол ол къызчыкъ нёгерчиклери бла келиб, къолларынгда къалай джюрюйсе, бир къарайыкъ дейди. Джюрегими дженгил ургъанын тыяргъа кюреше, аны сейирсиндирирге излейме. Белими кёпюр этиб, артыма ийилиб, башымы эки бут арамдан чыгъарыб, къолларымы алагъа созама. Ызы бла къолларымда шын туруб, биз 100 метрге чабыучу джаяу джолчукъну узунуна барама. Ахырында ёрге чынгаб, хауада тёгерек бурулуб, аякъларыма тюшеме. Алай этерге, маллагъа аш салгъан сагъатда, биченни юсюнде чынгай юреннген эдим. Бу тириликлерим да болушмайдыла: къызчыкъ мени джарата, къала эсе да билмейме – мен джукъ айталмайма, ол а – къайдан билсин мени ичими? Эм ахырында башыма бир акъыл келеди: анга атаб джазгъан назмуларым бир дефтерни толтургъандыла. Энди ол дефтерни, башхалагъа эслетмей, аны къолуна тутдурургъа керекди. Алай а, къалай? Бир ыйыкъны ол дефтерни джанымда айландырыб, кесине кесим берирге таукеллигим джетмейди. Сора быллай оноу этеме: бюгюн ол, классны сибире, кечирек къаллыкъды. Юйюне баргъан сагъатда, чегетчикни ичи бла ётерикди. Ма алайда келир джолуна назму дефтерими салыб, кесим а чырпыла ичинде бугъуб, къарасам... Айтханымча этеме. Аны джангыз кесин келе тургъанын кёрюб, джолну арасына салама дефтерни. Юсюне да, КУКУШХА деб, уллу харифле бла атын джазама. Сора кёкенле ичине кириб, сымарлаб къарайма. Джюрегими ургъаны уа кёкюрегими чачады. Келеди...джетди... тохтады. Ийилиб дефтерни алады да, тёгерекге да къарайды. Дефтерни бетлерин да аудура-аудура, кетеди. Дефтерим «СЮЕМЕ» деген назму бла башлана эди:

Кукушум деб, хар къайда
Эсимде тутуб,
Кесинг бла тюбегенлей,
Барын унутуб,

Джарашдыргъан сёзлерим да
Башымдан кетиб,
Джукъ айталмай къалыучанма
Мурукку этиб.

Эсингдемид, ол бир джылда
Окъуюм деб бир зат,
Таукеллигим джеталмайын
Къойгъаным тынгылаб.

Джюрекни къыйнагъаныг
Боллукъ болур деб,
Тартыб къаламны алыб,
Кукуш окъур деб,

Харифлени уллусу бла
«СЮЕМЕ» деб, джазама.
Кукушум да джангыз бир сёз
Айтыр деб, базама. 

«Ыхы» дейме, энди тамбла не болурун кёрюрбюз. Кече джукъламагъанлай чыгъама. Школгъа барыргъа, бармазгъа да билмей, сагъышлыма. Бир уллу айыблы иш этгенча, уялгъандан, бетим отча джанады. Барама школгъа. Кёрмейме аны. Бир кесек рахат болама. Алай а, тохта... нек келмеген болур дерслеге? Мени ючюнмю?
Экинчи кюн къуру да меннге джити-джити къараучу бир къызчыкъ къатыма келеди.
- Неме...бир зат тилерге боллукъмуду сенден. Неме...меннге да Кукушхача бир назмучукъ джаз.
- Сора, сен аны къайдан билесе?
- Кукуш барыбызгъа да окъутханды.
- Ол сени сюймейди. Майна, кеси да келеди   
Кукуш нёгерлеринден айырылды да, дефтерими кесиме узата, айтды: «Сау бол. Назмуларынгы джаратмадым. Аллах къыйынынгы сууабха джазсын». Бары да кюлдюле.
Къоркъгъан къоркъууума тюшдюм: мен джангыз анга джоралагъан сёзлени, ол барына да окъутуб, мени хыликке этиб, къаллай бир кюлген болурла. Ол кюнден сора, джюрегим не бек тарта турса да, Кукушха къарагъанымы къойдум. Бираздан а, аны унутдурлукъ ишле да болдула.

*   *   *

Бизни къабыргъа хоншубуз, къарачай эринден айырылыб, кеси джангыз джашагъан бир ариу тиширыуду. Аты да ариуду: ТолгъанАй. Алай а, барыбыз да анга Ариу деб къоябыз. Къыйынлы, къарачай джашха эрге чыгъыб, андан айырылмай келгенди Орта Азиядан бери. Мында уа айырылгъандыла. Сабийлери болмагъаны ючюн дейдиле, джашны джаны айыргъанды дейдиле. Не эсе да, ызына Азиягъа кетиб да къалалмай, бизни къатыбызда хоншу юйню сатыб алыб, кёчген сагъатында, хапчюклерин юйге ташыргъа мен да болушхан эдим. Андан бери мен кече аны юйюнде къалама, «джангыз кесим къоркъгъан этеме, мадар бар эсе, гитченг мени бла къала турсун» деб,  ол анамдан тилегенди да. Ариулугъуна къараб къууаныб турур ючюн тюл эсе, юйюню ичи кюзгюледен толуду. Эшикден кирген джерде,  кенг орундугъу къысылгъан къабыргъада, маса юсюнде – айтыргъа, кюзгю болмагъан джер джокъду.
Ол кютюбханеде ишлегени себебли, мен да китаб окъургъа бек сюйгеним амалтын, китабла да бирикдиредиле бизни. Школ, эл библиотекалада да, мен окъумагъан китаб къалгъан болмаз. Ариуну юйюнде уа – къанга табхалада – бютеудуния адабиятны кърал чыгъаргъан талай минг тому барды. Ма зауукъ десенг зауукъ. Аланы меннге окъургъа Ариу кеси сайлаб береди. Не эсе да, ала бары сюймекликни юсюндендиле. Тангнга дери китаб окъугъаным болады. «Кёзлерингден бошайса, чыракъны зыраф кюйдюресе» деген джокъду манга. Орундукъларыбыз бир-бирине къаршчыдыла. Ариу, юс-баш джуууучу хамам бёлмеге барыб, джууунуб, чачын кебдириб, кечеги кёлегин кийиб келеди да, «сау тангнга чыкъ» деб, джукъларгъа джатады. Бир-бирде къабыргъа электролампаны джандырыб, китаб да окъуучанды. «Аман тюш кёрюб къоркъсанг, бери меннге келиб къал. Джаманладан мен сени къорурма» дегени да болады. Базмайма, ансы «къору» деб, барыб анга къысылыргъа огъайым да джокъду. Аны орундугъу акъды, кечеги кёлеги да акъды, джангыз чачыды къара. Ол къара чач акъ орундукъда бир да бир ариу кёрюнеди. Арт кёзюуде китаб окъугъанча этиб, кертисинде уа, мен анга къараб туруучанма. Аны бир-бирде буту джууургъан тюбюнден кёрюнеди.  Ол да акъды...
Алай башланды Ариу бла джашауум.
Бир джылны джандет зауугъун кёрюб турдум. Школ тенглерими къызлагъа чамлары, оюнлары бары да манга магъанасыз болуб къалдыла.
Ариу бла мен бир-бирибизге тамам иги кёзюуде, школда гитче классланы окъутургъа Светлана Васильевна деб, бир орус къызчыкъ келди. Эки джылны ишлерге керекди дей эдиле. Анга джашаргъа мекям керек эди да, Ариу арбазда эски мекямын анга джашаргъа берди. Ма ол къызчыкъ болду бизни арабызны бузгъан. «Энди сен 15 джыл болгъан уллу джаш болгъанса, мени юйюмде кече къалыргъа сени иймезлигин ананг да айтханды. «Керексиз сёз чыгъар» деб, къоркъады. Излесенг – алайсыз да тюбей турурбуз. Кесим джангыз къалмаз ючюн а – устаз къызчыкъны иеме юйге. Фатар хакъ да бир джукъгъа джарар. Кесинг билесе, мен мал тутмайма, бачхам бла да сиз хайырланасыз, мени бачхагъа, малгъа къарар къарыуум джокъду».
Не этерик эдим – тохтады кече сайын хоншу юйге барыуум. Алай а, Ариу бла тюбешиулерибиз юзюлюб къалмай, иги кесекни бардыла. Ол тюбешиулени дынг тохтатхан, Света бла мени арабызда къабыннган сюймеклик джилтин болду. Аллында, бир-бирибизге тюбесек, салам бергенден озуб, сёлешгенибиз да болмагъанды. Джангыз, аны одасына джангы диван, стол-маса зат салгъан сагъатда, болушхан эдим. Юйюню ичин джарашдырыб бошагъанында, Света, Ариуну, мени да чакъырыб, шай бла, татлы затла бла сыйлагъан эди. Олсагъатда да эслеген эдим Ариуну меннге тюрлюрекле къарагъанын.
Сюйюмлю эдиле ала экиси да. Алай а, Ариу — кюз артында табигъатны бишген кёзюуюне ушай эди, Света уа – джаз ала чакъгъан балийге. Бири бишген кертмени, бири да джашил алманы эсге тюшюре эдиле. Экиси да кёб китаб окъугъан, билимли къызла. Света хапар, назму джазаргъа да тырмашханын айтханында уа, Ариу манга къараб: «Нисан да джазады назмула. Сен аны орус тилге кёчюралсанг бек иги боллукъ эди»,- деди. Ма алай башланды бизни арабызда байламлылыкъ.
Ариугъа Света джашагъан юйню тюз къаты бла ётерге керек бола эди да, сюйсем-сюймесем да анга тюртюле эдим. Бир кюн Ариуну китабын ызына къайтарыргъа бара, терезеден башын къаратыб тургъан Светаны кёрдюм.
- Ызынга къайыта, меннге тюбей барырса. Бир сагъатны юйде боллукъма. Андан сора школгъа кетерикме. Кёргюзтюр затым барды.
- Бусагъатда кёргюзт да къой. Ансы Ариугъа болушургъа керекме, кечирек чыгъаргъа боллукъма.
- Ангылайма,- деб джиберди да Света, къызаргъан огъуна этди.
Светаны одасына кириб бара, юйюню терезесинден къараб тургъан Ариуну кёрдюм. Алай а, кёлюме джукъ келмей, къолуму силкиб, Светаны эшигинден кирдим.
- Кёремисе? Шахмат ойнаргъа устама дей эдинг да, шахматла хазырдыла. Ёч салыб ойнаргъа боллукъбуз. Огъай, кёргюзтюрге излегеним а – къабыргъадады.
Къарадым: къабыргъада – сурат. Элге къараб тургъан чегетли кюнбет, къаялары бла. Джайылыб отлай тургъан малла, къойла, джаргамлада эчки сюрюу.
- Кимди бу уста суратчы? Кюнбетни бери тюшюрюб къойгъанды.
- Джаратамыса? Мени махтагъан да бир адам чыкъды.
- Тохта, сора сени быллай фахмунг болгъанын нек айтмагъанса? Назму джазаса, сурат саласа...андан сора уа не эте билесе? Къобуз согъа, джырлай, тебсей да биле болурмуса?
Света кюлдю:
- Огъай, къобуз согъа билмейме. Къыл къобузда, гитарада уа бираз ойнайма. Анам талай инструментде да иги ойнайды, музучилищеде окъутхан да этеди. Джырлагъан да этеме. Сабийлени тынгылатыр, юретир чакълы бир. Бир кюн бир творчество ингир этербиз. Тебсерге аман тюлме – тебсеу дерслеге джюрюб тургъанма. Билмей эсенг, сени да юретирме.
Ариуну терезени тюбю бла ары-бери ётгенин эследим.
- Болсун. Сени да школгъа кечикдирмейим. Энди джашау мендеди: сени бла шахмат да ойнай, музыкагъа да тынгылай, назмуларынгы да окъуй, тебсерге да юрене, ох этерикме. Сау къал. Кёрюшюрбюз,- деб, Ариугъа ашыкъдым. Не эсе да, джюрегим тынгысызды.
Эшиклени къагъыб, «кир» деген шагъырей ауазны эшитдим. Ариу, болуучусуча джарыкъ болмады. Этиучюсюча кесине да къысмады. Китабны алыб табхада орнуна салды. Халын таб кёрмей, «не болгъанды?»- деб, сордум.
- Джукъ да. Джангыз, сени Светагъа киргенинги джаратмайма. Билесе, сёз джюрюб тебреригин. Сен алкъын школгъа джюрюген сохта болгъанлыгъынга, эркиши болуб бошагъанса. Орус къызла кеслерин эркин джюрютгенлерин барыбыз да билебиз. Арагъызда бир джукъ болса, башынг палахха къалыр. Диннге къаты атанг-ананг не айтырла? Анга да сагъыш эт.
Ариуну айтханында терс зат джокъ эди, ёзге аны къайгъылы этген башха зат болгъанын сездим. Алай болса да, сёзлеге уллу магъана бермей, чам эте бираз олтурдум. Алгъынладача джарыкълыкъ джокъ эди да, «кёрюшюрбюз» дей, джангы китаб да алмай, чыгъыб кетдим.
Бир ыйыкъ кетди арадан. Мен Ариуну юйюне басмай турама. Китабханеге-библиотекагъа да бармайма. Света бла уа школда терк-терк тюбешиученбиз. Джолда бирге келгенибиз да болуучанды. Юйюне кирирге уа, чакъыргъанлай турса да, базмайма. Ариу бла араны бузаргъа излемейме. Ёзге, меннге къадар кеси болушду дейме, не эсе да, кёб турмай, Ариу усталыгъын-билимин ёсдюрюрге алтыайлыкъ курслагъа атланды Москвагъа. Юйюн а, бизге аманат этди, анамдан тиледи: «Гитче джашынг биягъынлай, кече сайын юйюмде къала турсун. Элде уру-гуду джюрюмесе да, ол заманда юйге къайгъы этмезча боллукъма». Алай бла, Света бла тюбей турургъа мадар чыкъды.
- Кел, былай келишейик,- деди Света.- Сен мени къарачай тилге, къарачай тебсеулеге, къарачай адетлеге юретесе, мен а, скрипкада, гитарада ойнаргъа, тебсерге юретеме сени. Тилге юренсем а, назмуларынгы да тюзюрек, игирек кёчюрюрге боллукъма.
- Болсун,- дейме,- джангыз, программа джарашдырыб, андан джанламай, хар кече сайын бир эки сагъатны кюрешмесек, заманыбыз бошуна кетиб къалыргъа боллукъду.
Экинчи кюн къарачай тилге юретген дерс китабланы, сёзлюклени да кёлтюрюб, келишген заманыбызда Светаны юйюню эшиклерин къакъдым. Босагъадан киргенлей:
- Юйге да игилик,- дедим тауча.
- Келгеннге да игилик,- деб, джууаб къайтарды Света да бизни тилде.   
Сагъат джарымны къарачай тил бла кюрешдик. Андан сора эки кере шахмат ойнадыкъ. Бир кере ол хорлады, бир кере да мен.
- Энди музыканы заманы джетди,- деди Света. Джырлагъан да эте, гитарасын согъады. Ызы бла скрипкасын да джылатды. Меннге да ол инструментледе биринчи дерс берди. Джашауумда аланы къылларын биринчи кере зынгырдатыб кёрдюм.
Программабызгъа кёре тебсеуню кёзюую келди. Света мени тюз къымылдаргъа юретеди, мен а аны къучакъларым келгенден кесими тыялмай къыйналама. Эм ахырында кесиме къысыб, уппа этиб сирелдим. Чарларыкъ болур деб тургъанлайыма, аны да огъайы болмагъанын ангыладым. Ёзге бир-бирибизни бираз ийнакълагъандан сора, Света тереннге кире тебрегенибизни эследи да, мени акъыртынчыкъ кесинден айыра, айтды:
- Бу программабызда болгъан зат тюл эди.
- Салайыкъ муну да программабызгъа.
Света кюлдю. Бюгече дерслерибиз аны бла битдиле.
- Сау тангнга чыкъ.
- Сау тангнга чыкъ.
Джашау меннге бек сейир, бек аламат кёрюне башлады. Кюнню кетерин, кечени келирин менича сакълагъан болурму бу элде? Мени эм бек сейирсиндирген – Светаны юч айны ичине «хайт» деб, бизни тилге юреннгениди. Мени орусчамдан аны къарачайчасы такъыл болур. Орус суратлау адабият китабланы мен къыйналмай окъуйма, сёлешгеним а къарыусузду. Не ючюн десенг, дерслени барын бешинчи классха дери мен ана тилде окъугъанма. Мени ызымдан келгенлени ол насыбларын къурутханды кърал – энди бютеу дерсле, биринчи классдан башлаб, орус тилде барадыла. Ана тилни энди тыш къраллы тиллени бирича окъуйдула, таб, сабийле излемеселе, окъутмай къойгъанлары да болады. Энди бу бек уллу проблема болгъанды бюгюнледе. Иш алайгъа джетерин олсагъатда киши да толусу бла ангылай болмаз эди.
Бусагъатда уа, мен кёлюмдегин орусча тынч, дженгил айтыб къоялмай къыйналама. Бешинчи классха кёчген сагъатымда тартхан эдиле бизни элге ток чыбыкъланы да. Телевизор-зат деген сейирликле уа энди джайыла тебрегендиле – бизни элде ючеуленде барды телевизор. Аны себебли джангылыкъланы джангыз газетле бла радиодан билебиз. Хар бир юйдеги кёб тюрлю газет джаздырыб алады. Почта чачыучу кишини эки артмагъы газет, журнал, письмо хазнадан толуду. Тийрени къартлары «газетледе не джазадыла» деб, меннге соруучандыла. Орусчам мени кюнден-кюннге игиден-иги бола баргъаны устазланы юретгенлеринден да бек, Светаны кючюнденди: ол мен окъусам, джазсам, сёлешсем да тюзетгенлей турады. Света бла талай айны кече-кюн тюбеше тургъаным, орусча тыйгъычсыз сёлешириме себеб болду. Ёзге, Светаны бизни тилге алай дженгил юреннгени аны кючлю эси эмда музыка фахмусу болгъанындан кёреме: сёзню макъамын тюрлендирмей, эшитгенича айтыб тебрейди. Кийиннгенинден, кесини джюрютгенинден эмда бет тюрсюнюнден болмаса, сёзюнден аны къарачайлы болмагъанын айырмай къояргъа боллукъду. Мен аны кесине да айтханма.
- Бетими тюрлендираллыгъым джокъду, кийимими, халими сизни къызладача этерге къолумдан келлик болур. Излесем. Сизни адетле бизникиледен иги болгъанларына тюшюндюралсанг, ийнандыралсанг. Мени нем башхады сизни къызларыгъыздан?
- Ненгми? Сёз ючюн кийиннгенинг. Сен, джалан бутларынг, билеклеринг агъара, элни ичи бла школгъа бараса. Адамла, артыкъсыз да эркишиле, сеннге джити къарагъанларын эслеймисе? Чебкенинги джагъасы да бираз теренирек оюлубду. Эркиши, тиширыу болсун, бары бла да тартынмай сёлешесе. Бизни джамагъатда тиширыула, къызла кеслерин бир кесек башхаракъ тюрлю джюрютедиле. Нёгерлери бла, не да къысха джууукъ джетген джаш бла болмаса, амал табыб, кеси джангыз джюрюмеученди таулу къыз.
- Къызларыгъыз башха шахарлада къалай окъуйдула да?
- Окъугъанла алкъын сабийге саналадыла. Алагъа да, баргъанлай-келгенлей, кёз-къулакъ болгъанлай турадыла.
- Сюйген джашына къалай тюбейди да къыз?
- Нёгери бла. Аны да кёб тюбеширге, сёлеширге болмайды. Джарата эселе бир-бирин – юйленсинле. Алай а, юйленнгинчи, къыз бла джашны араларында джукъ болмазгъа керекди. Джангыз абезек тебсеуде бир-бири къолундан тутаргъа болады, къалгъан тебсеуледе уа, бир-бирине дженг учлары да тиймейди. Бизде бир-бирин къучакълаб тебсеген, бир-бирин уппа-чуппа этген болмайды – ол учузлукъгъа, сыйсызлыкъгъа, саякълыкъгъа саналады. Кесине алай этдирген къыз къарачай джашха эрге бараллыкъ тюлдю. Алайды адет. Джети атасына дери къарамай, тинтмей, бизде къыз алгъан, къыз берген да болмайды. Юйленир ючюн да, ата-ана разылыкъ амалсыз керекди.
- Сен бу адетлеригизни игиге санаймыса?
- Санайма.
- Да сора, мени уппа-чуппа этерге, къучакъларгъа нек кюрешесе да? Огъесе, мен сизни къызладанмы тёбенме?
Мени не айтыргъа билмей, джунчугъанымы, къызаргъанымы кёрдю да Света, кесин тыялмай кюлдю. Къатыма келиб, «динигиз, адетигиз айтханны да этмей, джюрегинг меннге тартыб тура эсе, сора сен мени бек къаты сюесе» деб, мени къаты къучакълаб, уппа этиб башлады... .
Ма былай ётеди Света бла заманым. Кюндюз школгъа баргъан, андан келсем – малгъа къарагъан, башха не джарыллыкъ бар эсе да, тындырыргъа кюрешеме. Кёз байланса, дерс кибиклериме къадалама. Меннге эм хайырлы заман а, кече сагъат ондан онекиге дериди – Света бла болуучу кёзюуюмдю ол. Атын къарачайчагъа кёчюрюб, Джарыкъ да деученме анга. Ол бир-бирде соргъан затлагъа джууаб эталмай къалгъаным да болуучанды.
- Сени атынг Нисанды, нисан айда туугъанынг ючюн. Тукъумунгу магъанасы уа неди?
- Къарчаны тёрт нёгерини бирини атыды Адурхай. Бизни тукъум андан келеди. Магъанасын билмейме. 
- Тукъумунг Адурхай эсе, орусдача,  «ев» деген къошакъ нек къошулгъанды, Адурхаев нек болгъанса? Атангы атына да къагъытлада Къаджарович деб джазылады. Нисан Къаджарович Адурхаев. Нек болгъанды алай?
- Къарачайча былай айтылынады: Адурхайланы Къаджарны джашы Нисан. Не да: Къаджар улу Нисан Адурхай. Не да: Нисан Къаджар Адурхай – биринчи кесими атым, экинчи атамы аты, ючюнчю тукъум атым. Орус кърал кесине ангыларгъа тынч болур ючюн, бизге сормай, тукъумубузну, аталарыбызны атларын да тюрлендириб, Иван Иванович Иванов дегенча этиб къойгъан болур.
- Ангыладым. Кърал кесине тынчыча этеди сора. Араб, латин алфавитледен да сизни кириллицагъа аны ючюн кёчюрген болур. Джангыз, гюрджю, эрмен тукъумланы  тюрлендирмегенди, аланы алфавитлерин да къурутмагъанды. Не эсе да.
- Билмейме не айтыргъа да.
- Элигизни атына уа Подскальный деб нек джазадыла? Сиз кесигиз Къая Тюбю не да Тёбен эл дей шойсуз да? Орамыгъызгъа уа «Матросовну орамы» деб, нек атагъандыла? Огъесе сизни халкъны джигитлери джокъмудула?
Мени абызырагъанча кёрюб, Света сёзню башха джанына бурду:
- Бу соруулагъа джууаб уллу болсанг этерсе. Алай а, иги окъуб, терен билим алмасанг, джылынг келсе да, джукъ айталмай, тынгылаб турургъа боллукъса. Кел, бир эки партия шахмат ойнайыкъ.
Ойнадыкъ, ёзге мени эсим алкъын ол сорууладан арытылмай, кесими талай кере да къабдырдым.

*   *   *

Беш ай озду арадан. Света бизни тилге суу уста болгъанды, кийиннгени да эм намыслы таулу къызчады. Тау тепсеулеге да юрениб, школ ансамбльде тебсеб турады. Элде той-оюн болса, ол да башха къызла бла бирге барыб, къууанчха къошулуучанды. Бир-бирде мен да барыучанма биргесине, ёзге, юйленмеген тамада къарнашларым бола тургъанлай, тойлагъа джюрюрге джарамайды. Света уа, юсюне таулу къызны чебгенин кийиб, ингичге белин да кямар бла буудуруб, арагъа чыкъса, кёб джаш кёз алмай къараучанды. Тиширыуланы «бу бир къарачай къыз болса, тоба, келин этмей къоймаз эдим» дегенлерин да эшитгенме. Алай а, кёз къыса къарагъанлыкъгъа, элчи уллу джашладан бири да мардадан чыкъмайды – Светагъа аууз джетдириулери джарашыулу чамды-накъырдады. «Бизде тойла, тепсеу ингирле башха тюрлюдюле. Ичген-эсирген кёбдю бизде. Бир-бири бла тюйюшгеннге, сыйсыз сёлешгеннге юренчек болуб къалгъанбыз. Сизде уа адамла кеслерин дворянлача (бийлеча, ёзденлеча.- Н.А.) джюрютедиле»,- дейди Света. Отуз джылдан а, аны «сиз да бизнича болуб къалгъансыз» деб, джарсыгъанын эшитирикме.
Бу ингирни-кечени Света бла мен къарачай адабиятха атагъанбыз. Мен бёлмей тынгылайма, Света уа бизни джазыучуланы аямай хыртха урады.
- «Сизни нарт эпосугъуз буруннгу урумлуланы мифологияларындан кем тюлдю. Алай а, аланыкъын бютеу дуния биледи, сизникин — киши да. Илму кёзден къараб, бир джерге джыйышдырыб, орус, ингилиз тиллеге кёчюртюрге керекди. Бютеудуния культураны байындырлыкъ хазнады сизни нарт таурухларыгъыз. Тарих джырларыгъыз, ийнарларыгъыз да аллай сейирликдиле, алагъа тенглик этерик аз зат табылыр орус халкъ поэзияда.
 Джазыучуларыгъыз джазгъан а, кёбюсю, сёзге салыб сёлешмезчады. Ауаз бериу ол — партия идеологланы ишлериди, не да дин башчыланы, имамланы, не да, менича, ууакъ сабийлени окъутхан устазланы. Назмучуну иши уа башхады. Сизни джазыучула аны ангылай болмазла алкъын. Тизгинлени ахырларын ушашдырыб, бир-бирине такъсала, аны да шийирге санаб къоя болурла. Табигъатны юсюнден, табигъатны юсю бла иги айтылгъан затла уа бардыла сизни джазыучулада да. Сёз ючюн, Биджиланы Асхатны бир назмусу керти поэзияны юлгюсюдю:

Боран буруб, боранлаб,
Ёрге-энгишге чабады,
Джанлы къойну сюргенча,
Къарны сюрюб барады.

Пушкин да айталмагъанды мындан иги. Не да, Къаракётланы Иссаны Минги Тауну юсюнден тизгинлери:

Кёб кишиге къатын болгъан,
Барысындан къызлай къалгъан.

Бютеудуния лирикада орун аллыкъ тизгинледиле была. Сени назмуларынгда да бардыла махтаугъа тыйыншлыла. Сени кесинги, назмуларынгы, бютеу адабиятыгъызны, халкъыгъызны  юсюнден да кёлюме келгенни дневник халда къагъытха тюшюре баргъанма. Кетерими аллы бла сеннге окъутур акъылым барды. Алай а, сеннге айтырым: кесигизни джазыучуланы тилни билир ючюн окъу, керти шийирни билир ючюн а – бютеудуния литератураны, аны ичинде орус поэзияны да, Пушкинден Цветаевагъа, Ахматовагъа дери окъу...».
Мен башымы силкеме, кесим а, Светагъа къарай, джюрекдегин тышына тёгеме:

«Сюймекликни сюйдюм бийче кёзлерин,
Деменгили къарауаш бутларын сюйдюм аны...».

- Сени тизгинлерингмидиле была? Аламат айтханса, джангыз кимге къараб джазгъанса быланы? Меннгеми? Алдама. Аланы Толгъанайгъа шыбырдай болур эдинг...
- Огъай. Аланы да, бу тизгинлени да, сени кёрген кюнюмде джазгъан эдим:

«Чебкенинги джырыгъы бла
Кёзюм илинир ёрге,
Бутла, толгъан Айлача,
Бирге къошулгъан джерге».

Света кюлдю. Мен аны къучагъыма къысыб, тёгерек бура келиб, орундугъуна тёнгередик. Хар кече сайын болуучу оюнубуз башланды. Алай а, мени чекден ёте тебрегеними джаратмай, ычхыныргъа умут эди — ычхыналмады. Амалын тауусханында, «артыкълыкъ этсенг, милициягъа айтырыкъма» деб, тохтады. 
Ол сёзле мени, башыма таякъ бла ургъанча, сууутдула. Мен тохтаб, сордум:
- Кёлюнг бламы айтаса?
- Кёлюм бла.
Мен секириб туруб, джукъ да айтмагъанлай, эшиклерин да «занг» деб, уруб, чыгъыб кетдим. Барыб, Ариуну юйюне кириб, ачыуланыб, кесим кесим бла сёлешеме: «Беш айны ичинде мен аны къалай сюйгеними сезмегенча. Кеси излемесе, мен аны юйюне кюч бламы киргенме. Сабийча, уппа-чуппадан сора, джукъ боллукъ тюл эсе, санымы, джанымы къыйнаб да не этеме. Милициягъа айтырыкъма деб. Болду, энди босагъасындан бир атлам этмем. Энди анга къарамам, салам да бермем, саламын да алмам. Ансыз ёлюб къаллыкъма деб тура болур. Кёрейик. Ариуну келирине да кёб къалмагъан шойду...».
Арадан эки ыйыкъ кетди. Светагъа не арбазда, не джолда, не школда тюртюлмезге кюрешеме. Бир кюн школдан юйге джууукълашханымда, таксиден чемоданланы тюшюре тургъанларын кёрдюм. Къарасам – Ариу. Саламлашдым. Ол мени къучакълагъан да этиб, «болуш» деб, чемоданларын къолума тутдурду. Света да чыгъыб, ол да бир талай затын алыб, Ариуну юйюне элтдик. Дагъыда бир кере къайытыб, къалгъан хапчюгюн юйге джыйдыкъ. Света, меннге да кёзюню къыйыры бла къарай, «школгъа кечигеме» деб, гузаба кетди. Ариу меннге  таша магъанасы да болгъан бир соруу берди: «Табмыды хар не?». «Сен къоюб кетгенчады хар не» деб, джууаб этдим.
- Тохта, бир кесекчик сабыр эт. Мен джолдан, сен школдан ач болуб джыйылгъанбыз, бирге ауузланайыкъ.
- Ауузланыр зат джокъду. Джангыз буз долапда бираз бишген эт бла айран барды.
- Да бери чыгъар. Мен Москвада алагъа тансыкъ болуб тургъанма.
- Меннге уа,- деб джибердим.
Ариу меннге хыйларакъ къараб, «Сеннге да» деди. Сора къаты къучакълаб, «къаллай бир тансыкъ болгъанымы бюгече огъуна ангылатырма, сагъат онбир бола джокъларса» деб, къулагъымы къыйырындан къаба, шыбырдады. – Бу а, сеннге саугъамды, мени унутмай, юйюмю, кесими да сакълаб тургъанынг ючюн. Кийиб кёрчю. Костюм юсюме теп-тенг болду.
- Мен кетгенли да ёсгенсе, кенгергенсе. Алауган кибик бир болгъанса.
- Кийим ючюн къаллай бир берликме?- деб сордум, сёзню тюрлендире.
- Бир джукъ да. Саугъамды. Сау джырт.
- Сау бол. Бусагъат мен юйден сеннге хазыр ашарыкъла келтирейим.
- Огъай, нем да барды. Сагъат онбирде келирсе, сакълайма. Ары дери мен да бир кесек солуюм, сен да дерслеринги эт. Бу хызен да сеникиди – ууакъ-тюек затлалла, юйюнгде къарарса.
Юйге кирир-кирмез, юсюмде джангы кийимни кёрюб эгечим, басындырыб-басындырыб сёлешди. Аны даууруна анам да чыкъды. «Юйюн сакълаб тургъаным ючюн Ариуну саугъасыды. Бусагъатлада таксиден тюшдю да, кёрмедигизми? Кёб зат келтиргенди. Айтыуундан, элни къызын берне керексиз этерча бир зат келтиргенди. «Ананга да барды саугъам, тамбла рахат тюберме» дей эди.
- Джолоучулукъ къыйынды, солусун, эс джыйсын,- деди анам да.
Мен кеси одама кириб, хызенни башын ачдым. Ичинде сакъал джюлгюч, одеколон, дезодорант, къол джаулукъчукъ... Мен аланы барындан да бек, мени унутмай, кёлкъалдысын да ташлаб, алай келгенине къууандым.
Сагъатха дженгил-дженгил къарайма. Сагъат он бла джарым болургъа, «анама, эгечлериме да сау тангнга чыгъыгъыз» деб, «джукъларгъа» кетдим. Сора онбир бола, терезе бла чыгъыб, бурууну башы бла чынгаб, Ариуну арбазына тюшдюм. Светаны терезесини къаты бла ётген сагъатда, юсюме аны ауанасы тюшгенча сездим, Ариуну эшигин къагъа, бурулуб къарагъанымда, терезеден башын чыгъарыб, Света мени таба къараб тура эди. Кёлюм бир тюрлю болду, алай а эшикни ачылгъаны мени къутхарды. Ичкери киргенимде уа, Ариуну алтыайлыкъ тансыгъы меннге нени, кимни да унутдурду. О, Тиширыу!

Отха чебген кийдирсенг –
Тиширыу деген олду.
Тиширыуну тешиндирсенг –
От деген да олду.

Ичи да от, тышы да от:
Тиши от – Тиширыу.
О, Тиширыу!

Хар кече сайын дегенча, мен Ариугъа джюрюйме. Светаны терезесини къаты бла ётмей башха джол джокъду. Ызыма да танг ата, алайтын озама. Кёреди, биледи – не этейим – кесиди терс. Менде да барды терслик. Аны ючюндю кёлюм рахат болмагъаны. Ариу бла тургъанлай, кёзюме Света кёрюнюученди. Бир-бирде аны юсюнден сагъыш этгеними, къалай биле эсе да, биледи Ариу. Мен джуудурургъа кюрешсем да, ол сезеди, биледи.
Бир джол школда волейболдан эришиуле болуб, кечге дери къалдым. Оюн да, Светаны дерслери  да бир кёзюуде бошалдыла. Света къатыма келиб, «назмуларынг орус тилде Москвада суратлау-адабият журналда басмаланнгандыла, кёрюрге излей эсенг, журнал кабинетимдеди» деди. Ол къыз башы бла джарашыргъа къолун биринчи узата эсе, мен аны къысханлыкъгъа айыб болмаз. Барабыз кабинетине. Журналны ачыб кёргюзтеди Света. Бир, эки деб, сау он назмуму басмалагъандыла. «Къарачай тилден орусчагъа кёчюрген» деген джерде уа Светаны атын, тукъумун окъуйма. Хайран болама.
- Сен меннге быллай зат эте тургъанынгдан джукъ айтмагъанса.
- Иш тынса, сенден «сюйюмчю» алыргъа деб тура эдим.
- Сюйюмчюнгю игит да береме.
Редактор джазгъан ал сёзню окъуйма. «Нисан Адурхайны назмуларында джай ала Ай джарыгъында тайны кишнегенин да, къышхы сууукъ чууакъ кече къазакъ бёрюню улугъанын да эшитирге боллукъду. Аланы экисине да джан аурута билген бу назмучугъа къуру онбеш джыл бола турады, аны назмуларын къарачай тилден орус тилге кёчюрген къыз да андан хазна тамада тюлдю. Экисини да фахмуларына сейирсине, аланы нюрлю къыйынларын окъуучулагъа теджейбиз. Назмучу бла тылмачны бир-бирине чалышхан чыгъармачылыкъ джоллары аланы узакълагъа, мийиклеге чыгъарыр деб умут этерчады. Бизни дерги бу эки джаш фахмугъа эс бёлгенлей, къайгъыргъанлай, аланы юслеринден хапар айтханлай турлукъду».
- Бу дерги сени къолунга къачан тюшгенди?- сордум, журналны номерине къарай.
- Бир ай чакълы болады андан бери.
- Бир ай чакълы?
- Биз бир-бирибизге сёлешмегенли да бир ай болады.
Мен не айтыргъа, сёзню къалай бардырыргъа да билмей, тынгылайма. Насыбыма, эшик къагъылды да: «Светлана Васильевна, биз кете тебрегенбиз, юйюнге бара эсенг, сакълайыкъ»,- дедиле тамада класслада окъугъан тийре къызчыкъла. Мени джукъ айтмагъанымы кёргенинде Света, «бусагъат» деб, ёрге турду. «Журналны кесинге алыргъа боллукъса, менде дагъыда бир барды»,- деди.
Юйге келгенлей, терк ауузланыб, журналны ачыб, биягъы назмуларыма битдим. Эки джерде менде болмагъан тизгинле бардыла. Бир башха джерде «Ачыу» деген сёзню «ревность» деб кёчюргенди. Аладан башха бир кемлик табмадым. Ариугъа окъутханымда уа, ол сейир-тамаша болду. «Тепси къуруб, бу ишни  «джууаргъа» керекди. Сагъыш эт, миллион тиражы болгъан журналны юсю бла сени атынг бютеу уллу совет къралгъа белгили боллукъду. Бюгюн школ кюн тюлдю, Света да юйде болур. Бир сагъатдан аны да алыб келирсе, мен столну джасайым». Мени тынгылагъанымы кёргенинде, тинтгенча сорду:
- Арагъызда не болгъанды? Тюзюн айтчы.
- Джукъ да. Сеннге джюрюгеними джарата болмаз.
- Ол аны иши тюлдю. Аны иши сени назмуларынгы кёчюргенди. Аны ючюн а, анга сау бол дерге керекди. Мен кесим чакъырырма, сен да бир сагъатдан келирсе.
Джумуш чыгъыб, мен бираз кечигиб келдим. Келсенг аллайгъа кел, экиси да бир-биринден омакъ, джазма масаны къатында ушакъ эте, мени сакълаб тура.
- Къарачайлыла былайдыла, заманында келмеу аланы къылыкъларыды,- деди Ариу. – Хы, энди тепсиге кёчейик. Поэт энди бизге шапалыкъ этсин.
- Эки ариу къызгъа шапа болгъан меннге къууанчды,- деб, аланы алларына ашарыкъ сала башладым.
- Нисан, мен Москвадан келтирген ол къызыл урум чагъырдан Света бла мени бокалларыбызны толтур. Кесинге уа нарзан къуй – сен алкъын сабийсе.
Ариу айтханча этдим. Ариу алгъыш эте башлады:
- Къарачай адетни буза болурма, алай а, бусагъатда Светагъа разылыгъымы билдирирге излейме. Светаны кючю бла къуру Нисанны аты тюл, бютеу Къарачай халкъны аты да айтылгъанды. Ма аны ючюн сау бол, муратларынг толсунла, Света.
Света да Ариугъа ариу айтыр керекли къалмады:
- Нисан болмаса, аны назмулары болмаса, мен нени кёчюрлюк эдим? Алай а, Нисанны Нисан этген сенсе, Толгъанай, сен анга кёб билим бергенсе. Къууанч бла кёб джаша.
Светаны сёзю экили ангылашынырча эди, ёзге ички татыгъан болур эди, Ариу эследи эсе да, сёзню башха магъанасын чучхургъа излемеди. Алай эте, экиси чагъыр шышаны бошадыла. Энди тепсиден айырылыр заман джетди деб тургъанлайыма, бир назму окъу деб къысды Ариу. Чам бла башымы алыргъа изледим. Къоймазлыгъын таныгъанымда эсиме келгенни сагъыш этмей айтдым:

Уппа этеме эринлеринги,
Белингден сюйюб къысханма.
Джюрекни татлы сезимлерине
Сен бер кесинги, къызгъанма...

- Аламат назму,- деб, секириб ёрге туруб, мени уппа этиб, ызына олтурду Ариу.
- Назму къарыусузду, кеси да тау намысха келишмейди,- деди Света.
- Назмуну, адамныча, намыс бла ёлчелерге джараймыды?
- Поэтни кеси да, назмусу да намыслы болургъа керекдиле.
- Шайырны гюнахсыз назмулары сени болсунла, гюнахлы кеси уа мени болсун,- деб кюлдю Ариу.
- Алай боллукъ тюлдю. Поэт бла Сёзю бир-бирсиз болмайдыла. Сёзю баргъан джерге барады поэт кеси да. Эртде-кеч болса да. Поэт Сёзню, Сёз да Поэтни – бир-бирин къурайдыла, джаратадыла ала. Алай а, Сёз биринчиди, Сёз тамадады, Сёзню (сёзюню да!) къулуду шайыр. Аны юсюнден кеси бек ариу айтханды:

Тёнгек джанны сакълагъанча,
Сакълайма Сёзню.
Джаш, къызны ызындан айланнганча,
Айланама ызындан Аны.

Аны себебли, назмуларын меннге берсенг, кесин да берирге керек боллукъса.
- Да кёр къарыуунгу.
- Тохтагъыз,- дедим,- мени оноууму кесиме къоюгъуз, марджа.
Алай а, меннге тынгыламайдыла. Ички башларына чабхан эки тиширыу не айталла, не айтмайла, не юлешелле, не юлешмейле.
- Нисан менден джукъгъа кетерик тюлдю,- деб, тохтады Ариу.
- Заман кёргюзтюр аны. Алай а, кеч болгъанды, дерслеге хазырланыргъа керекме. Сау болугъуз чакъыргъаныгъыз ючюн,- деб, Света ёрге турду. Ариу аны тыйыб кюрешмеди. Мен аны арбазгъа чыгъарыб, ызыма къайытдым. Ариу ёрге туруб келиб, мени къаты къучакълады. Мен аны орундугъуна джатдырыб, кече арасында келирме деб, юйден чыкъдым.
Кёб турмай, Света бла да джарашдыкъ. Джарашдыкъ десем да, бир-бирибизден кенгирек турабыз. Джангыз кёзлерибиз билдиредиле ич халыбызны. Не арабыз алгъынча боллукъду, не да бир-бирибизден ёмюрлюкге айырыллыкъбыз. Аны Света да ангылайды.

*   *   *

Бир сыныфдан бир сыныфха къуру айырма багъала бла кёчюб барама. Сентябрны биринде окъуучуланы барын школ арбазда тизиб, иги окъугъанлагъа махтау къагъытла бередиле. Мен да ала тургъанма аллай грамоталаны. Арт эки джылда уа алмайма. Окъууум иги болгъанлыкъгъа, халим аман джанына тюрленнгенди дейдиле. Окъууум да алай иги тюлдю. Бютеу дерследен айырма багъаларым болгъанлыкъгъа, кесим билеме, тилден, адабиятдан, тарихден башха дерслени сюймейме, иги да билмейме. Тюзюн айтсам, школгъа барырым да келмейди. Аны талай чуруму барды. Бизни сыныфха башчылыкъ этген София Ёртеновна сыныф джыйылыуда аны ачыкъ айтханды. Аллай джыйылыулагъа окъуй-джаза билмеген атам-анам джюрюмейдиле. Атам тышында мал бла айланады, анам да юй джарыллыкъдан озмайды. Аны себебли, анамы эгечинден туугъан барыучанды ары. Устаз айтханда меннге джангылыкъ джокъду – кетген джыл мен кёб къуджур иш этгенме. Аланы барын тизиб, «замансыз уллу болуб къалгъанды, джылындан эсе алгъа бишгенди, аны интереслери къалгъан сабийленикича тюлдюле, ол школ, дерс къайгъылы да тюлдю»,- дегенди. Кертиси бла да алай болур. Мени бла окъугъан джашчыкъла, къымжа тиширыу суратланы бир-бирине кёргюзюб, сейирсиниб айланадыла. Мен а, тиширыуну не болгъанын билиб бошагъанма деб турама. Мени бла окъугъанла, джыллары бла мени тенгли болгъанлыкъгъа, меннге сабийча кёрюнедиле. Ала бла мен сёлешир зат джокъду.
Джыл сайын, май айны биринде, тогъузунда къралны къалайындача, бизни элде да байрам оюнла этедиле, джау джиб къурадыла, къол таш атыудан, миллет тутушдан, гир кёлтюрюуден, узунлукъгъа чынгаудан, акробатикадан, шахматладан эришиуле бардырадыла. Элни ара майданында быйыл да башландыла аллай оюнла. Эм алгъа джау джибни тёгерегине басынды халкъ. Быйыл, керти да джау джиб такъмай, бир джау сюртюлген сыйдам багъананы сюегендиле ёрге. Башында уа – темир ыргъакъгъа тагъылыб, тюрлю-тюрлю ёчле, бир ариу джаулукъ да барды. Ол джаулукъну уа, ёрлеген джаш эм ариу къызгъа берликди. Школ сохтала да, уллу джашла да къарыуларын сынаб кёредиле. Къолларынг, аякъларынг бла да багъананы къаты къысмасанг, ёрлеяллыкъ тюлсе. Ток чыбыкъла тартылгъан багъаналагъа ёрлей, мен бу ёрлеген ишге бек уста болгъанма. Тёгерекде мен илинмеген не терек, не таш, не къая къалгъан болмаз. Иги кесек джаш ёрлеялмай айыблы болгъандан сора, чам аты Гыртчы болгъан бир малчы улан, атдан тюшеди. Гитчеликден башлаб да ат юсюнде кёб айланнганы ючюндю дейдиле, бутлары къынгырдыла. Ол таукел ёрлеб башлайды. «Бу уа ёчлени барын да аллыкъды» деген ауазла чыгъадыла. Гыртчы багъананы башына джетерге, къарыуу тыннган болур эди, тайыб энгишге кетеди. «Гыртчы да ёрлеялмады эсе, сора муну башына киши да чыгъаллыкъ тюлдю да» дейди бир къауум. Уллула мени кёлтюрюб, багъананы тюбюне элтедиле. «Къоярыкъса, джашчыкъ, бу сеннге сен илиниучю терекле тюлдюле» деб, бир шохум къарттамакъланады. Ачыу огъуна этеди. Чурукъларымы, юсюмде кёлегими да тешиб, къолларыма да джаныу этиб, ёрлерге башлайма. «Кёнчегинги да теш» деб къычырады къайсы эсе да. Чамчыла кёбдюле бизде. Мен ёргеден ёрге чыгъа баргъаным сайын, дауур аздан аз бола барады. Эм ахырында къолум темир ыргъакъгъа илинеди. Кесими тартыб, багъананы тёппесине олтурама. «Барын да ат бери, энди ары чыгъаллыкъ джокъду» деб къычырадыла. Атама барын. Джангыз джаулукъ къалады. Аны къайсы къызгъа берлигиме сагъыш этеме. Къарайма: кёреме Кукушну, Ариуну, устаз къызчыкъны — Светаны. Сора, джаулукъну да онг къолумда байракъча тутханлай, сыбдырылама энгишге. Шум болуб тургъан халкъны ичи бла барыб, Кукушну, Ариуну да къатлары бла ётюб, орус къызчыкъны бойнуна тагъама аны. «Алай этеригед ансы, бир къарачай къызнымы сайларыгъед», «къоюгъуз, аланла, ол алкъын сегизинчи классха бара тургъан бир сабийди»... Кёб тюрлю сёз эшитеме. Сёлеше берсинле.
Энди тутуш ачылады. Базман къурулубду. Тутуш тёшекле джерге тёшелгендиле. Сюдюле хазырдыла. Джыгъышыргъа излегенле базманнга минедиле, кеслерин джаздырадыла. Джылгъа къарамайдыла, кесине базгъан чыкъ да къарыуунгу сына. Мени ауурлугъум 85 килоду, боюм да бир метр бла 85 сантиметрди. Мен окъугъан школда менден мийигирекле, аууруракъла да бардыла, алай а, ала менича сингир тюлдюле – аланы мен тынч огъуна сыртларындан салыучанма. Былайда уа иш  башхаракъ тюрлюдю. Эт бла, айран бла ёсген, малчы, джылкъычы джашла, къой базукланы къоллары бла къыйналмай сындырыучула. Быланы эркин тутушда хорларгъа боллукъду, къарачайча джыгъышыб а, быланы дженгнген къыйынды – джерден ёрге айырыб тебрейдиле, билек кючлери алай уллуду. Тутушургъа излегенлени эм кёбю мени ауурлугъумдадыла. Тутуш терс къуралгъанды: тутушуб башлагъан – хорланнгынчы тутушуб турады. Аны себебли гёджеб бек гыртчы, бек кючлю, бек амаллы болургъа керекди. Кесине бек базгъан болмаса, кеси разылыгъы бла тутушну ачаргъа излеген болмайды. Ол заманда тукъумуну башланнган харифине къараб, алфавит сыра бла башлайдыла. Бюгюн да алай болду. Адурхай Нисан деб, атымы айтыб, кюйюзге чакъырдыла. «Сабийден башламай, уллуракъланы чыгъарсагъыз эди алгъа» дегенле болдула. «Сабий эсе, сабий оюнлагъа къошулсун. Былайда джылгъа къаралмайды» деб, сансыз джууаб этдиле. Ёч 100 сомду. Малчыны айлыгъыды ол. Ёзге иш къуру ёчде тюлдю. Гёджебни сыйы халкъда уллуду. Тулпар Алийден башлаб, онглу гёджеблени атлары халкъ эсинде турадыла. Бизде таблыкъла къуралсала, Олимпия оюнлада хорларыкъла да чыгъарыкъ эдиле. Аллай таблыкъла болмагъаны себебли, бизни джашла атларын миллет тутушдан, къол тутушдан айтдырадыла.
Мени бла тутушургъа чакъырылгъан гёджеб, «джашчыкъ, иегилеринг сыннгынчы, тутушмай къоярмы эдинг» деб, меннге аууз джетдире башлады. Кюйюзге чыгъыб, бир-бири белбауларыбызгъа къадалдыкъ. Иги кесек тёгерек бурулгъандан сора, ол кёрмеген амал къалмады: ичинден, тышындан чалыргъа тырмашды, тобукъ бла кёлтюрюб атаргъа да умут этди, джан сюекге алыргъа да кюрешди. Болмады. Ачыулана башлагъанын сездим. Сора, мени кесине джыйыб, эркин тутушдача, бюгюлюб, кесини юсю бла атама деб, тюз сыртындан тюшюб къалды.
Тюйюшюр къан алыб, къобду ёрге. Сюдюле бла даулашыб, джангыдан тутушургъа изледи. «Джыгъылгъанны сырты джерден тоймайды, къой къарнаш» деб, аууз джетдире башладыла. Тенглери келиб, аны бир джанына чыгъардыла кюйюзден.
Мени бла тутушхан экинчи джаш, дженгил огъуна мени сыртымдан салама деб, ары-бери силкиндириб, абындырыргъа, тобукъландырыргъа кюрешди. Болмады. Мен да, ашыкъмай, аны сылыт болурун сакълайма. Таб тюшгенлей, ичинден чалыб, умут этгенимча аталмай, экибиз да тенгиширек джыгъылдыкъ. Ёзге сюдюле, амалны мен этгеним себеблими, огъесе алгъа ол джыгъылгъанчамы кёрюндю да, хорламны меннге бердиле. Мени бла джыгъышыргъа чыкъгъан ючюнчю джашны, «ичиб тураса» деб, тёре тутушургъа къоймады. Дауур-сюйюр, къалабалыкъ болуб бираз турду. Джашны кюйюзден тышына атхынчы, мен да бираз солудум. Мени бла тутушурукъ энди бир адам къалды. Мен аны иги таныйма. Джёгетей Аягъында тренерди, тутушханын да къоймагъанды. Элде, областда къой, миллет тутушдан Шимал  Кавказны чемпионуду. Меннге кёб кере айтханды: «кел, менде бир кесек кюреш, бир джылдан къралны биринчилигине къошулурча боллукъса – хар ненг да барды, джангыз, тутуш бла керти кёлюнгю салыб кюрешмесенг, къалыб кетериксе». Ол, не эсе да мени бла тутушургъа излемей, адамла да къоймай, аманны кеминде чыгъардыла. Белбаууму асры тартхандан кесине, белими юзерге башлагъанча кёрюндю. Къоллары, агъач кишини къолларыча, тартыб, кесине джыя тебреди мени, къарышханымы да сезмегенча. Сора, аякъларым кюйюзден айырыла башладыла. Биразны хауада тутду да, ызына салды. Джыкъса, аллай бир ачыу тиерик тюл эди, сабий бла ойнагъанча этгени, сабийни аягъанча этгени, бютюн джаныма тийди. Бир да аямай, бир джанына тартыб кёрдюм – орнундан да тебсе уа... Джукъ эталмазымы ангылагъанымда, джукъ да этмей, къарышайым да бир турайым деб, аякъларымы кенгирек салыб, аллыма къабланыб, ахырзаманнга дери турур къан алдым. Ёзге, ол терк меннге къысылыб, джан сюекге салыб атды. Алай а, атхан сагъатында, тёшекле бир-биринден кенгериб, аягъы созулуб, кюйюзге тенг тюшдюк. Сюдюле джангыдан тутдурургъа изледиле, ол, «аягъымы аурутханма» деб, тутушургъа унамады. Джангыз меннге бурулуб: «алкъын кёб затха юренирге керекди сеннге. Чемпион болурунг келе эсе, мени дерслериме джюрюб башла» деб, къаты айтды. Тёре мени къолуму ёрге тутхунчу сакълаб, кюйюзден тышына чыкъгъанлай, кесини адресин бериб, сакълайма деб, машинасына миниб, джолну энгишге айланды. Мен да къол таш ата тургъанлагъа бурулдум.
Къол таш атханла керти да алауганла эдиле. Бир-эки кере да атыб кёрдюм, ючюнчю оруннга чыкъдым. «Ол да аман тюлдю» дей, барыб, акробатлагъа къошулдум. Шын туруб, он кере кесими ёрге-энгишге этдим. Аллыма, артыма да сальто этиб кёргюздюм. Андан сора, ызыма бюгюлюб, башымы бутларымы арасы бла чыгъарыб, адамлагъа ышарыб къарадым. Светаны да меннге къараб тургъанын кёрдюм. Былайда да биринчи орунну алыб, ачха ёчню да хурджунума уруб, «бюгюн этген джигитликлеринг джетише болурла, эшта» дедим  кеси кесиме. Эки пудлукъ гирни кёлтюре тургъанлагъа да бираз къарадым – арымасам, къошуллукъ эдим – гир кёлтюрюрге оздурлукъ болмаз эдим. Бу оюнла бошалыргъа халкъ къабыргъаны башы тюзге тебреди – анда ат чарс башланыргъа кёб къалмагъан эди. Тенглерим чакъыргъанлыкъгъа, не эсе да, джюрегим тартмай, юйге кетерге тебредим. Бир талай атлам этерге, бир джанымдан Света чыкъды да, юйге эсенг, мен да сени бла барайым деб къошулду:
- Джангыз школдан сабийлени дефтерлерин алыргъа керекме. Кабинетден ачхычым джанымдады,- деди.
- Света, сен сатыла тургъан хазыр ашарыкъладан, хычын, айран дегенча, бир затла ал да, классынгда тур, мен да, чегет ичинде къара суучукъда къол-бет чайкъайым да джетейим. Бир джукъ да къабарбыз, ансы ач да болгъанбыз.
Чегет ичинде къаячыкъдан секириб келген суу секиртмечикни тюбюне кириб, джууунуб, кийимлерими да ауушдуруб, дуниягъа джангыдан туугъанча болдум. Классха киргенимде, Света бир столну юсюн хантдан толтуруб, кеси да башха столну джанында сохталаны дефтерлерине къарай тура эди. Къатына келиб бойнундан къучакъладым. Света акъырын ёрге туруб, барыб эшикни къадауун салды.
- Ким болса да кириб келсе, табсыз болур...
- Бюгюн халкъ бары байрам къайгъылыды, бери ким келликди?
- Дагъыда...
Айран, эт, гардош хычынла, кёгетле бюгюнча татлы кёрюннген болмазла ёмюрде да.
- Мен бу элде сени бла ёмюрюм джашаб турур эдим, аллай мадар болса,- дейди Света.
- Джаша да тур, ким огъай дейди. Эки-юч джылдан дегенча меннге да 18 джыл боллукъду. Ол заманда...
- Болмазлыкъ ишни айтма,- деб, сёзюмю бёледи Света. – Майны аягъында сабийле школдан чачыла эселе, мен да ызыма, юйюме, Краснодар крайгъа кетерикме.
- Къач бери къайытырыкъ тюлмюсе? Огъаймы? Нек?
Света бир кесекни тынгылаб туруб, айтды:
- Бизни арабызда не бола тургъанын киши билмейдими дейсе? Ариу бир ыйыкъны мындан алгъа мени бла бек къаты сёлешгенди. Айтханды: «Элде сизни (бизни!) юсюбюзден къым-тым кёб джюрюй башлагъанды. «Устаз къыз акъыл-балыкъ болмагъан сохта бла айланады» дейдиле. Ол бир кече Нисанны терезенгден тюшюб баргъанын эслегенме. Алгъаракъда да танг аласы бла терезенгден чыгъыб келгенин кёрген эдим. Мен билмегенча-кёрмегенча этиб да турур эдим, халкъда сёз джюрюй башламаса. Юйюмден, элден да не къадар дженгил кетсенг, ол къадар иги болур барыбызгъа да»,- деди сёзюню ахырында
- Не айтдынг да?
- Не айтырыгъем? Джукъ айта тебресем, арабыз аманнга кетерик эди.
- Тохта, мен кесим аны бла бир сёлешейим. Сёз чыгъаргъан ол кесиди. Андан башха бир адамдан къайгъы чыгъарыкъ тюлдю.
- Къой, кюрешме. Мен кетгенликге, арабызда байламлылыкъ тас болмаз. Къагъыт джюрюте турурбуз. Излесенг, къонакъгъа келе да турурса. Игиси къалай боллугъун заман кёргюзтюр.
Ол кюнден башлаб, кече арасындан тангнга дери Светадан айырылмай джашаб турдум. Башым а сагъышдан къайнайды. «Биргесине кетиб къалсам.. Алай а, сабий тас болгъанды деб, излеб башларла. Аны былайда тыяргъа уа мадар джокъ. Кёлюмю-джюрегими базыб айтыр адамым да джокъ. Джёгетей Аягъында ол тренер бла сёлешсем... «Джашаргъа джер да табарма,  школгъа да былайда джюрюрсе, джангыз кёлюнгю салыб тутуш бла кюреширик эсенг. Мен айтханны этиб барсанг, талай джылдан къралны чемпиону боллукъса» дейди да. Ёзге юйде атам-анам чыртда иймезликлерин билеме. Юйде да иш кёбдю – малгъа къарагъан, бачхагъа къарагъан, бичен этген. Тамада къарнашларым – кими окъууда, кими аскерде, кими шахар ишде, атам малла бла тышында, айтыргъа юйню тутуругъу менме бусагъатда. Не этсин, къалай этсин адам?»
Быллай сагъышла бла ашдан, джукъудан да тыйылыб, иги огъуна азгъанма.  Болуучусундан иги танг энгишге тюшгенди ауурлугъум. Эм ахырында къолуму силкдим: Аллах айтхан болур. Света да «институтха кирир муратым барды» дейди да, окъугъан джерине бара турурма. Къайсы институтха да кираллыкъды ол. Фахмусу артыкъсыз да тиллегеди эмда адабиятхады. Бир джылны ичине къарачай тилге юрениб къалгъаны уа! Къарачай тилде чыкъгъан китабланы барын окъугъан болур – мени бла бизни адабиятны юсюнден даулашса, хорлаялмай къалгъаным да болады. Мени адабият ангымы, назмучулукъ сезимими айнытхан, мийик дараджагъа чыгъаргъан олду. Ол заманлада адабиятыбызны юсюнден ол айтхан затланы меннге бир адам да айтмагъанды. Бир-бир айтханлары эсимде тюрленмей бюгюн да сакъланадыла.
Майны аягъында школда дерс бериу тохтады – сабийле джай каникуллагъа чачылдыла. Биз а – экзаменлеге хазырланабыз: сегизинчи сыныфны бошагъаныбызгъа къагъыт алыргъа керекбиз. Света да школдан арт айыргъанды, тамбла джуртуна атланады.
Бу кече, ёмюрлюкге тансыгъыбызны алыб къояргъа излегенча, бир-бирибизге алай джууукъбуз.
- Сенсе мени насыбым,- дейме Светагъа,- сен кетсенг мен не этерими да билмейме.
- Ариу бла булджурса, бираздан а мени унутдурлукъ да бир чыгъар.
- Сен Ариудан айыргъанса мени, башхалагъа да къарамазча этгенсе. Мен сеннге къоркъама, сени тас этеме деб къоркъама.
- Чыртда къоркъма. Мен сени башхагъа ауушдурлукъ тюлме. Сени джылынгда сенича сюеги, сенича джюреги, сенича фахмусу болгъан болмаз дунияда. Нени унутсам да, сен мени тиширыу этгенинги къалай унутурма? Сени бла хар кече сайын Кёкню джети къатына джети кере чыгъыб эниучюмю къалай унутурма? Сени кючюнг бла мен Тиширыу болгъан къой, шайыр да, тылмач да болгъанма, халкъынгы тилине, адетине да юреннгенме. Мында болгъан заманымы къагъытха тюшюре тургъанма – дневнигими сеннге къооюб кетеме, окъусанг —  ызымдан почта бла иерсе. Къайрымы? Билмейме. Москвада Горький атлы адабият институтха киралсам кёрлюкме. Мен кёчюрген назмуларынгы басмалагъан журналны редактору болушургъа айтханды. Билемисе, мен сени бек джаратхан шийирлеринги кёчюрюб, бир китаб этиб чыгъартыргъа излейме. Басмагъа берирден алгъа, кесинг да къарарса да, кемликликлерин къоратырбыз. Къайда болсам да, хапарымы билдиргенлей турурма. Джангыз сен мени унутуб къойма ансы.
Джууаб этмей, аны къаты къучакъладым. Джулдузлача джаннган кёзлерин, толгъан Айлача санларын, аугъа тюшген чабакълача къалтырагъан бутларын къалай унутурма? Танг аласында кесими юйюме къайытыб, юч сагъатдан а, эки чемоданын кёлтюрюб, эртденнги автобусха ашыра чыкъдым. Биргесине Пашинскеге дери барыб, алайда да Краснодаргъа барлыкъ автобусха миндириб, къол силке, кёзден ташайгъынчы турдум. Джаным кетиб, къуру тёнгегим элге къайытды.

*   *   *

Талай кюнден экзаменим барды. Алай а, башыма джукъ кирирге унамайды. Мен да эшик аллында тюрт-мюрт эте тургъанлай, бир гитче машиначыкъ келиб, къабакъ эшиклени аллында тохтады. Районну спорт джаны бла тамадасы Къасымны таныдым. Саламлашдыкъ. Юйге кирирге да унамай, джарыллыгъын айтды.
- Ауур атлетикадан – штангадан ёчлю эришиуле боллукъдула бизни районда. Тамбла къалыб, бирсикюн. Областдан, крайдан, хоншу джумхуриетледен да къошуллукъдула эришиуге. Биринчи орунну алгъанны ачха ёчю минг сомду. Сен гир, штанга да кёлтюре тургъанса. Хорларса деб ышанама – районубузну да бетин чыгъарырса, кесинги атынгы да айтдырырса, ёч да бир джугъунга джарар.
Алай сёлеше тургъанлай, анам юсюбюзге чыгъыб, къуллукъчуланы не джумуш бла келгенлерин билгенинде, къаты айтды:
- Бир джугъун аурутса, минг сом бла саулугъун ызына табмаз. Сабийни терилтмегиз, кеси да экзаменлеге хазырлана турады.
- Штанганы кёлтюрген бачхадан центнер тартхан гардош машокланы ташыгъандан къыйын тюлдю. Джашны хар неден тыйыб турургъа джарамайды. Ёзге, разылыгъыгъызча болсун,- деб, келгенле арбаларына къонуб, энгишге айландыла.
Эртден бла анама да билдирмей, эгечиме айтыб, район аралыкъгъа — Джёгетей аягъына  саркъдым. Кече да джууукъларыбыз да къалыб, эртден бла эришиулеге къошулдум. Кесими ауурлугъумда къыйналмай биринчи оруннга чыкъдым. «Кесинги ауурлугъунгдан эки къатха ауур штанганы теберсенг, областны, крайны да рекордун саллыкъса, кёремисе?»,- дедиле. «Кёрейик»,- дедим. Штанганы ёрге тебергенден сора, ол артха дженгиб, аякъларым да тайыб, къалай эсе да къолларымы да терк алалмай, штанга имбаш сингирлерими юзгенча этди. Болушлукъгъа чабханла да болдула, алай а... Эки билегим да, сыннган къанатлача салыныб къалдыла. Дохтур къараб, «сингирле юзюлмеген эселе да, аяусуз созулгъандыла. Джарыргъа керек болмагъа эди» деб, башын чайкъады.
Анамы эгечинден туугъанны машинасында бара, эм уллу сагышым, къоркъууум анамды. Не айтырыкъма анга? Аны разылыгъы болмагъан иш тюзелирми?
Юйге джетиб, арбадан тюшдюк. Кесими къатдырыргъа кюрешеме. Билекле уа къымылдамайдыла. Болгъанны джашырмай айтды анамы эгечинден туугъан. Анамы ауазы бек мыдах чыкъды. «Уллу къарнашым 20 джыл болгъан сагъатында, бичен джюкленнген ёгюз арбаны кёлтюрюб, джён этлерин юзюб, ёлюб кетген эди. Бу да анга ушайды. Кючю болгъанлыкъгъа, акъылы джокъду. Эркишини билек къошларына хаман да ауурлукъ джетгенлей турады. Насыбынг болса, сингирле юзюлген болмазла». Анам отха суу салды, ырджыда къара хансланы тамырлары бла алыб келди. Сора сапын джагъыб, кёбюб тургъан билек къошларымы уууб, сылаб, тартыб тебреди. Тишлерими бир-бирине къысыб, тёзерге кюрешиб турама. Эм ахырында къара хансны джагъыб, байлады. Анам сылаучу эди. Башы тюшген да, саны сыннган да анга келиучен эдиле. Къара ханс сыннганнга джарагъанын, сыннган джеринги къаты туханын биле эдим, сингирлеге уа джарармы-джарамазмы – анга анам да ишекли эди, ёзге «хайыры болмаса, зараны да болмаз» деди. Ол байланнганым бла экзаменле берирге джюрюй турдум. Бир айдан анам байлауланы алыб, къарады. Билеклерим артха бармай эдиле, алгъа, ачысала да, бара эдиле. «Дохтур былагъа этер зат джокъду. Аллах айтса, ууакъ-ууакъ тюзелирле. Сууукъ этмей, ауурлукъ джетдирме сакъларгъа керекди. Узакъ заманны сакъларгъа керекди»,- деди ахсыныб. Биле болур эди сакълагъан къыйын болгъанын. Дагъыда бир айдан билеклерим игирекча болдула. Кюз ишлеге чыкъмай мадар джокъ эди, имбашларымы да къумач бла къаты байлаб, бичен ишге джарашдым. Билдире, ачыта, чалкъы чалыргъа къойгъан билекле, биченни ёрге кёлтюрюрге къоймай, хазыр сенек ауузланы гапнагъа атдырмай, тохтадыла. Аманны кеминде ол джыл бир кесек бичен ишледик. Къач, къыш айлада имбашларым асры ауругъандан, талагъандан кёб кечени джукъламай чыкъдым. Дохтурлагъа къарата да бездим: кими джел аурууду деб, кими артрит деб, бирер затны айтыб, анга кёре багъаргъа да кюрешдиле, алай а биринден да хайыр болмады. Къара ишден джыйырыла, джанларгъа кюреше башладым. Спортну да унутдум. Билексиз спорт боламыды? Сууукъ этсем, не да ауурлукъ джетдирсем кёбе, билек къошларым джашаууму азабха бурдула. «Энди башынгы къалай джашатырыкъса?» деб, анам менден да бек къыйналгъанлай, мадарла этерге кюрешгенлей турду. «Спорт бла окъууну арасында чайкъалыб тура эдим. Энди окъуугъа, къаламгъа къадалайым – бу джолну меннге джазыу кеси сайлагъаннга ушайды» деб чам этерге кюрешеме.

Заман а барады тохтаусуз, ашыгъыш.
Джашауума этеме сагъыш.
Ёлюр кюнюме да этеме сагъыш.
Джай ала келгенчады къыш.

Быйыл тогъузунчу классны бошай турама. Школгъа келиб тургъан таныш тренериме тюбедим – аны эллеге айланыб, тутушха джараулу сабийлени излеген къылыгъы бар эди. Хапарымы айтханымда, ол башын чайкъады: «олсагъатда къызыуу бла спортсменлеге къараучу сынамлы, уста, иги дохтурлагъа къаратыргъа керек эди. Бир джылдан сора уа, къыйынды быллай затны тюзетген, бакъгъан. Нарсанада олимпия оюнлагъа хазырлана тургъан гёджеб джыйынны дохтуруна бир тюбейик, танышымды». Бардыкъ. Ол хапарыма тынгылады. Тешиндириб, билеклерими ары-бери буруб, тартыб, къысыб иги кесекни къыйнады. «Мен ангылагъаннга кёре, сингирле созулгъан, джылтыргъан да этгендиле. Заманында операция этерге керек эди. Энди алайлагъа суусун зат да джыйылгъанды, джел да орналгъанды. Брумельни аякъ юсюне салгъан устагъа тюбейбиз десегиз, тюберча этейим». Анга да «сау бол» деб, ызыбызгъа айландыкъ. «Мен сёлешиб, заман бла келишгенлей, сеннге билдирирме» деб, мени да элиме джетдириб, тренер джолну энгишге айланды. Талай кюнден а, аны джолда авариягъа тюшюб ёлгенин эшитиб бек къыйналдым: ёсюб келген джаш тёлюню саулукълу, спортчу этер ючюн кёб къыйын салгъан адам эди. Аны бла бирге билек къошларымы сау этер умутум да ёлдю.

*  *  *

Кетген джылны ичинде эсимде къаллыкъ талай иш болгъанды.
Бир джол эл библиотекагъа кирдим. Бёлмесинде кеси джангыз олтура эди Ариу. Саламлашдыкъ.
- Нек сагъышлыса былай,- деб, сордум.
- Эшитген болурса мени эрге чыгъа айланнганымы.
- Эшитгенме, мыдах да болгъанма. Алай а, джарата эсенг, насыблы бол.
- Джаратсам, къалсам да, мындан ары былай турургъа джарамайды. Мен бек джаратыб, Азиядан биргесине келген адамым, мени къоюб къарачай къызгъа юйленнгенин да билесе. Мен бек джаратхан Нисан да, мени бла болурча тюлдю. Алай эсе, мен артыкъ джаратмай эсем да, мени бек джаратханнга барыб да бир кёрейим. Насыбым тутар эсе уа...
Аны мыдах ауазы джюрегими эритди. Бютеу этген игиликлери, берген къууанчлары кёзюме кёрюндюле. Мен аны кесиме къысыб, чачын сыладый айтдым:
- Сени кючюнгден мен дунияны эм ашхы адабияты бла шагъырей болгъанма. Сени кючюнгден, мен дунияны эм ариу тиширыуу бла джашагъанма, Тиширыуну ким, не болгъанын билгенме...
- Светаны юсюнден айта болурса,- деб, чам этди.
- Света ючюн да сау бол. Алай а, эм биринчи сюймеклигим Сенсе. Ким биледи, сеннге мен джарар, мен игилик эталыр бир кюн да келир.
- Сен сабий болгъанлай да къууандыра тургъанса джюрегими, тёнгегими да,- деб, Ариу алгъаракълада этиучюсюча мени ийнакълаб башлады. Сора, тохтаб, ышара, бир къагъытха: «Библиотека кюнортадан сора ачыллыкъды» деб, джазыб, тышына чыгъыб, эшиклеге джабышдырды, эшиклеге ичинден къадау салыб къайытды. Табджанны тартыб, ачды, кенгертди. 
- Энди бизни киши бёлмез,- деб, мени табджаннга аудурду.
Ёмюрде болмагъанча иги болду экибизге да. Бир тюбюмде, бир юсюмде, бир джанымда Кёк джашнагъанлай турду. Табигъат боран бираздан шошайды: джангур да тохтады, кюн да тийди, ёзге бир кесекден джангы кюч бла башланды – Кёк кюкюреди, Джер титиреди, Пушкинни, Тютчевни, Баратынскийни, Толстойну, Тургеневни, Золяны томлары табхаладан тёнгереб юсюбюзге тюшдюле. Кюлкю къабынды. Тобукъларыма таяныб, юсюме олтуруб «харх» эте тургъан тиширыуну сураты назмуларымдан къарай эди артда:

Къалтырайла ёшюнле,
Бишген кертмелеча.
Тозурайдыла чачла,
Суу секиртмелеча.

- Бу джазыучула, сен билгенден, юсюбюзге бузча нек тюшдюле, чамлана болурламы?
- Огъай, къууаннган этедиле, джаш заманларын да эсге тюшюре болурла.
- Бу ахыр саугъамды сеннге. Алай а, тангнга дери турсакъ да, ёмюрлюк тансыгъымы алыб бошаяллыкъ тюлме сенден,- дей, Ариу ёрге турду.
Ич табигъат тыш табигъатны уятханча, Кёк джашнады, кюкюреди, Кюн тюбюнде марал джангур джаууб, тохтады. Библиотекадан чыкъгъаныкъда, джангкъылычны кёрдюк: ол тауладан тёбен тюзлеге тартылыб эди, алай а, арасындан эки юзюлюб эди.
- Эки бёлюннген джангкъылыч,- деди Ариу.
- Эки юзюлген джангкъылыч,- дедим, мен да.
- Кёрюшюрбюз.
- Кёрюшюрбюз
Ариу энгишге кетди, мен да ёрге. Дуппургъа чыкъгъанымда, артха айланыб къарадым: къарамда не Ариуну, не джангкъылычны кёрмедим. Джангыз, узакъда, мийикде, умутча бир булутчукъ, агъара, къызара, къайры барыргъа да билмей, джангыз кеси къалкъый эди чексиз Кёкде.

*   *   *

Школ арбазда сабийле тоб ойнай эдиле. Турникни къатында абаданыракъла кючлерин-усталыкъларын кёргюзте бир-бирине, къычыра, кюле сюеле эдиле. Элчи джашла да бар алайда. Мени кёргенлей, бир джукъ кёргюзт деб, къадалдыла. Билек къошладан, имбашладан хайыр къалмагъанын айтдым. Ийнанмайла. Сыннганы-чыкъгъаны джокъ, къарагъаннга хар нем да орнунда. Артда, аскерге алгъан сагъатда да, дохтурла да бу сабийлеча, ийнанмай тынгылай эдиле сёзюме.
Джёгетей Аягъындан келген бир махтанчакъ джаш «аскерде, «санаторийде» да барын бир мюйюшге тыйыб тура эдим, боксдан, тутушдан да спортну устасы болгъаным кёб джерде джарагъанды» деб, турникде бир къолу бла кесин талай кере ёрге-ёрге тартды. Аны ичиб тургъанын ангыладым. «Билеклерими аурутхунчу тюбеге эдинг сен меннге, къарыуну сынар эдик» деб, келди кёлюме. Сабийлени бири «Нисан он кере тартыучан эди кесин бир къолу бла» деди.
- Кимди Нисан? Сен аны къой да эгечинг бармыды, аны айт?
- Аналаны, эгечлени сагъыныб а, ойнама, эшек деб,- джашчыкъ керилиб, джумдурукъчугъу бла  уралгъаныча бир урду махтанчакъны хамхотуна. Ёзге ол, «сабийди» деб, хатер этмей, ачыуланыб уруб, сабийни оюсуратыб къойду. Алаймыды – кесими тыялмай, керилиб урдум хатхусуна. Дагъыда урургъа изледим. Элчи джашла арагъа кириб, къоймадыла. Бири мени бир джанына алыб: «Сен биле болмазса, бу Элбуздукъду – тюйюше да тюрмеге тюше, чыгъа да джангыдан тюше. Бузулуб тургъан адамды. Аны кесине ёчюкдюрюрге излемейди киши да. Сакъ бол. Амандан башынгы сакъла»,- деди. Ёзге, Элбуздукъ къызыб, «мен кесими тюрмеде да урдуртмагъанма. Керек эсе, къол къабла бла, керек эсе, джалан джумдурукъ бла – къагъышайыкъ» деб, гюрюлдейди. «Араны тутуш бла айырыгъыз» деб, бизни тутдурдула. Элбуздукъ мени тобугъу бла кёлтюрюрге излегенча этиб, тобугъу бла къууугъума аямай урду. Сора мени абызырагъаным бла хайырланыб, аягъымы ичинден чалыб атаргъа кюрешди. Тенгиширек тюшдюк «Гыбышы, бусагъат боюнчугъунгу тартыб къоярыкъма» деб шыбырдады. Ёрге туруб, джангыдан тутдукъ. «Тутушну сен былай ангылай эсенг,- деб, тобугъум бла аямай эки бут арасын сермедим. Сора джан сюегиме салыб, бир да аямай атдым. Ол джерден ёрге туруб, аман табханын айта, тюйюшюрге мыллык атды. Джашла орчагъа чабыб, айырдыла. Алай а, чыртда тюйюшмей болмазлыгъын ангылагъанларында, таша къулакъчыкъгъа барыб, бизни бир-бирибизге ийдиле. Мен сабийле бла джагъалаша-джыртыша ёсгенликге, былайда тюйюш башха тюрлю боллугъун, джорукъ, аяу болмазлыгъын ангыладым.  Элбуздукъ секириб, мени аягъы бла сермеди. Тийсе, джаякъ сюегими сындырлыкъ болур эди. Ызы бла джумдурукълары бири хатхума, бири да сакъалыма джетдиле. Мени уа джумдурукъ тюйюшге, боксха усталыгъым джокъду, билеклерим да кесим излегенча къымылдамайдыла. Бир джерде турмай, ары-бери къымылдаб, кесими урдурмазгъа кюрешеме. Дагъыда аягъы бла сермегенлей, таб тюшюб, сермеген аягъын къолларым бла тутуб, ол бир аягъын да ичинден чалдым. Джерге джыгъылгъанлай, юсюне къабланыб, джумдурукъларым бла башын тюйюб тебредим. Сора бираз мараз болгъанын сезгенимде, бойнундан джерге басыб, «хорландым» дей эсенг, иейим», дедим. Ол бир затла мурулдады . «Не дейсе?» деб, соргъаным бла, бутума бир джити зат чанчылгъаны тенг болду. Элбуздукъну къолун буруб, миз маталлы бычакъны тартыб алыб, уруб тебредим. Аны къычырыгъындан илгениб, бычакъ бла ура тургъанымы  кёрюб, джашла мени тартыб аны юсюнден алдыла. Бутумдан баргъан къанны тыялмай кюрешеме. Элбуздукъ а джатады. Аны, мени да кёлтюрюб, медпунктха элтдиле. Насыбха, терк болушлукъну арбасы да кимге эсе да келиб тура эди да, аны бла эм джууукъдагъы больницагъа джетдирдиле бизни. Къаным кёбюрек кетгенден башха, мени уллу хатам джокъ эди. Юч кюнден къарнашым мени юйге келтирди. Элбуздукъ реаминациягъа тюшюб, анда да кесине келмегенлей кёб туруб, джанын кючден сау къалдыргъанларын айтдыла. Бизге къысха джууукъ ёкюл джаш, арада барыб-келиб, сюдлюк-джоллукъ этмей, тохтатды ишни. Ёзге Элбуздукъ сакъатлыкъ табханы  себебли, аны багъыллыгъына-затха биз джанындан кёб ачха къоранч этилди. Мени амалтын атам-анам къалай къыйналгъанларын, меннге да къалай чамланнганларын айтмай огъуна къояйым. «Элбуздукъ аякъ юсюне минсе, дерт джетдирирге боллукъду. Аманлыкъчы нёгерлери да кёбдюле. Эслеб, сакъ джюрю» дегенле да болдула. Ала тюз айта болур эдиле, ёзге арадан кёб заман да ётгюнчю «Элбуздукъну, ичген джерлеринде, ичкичи тенглери кесиб кетгендиле» деб хапар келди. «Джашагъаны, ёлгени да итча» деб къойдула аны таныгъанла. Аны ёлгенине мени да къыйналмагъаным хакъды.

*   *   *

Кюздю. Биягъы имбашларымы къаты байлаб, чалкъыгъа чыкъгъанма. Зауаллы анам аяргъа кюрешгенликге, атам къыджыраб къойгъанды: «тутушургъа, тюйюшюрге кючю джетген,  чалкъыгъа да джетер кючю. Мен энди джетмишден атлагъан, «орусну къарты шапасы болур» дегенлей, къаллай бир кюреширикме? Барыгъыз бирер джерге чачылыб, къартлыгъыбыз былай болургъамы керек эди? Юйню гитчеси уа темир кёлтюреме деб, кесин сакъат этиб. Ол темирден башынга не хайыр излей эдинг? Къайда аманны да сен табаса – тюйюшюрге, бычакъ уруш этерге да».
Чалама. Джюрегим бла чалгъанча алай. Дырын джыйгъан да къатылады билек къошларыма. Гапна, гебен къалатхан кёзюу а, джетеди деб къоркъама. Бир кюн анамы эгечинден туугъан да болушханды келе келиб. «Былай бла сен джюрегингден бошарыкъса. Быйыл биченни мен бойнума алама. Экибиз да Джылы Суугъа барыб келейик быйыл. Нафталанда саулукъ къайтаргъан балчыкъгъа да кирейик. Бири да джарамаса, не этериксе, кеси джыгъылгъан джыламайды – къалам бла джашау этерсе». Атамы-анамы да хо этдириб, кюз айлада мени балчыгъы дарман Нафталаннга, Джылы Суугъа да элтди. Аладан да себеб болмагъанча кёргенинде, «бир-бири ызындан юч джылны барыргъа керекди дейдиле» деб, алайын тутду. Ёзге, ол джылдан сора, кесими бакъдыра айланыргъа таблыкъ тюшмеди. Онунчу класс – орта школну ахыр джылы, андан сора институтха кириу къайгъы, башха къайгъыла, айтыргъа, уллу джашау башланды.

*   *   *

Светадан айырылгъанлы бир джылдан артыкъ болады. Ол Горький атлы адабият институтха кириб, биринчи курсун бошагъанды. Хар ай сайын дегенча бир къагъыт келеди андан. Назмуларымы кёчюрген кёчюргенин иеди, мен да кёлюме келгенни джазыб къайтарама. Арт кере джазгъан къагъыты мени сагъышландыргъанды.
«Багъалы Нисан!
Сен быйыл орта школну бошарыкъса. Къайда окъур муратынг барды? Мен айтханны этерик болсанг, джазыучуланы институтуна – мен окъуй тургъан институтха кирирге керексе. Сени фахмунг ол джанынады. Биринчи, назмуларынга къарарыкъдыла, ол сынаудан ётсенг, экзаменлеге чакъырлыкъдыла. Орус тил бла адабиятдан, тарихден эмда тыш къралны тилинден билиминге къараллыкъды. Сен аланы барындан да ётерчаса. Джангыз, институт СССР-ни джазыучуларыны Союзунукъу болгъаны себебли, джазыучу организациягъыз институтну ректоруна сени юсюнгден тилек къагъыт джазаргъа керекди. Мен да мында къолдан келгенни этерикме, сен да ол къагъытны къайгъысын кёр.
Былтыр джазыучу организацияны тамадасына къол джазмамы бергенме деген эдинг. Не болуб тураса? Сюзгенмидиле, китаб басмагъа бергенмидиле, не дейдиле? Бери келирге кесинги тилингде бир китабынг болса, иги боллукъ эди. Мен бир китаблыкъ назмунгу кёчюргенме. Алай а, мында китаб басмаланы бир ауруулары барды – ала башха тилде джазгъанланы кеслерини адамларына кёчюртюучендиле. Аны себебли мен кёчюргенлеге ат-бет атаб кюрешедиле. Аны бла да тыялмазлыкъларын ангылагъанларында, бир джорукъну айтадыла: орус тилде китабы чыгъардан алгъа, авторну кесини тилинде джазгъаны чыгъаргъа керекди. Ол да эсингде болсун.
Уппа этеме. Письмонгу, кесинги да сакълайма. Сени бек сюйген Светанг».
Тюз эсгертеди Света. Былтыр джай, дефтерледен, чапракъладан джазгъанларымы джангыдан бир къалын дефтерге кёчюрюб, джазыучу организацияны тамадасы Халимат Башчыевнаны къолуна тутдургъан эдим. Бир юч айдан къол джазмамдан хапар соргъанымда, «ашыкъгъан суу тенгизге джетмез» деб уялтхан эди. Алты айдан кеси къагъыт джазгъан эди, кёб турмай къарарыкъбыз, къайгъылы болма, деб. Эшта, барыб тюберге керек болур. Къол джазмамдан да хапарлы болайым, адабият институтха кирирге излегеними да айтайым.
Экинчи кюн автобус бла Джёгетей Аягъына дери барыб, алайда да башха автобусха миниб, Пашинскеге барыб тюшдюм. Насыбыма, Халимат Башчыевна орнунда эди. Тынчлыкъ-эсенлик соргъандан сора, назмуларымы юсюнден сёзню кеси башлады..
- Окъугъанма. Алай а, сен уялмай джазгъанлыгъынга, мен, уялмай, бу назмуланы адамлагъа бериб окъутургъа да, арагъа салыб сюзерге да болаллыкъ тюлме. Бу назмула, адам ичинден, кишиге да кёргюзмей, окъурчадыла. Этиучюбюзча, къарачай секцияда къарай тебресек, сёз чыгъарыкъды, джайыллыкъды, керексиз джерге джетерикди. Джабыкъ темалагъа, сюргюнню-кёчгюнчюлюкню юсюнден дегенча, не да Хасаука урушну юсюнден дегенча, джазгъанларынг бюгюннгю излемге келишмейдиле. Аны себебли, къол джазмангы базыб, башха джазыучулагъа да кёргюзталмагъанма. Аланы не айтырыкъларын билеме: Нисан Адурхайны джазгъаны тау намысха, партияны политикасына да чюйре келеди дерикдиле. Мен да къутхараллыкъ тюлме болумну. Болушургъа излесем а, таякъ сенден озуб, меннге тиерге да боллукъду. Къол джазмангы къайтарайым, иги джашча, аны кишиге да кёргюзме, джашыр да турма къой. Аллай назмулагъа да бир кёзюу келир,- дей, темир сейфни эшигин ача тебреди.
Мен аны тохтатдым. Болушлусун айтдым
- Бу назмуларымы кёбюсю орус тилге кёчюрюлгендиле. «Орус тилде китаб болуб чыгъардан алгъа, ала китаб болуб, ана тилде басмаланыргъа керекдиле. Джорукъ алайды» дейдиле. Ол биринчиси. Экинчиси да, Москвада адабият институтха кирирге излейме. Энди джылгъа китабым чыкъса, сиз да бир къагъыт-направление джазсагъыз, ким биледи, джолум болур эсе уа...
Халимат, сейфини эшигин да джабмагъанлай, меннге бурулуб, сейирсиниб къарады:
- Къаджыкъмай кюрешсенг, муратынга джетериксе. Алай а, адабиятха былай ёшюн уруш этиб, киши да киралмайды. Адабият институтда уллу адамла окъуйдула – джашауну билген, сынамлары болгъан. Ол себебден, мен сени ары джибераллыкъ тюлме – алкъын сен анда окъурча тюлсе. Китабынгы юсюнден а, айтдым да – сюзерге кереги да джокъду, сюзюлсе, къалса да – басмагъа теджеяллыкъ тюлбюз. Дагъыда кёлюме келгени: сени джылынгда тау элде ёсген сабий, тиширыу бла эркишини арасында болгъан затланы былай сезиб, билиб, джазаргъа мадары джокъду – сен китаблада-затда окъугъанынгы кесингикича этиб тюшюрген болурса къагъытха...
Не айтырыгъымы сакълайды Халимат. Аны ол сорууун джууабсыз къоя, дедим:
- Не болса ол болур – салыгъыз сюзюуге. Адабият интститутда уа, школну джангы бошагъанла да окъуйдула. Мен да окъуяллыкъ болурма деб турама. Назмуларым а, Москвада уллу адабият журналда былтыр огъуна чыкъгъан эдиле...
- Кёргенме, окъугъанма,- деди Халимат. – Ёзге, ол зат сени назмуларынгы юсюнден мени оюмуму тюрлендираллыкъ тюлдю. Лирика назмуларынгда кесинг сынамагъан затланы джазаса, сени джылынгда ол затланы билирге да мадар джокъду. Иш анда да тюлдю. Ариу мен джаратсам да, бу назмула басмаланырча тюлдюле. Къол джазмангы атын да джаратханма – «Джазгъы джабалакъ». Алай а, къайтарыб айтама: бу къол джазмангы ал да, башхалагъа окъутуб да айланмайыкъ, кесингде сакъла – башха заманла келирле, ол заманда башха кёзден къаралыргъа да болур. Социалист реализмни джорукъларын эмда тау намысны бузмагъан назмуларынг бар эселе, келтир: дженгил да къарарбыз, басмагъа да теджербиз.
«Сау иш этигиз» деб, къол джазмамы да алыб, Халимат Башчыевнадан айырылдым. Андан чыкъгъаным бла къарачай газетге бурулдум – анда редакторну заместители болуб, Рашид Адурхай ишлей эди. Алгъаракълада ол мени талай назмуму да басмалаб, бир иги письмо да джазгъан эди.
- Сау кел, бойнунг нек ингичгергенди?- деб, меннге коридорда тюбеб, кабинетине элтди.
Хапарыма тынгылагъандан сора, къол джазмамы алды да, «мен да бир окъуюм. Бир эки сагъатны шахарда айлан да, бери кел»,- деди.
Эки сагъатдан сора, биягъы кабинетде олтуруб ушакъ этебиз.
- Мени оюмум былайды,- дейди Рашид. – Халимат сеннге аманлыкъ излемейди. Сюзюуге салынса да, джазыучуланы не дериклерин ол иги биледи. Кертиси бла да, бу къол джазманы базыб, адамлагъа окъутурча тюлдю. Басмагъа барырчаларын сайлаб, тюзетиб тебресенг, сен джазгъандан джукъ къаллыкъ тюлдю. Андан эсе джангы затла джазгъанынг тынч боллукъду.
- Мен болгъан затланы джазгъанма. Халкъны тарихин, джуртундан сюрюлгенин-кёчюрюлгенин тамадаладан къалай эшитген эсем, алай джазгъанма.
- Тюзсе. Алай а, кърал Хасаука урушну, сюргюнню юсюнден да джазаргъа эркинлик бермейди. Не ючюнмю? Терсликлени эсге тюшюрюб, къайнаб турургъа керек тюлдю – бюгюнюбюзге къууана, алгъа къараргъа керекди. Джазсам не боллукъдуму? Басмагъа иймезле. Аны бла къалмай, соруугъа чакъырырла, къагъын-согъун этерле. Аны бла да тохтамасанг – сюд этерле, хаписге сугъарла. Бу къралда джашай эсенг, айтханына сыйыныргъа керексе.
- Терс айта эсе уа? Тынгылаб турургъамы керекбиз?
- Хоу, кюч алгъынчы шош турургъа керекди. Къарыуунг болмагъанлай, хахай этиб, кесинги теблетгенден магъана джокъду. Окъу, билим ал, сёзюнг ётерча болсун – ол заманда бу вопросха къайытырбыз. Адабият институтну юсюнден. Андан эсе, башха затны бошасанг иги болур. Башха усталыкъ, башха санагъат джазаргъа да башха материалла берликди. Сен тюзюн джазыб, аны да басмаламай турсала, тюзлюгюнг ючюн къалам ишге да алмасала – къалай джашарыкъса? Аны ючюн да керекди башха усталыкъ. Атангча, мал кютюб турсанг, фахмунгдан кимге да не хайыр?
Рашидден да айырылдым.  Ичимден разы болмагъанлай, сёлешгенлей барама: «Джазыучу да, журналист да къара тынгылауну басыб турсала, тюзлюк къалай хорлар? Халкъыбызны не тюненесин, не бюгюнюн тюзюча кёргюзтюрге болмай эсе, сора тамблабыз къаллай боллукъду бизни?». Быллай сагъышла бла, джолда къалай баргъанымы да эслемегенлей, юйге джыйылдым.

*   *   *

Эртден сайын школгъа барама, ёзге талай кюн, къол джазмамы юсюнден сагъыш этгенден озуб, дерс къайгъылы болалмайма. Мен эм бек багъалатхан – тарих дерследиле. Джангы устаз Къанамат Ачемезович – ол, мен онунчу классха барыб тебрегенли келгенди –  хыны адамды, джангыз бир кере аны ышарыб кёрмегенме. Кёзлери чыгъанакълагъа ушайла, сёлешгени да аяусузду, алай а, дерсни аныча сейир кёргюзтген, аныча ангылатхан джокъду. Мен аны биографиясын тамадала айтыб билеме.
Ол 1895-чи джыл Хурзукда туугъанды. Биринчи дуния къазауатда  атлы джюзде бир тюз аскерчи болуб, урушлагъа къошулгъанды. 1917-чи джыл большевик инкъыйлабха разы болгъанды, Граждан къазауатда да къызылланы джанында уруш этгенди. Андан сора джыллада, Москва, Ленинград шахарлада адабият, тарих джанындан баш билим алгъанды. Джуртха къайытыб, джууаблы партия, совет къуллукълада ишлегенди. Талай джылны илму бла да кюрешгенди Къарачай илму-излем институтну тамада илму къуллукъчусу болуб.  Артхаракъда, ишинден чыгъарылыб, элде, къалгъан элчилеча, малгъа, сабаннга къарай джашагъанды. Алай а,  1930-чу джыллада, коллективизациягъа къаршчы болгъаны ючюн, джерин, мюлкюн да сыйырыб, Орта Азиягъа сюргендиле. Анда мамукъ сабанлада ишге ургъандыла. Беш башлы юйдегиси къырылыб, кеси джангыз къалгъанды. Кюреше кетиб, 1939-чу джыл ызына, Къарачайгъа къайыталгъанды. Эки джылдан а, герман аскерле бла сермешиулеге къатышханды, алай а, къазауатны экинчи джылында джесирге тюшюб, андан да къачыб, партизанлагъа къошулуб, уруш этгенди. Совет аскер 1943-чю джыл ызына айланнганында, анга къошулуб, къралны кёб джерин джаудан азатлагъанды. Ёзге ноябрны экисинден сора, аны, башхаланыча, аскерден чыгъарыб, джуртундан сюрюлген халкъыны ызындан Орта Азиягъа ийиб къоймай, джалгъан даула бла он джылгъа тутуб, Сибирге ашыргъандыла. Тутмакъдан Сталин ёлгенден сора башына бош болуб, Орта Азиягъа келгенди, алайдан да 1957-чи джыл бютеу къарачай халкъ бла бирге Кавказгъа къайытханды. Баш-башы бла былайды кёб къыйынлыкъ кёрген устазны джашауу.
Алай а, аны кесине кесини юсюнден  хапар айтдыралмагъанма. Юйюнде болуучума. Юй бийчеси таза къарачай тилде сёлешген немча тиширыуду. Ол да Къанаматча, тутула, сюрюле, кёб къыйынлыкъ кёрген адамды дейдиле. Меннге джарыкъ болуб, туз-дам бла тюбейдиле. Экиси да меннге бек игидиле, сабийлери болмагъаны ючюн да эркелете болурла алай. Мени кёзлеримден-немден таныгъан эсе да, ичими билгенча, сёлеширге излеб, кеси чакъыргъанды. 
- Сора, сен Адабият институтха кирирге излейсе, областда джазыучуланы башчысы уа сеннге керекли къагъытны-направлениени берирге унамайды. Сёзюнгю тюз ангылагъанмамы? Алаймыды? Назмуларынгы да сюзюб, китаб этиб чыгъарыр джанындан болмайдыла. Алаймыды?
Мен башымы силкеме. Къанамат Ачемезович бир уллу туч кружкадан уртлаб-уртлаб бир къалын къара шайны ичеди. Ненча келсем да, къолунда кёреме аны. «Тутулуб тургъан джеринден алыб келген эди бу кружканы» деген эди бир кере къатыны.
- Къол джазмангы сен меннге бир табдыр. Мен да бир окъуюм.
Бюгюн а, устаз не айтады деб, сакълайма. Ол а, ары-бери джюрюй, Лев Гумилевну юсюнден, аны теорияларындан хапар айтады. Не эсе да, байламсыз, Лев Толстойну «Хаджи-Мурат» хапарына кёчеди. Толстойну бизни ата-бабаларыбызны юсюнден айтханын да келтиреди: «Къарачай – нейтрал (кишиге катышмагъан, къошулмагъан.-Н.Адурхай) халкъды, Минги Тауну этегинде джашагъан; кесини кертилиги, ариулугъу, джигитлиги бла белгилиди». Ызы бла бизни нарт джырлагъа, андан сора халкъ джырлагъа кёчеди. «Бийнёгер», «Ачемез», «Татаркъан», «Хасаука», «Джаттай»... Сора, юйню арасында тохтаб, «орус адабиятда былагъа джетген халкъ джырла бармыдыла?» деб, сорады. Менден джууаб да сакъламай, мени назмуларыма бурады сёзню.
- «Сени назмуларынг ислам диннге, тау намысха, социалист реализмге да келишмейдиле дерикле да чыгъарла. Халимат тюз айтады. Алай а, ол ючаякъда не къайнарын билмейме, поэзия къазаны уа къайнарыкъ тюлдю – анга ажымсызма. Чакъгъан терекге, баш къусхан бачхагъа ушайды назму. Мен ангылагъандан, сезимни баш къусханыды поэзия. Тюппе-тюз айтханса назмунгда:

Магъана – гебенди,
Рифма уа – гырмык.
Назму – кёк биченди,
Поэзия уа – кырдык.

Мындан таб, уллу устала да айталгъан болмазла, эшта. Назмуну не таб, не деменгили джарашдырсанг да, ол – кёк биченден уста къаланнган гебенди, поэзия уа – кюннге, джауумгъа, джангкъылычха, кёк джашнагъаннга къууана, ышара-кюле тургъан джашил кырдыкды. Быллай аламат назмуларынгы айырыб, атына да «Джашил кырдык» деб, атаб, бир назму китабчыкъ этиб чыгъарсала эди басмадан – ол бизни шийирни дараджасын керти поэзияны тенглигине чыгъарлыкъ эди, барыбызгъа да бек уллу саугъа боллукъ эди. Халимат къоркъгъан назмуларынгы бир джанына атсакъ да, къалгъаны да боллукъду бир китаб. Алай этер ючюн сеннге джюреги халал, фахмусу уллу бир сынамлы редактор керекди. «Сокъур тутханын бек тутар» деб, диннге, тау намысха, соцреализмге къадалыб тургъанла джукъ айталмазча джарашдыраллыкъды китабынгы ол. Джарым моллала, динни бузгъанларындан да хапарлары болмай, файгъамбарны сакъалындан да узунуракъ бир сакъал ийселе, кеслерин муслиманнга тергейдиле, Аллахны Сёзюню терен, таша магъанасындан а хапарлары джокъду. Джарты коммунистле да, Марксны теориясындан эсе, сакъалын кёредиле, социализмни къурутурукъ да ма аладыла. Соцреализм деб, адабиятны къурутуб бошагъандыла. Тау намыс, адет иги затды, алай а, европа костюмну бырнак этиб, къуру къарачай чепкенни кийген бла, таулу болургъа умут этген джахиллле бардыла. Заманнга кёре, хар не да тюрлене барады. Сени назмуларынг бюгюннгю кюнде таулу джюрекни кюзгюсюдюле. Мени сартын, бизни халкъгъа бир керти башчыдан сора да, бир керти имам, бир керти тарихчи, бир керти Джырчы, бир керти джазыучу амалсыз керекдиле – алайсыз, джарым моллала, джарым алимле, джарым джазыучула джаш тёлюню динибизден, тилибизден, тарихибизден да кёлюн чыгъарыб бошарыкъдыла».
Устаз мени бла сёлешгенден эсе, кеси кеси бла сёлешгеннге ушайды. Сора юйню арасында тохтаб: «Билек къошларынг къалайдыла, къыйнаймыдыла?» деб, сорду.
- Ары-бери бек къымылдатмай, ауурлукъ джетдирмей, сууукъ да этмей турсам, алай билдирмейдиле. Билеклени къымылдатмай, джукъ кёлтюрмей да къалай джашагъын.
- «Мени билек къошларымы 1940-чы джыллада тутмакъда соруулада джараусуз этгендиле – бир къауум сингирим созулуб, джыртылыб, юзюлюб, алайлагъа да сууукъ чабыб, ревматизм орналыб, бюгюн кийимими да къыйналыб киеме. Артда не табигъат дарман, не сылаучуланы, не дохтурланы усталыкълары – бири да бурун саулугъуму ызына къайтаралмагъанды. Сени билеклеринг да бурунча болурла деб ышанмайма. Сени гитчеликден таныгъанла, акробатикадан, тутушдан дуния чемпиону болургъа боллугъунгу айтадыла. Сенича ненча фахму кюйюб къалгъан болур – спорт бла кюреширге тыйыншлы мадарла, таблыкъла болмагъандан. Къаллай мадар боллукъ эди – халкъ энди тириле башлагъанды: къазауат, сюргюн, тутмакъ барыбызны да абызыратханды. Зулму заман кимни джанын, кимни санын-саулугъун, кимни юйюн, кимни джуртун алгъанды, халибизге дери тюрлендиргенди. 1930-чу джыллагъа дери юч ёзенде къой, бютеу Кавказда да къарачай тутушдан мени джыкъгъан болмагъанды. Бюгюн былай къатхан къаура болгъанлыгъыма, ол заманда боюм эки метрден мийигирек, ауурлугъум он пуд тартхан джаш эдим. Не келсин, «ант этген эдинг дуниядан кетмезге ол ит джауну уа ёлтюрмей, тёнгереб тюшдюнг пердан окъну кёлтюрмей» деб, Къанаматны джырында айтылгъанлай, болгъанды иш. Хы, энди таурухлагъа кёчюб башлагъанма, тохтайым. Адабият институт бла таблыкъ болмай эсе, тарихчи болургъа къалайса? Тариххе таяна джазсанг, адабият чыгъармаларынг да башха тюрлю боллукъдула. Сени хакъынгдан мен Гумилев бла сёлеширге да боллукъма. Таукел болсанг, билдирирсе».
Устазгъа да «сау бол»-ну басыб, юйге атландым. Ёзге билеме: окъургъа джангыз Москва шахаргъа барлыкъма. Уллу къарнашым да анда университетни механико-математика бёлюмюн таууса турады. Дагъыда мени анда сакълаб тургъан Света барды.

*   *   *

Бюгюн орта школну бошагъаныбызгъа шагъатлыкъ къагъытла – аттестатла алдыкъ. Устаз болмай, тыш къраллы тилни окъумай чыкъгъанбыз. Орус тилден багъам – тёртдю. Къалгъан дерслени айырма багъа бла тауусханма. Ёзге Москва университетни тарих факультетине киралмазыма ийнандыргъанды уллу къарнашым. Анам а: «Къайры кирлик эсе да, институтха кирирча болсун, ансы аскерге алыб кетерикдиле. Сакъат билеклери бла ол анда не этерикди?» деб, дыгаласха киргенди. Атам да: «Элге къайытыб ишлерча бир усталыкъ алсын. Юйню гитчесиди. Бизни бла джашарыкъ олду». Быллай ушакълада кюнле ётюб, кетер заманым джетди.
Нарсана-Москва поездни бир купесини баш табхасында узунума созулгъанма. Купеде кесимден сора, киши джокъду. Ич кёнчегимде анам тикген хурджунда тюменле чыкъырдайдыла. Анам хурджунну тиге, юйде не сёлешгенлери эсиме тюше да, ышара барама.
- Москва уллу шахарды. Ит иесин танымагъан джерди. Иги, аман да кёб тюбейди. Эслеб джюрю. Нёгеринг да джокъду,- деб, хыныракъ ауаз береди атам.
- Ичкиден, карт оюндан кенг тур. Харам, гюнах затлагъа къатышхандан Аллах сакъласын. Кёзбау затлагъа кесинги алдатма,- дей, ана къарнашым отуз джылны мындан алгъа болгъан бир палахны эсге тюшюреди.
- Институт джашар джер берликди. Окъургъа бардынг, окъуудан келдинг. Къонакъгъа баргъан, къайда болса да той-мой этген болмасын – къуру окъуу бла кюреш,- дейди анамы эгечинден туугъан да..
Бары айтханнга да баш силкиб, «хоу» деб баргъанма. Москвада къарнашым аллыма тюберикди. Поезд чайкъай, кесим да эслемегенлей, джукълаб къалдым. Поездни гъыжылдаб тохтагъаны, адам дауур уятды мени.
Меннге къаршчы баш табхагъа бир ариу къыз ёрлеб, менича узунуна созулду. Мени саламлашханыма, сёлеширге излегениме да эс бурмай, китаб окъургъа джарашды. Экинчи кере, кече кетиб, кюн тие уяндым. Хоншу къыз джукълай эди. Чыгъыб, къол-бет джуууб, коридорда сюелиб, терезеден къарайма. Тынгымы бузгъан джукъ джокъду. Хоншу къыз да чыгъыб, къол-бет чайкъаб, ызына купеге кирди. Мен вагон-рестораннга тебреб, артха къайытыб, аны да чакъырдым.
- Сау бол, мени азыгъым биргемеди.
- Сени азыгъынгы артда къабарбыз, бусагъатда уа ресторанда сени сыйларгъа излейме.
- Сау бол.
Къыз ышармай, кёз-къаш бермей, биягъы китабына битди. «Сёлеширге излемеген бла не этеме сёлешиб» дей ичимден, кетдим. Уллу сайлау джокъ, хантларын да джаратмай, салатлары бла бираз джубандым. Ызыма къайытханымда, купеми эшиклери ачыкъ, андан да дауур-сюйюр тауушла чыгъа. Къарайма: тюб табхала сыргъалы эркишиле бла этекли тиширыуладан толу, кими тютюн иче, кими чагъыр иче, бары да къычырыб сёлеше. Аланы чыгъаралмай, «милицияны чакъырлыкъма» деб, кюрешеди кондуктор да. Ол къыз да кесини табхасындан джунчуулу къараб. Аманны кеминде кондуктор барын да купеден чыгъарды, къыз да, терезени ачыб, тышына чыкъды.
- Хар затынг орнунда эсе, къарачы,- деди къыз. – Мен да болмасам, не боллугъун кёрюр эдинг былайда. Энтда бары бери къайытадыла деб къоркъама. Бир сыргъалы бла къатыны тюб табхалада джарашхандыла. Сагъынылгъан босагъа тюбюнде – келедиле. Мен хапчюклериме къоркъама – табхама ёрлейме.
Сыргъалы джандыракёз бла этекли къатын артмакъларындан азыкъларын чыгъарыб ашай башладыла. Сора къатын тютюн къабындырыб, тарта тебреди. Къыз баш табхадан: «купеде тютюн тартыргъа болмайды, тышында ичигиз, мен тютюнню кёлтюрмейме»,- деди. Алай а, аны анасын, кесин да кир сёзле бла къыздырдыла. «Джукъ болса, бычакъ уруш этиб башламай, милицияны чакъыра тур» деб, юйде къаты айтханлыкъгъа, кесими тыялмадым.
- Тютюнню, аман сёлешгенни да къоюгъуз,- дедим.
- Сен кимсе бизге оноу этерге,- сёзге эркиши къошулду, къолунда да бычакъны ойната.
- Экигиз да купеден чыгъыгъыз, коридорда ичигиз тютюн.
Эркиши тышына чыгъыб, бычакъ бла керилди. Мен аны урлугъун-къаллыгъын билмегеним себебли, сермеб къолундан тутуб, тобугъум бла къарын тюбюне уралгъанымча урдум. Къолунда терсине буралгъанымча бурдум – бычакъ джерге тюшдю. Дагъыда бир уруб, тёнгеретиб, бычагъын да терезеден шууулдатдым. Къатын купеден чыгъыб, мыллыгын юсюме атды. Тиширыугъа не этерге билмей джунчудум. Къолунда къыптыны эследим – аны бла мени урургъа кюрешди, аны да къолундан къыптысын сыдырыб, терезеден атдым. Аны къычырыгъына-хахайына кондуктор, эки милича да джетдиле. Къыз да чыкъды купеден.
- Была бла бир купеде барыргъа мадар джокъду. Тютюн ичген, аман сёлешген. Алай этмегиз дегенинде, бири бычакъ бла, бири да къыпты бла чабхандыла.
Хапчюклерин да алдырыб, экисин да бизни купеден къоратдыла. Вагондан чыкъгъынчы, бери айланыб, ауузлары от чагъа бара эдиле.
Андан сора, башха тынгыбызны бузгъан зат болмай, Москвагъа джыйылдыкъ. Ирина (ол къызны аты алай эди), врач къыз, Кавказда санаторийде солуб, Москвада юйюне къайытыб келе эди.
- Бу джолдан сора, поезд бла джюрюрюк тюлме, учакъ бла учхан болмаса.
- Сен батыр къызса. Барын да хорладынг, меннге да болушдунг, ансы милича мени да ала бла сюйреб кетерге болур эди. Сау бол.
Ирина мен школну джангы бошаб институтха кире айланнганымы эшитгенинде, бек сейирсинди:
- Сен джылынгдан иги огъуна тамада кёрюнесе. Кесинг да алай уста тюйюшюрге къайда юреннгенсе?
Экинчи кюн телефон номерин да бериб, «мен болушур зат болса, болмаса да сёлеширсе» деб, Ирина Москвада поездден тюшдю.

*   *   *

Къарнашым тюбеб, ол тургъан общежитиеге атланабыз. Метрода къалай джюрюрюгюмю, андан чыкъсам къайсы автобусха минеригими айта, кёргюзте барады. Къайда баш билим аллыгъымы да айтады.
- Сеннге эм джараулусун табханма. Эл мюлкге инженерле хазырлагъан институт.
- Меннге андан эсе, тарих, адабият бла байламлы бир зат керек эди.
- Сен Университетни тарих, филология бёлюмлерине кираллыкъ тюлсе – конкурс бек уллуду. Тыш къраллы тилинг джокъду, окъумагъанса, аны себебли автоматика халда юч саллыкъдыла. Сочинениени хазна киши бешге джазалмайды, сен джазаллыкъмыса, бир халат да иймей? Школда да джазалмагъанса. Аны тёртге джазсанг а, балларынг джетерик тюлдюле. Мен айтхан институтда уа конкурс уллу тюлдю – эки-юч адам бир оруннга. Гарантия джокъ эсе да, ары кираллыкъ болурса деб турама. Джаратмасанг, окъуй турурса да, энди джыл кесинг джаратханнга да кириб кёрюрсе. Бир мадарла этербиз.
Мен тынгылауну басыб сагъыш этеме. «Киралмай ызыма къайытыб кетгенден эсе, инженерликге окъуй келейим да, энди джыл адабият институтха кирирге кюреширме. Света да, назму усталыкъгъа юретген кесини устазы бла танышдырыргъа излейди. Къайдан не чыгъарын билмезсе».
Ма алай бла, экзаменлени тёртлеге бериб, институтха къыйналмай кирдим. Джюрегим сюйген окъуу тюл эсе да, къууанчым уллуду. Хант юйге кириб бир джукъ ауузланайым деб, джолда бара тургъанлай, бир джоппу чыган тиширыу аллымы алды.
«Къол аязынгы бери тутдур. Джазыуунгу айтыб берейим. Ётген джашауунгдан, келлик кюнюнгден да хапар айтайым. Терс айтсам, джукъ бермезсе. Тюз айтсам, бир сом берирсе» деб, къадалды бирлери. Бир сынайым деб, къолуму узатдым.
- Сен таулуса, бек мийик тауну этегинде джашайсыз. Бек уллу къыйынлыкъ джетиб кетиб, артха, сеннге талай джыл бола, къайытхансыз. Сиз тёрт къарнаш, эки эгеч боласыз. Бусагъатда уллу къууанчынг барды, алай а, алда сени къыйын кюнле сакълайдыла. Сен сюйген къыз сеннге тюз турмайды, аны амалтын башынг бир хатагъа къалыргъа боллукъду. Сен халал, чомарт, иги адамса, къалгъанланы да кесингича кёресе – аны себебли джукъгъа дженгил ийнаныб, ышаныб тебрейсе. Ол а, алай тюлдю. Къолларынг къан джугъу болуб кёреме, бираздан таза боладыла. Ёзге, Москвадан кетерге тюшеди. Талай джылдан бери къайытырыкъса. Джолунгда кёб чырмау боллукъду. Москва бла Джуртунгу арасында ары-бери джюрюгенлей турлукъса. Бир орус къызгъа юйленниксе. Бир джашынг боллукъду. Башха тиширыудан да боллукъду бир джашынг. Эм ахырында къралдан тышына кетериксе. Джолунг аны бла бошалыб къалмайды...». Чыган къатын сёзюн тохтатыб, «мындан ары айтырымы излей эсенг, келишгенибизча, сомуму бер» деди.
- Ууакъ ачхам джокъду, токъсан тогъуз сом къайтар, онтюменлик бир къагъыт берейим.
Онтюменлик ачханы узатдым, ызына джукъ къайтармай, «мындан ары да айтайым джазыуунгу» деб, тохтады чыган къатын.
- Огъай, болду. Терс, тюз айта эсенг да, сомлукъ хакъынгы ал, къалгъанын къайтар.
Ол унамай, къалгъан чыган къатынланы араларына кирирге изледи, алай а, мен къолундан тутуб, джибермедим. Къаргъа джыйынча, тёгерегиме басыныб, къолларын кими кёзюме, кими хурджунума узата башладыла. Бизде тиширыу эркишиге къайырылгъан, эркиши да тиширыугъа къол кёлтюрген сыйсызлыкъгъа саналгъаны себебли, не этерге да билмей абызырадым. Къайдан чыкъдыла эселе да, талай чыган эркиши да джетдиле. Ала мени тарта-соза тебрегенлеринде, тиширыуну къолун ийиб, джагъамдан алыб тургъан мыйыкълыны сакъал тюбюнден уруб, аудурдум. Экинчини аягъым бла уруб, ючюнчюню да, тутушда юреннгенимча, къолуну тюбюнден кириб, юсюм бла джерге шууулдатдым. Биринчи джыгъылгъан, ёрге туруб, чурукъ башындан бир бычакъ чыгъаргъанын эследим. Бу кёзюуде, тауушу къулакъ сасыта, милиция машина джетиб, милиция къуршалады бизни. Алай а, не сейир эсе да, хахай-тууай эте тургъан чыган джыйыннга «думп болугъуз былайдан» деб, барын джибериб, милиция машинасына къуру мени миндирди. Машинада хапарыма тынгылаб, паспортуму, институтха кирген шагъатлыкъ къагъытымы да къайтара: «он тюменинги алдыргъан бла къалгъан эсенг, къууан да къой. Энди кесинги алдатмазса. Сенича тышындан келгенлени ачхасыз къоя юреннгендиле. Кёзбаугъа устадыла. Ала джыйын-джыйын болуб джюрюйдюле. Миз чанчыб не да бычакъ бла уруб кетселе, не этериксе. Чыганлыла бла тюйюшюрге келген болмазса Москвагъа. Кючюнгю къайры атаргъа билмей эсенг, кел бизге ишге джараш. Бираздан милицияны институтуна да кирирсе» дей, кетдиле. Мен да  хант юйге барыб, джукъ да ашамай чыкъдым – джанымда ачха джокъ эди. Къыйналдым: он тюменнге, ашарыкъ кесим эте турсам, юч айны джашаргъа боллукъ эдим.
Керти  болгъан, боллукъ затланы ол кюн чыган къатын къалай билген болур эди деб сейирсинеме бюгюн да. Ёзге, андан бери мен алагъа бир кере да кесими алдатмагъанма, таш салыуну файгъамбар нек харам этгенин да ангылайма энди.               
Сентябрда окъуу башланнгынчы джашаргъа джер бермеселе да, комендант къатыннга ариу айтыб, бир уллу одада кесим джангыз турурча болдум. Солургъа кетген къарауул тиширыуну къуллугъун баджарама – юч суткадан бир сутканы вахтада  олтурама, алай келишгенбиз комендант бла. Эки сутканы уа башыма бошма. Энди Светагъа да барыб рахат тюберчама. Ол да, къалгъанлача юйюне кетмей, мында «Совет джазыучу» китаб басмада «тюрт-мюрт» этеди. Эки джыл мен анга тюбемегенли, эки джылгъа джыйылгъан джыйырма письмосун а биргеме алыб айланама. Аланы окъусам, дунияда сюймеклик болгъанына ийнанама.
Кеси берген иш телефоннга къонгурау этеме. Джууаб бередиле: «Ол бизде штатда тюлдю. Келишиу бла ишлейди. Сюйген заманында келеди, сюйген заманында кетеди. Кёбюсюне рецензия джазаргъа къол джазма болса, аны алыб, юйюнде джазады, бошаса келтиреди. Бюгюн кёрюнмегенди, тамбла да келирми – хапарсызбыз. Айтдырыр затынг бар эсе, айт – билдирирбиз». «Сау болугъуз» дейме алагъа, кесим а общежитиени вахтасына сёлешиб, «305-чи комнатадан Светаны телефоннга бир чакъырыгъыз, марджа» деб, тилейме. «Биз кишини телефоннга чакъырмайбыз. Бу служебный телефонду» деб, трубканы саладыла. Алай эсе, таб, табсыз эсе да, адреси бла барыб къалсам, дженгилирек тюберге болурма. 

*   *   *

Адабият институтну общежитиесини къатында троллейбусдан тюшюб, «Добролюбюбова 9/11» юйню уллу къалын агъач эшиклерин ачыб, босагъасындан атлайма. Вахтада тургъан огъурсуз къарт къатын бла саламлашама. Ол кёз-къаш бермей:
- Света? Эртденбла чыгъыб кетген эди. Ызына къайытыб билмейме. Сен кими боллукъса? «Сеннге не башхасы барды, кими эсем да?» деб, кёлюме келеди. Тышымдан а:
- Танышыма. «Кесимде боллукъма, бюгюн, ма бу сагъатда тюбербиз» деб, айтхан эди,- деб, алдайма. – Сиз эслемей, комнатасына ётген болурму?
- Мен вахтадан айырылыргъа болаллыкъ тюлме. Сени да, тыш адамны ичине иерге эркин тюлме. Сора, бойнунда да джан джаулугъу бла атлауучла бла эниб келген саубитген джашны тохтатыб, «Эльбрус, былай кел» деб, чакъырады.
- Светаны эслегенинг болгъанмыды? Кесиндемиди?
- Тюненеги къонагъын андан чыгъыб келгенин кёргенем алгъаракъ. Бусагъатда да музыка таууш чыгъа эди одасындан.
- Сора ол тюнене кетмей андамы къалгъанды кече? Не эркинлиги болуб? Джанларын алырма экисин да. Кёзюнге кёрюннген болурму – кетген кече тенглеринг бла иги тартханча кёрюне эдинг. 
- Къой, Калинична, адамланы къууанчларын бузма. Душдан чыкъгъанлай, тюкеннге барлыкъма, алыргъа керекли затынг бар эсе, къагъытчыкъгъа джазыб тур. Сора меннге бурулуб:
- Къайданса?- деб, сорду.
- Къарачайданма.
- Мен таулума,- къолун узатыб, кесибизни тилге кёчдю. – 407-чи одада джашайма. Эшикле ачыкъдыла. Анда тур. Мен да бусагъат чайкъалыб чыгъайым.
- Калинична, бу мени джуртдашымды. Ётсюн да, комнатамда сакъласын мени.
Алай бла, джол ачылыб, ючюнчю къатха чыгъыб, Светаны комнатасыны къатында тохтадым. Андан — кюлген, мурулдагъан, шыбырдагъан, ынгычхагъан тауушла чыгъадыла. Къаным башыма чабды. Эшиклени къакъдым. «Къайсыса?» деген тиширыу ауаз чыгъыб, юй ичи биразны шум болуб турду. «Эльбрусма» деб, кесими ауазымы кесим да танымай, джууаб бердим. «Сора, къагъа турмай, атынгы айтыб къоймаймыса» деб, ачхычла ичинден бурулуб, эшик бираз ачылды. Светаны «ой» дегени бла, эшикни тебериб ичине киргеним тенг болду.
Орунда сойланыб тургъан хайуанны кёрдюм. Света бет къанымдан къоркъгъан болур эди, халаты эки джанына кетиб, къымжасы ачылгъанын да эслемей, «мен сеннге барын артда ангылатырма» деб, мени коридоргъа теберирге кюрешди. Аны да сёзюн, кесин да сан этмей, орундукъ таба атлаб, хайуанны юсюнден джабыуну сыдырыб алдым. Света къолума джабышыр умут этгени бла къолум джаягъына джетиб, чортлаб барыб башха орундукъгъа джыгъылыб, шош болду. Къымжа хайуан, темирчилерге умут этгени бла, джумдуругъум тюз сакъал тюбюнден тийиб, полгъа сойланды. Узун чачлы башын ёрге кёлтюрюб, бир да аямай джаякъларын къыздырыб кюрешгенлигиме, эс джыяргъа унамады. Юйню узунуна тартылгъан, джууулгъан эскиле тагъылыучу къурукъ джыджымны тартыб алыб, къолун аягъын да байлаб, къыйырын да суу батареялагъа бегитдим. Сора башы тюбюне айландырыб, терезеден тышына салындырдым. Энди Света бла араны айырайым деб, къарасам, Света джокъ. Мен ол хайуан бла кюрешген такъыйкъаланы ичине, Светаны комнатадан чыкъгъанын эслемей къалгъанма. Эшик хыны ачылыб, комнатагъа башындан-юсюнден суу саркъа Элбрус, ызы бла Калинична, артларында да Света бир-бирин тебере, кирдиле. Орамдан а къычыргъан, сызгъыргъан, кюлген тауушла келедиле. Эльбрус терезеден къараб, къойча асылыб тургъан хайуанны аякъларындан тартыб, ёрге джыйыб, кюреше кетиб, къалгъан тёнгегин да белинден буууб, юйню ичине атды. Мен бираз суууб, Светагъа да бир къахмегеча къараб, кете тебредим. «Мени комнатама барыб тур» деб, къычырды ызымдан малкъарлы.
Комната китабладан толуду. Табхалада, джерде да бир-бири юсюне къаланыб, джатадыла ала. Эшик артында да бир къымжа ариу къызны сураты тагъылыбды. Баш табхада Кязимни, Къайсынны, Керимни китабларын кёреме. Тюб табхада Марксны, Ленинни базыкъ томлары. Мен да алай къарай тургъанлай, Эльбрус бла Света кирдиле. Светаны бир джаягъы кёберек болуб, кёзюн да къысыгъыракъ этгенди. «Тюбешиуюбюз былай боллугъун ким биле эди» - кёлюм джюз тюрлю болады.
- Къарачайлы, сени юсюнгден Света айта тургъанды. Ол сен терезеден салындыргъан адам – Ренатды, «Чагъдаш» китаб басмада редактор болуб ишлейди. Бусагъатда абызыраб, орундукъда сойланыб турады. Чыкъгъаны, сыннганы джокъду, ёзге башы къатышыб тургъаннга ушайды. Кесине келиб, милициягъа къагъыт зат джазса, ишинг табсыз болургъа боллукъду. Ары-бери джукъ билдирме деб, Калиничнаны кючден-бутдан хоу этдиргенбиз. Энди сен былайда табханынгы аша, окъур зат таба эсенг окъу, биз ол адам бла араны ариулукъ бла таб этерге кюрешейик,- деб, чыгъа тебредиле. Эльбрус бир аракъы бла талай нарзан шыша да алды азыкъ табханы къайда эсе да теренинден. Ол талай сагъатдан къайытыб, ишни болушлусун айтды:
- Биз Ренатха къайытыргъа, терк болушлукъну арбасы да келди. Бир дохтур бла медсестра къараб, «адам къоркъар заты джокъду»,- дедиле. «Не болгъанды?» сорууларына, аягъы тайыб, джыгъылгъан этгенди дедик. Ала Ренатха рахатлыкъ берирча бир кол да этиб, мен берген шыша бла нарзаннга разы болуб кетдиле. Бираздан а, иги эс джыйгъан Ренат гюрюлдеб башласа боламыды? Бу театрда кёргюзтюрча бир затды. Ушагъыбыз былай баргъанды.
Ренат: Ол фашист ким эди? Милиция тутмадымы аны?
Света: Ол мени эримди. Экибизни да ёлтюрмегенине «сау бол» де.
Ренат: Сен «эрим Кавказдады» дей шой эдинг да...
Света: Джукъ билдирмей келиб къалгъанды...
Ренат: Сен кимни джанындаса?
Света: Тюзлюкню джанындама мен.
Ренат: Тюзю къалайды да?
Света: Тюзю уа – къатын эрине, эр да къатынына тюз турургъа керекдиле. Мен эриме тюз турсам, сен да къатынынга керти болсанг – бу къыйынлыкъгъа къаллыкъмы эди башыбыз? Алай а, мен сени сюеме. Китабымы чыгъара эсенг, аны къууанчын бирге этербиз деб турама.
Ренат: Бюгюнча этерик болсакъ... Бу ишни сюдге берирге керекди – мени ёлтюрюрге аз къалса, сени да джаягъынга тартыб, ананг танымазлыкъ этсе, сен дагъыда эримди дебми турлукъса?
Света: Сен мени алай сюе эсенг, къатынынгдан нек айырылмайса? Бир джыл болду да меннге сёз бергенли?
Ренат: Сабийледиле тыйыб тургъан.
Света: Сора къалай дейсе? Сени некяхлы къатынынг бар, сабийлеринг бар. Мени бла уа къоркъа-къоркъа тослукъ джюрютюрге кюрешесе.
Ренат: Къысхасы, эрим бла кюрешме, сюдлюк-джоллукъ этме дейсе...
Света: Тутдурайыкъ эрими. Алай а, сюдде, сен не айтырса? Къатынынг да билсе не айтыр? Ишингде не айтырла? Сен, коммунист партияны юеси, партиягъа не дерсе? «Мени къымжалай тутуб, байлаб, терезеден салындыргъандымы» дериксе? Бу бедишликни не юйюнгде, не ишингде, не парткомда киши да билмей, башы джабылыб къалгъаны иги болурму?
Ренат къаралыб, не айтыргъа да билмей, олтурады. Сора, «бу бедишликни милиция, тёре бла тюл, мен кесим анга башха тюрлю къайтарырма» дей, ёрге туруб, кетерге тебрейди. Светаны тилеги бла, такси тутуб, юйюне дери ашырыб келдим»,- деб, хапарын тауусду Эльбрус.

*   *   *

- Энди уа,- дейди Эльбрус,- тепсини ашарыкъдан, рюмкаланы да аракъыдан толтура, эм алгъа сен былай тынч къутулгъан иш ючюн бир тартайыкъ, хар къыйынлыкъдан да былай къутула турайыкъ.
Мен ичкини татыуун да билмеген, «ёмюрде ичмегенме, бусагъатда да ичерик тюлме» дерге, бу иги джашны джанына тиеме деб къоркъама, экинчи джанындан а – сабийча кёрюнеме деб, тартынама. Ичеме.
- Энди бир иги танышайыкъ,- сёзню бардырады малкъарлы. – Кесимден башлайым. Сен биз джанында болгъан болмазса, мен «Таш Бешик» деб, бир тау элчикде ёсгенме. Азия да эсимдеди, андан къайытхан сагъатда меннге он джыл бола эди. Хау, ма ол элде мал кюте, чалкъы чала, къартланы хапарларына тынгылай ёсгенме. Не да болсун, айран, эт, нарзан – эркин, хауа – таза, джурт – джандет. Окъугъаным да аман тюл. Назмула, хапарла джазаргъа да тырмашама. Школну бошагъандан сора Нальчикде университетге киреме, бокс бла, тутуш бла тохтаусуз кюрешеме. Сергону эшитген болурса — боксдан биринчи дерслени ол бергенди. Джюз кило ауурлукъда экисинден да республиканы чемпиону болама. Не келсин, бизни къызлагъа аууз джетдирген бирлени сопалайма да, джети джыл бередиле. Ёзге, ёкюлле кюрешиб, мени терслигим болмагъанын ачыкълайдыла да, тутмакъдан эки джылдан чыгъама. Алай бла уллу спортдан да, университетден да айырылама. Аскерге барыб да къайытама – десантда къуллукъ этген эдим. Кёргеними къагъытха тюшюре турама да, бир кюн джазгъаным Къайсынны къолуна тюшеди. Аны кючю бла бу институтха кириб, окъуй турама. Кечеги комендант болуб да ишлейме, тюбюнде спортзалда боксдан, эркин тутушдан тренерлик да этеме. Тутушдан Москваны биринчилиги ючюн эришиулеге къошулургъа деб турабыз. Сени сан битишинг да спорт бла кюрешгенинге шагъатды. Джылынг, боюнг, ауурлугъунг къалайдыла?
- Джылым онсегиз болады, школну быйыл бошадым. Боюм метр бла тохсан беш сантиметрди, ауурлугъум да тохсан беш-алты кило болур. Алай а, мен, билек къошларымы аурутханлы спорт бла кюреширча тюлме. Спорт бла кюрешиб да кюрешмегенме, элде аллай таблыкъ джокъ эди, джангыз миллет тутушха, джукъ кёлтюрюрге аман тюл эдим.
- Ким биледи, ууакъ-ууакъ кюреше тебресенг, билеклеринг да иги болуб кетерле. Уста травмотолог танышым да  барды, анга да бир кёргюзтюрбюз. Хо да, салукъ ючюн.
Ичебиз. «Ички ичинги айтдырыр дегенлей», сёз сёзню къозгъай, Светаны, кесими юсюмден да сёлеширге тюшеди.
- Да, шуёхум, къарындашым, Светагъа аман къызды дерге джарамаз. Алай а, сени джангылычынг недеди, билемисе? Сен анга динден, шериатдан, бизни адетледен хапарлы, бир намыслы муслиман таулу къызгъача къарайса. Ол а, кесин эркин джюрютген орус къызды. Алай болмаса, элде джашыртын сени бла джашаб да турмаз эди. Къан бла кирген джан бла чыгъады. Сен аны башына джаулукъ къысдырыр умут этме. Ол биринчиси. Экинчиси, сени сакълаб, табигъатын да тунчукъдуруб, не ючюн монашка болуб турургъа керек эди ол? Огъесе, сиз Аллахны-адамны алларында некяхлы эр-къатын болуб, сени джылынг джетгенлей, кърал некяхдан да ётюб, юйленирге дебми келишген эдигиз? Къой, алан, айланыргъа Светадан табыракъланы да табарыкъса, юйленирге уа – кесибизни къызладан сайла. Света башха бла джатыб тургъанлай, юслерине ийиб, кёлюнгю чыгъарыб, Аллах кеси къутхара турады сени, билемисе? Не ариу, не иги болса да, бир орус къызны «бу келинигизди» деб, атанга-ананга къалай алыб барлыкъса? Бизде келинликни джети атасына дери къараб, тинтиб, алай сайлагъанларын унутубму къойгъанса?
- Мен тилинден тартмагъанма. «Сюеме, сакълаб турама» деб, кюн сайын бир къагъыт джаза эди.
- Сюе болур, кесича, билгенича. Алай а, айтама, ол сени къатынынг тюлдю, башына эркин адамды – джашауун, ишлерин билгенича джарашдырады. Бу институтха аны салгъан журналны редактору бла да тюбеше турду. Энди Ренат бла тюбешеди. Ол китабын чыгъарыргъа айтханды, чыгъарлыкъ да болур – китаб басма планнга салыб тургъанын окъугъан эдим.
- Да сора, институтха кирир ючюн, журналны редактору бла джатса, китабын чыгъартыр ючюн китаб басманы редакторуна кесин теблетсе, ол къахмелик тюлмюдю?
- Айтама да, сен тау адетле бла ёлчелеме башхаланы. Хар ким джашауун билгенича, сюйгенича джашайды. Сеннге къахмеликча кёрюннген зат, алагъа эркин сюймекликча кёрюне болур. Светагъа аны ючюн не – джатды, къобду, ишин а – тындырды. Сен да, мен да файгъамбарла тюлбюз. Динни, шериатны, адетни-тёрени бузмай джашайбызмы? Кесибизден излемегенни, башхаладан излерге эркинлигибиз бармыды? Кесибиз файгъамбар болургъа унамайбыз да, тиширыугъа уа, ат-бет атайбыз, мёлек нек тюлдю дейбиз. Алай тюлмюдю? Бизни къууандыргъан да, чамландыргъан да, назму-джыр джаздыргъан да тиширыуду. Светала, Верала, Надеждала, Любала... Мёлекле уа кесибизни къызладыла. Барына да махтау! Тиширыула ючюн да бир тартайыкъ.
Тартабыз. «Энди,- дейди Эльбрус,- айыбды экибизге да, эки таулугъа бир тиширыуну сёзюн эте тургъан. Мен Светаны чакъырайым да, араны кесигиз айырырсыз. Мени да тюбер джерим барды. Света уа, сен не айтсанг да, сени бери джарашдырыр ючюн не да этерикди. Сени юсюнгден айта-айта къулакъларымдан бошагъанды».
Мени чарлагъанымы да къулакъгъа алмай, Эльбрус чыгъыб кетиб, Света бла къайытды ызына. Бир толу рюмканы Светаны къолуна тутдуруб, сёз айтды:
- Иги бла башланнган иш аман бла бошалмасын. Аман бла башланнган иш да иги бла бошалсын. Не тюрлю тыйгъычланы да хорлар сюймеклик. Керти эсе ол. Сюймеклик ючюн!
Ызы бла, поэзия ючюн тартдыкъ. Тепсини джукъаракъ кёрюб, Эльбрус буз долапдан бир банка къара ырхызны-икраны, джау, бышлакъ, къакъ эт, нарзан шышала, бир джангы аракъы шыша – айтыргъа, бир джыйынны къайтарлыкъ ашарыкъны къалады тепсиге. Сора, «мен тамбла кюн ортагъа къайытырыкъма, ары дери юйюм, Нисан, Света, сизге аманатды. Амалсыз керек болсам, Света, телефон этерсе, биягъы джерде боллукъма»,- деб, къол да тутмай, чыгъыб кетди Эльбрус. Ол кетер-кетмез а, аракъы чабыб тургъан башым аязыды, сёз да къуруб къалгъанча болду. Тынгылау асры созула башлагъан болур эди, Светаны ауазы шошуракъ, мыдахыракъ чыкъды: 
- Алтын адамды Эльбрус. Бу общежитиеде мизам аны кючю бла сакъланады. Меннге да кесим энчи, башха джашарча комната бердиргенди.
- Сау болсун, джангыз сеннге къонакъла келмезча этсе, сени сакъласа, къарнашлыкъ борчундан чыгъарыкъ эди.
- Аны чёб чакълы бир гюнахы джокъду. Алай а, араны ачыкъ этмей, арабыз тюзеллик болмаз,- Светаны джыламукъ ургъан уллу кёк кёзлери меннге къарадыла. – Тюбесек, сенден айырылгъанлы бютеу джашаууму джашырмай айтырма деб, тура эдим. Билмей эдим, былай болуб къаллыгъын.
Джангур джауа тургъанлай, булутланы арасындан кюн тийгенча, джыламукъланы арасындан умут бла къарагъан тиширыу кёзле. Алай а, энди мен сизге алай ийнаныб къалалмам.
- Энди сен меннге алгъынча болаллыкъ болмазса, ёзге, хар нени тюзюн билиб къалсанг излейме.
Сизни элден кетгенден сора, журналны редактору Сергей Ивановичден къагъыт алама. Творчество конкурсдан ётгеними джазады, аны бла къалмай, Москва къатында творчество Юйде меннге орун хазырлагъанын, бир айны мен алайда джер, аш-суу къайгъылы болмай, экзаменлеге хазырланаллыгъымы билдиреди. Барама, джарашама. Тёгерек нарат чегет, хар не таблыгъы бла кесими энчи одам. Экинчи кюн ингирде Сергей Иванович къонакълаб келеди – хончаларына чал ура тебреген, алай а алкъын джаш кёрюннген, чамгъа уста, келбетли киши.
- Къалайса, джаратамыса былайын, ашынг-сууунг боламыды? Азсанг, сеннге джарашырыкъ тюлдю,- деб, кюледи,- бир ариу къызыл гюллени да къолума тутдура, кесими да къучакълай, ба эте.
- Сау болугъуз, Сергей Иванович, мени сизге разылыгъымы учу-къыйыры джокъду. Сиз болмасагъыз, назмуларым кюн кёрмезелле, творчество конкурсдан да ётмез эдим, бу джандетге да тюшмез эдим...
- Болду болду. Барын да этдирген сени фахмунгду. Суратынгдан да кесинг ариу. Мени разы этерге излей эсенг а, Сергей деб, къуру атымы айтыб къой, кесиме да сен деб, сёлеш, алайсыз къартча кёрюннюкме кесиме. Биринчи кере тюбегенибиз ючюн бир гитче тепсичик да къурайыкъ.
Къараб къарагъынчы столну юсюн ашарыкъдан, кёгетден толтурду, тепсини арасына да бир шампан шыша бла, кёб джулдузлу бир омакъ коньякны джарашдырды. Тепсиге сыйынмагъан бир конфет коробканы да китаб табхагъа салды.
- Мен француз коньякны бек багъалатама. Сен а, къайсын джаратаса?
- Мен ичкиледен хапарсызма. Джашагъан джашауумда талай кере ичген болурма. Сиз айтхандан ичейим мен да... джангыз, рюмкала джокъдула, къуру стаканла бардыла.
- Артыкъ да аламат. Оймакъдан ичгенча, рюмкаладан ичиб, адам къалай къанар,- дей, юренчек къолу бла стаканланы тюблерин джабхан бир ички къуйду. Сора алгъыш этди:
- Биринчи кере назмуланы уста кёчюргенинге сейирсиннген эдим. Артда кесинги назмуларынг бла шагъырей болгъанымда, фахмунга чырт да ишегим къалмагъанды. Энди кесинги кёргенимде уа – фахму бла бирге сеннге ариулукъ да берилгенине къууанама. Джаш поэзиябызда эм ариу, эм фахмулу къыз сенсе. Назмуларынга, кесинге да тюбетгени ючюн, къадарыма бек разыма. Ма аны ючюн.
Алай эте, коньякны асламын ичдик. Ол дагъыда къуйду, мен андан ары ичерге излемей, эсиргенме деб, башымы алыргъа кюрешдим.
- Мен да эсиргенме, алай а, унутуб къоя эдим, бу зат ючюн а ичмесек болмаз. Ол ийилиб, портфелинден алкъын типография тылпыууу юсюнден кетмеген журналны чыгъарды. Сора бетлерин аудура келиб, «къара» деб, аллыма салды. «Джарыкъ фахму» деб, къалын уллу харифле бла джазылгъан тизгинни тюбюнде суратымы кёрдюм, къатында да къралда бек белгили, кърал, адабият саугъаланы лауреаты, джазыучу союзну тамадаларындан бирини ал сёзю. Сау алты чапыракъда да мени назмуларым.
- Эслединг эсе, бу мен башчылыкъ этген дерги тюлдю. Бу «Джангы Дунияды» - Совет Союзда биринчи орунда тургъан журнал. Белгили джазыучула да мында басмаланнганны кеслерине сыйгъа санайдыла. Башха аламаты уа, назмуларынга ал сёз джазгъан – Адабият интститутда сени окъутурукъду, сен джазгъанланы окъугъандан сора, сени бек фахмулугъа санаб, кесини семинарына алгъанды. Экзаменлеринге да кёз-къулакъ боллугъун айтханды.
- Барысы да Сизни, Сени кючюнгденди Сергей Иванович, Сергей,- дедим,- Сиз, Сен деб, да къоялмай, къатышдыра. Меннге быллай бир игилик не ючюн этгенигизни да ангыламайма.
- Не ючюнмю?- деди,- коньяк шышаны тюбюнде къалгъанын къуя. Меннге, къатышдырмай, къуру да сен, Сергей деб, сёлешир ючюн, брудершафтха бир ичейикчи, ма былай къолланы чалышдырыб. Сора ичиб бошар бошамаз, эринлери эринлериме джабышдыла. Кючден айырдым аны кесимден.
- Энди сорууунга джууаб. Назмуларынгы окъугъанлы, суратынгы кёргенли, энди кесинге да тюбегенли бир затны ангылагъанма: джюрегимде сеннге сюймеклик къабыннганды. Мени къолумдан келлик бир игиликни да сеннге аярыкъ тюлме.
Былай айтыб, мени къучакълаб, уппа-чуппа этиб башлады. Хыны тебериб, кесимден айырыргъа, джанына тиеме деб къоркъама, кертиси бла да меннге кёб игилик этгенди. Экинчи джанындан а – кесимден сууутсам, институтха киририме, назмуларым басмаланырына да чырмау болмазмы?  Мени ангарылгъанымы сезди болур, кёлтюрюб мени орундугъум табаа атлады. Андан арысын айтмай къояйым.
- Мен а эсинге да келмедим...
- Келген къой, бир-эки кере Нисан деб, ийдим да, «мен Сергейме» деб, абызырагъан огъуна этди. Сеннге джетерге анга къайда, сизни тенглешдирген да гюнахды. Талай заманны, уллу сюймесем да, анга тюбегенлей турдум.
- Сора нек айырылдыгъыз да?
- Айырылмаз ючюн мен да сюерге керек эдим аны. Джюрекде сюймеклик болмаса уа – тюбешиу байрам болмайды. Кертиди, ол мени тюз ангылар орнуна, «сени адам этген, адабиятха къошхан менме, сен а...» дегенча, бир тюрлю кёлкъалдыланы айтды да, кесинден кёлюмю тюбелек чыгъарды. Андан да къуджур этгени, мени «Чагъдаш» китаб басмада чыгъа тургъан китабыма чырмау болургъа кюрешгениди. Къол джазмам ары алгъа аны кючю бла тюшген эди, айырылгъаныкъда уа, кёресе не эте тургъанын. Насыбыма, анда ишлеген редактор Ренат, мени бир кёргенлей, джаратыб, сюеме-кюеме деб башлайды да, мен да артыкъ чарламай, тюбеше-тюбеше тургъанбыз. Энди тюбешмезча этдинг. Китабны кёбюсю сени назмуларынгдыла, аланы энчи китаб чыгъарыргъа къоймадыла – джазгъан эдим да сеннге, китабынг ана тилде чыкъгъынчы, орус тилде чыгъарыргъа унамагъанларын. Аны себебли, аллында элли чапрагъы кесими джазгъанларымдыла, аны ызындан джюз элли чапракъ а сени назмуларынгдыла. Семинарымы бардыргъан аламат ал сёз джазгъанды, къуру мени юсюмден тюл, сени юсюнгден да. Мен, айтханымча, сени аны бла танышдырыргъа излейме. Энди джыл мында окъурунга чыртда ишегинг болмасын. Эльбрус бла да танышдынг, ол танымагъан, ол эталмазлыкъ зат джокъду. Мени да сёзюм ётерча бола барады. Бери кирсенг а...
- Билмейме, алкъын сагъыш этерге керекди. Мени бери тартхан сен эдинг да, энди не айтыргъа да билмейме.
- Сен мени ангыларгъа эмда кечерге керексе. Эки джылны ичинде эки адамгъа джолукъгъанма мында – ала экиси да сени тырнагъынга да джетмейдиле. Аланы биринден кесим, биринден да сен айырдынг. Билеме, Москвагъа сен мени ючюн келгенсе. Сенден айырылырым келмейди мени. Алгъынча болайыкъ бир-бирибизге. Кел, ма аны ючюн ичейик.
Мен джукъ да айтмай, рюмкаланы аракъыдан толтурдум. Къара ырхыздан да джау джагъылгъан ётмек туурагъанлагъа тёшеб, хазыр этдим. Светаны рюмкасыны тюбюнден къагъыб, аракъыны тамакъдан эндирдим. Талай рюмкадан сора, башым тубаннга кире, джюрегим да джумшай башлагъанын ангыладым. Аны сезгенча, Света къатыма келиб, тобукъларыма олтурду, сора къолу бла бойнумдан къучакълаб, мени ийнакълаб башлады. Элде заманыбыз эсге тюшдю. Аны акъырын кёлтюрюб, Эльбрусну экеуленнге джораланнган орундугъуна къабладым. Эшиклени ичинден къылычын салыб, эки джылны джыйылгъан тансыгъымы ала башладым...
Уяннганымда, терезеден кюн тийиб, Света да башын кёкрегиме салыб джукълаб тура. Киштикни сылагъанча, аны сыладым. Ол кёзлерин ачды да: «къаллай ингир, къаллай кече ётдю» деб, татлы шыбырдады. «Эртден да алача татлы болургъа ушайды» деб, къучагъыма джыйдым.
- Эки джылны мен ма бу кёзюуню сакълаб тургъанма,- деди.
- Мен да,- дедим.
- Окъургъа менден джюрюрсе. Кел бирге джашайыкъ.
Бу кёзюуде эшик къагъылды да, «Света, Эльбрус сени телефоннга чакъырады» деген таууш чыкъды. Света эрлай туруб, юсюне нени эсе да къаблаб, ашыгъыш кетди. Бираздан келди да, «Эки сагъатда «София» ресторанда бирге ауузланайыкъ, сакълайма экигизни да» деб, трубканы салыб къойду,- деди.
            - Сакълай эсе, барайыкъ.
Турдукъ, тюб къатха эниб, душ алдыкъ, кийиндик, общежитиеден чыкъдыкъ.
- Мен къайсы джанынгда барыргъа керекме?- деб сорду Света.
Сейирсиндим, бизни адетлени унутмай тургъанына.
- Кесинг къалайгъа разыса?- къарачайча айтдым.
- Менми? Мен сол джанынгда барыргъа разыма, алай а сен айтханча болсун,- деб, таза къарачай тилде джууаб къайтарды.
Тилибизни унутмай тургъанына да сейирсиндим. Мен аны кём-кёк уллу кёзлерине къарадым – алада чексиз сюймеклик бла умутдан сора бир джукъ эслемедим. Сермеб, сабийнича къойнума алдым да, «мен а, ма былай барсанг сюеме» деб, троллейбус тохтагъан джерге дери къучагъымда элтдим.

*   *   *

Рестораннга кирир кирмез, Эльбрус къолун силке келгенин эследик. Саламлашдыкъ, ызындан барыб, аны тепсисине джетерге, тепси джанындан бир ариу субай къыз ёрге туруб, Лена деб, атын айта, саламлашды. Света аны таный эди, ала хапар сора, хапар айта башладыла. Ёзге, Эльбрус аланы ушакъларын бёлдю:
- Тепсини тау адет бламы бардырабыз, огъесе Европадачамы?
- Европадача,- деди Лена.
- Кавказдача,- деди Света.
- Алай эсе, чёб атайыкъ. Эльбрус капекни ёрге атыб тутду. Къарадыкъ – Лена сайлагъан джаны ёрге айланыб. – Хы, сора хар ким кеси официантха не ашарын, не ичерин айтады, кеси кесине тамада да, шапа да  болады.
Къызла ичерге бир къызыл чагъыр шышаны сайладыла, биз эсе – аракъы ичерге разы болдукъ. Кёгетле, хансла, джау, ырхыз, сууукъ хантла, ызы бла джылы хантла... Алгъыш айтылгъанны уа къой да къой. Эльбрус мени Ленагъа, аны да меннге таныта, айтды:
- Нисан къарачайлыды, керти фахмулу назмучуду. Алай а, таблыкъ тюшмей, эл мюлкге инженерле хазырлагъан институтха киргенди. Энди джыл, эшда, бизни къошха кёчерик болур. Лена врачды, сюймеклик ауруулагъа къарайды. Мени джюрегиме джарагъанын а айтмай къояйым. Бир аманы – джаш, къыз да заманында юйленирге керекдиле, къалгъан ишге къар джауады деб, бир ётюрюк теорияны тутуб турады.
- Да терсми айтама. Юйленмегенле солгъа, онгнга джюрюйдюле, тюрлю-тюрлю палахлагъа джолугъадыла.
- Юйленнгенледе да тюбейдиле терсине айланнганла, сабийлерин, юй бийчелерин да инджитгенле...
- Статистиканы билемисиз? Терсейгенле, зийна айланнганла, ичкиге, наркотиклеге дженгнгенле - хазна къалмай бары юйдеги къурамай джашагъанладыла.
- Бизде, таулада,- дейди Эльбрус,- эркишини сюеги къыркъ джылгъа къатады, акъылы да ол заманда бегиб бошайды, юй тутарча да ол заманнга болуучанды. Бизни файгъамбаргъа да файгъамбарлыкъ къыркъ джылында келгенди дейдиле.
- Алгъаракълада, 1940-чы джыллагъа дери, таулула 100-120 джыл джашагъан заманлада алай да болгъан болур. Бюгюнлюкде уа – сизде да, бютеу Россиядача, адамла, орта тергеу бла 60 джыл джашайдыла,- деб, сёзге къошулду Света. – Сора къыркъ джылда юйдеги-сабий къура да, ала аякъланнгынчы ёл да кет.
- Нисан бла мен сюйгенлерибиз бла, сюйгенибизча, бир эки джюз джыл джашар акъылыбыз барды.
- Огъай, Эльбрус, сен меннге нек юйленирге унамагъанынгы бир айтчы?
- «Башланнганлыкъгъа Джангы джыл, / Тохтамайды эски джыр»,- Эльбрус кюлдю. – Тюзю, 20 джыл болгъан сагъатым болса, юйленник болур эдим. Бусагъатда уа, джюрекге мыйы оноу этиб башлагъанды: кесинг сагъыш эт, джыллары джетмишден атлагъан атам бла анама «келинигиз буду» деб, сени къалай элтейим? Дининг башха, тилинг башха, адетинг башха. Сен, анама, атама къарай, тау элчикде джашарыкъмыса? Тюлсе. Ма аллай тыйгъычла бардыла.
- Тау элчикде сен кесинг да джашарыкъ тюлсе. Ненча джыл биз бирге джашагъанлы, бирге да джашамагъанлы. Бюгюн бу ишни бир джанына этерге керекбиз – не ары, не бери.
- Мен сени сюйгеними, алай а, сеннге юйленалмазлыгъымы эртде айтханма. Сени бла бюгюн танышхан Нисандан да тартынмаймыса быллай сёзню башларгъа былайда?
- Тартынмайма. Ол да сенден юлгю алса, бир къызны насыбсыз этерикди.
- Лена, джаным-кёзюм, мен сени эрге барлыгъынгдан тыямамы? Къачан болса да сёз бериб, сени ышандыргъанмамы, алдагъанмамы? Эм аллындан башлаб да иннетим бирди. Джаратама, сюеме сени, ёлгюнчю тюбей турургъа хазырма, юйлениб джашаргъа уа – огъай. Биринчи кюн да, бюгюн да  сёзюм олду. Сора меннге не дауунг барды?
- Дауум джокъду, алай а мен мындан оздурмай, энчи джашаууму сагъышын этерге керекме. Сени бла тюбегеними тыймасам, башханы табаллыкъ тюлме. Ма аны себебли, бюгюн ахыр кере тюбейбиз. Кесим да бусагъатда кетерге керекме – Нисан да, Света да айыб этмесинле.
Ёрге турдукъ, Эльбрус аны ашыра чыкъды. Кесибиз къалдыкъ тепси джанында.
- Былай боллугъун билсем, келлик тюл эдим,- деди Света. – мен экисин да таныгъанлы эки джыл болады. Алача ариу сюекли, ариу бетли, алача бир-бирине джарашхан болмаз. Къайда болсала да, адамла алагъа бурулуб къараучандыла: кимле зарланыб, кимле сукъланыб. Энди уа кёресе не бола тургъанын...
- Экиси да тюздюле. Алай а, Лена бизни къатыбызда айтмай ол затны, Эльбрусну кесине энчи айтса таб боллукъ эди, тепсини да бузмай.
- Билемисе, алагъа къарай, мен кесибизге да сагъыш этеме. Алай а, сюймекликден сора да, бизни бир-бирибизге байлагъан экинчи кюч барды – поэзия. Ючюнчю кюч да, мен сизни халкъны тилин билеме – ол Къарачайны тин байлыгъына, аууз, джазма адабиятына да меннге джол ачханды. Сизни эски джырларыгъызны, ийнарларыгъызны орну дуния культураны баш табхасындады. Динигиз, тилигиз, адетлеригиз, халкъ адабиятыгъыз джуртугъуз бла бирге кёзюме ариу кёрюннгенлей турлукъдула. Алай а, мен да энди тау элге къайытыб устаз болуб ишлеялмазлыгъым хакъды. Олсагъатда къалсам, къалыб кетерик болур эдим. Энди уа, Москвада орналыргъа керекди – былайда билиминги ёсдюрюрге, фахмунгу табларгъа, китаб чыгъарыргъа, белгили болургъа мадарла кёбдюле. Сеннге да, меннге да ара шахардан иги джер боллукъ тюлдю.
- Къайдам. Заман кёргюзтюр. Мен алкъын бу затлагъа сагъыш этерча болалмагъанма.
- Сен кирген институт сеннге джараулу тюлдю. Алай а, ол сеннге Москвада болургъа амал береди. Ол джылны да зыраф иймей, адабият газетледе, журналлада назмуларынгы басмалата турургъа керексе. Башха китаб басмалада да энчи китабларыбызны чыгъаралсакъ бек иги иш этерикбиз. Мен бир затны ангылагъанма – кесибиз ёрге ёрлемесек, киши да бизни ёрге тартарыкъ тюлдю. Дагъыда. Эльбрус да, сен да халкъыбыз деб, кёб сёлешесиз. Халкъыгъызны атын айтдырыр ючюн, кесигизни атыгъызны айтдырыргъа керексиз. Тау адабиятны Къайсынны юсю бла таныйдыла. Аны дараджасына чыгъалмасакъ, бизни да кишиге хайырыбыз тиерик тюлдю.
Светаны оюмлу сёзюн артха къайытхан Эльбрус бёлдю.
- Такси бла айтхан джерине элтиб къайытыб келеме. Мычыгъаным ючюн айыб этмегиз. Къайда, Нисан, сауутланы бир джангыртчы.
Светаны бокалына къызыл чагъыр, кесибизни рюмкалагъа да аракъы къуйдум.
- Эй шуёхларым,- деди рюмкасын кёлтюре Эльбрус,- энди тауча бардырайыкъ сёзню, тепсини да. Света, сени къуру тилибизге юреннгенинг ючюн да, багъалатыргъа боллукъду. Сизни ючюн!
Алай эте иги кесекни олтурдукъ. Ашхам бола чыкъдыкъ ресторандан. Эльбрус бла Света общежитиени къатында тюшдюле, мен да джашагъан джериме кетдим.

*   *   *

Экинчи кюн башым чачылыб баргъанча кёрюнеди. Амалсыздан, таулада бир сууукъ суу секиртмени тюбюне кириб чыкъгъанча, бир сууукъ душ алыб келиб, одамда-комнатамда олтурама. Не эсе да кесиме разы тюлме. Кетген кече бла кюнню эсиме тюшюре, кеси кесим бла сёлешеме. Мыйы бла джюрек даулашадыла. Бир адам экиге бёлюнюб, бир-бири бла демлеше, бир-бирине темирчилей тургъанча кёрюнедиле.
- Огъай, сен кесинги къаллайла джюрютесе? Ышаныб, эки джылны къагъыт джюрютюб, сюймеклик антларына ийнаныб... Москвагъа келгенинги эм уллу чуруму да – ол... Ышаннганынгдан табхын деб... Бир сылыкъ бла джатыб тургъанлай, юсюне келиб... Дагъыда, джукъ болмагъанча, кече узуну аны къучакълаб... Атын, кесин да ёмюрлюкге унутуб къояр орнуна, неле этиб айланаса сен? Андан сора къыз къурубму къалгъанды? Къахмени мёлекча кёрюб...
- Къызма, тохта. Ол сени къатынынг тюлдю. Ким бла тюберге да эркинлиги барды. Ол тели да тюлдю. Биледи не этгенин. Кесин къалай тутханын, къалай джюрютгенин джаратмай эсенг, тюбеме. Не да, къахмеге санай эсенг, къахмеге тюбегенча тюбе  да тур.
- Ол къахме тюлдю. Ол фахмулу къызды. Кесини затларын да джаза билген, сеникилени да уста кёчюрген назмучуду. Сени бла джазыуу болмазлыгъын ол бек ариу биледи, элингде адетлени кёргенди. Аны себебли, анга ат-бет атама да, сен да сюйгенингча джаша.
Телефоннга чакъырмасала, ким биледи, кеси кесим бла къаллай бир даулашырыгъымы.
- Нисан, къалай джыйылдынг, табмыса?
Светаны ауазы – балдан татлы, кюн таякъдан джарыкъ. Кесине тартхан, кесине чакъыргъан ауаз.
- Сау бол. Сени юсюнгден сагъыш эте тура эдим.
- Сеземе, меннге аман табханынгы айта, кёлюнг чыгъа тургъанын. Алай а, мен сени бекден бек сюйюб баргъан болмаса, сеннге къарамым тюрленмегенди. Неме, не ючюн сёлешеме. Бир иги хычынла этгенме. Джашагъан джеринги да бир кёрейим, хычынла бла да бир сыйлайым.
- Эльбрус а не этеди?
- «Барыр джерим барды, ингирде къайытырыкъма» деб, эшиклериме билдириуюн джабышдырыб, къайры эсе да думп болгъанды.
- Кел. Такси бла кел. Алайдан былайгъа бир сом да чыкъмайды. Арабыз алай джууукъду.
- Арабыз джууукъ болсун ансы, сомла иш тюлдюле,- деб, кюлдю Света.
Сагъат джарымдан «Юйге да игилик» деб, Света юйюме кирди. Исси хычынланы пакетден чыгъарыб, тепсиде уллу табакъгъа салды. Элдеча, джауда бишген хычынланы тылпыулары джайылды. Мени джукъ да айтмай къараб тургъанымы кёрдю да: «ичкини чыгъаргъанны инчиги чыкъсын» деди. Кюлюрюмю кючден тыя: «урчугъу чыкъсын» деучендиле дедим. Света, ышара, айтды: «билеме, ол заманда рифма боллукъ тюлдю. Ички бла инчик а, келишедиле».
- Рифма ючюн бегиб бошагъан сёзтутушну тюрлендирген тюз болурму?
- Сёзню тюрлендирирге керек да болмаз, ёзге сизде бир къауум эски адетни тюрлендирирге уа керек болур деб турама,- деди Света, тобукъларыма олтура, къолларын да бойнума чалышдыра. Ёрге тургъанымда, аякълары джерге джетмей, къолларында салыныб къалды. Мен аны кесиме къыса, «дууача тагъылгъанса бойнума, дууача джарашаса бойнума»,- дедим.
- Кимни сёзлеридиле была? Се-ни-ки--ле-ми-ди-ле? Поэзия деген буду.
- Поэзия деген сенсе,- Светаны акъырын юсюмден тайдырыб, орундукъгъа олтуртдум. –Хычынларынгы сууутмайыкъ.
- Сюймекликни сууутмайыкъ ансы, хычынланы сууукълай да ашарбыз,- Светаны ауаз толкъунлары джюрегими къалтыратдыла. Андан ары кесими тыялмай, табигъатха кесими хорлатдым.
Хычынла бюгюнден татлы ёмюрде да кёрюнмегендиле. Бир кере элде да болгъан эди алай. Светадан ариу, Светадан татлы бир къыз да болмаз дунияда.
- Билемисе, бош кёзюулеримде эше, мен сеннге бир джюн кёлек этген эдим. Джаратырыкъ да болмазса, джюн ишлеге мен сизни къызлача уста болуб къалалмагъанма, алай а, мен этгенни киялсанг – бек къууанныкъма.
Света эшген свитерни кийиб кёреме, гитчерек болгъанын Света да эслейди.
- Мен эсеб этгенден эсе бек ёсгенсе, кенгергенсе.
- Хата джокъду, джюн зат созулур. Сау бол мени эсингде тутуб, быллай зат этгенинг ючюн.
- Сен къачан да мени эсимдесе. «Сырына тартмаймы къаллыкъды зийнадан туугъан зийна» деме меннге.
- Ким айтханды сеннге алай? – сейирсиниб сордум.
- Элигизде Ариу бла сёлеше тургъан бир тиширыу ызымдан алай айтыб эшитдирген эди. Унутханма ол тиширыуну атын.
- Биринчи кере эшитеме. Хар ким адамлыгъына кёре сёлешеди. Сени башха эркиши бла кёрген меннге бек ауур тийгенин билесе. Алай а, мындан ары, башха бла боллукъ болсанг, меннге тюзюн айт да, алай эт. Ол заманда сеннге кёлкъалдым боллукъ тюлдю.
- Кел, барысын да унутайыкъ да, джашауубузну джангыдан, сыфырдан башлайыкъ. Сен менден башхагъа къарамайса, мен да сенден башхагъа къарамайма. Излесенг, менде тур, мени бла джаша. Эльбрус киши бизге джукъ айтмазча эталлыкъды – институтну тамадалары бла арасы игиди.
- Кёрюрбюз. Биринчи-экинчи курсха джюрюгенле Москва тюбюнден джюрюйдюле – алагъа былайда общежитиеде орун джетишмейди. Былайда къоймасала, Москва тюбюн да таб кёрмесем, бирге джашаб да кёрюрбюз.
- Августну аягъында бир ыйыкъгъа юйге барыб келликме, ары дери уа сеннге тынчлыкъ берлик тюлме.

*   *   *

Кюнле дженгил кетдиле. Къач келди, окъуу башланды. Институт ачха тёлеб, Фирсановка деб бир элчикде бизге фатар тутду.  Тёгерек чегетди. Электричка бла джюрюйбюз, станциядан элге джаяу джол бла барабыз, чегетни ичи бла. Юч студент бир комнатада турабыз. Башха комнатада юйню иеси – джылдан чыкъгъан бир фин тиширыу. Ичиб башласа, тохтай билмеген. Алай а, аны ючюн, не тёнгеремеген, не эсирмеген. Мени бла тургъанланы бири Сахалинденди – Юрий Бонхович, Юра. Москва университетни механико-математика факультетинде окъуй тургъанлай, ичиб, тюйюшгени ючюн къысталгъанды. Алай а, былайда да окъургъа ушамайды. Тартаргъа мадар табса, анасындан джангыдан тууады. Экинчи джаш – Слава – окъургъа тырмашхан адамды. Рязан областны бир узакъ элинденди. Аскер къуллугъун битдириб, институтну хазырлаучу факультетин тауусуб, экзаменлени джетишимли бериб, быйыл биринчи курсха кёчгенди. Экибизге да окъуу къыйын тиймейди.
Юч ай дженгил ётдю. Заман табыб, Светагъа джангыз ыйых кюнледе тюбеялама. Саннга, джаннга да къууанч келтирген тюбешиулелле ала. Анда-мында Светаны поэзия семинарларына да барыучанма. Кетген гюрге кюн Светаны назмуларын сюзе эдиле – бирле сёгюб, бирле махтаб, Уста да араны айыра... Эм ахырында сюзюуню тамамлай, айтды: сиз билесиз, былтыр джай башында джаш джазыучуланы бютеусоюз кенгешинде Светаны назмулары эм маджалгъа саналыб, китаб болуб чыгъаргъа къралны эм онглу «Совет джазыучу» атлы китаб басмасына теджелгендиле, кесин да Джазыучуланы Союзуна алыргъа оноу этилген эди. Энди, Света, къаламдашларынг айтхан кемликлеге да эс бур, китаб басма кёргюзтген кемликлени да тюзетген эсенг, ыйыкъны аягъында меннге телефон эт да, солуу кюнлени биринде тюбеб, къол джазманга биргелей къарайыкъ, сен институтну бошаб кетгинчи, китабынг чыгъыб къалса иги боллукъ эди.
Устаны Светагъа къарагъан кёзлеринде башха джилтинчиклени да эслеб, «мында да бардыла бир муратла» деб кёлюме келди. Устаны арбасына дери ашыра бардыкъ Света да, мен да.
- Телефон бла мени табаламыса, къаламыса, бусагъатда келишейик да къалайыкъ. Шабат кюн сагъат ючге, кюнорта ушхууурда бирге олтурурча кел,- деди Светагъа.
- Нисанны биргеме алыргъа боллукъмуду? Аламат назмула джазады.
- Назмуларын берсин сеннге. Къарарма. Кеси бла уа башха джол тюбербиз. Бёлюнмей, къол джазманг бла ишлерге керекбиз – ол деменгили китаб болуб дженгилде чыгъар ючюн. Сакълайма,- Уста Светаны кесине къысыб, эринлеринден уппа этиб, машинасына олтурду.
Къатыбыз бла озуб баргъан эки студентни бири бирине айтханын эшитдик:
- Не назмулары барды аны. Устагъа, башхалагъа да джол неси бла ачханын билебиз...
Къаным башыма урду – джетиб бойнундан буууб, сюйреб келиб, Светаны аллында тобукъландырыб, кечмеклик тилетирча болдум. Ёзге, Света тыйды: «кюрешме, кирге булгъанма, зарлыкъ ёлтюрлюкдю аланы».
- Уста онглу назмучу болур, алай а, ол сеннге асыры тюрлюле къарайды, ол уппа этерге кюрешгени да неге ушайды.
- Къарт къолумдан тутханын да бир насыбха санай болур.
- Да къуру къолунгдан тутханы бла къаллыкъ эсе...
- Къой, быллай бир ишекли болма. Насыбсыз къартны къарагъандан башха къарыуу къалмагъанды. Джарлыны къатыны да эртде ёлгенди да, энди джаш къызлагъа къарай да, эринлерин джалай айланады. Къралда аты айтылгъан адам болгъанын а, билесе. Китабымы да чыгъартсын, Союзгъа да киргизтсин.
- Къайдам, журналны редакторуча, Ренатча, бир умутла этмесин бу да.
- Бир умутлары уа болур. Сени бла келирге излегеними унамады, кёрдюнг. Не акъылы болгъанын артда айтырма. Базар кюн тюберикбиз да?!
- Кёрюшюрбюз.

*   *   *

Фирсановкада фатарыма келсем, юйню аллында терк болушлукъну арбасын, юч чархлы мотоциклни да эследим. «Юйню иеси къарт къатыннга бир джукъму болгъанды экен» дей, босагъадан атладым. Дохтур бла медсестра, бир милиционер да бизни одада.  Юра орундугъунда сойланады. Милиционер меннге джити къарады:
- Электричкадан тюшюб, келе тургъанлай, джолда ичиб тургъан бир джыйыннга тюртюлгенди. Ол эсирген джашла, джукъ да айтмагъанлай, тёрт джанындан дюнгюрдетиб башлагъандыла. Бурну сыннганды, бир кёзю кёбгенди, кёрмейди, эки тюб ал тишин да агъызгъандыла. Мыйысы да чайкъалгъан болур. Сени уа ол аманлыкъчылагъа тюртюлгенинг болгъанмыды?
- Хар ингир ала да тюртюлеме ичиб тургъан джаш къауумлагъа. Тютюн-зат бер деб, аууз джетдиргенлери, къайырылгъанлары да болуучанды, ёзге быллай болумгъа уа тюшмегенме.
- Ичмеген джокъду, аладан адам башын сакъларгъа керекди. Хулиганлыкъны къуруталмай къалдыкъ. Кечге къалмай, халкъ джюрюген заманда джюрюрге кюрешигиз.
Юраны терк болушлукъну машинасы бла хастенеге ашырдыкъ. Бары да кетгенден сора, Слава айтды:
- Милиционер танымагъан джокъду былайда. Студентлеге къол джетдире туруучандыла бу джергили джашла. Аланы башларын алыучу милиция кесиди. Мени да сопалагъан эдиле бир кере, тарыгъа, айта айланмагъан эдим ансы. Андан бери бу отвертканы хурджунумда айландырама. Билесе, бычакъ джюрютюрге болмайды, мунга уа джукъ айтырыкъ болмазла. Сен да джолда эслеб джюрю.
- Да бир кюн студент джашла джыйылыб, бир сопалаб чыгъармы эдик барын.
- Къой, милициягъа тюшгенибиз болса, бизни терслеб сирелликдиле. Андан эсе, окъууубузну битдириб, джуртубузгъа сау-эсен къайытханыбыз игиди.
- Джукъ болса, тартынмай айта тур. Бир кере бир иги джууаб этмесек, ала акъыл джыярыкъ тюлдюле. Тамбла ол насыбсызны да бир кёрюрбюз, больницагъа барыб.

*   *   *

Бюгюн базар кюндю. Светаны хапарына тынгылай, одасында олтурама.
- Талай иги хапарым бла бир къуджур хапарым барды. Игилеринден башлайым. Шабат кюн, айтхан заманында, Устаны дачасында болдум. Биринчи, экинчи курслада окъугъан сагъатымда башхала бла бирге бир-эки кере болгъан эдим анда. Ол заманда джашы, къызы да биргесине эдиле. Бу джол джангыз кеси тюбеди манга. Бирге ауузландыкъ, бир кесек чагъыр да ичдик. Сора бир сагъат чакълы бирни къол джазмама къарай, эки-юч назмуму къурутдурду. «Энди,- деди,- аллыбызда ыйыкъда ал сёз да джазыб, китаб басмагъа кесим табдырырма. Созулмай чыгъарча да этерме. Союзгъа кириуню юсюнден а...бусагъат билейик, комиссияны тамадасы хоншу дачада джашайды». Телефонну чархын бурду да:
- Салам, акъсакъал, не этесе? Хоу, менме, бир иги ичким да, къатымда бир ариу къыз да барды. Келаллыкъ тюлмеми? Джумуш а буду. Бу къызны, тукъумун, атын джазыб къой, былтыр джаш джазыучуланы бютеусоюз кенгеши Союзгъа теджеген эди. Бютеу къагъытлары, кенгешни оноуу да сиздедиле. Къачан къараялыргъа боллукъсуз?
- Джыйылыу баш кюн боллукъду. Хар заты хазыр эсе, Кенгеш теджегеннге биз огъай демеученбиз, созмайыкъ да къарайыкъ.
- Сау бол, шохум. Бюгюн болмай эсе, энди ыйых кюн кюнортада меннге келиб къал. Келишдикми? Ол алгъын айтханынга да, ол кюн къарарбыз. Ашхы, эсен кёрюшейик.
Уста меннге къарады:
- Союз бла ишинг тыннганнга сана. Баш кюн мен кесим да Союзда боллукъма. Ингир ала телефон этерсе. Къол джазманг бла, ал сёзню джазыб бошагъанлай, айтханымча, аллыбызда ыйыкъда китаб басмагъа барыб, директору бла да сёлешиб, ишни тындырыр джанындан боллукъма. Хы, башха не джумуш къалды? Апрельни назмуларымы? Апрель дегенинг? Орусчагъа джашны аты алай кёчюрюледими? Китабына  алай ат атаб къойса да боллукъду. Къайсы тилде джазады? Къайсынны тилиндеми? Орусчагъа хар тизгинни магъанасын кёчюрюб баргъанды сора. Башха тилге кёчюрюлсе,  назмуну назмулугъу къалмайды, ёзге башха мадар джокъду. Да шохунгу аламат айтхан джерлери барды, сен бу тизгинлеге къара: «Кечени къара бармакълары/ Акъ имбашларынгда сени/ – Олду шашдыргъан мени». Керти фахмулу джашды да бу. Кеси да ариу къызланы бек сюйгеннге ушайды. Да ким сюймейди аланы? Мени семинарыма джюрюй турсун. Хай-хай, Къайсынны кёре эсем бир сюйюмчю алайым – аны халкъындан ол билмеген да бир фахму табылды. Семинарланы биринде назмуларын да сюзейик. Кеси излей эсе, энди джыл бизде окъурча мадарла да этейик. Назмуларын менде къояллыкъмыса? Гюрге кюн семинаргъа келтирирме. Башха не ишибиз къалды? Ишлени бошадыкъ сора. Энди солургъа боллукъбуз. Бирер бокал чагъыр ичмесек, болмаз. Саулукъ ючюн!
- Уста ичгенден иче, ашха, сёзге да ачыла барады. Бир тепсеу музыканы да салыб, мени «тебсей билмейме» дегениме да къарамай, мени кесине къысыб, бир кесек зауукъ этди. Эм ахырында уа не айтханын билемисе? Меннге юй бийче бол десе боламыды? Москвада квартириме да, дачама да ие бол десе не дейсе?
- Не дединг да?
- Не дерик эдим? Огъай десем, Союзгъа кириуюмю да, китабымы чыгъарын да тохтатыб къойса не этерикме? Аны себебли, «адамым барды, айыб этме» деб, башымы алыргъа кюрешдим. «Огъай» деб къойма, биз бир-бирибизни разы эталлыкъбыз деб, турама, сагъыш эт»,- деди. «Болсун» деб, ариу айтыб, «кече мында къал» дегенин да эшитмегенча этиб, «сау тангнга чыгъыгъыз» деб кетдим. Ма алай ётдю шабат кюнюм Уста бла.
- Биз къарт деб сёлешгенликге, ол кесине джаш кёрюнюб тура болур. Ненча джыл болады Устагъа?
- Революция бла бир кюн туугъанма дейди. 1917-чи джылданды.
- Да алай къарт да тюлдю. Джылындан тамадаракъ кёрюнеди.
- Къазауатны аллындан ахырына дери айланнганды. Талай кере джаралы болгъанды. Ала бары да татыгъан болурла. Алай а, бусагъатда спортсменнге саналады. Эртден сайын талай къычырым чабама дейди. Дачасы нарат чегетни ичиндеди. Алайыны хауасын солуб турса да джашар адам джюз джыл.
- Москвада квариринде уа болгъанмыса?
- Болгъанма. Мазаллы 5 одалы юй. Хамамы огъуна уллуракъды бу мен джашагъан одадан. Мыкалайдан къалгъан эски юй. Къабыргъаларыны къалынлыгъы бир къулач болур. Къалача алай деменгили ишленнгенди. Кеси джангыз джашайды. Бир тиширыу джумуш этиб кетиученди. Бир джашы бла къызы барды да, ала да бирер юй болуб, башха джашайдыла.
- Айтыргъа, анга сенича ариу, акъыллы, фахмулу бир джаш тиширыу керекди. Аты да, байлыгъы да – хар неси да болгъан къартны къолгъа джыйыб къоярмы эдинг? Алай къарт да тюлдю – 55 джыл.
- Сен хыликке этсенг да, бир хатасы джокъду. Аны бла болсам, мен дженгил огъуна ёрге чыгъарыкъма.
- Да ёрге чыгъар ючюн, тюбге тюшерге керексе. Кесингден отуз джылны тамаданы тюбюне.
- Нисан, мен сеннге бир зат сорайым. Тюзюча айт: сен меннге юйленаллыкъмыса?
- Ол редакторла бла айланмасанг эди... Элде эки джылны сени сагъына джашаб тургъанма. Огъай, юйленаллыкъ тюлме.
- Сора сен мени сюймейсе. Керти сюймеклигинг болса, бир джукъгъа да къарарыкъ тюл эдинг.
- Къой, башламайыкъ джангыдан. Не болгъанын кесинг бек ариу билесе. Мен сени асры сюйгенден, башха эркишиле бла джатханынга да «хо» деб турургъа керекме. Сюймекликни алаймы ангылайса?
- Сен да айлан башхала бла, мен да айланайым – бир къауум ишибизни тындырыр ючюн. Керти сюймеклигибиз а бир-бирибизге болсун. Алайсыз, бир-бирибизни сюе, фахмубуз бола тургъанлай, джерден ёрге айырылмай, къалыб кетерикбиз. Бизни тырнагъыбызгъа да джетмегенле уа – кёкде джулдузлача кёрюннюкдюле.
- Къысхасы, ангыладым: къартны ууучха джыйыб, юй бийчеси, тос къатыны боллукъ эсенг да болуб, аны кючю бла адабиятны кёгюне чыгъыб, дуниягъа кёрюннген джарыкъ джулдуз болургъа излейсе. Алай а, сен айтханча боллукъ тюлдю. Сени къатыннга аллыкъ къарт, алай тели кишичик тюлдю. Обурча, сени джаш къанынгы ичиб, артынга чыкъмаса кёрюрсе. Сен аны тюбюнден чыгъаллыкъ да тюлсе, тюбюнден дегеним, кёлеккесинден дегенлигимди. Тюбюнден десем да тюз боллукъма – сабий-субий болса, башха къайгъыла чыгъарла, ол а бир сабий этмей къоймаз, сени кесине иги байлар ючюн. Аны бла сен Ахматова, Цветаева болаллыгъынг да джокъду.
- Сени бла уа? Сен не бераллыкъса меннге, мен не бераллыкъма сеннге? Бирге болургъа мадарыбыз джокъ эсе, мен да энчи джашаууму джарашдырмай не этерикме? Мен сени сюймесем, сени бла тюбер дыгалас этибми турлукъ эдим? Алай а, бир юй болмазлыкъ болгъандан ары, мен башыма оноу этерге керекме. Ангылаймыса, огъесе, ангыламаймыса? Мен ким бла болсам да, сени унутурукъ тюлме, сени бла тюбегенлей турургъа излейме. Бирге джашамасакъ да, тюбегенлей, бирге джашагъанлай турурбуз.
- Къартны алдаргъа излейсе, сора.
- Сен сейир адамса. Меннге юйленирге излемейсе, башхагъа тюберими излемейсе. Сора, бир айт, къалай дейсе?
- Да бир сагъыш этейим,- деб, чыгъа тебрегенлей, эшикле ачылыб, Эльбрус кёрюндю.
- Къайда тасса? Кетеми тебрегенсе? Тутушдан эришиулеге хазырлана турабыз. Сен да къошулсанг дейме. Келчи, бир сёлешейик. Света, джиберемисе джашны?
- Мен аны бир джерден да тыймайма. Ол да, менича, башына эркин адамды.
- Энди уа не болгъанды сизге? Охо да, артда бир сёлеширбиз.
Эльбрусну комнатасына кирдик. Ол, соза турмай, ВУЗ-ланы арасында Москваны биринчилиги ючюн барлыкъ эришиулеге, джазыучу гёджеблени хазырлай тургъанын айтды. 90 килограммда тутушаллыкъмыса?- деб сорду
- Билек къошладан хайыр джокъду. Безгилери тот болгъан эшиклеча, эркин къымылдатыргъа къоймайдыла. Ансы, къууаныб да къошуллукъ эдим.
- Эки сагъатдан тренировкабыз боллукъду, сабыр бол да, къошулмасанг да, къарай бар. Света уа нек тюрленибди?
- Лена айтханны айтады бу да.
- Шуёхум, биз былагъа муслиман таулу къызлагъача къарамайыкъ. Сюйгенлерича джашасынла, биз да сюйгенибизча джашайыкъ. Аланы гюнахлары джокъду – алагъа юйленмезлигибизни биле тургъанлай, умут этиб, тюлкю къочхарны ызындан айланнганча, ёмюрлерин ызыбыздан айланыб турургъамы керекдиле? Тыймайыкъ, чыкъсынла эрге, эрлерине тюз турмай, дагъыда бизни бла тюбей турургъа излеселе, аны да кёре барырбыз. Былагъа динибизни, тилибизни, адетибизни алдыргъан да болмазлыкъча, къыйын ишди. Бирер марушкону келтириб, атаны-ананы кёллерин сындыргъан да, гюнахды. Света бла редакторланы араларында болгъанны кесинг билесе. Семинарын бардыргъан Уста бла да хапарлары кёбден бери джюрюйдю. Ёзге ала тюбешген сагъатда, чыракъ джандырыб къараб турмагъанма – гюнахларына кирмейим.
- Да, ма анга эрге чыгъаргъа излейди.
- Чыкъма къой. Ол заманда китаблары да дженгил-дженгил басмаланырла, аты да айтылыр, кърал саугъагъа да теджелир. Сеннге да хайыры тиер. Къарт артыкъ разы эталмаса, сеннге да тюбей турур. «Айтайым сеннге джарсыууму:/ Энди сеннге тюбеяллыкъ тюлме/ – Башха бла байлагъанма джазыууму»,- деб, къоярыкъ эсе да, ким биледи. Къызла кёбдюле, бизнича джашла къыз туталмай къыйналырча тюлбюз. Лена да, Света да болумлу, акъыллы, чырайлы къызладыла. Барсынла эрге, кечикдирмейик, алдамайыкъ, ышандырмайыкъ. Излеселе, тослукъ джюрюте турурбуз. Излемеселе, булджургъа башхала бардыла. Хы, кечикмейик да тюбюне спортзалгъа тюшейик. Мени триком, чабырларым да сеннге келишиб къалыргъа болурла, кийиб кёрчю. Туура да сеннге этилгенчадыла. Барайыкъ.
Спортзалгъа тюшгеникде, талай джаш санларын илей тура эдиле. Эльбрус бары бла саламлашды. Мен да базманнга миндим – 90 кило.
- Туура бизге керекли ауурлукъ. Билеклеринги къымылдат да бир кесек къыздыр. Бюгюн травмотолог да келликди – анга да бир кёргюзтейик. Кеси да билек къошларыма бир кесек массаж этди. Къалгъанла бла чабыб, къобуб, джыгъылыб, санларыбызны тутушха джараулу этдик.
- Сени ауурлугъунгда эркин тутушдан бир дагъыстанлы барды. Аны бла тутушуб бир кёр. Залгъа айланыб: «Тутушну ачабыз. Къасымбек бла къонагъыбыз Нисан кёргюзтюрюкле усталыкъларын. Тёре — спортну устасы Шамилди»,- деди.
Бир кесек джыгъышхандан сора, къалын битген, бираз аууруракъ къымылдагъан дагъыстанлы арый тебрегенча кёрюндю. Ич чалдыугъа алыб, атдым да, джауорунларындан тиймез ючюн, кёпюр болургъа кюрешди. Алай а, бойну бла къолун джибермей, буууб тохтадым. Къаллай бир тепчилдеди эсе да, ахыры сырты джерге джабышды. Сюдю къолуму ёрге тутду. Эльбрус да алгъышлай:
- Алан, сенде кюч да, усталыкъ да барды. Билеклеринги сау эталсакъ, ким биледи, спорт джаны бла уллу джетишимлеге ие болуб да кетерсе... Аркадий, Нисаннга бир къарамазмыса? Сен аны билек къошларына бир мадар табсанг, ол алкъын чемпион болуб кетерге да болур.
Ол мени бир башха бёлмеге алыб кириб, билеклерими чыкъырдатыб, къошларындан чыгъарыргъа джетдириб, ары-бери тартыб,  имбашларымдан басыб, чимдеб, уууб, кёб кюрешди.
- Билеклеринг артха бармайдыла. Джиклеринги аурутханынг бла сакъламагъанса. Сюйсенг артрит де, сюйсенг ревматизм де – бары да алайын кючлегендиле. Имбаш къошларын сенича аурутуб, кёб фахму спортдан айрылгъанды. Бу затха мен къалай джараргъа да билмейме. Ауурлукъ джетдирме, сууукъ этме. Дарман балчыкъ бла, суула бла багъаргъа кюреш. Ёзге уллу спортну къой эсенг, къара иш бла да кюрешаллыкъ тюлсе сен. Къурушдуруб а турма, ууакъ-ууакъ къымылдата, илей тур. Башха мен айтыр, мен джарар зат джокъду. Джюрегинге сакъ бол – джикле ауруб, тырнаб, кемириб тебреселе, джюрекге бек къатыладыла. Спорт бла кюрешеме деб, аланы къозгъама. Башынг бла джашарча усталыкъ ал.
Мыдахыракъ да болуб, спортзалда тутуша тургъанлагъа къарайма. Травмотолог меннге айтханын Эльбрусха да айтды. Ёзге Эльбрус абызырамады:
- Алан, джай Минги Тану тийресинде Джылы Суугъа бир барырбыз. Къарачай къойну терисин сыдырыб алыб, юсюнге да кийдирирбиз. Эмен отну мыдыхына да сугъарбыз сени. Кераматлыладан дууа алыб да тагъарбыз бойнунга. Керти афендилеге тюкюртген да этербиз. Усталагъа сылатхан да этербиз. Ала къара хансны джагъыу этиб, байлаб къойсала, джиклеринг бурунча болуб къалгъанларын да кёрюрсе. Сенича деуню джик-мик ауруула хорлаб къоялмазла.
Джукъ да айтмадым. Биразны къарай туруб, Фирсановкагъа кетдим.
Андан сора талай айны алай ары бармадым, барырым да келмеди. Эльбрус кёзюу-кёзюую бла джокълай, хапар айта турду. Светаны  СССР-ни джазыучуларыны Союзуна киргенин, «Совет джазыучуда» китабы чыкъгъанын, Ленинчи комсомолну ёчюне теджелгенин, белгили журналлада назмулары басмаланыучу болгъанын черте келиб, Къартха эрге чыкъгъанын да айтды.
- Алай боллугъун биле эдим. Иш алайгъа бара тура эди,- дедим.
Тюрленнгеними эслеб, айтды:
- Къой, Нисан, мыдах болма. Мен да Ленагъа бир бек, бир кёб кюйген эдим да, бюгюн да анга сокъуранама.
- Не болгъанды Ленагъа уа?
- Чыкъгъанды эрге. Таб тоюна да чакъыргъан эди.
- Баргъанмы эдинг?
- Бармай а. Дунияны гюлюн да элтдим, дунияны алгъышын да этдим.
- Мен а бараллыкъ тюл эдим. Ёзге, сен тюз этген болурса.
- Бизни насыблы этген адамлагъа разы болургъа керекбиз.

*   *   *

Светаны эрге чыкъгъаны джаныма быллай бир тиерикди деб турмай эдим. «О хо да! Эльбрус айтыучулай, «булджургъа къызла табылырла – джангыз, бири бла кёб айланмазгъа керекди, юренсенг, айырылгъан къыйын болады». Китабханеден китабла ала тургъанлай да, быллай сагъышла башымда тёгерек айлана турадыла.
- Нисан, уян, эшитмеймисе? Сен излеген китаб джокъду.
- Не дединг?
Къатымда тёгерекбет къызчыкъ кюлдю.
- Сюймеклик тийгенни башы тубандады. Мен джарар зат бармыды?
Кёбден бери манга аууз джетдириучю Викагъа эслеб къарайма: толгъан Айча бетчиги, кюлсе, къысылыб къалыргъа джетген зугул кёзчюклери, кирпичач сейир джанчыкъ.
- Айхай да, джарарыкъса. «Джангыз Турна» кафеде ким бла ауузланайым деб тура эдим. Бош эсенг, сыйлайым. 
 Барабыз, мюйюшде бир табыракъ джерчикге олтурабыз.
- Буюр, не алабыз, не ичебиз?
- Кесинге нени алсанг, меннге да аны ал.
- Болсун.
«Эм маджал бир шыша коньяк, нарзанла, къозу тишлик – не къадар дженгил» дейме шапагъа.
Ашау-ичиу барады. Виканы меннге тюрлюле къараб тургъанын эслеб, ышарыб, соруулу къарайма.
- Билемисе, къыз джюрегин биринчи ачаргъа болмайды дейдиле, ёзге мен аллай бир гюнахха къалайым. Биринчи кёрген кюнюмден башлаб, мен сени юсюнгден сагъыш этгенлей турама. Сен а мени эслемейсе.
- Эслемей а. Алай а, бизде адетле кючлюдюле: сюйсем да, мен башха миллетден къызгъа юйленаллыкъ тюлме. Артыкъсыз да, джылан, ит эт ашагъанлагъа.
Виканы кёзчюклери джанады.
- Биринчиси, бизни юйде джылан, ит, кишдик ашагъан адет джокъду. Экинчиси, сеннге юйлен деб ким айтады.
- Чам этгеними ангылай болурса.
- Ол келе тургъанланы кёремисе? Таня тилчи, зар, бир тюрлю затды. Кеси да сени амалтын ёледи. Энди мени сени бла кёрдю эсе, институтха билдирликди. Кел, коньяк шышаны джашырайыкъ.
Ёзге, Таня тенглеринден терк айырылыб, «боллукъмуду?» деб, бизни тепсиге олтурады. Мен Викагъа кёз къысыб, рюмканы коньякдан толтуруб, анга узатама.
- Не къууанчыгъыз барды?- дейди ол.
- Журналда назмуларым чыкъгъандыла, гонорарын къурутургъа керекди.
- Ызы къалын болсун.
Вика Таняны кетер акъылы болмагъанын кёргенинде, соза турмай, силдейди:
- Тенглеринг кёзюу-кёзюу бери къараб, сени сакълайдыла.
- Сен айтханлыкъгъа кетерик тюл эдим, алай а, Нисан да кетерими излегенча кёрюнеди.
Мен джукъ айтмайма. «Коньяк ючюн сау бол»,- дей меннге, орнундан турады Таня.
- Бизни бла олтуруб, ичиб, тамбла барыб тил этерге къоркъар.
- Сен анга асры иги кёзден къарайса. Анга тыйгъыч джокъду.
- Эталлыгъын аямасын. Бош къоркъууланы кёлге келтириб, къууанчны бузмайыкъ.
- Керти да, назмуларынгы басмалагъанмы этгендиле?
- Хоу. Аны юсюне бюгюн айлыкъ алгъан кюнюмдю.
- Сен ишлегендамы этесе?
- Ишлемей а. Документли фильмлени орус тилден ана тилиме кёчюреме.
- Алай эсе, стипендиям тауусулса, ёнкюч ачха кимден тилерими билдим.
- Ёнкюч бермем, башы-тюбю бла стипедиянг чакълы бирни ай сайын бере турургъа боллукъма.
- Сау бол. Чам этеме ансы, нем да джетишеди.
Ашай, иче, сёлеше, кюле, заман къалай кетгенин да эслемей къалдыкъ. Кеч бола чыкъдыкъ кафеден. Вика къолтугъумдан кириб келеди. Аны джюрюшюне кёре, ууакъ атларгъа кюрешеме. Ойнарым келиб, кёлтюрюб къойнума къысдым. Аны сакълаб тургъанча, бойнумдан къучакълаб, ышарды. Кеси да кишдикчикге ушайды, ауурлугъун да сезмейме. Общежитиеге джууукълашханыкъда, джерге салдым
 - Энди сен юйюнге келдинг, меннге уа джол узакъды – мен тургъан джерге эки-юч сагъатны барыргъа керекди. Сейирлик ингир ючюн, сау бол.
- Билемисе, нёгерим фатар тутуб, шахарда джашайды. Мен кесим турама. Кечегиде джолоучу болуб айланмай, менде къал да кет. Къарауул да иги тиширыуду – джукъ айтырыкъ тюлдю.
- Сен айтхан болсун,- дедим, уллу сагъыш этиб да кюрешмей.
Алай башланды Вика бла романым. Аны къалай, не бла бошаллыгъын билсем, эшта, Викадан кенг турлукъ болур эдим.
Къыш сессияны-экзаменлени джетишимли бошагъанла (мен да ол санда),  ким юйюне, ким джаякълада учаргъа Москва тюбюнде солуу базагъа чачылдыкъ. Базаны тамадасы, мен иги таныгъан джаш, меннге ючюнчю къатда бир иги ода-номер берди. Викагъа да берди аллай бир энчи номер, халкъ кёб болса, бирер адам да къошаргъа болурбуз деб да билдирди. Бир кюн экибиз да диванда бир-бирибизге таяныб, телевизоргъа къараб тургъанлай, эшик къагъылды. Вика барыб эшикни ачханлай, аскер кийимли биреулен, къучакълаб, уппа-чуппа этиб башлады Виканы. Мени эслеб:
- Бу а кимди?- деб сорду. – Айтхан эдиле, сен бир кавказлы бла джашайса деб.
- Бусагъат мен сизни танышдырайым,- деб, Вика басындырыб сёлеше башлады.
- Бусагъат мен кесими танытайым,-деб, - бетим таба джумдуругъу бла сермеди. Башымы артха къачыргъанлыгъыма, бурнумдан, ауузумдан да къан чартлады. Экинчи кере керилгенлей, къолун сермеб тутуб, кесими юсюм бла силдеб ийдим. Барыб къабыргъагъа тийиб, джыгъылды. Дагъыда, терк ёрге туруб, анамы да айтыб, джассы аскер белибауун къолуна чырмаб, къалайы бла урурча болуб, алгъа атлады. Бурнумдан акъгъан къандан да, анамы айтханы шашдырыб, къолу бла аягъындан тутуб, тёгерек бура келиб, атыб ийдим. Мияла уууалгъан таууш, Виканы къычырыгъы эс джыйдырдыла, ёзге болур болгъан эди: хазна къалмай полдан потолокга джетген уллу терезе кёзню ууатыб, тышына джыгъылгъан эди.
- Къан джаудурдунг. Сау эсе – насыбынг. Ол мени сюйген джашды, бир элчим. Аскерге алыб кетген эдиле. Отпускагъа барлыкъма деб, джазгъан эди,- дей, мыллыгын эшикге атды Вика. Къараб къарагъынчы халкъ джыйылды, терк болушлукъну арбасы да, милиция да джетдиле. Аны дохтурла, мени да милиция алыб кетди. Милицияны мекямында соруу этиб, айтханларымы къагъытха тюшюрюб башладыла.
- Мен аны ким болгъанын билмейме. Биргеме окъугъан къыз бла телевизоргъа къараб тургъанлай, кириб келиб, бир ургъаны бла тохтамай, аман табханын да айтыб, белибауун да къолуна чырмаб, юсюме джангыдан мыллыгын атханында, тебергеним бла терезеден джыгъылыб кетгенди.
Эки сагъатны ала соруб, мен джууаб этиб, болгъанны джазгъанларында, къагъытха къол салдырыб, башыма бош этдиле. Одама келгенимде хапар айтдыла: «аягъын сындыргъандан башха хатасы джокъду. Кюртге тюшгени уллу джарсыудан сакълагъанды. Тарыгъыу къагъыт джазмазлыгъын да айтханды. Тамбла оюмун тюрлендирлик тюл эсе...». Бир заманда Вика да келди.
- Терс менме. Аны юсюнден сеннге алгъаракъ хапар айтыргъа керек болур эди. Экинчи терс ол кесиди. Сен да, кючюнгю биле тургъанлай, къолун-затны терсине буруб тохтатыб къоймай, терезеден атыб ийгенинги терс этгенсе.
- Хоу, ол мени тюйген да эте, анамы да айта, мен а аны башын сылаб турургъа керек эдим.
Иш аны бла бошалыб къалмады. Мени деканатха чакъырыб, милициядан келген къагъытны кёргюзтдюле. Сора айтдыла: «Сени институтда къалыргъа мадарынг джокъду.  Кеси разылыгъынг бла институтдан башыма бош этигиз» деб, заявление джаз. Кесинге да, бизге да алай кетгенинг табды».
- Меннге билмейме, сизге уа алай табыракъ боллукъ болур. Тюзню-терсни айырыб кюрешгенден эсе, адамны окъуудан кетерген тынчыракъды. Сизге табы болсун,- деб, алайда огъуна къагъыт джазыб, чыкъдым. Юйге кетер акъыл алгъаным себебли, Эльбрусну къолун тута кетейим деб, Адабият институтну общежитиесине атландым.
- Тейри, таб болмагъанды. Башха джанындан, иги болгъан эсе да, ким биледи. Джашса, дженгилсе, бир бош затны юсюнден тутмакъгъа тюшюб кетерге боллукъса, Аллах сакъласын. Олсагъатда Ренатны терезеден салындырдынг, бусагъатда да сюйген къызын кёре келген бир аскерчини терезеден быргъадынг. «Къарачайлыны ал акъылы сени , арт акъылы мени» деб, бош айтхан болмазла.  Элде бир кесек акъыл джыярса. Джаз кесинги аскерге алдыртмай къоялсанг, бизни институтха кирирча эталлыкъма. Быйыл семинарны бардырлыкъ, назмуларынга къарарыкъ адамгъа джазгъанларынгы да кёргюзтюб, сёлешгенме. Шийирлеринги джаратханды, «творчество конкурсдан ётгеннге санасын да кесин, экзаменлеге хазырлансын» дегенди. Бу эсингде болсун. Сора, мен сенден тамадаракъма, айтханым эрши кёрюнмесин. Экибиз да ичкини тилибизге салмазгъа керекбиз, хауле айланыудан да кесибизни тыяйыкъ. Игини, аманны да кёрдюк, кимни ким болгъанын да билдик. Кесибизни бираз сакъларгъа керекбиз, Аллах фахму берген эсе, аны халкъыбызгъа джаратыргъа керекбиз. Бизни институтха киргинчи, иш табыб, мында къалыб кетсенг да боллукъ эди. Иш, джашар джер мен табаргъа да боллукъма, алай а къоркъгъан этеме: не боласа, не къаласа. Андан эсе, тюз оноу этгенсе, юйюнге джыйыл, атанга-ананга болуш. Сентябрда уа, инша Аллах, былайда окъуб тебрейсе...
Эльбрусдан чыгъыб, эки сагъатдан Фирсановкагъа джыйылдым. Юра Фир, юйню иеси фин тиширыу бла бир аракъы шышаны ичиб бошаб, экинчи шышаны башын ача тура эди. Мени кёргенлей, стаканнга къуюб, узатды: «Юйюме кете айланама. Мен эл мюлк инженер болуб этер зат джокъду. Москва университетге джангыдан кирир акъылым барды»
- Юра, ичкичилени багъыучу джерге тюшме, къалгъаннга бир оноу болур. Джолгъа тебреб тура эсенг, иги джолгъа бар.
Юйню иеси тиширыу, къаллай бир ичсе да, аякъ юсюнде къалады, аны бла тенг ичген студентле уа тёнгеремей къалмагъандыла. Бу джол да, алгъыш айтама деб, Юра ёрге туруб, тентиреб ызына олтурду. Къатын шышаны бойнундан бууду да, «ичкенибиз болду» деб, кесини одасына кетди. Мен Юраны кёлтюрюб орундугъуна салдым да, ол, нелени эсе да мурулдай, хурулдады.
Ашхам къарангысы кючлеген сагъатда, къатын комнатабызгъа кирди да, «поезди кече сагъат бир бла джарымда кетеди. Бусагъатда чыкъмасагъыз, кечигириксиз. Сен ашырмасанг, ол кеси баралгъа эди. Иги джашча поездге джарашдырыб къайыт. Къайыт десем да, тангнга дери вокзалда къалырса, ансы бери келлик ахыр электричка, билесе, бирден сора джюрюмейди».
Юраны джагъасындан тутуб, силкиндириб кюрешгенлигиме, бир да тирилирге унамайды. Къатын челек тюбюнде буз къатыш сууну алыб кириб, Юраны башын орундукъдан энгишге салындырыб, темир чолпу бла башындан къуйду. Алай эте, аны аякъ юсюне салды. Сора джарты аракъы шышаны келтириб, ючюбюз да  аны тартыб бошадыкъ. Юрагъа джан кирди. Кёзлери ачылдыла, сёзге да ачылды.
- Хы,- деди къарт къатын, - энди эс джыйды. Джолгъа тебрерча болдугъуз.
Паспортун, билетин, бир талай тюмен ачхасын да  джан хурджунуна салдыкъ. Мен чемоданын кёлтюрюб, ол да аякъларын сюйрей келиб, электричкагъа олтурдукъ. Анда да эсиргенле кёб, ала бла да гъыр-мыр бола барабыз.
- Нисан, сен керти да иги адамса. Сенден башха мени ашырыб кюреширик тюл эди. Мен сеннге бир саугъа этерге излейме.
- Сени саугъанг меннге керек тюлдю. Юйюнге сау-эсен джыйылыб, бир къагъыт джазсанг – болду.
- Огъай,- деб, джан хурджунундан бир темир кесекни чыгъарды. Муну тиегинден бассанг – кёремисе, не болгъанын: андан шып деб, бычакъны джити ауузу чыкъды. Бир джугъунга джарар, мени да унутмазса.
Бычакъны хурджунума салдым.
Вокзалгъа келгеникде, поезд келирге дагъыда бир сагъат чакълы бар эди. Юрагъа къанатла битди.
- Бир сагъатны мен сени былайда олтуртуб турлугъум джокъду. Рестораннга кирейик да, анда сакълайыкъ. Ачханы былайда бошамасам, вагон-рестораннга кириб халек боллукъма.
Шапа маджал ашарыкъладан айтханыбызны келтирди. Биз бир кюньяк шышаны бошаргъа, бир джаныбыздан бир джаш да келиб къатыбызгъа олтурду, башланнган коньяк шышасын да тепсиге салды.
- Сени чакъыргъан бармыды?- деб сордум.
- Джокъду, алай а, кесим джангыз олтура эрикгенме. Огъай демесегиз...
- Мен ауузуму ачхынчы, Юра «олтур» деди.
Поезд келирге, барыбыз да танг эсирдик, артыкъсыз да Юра. Джангы танышыбыз Саша азыракъ ичгени ючюн тюл эсе, тюрленнгенча кёрюнмейди. Экинчи коньяк шыша мени да башымы къатышдыргъанды, джукъум асры келгенден не этерге билмейме. Чыгъыб кетиб, сууукъ суу бла бетими, башымы аямай джуууб келдим.
Мен келгенимде, официант тепси къатында сюелиб, Юра да «къалай джокъду, паспортну арт джанына къара» дей тура эди. Ачха джокъ. Мен джангы шагъырейге къарадым, ол кёзлерин джанлатды. «Эшта, къайгъы мындан чыкъгъан болур» деб, келди кёлюме. Бочхамы хурджунумдан чыгъарыб, тепси хакъны тёледим. Кёзюмю къыйыры бла Сашаны бочхамы ичине къараргъа кюрешгенин сездим. Ёзге ишекли оюмуму да тереннге иймей, Юраны экибиз эки джанындан тутуб, поездге тебредик. Аны миндиргенден сора, тангнга дери вокзалда турургъа кереклиси эсиме тюшдю. Такси бла кетерге да бир ангарылдым, ёзге ачха кёб чыгъарыкъ эди да, таукел болмадым. Джангы шагърей да менден айырылмай келеди.
- Шохуму ашыргъандан сора, сизге тюбеб къалыб кетдим. Фирсановкагъа электричка алты сагъатда боллукъду энди, - деди Саша
- Сен да  андамы джашайса? Бирге барлыкъбыз сора.
- Да тангнга дери былайда турмай, эски шохум былайчыкъда джашайды, анга барыб къалайыкъчы. Уллу квартирде кеси джангыз турады.
Джюрегим тартмаса да, «огъай десем, къоркъгъанча кёрюнмесин» дедим да, тебредик бирге. Кертиси бла да, вокзалдан узакъ тюл. Джетдик. Эшиклени къонгурауун басды. Къонгурау таууш чыкъмайды. «Сангырауду да, къонгурау орнуна чыракъ джанады, ол заманда ачады эшиклени». Талай кирит гъыжылдаб, эшикле ачылдыла. Кирдик, саламлашдыкъ.
- Тёрге ёт,- дедиле.
 - Къолларымы бир джууайым,- деб,- эки атлам этгенлей, къайсы ургъанын да ангыламадым, джыгъылыб тюшдюм. Олсагъат къайсы эсе да, сермеб къолуму терсине бура тургъанлай, эсим орнуна келиб, бош къолум бла уралгъанымча бир урдум хамхотуна. Ол артха силкиннгени бла, секириб ёрге турдум. Сашаны къолунда къысха темир таякъ, сангырауну къолунда бычакъ. Шиндикни къолума алыб, «эшиклени ачыгъыз, кесигиз да бир джанына туругъуз» дедим. Сангырау бычакълы къолун мени таба силкгенин эслеб, шиндик бла аямай башы таба сермедим. Ол кёзюуде темир таякъ онг къабыргъама тийди да, иегилерим ачыгъан бла бирге, тыппыуум кесилгенча болду. Къолундан тутуб иймезге кюреше, хурджунумда Юра берген бычакъ эсиме тюшюб, терк чыгъарыб тиегинден басдым. Бычакъны чартлаб чакъгъан джитиси бла талай кере сермедим. Ючюнчю кере сермегеним иги джетген болур эди, къычырыкъ этди, дагъыда талай кере ургъанымда шош болду. Сангырауну да ёрге тура айланнганын кёрюб, табаным бла сакъал тюбю таба сермедим. Сора, къысха темир таякъны алыб, боюн джигине къолум арыгъынчы бир урдум. Аланы къымылдамагъанча кёргенимде, тепси джанында шиндикге олтурдум. Темир таякъ тийген сол имбашым къымылдаргъа къоймай, билегим да сыннган къанатча салыннганды. «Къандан тазаланыргъа, къол-бет джууаргъа керекди. Алай а, мен ары кирген сагъатда, была тирилиб къалсала уа...». Биягъы темир таякъны алыб, хар бирини боюн омрауларын ууатхынчы бир кюрешдим. Андан сора барыб, къол-бет да джуууб, юсюмю да тазаларгъа кюрешдим. Ёзге къан тамчыла кетерге унамай сескекли этдиле. Китаблада окъугъанымча, къолум тийген, къолум тутхан затланы барын, къол ызым къалмазча сюртерге, тазаларгъа кюрешдим. Сагъатха къарадым. Электричка келирге эки сагъат бар эди. Тышына чыгъыб, кимни болса да кёзюне илиннгенден эсе, былайда турургъа разы болдум. Бир кесекден башха оюм келди эсиме: милициягъа барыб тюзюча айтырмы эдим? Огъай, ала мени тюрмеде чиритирле. Андан эсе, акъырын былайдан думп болсам, билинмей, тутулмай къалыргъа да болурма».
 
Электричка келир заманда, юйден чыгъыб, тёрт джаныма сескекли къарай, вокзал таба тебредим. Электричкада да кёзюме адамла меннге ишекли къарагъанча кёрюне, Фирсановкагъа джыйылдым. Юйге киргенлей, юсюмден бютеу кийимлерими сыдырыб алыб, дуккуллаб, сумкагъа джыйыб, киритледим. Тиекли бычакъны къурутургъа кёзюм къыймады, джанымда къойдум. Кюзгюге къарадым да кесими тюрсюнюмю джаратмадым: сакъалымы гымых джюлюб, джангыдан къарадым – бу джол игирек кёрюндюм кесиме. Абдез алыб, намаз къылыргъа башлаб, тохтадым – «ичген адам юч кюнден алгъа намаз къылыргъа болмайды» деген айтыу эсиме тюшдю.  Алай болса да, тилек эте тебредим: «Я Аллах, бу джол бу палахдан къутхара эсенг, ёмюрюнг сени джолунгдан таймазгъа кюреширме. Этгениме сокъуранмайма, ала ёлюрге тыйыншлыла эдиле. Сокъураннганым – сен харам этген аракъыны ичгеним, эсириб, ол итге тагъылыб, аны бла баргъаным. Ансы да, джанымы сау къалдыргъанынг ючюн, я Аллах, сеннге борчлума».
 Къан тамгъалы кийимле джыйылгъан сумканы кёлтюрюб, юйден чыкъдым. Барама. Станцияны къатында не тюрлю хылымылы, кир затла атылыучу бёчкени эслеб, сумканы ичин ары бошатдым. Ызыма къайытыб келе, сууну башы бла тартылгъан кёпюрге джетерге, сумканы ичин да топракъдан, ташдан толтуруб, кёпюрден суугъа атдым. Бираз сагъыш этиб, джанымда бычакъны да быргъадым. Алай бла, келиб юйге кирдим.
Онг къабыргъамда тюб иегилерим ачыгъандан, эркин солургъа къоймайдыла. Бир кесек тынчаялсам деб, орундукъгъа таяндым. Кёзюме джукъу кирсе уа. Къарт къатын да уяныб, эшигимден башын къаратды. Мен саламлашдым.
- Джукъларгъамы излейсе? Бир джукъ ауузланайыкъ да алай джукъларса.
Мени не айтырымы да сакъламай, чыгъыб кетди. Бираздан мазаллы табада къуймакъ этиб, аны да сарысмакъ, сохан туурагъан бла къатышдырыб, юсюн да гырджын тууралгъанладан толтуруб, кирди.
- Тюнене Юраны бир аракъы шышасын сыйыргъан эдим да, башындан бир кесек ичгенме, къалгъаны турады,- дей, аны да келтирди.
«Аракъыдан бир иги ичсем, джукъу хорлар эсе уа»,- дей, къарт къатыннга нёгерлик этдим. Аракъыны да, ашарыкъны да артына чыкъгъаныкъда, тиледим:
- Энди мени уятма. Бир иги джукълайым. Тюнене Юраны поездине джарашдырыб ашырдым, кесим а вокзалда къалгъанма.
Къатын башын силкиб, табасын алыб, къуру шышаны да бойнундан буууб, чыгъыб кетди. Мен да джууургъан тюбюне кириб, кёзлерими къысдым. Басдыракълана, къуджур тюшле кёре, илгене эм ахырында къаты джукъу басды. Сау кюн бла кечени джукълаб, экинчи кюн уяннганымда, терезе джабыуланы ачыб орамгъа къарадым. Кюн тийиб, къар джылтырай, тёгерек рахат. Джангыз къыйнагъан, терен солургъа да къоймай – онг къабыргъамда тюб иегилеримдиле. Арбазгъа чыгъыб къайытдым. Юй иеси къатыннга тюртюлюб, баняны-хамамны  бир джакъсанг деб, тиледим. Хамамдан чыкъгъандан сора, къатын бла бирге чефир маталлы бир шайны ичиб, рахатландым.
Терезеге кёз джетдиргенимде, бизни юй таба келе тургъан бир милиционер бла бир джашны кёрдюм. «Бир да ажымсыз мени излеб келе болурла». Къатын алларына чыкъды. Бираздан интситутдан келген къагъытны алыб къайытды.
- «Сора сен кеси разылыгъынг бла окъууну къойгъанынгы нек айтмайса? Мен сени эмда Юраны орунларыгъызгъа джангы студентле аллыкъма. Алай а, айны аягъына дери джашаргъа боллукъса, сени ючюн алгъадан ачха тёленнгенди.
- Сау бол. Юч кюнден кетерикме. Учакъгъа-самолётха билет алгъанма.
Дагъыда бир кюнден, тюб иегими ачыгъаны тохтамаса да, тылпыуум тынчыракъ чыгъа башлады. «Юйге джыйылсам, дохтурлагъа бир къаратырма. Игирек бола баргъаннга ушайма».
Почтаны алыб кирди къарт къатын. Сен бу газетни, ма былайын бир окъу.«Энди уа не болгъанды экен?» Окъуйма. «Къазан вокзалны къатында бир фатарда эки ёлюк табылгъанды. Бири – кёбден бери милиция излеб айланнган мурдарны ёлюгюдю. Экинчи да – тюрмеге-хаписге тюше да чыгъа тургъан, уру, тоноу бла кюрешген аманлыкъчыны ёлюгюдю. Аланы ким ёлтюргени белгисизди, алай а, бычакъ джараладан сора да, темир таякъчыкъ бла кёб эмда къаты урулгъандан, боюн омураулары ууалыбды. Тинтиу ишле барадыла».
- Аланы ёлтюргенни кёрсем, кесиме джаш этер эдим.
- Да ол да алача бир аманлыкъчы болур. Нени юлешалмагъанла, къайдам.
- Неме, бир шышалыкъ ачха бералмазмыса?
- Берейим, джангыз, мен ичерик тюлме энди. Джолгъа хазырланыргъа керекме.
Эки кюнден Москвадан Минводха джол тутдум. Сау къал, ара шахар. Мадар табыб энди мен сени джокъламам.

ЭКИНЧИ БАШЫ

Тёбен эл. Джер башында эм огъары эл сенсе меннге. Кюнбетде нартлача къараб тургъан деу къаяла; ёзенде бир джылай, бир джырлай, бир тилек эте, бир зикир эте баргъан таза тау суу; Акъ къая, Къара къая, Акъ суу, Къара суу, Къадау Таш, Джангыз Терек – Джуртундан багъалы не болур адамгъа. Джашагъан джуртуна ушаб къалады  Халкъ. Бирер тюрлю чурум бла джуртун ауушдургъан халкъ, динин-тилин сакълаялса да, башха тюрлю халкъ болуб кетеди. Тауда джашамагъан – таулу халкъ болаллыкъ тюлдю. «Таулу тюзде абыныр» деген нарт сёз да андан джаратылгъанды. «Сууун ичиб, ташын джалаб турсакъ да...» деб, аны ючюн термилгенди халкъ Джуртуна.
Сегиз айдан Москвадан къайытыб келгенимде быллай сезимле туудула джюрегимде. Къорлукъ орнуна джараб, сютню уютуб айран этген кюмюш сууларыбыз, не тюрлю ауруулагъа джарагъан джылы сууларыбыз! Сизден ауузларын толтуруб бир ичселе кеслерин сау къаллыкъча кёре, сизден ичерге термиле, ненча таулу джан берген болур сюргюнде-тутмакъда узакъ джуртлада, къум, буз, мырды, «барса келмез» тыш джерледе – Соловкалада, Баяутлада, Къызыл-Къумлада, Къара-Къумлада – Сибирледе, Азиялада.... Тышында бир кесек айланыб келген да сезеди джуртубузну джандетлигин.
Мени таулу адам этген Халкъымы-Джуртуму толусу бла магъанасын ангылаб, аланы сакълай, къоруулай джашаргъа кереклисине тюшюнюр ючюн а, бираз кёрюрге, билирге, талай сынаудан да ётерге керек болур эди. Ёзге, кёб да кёрген, кёб да билген, кёб сынаудан да ётген адамла халкъ-джурт ючюн къазауат этмегенлерине да сейирсинеме. Алай эсе, адамны халкъ-джурт ючюн джашаргъа, ёлюрге да хазыр этген, таукел этген башха таша кючле болурла, адамгъа къаны-джаны бла берилген.
Элге къайытханымда хата джокъду, джангыз атама-анама не айтайым, къалай алдайым?
Билеме, гитчеликден дунияда айлана, тюрлю-тюрлю адамланы, халкъланы кёре турсам, керексиз къайгъылагъа джолукъмазгъа болур эдим. Алай а, тутула-сюрюле айланнган халкъ, джуртуна къайытханлай, юй-баш къайгъыдан озуб, сабийлерине джер-суу кёргюзтюрча тюл эди.  Хали билмегенден къалгъанды башым бир къауум хатагъа. Гитчеликде мен кеси кесим бла ойнай ёсгенме. Школда да сабийле бла ары-бери джюрюй турмагъанма, пионер лагерлеге-затха дегенча. «Сабийлени пионер, комсомол этиб, кесини имансыз джыйынын ёсдюрюб кюрешеди Ибилис. Пионер, комсомол боллугъунг да джокъду, алагъа къошулуб джукъгъа барлыгъынг да джокъду» деб, анам ол джанына бек къаты эди. Аны себебли бизни юйде джангыз бирибиз да школда пионер, комсомол болмагъанбыз. Экинчи джанындан а, бизни тёлю буруннгу адетле бла ёсгенди – ол адетле бла бюгюннгю дуния бир-бирине келишмей, тышында абыннганыбыз андан да болуучанды. Ёзге не айтайым юйде? Алдагъан иги тюлдю, тюзюн айтыргъа уа боллукъ тюлдю. Ары-бери къыркъдыра турмайым да, «фахмум джетмеди, окъуялмадым. Джюрегим тартхан окъуу тюл эди кеси да» дейим. Дедим.
- Бу, школда бютеу дерслерин айырмагъа билиб, сора институтда къалай окъуялмады? Сора сеннге айырма багъаланы сен джукъ да билмегенлейми салыб баргъандыла?
Атам къыза барлыкъ болур эди, анам тыймаса.
- Къой, окъургъа излемей эсе, ишлесин. Мал, бачха, чалкъы – бары да сакълаб турадыла. Келди эсе, къууан да къой.
- Да меннге уа игиди, алай а халкъ не айтыр? Экинчи джанындан, бачханг, чалкъынг да джетгинчи, аскерге алырла да кетерле. Аскерден къалдырыр дыгалас бла иймегенми эдик окъургъа да?
- Да окъургъа излемей эсе, биз дыгалас этгенден не хайыр.
Бир эки ыйыкъдан, биягъынлай, элге джараша, кёл сала башладым. Бир кюн сыртдан тюшюб келе, кёнделен джолдан къараб кёрдюм: бизни юйню къатында милиция машина, эки чынлы да анам бла сёлеше тура. «Бир да ажымсыз, мени тутаргъа келгендиле. Хапар айтхан эселе, анамы да джаны чыкъгъан болур». Сакълаб туруб, ала кетгенден сора эндим.
- Нек келген эдиле ол къызылджагъала уа?
; Алгъаракъда джер ёлчелеучюле бачхабызны сажна бла ёлчелеб, «артыгъы барды, алайына тиймегиз» деб, белги салыб кетген эдиле. Совхозну бёлюмюню тамадасы атанга адам ийиб, «биягъынлай малчы бола эсе, бачхасын толусу бла кесине къоярбыз» деб билдиргенинде, атанг ачыуланыб, «ёмюрюм малчы болуб джюрюдюм, къарт да, рахын да болгъунчу. Энди мал ызындан айланыр къарыуум къалмагъанды» деб, ашыргъан эди келечини. Тамадала андан бери тиш къысыб, «бир джеригиз артыкъды, бир малыгъыз кёбдю» деб, бирер тюрлю дау чыгъарыб кюрешедиле. Бу милицияла да «бачхагъызны кесилген кесегине да урунуб кюрешесиз,- деб, билдиргендиле бизге. Алай эсе, ишигиз тёреге тюшерикди»- деб, къоркъутуб барадыла.
; Хата джокъду. Бизни бачханы ала кесген кесегине бети джетиб, гардош саллыкъ джокъду. Биз да башха мадарла этербиз,- кёлюм рахат болду. Алай а, къоркъуу джюрегими теренинде джашагъанлай, билдиргенлей турады. Тутулама деб кесиме къоркъгъандан эсе, атам-анам бек къыйналлыкъларына къоркъама. «Окъуялмай келгенме» дегениме элде бир адам да ийнанмайды. «Билимлери аны къат джарымына да джетмегенле окъуй турадыла, Нисан а къалай окъуялмаз эди. Башха бир чуруму болур» деб, къойгъандыла. Мен Москвада болгъан ишлени базыб айтырча, адам да джокъду. Къанамат Ачемезович а? Дауут афенди уа? Ала экиси да кёб къыйынлыкъ кёрген, кёб билген адамладыла. Не тюрлю соруугъа да ала джууаб табаллыкъ болурла.

* * *

Мен Къанамат Ачемезовични арбазда кёрюб, саламлашдым
- Шохума къара, сау кел, сау кел. Келген хапарынгы эшитген эдим, бир джокъларыкъ болурса деб, сакълаб да тура эдим. Туура заманында келгенсе – ким бла бирге ауузланайым деб, тёгерекге къарай тура эдим,- дей, «огъай» дерге да онг бермей, къолумдан тутуб, юйге киргизтди.
Мен сёлеше келиб, «Къанамат Ачемезович» деб, айтыргъа къалама да, ол мени тюзетди:
- Энди сен мазаллы джаш болгъанса. Мени къуру атымы айтыб къой. Бу «ович» деген орус къошакъ да кёзюме эрши кёрюннгенлей, къулагъыма да къуджур эшитилгенлей турады. Хы, джел элтмезча болдукъ эсе, энди хапар айтыргъа эркинсе.
- Мени Сизге арабызда къаллыкъ бир сёзюм барды.
- Германовна (юй бийчесине алай айтыучуду), бизге кишини ийме.
Бютеу джашаууму къысхасы бла айта келиб, Москвада болгъан ишлени толусу бла айтдым. Ол эки итни къалай ёлтюргениме бек эс ийиб тынгылаб, кёб тюрлю соруу берди.
- Сен мурдар тюлсе. Мурдарлыкъны кеслерине иш этгенле, ыз къоймазгъа, ыз аджашдырыргъа да устадыла. Сени уа, ол юйню ичинде хар эли сайын бир ызынг къалгъанды. Сюртгенме дегенлигинге, эшик бауда да къалгъан болур къол ызынг. Алай а, эки аманлыкъчыны ким ёлтюргенди деб, аны ачыкъларгъа мыллык атыб да къойгъан болмазла. Ачыкъланмай тургъан ненча иш барды, амалсыз ишле, къоркъуулу ишле. Сени табаргъа, табмазгъа да болурла. Табсала джашырыр затынг джокъду – тюзюн айтырса. Кесинг барыб а айланма. Ишни ачыкълагъынчы деб, тутмакъгъа урурла, анда уа къыйналырса. Унут да къой, аны джюк этме кесинге. Джангыз, энтда, джашлыкъдан, бир бош затны юсюнде дженгиллик этиб, органланы кёзлерине илинме, къолларына тюшме. Танымагъан адамынг чакъыргъан джерге барма, кесинги юйюнге джыйылыргъа кечикген эсенг – къонакъ юйде не вокзалда къал. Къачан да кесинги эслерге керексе, бусагъатда уа артыкъсыз да. Дагъыда айтырым: ит къабаргъа юреннгенча, адамны да къылыгъы бузулуб къалыргъа боллукъду. Чыртда мадарсыз этмеселе, араны кюч бла айырыучу болма. Сен къыйналыр зат кёрмейме, сен этер зат да кёрмейме. Хар ким ишин бардырсын: органла излесинле сени, табсынла; излемей эселе, табмай эселе – ол аланы ишлериди. Сен а, алагъа барыб, тюзюн айтыб, тюзлюк табарынг джокъду – аланы къылыкъларын билеме. Менден сора бу хапарынгы бир адамгъа да айтма. Адамла бирча тюлдюле. Мен айтырыкъ буду.
Назму, хапар джазгъанынгы уа къоймай турамыса? Алгъын да бир айтхан эдим, харкюннгю дефтеринг-дневнигинг болургъа керекди. Джюрекге, джашауунга бек къатылгъан затланы ары тюшюре барсанг, кесинге иги боллукъ эди: бир джанындан джукъну унутмазгъа, экинчи джанындан а къара бла джазаргъа тюзеллик эдинг. Джашай барсанг, назмугъа сыйынмай къалыргъа да боллукъса.
Хы, къол джазманг бла уа не болуб тураса? Китабынгы чыгъарыр джанындан бол, СССР-ни джазыучула Союзуна да юйлю бол, юе бол. Мен китаб басманы директоруна тюбеб, бираз ушакъ этген эдим.  Акъыллы, айдын адам, ёзге бираз къызбайыракъ. Аны айтханы:
- Къарачай-Черкес областны джазыучу организациясындан къагъыт болмай, китаб чыгъармайбыз. Нисан кеси да бизни тукъумдан болгъаны себебли, «джазыучула огъай дей тургъанлай, джууугъуну китабын чыгъаргъанды» деб, джер-джерге тарыгъыу къагъытла джазыб башларыкъдыла. Бир онглу джазыучу, сёз ючюн Къайсын, окъуб: «бу басмаланыргъа тыйыншлыды»,- деб, оюмун джазса – басмалаб иерге боллукъ эдик.
- Да, уялмай, Къайсыннга не деб барайым? Къол джазмамы сюзюб, не ючюн басмагъа теджемегенлерин джазыб, къолумда аллай къагъыт болса, ол да бир иш.
- Аны тюз айтаса. Халиматха экибиз да барыб бир тюбейик. Сюзюуге салдырмазгъа эркинлиги джокъду. Созмагъанлай, бу ишни тындырыргъа керекди.
- Да бир басма машинкачыкъ табала эсем, къол джазмамы джангыдан джарашдырыр эдим.
- Мени эки машинкам барды. Бу сеники болсун деб, къабда тургъан машинканы кёргюзтдю.
Аны да алыб, Устазны арбазындан чыкъдым.
- Тартынмай, келе, хапарынгы билдире тур. Хазыр болгъанынглай, Пашинскеге атланырбыз,- деди къол тута.
Ёзге бирер чурум чыгъыб, ол иш бираз созулду.

*   *   *

Москвадан узагъыракъ болсам, ол хылымылы ишледен къутуллукъма деб тургъанлыгъыма, къутулалмадым. Аллында рахатланнган джюрегим джангыдан тынгысыз болгъанды. Къуджур тюшле кёр да, илген да уян, арт кёзюуде танг абызырагъанма. Тюшле бла къалса уа... Бир-бирде къулагъыма бир тюрлю ауазла келедиле. Ала мени эл къыйырына не да суу бойнуна чакъырадыла. Къулакъларымы эки къолум бла къаты къысыб, башымы ары-бери чайкъаб кюрешеме – тауушла уа бекден бек чыгъадыла, чакъырадыла. Ёзге мен ала айтханны этмезге кереклисин ангылайма. Къызыб, ала бла дауур этгеним да болады.
- Сиз керти бар эсегиз, сёлешиб турмагъыз да кёрюнюгюз. Къалайдасыз кесигиз да.
- Биз айтхан джерге кел, ол заманда кёрюнюрбюз.
- Не заманда, къалайгъа?
- Адам аягъы тыннгандан сора, кече арасындан атлай, Къара Къаяны къатына кел.
- Не айтыргъа излейсиз меннге? Не джумушугъуз барды?
- Келсенг кёрюрсе, эшитирсе.
Бу халда барады ушакъ. Бюгече тёзмей, къолума да бир таякъны алыб, атланама. Ай джарыгъында бир къаралдыланы эслеб, джюрегим чыгъаргъа джете, тохтайма. Ала мени къуршалайдыла, этегимден, дженгимден тутаргъа узаладыла. Бирин сермеб къолундан тутама, джукъ да джокъ – кёлеккени къалай тутарыкъса. Сёлешген кёлеккеле.
- Сен батыр джашса. Бир къауумгъа былай тюбер ючюн джылла бла кюрешебиз. Биз да хар кимни чакъырыб бармайбыз. Бизге къошулур ючюн, биз айтхан талай ишни этерге керексе. Ол сынауладан ётсенг, тамадабызгъа тюбетирикбиз сени.
- Сизге къошулургъа талпыгъанымы ким айтды?
- Бизге ушагъан халларынг бардыла. Аны ючюн чакъыргъанбыз сени. Бир иннетлиле бирлешсек, дунияны къолгъа джыяргъа боллукъбуз. Ёзге, бизге къошулур ючюн, сынаудан ётерге керексе.
- Не сынауду ол?
Кёлеккеле джууукъ къысыладыла.
- Сен экеуленни ёлтюргенсе. Иш этиб тюл — ачыуланнганынг бла, джюрексиниб, къызыб. Сен а, аман адамланы, уучу джаныуарланы ызлагъанча, ызлаб, излеб, табыб, иш этиб, къурутуб кюреширге керексе. Ма ол заманда къошарыкъбыз сени кесибизге.
- Мен сизге къошулургъа, сиз айтханны да этерге излемей эсем а? Не этериксиз олсагъатда?
- Кече-кюн демей, сени бла сёлешгенлей, кюрешгенлей турлукъбуз. Эртде-кеч болса да, тюзлюгюбюзню ангыларыкъса. Дунияны аман адамладан азатларгъа керекбиз. Аман адамлагъа кесинг тюбегенсе, билесе – аланы къурутургъа керекди. Биз аланы къурутмасакъ, ала бизни къурутурукъдула. Ма аны ючюн керекдиле бизге къандан къоркъмагъан таукел адамла. Сен аллай джаш болурса деб турабыз. Алайлыгъынга ажымсыз болур ючюн, биринчи сынау иш сеннге: къыркъ джылны узагъына тил этиб, тюз адамланы тутдуруб тургъан бир ит барды. Ма аны аты, тукъуму, адреси. Бир ыйыкъдан джокъларбыз сени.
Тас болдула кёлеккеле да, къулакъларымы сасытхан къуджур тауушла-ауазла да. Ай джарыгъында Къара Къаяны къатында, сагъышха батыб, кеси кесим бла сёлеше, кесим джангыз къалдым. «Бу кёлеккеле кёзюме кёрюннген кёзбаумудула, огъесе, джанлары болгъан керти затламыдыла? Тохта, ала айтхан адрес да, аллай адам да бар эселе, сора кёлеккеле кёзбау болмагъанын ангыларыкъма. Эртден бла иш ачыкъ болур». Тёгерегиме сескекли къарай, юйге джыйылдым. Орундукъгъа тёнгерегеним бла къаты джукълаб къалдым. Уяннганлай а, «амалсыз ишим барды» деб, автобус бла район аралыкъгъа эндим. Излейме, сорама ол орамны. Барды аллай орам. Табама ол номерли юйню. Юйню аллында табджанда олтуруб тургъан къарт бла саламлашама.
- Айыб этмегиз, меннге (тукъумун, атын айтама) керек эди.
- Да ол менме, кел юйге,- деб орнундан ёрге тура башлайды къарт.
- Огъай, юйге бара турмайым. Мен, кетген замандан, газетге бир макале-статья джазар эдим дегенме да, сизден кёб билген джокъду дегендиле.
- Ким айтханды аны, кесинг да ким боллукъса?- къарт, сынагъанча, ишекли къарады.
- Кёб болмай ауушхан Иссалий айтхан эди,- не эсе да алай айтыб сирелдим.
- Джандетли болсун, джаназысына да баргъан эдим. Кёб къыйынлыкъ кёрген адам эди. Ма аны юсюнден кёб зат айтыргъа боллукъма. Аны юсюнден джазсанг иги иш этериксе. Кесими юсюмден а иги-аман да, аз-кёб да джукъ айталлыкъ тюлме.
Иссалий зауаллыны 1937-чи джыл джалгъан даула бла тутуб, кёб къыйнагъан эдиле. Мен ол сагъатда къарачай газетде аны джакълаб, джазгъан да этген эдим. Аны ючюн кесими да тутхан эдиле. Юч айдан болгъан эдим башыма бош. Халкъны керти джаулары  бла бирге гюнахсызла да тутула эдиле.
- Къарачайда «халкъны джаулары» къайсы халкъны джаулары эдиле, къарачай халкънымы, огъесе, башханымы?
- Къралны джаулары десек тынчыракъ болур ангылашыныргъа. Кърал джорукъну джаулары десек андан да тюзюрек болур. Сталинчи джорукъну джаулары десек – эм тюзю алай болур.
- Ол джауладан бир талайын айталлыкъмысыз? Джау болуб не эте эдиле ала?
- Кёбюсю колхозгъа кирирге унамай эдиле, колхозха аман айта эдиле. Аллайланы кърал не тута эди, не мюлклерин, юйлерин, джерлерин сыйырыб, узакъ джерлеге кёчюре эди. Иссалий а колхоз тамада эди. Ол кёб энчи мюлкю болгъанны колхозгъа алыб, азабдан къутхаргъан эди. Артдан а, «байланы, кулакланы джашыргъан этгенсе» деб, тутхан эдиле аны.
- Ким тутдургъан эди аны?
- Энди аны къайдан билликсе? Тилчиле кёб эдиле олсагъатда.
- Бир къауумла «тилчилени табыб, аланы махкемеге берирге керекди» дейдиле. Сиз ол затха къалай къарайсыз?
- Халкъны джарымын тутаргъа керекди алай болса. Граждан къазауат башланыргъа боллукъду. Кърал аллай къалабалыкъны унамаз. Мен ангылагъандан, тилчиликни туудургъан джорукъ думп болгъанды, энди ол затланы чучхуб айланнгандан магъана джокъду.
- Хар адам этгени ючюн джууаб этерге керек тюлмюдю?
- Аллахны аллында джууаб этерикди хар ким. Джангы къыйынлыкъладан, къатышыуладан кесибизни сакъламасакъ – тюб болуб кетерге боллукъбуз. Алай а, джашчыкъ, не эсе да, кёб сёлешсем арыб къалама – къартлыкъ аман затды. Ушагъыбызны бир башха кюн бардырырбыз,- деб, ёрге кёлтюрюлдю.
Мен аны сёзюнден, не кесин тутханындан бир затха ишекли болмадым – сора ол кёлеккеле мени анга нек юсдюре болурла? Къанамат Ачемезовичге бир сорайым.

*   *   *

- Бир огъурлу къартха тюбеб келеме. Джёгетей Аягъында. Бу тукъум, ат сизге джукъ айтамыды?
- Айтады. Ёзге барыбыз да билген аты аны Тилчиди.
- Ия. Сёзюнден-башындан мен аллай зат сезмедим.
- Меннге да джетгенди аны ууу. Ёлюб кетген Иссалийни «миллетчиди эмда бий тукъумданды» деб, тутдуртхан да олду. Дауут афендини да «динчиди» деб, олтуртхан ол болгъанды. Тизе барыргъа боллукъду. Аны къолундан ачыгъанла кёбдюле.
- Да аны аллай болгъанын биле эсегиз, аны махкемеге тартыргъа болмаймыды?
- Болмайды. Ол къарыуу тынгынчы, бу арт эки-юч джылгъа дери, таша органлагъа ишлеб тургъанды. Ол бизге тилчи болгъанлыкъгъа, ЧК-НКВД-КГБ  деген къауумгъа бек багъалы адамды. Ол бир тюз тилчи тюлдю – аллайла кёбдюле. Ол агент-провокаторду. 1930-чу джыл «бютеу Эресей ёрге къобханды, биз да къозгъалайыкъ» деб, табхан ётюрюгюн джайыб, Къарачайны ёрге къобаргъанланы бириди ол. Таша органла алай бла халкъны къозгъаб, артда тутуб, башсыз этиучен эдиле. Къарачайда восстание да алай болгъан эди. Бу тилчи эди органланы айтханларын этиб, туугъан халкъын джаргъа тебериб айланнган. Къаллай бир адам ачыды бу итни къыйынлыгъындан. Кесин да тутхан кибик этиб, башына бош этген эдиле. Сен билгенден, халкъны восстаниеге чакъырыб айланнган адам, ол заманда сау къалай къалыр эди? Ма аллай ачы провокаторду Тилчи. Анга огъурлу къартды деб, джангылма.
- Къайдам, Иссалийни махтаб, «джаназысына да баргъан эдим. Гюнахы болмагъанлай, кёб къыйынлыкъ кёрген адам эди»,- деди.
- Тюздю. Иссалийни кесин тутдуруб ийиб, къызына юйленнгенин а айтмадымы? «Тюрмеден чыгъаралмасам да, атагъызны ёлюмден къалдырайым, Ариуну (Иссалийни къызыны аты) меннге эрге бере эсегиз»,- деб, зауаллы юйюрню амалсыз этгенин а айтмадымы? Джаназыгъа келген эди, аны алайдан киши да къыстамады. Иссалий кеси уа меннге ёлюрюню аллы бла айтхан эди: «осият этгенме, Тилчи ёлген кюнюмде да къатыма басмасын» деб.
- Да аллай уллу аманлыкъчыны махкемеге берирге кърал къоймай эсе, ташатын къурутургъа болмаймыды аны?
- Ташатын къурутхандан не магъана? Бютеу халкъ джыйылыб, этген аманлыкълары ачыкъ айтылыб, алай асылыргъа керекди ол. Ол заманда къалгъанла да ангыларла – халкъгъа аманлыкъ этгенни халкъ эртде-кеч болса да къурутмай къоймазлыгъын.
- Тилчиге халкъ аллай сюд этгинчи, Тилчи ёлюр да кетер. Андан эсе аны къагъыб, не ючюн къурутулгъаны да газетге джазылса, не да башха мадарла бла халкъ билирча этилсе тюз болмазмы?
- Ол затны эсинге да келтирме. Бир къарт ит ючюн джаш адамла ачыргъа керек тюлдюле. Аны башха тюрлю ёлтюрюрге керекди – сёз бла, архив документле бла къара багъанагъа тагъыб. Аллай заманла келирле – мен кёрмесем да сен кёрюрсе. «Билеги кючлю бирни джыгъар, билими кючлю мингни джыгъар» деб, сёз барды. Окъуу-билим ал, хапар-назму джаз. Тарихибизни тюз джаз, адабиятыбызны ёрге кёлтюр. Тарих эсибизни, миллет ангыбызны къозгъа, Халкъны сюрюу этерге излегенлеге буруу бол, тыйыншлы джууаб бер. Мени кёб материалым барды – аланы сеннге берирге алкъын джашса, тюз хайырландыралмазса деб къоркъама. Ёлген тёрем болса уа, осиятымда джазгъанма – барын сеннге берликди Германовна.
- Къанамат Ачемезович, къуру сёз бла джукъ тюрленир деймисиз? Къалам да, къама да керек болурламы? Ленин, большевикле властны къалай алгъанларын кесигиз бизге азмы айтхансыз?
- Да сен революция этергеми излейсе? Къарачайдамы? Кърал Къарачайда революция этерге къоярыкъ тюлдю. Къарачай кеси кърал болуб турса, властны къолгъа къалай алыргъа кереклисине сагъыш этерге боллукъ эди. Алайсыз... Къарачайгъа тамадагъа Къарачайгъа керекли адам  тюл, къралгъа керекли адам тюшеди. Къыйынлыкъ андады.
- Мени сорууум башхады. Халкъгъа аллай бир аманлыкъ этген адамны къурутургъа халкъда бир эркиши къалай чыкъмай турады? Аллай сатлыкъ къоркъмай арабызда къалай джашайды?
- Ол сатлыкъны сакълаб тургъан къралды. Арабызда къоркъмай джашагъаны да анданды. Джигит адамла да къырыла-къырыла аз болгъандыла. Ёзге айтама: сен керти адабиятчы, тарихчи болсанг, халкъынга бегирек джарарыкъса, бир сатлыкъны ёлтюрюб тутмакъда ёмюрюнгю ашыргъандан эсе. Дагъыда айтырым: къара, бизни тарихибизни, джашауубузну джазыучуларыбыз, тарихчилерибиз тюзюча кёргюзтмей, кърал излегенча кёргюзедиле. Ала ол сен айтхан Тилчиденми игидиле? Къырыу эсе, халкъны джазыуун терсине джазгъанланы барын да къырыргъа керекди. Аланы уа джангыз Сёз бла хорлаяллыкъса. Китабынгы чыгъартыргъа кюрешейик, джангы китабла джаз, атынг белгили болсун – Къайсынча, Чингизча – ол заманда джаш къаламчылагъа хайырынг тиер, ала да эркин, ёзден литератураны къурарла. Ангылаймыса, мен айтханны?
Устазны ауазы тюрленерек чыкъды. Эшта, бир заманда ол кеси да менича болумгъа тюшген болур эди. Алай а артыкъ сёз айтмай, дагъыда меннге кёб акъыл сёз айтды.
- Бизни халкъда джазыучу, тарихчи болургъа фахмулары болгъанла эмда тырмашханла кёб тюлдюле. Аны себебли сен да кесинге эркин тюлсе – халкъ адамы болургъа борчлуса. Аны унутма. Мен сеннге бир тюз адамча сёлеширге кюрешдим. Сен соргъан затлагъа дин къалай къарагъанын билирге излей эсенг а – Дауут афендиге бар. Сен да таныйса аны. Да аны танымагъан ким барды? Дохтурла джарамагъан ауругъан да, акъылдан шашхан да, не тюрлю къайгъысы болгъан да – бютеу дуния джюрюйдю анга. Кёргени-билгени болгъан эски уллу афендиледен сау энди джангыз олду. Кеси да Тилчи тутдургъанладанды. Ол менден табыракъ айтыргъа болур. Ёзге айтырым: заманынгы тас этме да, китабынгы къайгъысын кёрейик. Андан уллу иш джокъду бусагъатда.
Мен Устазгъа разылыгъымы къалай билдирирге да билмей, тилкъауча, бир затла айтыргъа кюреше, айырылдым.  Эки кюнден Кюмюш элге барыб, Дауут афендиге тюбедим.

*   *   *

Юйюню аллында кюн турушда акъсакъал, шыйыхбет къартчыкъ олтуруб турады. Кёзлеринде эки къара кёзлюк. «Аны кёзлери кёрмейди, джюреги кёреди» дейдиле.
- Ассаламу гъалейкум орахматуллахи обаракатуху. 
- Алейкум ассалам, Нисан Адурхай, Кок-Сайда туугъан, Тёбен элде джашагъан.
Мен аны узатылгъан къолун эки къолум бла тутуб, саламлашама. Ол мени тюз къатына олтуртуб, сол къолу бла къолларымы иймегенлей, онг къолу бла башымы, бетими сылаб чыгъады. Ол мени ким болгъанымы, къайда туугъанымы, къайда джашагъанымы билиб къойгъанына асыры сейирсиннгенден, не айтыргъа билмей турама.
- Сейирсинме. Хар адамгъа Аллах «Хакъ Кертиге, Тюзлюкге, Игиликге джарат» деб, бирер тюрлю фахму береди. Джангыз берилген фахмуну ким игиликге къулландырады, ким аманлыкъгъа. Сени фахмунг Сёз бла байламлыды. Аны кючю бла халкъынгы Хакъгъа джууукълащдырыргъа боллукъса. Фахмунга тюз турургъа керексе, тыйыншлы болургъа керексе.
«Эшта, Устаз мени юсюмден муну бла сёлешген болур» деб, келди кёлюме.
- Огъай, сени юсюнгден меннге башхала айтхандыла. Сени джарыкъ фахмунг барды, аны нюрю сени къуршалаб турады. Сен кёрмейсе, мен а кёреме аны...
«Мени ичими билиб турады. Не айтырымы билиб турады. Мындан мен джугъуму джашыраллыкъ тюлме да. Мен джукъ айтыргъа да керек болмам. Ичимде сорууларыма кеси джууаб этерик болур». Дауут афенди сёзюн бёлмей бардырады.
- Кёлеккеле не ючюн кюрешедиле сени бла? Сени тюз джолдан тайдырыр ючюн. Аманлыкъ излеб тюл. Ала да Тюзлюк ючюн кюрешедиле, кеслерича. Алай а, аланы джоллары башха, сени джолунг башха.
Бу кёзюуде узакъда аланы кёреме – кёлеккелени. Аланы минг тюрлю ауазлары, хахайлары къулагъыма келеди: «Къартха тынгылама. Къартны орну ныгъышдады, джашны орну урушдады. Къызбайлыкъ этме. Хомух болма. Биз айтханны эт». Башымы къазан къайнатадыла аланы тауушлары.
- Кетигиз, бу таякъны башыгъызда ойнатхынчы,- Дауут афенди гулош таягъын ала таба силке, темирчилейди. Сора къолун башыма салады – олсагъат меннге бир рахатлыкъ келеди, ол тюрлю къычырыкълы-хахайла тохтайдыла.
; Иги джашча, ол къырыкъдан къуюлуб келген къара суучукъдан гоппан бла бир суу келтирчи, ичейик, ансы тамагъыбыз къургъакъсыгъанды.
- Аллахны аламатлары кёбдюле. Билемисе, бу сют уютхан кюмюш суу болгъанын? Айран къорлукъ да керек тюлдю бу болса. Джаманла къайнатыб къойгъандыла да. Бусагъат сууутайым. Къарт, ичинден не эсе да окъуб, мен аны къуру къымылдагъан эринлерин кёреме, суугъа юфгюреди-«тюкюреди». Сора «бисмилля» эт деб, узатады меннге.
- Ичме, таукеллигинги алыб къоярыкъ сууду. Ичме,- узакъдан, тунакы биягъы тауушла келедиле.
Башындан бир уртлаб, къартха къайтарама гоппанны. Ол а меннге: «Джукъ къоймай, тауусуб къой»,- деб, джангыдан узатады сууну. Ичиб тауусама. Сора мени юйюне алыб кириб, «муну бла биягъы суудан алыб келчи» деб, бир бешлитрлик пласстмас бёчкечикни тутдурады къолума. Къырыкъдан аз келген суучукъ бёчкечикни толтургъунчу талай заман кетеди. Юйге киргенимде, Дауут афенди бусагъатлада хазырлагъан дууасын бойнума тагъады. Суудан толу бёчкечикни да къолумдан алыб, дуа этиб, юфгюрюб, башын джабады.
- Бу суудан кюн сайын бир къашыкъ иче тур, тауусулгъунчу. Дууаны уа бойнунгдан тюшюрме. Ол кёлеккеле сени къыйнамазла энди.
Мени дагъыда бир затла сорур акъылым бар эди, алай а, Дагъыстандан бир къонакъла келиб, Дауут афендини арагъа алдыла. Мен саламлашыб кете тебредим, Дауут мубарек да мени тыйыб кюрешмеди. Джангыз, «таблыгъынг болса, мени джокълай тур. Сууунг бошалса уа, келмей къалма» деб, ашырды.

*   *   *

Арт кёзюуде атам бла анамы арасында даулашыу барады. Сёз къуру да бир затны юсюнденди.
- Элден кёчерге керекди. Былайда сабийлеге иш джокъду. Школну бошагъанла бары тёбенлеге саркъыб кетиб барадыла, амалсыздан,- дейди анам.
- Нек джокъду иш? Малчы, къойчу болсунла – андан хайырлы иш къайда? Малынг болса, бачханг болса – не керекди андан сора? Шахарда болсакъ, алты сабийни къалай ёсдюрлюк эдик?,- атамы ауазы гырхыракъ чыгъады.
- Биз къарангы адамлабыз. Малгъа, бачхагъа къарагъандан башха усталыгъыбыз джокъду. Сабийлени сенича, сууукъда, джауумда ат юсюнде мал ызындан айланыр къарыулары джокъду. Аланы элде къалай тыярыкъса? Тамада джашынг Пашинскеде, аны гитчеси Ючкёкенде, аны гитчеси Сибирде, Нисан да къолунгда кёб тургъа эди... Къызларынг эсе, окъууда... Сабийле былай чачылыб кетселе, къартлыгъыбызда кесибиз къалыб кетмезбизми? Андан эсе, Ючкёкеннге кёчюб, бары да бир джерде ишлерча, джашарча этсек таб болмазмы?
- Кёче-кёче ит болдукъ, оллахий. Хурзукда юй ишле да, андан да Акъ Къалагъа кёч. Алайда да юй ишле да, андан да Тёбен элге кёч. Былайда ишлеген юйюбюзден а, кърал тутмакъ этиб, Азиягъа сюрдю. Анда джашагъан 14 джылны ичинде сюедик анда да бир юй. 1957-чи джыл джуртха къайытыб, Тёбен элде, чачылгъан, кюйдюрюлген юйюбюзню кюлюнде джангы мекям сюеб, ичине кирдик. Энди бир башха джерге кёчюб, джангы юй ишлер къарыу, саулукъ къалмагъанды менде.
- Бу юйню сатсакъ, малчыкъланы да къурутсакъ, къолда болгъанны да къошсакъ, джарагъан юй алаллыкъбыз Ючкёкен джанында. Сабийле бары ишлей тебреселе, эки-юч джылгъа мюлкюбюз-рысхыбыз халкъдача боллукъду.
- Джашланы юйлендирирге керекди. Тамада джаш отуздан атлагъанды. Аны къууанчына ата да мал бакъ, къартайса тут да къорат – халкъдан огъуна уялгъан этеме. Энтда кёчген къайгъы бла иш созулуб кетерикди. Джылла кетиб барадыла. Эм гитче да болгъанды акъыл-балыкъ.
- Бу гитчеден къалгъанланы кёрюрге да табмайбыз. Иши болгъан джерде табыракъ мекям алсакъ, бары да алайгъа джыйыллыкъдыла. Алайсыз, толу юйдегиден къатыбызда киши къалмаз. Нисанны да аскерден тыяр къарыуубуз джокъду. Быйыл кеси умут этген бир окъуугъа киралса иги боллукъ эди, алай а ол заманда да талай джылны андан бизге хайыр боллукъ тюлдю. Ариу элде турса да, ауур эл ишге аны билеклеринден хайыр джокъду. Сабийлеринг къатынгда болурларын излей эсенг, аланы джашауларына табыракъ джерге кёчерге керекбиз.
Атам, сюйсе-сюймесе да, огъай дей тургъанлыгъына, бу элден кёчерге кереклисин ангылайды. Джер-джерге кёче, ишлеген мекямларын, юреннген джерлерин къоя, арысала да, энтда бир кере кёчмей болмазлыкъдыла. Гитче Къарачайны аралыгъын бютеу Къарачайда джашаугъа табыракъ джерге санаб, анда юй алыу къайгъыгъа киредиле.
- Мекям къарыусузуракъ боллукъ эсе да, хоншула дин тутхан, огъурлу, иги адамла болсунла. Сатлыкъ юй излеу анга кёре барады. Аллай хоншула табылыб, 1973-чю джыл ары кёчебиз. Юйню уа юйлюгю джокъ, джер юй, орус къазакъладан къалгъан эки-юч бёлмели тыгъырыкъ. Кеси да къабхакъ тюбюнде. Джангыз, мал тутаргъа бираз таблыгъы барды. Тёбен элге ушайды деб, алайына да да къарагъан болурла.

*   *   *

Заводда ишге джарашама. Кёлтюрген-тюшюрген иш тюл – исси термостатлада радиодетальланы иссиликге къалай чыдагъанларын сынайбыз. Электротермотренировщикди усталыгъым. Бир кюн бла кечени ишлесем, юч кюнню башыма бошма. Бошма десем да, талай ийнекге, бир отуз чакълы да ууакъ аякълыгъа къараргъа керек болады. Ёзге, Тёбен элдеча, мал кютер джер эркин болмагъаны себебли, келин келтирген сагъатха деб, бир кесегин къоюб, къалгъанын сатаргъа тюшеди. Кесим умут этгенча, адабият бла кюреширге таблыкъ къайда! Алай болса да, тырнагъанымы къоймайма. Къол бла джазгъанымы Къанамат Ачемезович берген машинкагъа уруб чыгъарама. Назму джазаргъа ачылгъан кёзюуюмдю. Бу «Микрокомпонент» деген заводда талай минг адам ишлейди, аланы кёбюсю джангы джетген къызладыла – бир-биринден ариу, бир-биринден омакъ. Ишге ала алай келедиле, ариулукъну конкурсуна келгенча. Алагъа къараб къууаннгандан ары, тереннге кирир амалым джокъду – юч уллу къарнашым барды. Ала бир джанына болмай, чам этген да ушагъыусузду. Ала бир джанына болгъунчу, мени сакълагъан къыз да къарт боллукъду. Бизни халкъны бир уллу проблемасыды бу. Бизде джашла кеч юйдегили боладыла, джыллары озуб, эрге чыкъмай тургъан къызла да кёбден кёб бола барадыла. Джашла тышында онгнга-солгъа джюрюйдюле, ол зат да кёб джарсыу береди.
Назмула уа джазыладыла. Москвада хылымылы ишлени да унутханча болгъанма. Кёлеккеле да кёрюнюб, сёлешиб, тынгымы бузмайдыла. Дауут афенди берген суу азыракъ болгъанча кёрюнюб, суу къуюб бёчкечикни толтургъанма. Айраннга суу къошханча этгенме. Ма аллай къуджур адамма мен. Суудан хайыр да къалгъан болмаз, алай а ичеме. Эшта, бойнумда дуа болур мени сакълаб тургъан. Дауут афендиге бир тюберге керекди. «Сууунг бошалса келирсе деген эди ансы, суугъа суу къош демеген эди. Баргъан да этиб, тюзюн айтыргъа керекди».

*   *   *

Бюгюн юч мектуб алгъанма. Бири Светадан, бири Эльбрусдан, бири да Къанамат Ачемезовичден. Устаз къол джазмамдан хапар сорады. Халимат бла тюбеб иги ушакъ этгенин айтады, анга тюберге кереклибизни билдиреди. Света да, Эльбрус да, эшта, бир-бири бла сёлешиб джазгъан болурла, «назму семинарынгы бардырлыкъ устаз сени семинарына алыргъа айтханды. Энди орус тил бла адабиятдан эмда тарихден экзаменлеге хазырлан. Быйыл сени мында окъурунга тыйгъыч джокъду» деб, къууанч хапарны билдиредиле.
Тыйгъыч а барды. Аскерге чакъырыучу комиссия, саулугъума къарай келиб, онг тюб иегимде бир дукъур табханды. «Аны къоратмай, мадарынг джокъду» деб, хастанеге джибергенди. Анда уа операция этерге кереклисин айтхандыла. Джарыучу дохтур ангылатханды: «Сен иегинги алгъаракълада сындыргъан этгенсе. Чархынг, сыннган джеринги къайнатыр ючюн, ашаума дегенни къуя бергенди алайгъа. Ол дукъур анданды. Алай а, аны кесиб къурутмасакъ, ол ёсюб барлыкъды. Ол а къоркъуулу затды». Москвада иегиме тийген темир таякъ ма аллай къайгъы бергенди. Пашинскеден эсе, Нарсана хастанеде джатаргъа разы болуб, энди айда бычакъ тюбюне анда тюшерге келишгенме. Ол биринчи тыйгъычды ара шахаргъа барырыма. Экинчи тыйгъыч да, «кийик къаны тёгюлюр джерге» деб, бир кере къутулгъан джериме къайытыб, тутулургъа излемейме.
Заман а барады. Больницагъа тюшгюнчю, Устаз бла барыб, Халиматха къол джазмамы сюзюуге салдырталсакъ иги боллукъ эди. Ол биринчи ишимди. Кюрешеме машинканы чыкъырдатыб. Атына Устаз айтханча «Гяхиник» дебми атайым, огъесе «Джазгъы джабалакъ» деб, кесим атагъан ат бламы къояйым? Кесимикин табыракъгъа санаб, ол ат бла къояргъа таукел болама. Келишген заманыбызда, джууукъ джетген джаш машинасы бла эртден бла эртде мени Тёбен элге джетдиреди. Алайда Устазны алыб, Пашинскеге атланабыз. Джолда Устаз къол джазмама къарай барады.
- Джангы назмула да къошханса. Алгъыннгыладан а джукъ къоратмагъанса. Халкъыбызны джуртундан сюрюлгенине эмда Хасаука урушха аталгъан назмуларынг биягъынлай Халиматны оюсуратырыкъдыла.
- Халкъыбызны тарихин не ючюн кёргюзтмезге керекбиз? Билеме, кърал ол темаланы джабыб тургъанын. Алай а, не эркинлиги болуб?
- 1828-чи джыл къазауат этиб, не эркинлиги болуб къошхан эди Къарачай къралны кесине? 1943-чю джыл не эркинлиги болуб сюргюн этген эди бизге? Зулму-зорлукъ этгенлей нек тура болур бизге? Хакъдан кериди да — ма аны ючюн, биз къарыусузбуз, ол кючлюдю – ма аны ючюн. Тюзлюк ючюн кюрешгенле азбыз да — ма  аны ючюн. Эшитирсе Халиматны да не айтырын.

*   *   *

- Халимат, Нисан джангы назмула да къошуб, кесини «Джазгъы джабалакъ» деген къол джазмасын алыб келгенди. Сиз аны къыйыны бла 2-3 джылны мындан алгъа шагъырей болгъансыз.
- Джангылмай эсем, олсагъатда ол 8-чи классны джангы бошагъан сабий эди. Сабий десем да, джылындан эсе тамада кёрюннген, саубитген джаш эди. Бусагъатда уа, пелиуанча кёрюнеди. Назму джазыуда усталыгъы да ёсген болур. Ёзге ол кюн да аны фахмусуна ишекли тюл эдим. Джангыз, къралны политикасына эмда тау намысха келишмеген затлары бар эдиле. Ол кемликлени къоратхан эсе, дженгилде сюздюрюб, китаб басмагъа ётдюрейим.
- Халимат эгечим, ушагъыусуз тизгинлени, назмуланы кетергенди Нисан. Кеси да эсли болгъанды. Амма, Хасаука урушха, кёчгюнчюлюкге аталгъан шийирлерин къоратыргъа бирден эки болмайды.
- Алай эсе, биз да бирден эки болаллыкъ тюлбюз – къралны, коммунист партияны оноуларына къаршчы затланы басмагъа теджеяллыкъ тюлбюз.
- Кесин джазыучугъа тергеген адам халкъыны джазыуун болгъаныча кёргюзтюрге борчлу тюлмюдю?
- Къанамат, башында этилген оноулагъа къаршчы турур онгубуз бармыды?
- Халимат, башында джангылыч этилген оноулагъа къаршчы турмасакъ, ахырыбыз къалай болур? Агъачны кесинден чюй этиб джаргъанча, ичибизден чыкъгъан къуллукъчуланы, тарихчилени, джазыучуланы къоллары бла бошаргъа излемеймидиле халкъыбыздан? Тюзюн сен айтмасанг, мен айтмасам, сабийле ётюрюк бла ёсселе – тамблабыз болурму бизни? Тамада тёлю кетгенлей, болгъанны кертисин, тюзюн аууздан айтырыкъ да къалмаса, халкъ, тамыры кесилген терекча, къуруб, тюб болуб къалмазмы?
- Къанамат, мен партияны адамыма. Башында оноу этилди – мен аны тындырыргъа керекме.
- Халимат, сен халкъынгы адамы бол, аны джазыуун тюз джазарыкъ бол. Ансы партия халкъынга не палах этсе да, «партия сенсе мыйысы халкъны, партия сенсе башы насыбны» деб тургъан бла не кесинге, не халкъынга сый келтирмезсе.
- Къанамат, мени бла тюйюшюргеми келгенсиз, огъесе башха джумушугъуз бармыды?
- Тюзюн айтыу тюйюшюу тюлдю. Джумушубуз а – джашны джазгъанын сюздюрюгюз да, протоколну къолуна бир тутдуругъуз.
- Къанамат, Нисанны къыйнарларынмы излейсе?
- Огъай, тюзюн джазгъаны ючюн бусагъатда 1937-чи джылладача тутуб къоймазла. Иш алайгъа джетсе, аны да кёрюрбюз.
- Болсун. Сюзюуге салдырырма, сюзюуге Нисанны кесин да чакъырырма. Мен айтханны къулакъгъа алмай, «сокъур тутханын бек тутар» деб турлукъ эсегиз, мен къол джууама – сиз айтханча болсун.
- Сау болугъуз, сау иш этигиз, сау къалыгъыз.
- Эсен болугъуз, сау джюрюгюз.
«Хы,- деди,- джолда бара Къанамат Ачемезович. - Халимат аман адам тюлдю, джашау къызбай этгенди, не этейик. Аллах айтса, заман келир, аны орнуна сен тюшерсе, ол заманда керти адабиятха джол ачылыр. Алай а, тамбла да къралда не джорукъ бегир – билмезсе».
- Мен энди иегиме операция этдирирге боллукъма. Аскер комиссариат бойнумдан буууб турады, къачда аскерге барырча бол деб.
- Рахат бол. Хар не да таб болур. Аллах айтса, хар не да таб болур.

*   *   *

Айтылгъан заманда Нарсана шахар больницада джаргъан дохтур — тегей къатын — меннге айтды: «Иегинги кесмей мадарыбыз джокъду. Ол ёсген дукъурунгу тамырлары къалсала, джангы дукъур ёсюб тебрерге боллукъду». Алай бла бир иегими больницада къоюб, бир джаныма къынгыр болуб, хастанеден чыкъдым. Талай заман кетди ачыгъаны тохтаб мен ёрге тюз сюелгинчи. Кёб турмай, аскерге къачхы чакъырыу башланыб, аскер комиссиядан ётерге керек болдум.
- Саулугъунгда тарыкъгъан джеринг бармыды?- сорду комиссияны тамадасы, мени энчи ишими кёз туурасына сала..
- Барды. Имбашларым, билек къошларым джараусуздула. Юч джылны мындан алгъа, штанга кёлтюреме деб, аурутхан эдим. Артрит, ревматизм дейдиле, не эсе да, не сууукъгъа чыдамайдыла, не джукъ кёлтюрюрге къоймайдыла.
- Былайгъа чакъырылгъанлада сенден деменгили сан битиши болгъан джокъду,- дей, окъуйду: «Бою 195 см, ауурлугъу 110 кг, кёкюрек къуршоуу 145 см...». Сени тенгиз джаяу аскерге ашырыргъа керекди. Алай а, дохтурла не айтадыла?
- Кюзгюге салыб да къарагъанбыз. Биз таныгъан къыяуу джокъду. Аскерден баш алыргъа излегенини чуруму саулугъунда тюлдю.
Былай айтхан Аппаков деген дохтурну тукъуму ёмюрлюкге эсимде къалгъанды.
- Мени саулугъуму кесимден иги киши да билмейди. Мени къыяууму таныялмай эсегиз – ол сизни билим дараджагъызны кёргюзтген затды.
Къалабалыкъ башланады. Бары да меннге аууз джетдиредиле. Аскер комиссияны тамадасы, бютеу дохтурланы джазгъанларын окъуб барады: «Аскерге джараулуду... джараулуду...джараулуду...»
- Аскерде да бардыла дохтурла. Керек болса, саулугъунга анда да къарарла. Бармайма деб тохтасанг, ишинг сюдге берилликди.
Алай бла, эки ыйыкъдан аскерге кетерча болама. Ишден чыгъама. Юйде атам-анам дин ахлу къартланы джыйыб, дууа-тилек этдиредиле.
Военкоматны аллында бизни сакълаб, автобусла сиреледиле. Къарайма да, аскерге чакъырылгъанланы кёбюсю, эсириб турадыла. Джууукъ-тенг ашыра чыкъгъандыла, той этиб, харс къагъыб кюрешедиле. Атланабыз. Автобусла бизни Ставрополгъа келтиредиле – былайда да край комиссиядан ётерге керекбиз...
Край комиссия, мени бери джиберген хирургга да чамланыб, ызыма къайтарады — энтда алты айгъа аскерге бармазча болама.<--->

*   *   *

Биягъы заводха ызыма ишге джарашханма. Биягъынлай юч суткадан бир сутканы ишлейме. Юйде малгъа-башха къараргъа, джазаргъа да заманым барды. Джорукъсуз тюйюшюуден бир таша секция барды да, ары да джюрюйме. Ёзге билеклериме базмагъандан, бутларымы джарау этиб кюрешеме. Кёб затха юреннгенме. Бир джол, юретиучю дагъыстан джаш,  таша эришиуле боллугъун айтды. Биринчи ёч – беш минг сом. Ол ачханы алыр ючюн мен беш джылны ишлерге керекме заводда. Къошулургъа разы болдум. Экинчи ёч – 4 минг сом, ючюнчю да – юч минг сом.
- Аяу болмазгъа керекди. Сени аярыкъ тюлдюле, сакъат этиб атарыкъдыла. Сеннге къаршчы чыгъарыкъла тутушну, боксну, самбону, дзюдону билген джашладыла. Сени аягъынг джетген ёрге турлукъ тюлдю. Сени ауурлугъунгда сенден дженгил къымылдарыкъ да аз чыгъар. Къарыусуз джеринг – билеклерингдиле. Алагъа ауурлукъ джетдирмей, аякъларынг бла уруб, къаушатыб барыргъа керексе. Не джорукъсуз тюйюш эсе да, джорукъ барды, тёреле бардыла.
Болджал кюн джетиб, Нарсанада бир спорт къалада джыйылдыкъ. Чыгъар кёзюуюм джетгинчи, санларымы къыздырыб, илеб кюрешеме. Меннге къаршчы чыкъгъан – Тау Артындан бир мазаллы эрши адамды. «Ол аюча ауур къымылдагъан адамды. Гёджебди. Аякъларынг бла ура да джанлай, кесинги тутдурмай, сылыт этерге керексе» деб, юретеди тренерим.
Былай чыкъгъаныбыз бла, къарны таба сермедим. Джыгъылыргъа аз къала, артына тентиреди. Экинчи кере боюн джигине созулгъан аягъымы сермеб къолуб бла тутуб, джибермей тохтады. Джангыз, чынгаб, экинчи аягъым бла сакъалына ургъаным, къутхарды мени. Алай эте, билеклерими хазна къошмагъанлай, аякъларым бла хорлаб чыкъдым. Эки кюн баргъан къагъышыулада, болгъаным кюлтюмден толса да, сыннганым-чыкъгъаным  болмай, финалгъа чыкъдым.. Аякълары аны меникиледен онглу тюл эдиле, къымылдагъаны да менден дженгил тюл эди, билеклери уа меникиледен маджал эдиле. Алай а, хорлатханымы чурумун къуру бир затдан кёреме: окъуучумча, ичимден къулхуну окъумай, бисмилля демей, Аллах, болуш демей, чыкъгъан эдим. Тренерим уа къууанчыны учу-къыйыры джокъду:
- Табигъат фахмунг бир да уллуду сени. Быллай эришиулеге биринчи кере къошулуб, экинчи оруннга чыкъгъан – ол бек уллу джетишимди. Энди джол биринчи болурунга чыртда ишегим джокъду.
Эркишиликни сынагъан иги затды, алай а, мен билеме: не болса да энди быллай эришиулеге къошуллукъ тюлме. Билеклерим кесим айтханча къымылдамайдыла. Къуру аякъла бла уа хорлаб бараллыкъ тюлсе. Андан сора да, кесинги сакъат этдиргенден, не да, башханы сакъат этгенден не магъана? Огъесе, былай бла да халкъынгы атын айтдыргъан аман болмаз. Къайдам...
Ёзге, кёб турмай, дагъыда быллай бир эришиуге къошулургъа тюшдю. Бу джол ачха ючюн да тюл, тренерими тилегени ючюн да тюл. Кесин эм кючлюге санагъанны айтханын кесими къулакъларым бла эшитдим:
- Къарачайда мени хорларыкъ эркиши туумагъанды.
Ма бу сёзле чамландырдыла мени, аны ючюн къошулдум эришиулеге да. Финалда аны бла тюбедим. Бу джол бойнумда дуамы да алмагъанлай, Аллахдан да болушлукъ тилеб чыкъдым.
Мен аны къагъышханына къараб тургъанма. Къолу, аягъы да бирча иги ишлейди, терк къымылдайды. Тутушха, боксха, самбогъа да уста болгъаны кёрюнеди.
Меннге къаршчы сюелгенлей, ол мени анамы да айтыб аман сёлешди. Алай бла мени ачыуландырыб, мен алгъа мыллык атханлай, уруб тёнгеретир умут этеди. «Хайуан,- дедим,- ананг танымазлыкъ этмесем сени кёрюрсе».
Солуу алыргъа тохтагъан кёзюуде, тренерим бир затла юретирге кюрешеди. Алай а, айтханын иги ангылаялмайма – башым тубандады. Ёзге сууукъ суу, бойнума салыннган буз, джанджаулукъ бла урдургъан аяз – бир кесек эс джыйдырадыла.
Къагъышыу джангыдан башланады. Иш этиб урду эсе да, аягъы эки бут арама джетиб, тёрт бюгюлеме. Тёре къагъышыуну тохтатады. Бир кесекден табыракъ болама да, тёре къагъышыргъа белги береди. Мени абызыратханнга санаб, юсюме мыллыгын атханлай, аягъым бла аямай къулакъ джанын сермедим. Табсызыракъ ургъан болур эдим, кесими аякъ сюегим да ачыды, ол а, тёнгереб тюшюб, къымылдамай тохтады. Тёре тюйюшню тыйды. Дохтур да, талай адам да чабыб чыгъадыла. Эс джыйдыралмагъанларында, кёлтюрюб алыб кетедиле. Тёре къолуму ёрге тутады, тренерим чабыб чыгъыб къучакълайды, ёзге къууаныр къарыуум да къалмагъанды. Аягъымы да басалмайма – табсыз уруб аурутханма. Ёзге кесими къатдырыб, адетдеча, тёрт джаныма баш урама. Энди быллай эришиулеге къошулмазлыгъымы да айтама.
Бу эки эришиуден тюшген ачхачыкъгъа бир машина кибикчик алыб, ары-бери къыйналмай джюрюрча болдум.

*   *   *

Заводда ишлеген талай минг адамны кёбюсю къызладыла. Мен алагъа эс бёлмезге кюрешеме, алай а, ариула кёбдюле да, къарамай болалмайма. Меннге къарагъанла, чам этгенле да джетишедиле. Бир-бирде кёзюме джанкъозлача кёрюнедиле ала, къар тюбюнден алыб, къойнума къысыб джылытырым келеди, бир-бирде уа мен джеталмаз кёкде джарыкъ джулдузлагъа ушайдыла. Алагъа къарасам, джангы назму тизгинле келедиле башыма. Ол ариу къызланы къуру атларын айтыб барсам да, бир аламат назму боллукъдула. Атлары да кеслерича тамашады. Мариям, Кулина, Халимат, Сулико... Тизиб барыргъа боллукъду. Алай а, ала къарачай къызладыла, ала кеслери къой, мен да сакъма аланы намысларына. Джангыз, бир къыз бла мен бир-бирибизни джангылтыргъа башлаб, чынгылдан кетмей къалай тохтагъаныбызгъа, бюгюн да сейирсинеме.
Биринчи кере анга мен заводдан келе, ол да завод таба бара, тар орамчыкъда тюбеген эдим. Бир такъыйкъагъа кёзлерибиз бир-бирине къараб, эки кюн таякъ бир-бирине тийгенча болдула. Бир талай атлам этгенден сора, ызыма бурулуб къарагъаным бла, аны да меннге къарагъаны тенг болду. Джунчугъан да этиб, джолума бурулдум. Дагъыда талай атламдан, чыдамай артха къарагъанымда, ол да меннге бурулуб къарады. «Джырдача, бу не аламатды»,- дей, джюрегим да башхаракъ тюрлю ура, кетдим.
Экинчи кере мен аны шахар орамда тенгчиги бла бара тургъанлай, эслеген эдим. Москвада  Арбатха ушаш, къуру джаяу джюрюрге джораланнган кенг эм да узун орамда. Джолну эки джанында табчанлада олтургъанла да, бара тургъанла да, таб терекле да, анга къарагъанча кёрюне эдиле. Мен анга Ариу Къыз атадым. Назмума да ол ат бла кирди ол.

Ариу къыз орамны барады,
Ызы джюрекде къалады.
Барады джарыкъ ышара,
Адамлыгъыбызгъа ышана.

Ариу къыз, насыблы, барады,
Терекле анга шыбырдай.
Джюрекни ичин барады,
Марал санлары къалтырай.

Сау орам анга къарайды –
Ариулукъ деген алайды:
Акъ чагъадыла терекле,
Умутла кибик джюрекде.

Ариу къыз орамны барады,
Ариу сёз андан тууады.
Орам да ариу болады,
Ариу къыз орамны барады.

Ючюнчю кере анга тюртюлгеним заводну кадрла бёлюмюнде болду. Алайыны тамадасы Идрис Хасанович, иги танышым, мени кёргенлей, поэтге да сорайыкъ деб, бери бурулду:
- Сен ангылагъандан, бу ариу къызны къара ишге урургъа боллукъмуду?
- Огъай, ариулукъ бизни байлыгъыбызды, байрагъыбызды, бизни игиликге, джигитликге кёллендирген. Бизге сурат салдыртхан, джыр-назму джаздыртхан кераматды ариулукъ.
- Алай эсе, Ариу къызгъа бусагъатчыкъда бир назму къураб, айталлыкъмыса?
Мен «Ариу Къыз» деген назмуму окъудум. Идрис Хасанович харс урду.
- Да къайры алайыкъ да сени? Акъ ишге алыргъа окъууунг-билиминг-усталыгъынг джокъду, школну джангы бошагъанса. Къара ишге алдырыргъа уа, сеннге атаб назму айтхан Нисан, къоярыкъ тюлдю. Кел былай этейик, бюгюн бла тамбла мен сагъыш этейим, сен а, барас кюн, сагъат онекилеге бери келирсе.
- Мен къара ишден да къоркъмайма, джангыз айлыгъы иги болсун ансы.
- Эки смен ишде ишлеяллыкъмыса? Бир ыйыкъны сагъат алтыдан ючге дери, экинчи ыйыкъда сагъат ючден онекиге дери. Нисан да, шайыр болгъанлыгъына, ол цехде ишлейди. Ишге эмда ишден завод автобусла джюрютедиле ишчилени. Разы болсанг, эки сменнге ишлеген цехде айлыгъы уллу иш табыллыкъды. Башха табыракъ иш бар эсе да, къарайыкъ.
- Болсун, сау болугъуз, барас кюн келирме, сау иш этигиз,- деб, эшиклеге дери артха туракълай барыб, чыгъыб кетди къызчыкъ. Джюрегим да ызындан чыгъыб кетгенча болду. Ёзге,  ич халымы билдирмей, мен да джумушуму баджарыб, тышына атладым.
Экинчи ыйыкъда, сагъат ючде, иш джериме келиб, акъ халатымы да юсюме къаблаб, термостатлагъа къараууллукъ этиб тебредим. Цехде къызла станоклада къылдан ингичге темир чыбыкъла бла ишлейдиле. Сабырлыгъы джетиб, аллай ишге чыдагъан хазна эркиши джокъду. Джангыз ол станоклагъа къарагъан устала джашладыла. Ингирде сагъат бешден сора, ала бир таша бёлмеге кириб, «шайтан суудан» тартыучандыла. Радиодетальланы джууаргъа спирт бериледи да, анга суу къошуб, тамакъдан эндиредиле.
Термостатла болгъан бёлме киши киралмазча джабыкъды. Былайда радиодетальланы талай  джюз градус иссиликде къалай боллукъларын сынайдыла. Узайгъа учхан кемеледе хайырландырадыла быланы, аны себебли бизни ишибизге артыкъ эс бёлюнеди, кесибизни эшигибиз, бёлмебиз барды. Кёзюу-кёзюую бла термостатланы градусниклерине кёз джетдириб, не китаб окъуйма, не бир затла тырнайма дефтерге.
Бюгюн ингирде да алай джаза тургъанымы къонгурау зынгырдагъан бёлюб, барыб эшиклени ачдым. Танышым Руслан, тартханчыгъы да бар, ичкери кирди.
- Поэт, сен былай къалай олтуруб тураса, бизни цеххе ишге бир ариу къыз джарашханды да, бютеу заводдан дуния анга къараргъа келеди. Сен да бир кёз джетдир.
- Къой, ариула кёбдюле.
- Мунуча ариу кёрмегенме. Меннге бир нёгерлик эт, кесим къатына барыб сёлешиб башларгъа тартыннган этеме. Кесим да сёзге уста тюлме сенича.
Не этерик эдим, тебредим биргесине. Цехни аргъы мюйюшюнде къызны къатында тохтадыкъ. Кёргенлей, джюрегим къалтырады: Ариу Къыз.
- Ингиринг ашхы болсун. Юреналамыса? Биз джарар зат бармыды?
Ол мени таныб, ышарды:
- Сау бол. Кюрешеме.
- Руслан станоклагъа къараучу устады. Джукъ керек болса, анга айтыб къой. Мен да ма ол бёлмеде олтурама. Ишлей арысанг, бош заманынгда меннге да келе тур къонакъгъа. Къууандым, ишге джарашханынга. Энди резисторла кюйюб къалмасынла, кете барайым. Сау иш эт. Руслан а, сен эрикмезча таурухла айтсын.
- Сау болугъуз экигиз да. Джангыз, таурухлагъа тынгылайма десем, ишими джарсытырыкъма. Кесим да алкъын иги юренмегенме, кёзлерими къысыб ишлерча.
Руслан да мени бла келиб, мени масамы-столуму къатына джарашды. Мен да дефтерими, къаламымы алыб, табхагъа салдым.
- Бир кёргенлей, ангыладым: меннге башха къыз керек тюлдю. Не да этиб, джазыууму муну бла этерге кюреширикме. Джангыз, эгечиме айтыб, джети атасына дери бир тинтдириб чыгъайым.
- Аллах болушсун.
Экинчи ыйыкъда биягъы Руслан келиб, иги тартханы да бар, хапар айтыб тебреди:
- Беш эгечдиле. Бири-биринден гитче. Бу эм тамадаларыды. Атасы малчыды, анасы да юй джарыллыкъгъа къарайды, сабийлени ёсдюреди. Джангыз, анасы ёзден юйдегиден чыкъмагъанды. Ана джаны къул тукъумдан болгъаны, кеслери да къуру къыз юйдеги болгъанлары аманды, ансы къызны кесине сёз джокъду.
- Руслан,- дедим,- сен не къул, ёзден санайса? Къарачайда къулла азат болгъанлы джюзден артыкъ джыл кетди. Къарангы къарт къатынла айтханны айтыб, бедишлик болма. Диннге, адамлыкъгъа да келишмеген затны айтыб, ассы болма.
- Къара шохума, сени да бир къатышынг болур, къулланы джакълаб сёлеше эсенг...
- Руслан, сени бла, ол сен «къул тукъумдан чыкъгъанла» дегенинги арагъызда не башхалыкъ барды, бир ангылат. Ненгди онглулугъунг аладан?
- Тукъумум. Биз кишиге къул болмагъанбыз.
- Бусагъатда къул, бий джокъду. Барыбыз да ёзденлебиз не да къуллабыз.
- Мен къул тюлме. Мени бийим джокъду.
- Барыбызны да бир бийибиз барды – кърал. Не сюйсе аны этген. Сюйсе, бютеу халкъыбызны джесир-тутмакъ этиб Азиягъа сюреди, сюйсе Джуртда джуртсуз, тилсиз, динсиз этиб кюрешеди. Ёзден эсенг, ол затлагъа къаршчы нек турмайса?
- Сен мени тутарларынмы излейсе?
- Да сора тюзюн айтыргъа, тюзлюк ючюн ёрге къобаргъа къоркъа эсенг – сени ёзденлигинг къайдады? Тынгылаб тура эсек – барыбыз да къуллабыз. Ма аны себебли, къул-ёзден дегенни къоюб, тынчшчыкъ джашаргъа керекбиз.
- Сен провокатор болурмуса?- деб, мурулдай, Руслан ёрге турду.
Кесими тыялмай, кюлюб джибердим. Русланны ички къызартхан бети, андан да бек къызарды:
- Сен мени хыликке этергеми излейсе?
Аны джагъамдан алгъан къолларын кесимден айыра, акъырын айтдым:
- Бу джолдан сора быллай затынг болса, къолларынгы сындырыб атарыкъма. Аязысанг, келиб кечмеклик тилерсе,- деб, бёлмеден тышына быргъаб, эшиклени джабдым.
Бир талай замандан адам дауурла чыгъа, эшикни  дюнгюрдетдиле. Къарасам – босагъада биягъы Руслан эки нёгери бла.
- Сен бизни нёгерибизни джанына тийгенсе. Цехден тышына чыгъайыкъ да, бир сёлешейикчи,- деди тюбюмден ёрге къараб бирлери.
- Тамбла къалайда десегиз да, тюбербиз. Бюгюн-бюгече уа – ишни къоюб кетерча тюлдю.
Бет къанларындан мени къоркъгъаннга санагъанча таныдым.
- Аны неси бла сёлеше тураса, ур да джаягъын сындыр,- деб, бири мени урургъа кюрешди. Сёз бла тохтамазлыкъларын ангылаб, «келигиз, цехден тышына бир чыгъайыкъ, сора»,-  деб, алларын да тебредим. Алай а, джелкеме джумдурукълары тийгенлеринде уа, тёзюмюм тауусулуб, ызыма бурулгъаным бла, талай кере аягъым, къолум бла да уруб, тёнгеретдим. Ючюсюн да сюйреб барыб, цехден тышына атыб, къайытдым. Цехде сейирге къараб тургъан къызладан да уяла, бёлмеме кириб, эшиклени джабдым. Къаугъа аны бла бошалыб къалмады. Аязыб, эс джыйыб, биягъыла келиб, дауур-сюйюр этиб башладыла. Бу джол, ким чакъыргъан эсе да, заводну къарауулу, талай милича да келиб, аланы къоратдыла. Бир милича бла къарауул артха къалыб, не болгъанын сора башладыла. «Биз кёрмегенбиз, биз билмейбиз» деб, тургъан болмаса, барын да кёрген къызла джукъ айтыргъа излемедиле – мен аланы ангылайма: артда шагъатлача махкемеге барыргъа излемейдиле. Джангыз, Ариу къыз, «сёзню неден башланнганын билмейме, алай а, ала ючюсю да ичиб тура эдиле, Нисанны уруб башлагъан да ала эдиле»,- деди. Мен аны къайгъысын этдим:
- Къызчыкъ, къатышма. Араны кесибиз айырырбыз.
Юч кюнден ишге чыкъгъанымда, Ариуну эслемей, джокъладым. Аны къатында ишлеген, меннге джууукъ джетген Зухра кюлдю:
- Бир-биригизни сорубму турлукъсуз меннге? Майна келеди. Кёресе, сени кёргенлей, башха тюрлю болуб къалгъанын.
Мен Ариу бла саламлашдым.
- Къалайса, энди бу станок кибик сынса да, устала къарарыкъ болмазла. Сен мени джанлы болгъанынгы ала да эшитген болурла.
- Мен сени джанлы болмагъанма, мен тюзлюк джанлы болгъанма. Станокну сыннганына къараргъа уа ала борчлудула — ол аланы ишлериди.
- Алай эсе игиди. Кете барайым. Мен болушур затынг болмаз.
- Барды. Ол алгъын айтхан назмунгу джазыб меннге берирмисе? Биз, Зухра бла мен, солуу такъыйкъалада, бир-эки сагъатдан, сени джокъларбыз.
- Болсун. Меннге термостатланы къоюб кетерге болмайды. Ала къараб къарагъынчы  тютюнлеб башлаучандыла.
Джюрегим да теркирек уруб, Ариуну келирин сакълаб турама. Къоркъгъан огъуна этеме анга джууукълашыргъа да.  Тюбеген тынч болгъанлыгъына, айырылгъан къыйын болуучанды.
Эшикни къонгурауу зынгырдады. Эшикден Зухра бла Ариу кирдиле.
- Сени ишинг бу печлеге къарагъанмыды?- деди Ариу. Зухра кюлдю:
- Аны иши ариу къызлагъа къарагъанды эмда назмула джазгъанды.
- Кёб назму джазгъанмыса да?- бетине да къызыл ура, сорду Ариу.
«Кёб джазгъанма. Энди джазалмазча огъуна болгъанма. Мен сеннге тыйыншлы тюлме» дерим келди, тышымдан а:
- Аз-кёб джазгъанымы билмейме, алай а, эм иги назмум джазылгъан болмаз деб турама,- дедим.
Сёз сёзню айтдыра, солуу заманны къалай кетгенин да эслемей къалдыкъ. Ариу, «Ариу къыз» деген назмуму да къолуна алыб, Зухра бла бёлмемден чыгъа тебреди.
- Биз келгенибиз сайын, Ариугъа джангы назмула этиб турургъа керексе,- деди Зухра. –Алай болмаса, келлик тюлбюз.
- Болсун,- дедим.
Кертиси да алай болуб къалды. Акъыл-балыкъ болгъандан сора, мени джюрегимде керти сюймеклик эмда шийир джилтинин къабындыргъан биринчи къарачай къыз эди Ариу. Ёзге назмуладан башха анга джукъ айтыргъа базмай эдим. Тюшюмде уа кёб татлы сёз айтханма, ол ариу санларын кёб кере сылагъанма.
Аскерге кетер заманым джууукълашыб келеди. Ариу да биледи аны. Менден бир Сёз сакълаб тургъанын да сеземе. Мен джукъ да айтмай, кетиб къалырымы ангылагъан болур эди, ахыр кере мен сакъламагъан иш болду. Хауа иссиликден бёлмени эшиклерин да бираз ачыб, олтуруб китаб окъуй тургъанлайыма, къайсы эсе да шыбыртсыз келиб, бойнумдан къаты къысыб къучакълады. Джюрегим сезди аны ким болгъанын. Акъырын ёрге туруб, барыб эшиклени джабдым. Не этерге да билмей, сирелиб тургъан Ариуну олтурта, айтдым:
- Ариу, дунияны башында эм ариу, эм намыслы къыз сенсе. Кёлюмдегин назмула бла айтыб бошагъанма. Алай а, биз бирге болургъа амал джокъду. Сен бир юйню тамада къызыса, ызынгдан джетиб келген эгечлеринг. Мен эсем, юйню гитче джашы. Аллымда, юйленмей тургъан юч къарнашым. Ала бир джанына болгъунчу, къаллай бир заман кетер? Билмейме. Аланы юслери бла атлаб, юй-юйдеги къураргъа уа болаллыкъ тюлме. Кёб турмай кесими да аскерге аллыкъдыла. Андан къайытсам да, окъур акъылым барды. Талай джылдан не боллугъун да ким биледи?
- Назмуларынг керти да джюрегингден чыкъгъан эселе, сен меннге быллай сёзлени къалай айтаса? Керти сюймекликге сен айтхан затла тыйгъычмыдыла? Ийнанмайма назму сёзюнге да, бусагъатда айтхан сёзлеринге да.
Кёзлеринде джыламукъла ойнай, эшикле таба атлады. Сёзюм бла, къолум бла да тохтатырча болдум – тохтатмадым. Тынгым-тынчлыгъым къуруду. Джюрек бла Ангы бир-бирин дженгалмай, урушха кирдиле...
Дж ю р е к:
- Бар. Чаб. Ызындан джет. Ийиб къойма насыбынгы. Артда сокъуранырса. Къыйынлыны ашы аллына келсе – бурну къанар, дейдиле. Къыз башы бла ол келиб сени къучакълайды, адетден-намыс деб, сенича чайкъала турмай. Сеннге керти сюймеклиги болгъан къызды ол. Сен а, аны кесингден сууутуб кюрешесе. Сенича тели болурму дунияда?
А нг ы:
- Нафысынга хорлатма кесинги. Артданга сагъыш эт. Атанг-ананг, къарнашларынг да разы болмазлыкъ затны этме. Орус къызла бла айланнганынг да джетерикди. Некяхсыз –  къарачай къызгъа къарагъан да гюнахды. Тамада къарнашларынг юйленнгинчи сакълатсанг – къызны эм иги заманы кетер, кёзюнге да бюгюнча ариу кёрюнмез. Ол гитче эгечлерини алларын тыйыб турлугъун да кёзюнге кёргюз. Кесинг да абынма, аны да джангылтма.
Дж ю р е к:
- Тынгылама кишиге да. Мен айтханны эт. Артда аллай къыз табмазса. Ол да сенича джашны табмаз. Табигъатынга да, джазыуунга да къаршчы барма. «Адетни-тёрени бузгъанла» деб, халкъ хахай этер да тохтар – сиз а юй-кюн болуб джашаб къалырсыз. Заманында юйленмегенден чыгъады хар не тюрлю палах да. Сиз, джашла, кесигизни тышында къандырасыз, къызла уа не этсинле? Кёб къыз да тыбырда къалады, кёб къыз да башха миллетлеге келин болады. Кесигиз къурагъан къуджур адетлени къурутмасагъыз, ала сизни къурутурукъдула. «Къызынг болса эрге ашыкъ» дегендиле. Эр боллукъ джашла уа къайда? Тышында эки джыйырма джыл болгъунчу айланасыз, акъыл джыймай. Ахыры – юйдеги къуралгъан кеч, сабий туугъан – аз. Къартайыб, тыбырда къалгъан къызла кёб. Терслик сиздеди – джашлада. Терслик меджисуу адетледеди.
Ангы:
- Тюздю – джетген джашны, къызны юйлендириб барыргъа керекди. Алай нек болмагъаныны чурумун табыб, Тёре бар эсе, халкъгъа оноу этсин. Хар ким кесича оноу этиб, адет чыгъарыб тебресе уа – халкъ сюрюуге бурулуб къалыр. Аскерге да барыб кел, окъуу-билим да ал, юйдеги къурарча, асырарча бол. Ол заманда къарарса къызлагъа да, ол заманнга къарнашларынг да бир джанына болурла.
Бу даулашыу созуллукъ болур эди, Зухра келиб бёлмесе:
- Сен Ариуну джанына нек тийгенсе? Эртденли джылаб олтурады.
- Эгешчигим, иш былайды. Мен аны бек джаратама, юйленирге уа мадарым джокъду. Бир джанындан – къарнашларым, бир джанындан – аскер къайгъы. Аны сакълатхандан не магъана. Эт да, тиш да кюймезча мадар бар эсе – айт.
- Сени орнунгда болсам, Ариуну бюгюн огъуна къачырлыкъ эдим. Юйюнге элтирге болмай эсе, бизге келтир. Быллай мазаллы, джигит джаш болгъанлай, къалай таукеллик эталмайса? Сеннге кёлю къалгъандан, бир болмагъаннга эрге чыгъыб кетсе, къыйналмазмыса? Сюймеклик назмула да къалай джазаса сен? Къой, кесингден кёлюмю чыгъарма.
Зухра да аллайла айтханында, люуюлдей тургъан джюрегим, кёкюрекни чачарча болду, ёзге, ангыны къуршоуундан чыгъалмады. Ол кече, башым сагъышха кетиб, термостатда резисторланы кюйдюрюб, тёлеулюк болдум. «Къулакъ юзюллюк болса – чыпчыкъ аягъындан» дегенлей, ол да бир чурум болду ишден чыгъарыма.

*   *   *

Аскерге джаз чакъырыулагъа эки ай къалгъанды. Заводда ишден да айырылыб, назмуларымы джарашдыра, тюберик адамларыма да тюбей айланама. Къанамат Ачемезовични ауругъанын эшитиб, кёре барама.
- Сау кел, сау кел. Мен кёрмегенли да, бираз ёсгенсе.
Устаз бир эски тоннга чырмалыб, мени бла ушакъ этеди.
- Эшитгенме тюйюшюу-къагъышыу эришиулеге къошулуб айланнганынгы. Мени сартын, ол сеннге керекли зат тюлдю. Сен башынг бла, къаламынг бла кёбюрек хайыр келтирликсе халкъынга. Аны унутма. Хы, Халиматха дагъыда бир кере тюбеген эдим. Не эсе да, къол джазмангы сюздюрюрге ашыкъмайды. Анда Нинагъа тюртюлюб къалама да, окъургъа анга да бергенлерин, окъугъанын да айтады. Нина керти критикди. Бизни назмучуланы аяусуз сопалаучанды. Аны ючюн аны сюймегенле кёбдюле. Бизде, билесе, тюз сёзню сюймейдиле. Сени назмуларынгы да Нина ууатырыкъды деб, умут этиб бергендиле анга. Ол а, къууаныб, аламат рецензия джазыб атханды. Энди Халимат къалай этерге биле болмаз. Сюзюуде сеннге къаршчы боллукъла, сени джанлы боллукъла да чыгъарла.
- Ставрополда китабын чыгъара тургъан Аскер деб биреуленнге тюбедим. Ол да мени къол джазмамы окъуб, сёгюб джазгъанды. Халимат анга не деб бергенин да билмейме.
- Таныйма мен аны. Фахмусу аз, зарлыгъы кёб – аман адамды. КГБ-ни тилчисиди деб сёз джюрюйдю. Алай огъуна болур. Энди аны не китабы чыгъа болур орус тилде?
- Назмулары. Халимат алагъа бек уллу багъа бериб, чыгъартыр джанындан болгъанды.
- Кёресе, сени сюзюуге салдыралмай кюрешебиз, анга уа джол ачыкъды.
- Хата джокъду. Мени назмуларымы да кёчюре турадыла. Къарачай тилде китабым чыкъса, чыкъмаса да, орус тилде чыгъарлыкъбыз дегендиле. Ансы Аскер хахайны басыб,  Халимат да ол айтханнга шагъатлыкъ этиб, былай айтыб тохтагъан эди: «Джазыучуну джазгъан тилинде чыгъаргъа керекди китабы алгъа. Ана тилде китабы чыкъмаса – орус тилде чыгъарыргъа болмайды. Джорукъ алайды. Аны себебли, Нисанны китабы ана тилинде чыкъгъынчы, анда чыгъарабыз деб, кюрешмегиз. Къол джазмасын да, кёб турмай сюзерикбиз». Телефон бла Ставропол джазыучу организацияны тамадасы бла былай сёлешгенин кеси къулагъым бла эшитдим.
- Хы, энди сени назмуларынгы мында китаб этиб чыгъарыуну не къадар созарыкъдыла. Алай эсе, не да этиб, тышында, орус тилде чыгъарыргъа керексе. Атынг айтылса, сюйселе-сюймеселе да, мында да чыгъарырла. Ёзге, Назифагъа да айтыргъа излейме – ол да Халиматдан алсын да бир окъусун къол джазмангы. Нина бла Назифа ишинги бир джанына этерле.
- Майда аскерге аллыкъ болурла. Эки джылдан андан къайытыргъа, орусчагъа кёчюрюлюб, Москвада, Ставрополда да китабларым чыгъарла деб умут этеме.
- Былайда да чыгъартырбыз. Къайда болсанг да, джазгъанлай, хапарынгы билдиргенлей тур. Джолну джюрюген хорлайды. Аны унутма.

*   *   *

Устаздан айырылгъандан сора, Дауут афендиге да тюбей кетейим деб, энгишге айландым. Арбазында тышджерли номерлери болгъан талай машинаны кёрюб, сакъларгъа тюшеригин ангыладым. Алай а, мени насыбыма, къонакъла кёб турмай чыкъдыла.
- Хы, джигит, къайда тасса? Кёлеккеле джунчутамыдыла?
Дауут афенди меннге башын чайкъай къарады.
- Огъай, тюкюрген сууугъузну да ичиб бошаб, дууагъызны да бойнумдан тюшюрмей айланама. Хатам джокъду.
- Ичкини эмда хаулеликни тюбелек къоймасанг, апчырыкъса. Аллах кёргюзтген джолгъа къайыт эмда ол джолдан таймай бар – башынга да, халкъынга да хайыр келтирирге излей эсенг.
- Аллах айтса, аскерге барыб келе эсем, Москвада институтха кириб, араб тилни окъур акъылым барды. Ол заманда Къуранны да окъурча боллукъма. Мени окъуруму излеб, анам да дыгалас этгенлей турады.
- Иманлары-динлери толу адамладыла атанг-ананг. Сен да сырынга тартмай къалмазса. Кесинги да ашхы назмула джазгъанынгы талай керти адамдан эшитгенме. Назму, хапар джазсанг да, тюзюн айтыучу бол. Хакъгъа къуллукъ этсенг – хар не да орнун таба барлыкъды. Мен тутмакъны, къазауатны, сюргюнню да сынагъан адамма. Бу къралны къалай келгенин, не келтиргенин да бираз билеме. Аны юсюнден джазгъанларым ол агъач кюбюрчюкню толтуруб турадыла. Къайда, былай келтирчи. Кёремисе бу дефтерлени? Ал да къарачы бир-экисин. Хоу, араб харифле бла джазама. Онгдан солгъа. Сен кесинг айтхан институтда окъусанг, быланы да окъурча боллукъса. Мен да быланы, ышаныб, сеннге аманат этерге боллукъма. Къайда болсанг да, Аллах бла бол. Хакъ кертиден айырылма. Мени да мадарынга кёре джокълай тур. Къалгъан къалай болса да, араб харифлени танытырма. Мен джазгъанланы окъурча болсанг, къууанныкъма.
Дауут афендиден сагъышлы болуб айырылдым. Къанамат Ачемезовични да, Дауут афендини да архивлери тас болмазча этерге керекди. Экиси да кёб къыйынлыкъ кёрген, бири тарихчи, бири теолог – кёб сейир зат джазгъан болурла. Аланы да басмаларгъа керекди. Иш кёбдю. Бу аскер къайгъыдан бир къутулуб келе эсем...

*   *   *

«Насыблыгъа бир кюн джети къонакъ келир» дегенлей, бюгюн талай мектуп-письмо алгъанма: экиси Москвадан – Света бла Эльбрусдан.
Света джазады: «Джазгъы айым Нисан!
Сеннге бек тансыкъ болгъанма. Сен мени биринчи эм да ахыр сюймеклигим болурса деб турама. Сени бла бир юй болургъа мадар болмагъаны себеблиди башхагъа эрге чыкъгъаным да. Сен эсиме тюшгенлей, бир татлы къалтырауукъ тиеди санларыма. Москвагъа келир мадарынг джокъмуду? Китаб болур чакълы бир назмунгу да орус тилге кёчюргенме. Алай а, китаб басмала чыгъарыргъа ашыкъмайдыла. Кесинг да келиб, бирге кюрешсек, бир затла болур эди...
Не эте тураса? Не джазаса? Аскерге аллыкъмыдыла? Толу хапар джаз. Ба этеме.
Сени бек сюйген Светанг».
Эльбрус да «нек тас болуб къалгъанымы, къачан кёрюннюгюмю» сорады.
 <--->


*   *   *

Аскерге кетиб барама. Барама десем да, алыб барадыла. Автобус бла. Алда, артда, солда, онгда джюлюннген башла джылтырайдыла. Башын къыркъдырмай баргъан къайсы эсе да бир джигит да барды. Кёбюсюню тюнене ичгенлери татыб, джукъусурай, къалкъый барадыла. Джырларгъа кюрешгенле да бардыла. «Ашырыу ингир» деб, тенглери-зат джыйылыб, тангнга дери хахай эте тургъандыла да, тамакълары да хырхады. Талай сагъатдан бизничаланы джыйыучу джерлерине келтириб тёгедиле бизни. Бизге кёзюу джетмей, юч кюнню турабыз алайда. Къалгъанла мазаллы мекямны полуна тёнгерейдиле, биз а – алты къарачай джаш, кече сайын къонакъ юйде къалабыз. Эм ахырында комиссиягъа киребиз. Биягъынлай бизни къымжа этиб, дохтурланы аллына сюейдиле. Бу джол меннге джукъ айтхан болмай, барындан ётеме. Эм ахырында комиссияны тамадасы бла сёлеше тургъан бир къарашинли джаш:
- Эркин тутушха къалайса? Спортротагъа тюшерге излеймисе?- дейди.
- Огъай. Тутуш бла кюреширге билеклеримден амал джокъду. Сууукъ, не да, ауурлукъ джетсе къурушуб тебрейдиле – спорт бла кюреширча тюлме.
Алай бла, къалгъан джашладан айырылмай, поездге минеме. Бизни алыб баргъанла бир тамада лейтенант бла эки сержантдыла. Эки сержантны да бет къанларын джаратмайма. Тартыб тургъаннга ушайдыла. Баш табхагъа миниб, узунума созулама, тюб табхалада мен таныгъан, танымагъан да къарачай джашла азыкъларын чыгъарыб, ауузлана башлайдыла. Аракъы шышаланы да эслейме. Бираздан, дауурлары бир-бирин ангыламазча уллу болады. Коридор бла ары-бери ётгенлеге да аууз джетдире тебрейдиле. Ички башларына ура тебрегенди ажымсыз.
- Бирем-бирем тюйюшюрге къайсыгъыз бла да хазырма. Биргелей чабсагъыз а, бычакъны хайырландырлыкъма.
Мен башымы буруб, энгишге къарайма: орусча сёлешген, белине дери джалан, сингирлери ары-бери къымылдай тургъан джашды. Онг къолунда бычакъ джылтырайды. Бир кесекге тёгерек шум болады. Бир табсыз иш болуб къалмасын деб, «тохтагъыз» дей, энгишге тюшеме.
- Бычакъгъа нек къадалгъанса, былайдагъылада сеннге аууз джетдирген, джанынга тийген болгъанмыды? Аллай болгъан эсе, кечериксе. Алай болмай, кючюнгю сынаргъа излей эсенг, баргъан джерибизде аллай мадар боллукъду. Джангыз, кавказлылагъа бир-бири бла тюйюшюрге джарамаз. Атынг къалайды, кесинг да къайданса?
- Мумади, Грозныйден. Бары да билген атым а Сергейди. Сиз да алай айтыргъа боллукъсуз. 
- Нисан, Къарачайдан.
Мен аны бла сёлеше тургъанлай, бир саубитген къарачай джаш, бери айланыб, анга да, меннге да бирер стакан аракъыны узатады. Ол ичмегенин айтады, мен да «сау бол» деб, огъайны басама. Джаш бизни джаратмайды:
- Кесигизни шыйыхла этиб. Къалгъанлагъа къошулмай. Чеченли бла да араны башха тюрлю айырыргъа керекди, ансы бизни къоркъутханнга санаб тура болур. Бычакъ бизде да барды.
- Джаш, тохта, гюрюлдеб тебреме. Ол сизге айтхан зат джокъду, сизсиз аууз джетдириб башлагъан да. Джолоучулукъда уа, аракъы ичерге керек тюлдю.
- Сен ким болгъанса, меннге акъыл юретирге? Чеченли бла араны айырыргъа да сеннге ким борч салгъанды? Кесинги бизге тамада этергеми кюрешесе?  Былай тамбургъа чыгъыб бир сёлешейикчи. Мен - Хамид, сеннге ким болгъанымы танытайым.
- Аязысанг, тамбла сёлеширбиз.
- Сора мен эсирибми турама? Огъесе, бусагъатда сёлешалмазчамы кёресе?-дей, узалыб джагъамдан алды.  Мен аны къолун, буруб ычхындыра, «тынч тур ансы къолунгу сындырлыкъма» дедим. Башхала да арагъа кириб, аны арлакъгъа ыхдырдыла. Ёзге, орча этгенлерине бютюн да къызыб, орус тилде меннге бир талай аман да айтды.
- Сен анга къалай тёзесе?- деди Сергей.
- Аязыса араны айырлыкъма.

*   *   *

Экинчи кюн эртден бла эртде къол-бет да джуууб, джукълагъанланы да тынчлыкъларын бузмайым деб, тамбурда сюелиб, терезеден къараб тургъанлай, ол Хамид деген къатыма келди.
- Аязыгъанма. Энди не эталлыгъынгы бир кёргюз меннге.
- Тюнене джагъамдан алгъанынг ючюн да, аманла айтханынг ючюн да кечмеклик тиле да, бар да джукъла. Олду сеннге айтырым.
Джууабха, мени урургъа изледи. Аны къолун сол къолум бла юсюмден тайдырыб, онг джумдуругъум бла къарны таба урдум. Къырылыб тюшдю. «Асры къатыракъмы урдум» деб келди кёлюме. Ёзге ол терк аязыб, ёрге туруб, аягъы бла сермерге кюрешди. Аягъын къолум бла тутуб, ёрге кёлтюрюб, «аякъ бла былай урургъа керекди» деб, юреннгенимча аягъым бла къарны таба сермедим. Бу джол ол алай дженгил эс джыймазча кёрюб, кёлтюрюб барыб, орнуна джатдырдым. «Таб башланмады аскерчилигим» дедим кеси кесиме.
Кюн орта бола, вагонладан тышына тёгюлдюк. Боюбузгъа кёре тизиб, тукъумларыбызны къычырыб окъуб, аскер машиналагъа миндирдиле. Алай бла келиб, уллу къабакъ эшикледен кириб, казармаланы аллында майданда-плацда джангыдан тизилдик. Былайда бизни хамамгъа сюрюб, джууундуруб, граждан кийимлерибизни орнуна аскер кийимле кийдириб, тышына чыгъардыла. Аскер джашау башланды. Алай а, былайы учебкады – алты айны ичинде бизни аскер учакълагъа къараргъа юретирикдиле.
Къарачай джашла бир ротагъа тюшдюк. Ол мен къагъын-согъун этген менден кёзлерин джанлата арлакъда сюеледи. Погонла бердиле, аланы кесибиз тигерге керекбиз. Ёмюрде ийне-халы тутмагъан къоллагъа джарашмайды бу иш. Алай болса да, ким башхагъа тикдирди, ким кеси тикди. Эртденден ингирге дери саф-саф болуб джюрюрге, онгнга, солгъа, тёгерек бурулургъа, джаныуарча сюркелирге, юренебиз. Кимге ауур, кимге тынч кёрюнеди. Сабан, бичен ишледе чыныкъгъан къарачай джашлагъа аскер — оюнчады. Турникде кеслерин ёрге тартаргъа, ойнаргъа бизникилеге джетген джокъду. Кесибиз да эслемегенлей, бир ай ётдю. Присяга (аскер ант) да алдыкъ. Энди терс болсакъ, бизге антларына керти турмагъанлагъача къарарыкъдыла. Алай болса да, эсге келмезлик затла да боладыла.
Мадаргъа кёре билеклериме ауурлукъ джетдирмезге кюрешеме. Эртден бла белге дери джалан этиб чабыдарадыла. Сууукъ аяз имбашларыма къатылады. Тёзерге кюрешеме. «Турникде кесинги ёрге нек тартмайса?,- деб къыджырайдыла сержант кибикле. Ангылатыргъа кюрешеме:
- Мен спортну бек сюйген, спорт бла кюрешген адамма гитчеликден да. Алай а, сегизинчи классда имбашларымы аурутуб, андан бери ала къыяулудула. Сууукъ этсем не да ауурлукъ джетсе, къурушуб къаладыла.
Ийнанмайдыла. Сержант ротаны старшинасына, ол да тамада къауумгъа билдиреди. Чакъырадыла, мени бла ушакъ этедиле. Санчастха джибередиле. Анда да къараб джукъ табмайдыла. Атым аманнга чыгъады. Буйрукълагъа бойсунмасам, дисбатха иериклерин айтадыла. Район аскер комиссияда айтханлары эсиме тюшеди: «аскерде иги дохтурла бардыла. Анда да къарата, бакъдыра турурса билеклеринги».
Бир кюн сержантла кеслерича акъыл джыйдырыргъа излейдиле меннге. Кеслери джыйылыучу бёлмеге чакъырыб, тёгерегими аладыла.
- Турникге ёрлерге унамайса. Ашагъанда эки юлюш ашайса, спорт бла кюреширге уа болмайса.
- Аякъ-бут керекли джерде кесими аярыкъ тюлме. Билекледен а хайыр къалмагъанды. Сизге айта тургъанма аны.
- Дохтурла джукъ табмагъандыла къараб. Сен кимни алдаргъа излейсе?
Бир джанымда тургъан сержант керилиб аягъы бла урады. Туура ол кесилген иегим таба тиеди чуругъу. Мен аны таба бурулгъанлай, башхасыны табаны тиеди. Тёрт джанымдан дюнгюрдетирге кюрешедиле. Туура ачыуланыб, аягъым, къолум бла да тебрейме уруб. Ёрге къобаргъа излегенни уруб ызына джатдырама. Бу кёзюуде эшикни аякълары бла уруб, ичинден салыннган къадауун чартлатыб, Сергей бла эки къарачай джаш киредиле. Къырылыб джатхан сержантланы кёрюб, тохтайдыла. Ачыкъ эшикледен башха аскерчиле да басынадыла. Къалабалыкъгъа субайла-офицерле да джетедиле. Мени алыб барыб солдат тюрмеге – гаупвахтагъа джыядыла. Экинчи кюн эки субай – бири майор, бири капитан – келиб, соруу этиб башлайдыла. Болгъаныча, джарашдырыб айтама алагъа.
- Сени билеклеринг ауруй эселе, тёрт сержантны бирге къалай тюялдынг?
- Мен кесими къорууларгъа кюрешгенме. Тюерге излегенле, тюйюшню башлагъанла да ала эдиле.
Юч кюнден губадан чыгъарыб, Иран бла чекде аскер бёлеклени бирине джибередиле. Джангы джерде адам таныгъаным джокъ, сымарлаб къарайма тёгерекге. Джарашыб тургъан сюрюуге джангы мал къошулса, бары да аны бырнак этгенча, меннге тюрлю-мюрлю къарайдыла. Къатылыргъа уа базмайдыла: аланы къатларында пелиуанча кёрюнеме.
Бир кюн къалыб бир кюн истребителле учадыла. Биз алагъа къарайбыз. Султыга атлы суусун бла къатыш спирт къуябыз самолетлагъа. Ма андан толтурабыз суулукъларыбызны да. Толтурабыз десек да, мен суулугъуму суу бла толтурама, къалгъанла султыга бла. Кюн асры иссиден кюндюз учмай, ингир алада учуб тебрейдиле учакъла. Кече арасына къайытабыз казармагъа. Машинадан чынгаб тюшгенле, аякъ юсюнде туралмай джыгъыладыла. Бу барыудан барса иш, юйлерине алкашла болуб къайытырыкъдыла кёбюсю.
Суу джетишмейди. Сюйген заманынгда къол-бет джууарча тюлдю. Эртден бла ингирде бирер кесек заманнга бередиле сууну. Казармаладан узакъ болмай, мамукъ сабанланы сугъаргъан суу каналла бардыла. Джыланла бла бирге биз да ол кир суулада джууунуучанбыз.
Бир джанындан бу исси джерге тюшгеним игиди – имбаш кибиклериме алай игиди. Ансы, Сибирге-затха тюшсем, сууукъдан бек къыйналлыкъ эдим. Дагъыда айтырым: аскерде дохтурла къарарыкъдыла деб, саулугъунда кемлиги болгъан бир да бери келмесин. Госпиталгъа тюшгюнчю, тыныб къалыргъа боллукъсуз. Кесимде сынагъан затны айтама.
Талай айдан, мени бла чакъырылгъанла, алтыайлыкъ учебканы-окъууну бошаб, келиб башлайдыла. Мен таныгъанла да кёбдюле, мен болгъан взводну джарымын бери джибергендиле. Бир кесек заманны палаткалада джашатыб, андан сора, къауумлагъа юлешиб, аскер бёлеклеге чачадыла. Не бир къарачайлы, не башха бир кавказлы тюшсе уа – бары да оруслула эмда украинлыла. Биз, кавказлыла бир-бирибизни тутаргъа кюреше эсек, была уа бир-бирине къыйынлыкъ саладыла.
Бир айдан аскерден кетерикле (аккала) кеслерин аскерде болмагъанча джюрютедиле. Ала къайгъылы киши джокъду, ала да киши къайгъылы тюлдюле. Энди кеслерин дюрген джюрютгенле — демобилизоваться этерге алты айлары къалгъанладыла. Ол «къартчыкъланы» бир онгмагъан башчылары барды. Чам аты Бульбады. Олтурады шиндикде, грибок тешген аякъларындан ирин чыгъа. Джангы келгенледен бирине къычырады:
- Эй, Пих, таз бла суу келтир, дженгил.
Пих суу келтиреди. Аякъ тюбюне салады. Мен сейирге къараб турама.
- Энди аякъларымы джуу да, башынга бошса.
Пих аккыллы бола келиб, меннге да къараб, «огъай» дейди. Олсагъат Бульба секириб туруб, уруб, бурнун бузады. Ол джыгъылгъанлай, сууу болгъан тазны да юсюне къаблайды. Къалгъан къартчыкъла орча кибик этиб, Бульбаны къоратадыла. Пиххе болушхан, джан аурутхан джокъду. Аны биргесине алты айны окъугъанладан бири да келсе уа къатына. Джазыкъсынама. Тюбюне алыб барыб, сууукъ суу бла бетин джуудуруб, айтама:
- Пих, бурнунг сынмагъанды. Хата джокъду. Мындан ары Устав бла буюрулгъандан башха, бир зат этме. Кесини джарыллыгъын хар ким кеси тындырсын.
- Да мен, ол чынты джердешимди, бир джерденбиз, деб, тура эдим.
- Да кёрдюнг, къаллай адам болгъанын. Энди башына чыгъа барайыкъ да, анга джууукълашханлай, тюз хамхотуна ур да ал.
- Да ол менден кючлюдю. Къалгъан «къартла» да аны джанлы болуб, меннге чабарыкъдыла.
- Мен сени джанлыма. Кёрюрбюз ким хорларыгъын.
Пих джыйырылады. Не айтыргъа да билмейди. Сора сорады:
- Сен керти да мени ючюн тюйюшюрюкмюсе ала бла?
Мен аны билегинден тутуб, орундукъларыбыз болгъан экинчи къатха чыгъабыз. «Къартчыкъла» анекдот айта, казарманы мюйюшюнде кишнейдиле. Барындан да бек кишнеген Бульбады. Бизни кёргенлей, андан да бек кюледи.
- Пих, кёлюнг къалмасын. Терслик кесингдеди. Бу джолдан сора «къартны» айтханын эте тур»,- деб, къолун узатады.
- Пих, мен айтханча эт.
Пихни нёгерлери орундукъларыны джанларындан къарайдыла. Пих, аны къолун сонг къолу бла тутуб, онг къолу бла джаякъ джанына сермейди. Бульба секириб ёрге къобуб, мыллыгын Пиххе атады. Мен къолундан тутуб джибермейме. Къалгъан къартчыкъла басыныб, темирчилейдиле. Алай а меннге тиерге базмайдыла.
- Сен быланы нек джакъларгъа кюрешесе? Кавказлы эсенг, кавказлыланы джакъла.
- Меннге башхасы джокъду. Тюзлюк керекди. Биреу биреуге бийлик этерге кюрешмесин.
- Пих, эркиши эсенг, Нисанны артына букъма да, бери чыкъ. Экибиз, бетден бетге тюйюшейик.
- Чыкъ, къоркъма,- дейме Пиххе. – Биринчи урургъа кюреш.
- Мен тюйюше билмейме, эркин тутушдан бир кесек хапарым барды ансы.
- Аламат. Тюбге бас да, дюнгюрдет. Джангыз, аяу болмасын.   
Тёгерекни къуршоу этиб, арада экисине орун къоядыла. Бульба алгъа терк атлаб, урургъа кюрешеди, алай а, Пих, эрлай энгишге ийилиб, аякъларындан кёлтюрюб, аны джыгъады. Сора Бульбаны сыртына атхача миниб, аякъларын да аны къарын тюбю бла чалышдырыб, джумдурукълары бла джелкесин дюнгюрдетиб башлайды. Бульбаны тюбюнден ычхындырмай, иги ууата тебрегенлей, Эйвадис деб, Прибалтикадан бир узун, аягъы бла уруб, Пихни абызыратады. Мен да аны уруб тёнгеретеме. Тогъуз-он «къарт» тёгерегими алыб, меннге мыллык атадыла. Къайсы эсе да аякъларыма чалышыб, абындырады. Олсагъат юсюме къаланыб, кими аягъы бла, кими джумдуругъу бла урургъа кюрешедиле. Тамам шашдырадыла мени. Экисин боюнларындан эки къолум бла кесиме къаты къысыб, тунчукъдуруб башлайма. Нёгерлери, мени урабыз деб, талай кере аякълары бла аланы урадыла. Башлы-тюблю бола келиб, аякъ юсюне турама. Энди къарау джокъду: аягъым, къолум да джорукъсуз тюйюшдеча къымылдайдыла. Талайы тёнгерегенден сора, къалгъан «къартла» ары-бери къача башлайдыла.
- Тохтагъыз!
Капитан Кобышев, политика джанындан тамада, киши да эслемегенлей, шыбыртсыз къатыбызгъа келиб, къалабалыкъны тохтатады.
- Не болгъанды Нисан?
- Ойнайбыз, джолдаш капитан.
Полдагъыла да ёрге тура башлайдыла.
- Энтда бир кере сорама: не къалабалыкъды бу? Эскадрилья, сафгъа тизил.
Тизилебиз. «Къартла», кимни бурну къанай, кимни кёзю ачылмай, сиреледиле.
- Тамада сержант, не ишди бу?
- Билмейме, джолдаш капитан, мен коптёркада болгъанма.
- Аскерчи Нисан Адурхай, нек тюйюше эдинг?
- Тюйюш болмагъанды. «Къартланы» тюйюшюрге юрете эдим, кеслерини тилеклери бла.
- Тамада сержант, Адурхайны юч суткагъа гауптвахтагъа олуртугъуз.
Юч суткадан башыма бош болуб, казармагъа келгенимде, Пих джокъ.
- «Къартла» джыйылыб тюйгенле да, госпиталгъа тюшгенди,- дейдиле нёгерлери.
Барын да бир джерге джыяма. Айтама:
- Сиз къаллай нёгерлесиз, тенгигизни тюйдюрюб къараб тургъан. Сизни бирем-бирем ма алай ууатыб турлукъдула. Ким эди къартладан эм бек джаныуарлыкъ этген.
- Бульба.
- Келчигиз биргеме. Бульбасын, къалгъанын да къара кёсеу этейик.
Баш энгишге къараб тургъан болмаса, киши орнундан къымылдамайды. Джангыз бирлери, мен анга «Воробей» («шорбат чыпчыкъ») деб, атагъанма да, ол чам ат джабышыб къалгъанды анга, «ууатайыкъ» деб, силкинеди.
- Сен а ууатырыкъса,- деб, хыликке этерге кюрешеди къайсы эсе да бири.
Мен аны джагъасындан тутуб, джерден ёрге айыра, хыны этеме:
- Аны сюеги, къарыуу джокъ эсе да, ётю барды. Сени уа ол джараусуз тилингден сора, джугъунг да джокъду.
- Шорбат чыпчыкъ, Бульбаны къайдагъысын билиб кел.
Талай такъыйкъадан хырылдаб джетеди:
- Каналны къатында кимге эсе да, посылка келген болур, тонгуз джау бла ётмекден ура турадыла. Ючеулендиле. Бири Бульба, бири Эйвадис, бири да Жук.
Барабыз. Чыпчыкъ алда, мен ызындан, къалгъанла да къоркъа-юрке артхаракъда джоппу болуб келедиле.
Бизни кёргенлей, кюушеннгенлерин да тохтатыб, сагъайыб, сескекли къарайдыла. Бульба мени кёргенлей, абызыраб, ётмек тууралгъан бла тонгуз джауну узатады.
- Ол муслиманды,- деб, Эйвадис тохтатады аны.
- Бульба, Пих госпиталгъа нек тюшгенди?
- Къайдам. Аскер къуллукъдан баш джанлатыб, солур ючюн.
- Сени уа келемиди солурунг?
Ол джукъ да айтхынчы, аягъым бла къарнына уруб, тёнгеретеме. Эйвадис къолларын да джумдурукъла этиб, мени таба атлайды. Аягъым эки бут арасына джетгенлей, джыгъылыб, ары бла бери аунайды.
- Пиххе мени бармагъым да тиймегенди. Ол ишге мен къошулмагъанма. Таб, «къартланы» тыяргъа да кюрешген эдим,- кыскыныкга киреди Жук.
- Алдайса, къалгъанла тохтагъанларында да, созулуб тургъан Пихни табанынг бла урургъа кюрешген сен тюлмю эдинг?- деб, керилиб аны джаягъына урады Чыпчыкъ.
Ёзге мени къолум джетгинчи Жук джыгъылмайды. Мен Бульбаны ёрге тургъузтуб, талай кере урама къарны таба. Сора кёлтюрюб, «эс джый» деб, каналгъа быргъайма. Ол бир экисин да, къагъын-согъун этиб, аны ызындан силдейбиз арыкъда кир суугъа. Рахын чабакълача, сууда батаргъа аз къала, каналны ол бир джанына джюзюб чыгъадыла ала.
Ингирде барыбызны плацда тизиб, тукъумларыбызны къычырыб айта, тергейдиле. Полкну командири бизни эскадрильяны башчысы бла бирге бетибизге джити къарай атлайды.
- Аскерчи Пих госпиталдады, аскерчиле Бульба, Жук, Эйвадис санчастдадыла.
- Нек тюшгенле ала ары?
- Пихни бюреги, сокъур ичегиси эсе да тутуб, алыб кетгендиле. Ол бир ючюсю санчастха кюнортадан сора тюшгендиле. Нелери болгъанын айтырча, алкъын тинтиб бошамагъандыла.
- Ючеулен бирге ары тюшерча эпидемиямы барды? Билиб, бюгюн огъуна меннге билдиригиз.

*   *   *

Эскадрильяны тамадасы майор Хандрик, политика ишлеге къарагъан капитан Кобышев, дагъыда мен танымагъан бир субай мени  арагъа алыб, соруу этедиле.
- Кюч бар эсе, акъыл неге керекди деб, орусда бир сёз барды. Аллайын, дисбатха тюшгюнчю сен акъыл джыярыкъ тюлмюсе? Нек тюйгенсе, суугъа да нек атханса ол юч къартны?
- Биз тюйюшмегенбиз, ойнагъан этген болмаса.
- «Кишдикге оюн да, чычханнга ёлюм» деб, сени джумдуругъунг токъмакъча тийгенин билмеймисе? Ала «сакъатлыкъ табханбыз» деб, тарыгъыу къагъыт джазгъандыла. Ишинг аскер прокуратурагъа тюшсе, хапарынг бек узакъ джерледен чыгъарын билемисе?
- Ала Пиххе салгъан сакъатлыкъдан уллу сакъатлыкъ салмагъанма мен алагъа. Алгъа алагъа этилирге керекди сюд.
- Аны да айтханбыз алагъа. «Тарыгъыу къагъытыгъызгъа къарала тебресе, Пих ючюн джууабха тартыллыкъсыз сиз да» дегеникде, тарыгъыу къагъытларын ызларына алыб, тынч болгъандыла. Пих бла да сёлешиннгенди. «Ишни бизге айтыр орнуна, Нисан бла бирге, Бульбаны тюйгенсе. Аны ючюн, сени ишинге да къаралса, тюзге саналлыкъ тюлсе» дегенбиз. Барыгъыз да терссиз.
- Барыбыз да терсбиз. «Аккала», «къартла», «джашла» деб, аскерде аллай юлешиниу болмазгъа керекди. Джангы келген аскерчилеге джумуш этдирирге кюрешиу, алагъа бийлик этерге кюрешиу – неге ушагъан затды? Мен ма ол затны тохтатыргъа кюрешгенме, тюйюшгеним да ма аны ючюндю.
- Бизге нек айтмагъанса да аны?
- Кесигиз билесиз, алай болса, тил этгеннге саналлыкъ эди. Аны ючюн айтмагъанма.
- Бу затла баямлансала, бизге да, сизге да – сый тюлдю. Быллай кемликлени ичибизден чыгъармай, аскер бёлекге тамгъа тюшюрмей, кесибиз къурутсакъ игиди. Алай а, сени да, ол «къартчыкъланы да», Пихни да башха аскер бёлеклеге чачарыкъбыз. Прокуратура къарасын ишибизге десегиз, анга да огъай джокъду.
Ма алай бла хауасы былайдан да осал, аскерчилерини да кёбюсю менича «джигитледен» къуралгъан  джангы аскер бёлекде къуллукъ этиб тебредим. Артда джазгъан письмома Шорбат Чыпчыкъ джууаб къайтарды.
«Сенден башхаланы бирине да тиймегендиле. Ол юч «къартны» санчастдан да госпиталгъа ийиб, юч ыйыкъдан ала ызларына биягъы бизни бёлекге къайытхандыла. Пихни операциясындан сора, аскерден башына бош этгендиле. Эскадрильягъа джангы старшина тюшгенди. Тюрленнген зат джокъду. Къартла бираз тынчыракъ болгъандыла. Къалгъан бары да алгъынчады...».

*   *   *

Бюгюн ыйых кюндю. Башыбызгъа бошбуз бюгюн. Казармадан узагъыракъ бир шошуракъ джерни табыб, келген писмону къоркъуб, биразны ачмай турама: тюбюнде кимден келгени джазылыбды – Ариу.
«Салам Нисан!
Тынч болурса. Меннге атагъан назмуларынгы барын джангыдан окъуб, кеси кесиме алай айтханма: «огъай, сюймеклиги болмагъан быллай сёзлени табыб, айталлыкъ тюлдю». Огъесе, джангыламамы? Джазгъаным не ючюндю? Мен сени къаллай бир да сакъларгъа хазырма, къачан болса да бирге болурча эсе. Алай тюл эсе, келечиле ийиб, тилегенле бардыла – атамы-анамы разы этерге кюреширикме. Джууабынгы сакълайма. Ариу».
Бир ыйыкъны джууаб джазалмай турдум. Зухрадан да алдым къагъыт.
«Багъалы къарнашым Нисан!
Сен сорлукъла бары да тынчбыз. Сен да иги болурса. Ариу ючюн элни джашы бир-бирин кеседи... Ол а, алкъын сенден умутлу болуб, сакълаб турады.  Ол сен цехден тышына быргъагъан Руслан да, бездириб бошагъанды – кел да къатында сюел да тур. Башха джангылыгъым джокъду. Эсен кёрюшейик. Эгечинг Зухра».
Биягъы тюрлю сагъышла кючледиле башымы. Ариугъа талай сёз джазаргъа таукел болдум:
«Меннге бек багъалы Ариукъыз!
Сени бек сюйгенден айтама: мени сакълаб, джашауунгу оздурма. Джангыз Сен барлыкъ Сени мен сюйгенча сюйсюн. Алгъышым олду.
Нисан».
Арадан юч ай озду. Зухрадан къагъыт алдым: «Ариуну къачыргъандыла. Къачыргъандыла десем да, сюйреген этгендиле. Ким десенг – ол Руслан деген сылыкъ. Къыз кеси разы болмагъанлыкъгъа, анасы «сюйрелген къыз» дерикдиле, юйню биринчисине ол тамгъа керекмиди? Джараш да джашаргъа кюреш» дегенди дейдиле. Сен адам болсанг, Ариугъа аллай зорлукъ джетерми эди?».
Зухрагъа юч сёз джаздым: «джарагъа туз себме».

*   *   *

Аскер мени бир кесек саулугъуму, джашауумдан эки джылымы алгъандан башха бир джукъ бергенди деб айталмайма. Эки джылымы зыраф кетгеннге санайма. Мен аскер хауа кючледе къуллукъ этгенме, аны да самолетлагъа къарагъан бёлекледе. Ол бёлекледе адам санны юч къатха аз этсенг да, аскерчиле джетиширик эдиле. Быллай бир джаш адамны аскерге алыу – тамам аскерге керек болгъандан тюлдю. Эшта, аскерни санын къысхартыргъа, аскерчилени къуллукъ этген заманларын да бир джылгъа джыяргъа керек болур. Мадар болса уа, аскерни кеси разылыкълары бла баргъан аскерчиледен къураргъа керекди, контракт халда.
Мен аскерде къуллукъ этгенли бир джыл болады. Ленинградда баш аскер-политика училищеге кирирге деб, бёлекни тамадасына рапорт джазама. Тилек къагъытымы тюбюнде ма командирни сёзлери: «Нисан Адурхай бусагъатда аскер къуллукъну магъанасын ангылагъаннга ушамайды. Кесине да ышаныб сауут-саба берирча тюлдю: дженгилди, бир бош затны юсюнде ачыуланыб, тюйюшюб башлайды. Тюйюшгени ючюн алтыайлыкъ курслада бир ай окъугъандан сора аскер бёлекге кёчюрюлгенди. Алайда тюйюшгени ючюн былайгъа кёчюрюлгенди. Энди аскер къуллукъгъа келишмеген иш этсе, дисбатха ашырыллыгъы айтылгъанды анга. Быллай аскерчини базыб, аскер училищеге окъургъа теджеяллыкъ тюлме. Бёлекни тамадасы майор Коробкин».
Ким биледи, аскер субай болургъа кёзюм бек къараса, тохтаб къалмай, кюреширик болур эдим. Майоргъа сау бол дерге огъуна керек болур. Мен бойсуна билген, аскер мизамгъа джараулу адам тюлме. Эки джылны ичинде аскер тюрмеге тюше тургъанларым биргелей юч ай чакълы боладыла. Сегиз айны тюрлю-тюрлю спорт эришиуледе айланнганма. Бир айны учебкада болгъанма. Алай бла аскерде керти къуллукъ этгеним бир джыл болады.
Энди уа, ма, экиджыллыкъ болджалым тауусулуб, поезд бла келиб, эртден бла эртде Нарсанада тюшгенме. Алайдан да такси бла келиб, юйюбюзню арбазына эндим. Бау аллында анам ийнек сауа тура. Джукъ да айтмай, арлакъда ташха таяныб къарайма. Бачхада терекле чагъыб, тёгерек – кырдык, ханс. Анам, челек толу сютню алыб, бери бурулду. Не заманда юйде боллугъуму джазыб билдирсем да, мени кёргенлей джукъ да айталмай тохтаб къалды. Джетиб къучакъладым, челегин да бир къолума алыб, юй таба атладыкъ. Къайдан, къачан келсем да, эм алгъа бау аллына къараучанма – ийнек сауа тургъан анамы кёрлюкча. Къолунда сютден толу челеги бла мени кёргенлей асры къууаннгандан атлаялмай, сёлешалмай къалгъан эй зауаллы анам! Сеннге саулугъунгда кереклисича эс бурмагъанымы ангылайма, алай а, энди этер мадарым джокъду. Не тюз айтхандыла: ана кёлю – балада, бала кёлю – талада.

*   *   *

Аскерден окъур акъыл алыб къайытханма. Алай а, эки джылны кёрмей туруб, джашагъан юйюбюзню кёргенимде, «огъай,- дедим кеси кесиме,- къазакъла ишлеген бу орус тыгъырыкълада джашагъан бедишликди бизге. Биз тёрт джашбыз. Эм кичилери менме да, меннге да 22 джыл бола турады, тамада уа эки джыйырмагъа джуукълашыб барады. Тауукъ орунча бу юйню кёрген, къызын берирми бизге? Быллай юйге келин келтирген да гюнахды. Къалача бир юй ишлеб, тёгерегине да деменгили буруу этиб, башыбыз, къолубуз-аягъыбыз болгъанын кёргюзтюрге керекбиз». Бу оюмларымы анам эшитгенинде, айтды:
- Районну арасында, тюз джерде эки къатлы юйню алдырмай, атагъыз сукъгъанды ма бу тыгъырыкълагъа. Кюн бузулса, былайгъа машина чыгъалмайды. Джолу табсызды. Ёзге хоншула дин тутхан иги адамладыла. Ала ючюн джашаргъа боллукъду былайда. Уллу къатлы мекям ишлегенден хайыр джокъду, къалгъанла баш мадарларын кёрюрле, былайда къаллыкъ сенсе. Бир орта юй а ишлерге керекди. Былайда юй ишлемей мадар джокъду. Ата юйюбюз деб, барыгъыз да джыйыла туруча болургъа керексиз. Аллах айтса, былайгъа тёрт келин келликди. Бу шиякыладан чыгъаргъа керекди.
Анамы айтханы да, мени акъылым да бирча болуб, оноу этерге джыйылдыкъ солуу кюнлени биринде. Бизни акъылыбызгъа атам артыкъ къызгъанча кёрюнмеди.
- Джашауумда талай юй ишлегенме. Эки юйню Къарачайда, бир юйню да кёчгюнчюлюкде-сюргюнде Орта Азияда. Андан къайытыб келиб, Тёбен элде ишлеген юйюбюзню сатыб, бу тыгъырыкълагъа джыйылдыкъ. Энди мени юй ишлер къарыуум къалмагъанды. Ишлерге излеген ишлесин.
- Сен джашлагъа башчылыкъ этсенг болду. Юй ишлерик аладыла,- деди анам.
- Бу юй болмаймыды?- деди эм тамаданы – Хамматны – кичиси Бийсайид.
Юй ишленсин дегенле Хаммат бла мен болдукъ. Ортанчы къарнашла Бийсайид бла Алий разы болмадыла. «Джол болмагъан джерде, къабхакъ тюбюнде юй ишлеген да къыйынды, кереги да джокъду. Машина юсюне келген, бир тюз, таб  джерге кёчерге керекди былайдан»,- дедиле. Атам да алагъа къошулду. Алай бла ала айтхан болуб, юй ишлеу деген тохтады. Бийсайид юй ишленник ачхагъа бир джангы «Волга» алыб, аны да бир айдан джол чарпыуда ууатыб, джараусуз этиб атды. Иш битди – ачха да джокъ, машина да джокъ, юй да джокъ. Анам бек къыйналды:
- Юйню тамадасы оноу тюзетмесе, алай болады. Энди не этейик.
- Да алай эсе, мен да окъуб, баш билим-усталыкъ алыргъа кюрешейим. Кесим излеген джазыучуланы институтуна кечикгенме, ёзге Москва кърал университетни философия факультетине кириб бир кёрейим. Аскер бёлегими тамадасына да бир иги характеристика ийигиз деб, джалбаргъан къагъыт джазайым.
- Юй джокъду деб, юйден сууума. Биягъы заводда сеннге билеклеринге ауурлукъ джетмез бир иш табылыр.
; Анам, мен «юй ишлерик болсакъ, юйню ишлеб битдиргинчи, эки-юч джылны окъуудан тохтайым» дей эдим.  Ансы, окъуу къайгъыны тюбелек къояйым демегенме. Энди юй ишлерге да болмай эсе, джылымы да зыраф иймейим да, къралны эм онглу университетине кёрейим ёшюн уруб. Кесим джангыз юй ишлеяллыкъ болсам, кишиге да сормай, башларыкъ эдим. Адамла тутуб ишлетирге уа – ачха джокъду. Бир беш джылдан сора, окъуб келиб, бир джерде джарашыб ишлей башласам, Аллах буюргъанны кёрюрбюз.


*  *  *

Университетге кирирге хазырлана башладым. Къуллукъ этген аскер бёлегими башчысына джаздым: «Москва кърал университетни философия факультетине кирир ючюн, характеристика да керекди. Аллай бир иги къагъыт джарашдырыб иялмазмысыз меннге?». Терк джууаб келди: «Характеристикангы джазыб, сен кирирге умут этген джерге ашыргъанбыз».
Къолумда характеристика болмагъаны себебли, заводда биягъы ишиме джарашыб, бир ай ишлеб, иги характеристика да алыб, ишден айырылдым. Экзаменле башландыла. Сочинениени тёртге, аууздан эки экзаменни бешлеге, тыш къралны тилин школда окъумагъаным ючюн юч салдыла. Иш стажым джетишеди. Алай а, тукъумуму конкурсдан ётмегенлени тизиминде эследим. Сейир болдум экзаменлени менден къарыусуз бергенле ётюб, мен ётмегениме. Ачыуланыб, комиссиягъа тарыгъыу къагъыт джаздым. Бу факультетде окъуй тургъан къабарты джаш Зауур: «кел, мен сени Кешоков бла танышдырайым. Ол «бир затла этер»,- деб, Совет Союзну джазыучуларыны Литфондуну тамадасына алыб барды. Кабинетине кирдик. Къол тутуб саламлашдыкъ.
- Алим Пшемахович, Нисан Адурхай къарачайлы поэтди, журналлада назмуларын эслеген да болурсуз,- дей, бир журналны да, мени шийиирлерим болгъан бетин ачыб, анга узатды.
Кешоков назмуларыма ал сёз джазгъанны тукъумун кёргенлей, «да быллай адам быллай мийик багъа бошуна берлик тюлдю» дей, кеси да окъуб, махтады.
Къабарты шохум: «Алим Пшемахович, ишибиз а назмула тюлдюле. Нисан философия факультетге экзаменлени иги бергенликге, конкурсдан ётмегенди. Андан аз баллары болгъанла уа ётгендиле. Ол алай нек болгъанын бир билялмазмысыз?
- Университетни партия организациясыны тамадасы шохумду, анга соруб кёрейим,- дей, телефонну чархын бура тебреди.
Тенгим бла мен къымсыз болуб олтурабыз.
- Бир сагъатдан ол меннге толу хапар билдирликди. Сиз да бир сагъатдан джокълаялырмысыз мени?
- Игит да. Сау болугъуз,- деб чыкъдыкъ.
Бир сагъатдан келгеникде, мени институтха алмагъанларыны керти чурумун айтды Кешоков.
- Сен коммунист партияны юеси тюлсе, философия факультет а партиягъа идеологланы хазырлагъан джерди. Экинчи чурум да, аскерде къуллукъ этген джерингден сеннге аман характеристика джибергендиле. Ма аны ючюн алмагъандыла сени университетге. Ёзге сеннге неге керекди философия факультет? Иги назмула джазаса – адабият институтха кир. Къолумдан келгенича мен да болушурма.
Кешоковгъа да сау бол деб, орамгъа чыкъдыкъ. Зауур мени тохтатды:
- Эсиме не тюшгенди, билемисе? Экономика факультетге экзаменле кеч башланадыла. Ары кириб къалырмы эдинг? Анда къуру спортсменле окъуйдула. Сен джюз кило ауурлукъда университетни айтылгъан гёджебин хорлаялсанг – экзаменледен сени ётдюрлюкдюле. Бюгюн ингирде спортзалгъа барайыкъ да, тренер бла сёлешейик. Бир джылдан а Кешоковгъа да тюбербиз, адабият институтха кирирсе.
Разы болмасам да, ингир ала гёджебле болгъан залгъа кирдим. Зауур алгъаракъ келиб тренерге хапар айтыб тура эди. Кемал деб, бир къарачай джаш да келиб саламлашды. Мен да бары бла бирге чабыб, санларымы бир кесек иледим, къыздырдым. Артыкъсыз да билек къошларымы. Тренер къалабалыкъны тохтатыб айтды:
«Бусагъатда джюз кило ауурлукъда спортну устасы Кутхашвили бла миллет тутушну  устасы Нисан Адурхайны тутушханларына къарайыкъ». Мен сейирсиниб Зауур таба къарадым. Спортну устасы дараджам джокъду мени, ёзге джукъ айтмадым.
Менден иги огъуна алаша, алай а тыкъ санлы гёджеб, терк огъуна аягъымдан алыр дыгалас этди, алай а мен андан тирирек къымылдаб, абындырдым. Аны бауурланнганы бла тенг, къолларымы бойнунда «кирит» этиб, бойнун бюгюб башладым. Ол не кёб тыпырдаса да, ычхыналмады, сюдю къутхарды аны – бизни ёрге тургъузтду. Энди биз, къолларыбыз чалышыб, къарачай тутушдача тутдукъ. Ичинден чалыб атдым. Ол «кёпюрге» тюшюб, бир джанына бурулду. Мен андан тирирек да, кючлюрек да болгъанымы ангыладым. Джангыдан ёрге тургъанлай, сермеб бир аягъын ёрге кёлтюрюб, башха аягъын да ичинден чалыб, тюз сыртындан джабышдырдым «кюйюзге».
Тренер мени бир джанына алыб, сёлешди:
- Хапарынгы Зауур айтханды. Тутуш бла керти кёлюнг бла кюрешиб, эришиулеге да къошулуб, университетни атын айтдыра турлукъ эсенг, сени экономика факультетге алдырайым.
- Огъай, сау бол. Билек къошларым спорт бла кюреширге къоярыкъ тюлдюле. Бир кере былай бир тутушханлыкъгъа, кёбюрек ауурлукъ джетдире тебресем, кёберикдиле, къурушурукъдула. Аны себебли спорт адамы болурча тюлме.
Зауур бек сейир болду алай этгениме.
- Университетге кириб бошасанг, огъай дер эдинг да къояр эдинг. Сени махкемегеми берлик эдиле? Энди уа, ызынга, элге къайытыргъа керек боллукъса.
- Алдаргъа излемейме. Юйде да иш кёбдю. Энди джыл адабият интститутха кирирге кюреширме.

*   *   *

Мычый турмай, юйге къайытдым. Москвада танышларыма да сёлешмедим, не эсе да. Ишге джарашырдан алгъа, бир къауум адамгъа тюберге, бир къауум ишими тындырыргъа изледим. Неден да алгъа, ана тилде джазылгъан «Джазгъы джабалакъ» къол джазмамы не болуб тургъанын билирге ашыгъама. Пашинскеге барыб, джазыучуланы юйлерине кирдим.
- Салам алейкум, ишигиз да къолай болсун.
- Сау бол, кел. Таныт кесинги.
- Хы, газетледе, журналлада назмуларынга тюртюле тургъанма. Сюегинг бла Маяковскийден бойлуракъса, фахмунг да андан кем болмаз.
- Мен Халимат Башчыевнагъа, аскерге барырымы аллы бла, къол джазмамы къоюб кетген эдим. Энди аны хапарын бир билейим деб, келгенме.
- Къайдам, мен билген зат джокъду. Бусагъат Халиматха телефон этейик.
- Кюнюгюз ашхы болсун, Халимат. Къатымда бир тулпар джаш барды. Нисан Адурхай. Сизни бла сёлеширге излейди.
- Халимат Башчыевна, не этесиз? Хоу, аскерден келе келгенме. Хоу, къол джазмамы излейме. Сиз сюзюуге салырма деген эдигиз да...
- Эсимдеди, алай а сеннге соруллукъ затла аслам болуб, сюзюуде кесинг да болсанг иги боллукъ эди дей, кечикдиргенбиз. Энди мен алайда ишлемейме. Осман сейфге къараса, назмуларынгы кёрлюкдю. Къол джазмала бары да андадыла. Хайда, сау саламат къал. Телефонну Османнга берсенг, анга да айтайым.
- Осман, адамла окъуб, сюзюуге уа салынмай къалгъан эди Нисанны къол джазмасы.
- Меннге да джетген эди аны хапары. «Басмагъа теджеген къой, окъургъа да къоркъуулуду» дегенлери эсимдеди. Мен кесим да бир кёз джетдирир эдим. Болсун, бусагъат сейфни ачыб къарайым.
Осман жыгъырдатыб, сейфни ачды да, анда болгъанны тышына къотарды. Экибиз да тинтиб къарадыкъ – къол джазма джокъ.
- Бир да ажымсыз, окъургъа берилгенлени биринде къалгъан болур. Къарачай джазыучуланы барына соруулаб чыгъайым. Табылгъанлай, билдирирме. Джашагъан джеринги толусу бла джаз, телефонунг бар эсе, аны да къоя кет.
Османдан чыкъгъаным бла, Тёбен элге тутдум джол: Къанамат Ачемезовични кёре кетейим. Арбамы да къалайында эсе да бузукъчугъу болур, арыгъан атча барады. Арбазда адам кёрмегенимде, машинаны да сигналындан талай кере басыб, тышына чыкъдым.
- Ай сау кел, къууандырдынг,- дей, Къанамат Ачемезович мени юйюне киргизтди.
Мен кёрмеген эки джылны ичине Устаз бек тюрленнгенди: къарт-къарыусуз болгъанды. Юй бийчеси Германовна да андан онглу тюлдю.
- Энди аскерлик борчунгу да тындырыб къайытдынг эсе, халкъынгы аллында борчунга толусу бла кёчерча боласа,- деб, башлады сёзюн Устаз. – Мындан ары джашауунгу къалай къураргъа деб тураса?
- Окъур акъылым барды. Быйыл киралмадым. Энди джыл адабият институтха кираллыкъ болурма. Ары дери ана тилде назму китабымы чыгъартала эсем, кёрейим.
- Мен аскерге кесинге да джазгъан эдим. Не этиб да, Халиматха сюзюуге салдырталмадым китабынгы. Кесим да арт кёзюуде ауруучу болгъанма да, юйден узакъ кетерча тюлме.
- Бусагъатда Пашинскеден келе турама. Джазыучулагъа джангы тамада тюшюб турады – Осман Ахияевич. Къол джазмам табылмады. Халиматха телефон этгенимде, сейфдеди деди. Осман сейфде табмады. Бири бирине атдыла – къол джазма уа – джокъ.
- Не айтыргъа боллукъду былагъа. Алгъаракъда Джырчы  Сымайыл бла тюбешген эдим. Ол да, акъ сакъалы къалтырай, бек тарыкъгъан эди. Аны алкъын «халкъны джауу» этиб турадыла. Бютеу джырларын «халкъ джырла» деб джырлайдыла. Кесин джырлатыб, джазыб алмайдыла, радио бла бермейдиле. Анга эм уллу тыйгъыч болуб тургъан Осман болгъанды, олсагъатда ол радиокомитетде ишлей эди. Назмуларын да басмаламайдыла. Керти халкъ джырчыны, закий назмучуну харам этиб турадыла. Нарт джырчыгъа алай этселе, джангы джаш фахмугъа – сеннге – былай этселе, сора къарачай адабият къалай айныр? Энди къол джазманг тас болгъанды дебми тураса? КГБ-ни бу джергили бёлюмюнде джата болур.
- Къайда джата эсе да, табылыр деб ышанырча тюлдю. Назмуларымы джангыдан джыйышдырыб, элтиб Османнга берликме. Ол да Халиматча соза башласа, кёрюрбюз. Энди кесим былайдама, Османнга берирден алгъа талай джазыучугъа да окъутуб, рецензияла алыргъа излейме.
- Тюз оюм этесе. Джангыз, Нина бла Назифадан сора, керти анализ этиб, назмуларынга тыйыншлы рецензия джазаллыкъ да бармыды, къайдам? Энди мен не айтыргъа излейме. Менде материалла бардыла, башха адамгъа ышаныб къояллыкъ тюлме. Меннге бир джукъ болгъаны болса, аланы санга аманат этеме. Германовна, эшитдингми?  Мен ёлсем, сеннге айта тургъанымча, бютеу къагъытларымы Нисаннга берирсе.
- Не ёлгеннге къалгъанса? Алкъын биз алтын тоюбузну этербиз деб турама.
- Этербиз, нек этмейбиз. Ёзге, осият аджал чакъырмайды. Экигиз да тургъанлай айтама, къагъытха да джазгъанма – Нисан джазгъанларымы басмалатыргъа кюрешир. Экинчи айтырым: Нисан, арбанг — базарча эсе, сени бир талай адам бла танышдырыб къояргъа излейме: Батча улу Мудалиф бла, Джырчы Сымайыл бла дегенча.
- Къачан десегиз да хазырма. Кесигизге таб заманны айтыгъыз.
- Мен билдирирме. Халыма кёре. Бусагъатда уа бираз маразма, базыб джолгъа чыгъарча тюлме.
Мен Устазгъа да «Аллах саулукъ берсин» дей, джолгъа атландым. Барама тар джолда. Тёбен джаным – джар, огъары джаным – къая. Джарны тюбюн суу ашагъанды да, оюлургъа хазырды. Къаядан таш юзюлсе да, джашауунгу юзерге боллукъду. Алай а, ёлюмню къайдан, къалай джетерин билмезсе. Барама. Кюнбетде къаяла, къая тюбю чегет, ёзен суу – бары да сабий джылларымы эсге тюшюредиле. Кюмюш элге джетерге, Дауут афендиге къайыта кетейим деб, элге бурулдум.
- Игиди аскерге барыб келдинг эсе. Эркиши сауут-сабаны, аскер мизамны да билмесе къалай болур? Бир керек кюн, хасаукачылача, ёрге тура билирге керекди. Тамбла джашау къалай болурун билмезсе. Да, айт хапар. Неге джарайса? Не бла кюрешесе?
- Окъургъа киралмагъанма, ишге да джарашмагъанма алкъын.
- Да былай менде туруб, къара танырмы эдинг? Сен фахмулу джашса, билгеними сеннге юретиб къояр эдим. Бир да къуруса да харифлени ажымсыз бир танысанг...
- Араб харифлени таныйма, анам гитче сагъатымда танытхан эди, ёзге, тюз айтала болмам.
- Къайда, былай келчи.
Дауут афенди къалам бла къагъытда элиблени джазады, мен аланы атларын айтыргъа кюрешеме: Алиф, ба, та... Сора, ачылыб тургъан бир дин китабны, «окъучу» дейди. Асрасы, юстюню, турусу болгъан сёзлени окъугъанлыгъыма, тауушларын тюз айталмай, афендини ышартама.
- Харифлени тюз айтыргъа юренирге керексе. Алайсыз, магъана джаны да терс ангылашыныргъа боллукъду.
Кюбюрчюгюнден чыгъарыб аллыма бир дефтерни салады ол. Мен эджиклеб чыгъарама: «Со-бет бласт ор-на-лыб бо-ша-гъан за-ман эди. Дин тут-хан-ланы кё-бю-сюн, мен да ала-ны ич-ле-рин-де, тут-макъ-гъа атыб, со-руу эте эд-и-ле...»
- Аламат. Араб харифле бла джазылгъан къарачай затланы окъуяллыкъса. Алай демек – мени дефтерлерими окъур ючюн, сеннге башха адам керек боллукъ тюлдю. Бир джылны мени бла туруб, хар кюн сайын кюрешсек – араб тилге да юрениб кетерге боллукъ эдинг.
- Огъайым джокъду. Юйде да къууанныкъдыла. Джангыз, ишлемесем, кърал къоймаз. Былайда не иш табалырма?
- Школну тамадасы эгечимден туугъанды. Анга тюбесенг, ол, кёзбаулукъгъа, бир иш табар.
Алай бла школну мюлкюне къараучу болдум. Кертисинде уа, Дауут мубарек мени араб тилге, Къуранны окъургъа, ангыларгъа, диннге, шериатха юретеди. Бу сейир адамгъа къралны джер-джеринден кесича сейир адамла къонакъгъа келиучендиле. Тюз адамланы келгенлерин а къой да къой. Барына да джараргъа кюрешеди Дауут афенди. Тюкюрюб суу береди, дууа джазады. Кераматы болгъан мубарекди. Мени эм бек сейирсиндирген – адамла юйге киргинчин, кимле келгенлерин айтады меннге. Бюгюн бир-бири ызындан джети машина келгенди. Андан тюшген адамланы арбазда къонакъ юйге джыйыб, Дауутха билдирдим. Ол кёзлерин къысыб туруб, бир кесекден ачды да:
- Келгенлени ичинде эки гитче сабийи болгъан барды. Аты Зулейхады. Аны чакъыр алгъа,- деди.
Алай бла джыйырма адамны кёрмегенлей-билмегенлей атларын айтыб, къыйынлыкълары аууруракълагъа кёзюусюз къараб, кимине тюкюрюб, кимине дууа бериб турду. Эм ахырында бир къарт киши бла къатыны кирдиле. Аланы да атларын айтыб саламлашды Дауут.
- Сиз джашыгъыз къайда болгъанын билмей къыйналасыз. Джашыгъыз сауду. Мария аты болгъан бир орус тиширыугъа юйлениб, Москвада джашайды. Сабийлери да барды. Кесин нек билдирирге излемегенин билмейме.
- Сиз бир дууа джазыб, аны юйюбюзге къайтараллыкъ тюлмюсюз?- деди къарт къатын.
- Огъай, ол мени къолумдан келлик зат тюлдю. Къыйналмагъыз, ол кеси джокълар сизни.
Бу экисин да ашырыб, ызыма къайытдым.
- Сейирсинме, сукъланнган да этме,- деди Даут,- мени ичиме кириб чыкъгъанча. Узакъда, джууукъда тургъан адамланы ауазларын, сагышларын, джарсыуларын кече-кюн да эшитиб туруу – акъылдан шашдырырчады. Тюкюрсем да, дууа джазсам да, тас болгъанланы излесем да – кючюм-къарыуум къаллай бир кетгенин сен билмейсе. Адамны сен тышын кёргенча кёреме мен ичин; сен сёлешгенни эшитгенча, эшитеме адамны ич сагъышын; къачан туугъанын, къачан ёллюгюн, неден ёллюгюн да билеме аны, айтыргъа уа болмайды. Сеннге назму джазаргъа фахму бергенча, меннге да быллай фахмуну бергенди Аллах. Джангыз, берилген фахмуну тюзюне, тюзлюкге, игиликге джарата билейик. Дагъыда айтырым: мен назму джазаргъа тырмашыб, окъуб, джазыб, билимими, усталыгъымы да ёсдюрюб кюрешсем, айырма джазыучу болмасам да, орта назмучу болуб кетерге боллукъма. Сен да Аллахны аты бла иннет этиб, джюрегинги-тёнгегинги-тёгерегинги да таза тутуб, Хакъгъа къуллукъ этиб турсанг – сеннге да керамат ачылыргъа боллукъду.
Атам хапарын айтыучу Шакай улу тюшдю эсиме. Дауут афендиге :
- Сиз, Хаджиге ушайсыз,- дедим. Ол меннге джити къарады:
- Анга ушаргъа Аллах барыбызгъа да насыб этсин. Абдуллах шыйыхдан сора, аныча сыйлыбыз, аныча мубарегибиз болмагъанды. 
Мен Дауутну къатындан айырылмай, джаз башына дери турдум. Дагъыда турлукъ болур эдим, органла ызыбыздан тюшмеселе. Бир кюн ингирде, къуру экибиз олтуруб тургъанлай (кесибиз къалгъан кюнле уа бек аз болуучан эдиле), Дауут афенди айтды:
- Къарала келедиле. Сен, иги джашча, дефтерле болгъан кюбюрчюкню хоншулагъа салыб келчи. Дженгилирек, марджа. Терен букъдурсунла. Артда ангылатырма.
Мен ол айтханны баджарыб, артха къайытдым. Дауутха къайгъылы къарадым.
- Ансы да кёб тургъан эдиле джокъламай. Эки арба бла келедиле. Не айтырыкъларын мен билеме, сен да эшитирсе. Джетдиле, чакъыр, юйге кирсинле. Чакъырмасакъ да тартынныкъ тюлдюле.
- Эки къара «Волгадан» тюшюб, къабакъ эшиклени аллында тохтагъан ючеуленни, сорууларына да «юйдеди» деб, джууаб эте, ичкери киргизтдим. Ала къарт бла да сууукъ саламлашыб, кимле болгъанларына да шагъатлыкъ къагъытларын манга кёргюзтюб, Дауутха«къралгъа къаршчы дин джыйылыула бардыраса; тюкюрюб, дуа джазыб, къарангы халкъны башын тубаннга иесе; коммунист джорукъну сёгюб джазгъан къол джазмаларынг болгъаны да бизге белгилиди. Кесинг берсенг бер, алай болмаса тинтиуюл этерге керек боллукъбуз»,- дедиле. Къартны джукъ бермезлигин ангылаб, болгъанны къатышдырыб чыкъдыла . Джукъ табмадыла.
- Дауут, «тюкюрген, дуа джазгъан» дегенча меджисуу кёзбауларынгы тохтатмасанг, ишинг сюдге тюшерге боллукъду. Аны ангылаяламыса?
- Ангылайма, Болодя, ангылайма. Джангыз, Руслан деген сабийинге дохтурла джараяллыкъ тюлдюле. Мен юч джолда тюкюрсем, аурууундан аязыр деб умут этеме. Къайын атанг да, дин тутхан адамды, Аллах болушсун, алай а, танг алагъа керти дуниясына кетерикди. Мени къоюб, аланы къайгъыларын кёрсенг иги болурму эди?
Володяны бети тюрленди.
- Хыйнычы, сен аны къайдан билесе? Аллах къулагъынга шыбырдай болурму?
- Сабийинги джазыкъсынама, кесинг а, адам сёлешир зат тюлсе,- Дауут афенди кёзлерин къысды.
Болгъанны къазмаб, джукъ табмагъанларында, къартха да къоркъутур сёзлени айтыргъа кюреше, мени билегимден тутдула.
- Сен а, бизни бла барыргъа керексе. Кърал къоркъуусузлукъну комитетини мекямында сени бла бираз рахат ушакъ этсек, таб болур. Барыбызгъа да.
Айырыла, Дауутну къолун тутхан сагъатымда, «была берген затдан ашама, ичме» деб, шыбырдады.
Мени да алда баргъан машинагъа олтуртуб, ёзенни энгишге айландыла. Бир сагъатдан была ишлеген мекямгъа джетдик. Джер тюбю къатха эниб, бир эркин кабинетде олтуртдула мени. Ушакъ-соруу башланды. Владимир Владимирович Кузнецов бир папканы ачды. «Окъугъанымда бир терс зат не да джангылыч эслесенг, айтырса»,- деди.
«Нисан Адурхай. Апрелни онекисинде 1955-чи джыл Къыргъызстанда туугъанды. Тутушну сюеди, тюйюшюрге ёчдю. Дженгилди. Школну бошай тургъан джылында тюйюшде башханы бычакъ бла ургъанды. Институтдан тюйюшгени ючюн къысталгъанды. Аскерде да атын тюйюш бла айтдыргъанды. Аскер гаупвахтагъа кёб кере тюшгенди. Аскерден келгенли белгили динчини – Дауут афендини юйюнде джашаб, андан араб тилден, динден-шериатдан дерсле алады. Джер-джерде афендини хыйлаларын-хыйныларын махтаб, къара халкъны алдаб, анга джюрюрча этеди.   
Назмула джазады. Ала област къарачай газетде, орус тилге кёчюрюлюб ара адабият журналлада басмаланнгандыла. Област джазыучу организациягъа сюзюуге берилген къол джазмасыны сиясет эмда адабият джанындан уллу кемликлери болгъаны ючюн, совет къралны эмда коммунист партияны оноуларына чюйре келген джерлери болгъаны ючюн, джазыучу организацияны башчы къаууму эки-юч адамгъа бериб окъутхандан ары, басмагъа теджеген къой, сюзюуге салыргъа да базмагъанды».
- Сиз окъугъанны терс джерлерин айтайым. Тюйюшген не этген эсем да, джангыз тюзлюкню, адамлыкъны сакъларгъа, джакъларгъа кюрешгенме. Терс болсам, мени тюрмеге олтуртур эдиле. Аскерде да «къартчыкъла» аскерге джангы чакъырылгъанлагъа артыкълыкъ этерге излегенлерине къаршчы тургъанма – олду мени аман атха чыгъаргъан. Аскерден келгенли, кертиди, Дауут афендиден дерсле алама – араб тилни, динни-шериатны да билирге излейме. Дауут афенди хыйнычы тюлдю, кёргени-билгени болгъан уллу гъалимди. Дохтурла джараялмагъан, ёле тургъан кёб ауругъанны джашаугъа къайтаргъанды. Кесигиз билесиз, анга кеслерин бакъдырыргъа уллу совет, партия къуллукъчула да джюрюучюлерин.
- Биз билмейбиз. Биле эсенг, айт. Бек разы боллукъбуз.
- Билесиз. Билмей эсегиз тилчилеригизге соругъуз. Назмуларымы юсюнден. Къралгъа, партиягъа къаршчы джангыз бир назмуму кёргюзтюгюз.
- Къол джазмангы бир копиясы бизде да барды. Окъугъанбыз. Къарачайны Орус империя кесине зор бла, къылыч бла къошханды деб джазаса.
- Терсми джазама да?
- Тарих джаны бла ол тюздю. Алай а, нек къошханын, сен былай кёргюзтесе: «колония этер ючюн, джер байлыгъын тонар ючюн, адамларын къул-джалчы этер ючюн». Ол а алай тюлдю. Орус империя Кавказны ууакъ халкъларын ёлюмден къутхаргъанды, окъуу-билим келтиргенди. Сен а, аны юсюнден джазмайса.
- Мен Ленинни айтханларын кёргюзтюрге боллукъма сизге. Орус империя халкълагъа тюрме болгъанын мен тюл, Ленин джазгъанды.
- Заманла тюрленнгендиле. Энди эски заманланы чучхуб, эски джараланы ашландырыб тургъандан хайыр джокъду. Иги затланы юсюнден джазсанг таб болур кесигизге да, къралгъа да.
- Тарих-история тюзюча джазылыргъа керекди. Мен Ленинни кёзю бла къарайма дунияда болгъан ишлеге.
- Ленинни кёзю бла къарай эсенг – диннге башынгы сугъуб нек бараса да? «Дин – халкъгъа опиумду» дегенин билемисе аны?
- Билеме. Аны кертилигине тюшюнюр ючюн, динден хапарлы болургъа керекме. «Тинтмей, бир затха да, бир сёзге да, бир адамгъа да ийнанмагъыз» дегенди Ленин.
- Сора, сен тинтмей, Лениннге да ийнанныкъ тюлсе, алаймыды?
- Ол затха Ленин кеси юретеди бизни.
Шай келтирдиле. Алай а, Дауутну айтханы эсиме тюшюб, ичген да этмедим.
- Энди былай этейик,- деди КГБ-ни мени бла сёлеше тургъан абычары. – Сен Ленинни иги билген, сёлеширге, джазаргъа да фахмунг болгъан адамса. Бир-бирибизге болушайыкъ. Ма бу къол джазмангы (къайдан эсе да стол тюбюнден чыгъарды) эки-юч назмусун алсанг, дженгилде басмалатырча этейик. Дин мырдыгъа батыб баргъанынга да джукъ айтмай къояйыкъ. Кесибизге ишге алыб, ай сайын сеннге айлыкъ тёлерге да кюрешейик. Джангыз, Дауут афендиге кимле келгенлерин-кетгенлерин, не сёлешгенлерин бизге билдире тур. Сёзюбюз, ишибиз да ташада къаллыкъды, бир джан биллик тюлдю. Келишсек, заран кёрмезсе, сеннге да, бизге да хайыры болур. Огъай деб, къойма, биз сени джокъларбыз.
- Огъай деб, къояма. Аллай осал, кир ишни меннге теджегенигизге да сейирсинеме. Мени тилчи этерге излегенигиз къуджурду. Мен аллай адамгъамы ушайма?
- Унамай эсенг – ол сени ишингди. Бу сёз бир джерде да чыкъмасын. Биз айтмадыкъ – сен эшитмединг. Кърал къоркъуусузлукъгъа джараргъа, болушургъа излемей эсенг, совет, партия органла этген оноулагъа къаршчы барыб турлукъ эсенг – биз да сеннге къралны джауунача къараргъа боллукъбуз. «Къарачайны Орус кърал кесине къазауат бла къошханды. 1943-чю джыл да Орус кърал Къарачай халкъны джуртундан сюргенди, 1957-чи джыл ызына къайтаргъанлыкъгъа алгъыннгы автономиясын къайтармагъанды» деб, джазыб, халкъны къанын бузуб турлукъ эсенг, китабларынг чыкъгъан къой, чалдышдан къараргъа да боллукъса. Биз айтдыкъ, ангылатдыкъ – тюшюнмесенг, башхала сени бла башха джерде башха тюрлю сёлеширге боллукъдула. Къоркъутханлыгъыбыз тюлдю – боллугъун айтабыз. Былайда айтылгъанны айтыб, джайыб айланма. Арабызда къалгъан сёз болсун. Бусагъатда башынга бошса.
Биягъы къара машина бла Кюмюш элге джетдирдиле мени. Юйге кириб, намазлыкъдан чыгъа тургъан Дауут афенди бла саламлашдым. Соза турмай, болгъаныча, джарашдырыб хапар айтдым. Ол кёзлерин да къысыб, иги кесекни тынгылаб турду. Сора, тюш кёрюб, аны хапарын айтханча, айтды:
- Къоркъма. Дохтурладан тюнгюлсе, сабийин алыб келликди. Инша Аллах, джарарма деб турама. Не фыргъауун эсе да, бир затха тюшюнюр. Сени бла кюрешмезча этерме мен аны. Ёзге, мени бла турсанг, кёзлерине тюйрелиб турлукъса, биразны юйюгюзге барыб турсанг иги болур. Мени да кёзюу-кёзюу бла джокълай турурса.

*   *   *

Экинчи кюн школда ишимден да чыгъыб, арбамы ауушла таба бурдум. Юйге келгенимде, атам, анам, уллу эгечим да къайгъылы, соруулу къарадыла. «Окъуууму битдирдим» дедим алагъа.
Эгечим агъач аякъ бла айран узатыб, ашарыкъ къайгъылы болду. Анам а, Къуранын алыб келиб, бир уллуракъ сураны окъуруму изледи. Окъудум, Дауут афенди юретгенча. Бары да разы болуб тынгыладыла. «Радиода да сенден ариу окъумайдыла»,- деди эгечим.
- Къуранны билдиргени ючюн, Дауут афендиге бир иги къурманлыкъ мал, башха саугъала да элтирге керексе,- деди атам. – Созмай, тамбла огъуна.
- Хо,- дедим, къоймазлыгъын билгеним себебли.
Экинчи кюн бир иги иркни да, башха ууакъ-тюекле да элтиб келдим. Сора, башха къайгъыланы къоюб, назмуларымдан джангы къол джазма джарашдырыб башладым.
Устаз берген басма машинкачыкъны чыкъырдатыб кюрешгенли айдан артыкъ болады. Эм ахырында джангыдан джарашдыргъан къол джазмамы да кёлтюрюб, Пашинскеге барама. Саламымы да алыб, «хош келдинг» деб, Осман джарыкъ тюбейди.
- Къол джазмангы сора келген болурса, мен да къайгъысын кёргенлей тургъанма – бир джерден хапары чыкъмайды.
Мен аны къайда кёргеними айтыргъа тебреб, кесими тыяма.
- Сегиз джыл чакълыны кюрешгенме назмуларымы сюзюуге салдыралсам деб. Халимат сёз берген эди, алай а, ахыры тас болду. Табылырындан тюнгюлюб, назмуларымы джангыдан джарашдырыб алыб келгенме.
- Энди былай этейик. Мен алгъа кесим окъуюм. Цензурадан ётмезликлени бир джанына, ётериклени да бир джанына салайым. Сен келтирген назмуланы джарымы да боллукъду бир китаб. Сора дау салынмазлыкъ шийирлеринги сюзюуге салырма. Къабыл этселе, басмагъа теджербиз.
- Сюзюуге мени чакъырыргъа боллукъмуду?
- Боллукъду, чакъырырбыз. Адресинг, телефонунг да барды бизде.
Юч ай чакълы бирден Османдан къагъыт алдым. Къол джазмамы сюзгенлерин эмда китаб басмагъа бергенлерин джазады. «Тюрлю-тюрлю чурумла бла джети-сегиз джылны сюзюлмей, къаралмай эм ахырында тас болуб къалгъан къол джазманга къыйналмазча боласа энди. Келтирген назмуларынгы къууаныб окъугъанма, ал сёз да джазгъанма. Башха ат да атагъанма китабынга – «Сенсе мени насыбым» деб. «Джазгъы джабалакъдан» эсе, ол табыракъды, мени сартын. Энди китабынгы хакъындан сорлукъ затынг болса, китаб басмагъа бар. Биз ары ётдюргенбиз».

*   *   *

Китаб басманы тамадасы Рашид меннге джарыкъ тюбеди.
- Сау кел, сау кел. Олтур. Айт хапар.
Рашидни мен ол къарачай газетни тамадасыны орунбасары болуб ишлегенден бери таныйма. Газетде мени биринчи назмуларымы басмалатхан ол болгъанды. Аны ючюн анга мен бек разыма.
- Сора, сени сюзюуге чакъырмагъандыла. Бизге къайсы назмуларынгы ётдюргенлерин да билмейсе. Алай эсе, Ахматны таныймыса, редакторну?- дей, телефонну чархын бурады Рашид. Ахмат киргенинде, «бу Нисанды, къол джазмасы бла бир танышдыр» дейди.
Ахматны кабинетинде олтуруб, Осман сайлагъан назмулагъа къарайма. Табигъатны, сюймекликни юсюнден джазгъанларым  бардыла, халкъгъа джетген къыйынлыкъланы юсюнден бир назмум да джокъ. Ахматха айтама аны.
- Бизге бергенлери быладыла. Быланы кесинг къарыусузгъа санай эсенг да, мени кёлюме келгени: биринчи китабын бу дараджада бизде киши да джазалмагъанды. Таб, айтдырмай къоймай эсенг, уллу кёллю болма ансы, биринчи китабынг бла огъуна биринчи оруннга чыкъгъанса къарачай поэзияда. Осман ётдюрмеген назмула быладан да кючлюрек  болурла, алай а, алагъа Осман суратлау джаны бла тюл, бир да ажымсыз, политика джанындан къараб ётдюрмегенди. Бизни джазыучула, артыкъсыз да тамада къауум, кёлеккелеринден огъуна къоркъа турадыла. Бизге келмеген назмуларынгы Османдан ал да, бери келтир. Бир талайын китабынга къошуб да къоярбыз.
Османнга барыб, аланы алыргъа умут этдим. Къычырыкъны-дауурну эшитиб, босагъа аллында тохтадым. Ауузу от чагъа, аманла айта, бир къызылбет токъ адам чыкъды. Эшиклени къагъыб, ичгери киргенимде, Османны да чамланыб тургъанын кёрдюм. Алай а, джукъ эслемегенча, джумушуму айтдым.
- Тыйыншлы назмуларынгы сайлаб китаб басмагъа бергенме. Мында къалгъанла къолайсыздыла,- дей, сейфден, «НИСАН» деб, тышында уллу харифле бла джазылгъан бир папканы столгъа атды.
- Ма, сёз ючюн, муну къалай ангыларгъа боллукъду: «ёзден хали, ёзден адет». Бий, ёзден, къул деген айрылыкъны совет власт эртде къурутханды. Бусагъатда «совет хали, совет адет» деб, сёлеширге керекди. Бу тизгинле уа кимни, нени юсюндендиле:

...Алай болса да, болайыкъ сакъ,
История къайытмасын артха –
Бир-бирлени башлары акъ,
Джюреклери алгъынча – къара...

Былайын а къалай ангыларгъа боллукъду: «Мен Къарачай къралда джашайма». Къарачай кърал джокъду, совет кърал барды. «Халкъымы Джуртундан сюрдюле фашистле». Фашистле да деб, кимге айтханынгы англагъан къыйын тюлдю. Джюз чапыракъдан артыкъдыла быллай назмула. Мени сартын, быллай назмуланы кюйдюрюб, кюлюн да джерге терен басдырыргъа керекди...
Осман сёзюн да бошагъынчы, басыныб, бир адамла кирдиле юйге. Мен да, энди сёлеширча болмазлыгъын ангылаб, папканы алыб, «сау иш этигиз» дей, Османдан айырылдым. Кюнорта бола, биягъынлай Басма Юйге барыб, Ахматха тюбедим. Ахмат келтирген назмуларымы эс ийиб окъуй башлагъанын кёрюб, «мен Рашидге кириб бир келейим» деб, чыкъдым. Рашид бла сёлеше тургъанлайыма, Ахмат кириб келиб, бир назмуму аны аллына салыб, «бу назмугъа сен да бир багъа бер» деди, сора меннге бурулуб, «бир сагъатдан окъуб бошарыкъма затларынгы» дей, ызына кетди. Арадан сагъат да кетген болмаз эди, джангыдан келди Ахмат. Къолунда папкасы. Рашид анга соруулу къарады.
- Рашид, не этебиз? Осман Нисанны джазгъанларын экиге бёлюб, граждан назмуларын басмагъа теджемей къойгъанды. Мен ангылагъандан, ала басмаланыргъа тыйыншлыдыла.
- Биз джазыучу организация басмаларгъа теджемеген затланы басмаласакъ, къалай боллугъун бек иги билесе. Аны себебли...
Рашидни сёзюн бёле, эшик къагъылды да, эки саубитген, токъ адам ичкери кирдиле. Саламлашхандан сора, Рашид бизни танышдырды:
- Джаш болса да, барыбызыны да башыбыздан къарагъан бу джаш – Нисан Адурхайды. Лайпанланы Сейит бла Батчаланы Муссаны танымай эсенг, таныб къал.
Ма алай танышдым Къарачай адабиятны эки онглу адамы бла. Рашид барыбызны да олтуртуб, секретар тиширыугъа «Акъ юйден излемеселе, башхалагъа мен джокъма» дей, эшиклерини ичинден кирит салды.
- Рашид, олтура турургъа заман джокъду. Терк бир саламлашыб чыгъайым деб, киргенме,- Сейит сагъатына кёз джетдирди. Рашид чам эте, айтды:
- Сыйлар деб къоркъа эсегиз, сыйлар затым джокъду. Джангыз, Нисанны назмуларына иги ал сёз да джазыб, Осман китаб «этиб чыгъарыгъыз» деб, бизге бергенди.
- Эм маджалларын харам этгенди ансы,- Ахмат сёз къошду. Сора, столдан алыб, «бир тынгылагъыз» деб, окъуду:

МЕНИ ОРНУМ...

Бычакъны чанчама джерге,
Кёкюрекни бурама джелге.
Чархымда чарсха барады къаным,
Бошла деб къыджырайды джаным.

Джау а келеди къабыргъаны,
Къатлары бла къабырланы,
Къабырлада уа – ата-бабала,
Таууш келеди ала табадан:
«Къызбай эсенг, бизден тюлсе, къач!».
Джер тебренеди:
«Бычакъны меннге чанчма да, джаугъа чанч!».
Джел сызгъырады:
«Кёкюрекни меннге бурма да, джаугъа бур!».
Таш джарылады:
«Мени бла ура эсенг да, джауну бир ур!».

«Кёл къоркъакъ да, къол батыр»,-
Деб, кёкюрек кесича айтыр.
Бетими кюйдюре бурулады къаным,
Урушха деб, джаныйды джаным.

«Джандар да джангызед» - атлайма алгъа,
Кишилик оту кёзледе джана...
...Тютюнлей секиреди джарамдан къаным,
Турна таууш эте, айырылады джаным.

Джауну аллын кесе уюуйду къаным.
Джуртсуз къалгъан джауну улуйду джаны.
Мени орнум – нарт къабырлада.
Кырдык кёгереди тик къабыргъада.

- Энди тюбешиуню Нисанны назмуларын сюзюуге буруб къоймайыкъ. Алагъа джазыучу организация къарагъанды, басмагъа теджегенди, Осман махтаб иги ал сёз джазгъанды. Не керекди андан сора? Бусагъатда Ахмат окъугъан назмуну мен да джаратмайма, Осман да басмагъа теджемеген эсе, тюз этген болур,- деди Рашид.
- Тейри, Рашид, быллай назмуладан къуралгъан эсе Нисанны китабы, ол эм иги китаб боллукъду бизни поэзияда. Экили ангылашынады деб, сиясет кёзден къараб турургъа боламыды акъ сёзге?  Бу хукук илму тюлдю, афенди халкъгъа айтхан фатауа, ауаз тюлдю. Поэзия кёб къатлыды, кёб магъаналыды, ташасы-тахсасы да барды – андады аны сейирлиги. Сюзюуден ётдюрмей эселе, атына «Морх ауушну джигитлерине» деб атаргъа боллукъ эди. Ёзге ол заманда назму къуру Уллу Ата джурт къазауатха эмда бизни джерге байланыб къаллыкъды. Тургъаныча къалса уа, бир заманнга, бир джаугъа байланмай, ким да, къачан да, къайда да айтырча болады. Назмуну кючю андады. Джангыз, айтылгъан сёз, къабыл болуб, джетиб къалыргъа боллукъду. Къаргъыш да, алгъыш да аны ючюн этилинеди. Аны себебли, назмуда айтылгъан авторну джуртуна, кесине да джетмесин деб тилейме къадардан.
Бу назмуда душман да ким болгъаны, къайдан келгени, саууту да сёзмюдю, къылычмыды – айтылмайды. Айтылгъаны – тарихибизни, джерибизни теблеб келеди, аны бла къан-джан аямай сермеширге керекди. Бизни халкъгъа джаулукъ этгенле кёбдюле – таша-туру да, сёз бла, къылыч бла да. Ма алагъа къаршчы айтылгъан, халкъыбызны-джуртубузну сакъларгъа чакъыргъан, уллу суратлау кюч бла джазылгъан назмуду бу. Бу назмуну юсюнден бир уллу статья джазаргъа боллукъду – эшта, джазгъан да этерик болурма. Мен Нисанны къол джазмасын талай джылны мындан алгъа окъуб, кёлюме келгенни да джазыб, Халиматха къайтаргъан эдим. «Мени орнума тюшсенг, сюзюуден ётдюрюрсе да, басмагъа теджерсе. Мен а, базмайма» деген эди. Алай а, Халиматны орнуна Осман тюшдю. Энди быллай къол джазмаланы, назмуланы басмалатыр ючюн сермеширге керекбиз.
- Мусса, басмагъа теджелгенле да китаб болуб бир чыкъсынла. Тамбла да къалай болурун ким биледи,- деди Сейит.
- Да мен чыкъмасынмы дейме. Джангыз, быллай иги назмула артха атыла турмай, джашны бу китабына салынсала иги боллугъун айтама. Салайым десе, китаб басманы аллай эркинлиги барды. Китаб басмалауну оноуун бютеу къралда да китаб басмала этедиле.
- Бизде джорукъ башха тюрлюдю. Мен Нисанны сюзюуден ётмеген назмуларын китабына салгъанлай, хахай этиб тебрерикле бардыла. Кесигиз билесиз,- деди Рашид.
Сёз башха темалагъа кёчдю. Сейит кетерге ашыкъмаса, ушакъ созуллукъ болур эди. Барыбыз бла да саламлашыб, Сейит кете башлады. Мен аны машинасына дери ашыра чыкъдым.
- Нисан, меннге телефон этерсе. Бир адабият бирлешлик къурай айланабыз гитчекъарачайчыла. Джыйылыугъа келсенг, анда рахат ушакъ этербиз.
Сейит кетди, мен да артха къайытыб, Ахмат бла сёлеше башладым.
- Энди былай этейик. Талай назмунгу энди джыл чыгъарыкъ «Тынгысыз джюрекле» атлы джыйымдыкъ китабха салайыкъ. Энчи китабынгы эки-юч джылдан алгъа чыгъараллыкъ болмазбыз. Кёзюусюз чыгъарыргъа Рашид унарыкъ тюлдю.
- Мен бу къол джазмамы биринчи кере 1970-чи джыл берген эдим сюзюуге. Сизни къолугъузгъа сегиз джылдан тюшгенди. Энтда юч джыл сакъларыкъ болсам, мен джазгъан китаб онбир джылдан чыгъады. Сейир тюлмюдю?
- Сейир тюлдю. Тамада къауум тамблагъа сагъыш этмегенден болады алай. Андан сора да, «бир-бирлени башлары акъ, джюреклери алгъынча къара» деген тизгинлеринги аланы юслеринден айтылгъанча кёре болурла. Сени джазгъанларынг бизни халкъны юсюнден кърал джазгъан тариххе келишмейдиле. «Алгъын биз маймулла эдик, Совет власт этгенди бизни адам» деб джазмайса сен. Дауутну «Бекмырзаны джашауу» деген ётюрюгюн окъугъанмыса? Коммунист партиягъа, Совет властха асыры ариу кёрюнюрге излегенден, къарачайлыны садакъачы этиб кёргюзеди ол. «Партия сенсе башы насыбны, партия сенсе мыйысы халкъны» деб, Маяковскийни эниклеб, джаза береди Халимат да. Сен алай джазмайса. Тамада тёлюню джазгъаны бла сени джазгъанынг бир-бирине келишмейдиле. Ма аны ючюн сен джазгъанны сюзюуге салмагъанды, басмагъа да теджетмегенди Халимат. Халимат сени фахмулу болгъанынгы ангылагъанды, ёзге сени ёрге кёлтюрюрге, сени ючюн сермеширге ётю джетмегенди – орнуна къоркъгъанды. Къоркъса-къалса да, орнундан кетердиле. Ол мурат этгенча, джазыучулагъа Мусса башчы болса, иги боллукъ эди. Муссагъа ат-бет атадыла, байланы-бийлени, эски джашауну махтайды дедиле, алай бла аны джолун кесиб, Халиматны орнуна тюшерге къоймадыла. Фахму, адамлыкъ джаны бла да Халимат онглу адам эди. Муссаны кесини орнуна теджеб тура эди. Аны башчы болмагъаны адабиятыбызгъа къыйынлыкъды. Ёзге, Рашид кетиб къалгъынчы биргелей кирейик да, назмуларынгы джыйымдыкъ китабха да салыргъа излегеними айтайым.
- Ол биягъында окъугъан назмунгу-затны салма. Бир талай лирика назмусун сайла авторну кеси бла бирге,- деди Рашид.
- Болсун,- деб, чыкъды Ахмат, мен да аны бла тебиредим. Рашид мени тохтатды да, айтды:
- Сени назмуларынга мен тыйгъыч болгъанча кёрюнмесин. Ма былайда бизни адабиятда эм фахмулу адамла джыйылдыгъыз – Сейит, Мусса, Ахмат. Сени да алагъа къошама. Мусса да, Ахмат да сеннге къаллай багъа бергенлерин эшитдинг кесинг. Энди иги къара – талай кюнден Осман кёлкъалды болуб меннге сёлешмесе – «биз къарагъан бла къалмай, сиз да бир къауум болуб, Нисанны джазыучу организация харам этген назмуларын сюзгенсиз» деб. Меннге сёлешген бла къалмай, башына да джазар. Осман бырнак этген назмуларынгы басмаласакъ а, уллу къаугъа боллукъду. Аны себебли, таякъ сеннге, меннге да джетмезча этейик – джыйымдыкъ китабха да, энчи китабынга да сюзюлген, басмагъа теджелген затларынгы салайыкъ. Ахмат да, Мусса да сеннге болушургъа излей эселе, Османнга барсынла да, назмуларынга джангыдан къаратсынла, сюздюрсюнле, «басмагъа теджейбиз» деб, джазыучу организациядан къагъыт келтирсинле. Этерикмидиле алай? Огъай. Былайда, мени аллымда, кеслерин сеннге джакъчыча этгенлеринден а не хайыр? Мен джазыучу организацияны мухуру салыннган къагъыт болмаса, излесем да, чыгъараллыкъ тюлме назмуларынгы. Тюз ангыла.
- Ангылайма, джангыз, Ахмат юч джылдан чыгъаргъа боллукъду китабынг дейди. Дженгилирек чыгъарыргъа мадар джокъмуду?
- Огъай. Иш планнга кёре барады. Кёзюуюнде чыгъарыкъды китабынг.
- Ашхы, Рашид. Сау иш этигиз.
Ахматха да къайытыб, «мен излеген назмулагъа джол джокъ эсе, кесинг сайлагъанланы салырса джыйымдыкъ китабха» дей, къол тутуб, джолгъа атландым.

*   *   *

Быйыл да, адабият институтха къагъытларымы заманында иймей, кечикдим. Заводха джарашыб ишлейме. Ишлейме десем да, биягъы термостатлагъа къараууллукъ этеме. Экинчи смена да ишин бошаб чачылса, сагъат онекиден сора башланады мени керти ишим – сёзлени бир-бирлерине тагъыу. Сау кюнню башымда айланнган тизгинлени къагъытха тюшюреме – аламат сезимлерим сёзлеге бурулсала аламатлыкълары кетиб къалгъанча кёрюнеди. Халкъда джюрюген сёз эсиме тюшеди: «къызла бары да игидиле, аман къатынла къайдан чыгъа эселе да».
Джазама, бузама, джазама. Бирде мен сёзге айтханымы этдиреме, бирде аны айтханын этеме. Танг аласына дери кюрешеме алай. Сагъат алты бола биринчи смена келиб башлайды. Бусагъат хоншу бёлмеге бек ариу къыз келликди. Аты Суликоду. Ёзге мен аны таба къарамазгъа кюрешеме. Башха къарачай къыз эсимден кетмегенди алкъын. Ариу да, аны сюйреген сылыкъ да былайда ишлемегенлерин билгенден сора, джарашханма ишге да. Меннге къысха джууукъ джетген къыз Зухра уа ишлейди алкъын. Ол келиб маннга къызладан хапар айтыучанды.
- Суликону сеннге кёзю къараб тургъанын билемисе? Мени кесигизге къачан келин  этериксе деб, соргъанлай турады.
- Сен а не дейсе да?
- Эм тамада къарнашы юйленнгенди, алай а, энтда эки тамадасы барды. Ала бир джанына болгъунчу сакъласанг, сен къарт боллукъса дейме. Ёзге сууумайды.
- Огъай. Ариугъа да сагъыш этгенлей турама. Меннге кёзюу джетгинчи, бир къызгъа къарарыкъ тюлме, бир къыз да манга къарамасын.
- Да сен да къарт  боллукъса ол заманнга. Эки джыйырма джыл болгъунчу къарачай джашланы юйленмегенлери сейир тюлмюдю?
- Аны чуруму белгилиди. Юй ишлерге джер бермеселе, кърал фатарла джетишмеселе, юй-юйдеги къурагъан тынч тюлдю. Ол проблеманы бир джанына этерге, адамны джылы къыркъгъа джууукълашыб кетеди.
- Башха миллетледе бу проблема джокъмуду?
- Болур. Ёзге бизде не эсе да къыйыныракъды бу иш.
- Тюзюн бир айт: сен Суликону джаратамыса, джаратмаймыса?
- Джаратмасам назму джазарыкъмы эдим? Тынгыла.

СУЛИКО

Джазны къанат къагъыууу да –
Сулико.
Умутну балий чагъыуу да –
Сулико.

Къарда нызыча кёрюннген да –
Сулико.
Кём-кёк Кёкча чексизлик да –
Сулико.

Къадер кечени эриую да –
Сулико.
Джюрекни ахыр тебиую да –
Сулико.

Тангны назик аязы да –
Сулико.
Ёмюрлени ауазы да –
Сулико.

Меннге джерча джууукъ да –
Сулико.
Меннге Кёкча узакъ да –
Сулико.

- Джазыб бер, кесине элтейим да къууандырайым.
- Огъай. Айтама да, ол аны тюз ангыларыкъ тюлдю. Мен ариу къызлагъа къараб, назму джазгъанлыгъыма, алагъа юйлениб барыр къарыуум джокъду. Бусагъатда мени аллай къайгъым джокъду. Меннге келлик къыз школгъа энди бара тебрегенди.
- Да тур сора былай, къарт болгъунчу. Назмуларынг бла джаша да тур.
Мен кюлдюм, Зухра да иш джерине кетди.

*   *   *

Бюгюн базар кюндю. Адабият (Литература) бирлешлик джыйылгъанбыз. Лайпанланы Сейит, Биджиланы Идрис, Аппакъланы Ибрахим эмда мен алгъаракъ келгенибиз себебли, Ёзденлени Борисни, Берберланы Бурханны сакълаб, бош лахор эте олтурабыз. Ибрахим чамчыды.
- Идрис,- дейди ол, - сеннге къарасам, «къаргъа къабар эти джокъ, адам къарар бети джокъ» деген нарт сёз эсиме тюшеди.
- Къой, сени да менден узакъ кетген джеринг джокъду,- дейди Идрис.
Телефон зынгырдайды. Борис кечирек келлигин билдиреди. Бурхандан хапар джокъду.
- Келлик келир, башлайыкъ,- дейди Сейит. – Ол бир джол Нисан къол джазмасын окъургъа берген эди. Окъугъан эсегиз, сюзейик. Нисанны айтханы эсигизде болур – бу китаблыкъгъа кирген назмуланы иги кесеги джазыучу организация сюзюб, бырнак этген назмуладыла. Нисан алагъа джангы джазгъан назмуларын да къошуб, «Бусакъла» атлы къол джазмасын хазырлагъанды. Биз протокол да этиб, сиз джазгъан рецензияланы да анга къошуб, Османнга табдырсакъ, борчубуздан къутулабыз.
- Бир кере бырнак этилген назмуланы экинчи кере кёрсе, Османны эси кетиб къалмазмы?
- Ибрахим, бизни анда не ишибиз барды? Биз кёлюбюзге келгенни айтсакъ, джазсакъ болду,- дейди Идрис.
- Ибрахим айтханда магъана барды,- деб, сёзге къошулады Сейит. – Къайсы назмулагъа не айыб салгъанларын Нисан кеси бир билдирсин бизге.
- Терсленнген назмуларымы юсюнден аууздан айтхан болмаса, Осман меннге сюзюуню не протоколун, не джазылгъан рецензияладан джукъ бермегенди. Айтханы: «Аллахха махтау салма, сёгерге уа боллукъса; «бий-ёзден-къул» деб, сагъынма – ол айрылыкъны эртде къурутханды совет власт;  сюргюнню-кёчгюнчюлюкню юсюнден джазма – кърал ол теманы джабыб турады; «Къарачай кърал» дегенинг – ётюрюкдю эмда миллетчиликди; Хасаука урушну сагъынма – биз Эресейге кеси разылыгъыбыз бла 1557-чи джыл къошулгъанбыз, анга шагъатлыкъгъа эскертме салыныб турады». Бу кёзден къараб, «Аллах», «файгъамбар», «Хасаука», «сюргюн», «бий», «ёзден», «къул» деген сёзле сагъынылгъан назмуланы барын бир джанына атханды Осман. Ол сёзле болгъан назмуланы сиз кесигиз эслеген болурсуз.
- Ангыладыкъ. Осман кеси джанындан, сени сюймегенден айтхан болмаз быланы – къралны политикасы алайды. Башха джаны бла терсленнген бир назмунгу юлгюге бир келтир.
Мен Сейитге сейирсиниб къарайма, ёзге окъуйма бир назмуму:
         
Къыйын кюн таулугъа къолунгу берсенг,
Сеннге керек кюн таулу джанын да берир.
Алай а, таулуну уруб, бёркюн тюшюрсенг,
Таулу уруб башынгы тюшюрюр.

Бу назмугъа не дейди Осман: «бёркюнгю тюшюргенни башын тюшюрюб барсанг» къалай боллукъду? Сен неге чакъыраса халкъны? Къан тёгюлюрюнмю излейсе?». Мен «бёрк ол таулуну сыйыны белгисиди, символуду» деб, ангылатыргъа кюрешдим. Ангыларгъа излемеди.
- Тейри, Осман бу назмуну магъанасын ангыламазча тюлдю. Иннети тюз болмай этеди ансы. Мен Нисанны китабын башдан аякъ окъуб чыкъгъанма. Анда терс айтылгъан бир сёз табмагъанма. Бюгюннгю поэзиябызда, мен ангылагъандан, суратлау, магъана джаны бла да  бу джангы сёздю»,- дейди Идрис. Сейит оноуну къолгъа алды:
- Аланла, къоюгъуз, Осман да ангылагъаныча этгенди. Халиматны заманында сегиз джылны сюзюуге салынмай тургъан къол джазмасына къараб, кеси джаратхан назмуларын сайлаб, китаб басмагъа ётдюргенди Осман. Сау бол дерге керекди анга.
- «Джазыучулагъа тамада болгъанлай, джаш фахмугъа джол ачды» деб, кесин махтатыр ючюн этген болур алай, ансы ол биз билмеген Осман тюлдю»,- сёзге Ибрахим къошулду.
- Джашла, биз кимни сюзерге джыйылгъанбыз: Нисаннымы, огъесе, Османнымы?- Сейит сёзню тюзюне бурду.
- Нисан джашды да – къайсы темагъа джазаргъа боллукъду, къайсысына джазаргъа боллукъ тюлдю деб къарамайды – джюреги къалай ура эсе, алай джаза береди. Биз а, бу къралны зорлугъун сынагъанла, тюзюн джазгъан къой, айтыргъа да къоркъабыз. Энди керти болгъанны джазгъан биреулен чыкъгъанды да, аны да кесибизча этерге излемейик. Барыбыз да окъугъанбыз, билебиз Нисанны джазгъанларын. Хар несин да джарашдырайыкъ да къолуна тутдурайыкъ, Нисан кеси табдырыр Османнга,- Идрис меннге да кёз джетдире, Ибрахимге къарады.
- «Бир кере сюзюуден ётмеген назмуларынгы къайтарыб джангыдан нек келтиргенсе?»- десе Осман, Нисан не айтырыкъды?
- Ибрахим, бизни сёзюбюз чапракъдан ётмезми дейсе? Огъесе, османла, халиматла, назирле, азаматла поэзияны бизден иги ангылай болурламы? Сюзюуге барыбыз да барыб, джашны джакъларгъа керекбиз.
- Идрис, сюзюуге джазыучу билетлери, веслери-ауурлукълары болгъанла къошуладыла, сени уа къаргъа къабар этинг джокъ, адам къарар бетинг джокъ, джазыучу болгъанынга шангъатлыгъынг-билетинг да джокъ.
Кесими тыялмай кюлюб джибердим, Сейит да кюлдю, Идрис а ачыуланды:
- Серьезный затны юсюнден сёлешген сагъатда кесинги  клоун этгенинги къой, былайы цирк тюлдю.
- Нисан джазгъанлай,  бёркюме къатылыргъа умутму этесе? Назмунгу джангыдан окъучу, ансы Идрис да Османча ангыламай тура болур дейме.
Бу кёзюуде эшик къагъылды да, Борис бла Бурхан кирдиле. Ибрахим Борисге къадалды:
- Уруб бёркюнгю тюшюрсем не этериксе?
- Уруб башынгы тюшюрюрме.
Кюлкю джангыдан къабынды. Бу джол Идрис да къошулду кюлгенлеге. Кюлкюню чурумун ангылагъанларында, Борис бла Бурхан да джарыкъ болдула.
Джыйылыуну ахырында протоколну джарашдырыб, анга рецензияланы да къошуб, энди ыйых кюн мени къолума тутдурургъа Идрисге борч салынды.

*  *  *
 
Эки ыйыкъдан къол джазмамы, Гитче Къарачайда Лайпанланы Сейит башчылыкъ этген адабият бирлешлик мени назмуларымы хакъындан джазгъан къагъытланы да элтиб, Османны къолуна тутдурдум. Ол мени кёзюме бек тюрлюле къарады.
- Сени къол джазмангы сюзгенли талай ай болады. Сени китабларынгы кюн сайын чыгъарыб турлукъдула дей эсенг – джангыласа.
- Осман Ахияевич, мен биринчи къол джазмамы сюзюуге салдыралмай, сегиз джыл сакълагъанма. Китаб болуб ол юч джылдан чыгъарыкъды. Алай бла онбир джыл ётеди мени къол джазмам китаб болуб чыкъгъынчы.
- Анда мени терслигим джокъду. Къол джазманг къолума тюшгенлей, дженгил сюздюрюб, китаб басмагъа ётдюргеними билесе.
- Мен сизни терслемейме. Китаб чыгъаргъан сиз болмагъаныгъызны да билеме. Джангыз айтыргъа излегеним – кюн сайын мен китаб джазыб бармайма, кюн сайын китабларым чыгъыб да турмайдыла. Сегиз джылгъа экинчи китабымы джазгъанма, сегиз джылгъа. Ма аны алыб келгенме сизге. Сиз сюзюуге салыгъыз да, китаб басмагъа ётдюрюгюз. Китаб болуб, ол къачан чыгъар – он джылданмы, джюз джылданмы – кёрюрбюз.
Осман къол джазмамы алыб, ичинде къагъытлагъа, рецензиялагъа къарады. Сора, не эсе да башын булгъаб, меннге сорду:
- Джазыучулагъа бериб окъутурма. Сюзюуге салдырырма. Башха джумушунг бармыды?
- Огъай. Сау иш этигиз.
Османны кёз къарамындан, ауазындан ангыладым – мени къол джазмамы сюзюуге салдырса да, сюзюуден ётдюрмезлигин. Алай болса да...

*   *   *

Ставрополгъа телефон этеме. Телефонну Раиса (назмуларымы орус тилге кёчюрген джазыучу) алады.
- Мен Нисанма. Не этесе?
- Нисан бизни къачан джокълайды деб, сакълаб турама. Эрим да салам береди.
- Саламы узакъ болсун. Таблыкъ тюшмей, сизни таба атланалмай турама.
- Кесинг келиб, экибиз да китаб басмагъа барыб, сермешмесек, китабынгы чыгъарыргъа унамай турадыла. Чурумун да тюзюча айтыб ангылатмайдыла. «Ана тилинде китабы чыкъмай, орус тилде чыгъарыргъа болмайды» деб, бир затланы сандыраб тургъан болмаса.
- Ангыладым. Ишден ычхынала эсем, аллыбызда ыйыкъда кёрюшюрбюз.
- Кёрюшюрбюз. Сакълайма. Кел.
Сёлеше башлагъаным бла, Москвагъа да къонгурау къагъама. Светаны ауазын эшитиб,
- Салам, биринчи сюймеклигим,- дейме.
- Нисан, къайдан чыкъдынг? Кел, джууукъ бол.
- Сау бол. Не джангылыкъ юйюнгде-башынгда, творчествонгда?
- Хапар кёбдю. Мени хатам джокъду, джангыз эрим хастанеге тюшгенди да, къоркъуб турама – халы таб тюлдю. Сени назмуларынгы кёчюрюб, китаб этиб чыгъарыргъа кёб кюрешгенме – китаб басмала алыб, бираздан артха къайтарыб къоядыла. «Ана тилинде китабы чыкъмай, орус тилде чыгъарыргъа эркинлигибиз джокъду» деб, бир алдауукъну айтыб турадыла. Кавказдан кёб авторну билеме, ана тиллеринде джукълары да чыкъмагъанлай, назмуларын орус тилге кёчюртюб мында чыгъаргъанланы. Сизни джазыучу организациядан хаман сёлешиб, тыйгъыч салгъанла болурламы? Не айтыргъа да билмейме. Былай бери келир акъылынг джокъмуду?
- Барды. Мадар табханлай барлыкъма. Быйыл кесим да адабият институтха кирликме.
- Эртде этеринги кеч этесе. Ненча джылынгы тас этдинг. Келсенг рахат сёлеширбиз. Сакълайма. Ба этеме.
Эшта, Ставрополгъа да, Москвагъа да бир джетиб келирге керек болур. Алай а, заманым да, ачхам да алай эркин тюлдюле. Барсам, керекли адамла бла олтурургъа керек. Сюйгенлериме да бирер саугъасыз къалай тюбейим. Кавказлы болгъан тынч иш тюлдю.

*   *   *

1979-чу джылны джазы. Назмуларымдан 400 тизгин чакълы болгъан бир бёлегин орусчагъа  тизгин-тизгин кёчюрюб, Османнга салыб барама. Мени кёргенлей, ол ёрге туруб, саламлашыб, олтуртады.
- Кёб болмай, «Бусакъларынга» джазыучула къарагъандыла, сюзюуге кесинги чакъырыргъа таблыкъ болмагъанды. Сейит биле эди, алай а, бирлешликден да киши келмеди. Барыны да айтханлары: назмуларынг басмагъа барырча тюлдюле. Кёбюсю биринчи къол джазмангдан «акъгъанладыла».
- Сюзюуню протоколун да, рецензияланы да бир беригиз, бир къарайым.
- Бусагъатда аланы излерча тюлдю. Къараб, табыб, копияларын адресинг бла иерме.
- Болсун. Эки ыйыкъдан алмасам, джангыдан келиб сизге тюберге керек боллукъма. Башха джумушум да барды. Адабият институтха кирир акъылым болуб, ала излеген чакълы бир назмуну да орус тилге тизгин-тизгин кёчюрюб, алыб келгенме. Энди сиз бланкда направление-ходатайство-рекомендация дегенча бир зат да джазыб, бу назмуланы джазыучу организацияны атындан Москвагъа не къадар дженгил ашырсагъыз, меннге джараргъа боллукъ эди.
Къол джазмамы ётдюрмегенини юсюне, направление да бермейме десе, дауур боллугъун биле болур эди Осман, джукъ да айтмагъанлай, «тамбладан кеч къалмай ашырырма» деди.

*   *   *

Иги кесек заман ётдю, Османдан къагъыт келген джокъду. «Творчество конкурсдан ётмегенсе» деб, Адабият интститутдан келди къагъыт. Къагъыт бла бирге назмуларым да, алай а  мен тизгин-тизгин кёчюрген назмуларым тюл, башха къарыусуз назмуларым. Аланы аллында да Париж коммунагъа, Лениннге махтау салгъан талай назму – «аланы кючлери бла къалгъан назмуларынг ётюб кетерикдиле» деб, юретген эди къайсы эсе да, алай бла тюшген эдиле ала Халиматха берген, «артда тас болуб къалгъан» биринчи къол джазмама.  Бек сейир болдум. «Баш кюн энерме Пашинскеге» дей, экинчи кюн бирлешликни джыйылыууна барама. Келишгенибизча, Сейит бла алгъаракъ тюбейме. Саламлашабыз. Ушакъ башланады.
- Айтханымча, сени къол джазмангы сюзюуге Осман бизни чакъырмагъанды. Билдирген да этмегенди. Кимле джыйылгъандыла, кимле сюзгендиле – билмейме. Назифагъа да соргъан эдим – аны да хапары джокъду. Къагъыт алмай турамыса?
- Огъай. Къагъыт институтдан келгенди – назмуларым конкурсдан ётмегендиле. Ёзге ала мен Османнга ийигиз деб берген шийирле тюлдюле. Ма къарагъыз.
Бу кёзюуде эшик къагъылыб, Биджиланы Идрис кирди. Ишни ангылагъанында, бек чамланды:
- Сейит, Осман джашны къол джазмасын сюзюуге бизни нек чакъырмагъанды? Бизни чакъырмай эсе да, сизни – бирлешликни башчысын – чакъырыргъа керек тюлмю эди? Бирлешликни оноуу, рецензияларыбыз джукъгъа тергелмей нек къалгъандыла? Ол биринчиси. Экинчиси, Нисан кеси берген назмуланы орнуна, авторгъа да джукъ сормай, башхаларын не акъыл бла джиберген болур? Огъесе, иш этиб джашны джолун кесибми кюрешедиле? Телефон эт да бир сорчу Османнга.
Сейит, дауну-дауурну сюймеген адам, джыйырылды, алай а Идрисни къоймазлыгъын билиб, телефонну алды.
- Осман, салам алейкум. Айыб этме, солуу кюн сёлешгениме. Тынчлыкъды. Осман, сорургъа излегеним: Нисан Адурхайны назмуларын сюзгенибизни авторну къолуна бериб, сизге ашыргъан эдик. Не эсе да, сюзюуге бизден киши чакъырылмагъанды. Биз берген багъа да тергелмей къалгъанча кёрюнеди.
- Сейит, сеннге билдирмегенми эдим? Сора, айтханма деб, унутуб къойгъанма. Сюзюуден ётмегенини чуруму – назмулары партияны политикасына келишмейдиле. Кесинг билесе бизде болум къалай къыйын болгъанын – 1974-чю джылгъы партияны обкомуну пленумунда, андан сора 1977-чи джылгъы илму-оюм конференцияда бизге не айтханларын билесе. Басмагъа бир учхара, тыйгъыч салыныб тургъан зат ётсе, джашха да, меннге да таб болмаз. Сюзюуден ётмегени аны ючюндю.
- Къайдам, биз аллай табсыз затларын эслемегенбиз. Кёлюбюзге келгенни джазгъан эдик. Джаш кеси назмуларыны юсюнден рецензияланы иериксиз деб сакълаб турады.
- Иерикме, къол джетмей турады.
- Экинчи сорууум: Нисаннга конкурсдан ётмегенсе деб, Адабият институтдан къагъыт келгенди. Алай болса, ол быйыл да киралмай къалады ары.
- Мен къагъытларын джарашдырыб ийген эдим. Андан ары  не этейим?
- «Мен кесим кёчюрюб берген назмула тюл, башхала ийилгендиле институтха»,- дейди Нисан.
- Ол келтирген назмуланы джаратмай, кесим сайлаб, башхаларын кёчюртюб, аллына да партиягъа, Лениннге махтау берген бир-эки шийирин салыб, ийген эдим.
- Осман, кеси келтиргенлени ийсегиз иги боллукъ эди.
- Огъай, биз кирит салыныб тургъан темалагъа джазылгъан затланы джукъгъа ияллыкъ тюлбюз. Джазыучу организация партия кёргюзтгенча атлайды.
- Алай эсе, авторну кесине нек билдирмегенсиз, «башха назмуларынъы иерикбиз» деб. Энди Осман ары сёлешигиз да ангылатыгъыз бу бек фахмулу джаш болгъанын.
- Сейит, ректор ана къарнашым тюлдю. Къолдан келгенни этгенме.
- Ашхы, сау къал.
Сейит бизге къараб, «Османны айтханын эшитдигиз, не дейсиз энди»,- деди.
- Назифагъа да бир телефон эт. Ол билимли, ауузлу, халкъын бек сюйген тиширыуду,- деди Идрис.
- Кесими кёлюме да келгенди анга сёлеширге,- Сейит биягъы телефон чолпуну къулагъына салды.
- Кюнюгюз ашхы болсун, Назифа. Не этесиз? Тынч болурсуз, Аллах айтса. Биз да рахатбыз. Къол джазмаланы сюзюуге Сизни чакъырыучанмыды Осман?
- Анда-мында. Кесине керек болса. Нек сорасыз?
- Мындан алда Нисан Адурхайны «Бусакъла» атлы китаблыгъын сюзгендиле, ётдюрмегендиле. Кимле окъугъандыла, не джазгъандыла, белгисизди.
- Билмейме. Хапарлы тюлме.
- Адабият институтха да Нисан кеси берген назмуланы джибермей, Осман кеси сайлаб, партиягъа, коммунизмге бюсюреулени, алгъышланы ийгенди да, Нисан конкурсдан ётмегенине къагъыт келгенди.
- Быйыл ары бизни областдан эки джаш киргенди. Чёб чакълы фахмулары болмагъанла кирген сагъатда, сора Нисан къалай ётмегенди? Бусагъат Османны эки этегин башына къаблайым, джаш конкурсдан ётмеген эсе, терслик андады.
Назифаны не айтханын, не этгенин билмейме, бир ыйыкъдан Османдан къагъыт алдым:
«Багъалы Билал! Адабият институтну ректору бла келишгенбиз – сени заочно окъургъа эркинлигинг барды, джангыз экзаменлени бералсанг. Бералмасанг – кишини терслер мадарынг боллукъ тюлдю. Эки ыйыкъдан институтдан къагъыт алмасанг, меннге билдирирсе...».
Бир ыйыкъдан огъуна мени экзаменлеге чакъыргъан къагъыт келди. Ол къагъытны да алыб, бирлешликни джыйылыууна бардым.
- Анда туруб окъугъандан эсе, юйден джюрюб окъугъан игиди. Джылгъа эки кере барыб, экзамен-зачет кибиклени бериб, назмуларынгы да джаза, бир джерде ишлеб, ачхачыкъ да тюшюре, халкъны ичинде джашагъаныг игиди,- деди Сейит.
- Огъай, Москвада беш джылны ичинде кёб адам бла танышырыкъды, терен билим аллыкъды, андан сора да ариу тиширыула бла «ох» этерикди,- деб, Ибрахим барын кюлдюрдю.
Мен а, къызаргъан огъуна этдим. Ибрахимни ол айтханында да бар эди тюзлюк. Былайда не юйленирге, не эркин джюрюрге мадар джокъ эди. Эл ичинде адетни-намысны бузмай, элча джашаргъа керекди. «Эл тёгерек болса – тёгерек бол, эл зугул болса – зугул бол» дегенлей. Тышында уа? «Сынджырдан ычхыннган итча» болургъамы керекди, огъесе, къайда да, кесинги, элингдеча тутаргъамы керекди? Тышына чыкъсакъ а...
- Не, Нисан, къалай кёлюнге келеди?- Идрис меннге къараб ышарады.
- Барыб экзаменлени бир берейим да, киралсам, биринчи джыл юйде туруб окъургъа керек боллукъма. Бир джылдан кёрюрбюз не боллугъун.

*   *  *
 
Адабият институтха экзаменлени барын бешлеге бериб чыкъгъандан сора, институтну ректоруна кириб, очно окъургъа излегеними айтама. «Тилегинги къагъытха джаз да, окъуу бёлюмге бер. Энди джыл кюндюзгю бёлюмге кёчюрюрбюз» деб, сёз берди.
Окъуу бёлюмде Эльбрусну да сордум – окъууун битдириб юйюне кетгенин айтдыла. Общежитиеге къайытыб, узун коридор бла кесими одама бара тургъанлай, бир сейирликге джолукъдум: аюча бир джаш, эки джанына аунай, эки къызны да сабийленича кёкюрегине къысыб, келе эди. Меннге джетерге, «быланы былай бир тут, хурджунумдан ачхычымы алгъынчы» деб, къызланы манга узатды. Джунчугъан огъуна этиб, бут тюблеринден тутуб, экисин да къойнума алдым.
- Кязим, ачхыч анда тепси юсюнде къалгъанды,- деди къызланы бири.
- Сен быланы джерге салма. Къачыб кетерикдиле. Кючден тутханма. Мен бусагъат ачхычланы алыб джетейим,- деб, ызына айланды.
Ол ары айырылгъанлай, къызла тыпырдаб башладыла. Алай а, мени къолумдан ычхыныр къарыу къайда назик джанлагъа.
- Ары ий бизни, иймесенг къулакъларынгдан къабарыкъбыз, тюзмю айтама, Маша,- деди къарачач нёгерине.
- Тюз айтаса, Ира, башлайыкъ,- деб, экиси эки къулагъыма къадала башладыла.
Мен башымы ары-бери этиб, ала да кюлюб, мени бла кюреше тургъанлай, Кязим джетди.
- Мен да гитче адам тюлме, сен а къаяча бир затса,- дей, эшиклени ачыб, киригиз деди.
Мен «юйге да игилик» деб, кириб, къызланы, мияла сауутланыча, эслеб, акъырын орундукъгъа салдым. Кязим эшиклени ичинден кирит салыб, ачхычланы да хурджунуна салды.
Сора джарашыб тургъан тепсиге джарашдыра барыбызны, «къайданса?»- деб, сорду.
- Къарачайданма.
- Мен а Налчикденме, таулума.
Кетерге излегеними ангылаб, «къызла, Нисанны джиберемисиз?» деб, сорду.
Бириси джукъ да айтмады, Маша деген а – субай, чырайлы къыз: «ёмюрюм кюсеб, тюшлеримде кёрюб тургъан джашха шашмай ушайды Нисан. Ол кетсе, мен да кетеме, къалса къалама, мен Нисан бла боллукъма. Кесини да бир татлы къулагъы барды» деб, мени бла боллугъун билдирди.
- Къарачайлы, кёресе, сен кетерча тюлсе. Бир джукъ ауузланайыкъ, къысхаракъ да танышайыкъ.
Кязим Адабият институтну кюндюзгю бёлюмюне киргенди, Ошанинни семинарындады. Эльбрусну таныгъанын, Ошанин бла танышдыргъан да ол болгъанын айтды. Мен да айтдым хапарымы.
- Къызла, Нисан да назмучуду. Заочно окъурукъду. Костровну семинарындады.
- Ира бла Маша Украинадандыла. Экиси да мени бла бир семинардадыла. Талай кюн, институтха киргенибизни къууанчын этиб айланабыз.
- Сора, «джерге салма, къачыб кетерикдиле, кючден тутханма» нек дей эдинг?
- Чам эте эдим, ансы сюрсенг да кетерик тюлдюле.
Мен кюлген да этиб, Машаны сыйлай башладым. Ашау-ичиу, алгъыш барады. Маша мени кесини одасын кёргюзтюрге алыб чыкъды. «Тамблагъа дери бери къайытмагъыз» деб, Кязим эшиклени джабды ызыбыздан.

*   *   *

Экзаменледен сора да бир айны окъутурукъдула, 3-4 творчество семинар бардырыллыкъды, андан сора биз – заочникле – юйлерибизге кетерикбиз. Ол айны китаб басмалагъа, журналлагъа назмуларымы джарашдырыр акъыл алгъанма. Алкъын Светагъа телефон этмей тургъаныма кесим да сейирсинеме. Этерге уа керекди. Ол кёчюрген назмуларымы басмалатмасам, къыйыны зыраф боллукъду. Сау бир китаблыкъ шийирими кёчюргенди. Телефон этеме. Бираздан сабий ауазчыкъ чыгъады:
- Кимсе?
- Мен Нисанма, сен а кимсе?
- Дашама. Сеннге мамамы керекди? Бусагъат чакъырайым.
- Света, салам. Нисанма. Не этесе?
- Ой, салам. Къайдан чыкъдынг? Сёлеширигингден умут юзген эдим.
- Адабият институтха кирдим, алай а, заочногъа. Энди джыл кюндюзгю бёлюмге кёчерге ректор бла келишгенме.
- Кел, джууукъ бол. Юйде рахат сёлешейик. Огъай, сен джунчутур адам джокъду. Эрими асрагъанлы талай ай болады. Къызчыгъым бла кечинеме. Сюйсенг тамбла, сюйсенг ыйыкъны аягъында кел, кесинге къалай таб эсе да. Джангыз, алгъаракъдан телефон этиб, билдирирсе.
Шабат кюн, гюлме дегенни да къучагъыма джыйыб, ашарыкъдан, ичкиден толу рюкзагым да сыртымда, Светаны эшигин зынгырдатдым. Эшикни Даша ачды.
- Киригиз, мама бусагъат душдан чыгъарыкъды. Сиз он такъыйкъаны алгъа келгенсиз.
Мени юйге киргеним бла, Светаны душдан чыкъгъаны тенг болду. Къучакълашдыкъ.
- Гюллени да вазагъа салайым, юсюме да бир зат киейим. Даша, къонакъны залгъа элт, кесине да, эрикмезча, сёз нёгер бол,- дей, Света башха одагъа кирди.
Мен тёгерекге къарайма. Аламат мекям. Къолум бла узалгъанлыгъыма башына джеталмайма – пол бла потолокну арасы алай мийикди. Бир къабыргъаны китаб полкала джабыбдыла. Алагъа къаршчы, терезени къатында, джазма маса барды. Залны башха джанында бир он адам сыйынырча уллу ашарыкъ тепси. Мени сейирсиннгеними эслеб, Даша хапар айтады:
- Келген-кетген былайда олтурабыз. Мындан сора да беш одабыз барды. Меники барысындан да уллуду. Нарат чегетни ичинде юч къатлы юйюбюз да барды. Машинабыз да барды бизни. Мама джюрютеди, мен алкъын джюрюталмайма.
- Джюрютесе, мени къойнума миниб, рульну тутуб барыучанса да,- дей, Света кирди. Юсюнде омакъ чебгени, тойгъа хазырланнганча.
- Мама, сен дядя ючюнмю джасаннганса былай?
Света «огъай» деди, ызы бла «хоу» деди, эм ахырында меннге къошулуб кюлдю.
- Кюн орта ушхууурну заманы болгъанды. Тепсиге кёчейик,- деди.
Мен рюкзагым эшик артында къалгъаны эсиме тюшюб, тепсиге салынныгъын тепсиге салыб, къалгъанын да буз долапха салдыкъ.
- Бош кюрешгенсе азыкъ кёлтюрюб. Хар небиз да барды,- дей, Света башлады тепси бла бла хант юйню арасында ары-бери джюрюб. Мен да болушургъа кюрешеме.
- Эрим ёлгюнчю шапа тиширыуубуз бар эди. Энди ол керекли джерибиз джокъду деб, кесим кюрешеме. Даша бла кесиме ашарыкъ этгенни къыйынлыгъы джокъду. Юйню, дачаны да таза тутаргъа къарыуум джетеди. Сизде тиширыуланы ишлегенлери эсиме тюшсе, мен джукъ этеме дерге да уялама. Алай а, шахар джашау да бир тюрлюдю, кесинг билесе.
Мен шампандан бокаллагъа къуюб, Дашаны сауутун да татлы суудан толтуруб, Светагъа къарайма. Тюбешгенибиз ючюн ичебиз. Мен тамадалыкъ, шапалыкъ да этеме. Даша сейирсиниб къарайды. «Сен гюрджюмюсе» деб, сорады. «Огъай, Нисан таулуду, Минги таулу. Европада эм мийик тауну – Эльбрусну – этегинде джашайды» деб, анасы джууаб къайтарады. Бираздан башха масагъа кёчюб, шай да иче, ушакъны бардырабыз.
- Сен тюрленнгенсе – ёсгенсе, кенгергенсе. Боюнг, ауурлугъунг къаллай бир болгъанды?
- Эки метр, 120 кило. Джылым да – 24.
- Мени уа не боюма, не ауурлугъума джукъ къошулмагъанды.
- Джангыз ариулугъунга ариулукъ къошулгъанды – башха тюрлю ариу болгъанса. Башха тюрленнгенинг джокъду.               
- Мен а алгъыннгы Нисанны излеб къарайма да...кёралмайма. Джылындан эсе тамада кёрюннген, мен танымагъан бир деу эркиши олтурады.
- Мама, сиз не тилде сёлешесиз, мен джукъ ангыламайма. Мен телевизоргъа къарайым кесими комнатамда, боллукъмуду?
- Боллукъду.
Аякъларында кёзюу-кёзюу чынгай, Даша кетеди. Биз кесибиз къалабыз.
Мен Светаны къарачай тилни унутмай тургъанына сейирсинеме. Андан да бек сейирсиннгеним – арабызда бир буруу барды, андан къалай ётерге билмей, джунчуйма. Ётерге да керекмиди? Света мени халымы сезе болур, туруб келим бойнумдан къаты къучакълайды. Биягъы сезимле артха къайытыб, толкъунланадыла, биягъы джюрек къанатланады. Ёрге туруб, къойнума алыб тёгерек бурама.
- Башым тёгерек бурулады,- дейди шыбырдаб Света.
Мен аны джерге салама.
- Огъай, сен терс ангыладынг – сен тёгерек бургъанынг ючюн тёгерек бурулмайды башым. Аны чуруму башхады.
Тебрейди мени къучакълаб, ийнакълаб. Арадан 9-10 джыл кетмегенча, Тёбен элде тургъанча болама. Сабий ауаз мени кесиме келтиреди:
- Мама, айыб тюлмюдю, уялмаймыса – ол бизни папа тюлдю да.
Анасы къызын чакъырыб, къойнуна алады.
- Даша, Нисан мени биринчи сюймеклигимди, мен аны бюгюн да кемсиз сюеме.
- Сен аны сюе эсенг, ол мени папам нек тюлдю да?
- Аны мен сеннге артда ангылатырма. Болсунму?
- Болсун. Дачагъа къачан барлыкъбыз?
- Бир сагъатдан. Нисаннга да кёргюзтейикми дачабызны?
Къызчыкъ меннге къаш тюбюнден къарайды:
- Сени къучакъларыкъ тюл эсе, алайыкъ аны да биргебизге.
Света кюледи, мен ышарама.
Дачалары керти да къалача бир юй. Нарат чегетни ичинде. Света меннге юч къатлы, кёб одалы, хар не таблыгъы болгъан мекямны кёргюзеди. Къарайма, сейирсинеме. Эм уллу ода кютюпханеди – талай минг китаб болур. Аны къатында ода – ишчи кабинет. Светаны кабинети экинчи къатдады. Света меннге алгъаракълада чыкъгъан китабын кёргюзтеди. Назмуланы кёбюсю Света кёчюрген назмуларымдыла. Энди алагъа башхаларымы да къошуб, энчи китаб этиб чыгъарыргъа керекди. Аны хакъындан сёлешебиз. Энгишге тюшюб, терек бачхада да айланабыз. Бачхадан эсе, нарат чегет десек тюзюрек боллукъ болур. Мени эм бек къууандыргъан а, тюз бачханы арасында таш тюбюнден чыкъгъан къара суучукъду. Тыш джерде бир танышыма тюбегенча  болдум. Къабланым ичдим, татыуу да иги. Джер-джерде агъач тапчанла, башы джабылгъан юйчюк – хар не джарашыбды.
«Солу былайда, Нисан, нарат хауаны солу, джаз. Светанг да къатынгда, кёзлери сеннге къараса — нюрден тола».
- Джаратамыса?- Света меннге умутлу къарайды.
Къара суучукъну къатында тапчаннга олтуруб, тынгылайбыз. Бир-бирибизни ангылайбыз, сёлешмесек да.
- Нисан, бу юйге да, Москвада мазаллы фатаргъа да, машинагъа да, меннге да ие керекди. Энди сени да болурунг болгъанды – юйленирча болгъанса. Сабийлигингден башлаб, бюгюннге дери сени сюйгенлей турама. Тилигизни билеме, адетлеригизни билеме, сен айтхан – закон-джорукъ болуб, алай джашаб турлукъбуз. Уллу юйдеги къурар чакълы саулугъубуз, мадарыбыз да барды – «тукъум эм джукъ болсунла» деб, сизде айтыучулай. Мен сени квартира бла, дача бла, машина бла терилтгенлигим тюлдю. Биз керти да бир иги юйдеги къураяллыкъбыз деб турама. Мен быланы бусагъатда айтханым – биягъы сен тамбла туруб кетиб къалсанг, энтда къачан кёрюшелебиз?
- Да бир сагъыш этейим.
- Чыртда болмаса, мында окъурукъ беш джылынгы мени бла джаша да, джаратмасанг джуртунга къайытырса да кетерсе. Ким тыяллыкъды?
- Мен сени бла къалай джашасам излейсе?
- Къалаймы? Бютеу таныш джазыучула, джууукъ-тенг да джыйылыб, юй-юйдеги къурагъаныбызны Аллахны-адамны аллында да белгили этиб, алай джашаб тебресек дейме. Ансы сабийни, уллуланы аллында да айыбды, къуру тослукъ джюрютюб турсакъ. Ёзге, сагъыш эт. Бюгечебизни быллай къайгъыла бла бузмайым. Кел, юйге бара барайыкъ.
Биз, ууакъ-ууакъ атлай, юйге джетерге, Даша кеси тенгли бир къызчыкъ бла бир джаныбыздан чыкъды.
- Мама, мен бюгече, Алисалада къалайым, болсунму?
Алиса бизни бла саламлашды.
- Алиса, юйюгюзде ким барды? Сен бизде къалсанг иги болурму?
- Огъай. Юйде мама джангыз кеси къоркъарыкъды.
- Кел, сора, маманг бла да бир саламлашайым.
Ала ючюсю да хоншу юйге кетдиле. Мен да Светаны мени назмуларым болгъан китабын ачыб, къалай кёчюрюлгенлерине эс ийиб къарай тебредим. «Назмуларымы къалай кёчюрген эсе, кесими да алай кёчюрюрге излейди. Ол кёчюрген назмула бир джанындан къарасакъ – меникидиле, башха джанындан къарасакъ – аныкъыдыла. Алай а, башха тилге кёчюрюлсе, магъанасы, суратлау кючю, джюрюшю да сакъланнганлыкъгъа, назму кёб энчилигин тас этеди. Кёчюрюлген назмуну окъусам – чепкенин, бёркюн да тешиб, юсюне европа костюмну кийген таулу кёрюнеди кёзюме. Ташда ёсген наратны тюзге кёчюрсенг – ол ёлмей, джашиллигин да тас этмей, джашаб да кетер. Алай а, анга да, манга да ол таш джетмегенлей турлукъду. Аны ангылар ючюн, наратны ташда кёрюрге керекди». Быллай оюмла бла заман къалай кетгенин, Светаны да юйге къалай киргенин эслемей къалдым.
- Не, джаратамыса, къалай кёчюргеними?
- Наратха Ташы джетмейди бир-бирде. Алай болса да, сенден иги кёчюраллыкъ болмаз.
- «Наратха Ташы джетмейди». Меннге уа не джетмегенин билемисе?

*   *   *

- Джангыз бир эркиши мени сенича насыблы эталмагъанды.
- Сени бла болгъан эркишилени барына да былай айта болур эдинг.
- Къой, джаныма тийме. Сен мени биринчи эркишимсе, ахыр эркишим да сен болсанг дейме.
- Эркишинг болургъа огъайым джокъду, эринг а болаллыкъ тюлме.
- Нек? Не ючюн? Неди эм уллу чырмау?
- Кесинг билесе. Атаны-ананы, эгечни, къарнашны джюреклерин къыйнаргъа сюймейме.
- Бери тынгыла. Адетлеригизни, тилигизни да джаратама, билеме. Дин эсе чырмау, динигизни да алайым. Юсюме кийгениме дери барын сиздеча этейим. Къарачай къыз болмагъанымы бир киши билмезча кесими алай джюрюталлыкъма. Алай болсам, юйюгюз да огъай дерик болмаз?
- Къой, мени ючюн динингден, адетингден да чыкъма. Мен къарачайлыма, къарачай халкъны адамыма. Аллах меннге деб, бир къарачай къызны да джаратыб турады. Мен аны алмасам – ол насыбсыз боллукъду. Не эрге чыкъмай къаллыкъды, не да бир башха миллетни джашына кетерикди ол да. Алай бла, халкъымдан кесим тас болгъан бла къалмай, зараным бир гюнахсыз къызгъа да джетерикди. Атаны-ананы аллында кибик, бир къарачай къызны аллында да, туугъан халкъымы аллында да барды борчум.
- Аллах ючюн, бу кёзбау философияны бир къой. Сени меннге керти сюймеклигинг болса, бир киши, бир зат буруу болаллыкъ тюл эди бизге. Шамил шыйыхданмы уллу динчисе неда миллетчисе сен? Аны бир къатыны эрмен къыз болгъанын билемисе? Сен меннге да юйлен, кесинг джаратхан къарачай къыз кёрсенг, аны бла да бол некяхлы. Бюгюн огъуна разылыкъ береме. Чыртда мени бла джашаялмасанг, кетерсе, ким тыяллыкъды? Не, нек тынгылайса? Таукел болалмайса, не? Эркишиле, сизге не болуб къалгъанды? Эки метр бою, 120 кило да ауурлугъу болгъан Алауганнга быллай хомухлук джарашхан да этмейди. Нисан, сен мени бла джашаргъа излемей эсенг, бу ахыр тюбешиуюбюздю сора. Ангылаймыса?
- Бу аламат кечени бузма. Тамблагъа да Аллах айтхан болур.
Кече къалай кетгенин да билмей къалдыкъ. Эртден бла ауузланнгандан сора, мен китабымы къайгъысына кёче башладым – къайда, къалай чыгъарыргъа боллукъду экен? Алай а, Света сансыз джууаб этди:
- Китаб басмала кёбдюле – кире, сёлеше айлансанг, къайсы болса да бири «хоу» дер.
Мен аны тюрлениб тургъанын ангыладым.
- Болсун, джангыз кёчюрген назмуларынгы барысын бир джерге джыйыб манга бералырмыса?
- Къайдам, ышандырмайым. Бусагъатда заманым джокъду. Таблыкъ бла.
- Хайыр. Сау бол къонакъбайлыгъынг ючюн, мени былай сюйгенинг ючюн а, мен
къууандыралмай эсем да, Аллах къууандырсын сени. Москвагъа къалай барыргъа боллукъду?
- Сол джанынгда джаяу джолчукъ темир джолгъа чыгъарлыкъды.
- Сау къал. Телефон этерме. Кёрюшюрбюз.
Мен къучакъларгъа изледим, алай а ол артха бир атлам этди да: «Иги джолгъа»,- деди.
Арбаздан тышына чыгъа, къабакъ эшиклени этген сагъатымда, сюелиб ызымдан къараб тургъанын, бетин джуууб келген джыламукъларын да эследим. Джюрегим эриб, ызыма къайыта тебреб, дагъыда кесими тыйдым. Къолуму да силкиб, джолгъа атладым, алай а, башым сагъышха кетгени бла сол джанына бурулур орнуна, онг джанына терсине кетдим. Бир сагъатны баргъандан сора, джангылгъаным эсиме тюшюб, сюйсем-сюймесем да ызыма къайытыб, Светаны дачасыны къаты бла ётерге керек болдум. Аны кёрюрюм да келгенлей, кёреме деб да къоркъгъанлай, акъырын юйюню къаты бла солгъа баргъан джаяу джолчукъгъа джарашдым...

*   *   *

Тамбла биринчи учакъ бла Минводха учарыкъма. Танышларыма – кимине тюбеб, кимине телефон этиб, «сау къалды» айтханма. Джангыз, Светагъа сёлеширге-къалыргъа да билмей, ашхамгъа джетгенме. Таукеллигими къолума алыб, телефонну чархын бурама энди. Дачада джокъдула сора. Москвада юйлерине сёлешеме.
- Даша, салам. Не этесе? Игимисе?
- Нисан, салам. Мен сени ауазынгдан таныдым.
- Сау бол, Даша. Маманг а къайдады?
- Къатымдады. Алай а, ол сёлеширге излемейди. Стресс болуб турады.
- Ангыладым, Даша. Мен тамбла Кавказгъа кетеме. Сау къал. Маманга да салам айт.
- Мама, Нисан бла нек сёлешмейсе? Ол кете айланады.
- Салам, Нисан. Иги джолгъа бар. Тоюнга чакъырырса. Ары дери уа мени излеген, сёлешген да этме. Эсен бол.
Мен джукъ да айтхынчы телефонну салды. Энди бюгече джукъламазлыгъым хакъды. Кюйюб баргъан джюрегими тартыб алыб бир сууукъ суугъа сугъарча болдум. «Кязимге да бир тюбей кетейим» деб, атлауучла бла ёрге атлаб баргъанлай, «къарачайлы» деген таныш ауазны эшитдим. Къарасам – баш къатдан Эльбрус бла Кязим къол булгъай тура...
- Дачагъа тебреб турабыз. Къошул,- дедиле.
- Огъай, тамбла кетеме, джолгъа хазырланыргъа керекме.
- Мен кесими машинам бла келгенме. Аэропортха джетдирирме кечикдирмей. Аллыкъ затынгы биргенге ал – кече дачада къаллыкъбыз,- деди Эльбрус.
Мени дженгалмазча кёргенинде, къайры барлыгъыбызны айтды:
- Ошаниннге тебреб турабыз. Мени да ол окъутуб чыгъаргъанды, Кязим да аны семинарындады. Кюндюзгю бёлюмге кёчсенг – Кязим хапарынгы айтханды – сени да назмуларынга къарарыкъ олду. Чыртда тартынма. Сеннге да сормагъанлай, «ючеулен болуб келликбиз» дегенме. Джангыз, анга энтда бир телефон этиб, алай чыгъаргъа керекбиз.
- Огъай, кюндюзгю бёлюмге да кёчерик болмазма. Москва алгъынча тартмайды кесине, не эсе да.
- Билеме нек тартмагъанын. Света толу хапар айтханды.
- Сора сизни арагъызда байламлылыкъ юзюлмей турады.
- Мен танышла бла араны юзюб къоймайма. Тохта, бусагъат бир телефон этейим да, рахат сёлеширбиз...
- Лев Иванович, биз джолгъа чыгъарча болгъанбыз.
Трубкадан Ошанинни ауазы эшитилинеди:
- Старик, бюгюн бир ишле чыгъыб къалгъандыла. Тамбла ажымсыз тюбеяллыкъбыз. Телефон зат да этмей, сагъат бешге келиб къалыгъыз. Охому? Тамбла, сагъат бешде. Сакълайма.
Эльбрус манга къарайды.
- Бир да ажымсыз, сени джюрегинг тартмагъанын сезгенди ол. Бирсикюн учарса, Устагъа тюбей кет.
Ючюбюз да Кязимни одасына барабыз.  Ашау-ичиу, ушакъ башланады. Эльбрус кесини юсюнден хапар айтады:
- Китаб басмада ишлейме. Бир китаб кибик да чыгъаргъанма. Сен а тас болуб къалдынг да... Неме...Нисан, тели болма. Ычхындырма ол къызны, Светаны дегенлигимди. Къарачай джукъгъа кетерик тюлдю. Москвада тохта да, билим алыргъа, адамла бла танышыргъа, китабларынгы орус тилде чыгъартыргъа кюреш. Светаны уа, бютеу онглу джазыучула бла шагъырей этиб, эри ол дуниягъа алай кетгенди. Света кеси да белгили назмучу болгъанды. Эм аламаты уа – ол сени сюйгенден ёле турады, сен да анга сууукъ тюлсе. Институтда окъугъан сагъатынгда аны бла джашай тур да, кетсенг кетерсе да къалырса. Ол анга да разыды. Джангыз, анга юйленирге керексе. Алайсыз тюбей турургъа сени бла, къызындан, танышладан да уялады. Сен аны тюз ангыларгъа керексе.
- Аллах ючюн, нени юсюнден барады сёз?- Кязим соруулу къарайды.
Эльбрус менден эркинлик алыб, хапарны толусу бла айтады.
- Меннге керек кёре эдим аллай бир къыз,- Кязим къызыугъа киреди.
- Аллай той этейик эм маджал ресторанда. Ачха джоюмну мен бойнума алама. Юйлен, джаша. Интситутну бошаргъа, бютеу ишлеринги тындыраса, андан да айырыласа да кетесе.
- Къой, Кязим, мен тиширыуну меннге сюймеклиги бла хайырланыргъа, алдаргъа излемейме. Света бла мен джашасам джашаб къаллыкъма, джашамасам а, джашарыкъ тюлме. Эльбрус биледи, биз бир-бирибизге къалай къарагъаныбызны.
Сёз сёзню айтдыра, кечени ауурлугъу кетгинчи олтурабыз. Эртден бла аэропортха Эльбрус бла барама. Ол джолда да мени Светагъа къайтарыргъа кюреше барады.
- Биз, таулула, бюгюннгю заманнга келишмеген асры тюз адамлабыз. Кесибизге адетле къураб, аланы ауларындан чыгъалмай джашайбыз. Адетле бизге тюл, биз адетлеге бойсунуб джашайбыз. Сени Светагъа юйлендирмеген – дини, тили, адети башха болгъаныды. Светаны бармагъына да джетмеген бирге уа юйленниксе – ол къарачай къыз болгъаны ючюн. Андан сеннге хайыр джокъ, сенден анга хайыр джокъ. Турлукъса Къарачайда, джюрегинг джарыла, назмуларынга ат-бет атала, китабларынг да чыгъарылмай. Кесинге, халкъынга да хайырынг болмай. Света бла болсанг а – Москвада джашарса, китабларынг чыгъарла, атынг айтылыр, адабият джаны бла уллу кърал саугъаны да алыргъа болурса. Ол заманда къайда да сёзюнг ётер, бютеу халкъынга да хайырынг тиер. Уллу муратха джетер ючюн, ким не айтыр деб къарамазгъа керекди. Света сеннге джол ачаллыкъ тиширыуду. Тели болма. Сен, Къайсынча, аякъ юсюне сюелмесенг, бирибизге да болушаллыкъ тюлсе.
- Да Къайсын Москвада джашамай шойду да, кеси да, эсеб этиб, хайырын-хатасын тергеб юйленнген хапары джокъду.
- Къайсынны ёрге кёлтюрген – фахмусундан башха чурумла да бардыла. Тауну башына хар ким бирер тюрлю лагъым бла чыгъады.
- Къой, ёрге чыгъар ючюн, тиширыуну кесиме басхыч эталлыкъ тюлме.
- Мынга къара, тиширыуну кесинге басхыч тюл, къанат эт дейме. Ангыламаймыса?
- Огъай. Биз, бир бурху халкъны джашлары, бирер тиширыугъа тагъылыб, тышында къалыб барсакъ, къалай болур? Кесибиз къыллы къалмай, халкъыбыз да тас болуб кетмезми?
- Кетер. Алай а, къалгъанланы ол затдан тыяргъа борчлубуз. Сен а, не къадар ёрге кёлтюрюлюб, тышындан, узакъдан, мийикден Халкъынга, Джуртунга Кюнча тиерге керексе. Аны ючюн къал Москвада дейме, алай болур ючюн джаша дейме Света бла да. Сени фахмунг да, къарамынг да, халкъынга-джуртунга сюймеклигинг да, ётюнг да, кючюнг да – айтыргъа, хар ненг да барды алчы-башчы-лидер болур ючюн. Аллахха шукур, бизде Къайсын барды. Сизге да керекди аллай бир адам.
- Сау бол. Сен асыры уллу багъа бересе меннге. Сен умут этгенча, чыгъар бизде да бир адам. Мен а, бурнум бузгъа тирелгинчи, кесим сайлагъан джол бла бир бара барайым.
- Артда кеч болур, сокъуранырса. Алай болса да, айтдым, айыбдан чыкъдым. Иги джолгъа бар.

*   *   *

Китаб басманы директору Рашид мени да назмуларым болгъан «Тынгысыз джюрекле» атлы джыйымдыкъ китабны аллына да «ызы къалын болсун» деб джазыб, Сейитден бериб джибергенди. Алай а, бирлешликни юйелери алгъышлагъанлыкъгъа, къууанырча тюлдю. Кесим излеген назмула тюшмегендиле ары, редактор да уллу сайлаб къыйналмагъанды. Алай болгъанын къалгъанлагъа айтама. Сейит, сабыр адам, кёл этеди:
- Къууаныргъа керексе. 14 джылны сюргюнде назмуларыбыз басмаланнган къой, ана тилде не газет, не китаб къараб да кёрмегенбиз. Энди уа джашау аламатды. Бюгюнюбюз да иги, тамблабыз бюгюнден да иги болур деб ышанабыз. Сен алкъын джашса, заман келир, тюзюн джазаргъа, басмаларгъа да мадар чыгъыб къалыр. Хар не иги джанына тюрлене барады.
- Сейит, сен джазыучуланы Союзуна нек кирмей тураса? Кёресе, джыйылыугъа да чакъырмайдыла, сен а, аланы къауумундан да фахмулуса. Ары бир кирсенг, бизге да джол ачар эдинг. Юч-тёрт тюз иннетли адам алайда болсакъ, хал тюрленир эди,- дейди Ибрахим.
- Тейри, бир-эки кере Османнга сагъыныб кёрген эдим. «Сейит, тюзюн айтсам, кесимден башлаб да, джазыучу атха тыйыншлы кёрмейме» деб, къойгъан эди. Мен да андан сора, алай ары басмагъанма. Тыйыншлы кёрсе, кеси билдирлик болур.
- Сейит, Осман джыйырманчы-отузунчу джылладача къарайды дуниягъа алкъын. Не эт джууукълугъу, не класс-сыныф джууукълугъу болгъанланы тартады алайгъа. Бизни культурабызны, адабиятыбызны айнырына буруу болгъан олду. Адамланы совет-партия къуллукълагъа да ол кёзден къараб салгъанларыны юсюне да, газетге, радиогъа, джазыучу организациягъа да фахмуларына, билимлерине къарар орнуна, происхождениелерине къараб алсала адамланы, сора ахырыбыз къалай болур?
- Джашла, керексиз сёзню къояйыкъ. Ишибизге къарайыкъ. Идрис, къол джазманг хазыр эсе, бер, сюзейик. Сени юсюнгде да Нисаннгача этебиз деселе, араны айырырбыз. Къралны джазыучула Союзуна кирир ючюн адамны эки басмаланнган китабы болургъа керекди. Ол да эсигизде болсун.
Былай сёлеше тургъанлай, эшик къагъылыб, орус тюрсюню болгъан бир джаш къарады. Саламлашды.
- Мен КГБ-ни район бёлюмюню джангы тамадасыма. Айыб этмегиз, бу не джыйылыуду?
- Районну адабиятчыларыны бирлешлигини джыйылыууду. Сиз да бир затла тырнай эсегиз, хош келигиз,- деди Сейит.
- Ол башха затла тырнайды,- деди орусча Ибрахим.
- Хоу, мени ишим башхаракъды. Сау иш этигиз,- деб, эшиклени джабды таша ишлени къуллукъчусу.
- Алан, Ибрахим, «ойнай келиб кёз чыкъды» дегенлей, къачан болса да бир палах аллыкъса башынга. Была чамынгы ангыламай къояргъа боллукъдула. Неме, отузунчу джылланы аягъында коммунист партияны Ставропол крайкомуну биринчи секретары Суслов, чалкъы чала тургъан къарачай джыйыннга келгенди дейдиле. Джыйынны оюнчусу, теке, чалкъысын да ойнатыб, дюрюню да ары-бери чача, аны аллына атлаб, гюрюлдегенди: «анасын сатдыгъым, къадалыб ишлер орнуна, бу биченликни теблеб айланнган курсауай кимди? Бусагъат не тазир алайым, не джанын алайым». Сусловну джаны чыкъгъанды да къалгъанды. Биргесиндегиле ангылатыргъа кюрешгенликге, эсин джыймагъанлай кетгенди дейдиле. Къарачайгъа душман болгъаны андан башланнганды дегенле да бардыла,- деди Идрис.
- Къарачайлыла, былайда сёлешгенигиз джазылыб бара эсе да, билмейсиз. Сиз атын сагъыннган адам къралны бек башында тургъанын билесиз. Анга душман зат деб айтыргъа джарамаз. Ол бизге джол кёргюзтген башчыланы бириди,- деб, кюлмей-ышармай айтды Борис.
Сейит джыйылыуну джабаргъа ашыкъды. Джолда сагъыш эте барама: «ол къызыу тутууладан, сюргюнден сора да талай он джыл кетгенликге, къоркъуу алгъынча турады. Къоркъуу къалай кетсин – ол къоркъууну салгъан адамланы кёбюсю алкъын къралны башында турадыла. Хрущевну орнундан чыгъаргъан да аладыла». Сагъышларым кесими китабларыма кёчдюле: «Москвада да, Ставрополда да китабларымы чыкъмагъаны чуруму неди, недеди? Света да, Раиса да китаб басмала бла келишиб, меннге да «китабынг чыгъарыкъды» деб, таукел айтыб тура эдиле. Пашинскеде КГБ-ни къуллукъчулары къол джазмамы да кёргюзтюб, алай къуджурла сёлешгенден сора, мен дагъыда китабларым нек чыкъмайдыла деб соргъаным сейир тюлмюдю? Аюню кесин кёре тургъанлай, ызын ызлагъан къауумданма мен да».
Барама джолда кеси кесим бла сёлеше: «Мени джазгъанымы сёгюб, къол джазмамы да КГБ-ге бергенле кесибизни адамла тюлмюдюле? Тюзюн джазгъаным ючюн меннге терс къарагъанлары сейир тюлмюдю? Сейитни кеси бла бетден-бетге тюбеб бир сёлеширге керекди. Ол сабыр, акъыллы, эсли, сакъ адамды. Аны не айтырына да бир тынгылайым».

*   *   *

Пашинскеге барыргъа джол чыгъыб, Сейитни машинасы бла кетиб барабыз. Къач джангы башланнганды. Кюн джылыды, кёк чууакъды, джер къургъакъды. Тёгерек — кёз алмазча ариуду. Узакъда Минги Тау агъарады. Джолну башы къабыргъа да, аргъы кюнбет да гапналадан толуду. Берекетли заман. Сейитни сёзю уа табигъатны юсюнден тюлдю.
- Билемисе, сагъыш этгенме да, окъууунгу бир джанына этала эсенг, газетге джарашсанг иги боллукъ эди. «Миллетим» дей билген адамла, халкъларына хайырлары тиер джерледе ишлерге керекдиле. Совет, партия къуллукълада бизден адам азды, элекден ётюб ары тюшгенле да, къаллайла болгъанларын кесинг кёресе. Бизде басма да совет-партия органланы къолларындады. Аны себебли, газетде ишлер ючюн да партиягъа кирирге керексе. Алайсыз ишге да алмазла, алсала да бир бош джерде тюрт-мюрт этерсе. Сен анга сагъыш эт.
- Баш билим да бир алайым. Талай джылдан дуния да къалай боллугъун ким биледи.
- Бу кърал чачылыр не да партия властны къолдан иер деб келемиди кёлюнге?
- Тариххе къарасакъ, империяла къурала да чачыла келгендиле. СССР да империя эсе, къачан болса да чачыллыкъды.
- Бу затны кёлюнге да келтирме. Меннге айтдынг эсе да, башха джерде сагъынма. Башынга къайгъы аллыкъса. Бу къралны ахыры къалай боллугъу бизни къолубузда тюлдю. Биз къолубуздан келликни этейик. Халкъыбызны, Джуртубузну сакъларгъа, джакъларгъа хазыр болайыкъ. Сени этеринг – партиягъа да кир, китабларынгы да чыгъар, Москвада къарыулу таныш-шагъырей къура, бери къайыта келсенг – ишлей келирсе да,  заманы  бла не джазыучу организациягъа, не газетге башчы болурса. Ма ол заманда талай иги иш этерге боллукъса.
- Китабла дегенлей, Сейит, хапар айтхан эдим, Москвада, Ставрополда да кёчюрюлюб, хазыр болуб тургъан къол джазмаларымы чыгъарыргъа унамайдыла. Орусчагъа атлары белгили иги назмучула уста кёчюргендиле, ёзге басмаламайдыла. Сизни кёлюгюзге къалай келеди: не ючюн?
- Къайдам. Тилинге сакъ болмай, адамланы ичинде бир затла айтхан болурса, ол да ол юч харифге джетген болур. Башха тыйгъыч салаллыкъ кимди?
Мен Сейитге джарашдырыб, Дауут афендини юсюнден, мени КГБ-ни бёлюмюне къалай элтгенлерин, анда не айтханларын, тас болгъан къол джазмамы да анда кёргеними айтдым.
Сейит «бир джукъ ауузланайыкъ»,- деб, джолдан ёрге айырылгъан деппанчыкъгъа чыгъыб, арбасын тохтатды.
- Мен айтханнга тынгыларыкъ болсанг, ол Халимат, Осман да къоркъгъан назмуланы басмалатама деб, къазауат этиб турма. Алагъа да заман келир. Къралгъа, партиягъа не аз да экили ангылашынныкъ зат айтма. Алгъа аякъ юсюне бир тур, ансы курутуб къоярыкъдыла.  Москвада газетле сакъланнган архивге кир да, къарачай газетни 1943-чю джылгъа дери, халкъыбыз тутулуб, джуртундан сюрюлгюнчю чыкъгъан номерлерине бир къара. Ол заманда ангыларыкъса кимни ким болгъанын. Къаягъа ёшюн ургъандан хайыр джокъду. Кёб тюз адамны къурутхан тилчиле, къуллукъчула алкъын саудула, кеслерини къара ишлерин къоймагъандыла энтда. Мен ишлеген бурху коллективде да экеулен, атларын айтмайым, таша органлагъа ишлейдиле, тилчиледиле деб, хапар джюрюйдю. Хар къалайда да алайды. Къарачайда ёмюрде джюрюмеген, сыйсызлыкъгъа саналгъан зат, энди аман хансча, чырмауукъ хансча джайылгъанды. Аны ючюн айтама, джюрегинги-кёлюнгю ачыб сёлешме адамла джыйылгъан джерде. Джюреклери тар, зар, насыбсыз адамчыкъла кёбдюле. Мусса бла кюрешгенледиле сени бла кюрешгенле да. Къой, кете барайыкъ, кечигирге башлагъанбыз.
Джолну анда арысын Сейит тынгылагъанлай барды. Таб, айтханларыма да сокъурандым. Огъурлу адамны къайгъылы этгенден не хайыр? Меннге керекли джерде мени тюшюре, Сейит дагъыда бир айтды:
; Мен айтханланы унутма. Ишлеринги тындырыб, кетерча болсанг, артха да бирге къайытырбыз. Рашидге телефон этерсе, ол кетгеними-къалгъанымы айтыр сеннге. Бюгюн тюбемесек, базар кюн джыйылыуда тюбеширбиз.  >---<

*   *   *

Экинчи кюн танг аласы бла туруб, Тёбен элге атландым. Адамла мал къыстай тургъан заманнга джетдим ары. Мурат этгенимча, джол джанында тюбедим Устазгъа. Къолунда да таягъы, хоншула бла сёлеше тура эди.
- Алейкум салам, сау кел кесинг да.
Барыбыз да аякъ юсюнде бираз ушакъ этгенден сора, хар ким джарыллыгъына къараргъа кетди. Устаз да мени юйюне киргизтди.
- Юйге да игилик.
- Келгеннге да игилик,- Германовна джарыкъ болду.
- Энди ыйыкъда Москвагъа кетерикме да, тюбей кетейим деб, къайытханма. Саулукъ къалайды?
- Ёлгюнчю джашарыкъбыз,- деб, ышарды Устаз. – Сени къууандырыр хапар джокъду. Къысхасы бла айтайым. Къралны, партияны, КГБ-ни да башчыларына джарашдырыб къагъыт джазгъанбыз. Копиясын санга берирме, рахат окъурса. Къарачай халкъ 1957-чи джыл сюргюнден къайытханлыкъгъа, энчи автономиясы къайтарылмагъанды, Черкесге къошуб, Къарачай-Черкес област къураб къойгъандыла. Къарачай халкъгъа деб кърал буюргъан ачха терсине джоюлуб кетгенди – кёбюсю Черкесск шахаргъа, къарачайлыла джашамагъан районлагъа берилгенди. Къарачайлыланы эллерине къайтарыб, эллерин джарашдырыр орнуна, аланы иги кесегин, термилиб келген тау эллерине иймей, Пашинскени тёгерегинде джерлешдирирге кюрешгендиле. Алай бла тау этегинде къарачай элле айнымазча этгендиле. Ол политика бюгюн-бюгече да тюрленмегенди. Къарачай халкъгъа ат-бет атау, халкъны къанын бузуу тохтаусуз барады. Коммунист партияны Ара Комитетинден комиссия келиб, былайда болумну тинтерге керекди – ансы халкъ быллай джалгъан дауладан, ётюрюкден безиб бошагъанды. Партияны обкомунда, крайкомунда да къарачай халкъгъа тюз къарамагъанла бардыла. Къарачайгъа тохтаусуз къара джагъыб кюрешген партияны обкомуну экинчи секретары Темировду. Басма бла да, радио бла халкъыбызгъа къаршчы кёб зат айтылады. Обком да, крайком да ол тутхучсуз, ётюрюк, хылымылы затланы ышыргъан болмаса, тохтатмайдыла. Къайдан тохтатырыкъдыла, ол отну джакъгъан кеслеридиле сора. Халкъны тёзюмю чексиз тюлдю. Башындан комиссия келиб, бу къуджур миллет политиканы бардыргъанланы айыбларына джолукъдурур деб ышанабыз.
Мен сеннге ат башындан айтханча болмай, документле бла, фактла бла бегитиб, алай джазгъанбыз. Кесинг кёрлюксе. 1926-чы джыл Къарачай-Черкес областны экиге бёлген да — миллетлени бир-бирине юсдюрюу, эришдириу, айры кёрюу политика болгъанды. Бюгюн да хал алайды. Бу затны айырыб чертгенбиз.  Къагъытны тюбюне къазауатны, урунууну ветеранлары болуб, элли адам къол салгъанбыз. Кёрейик, не джууаб этерик эселе да.
Эшта, эртде-кеч болса да, Къарачай кеси болмай, джашау боллукъ болмаз. Не къадар эртде айырылсакъ, ол къадар иги боллукъ эди кесибизге, черкеслеге да. Ансы  къыйыныбызны халал этиб, кесибизни харам этиб тургъанлары мындан ары тёзмезчады. Биз кесибиз энчи област болгъанлай, 1940-чы джыллагъа дери Кавказда айныуубуз-ёсюмюбюз бла биринчи оруннга чыкъгъаныбызча, энтда тирилликбиз.
- Да къарачай халкъгъа къаршчы политиканы бардыргъан Суслов эсе, обкомдан, крайкомдан анга тарыгъыу – джыланны къуйругъундан башына тарыкъгъанча, бир зат тюлмюдю?
- Алайды, ёзге башха мадарыбыз джокъду. Биз обкомгъа да, крайкомгъа да ышанмагъаныбызны айтханбыз. Партияны Ара комитети, къралны башчылары, КГБ не джууаб берликлерин бир кёрейик.
- Тарыгъыугъа къарагъыз деб, Ара комитет крайкомгъа, крайком да обкомгъа джибериб къоярламы къагъытыгъызны?
- Алай болургъа да болур. Кёрейик, не джууаб келлигин.
- Сизни  къол джазмагъызны окъугъанма. Аны басмалатыб, халкъгъа чачаргъа керекди.
- Сени назмуларынгы басмалаталмайбыз сора, мен джазгъанны уа сагъыннган да этме. Бир кюн келир алагъа да.
- Мен да бир кюн келир деб умут этеме. Кете барайым, Къанамат Ачемезович, алкъын Дауут афендиге, Партизаннга да тюбер акъылым барды.
- Аюнге, бир стакан шай ичмей къайры барлыкъса? Не болду бу да. Германовна, къайдаса?
Германовна бу кёзюучюкню мараб тургъанча, къолунда ашарыкъдан толу саханы бла кирди. Не этерик эдим, Устаз бла бирге джангы чайкъалгъан джауну джангы бишген гырджыннга джагъыб къаба, ызындан да чайкъалгъан айрандан уртлай, джел элтмезча болдум. «Байлыгъыгъызны сау ашагъыз, къууанч бла, насыб бла джашагъыз» дей, джолгъа чыкъдым.

*   *   *

Дауут афенди мени сакълаб тургъанча, меннге арбазда тюбеди. Терек салкъынында ол табчаннга, мен да анга къаршчы шиндикге олтурдум.
- Мен джазгъанны къыйналмай окъуялдынгмы?
- Окъумай а, сиз кесигиз юретгенсиз шойсуз да окъургъа. Сиз, Устаз, Партизан – ючюгюз да кёрген къыйынлыкъларыгъызны къагъытха тюшюргенсиз. Алай а, сиз, алача болмай, «гюнахха, харамгъа батханыбыз ючюн, хакъ джолдан кери кетгенибиз ючюн джетгенди бизге къыйынлыкъ» дейсиз. Ючюгюз да бирер аламат китаб джазгъансыз.
- Тыш джауланы кёрген тынчды, ичибизде джашыннган шайтанны уа кёрюб къоялмайбыз. Эм уллу душман а олду. Биз Аллах айтханны этмей, шайтан айтханны этиб тебресек, Аллах бизни тюшюндюрюр ючюн, палахларын да иер. Алай а, тюб этиб къоймай, тюзелирге заман берир, джаныбызны къутхарыр.
- Партизан, Устаз да сюргюнде 22 минг акъыл-балыкъ болмагъан къарачай сабий ёлгенин джазадыла. Не гюнахлары болуб къырылдыла ала уа?
- Аланы гюнахлары джокъду. Ала ючюн Тёрени аллында джууаб этерикле – уллуладыла.
- Уллу-гитче, терс-тюз деб къарамай, миллет шарт бла халкъны барын тутмакъ этиб сюргендиле. Сюргюнде халкъны джарымы къырылгъанды. Ол геносидни болдургъан башчы мурдарланы бири Сусловду. Бюгюн да ол эсе Къарачайгъа къыйынлыкъ джетдириб тургъан, кимни, нени да къоюб аны бла кюреширге керек тюлбюзмю?
- Кючюбюз джетсе уа, айхай. Алай а, мен сеннге ажымсыз кёрген затымы айтайым: Совет кърал он-онбир джылдан ары бармай чачыллыкъды. Ма ол тюрлениулеге хазырланыргъа керекбиз биз.
- Къалай хазырланыргъа керекбиз?
- Кърал чачылгъан, тюрленнген заманлада тирилик, эслилик этгенле юлюшлерин алаладыла. Джорукъ не да кърал саулай тюрленнген сагъатда, халкъны онглу адамы (адамлары) болса, кёб иги иш этерге боллукъду, 1920-чы джыллада Алийланы Умар, Гюрджюланы Къурман этгенча. Аллай заман келе турады. Он-онбир джылдан, кърал тюрленнген кёзюу бла хайырланыб, Сталин къурутхан областыбызны ызына сюерге боллукъбуз. Ма аны сагъышында, къайгъысында джюрюрге керекбиз бюгюн да. Ол кёзюуге сен да сабийликден чыгъарыкъса. Быйыл биринчи сыныфха баргъанла, ол заманнга школну тауусурукъдула. Аланы да, бюгюн баш окъуу ала тургъанланы да  ол кюннге хазырларгъа керекбиз. Мени да, сени да – барыбызны да – борчубуз олду. «Къауумугъузну сакълагъыз» деб, Аллах салгъан борч. Иги джашча, фахмунгу бу иннетге, бу ишге джарат. Къайда болсанг да, бу уллу иннет бла джюрю.
- Сиз кераматы болгъан адамсыз. Сиз айтханнга мен ажымсыз ийнанама. Алай а, халкъ ийнанырмы, он джылдан совет кърал оюллукъду десек?
- Меннге келген-кетген кёбдю. Дохтурладан хайыр болмай, мен джарагъан адамла аз тюлдюле. Барына да айиханлай турама. Ол КГБ-ни къуллукъчусу да сабийин алыб келген эди, бюгюн-бюгече да меннге разыыгъын билдиргенлей турады. Анга да айтханма, он джылдан къралны оюллугъун.
- Не деди да?
- Башын чайкъады, айтханы уа: «Бу сёзюнг джайылса, мен сени къутхараллыкъ тюлме».
Мен, не айтыргъа да билмей, акъсакъалгъа саулукъ-эсенлик тилей, джолгъа атландым.               
               
*   *   *

Устазгъа, Дауут афендиге да тюбей келгеними айтдым Партизаннга. Дауут айтханны айтханымда, ол биразны тынгылаб туруб, къайгъысын билдирди:
- Дауут кёргени болгъан адамды. Алай а, аны айтханын терсине сюрлюкдюле. Провокацияды дерикдиле. Аны айтханын юлгюге келтириб, джазгъан къагъытыбызгъа да тюз кёзден къарарыкъ тюлдюле. Зауаллыны кесин да, къартлыгъына, кёзлерини сакъатлыгъына да къарамай, тутуб, тюрмеге-хаписге тюл, шашханла тургъан юйге атарла деб къоркъама. Не этерге да билмейме. Хапар а, джайылгъандан джайыла барады.
- Бир талай ышаннган адамына айтыб, тохтаб къалса иги боллукъ эди. Кърал оюлса, къалса да, халкъыбыз ючюн сермеше келгенсиз. Къралны оюлгъаны да бизге табмы болур, табсызмы болур?
- Уллу тёнгересе, гитче аны тюбюнде къалыб кетерге боллукъду. Уллу бираздан дагъыда ёрге сюелир, гитче уа, ёлюб къалмаса да, сакъатлыкъ табар. Мен кърал чачылырын излемейме.
- Да Дауут афенди да излей болмаз, боллукъну айтады ансы.
- Ол боллукъну айтады демезле, провокацияды, халкъны къанын бузады дерле. Кесине да, бизге да таб этмейди. Охо да, кеси айтычулай, къайдан не чыгъарын билмезсе. Аллахны къолундады хар не да. Сеннге да Аллах кюч берсин. Окъуу-билим алыб, къууанч бла къайыт Джуртунга.

*   *   *

Адабият институтну кюндюзгю бёлюмюне кёчюб, окъургъа кюрешеме.  Алай а — юйге барыргъа джол чыкъгъанды: къол джазмамы сюзерикди джазыучуланы област организациясы.

Ючкёкеннге келгенлей, юйден Лайпанланы Сейитге сёлешеме.
- Сау кел, сау кел, алан. Не, тынчлыкъмыды? Не этелле къартла. Москва уа, не этеди, бир хапар айт, марджа. Окъууунг, джашауунг игимиди?
- Бир хатам джокъду Сейит. Келгеним, апрель айны онекисинде къол джазмамы ючюнчю кере сюзериклерин айтханды Осман. Сиз да, Назифа да, Нина да, Мусса да сюзюуге келсегиз иги боллукъ эди.
- Да мен джазыучуланы союзунда тюлме, билесе. Айт дей эсенг, Муссагъа, Назифагъа, таб Халиматха да айтайым. Нинагъа кесинг сёлеширсе.
- Сейит, сиз аланы къауумундан да онглуракъ джазыучусуз, кесигиз да бир бирлешликни тамадасысыз. Союзгъа алмай тургъанларында да терслик кимдеди? Къагъытларынгы джарашдырыб Москвагъа нек иймейле, аны да Османнга сорургъа керекди.
- Анга да бир оноу болур. Мен ары кириб да этер зат болмаз. Аны ючюн артыкъ иги джазаллыгъым джокъду. Сени ишинги юсюнден сёлешейик андан эсе...

*   *   *

Пашинскеде джазыучуланы  организациялары орналгъан юй таба бара тургъан  Дахирни ызындан джетеме. Мени назмуларымы сюзериклерин айтама.
- Чырт да къайгъылы болма. Сени назмуларынгы билмеген ким барды? Меннге да окъутханды Осман. Айтырым бирди — басмагъа тыйыншлыды къол джазманг.
Киребиз Османны эркин кабинетине. Бары бла саламлашабыз.
Джыйылыуну ачады Осман:
- Бюгюн джыйылыууубузну Нисан Адурхайны «Бусакъла» атлы къол джазмасын сюзюуден башлайыкъ. Бу назмула, биз тыйыншлы кёрмей, биринчи китабына кирмей къалгъан назмуладыла. Биз айтханны тюзге санагъан болмаз, алагъа джангы назмула да къошуб, келтирген эди. Биринчи кере аны буруннгу джыл сюзюб, халатларын кёргюзтген эдик. Ёзге джаш экинчи джыл да келтиреди биягъы къол джазмасын. «Биз кёргюзтген кемликлени къоратмагъанса, аланы тюзетсенг къарарбыз» деб, къайтарабыз. Ючюнчю кере да биягъы къол джазманы теджегенди сюзюуге. «Джашды» деб, хатерин этиб, биринчи китабын да асры махтаб, джангылыч иш этгенбиз. Андан сора да, «хар джыл сайын мени китабларым чыгъыб турургъа керекдиле» деб, акъылы алай болур. «Сенсе мени насыбым» деген назму китабы чыкъгъанлы бир ай да болмайды. Энди былайгъа джыйылгъанла барыгъыз да окъугъансыз Нисанны назмуларын. Джазыучуланы барын да чакъыргъанбыз, келирге излегенле бары да келгендиле.
- Осман, бизни кёбюбюз районлада, элледе джашайбыз,- деб, башлайды сёзюн  Азамат. - Джолоучу болуб, бери келиб, бир затны къайтара да сюзе тургъандан не магъана. Джаш адам бизден юренирге, бизге тынгыларгъа да излемей эсе, биз не этерге керекбиз? Мен аны назмуларын да окъуб, кёлюме келгенни да джазыб келгенме. Къысхасы бла айтсам, бу назмула не ич магъаналары бла, не тыш сыфатлары бла басмагъа барырча тюлдюле. Нисанны джазгъанлары назму джорукъгъа, совет социалист джорукъгъа да келишмейдиле. Биз айтханны ангыларгъа унамай эсе, башха джерде башхала  ангылатырла анга.
Бу кёзюуде эшикле ачылыб, ауур солуй Къагъыйланы Назифа кирди.
- Мен бери кёчгенигизни билмей эдим, Осман. Алгъын тургъан джеригизге барыб, анда сакълаб тургъанма. Кечикгеним аны ючюндю. Азамат, сёзюгюзню бёлдюм, алай а, «башха джерде башхала ангылатырла анга» дегенигиз неди? Айдынланы, джазыучуланы арасында къол джазманы сюзюу былай барыргъамы керекди?
- Назифа, сеннге да сёз берилир,- Осман дауурну тохтатды. – Азамат, джазгъанынгы бери узат.  Азрет, сен а къалай къарайса Нисанны назмуларына?
- Мен сиясет джанын айтмайым. Сёз усталыгъына къарайма мен. Эгечден туугъанны тили асхайды бираз. Сёз ючюн, «Къазыкъ алыб чабдым чалмандан» дейди бир назмусунда. Чалман деб эл да барды. Къайдан чабханы иги ангылашынмай къалады. Башха назмусунда «Алтын тауукъ – танг –  чёплейди / Кечеги джулдузланы» деб джазады. Былайда да экили ангылашынады, не ючюн десенг, «танг» дегенни «бираз» деб да ангыларгъа боллукъду. Быллай, кескин айтылынмагъан джерлери, кёбдю. Быллай кемликле тюзетилмей, тил джаны бла къарасакъ, басмагъа барсын деялмайма мен.
- Сен келтирген юлгюле, Азрет, тутхучсуздула. Биринчиси, «Чалман» деб, эл джокъду. «Чалманла» деб, Джангы Джёгетейге айтадыла. Экинчиси, «танг» сёзню эки джанында белгиле аны экили ангылашыныргъа къоймайдыла. Келигиз, гаккы ичинде тюк излегенни къояйыкъ да, джаш адамны назмуларына джол берейик.
- Назифа, хар адамны ауузуна чабыб турмагъыз да, сёз алыгъыз да сёлешигиз. Алай тюл эсе, сёз Назирге бериледи.
Назир, Османны туугъан къарнашы, орус тилде джазыб келген рецензиясын окъуб башлады:

«МАРДА ЭМДА ДЖУУАБЛЫЛЫКЪ БОЛМАСА.

Адабиятха джангы адам къошулгъаны меннге къууанчды. Нисанны биринчи къол джазмасы мени кёлюмде джарыкъ ыз къойгъанды. Аны сюзген сагъатда анда-мында тюбеген иги джерлерин разы болуб чертген эдим. Назмучулукъда кесини джаяу джолчугъу болгъанча кёрюннген эди кёзюме...
Нисан Адурхайны «Бусакъла» атлы джангы къол джазмасы къарачай тилде джазылгъанды, 110 назмудан къуралыбды, чапракъ саны – 130. Мен игиге санагъан назмула быладыла: «Сен кетдинг, кетдинг башхагъа», «Танг аласында», «Къаядан чынгаб келген секиртмеча», «Бусакъ джулдузгъача, суу да – тенгизге», «Сюйгенле» эмда башхала. Ай медет, быллай назмула бек аздыла.  Ала бла бирге, къол джазмада уллу кемликле бардыла.
Биринчиси, бир къауум назмуну тематикасыны абстракт кемлиги барды.
Экинчиси, кескин класс-сыныф къарам джокъду.
Ючюнчюсю, авторну иннет джангылычлары эмда диннге баш ургъаны кёрюнеди.
Тёртюнчюсю, назму джорукъну бузады.
Бешинчиси, сёзюнде марда эмда джууаблылыкъ джокъду.
Бу бары да Нисанны назмуларын къуджур эмда ангылашынмазча этедиле. Юлгюле келтирейим:

Къыйын кюн таулугъа къолунгу берсенг,
Сеннге керек кюн таулу джанын да берир.
Алай а таулуну уруб бёркюн тюшюрсенг,
Таулу уруб башынгы тюшюрюр.

Халкъланы шохлукъларына, къарнашлыкъларына къаршчы келген оюмду бу. Окъуучуланы не этерге чакъырады автор? Быллай назмула социалист реализмге келишедиле дерге базмам. Быллай джангылычла къол джазмада кёб тюбейдиле.

Къотур шхылды къысыр къаяда
Орнун табалгъан чакълы, орнуму
Табалмай къалдым бу шашхан дунияда,
Деген кюнлерим да болду.

Джерде эки тюрлю дуния, эки тюрлю джашау барды. Тенглик болмагъан, зор капитал дунияны юсюнден Нисан айтханча айтыргъа боллукъду. Бизни совет джамагъатны адамы уа былай айтыргъа къалай болады?
Къол джазмада дюрген сёзле, тизгинле да джетишедиле:

Улурум келди джулдузлагъа къараб,
Итча, бёрюча созуб улурум,
Ёзге мен адам болгъаным себебли –
Назму джаздым да, сизге окъудум.

Къайда былайда иннет магъана не да суратлау дараджа? Поэзия джокъду былайда.
Нисанны диннге баш ургъаны да ачыкъ кёрюнеди:

Джандетинги джаханим этсенг,
Джашарынг, кюеринг да джаханимде.

Адамланы джаханим бла къоркъутургъа уа неге керекди? Бу молланы фатауасыды, шайыр а, табигъатны назму сёз бла къорууларгъа чакъырыргъа борчлуду. Ол бизни совет социалист принциплеге таяна джазаргъа керекди.
34-чю бетде «Эки сагъыш» деген назмуну бир тизгини былайды: «Файгъамбар джуууннган сют кёлча бир кёл». Нисаннга иннет тазалыкъны баш дараджасыча кёрюнеди файгъамбар джуууннган кёл. Къуджур тюлмюдю? Дин кёллюлюк кёб назмусунда кёрюнеди:

Сен келтирген назму китаблагъа,
Тау башлагъача, алай къууандым.
Алай къууаннган болур Меккягъа
Баргъан дин ахлусу, окъуй Къуранын.
               
Къуджур тюлмюдю, къууанчын кёргюзтюрге автор башха тенглешдирир зат табмагъаны?
Нисан дуния проблемаланы да кёлтюреди. Эталмазлыкъ затын айтады:

Мен болсам эди джаратхан дунияны,
Кёб затын башхаракъ этеригем аны.
Алай а, мен тюл эсем да джаратхан дунияны,
Кесим излегенча этерикме аны!

Дуния поэзияны эм джарыкъ джулдузлары да тюрлендиралмагъандыла дунияны. Ала боюнларына аллай уллу борчну алгъан къой, кеслерине поэт дерге да тартынадыла. Бизни заманны онглу поэтлеринден бирини, Къайсын Къулиевни айтханын басмалагъан эди талай джыл мындан алгъа «Адабият газет»: «Ёмюрде да мен кесиме поэт демейме. «Мен поэтме» дерге къалай боллукъду, мен назмучума». Ма алай тартынады поэт дерге керти уллу поэт Кайсын Кулиев.  Нисан а, къарачай тилде чыкъгъан джангыз бир гитче китабчыкъны автору, айтады:

Джашайма. Джашайдыла ма менде
Ишчи да, философ да, поэт да.

Нисан бир-бирде санат сёзню, поэзияны магъанасын, борчун ангыламагъанына шагъатлыкъ этген тизгинле кёбдюле къол джазмада:      
«Эки итча улуйдула эки кёзюм», «Аллах къыйынлы джаратхан бир джан», «меджисууну заманында адамча, табынырым келди бир кюн терекге».
Быллай тизгинлени тизиб барыргъа боллукъду, алай а, заман да, мадар да болмагъаны себебли, мен бир-бирлерин айтама. Нисанны къол джазмасы иннет, суратлау джаны бла да къарыусузду. Нисанны биринчи китабчыгъы кёб къатха иги эди, бу биз сюзе тургъан «Бусакъла» атлы къол джазмадан эсе».
- Энди кеслери келалмагъан талай адамны рецензияларын окъургъа излейме,- дейди Осман. – Бу Къарачай шахарда институтну доценти Шакъманны джазгъаныды, бу джаш джазыучу Зареманы джазгъаныды.
Осман окъуб бошагъандан сора, сорама:
- Нинаны рецензиясын да бир окъусагъыз.
Осман сытчы-мытчы этеди, алай а рецензия табылмайды.
- Энди Назирден кючлю анализ этиб, джазаллыкъ да болмаз. Мен да кёлюме келгенни айтдым. Бу къол джазманы басмагъа теджеялмазлыгъыбыз хакъды,- кёзлерин джандырады Азамат.
- Мен да алай оюм этеме,- дейди Дахир.
Бек сейирсиндим – джолда меннге бирни айтыб, былайда башха тюрлю айтханына. Башхала да анга къошулдула. Уучу итле бёрюню тёрт джанындан таларгъа кюрешген сурат кёрюндю кёзюме. Къарачай джазыучуладан джангыз бир адам мени джакълаб сёлешмеди. Мени кесиме сёз берирге башлагъан сагъатда, Назифа алды сёз.
- Айыб этмегиз, тёзалмай ауузугъузгъа чабханым да болгъанды, ёзге сиз мени бёлмегиз. Бёлсегиз да айтырымы айтхынчы тохтарыкъ тюлме. Барыгъыз да бирлешиб, джаш назмучугъа нек мыллык атдыгъыз быллай бир? Сизге ушамагъаны ючюнмю? Кёлюндегин джашырмай айтханы ючюнмю? Назир, сен юлгюге келтирген назмула керти назмуладыла, сен аланы осал бетден кёргюзтюрге излегенликге. Таулуну бёркю – сый-намыс белгиди. «Бёрю атарыкъ бёркюнден» дегендиле. «Биреуню бёркюне узалсанг, бёркюнге сакъ бол» дегендиле. Бёрк – таулу башында джюрютген байракъды. Ёмюрден бери келгени алайды. Аны себебли, «таулуну уруб бёркюн тюшюрсенг, таулу уруб башынгы тюшюрюр» деу, таулуну сыйына-намысына къатылсанг ол не ёллюкдю, не ёлтюрлюкдю деудю.  Назмуну ичинден бир талай тизгинни тартыб алыу, алагъа да кесинг излеген бир магъананы бериу – ол тюз иннетлилик тюлдю. Бу рецензияны орус тилде не ючюн джазгъанса? КГБ-ге иер ючюнмю? Назмуланы уа къарачай тилде нек къойгъанса? Ала орусчагъа кёчюрюлселе, ол сен алагъа берген магъана чыкъмазлыгъы ючюнмю? Айыб тюлмюдю, тамблагъызгъа сагъыш этер орнуна, къол джазманы суратлау дараджасына къарар орнуна, класс-сыныф-тукъум кёзден къараб, ат-бет атаб, авторну къралны джаууча кёргюзтюрге кюрешгенигиз? Неге ушагъан затды бу? Осман, 1937-чи джылланы къайтарыргъамы излейсе? Мен бюгюн былайда болгъан ишни хар бир джерде айтырыкъма. Осман, къарнашларынгы, шохларынгы Нисаннга къаршчы хазырлаб, ала да келиб былайда ойнагъан бу спектакль неди? Мен бу ишни былай къоярыкъ тюлме. Нисан да сизге кесин ашатмаз.
- Назифа, гюрюлдеб, джаныб тебреме. Социалист реализмге келишмеген затланы биз басмагъа не деб теджерикбиз?
- Джангыз бир назмусун бир кёргюзтюгюз социалист реализмге келишмеген. Нисан назмуларында не ачы болса да, тюзюн айтады. Коммунист партия да аны излейди бизден. Осман, джамагъатны класслагъа-сыныфлагъа юлешиу, къул-ёзден айырыу, халкъны, партияны джауун излеу – Сталинни кёзюуюнден къалгъан джахилликледиле. Джаш фахмуну ёсюмюне тыйгъыч болмайыкъ.
- Ол алкъын назму джаза билмейди. Назмуну джиклери тенг болургъа керекдиле. Рифмасы болургъа керекди. Билмей эсе, бизни джазгъанларыбызгъа къарасын, юренсин. «Къыркъ киши бир джанына, къыйыкъ киши да бир джанына» дегенча этиб турмасын да...- Азамат, бармагъын да ёрге кёлтюрюб, къызгъандан къыза барлыкъ болур эди, Назифа аны бёлмесе:
- Азамат, эшек билген арба джол деб, бир назму джазыу джорукъ бла барыб турургъа болмайды. Назму джазыу – ол джангы джолла ачыуду, сокъмакъ сала барыуду. Бир-бири ызыбыздан, бир-бирибизни кёлеккеси болуб барыб туруу – алгъа бармауду, бир джерде тебджилдеб турууду. Кесинги устаз болургъа теджегенинг а неге ушагъан затды? Поэзияда кимден, неге юреннигин адам кеси сайлайды.
- Чыкъгъан китабыны бояуу кебгинчи, экинчи китабын чыгъарыргъа кюрешгени уа Нисанны? Ашыкъгъан суу тенгизге джетмейди. Ашыкъмай, биз айтхан халатланы да тюзетиб, Аллахха табыннганын да къоюб, совет социалист джорукълагъа, социалист реализмге келишген назмула джазса, Нисаннга ким не айтырыкъды?
Мен Назирге, джазыкъсыныб къарадым. Кертиси да, поэзиядан ангылауу былаймыды, огъесе...
- Сёзню авторну кесине берейик,- Осман хырха, арыгъан ауаз бла, джыйылыуну джабаргъа ашыкъгъанча, айтды.
- Мен Москвадан иш этиб келгенме сюзюуге тынгылар ючюн. Адабият институтда ыйыкъда бир кере быллай сюзюуле боладыла. Ёзге бир кере да, суратлау чыгъарма социалист реализмге келишемиди, келишмеймиди деб, къаралмагъанды. Алай а, сюзюулени тенглешдирир акъылым джокъду. Джангыз, бир талай терс айтылгъан затны ачыкъларгъа, тюзетирге излейме.
«Китабларын дженгил-дженгил чыгъарыргъа излейди»,- дегенигиз тюз тюлдю. Биринчи китаблыгъымы «Джаз джабалакъ» аты бла мен Халиматха 1970-чи джыл келтириб берген эдим. Ол тюрлю-тюрлю сылтаула этиб, сюзюуге салдырмай, созуб турду. 1977-чи джыл аскерден къайытханымда, Халиматны орнуна Осман тюшюб тура эди. Къол джазмам табылмады. Джангыдан хазырлаб келтириб Османнга бердим. Осман анга «Сенсе мени насыбым» деб, башха ат да атаб, китаб басмагъа ётдюрдю. Энди ол китаб болуб, быйыл, 1981-чи джыл чыкъды. Алай бла мени биринчи къол джазмам джазыучу организациягъа тюшгенден сора, 11 джылдан чыкъгъанды. «Бусакъла» атлы къол джазмамы Османнга мен буруннгу джыл келтирген эдим. Юч джыл болады ол сюзюуден ётмей тургъанлы. Ючюнчю кере да къараб, сюзюуден ётдюрюрча кёрюнмейсиз. Суратлау чыгъармагъа сиясет буруула салыуугъузну тюзге санамайма.
- Сен бизге тёрелик этме. Биз сен туугъунчу да тёрелик эте келгенбиз,- Азамат къычырыб тебрейди.
- Азамат, тамакъ менде да барды. Сёзюмю бёлмегиз. Сёзюмю бошама къоюгъуз.
- Сен керти джазыучулагъа тынгыларгъа керексе.
- Сизмисиз керти джазыучула? Керти джазыучула Джырчы Сымайыл, Батчаланы Мусса къайдадыла? Былайда джангыз бир керти джазыучу барды – Къагъыйланы Назифа. Керти адабият элекле Байрамукъланы Нина бла, Орусбийланы Фатима уа къайдадыла? Къалгъанла кимни арбасына минсегиз, аны джырын джырлаучуласыз. Сиз эркин литератураны къурамайсыз, къурагъаныгъыз — пролетар адабиятды. Ёзден адабиятны къурар ючюн, эгемен руху болгъан эркин адам болургъа керекди. Бизде эркин джазма адабиятны тамалын салгъанла — Сымайыл  бла Муссадыла. Мен да сизге тюл, къошулсам алагъа къошуллукъма.
Биразны шошлукъ кючледи. Сора къычырыкъ-хахай башланды.
- Сен къул-ёзденми айыраса?- Дахир къалтырагъан къолу бла кебге джыйылыб тургъан чал чачын сылады
- Огъай, къул-ёзден айыргъанла — сизсиз. Класс-сыныф деген да сизсиз. Мен «къул-ёзден» деб, тукъум магъанада айтмайма. Иш тукъумда тюлдю. Иш рухдады.
- Башха айтырынг бармыды?- Осман, кёзюнде огъу болса урурча, къарады меннге.
- Барды. Назир джазгъан рецензияда анализ джокъду - не джаны бла да мени назмуларымы аман бетден кёргюзюрге кюрешиу болмаса. Азамат меннге назму джорукъну бузады дейди. Азамат билген джангыз бир назму джорукъ болур, бюгюннгю дунияда назмула башха тюрлю, кёб тюрлю амалла бла джазыладыла. Мен бу сюзюуню, алгъадан тиллешиб, хар ким не айтырына келишиб, меннге къаршчы къуралгъан джыйылыугъа санайма. Осман, сен керти джазыучуланы чакъырмай, къарнашларынгы, шохларынгы джыйыб, сюзюу къурагъанлыгъынга, мен аны тюзге санаяллыкъ тюлме. Бу джыйылыуну протоколун да, рецензияланы да – барын Москвада, къралны джазыучуларыны Союзунда кёргюзтюрме да, ала да сиз айтханча айтсала бир кёрюрме.
- Къайда кёргюзтсенг, анда кёргюзт – бизни совет социалист принциплеге келишмеген затны басмагъа теджеяллыкъ тюлбюз. Сюзюуге къошулгъанла барыгъыз да сау болугъуз.

*   *   *

Назифаны ауузу от чагъа барады.
- Биринчи китабынгы да къалай ётдюрген болур эдиле... Джырчы Сымайылны «къралны джауу» этиб турадыла. Мусса бла да тохтаусуз кюрешедиле, Халиматны орнуна да тюшерге къоймадыла аны. Энди сени бла башлагъандыла кюрешни. Назирни джазгъаны КГБ-ге джораланнган затды. «Аллахха табынады, халкъланы шохлукъларын бузады, социалист реализмге келишмейди» дегени – соруугъа чакъырыгъыз, къоркъутугъуз, тутугъуз деу тюлмюдю?
Халкъыбызны эм уллу джырчысы, назмучусу Сымайыл сюргюнден сау-эсен къайытыб келгенди. Китабларын чыгъарыб, джырларын джырлатыб, тёрге чыгъарыр орнуна, аны джыр-назму хазнасын тонаб, кесин бырнак этиб кюрешедиле. Не ючюнмю? Зарлыкъдан. Кесибизбиз Джырчыгъа джол бермеген. Айта, кюреше, мен да кюйюб бошагъанма. Алай а, сен, кюйюб, суууб къалма. Кесинги хорлатма къарт текелеге. Кёрдюнгмю, не джашса деб къарамай, не адабиятыбызны тамбласына сагъыш этмей, итлеча «хап-хуп» этиб къалгъанларын. Была былай этиб турсала, фахмулагъа джол бермей, тюбюнден къошулгъан да болмай, адабиятыбыз къуруб къалмазмы? Джыйырма-отуз джылдан джазгъан адам табылмай къалыр. Хай-хай, тамблагъы кюнюбюзге сагъыш этмеген, дагъыда кеслерине джазыучубуз дерге кюрешген мискинле. Ёзден (эркин) адабиятны ёзден (эркин) адам къураяллыкъды, айныталлыкъды джангыз. Сен тюз ангылагъанса аны. Эркин адабиятны къураяллыкълагъа – Сымайылгъа, Муссагъа, Нисаннга (сеннге айтама), адабият сюзгючлеге: Байрамукъланы Нинагъа, Орусбийланы Фатимагъа – барыгъызгъа джол бермегенлери аны ючюндю. Ёзге дуния былай турмаз. Кёлюнгю аман этме».
Назифагъа да джюрек разылыгъымы билдириб, джууукъларыбызда кече къалыргъа бурулдум. Алай а, тангнга джукълаялмай чыкъдым. Терсликге къаным къайнай, не этерге да билмей, иш кюн башланнганлай, Басма Юйге атландым.
- Хош кел,- дей, Ахмат кабинетине киргизтди.
Айтдым тюнене не болгъанын, башдан аякъ джарашдырыб. Кимни не айтханын, ким къалай тутханын кесин.
- Рашид таукел болса, кесибиз къараб, китабынгы кёзюуге-сырагъа салыргъа боллукъбуз.
Нинаны рецензиясы къолума тюшсе, Назифа да оюмларын джазыб берсе, мен да редактор тамамлауну джазыб, ишни тындырыб къоярыкъбыз. Османнга уа не айтырыкъса? 1930-чу джыллада аны къарачай газетде «халкъны джауларын» айгъакълагъан макалелерин окъу Москвада. Ленин атлы китабханеде табарыкъса аланы. Ол заманда ангыларыкъса аны ким болгъанын. Назир джазгъан рецензия да сеннге, меннге тюл, органлагъа деб джазылгъанды. Ол рецензияны алалсанг, таб боллукъ эди.
- Сюзюуню протоколун, рецензияланы барын да алыргъа кюреширикме. 
Ахматдан чыкъгъанлай, коридорда Рашидге тюртюлюб, аны эркин кабинетине атландыкъ. Тюнене болгъанны, бусагъатда Ахматны оюмун да айтдым Рашидге.
- Алгъын да бир айтхан эдим, джазыучу организация къабыл этиб, бизге теджемесе, биз къол джазмалагъа къарамайбыз. Сени ишинги эки табсыз джери барды. Биринчиси, джазыучула юч кере китаблыгъынга къараб, «басмаларгъа боллукъ тюлдю» дегендиле. Суратлау дараджасы къарыусузду деб къойсала да бир иш, сиясет кемликлерин кёргюзтгендиле. Ала алллай бир илиннген къол джазманы тутуб чыгъарсакъ, партияны обкомундан башлаб, КГБ-ге дери бизге къадалыб къаллыкъдыла. Экинчиси, бир тукъумдан болгъаныбыз. Джууугъуна джан басыб, бир-бири ызындан китабларын чыгъарыб барады дерикдиле.
- Рашид, джазыучу организацияны тамадасы Осман туугъан эки къарнашын – Назир бла Мухаммадны сюзюулеге чакъырыргъа, рецензияла джаздырыргъа нек къоркъмайды? Джууукълукъну тергей тебресек, алайда джыйылгъанлада бир-бирине джууукъ джетмеген да болмаз. Класс-тукъум джууукълукъ бла бир-бирине байланыб турадыла ала. Биригиб, биле-биле терс сёлеширге, терс джазаргъа да артха турмайдыла. Сиз да аланы алай эте тургъанларын кёре тургъанлай, «меннге да сёз джетерикди» деб, тюзлюкню джакъламай турсагъыз, сора, ким джакъларыкъды тюзлюкню?
- Джаш, сен алай сёлешме меннге. Керек джерде мен артха турлукъ тюлме.
- Рашид, сиз неден къоркъасыз? Китабымы чыгъарсагъыз, «джууугъуна джан басыб, сюзюуден ётмеген, совет социалист джашаугъа келишмеген китабны чыгъаргъанды», деб, тил этиб, сизни ишден чыгъартырла дебми къоркъасыз? Хар ким, тюзлюкге тюл, шиндигине-къуллугъуна къадалыб турса, къалай боллукъду?
- Мен да орнумдан кетмем, китабынг да чыгъар. Дженгиллик да этме, сагъыш этмей да сёлешме.
Бу кёзюуде Назифа кирди да, ол да мен айтханланы айта-къайтара башлады. «Сау иш этигиз» деб, чыгъыб кетдим. Алайдан да тартыб Османнга бардым. Мени кёргенлей, Осман сескекли болду.
- Протокол алкъын хазыр тюлдю. Энди ыйыкъда келирсе.
- Осман, мен Москвагъа кетерге керекме. Ол себебден, протокол хазыр тюл эсе, рецензияланы копияларын бер.
- Копиялары джокъду. Хазыр этсем, барын да Москвадагъы адресинг бла джиберирме.
- Алай эсе, былайда олтуруб, рецензияланы окъуй кетейим.
Осман джукъ да айтмай, сейфин ачыб, талай рецензияны аллыма атды.  Зареманы, Шакъманны, Азаматны, Назирни, Нинаны джазгъанлары. Тюнене Осман сюзюуде кёргюзтюрге унамагъан рецензиясы Нинаны. Аламат рецензия. Осман тюнене аны не ючюн джашыргъаны ангылашынады. Эм хылымылы джазгъан а Назирди. Азамат да хазна андан артха къалмайды. Назирни джазгъанын Османнга эслетмей хурджунума салдым. Къалгъанланы Османнга къайтара айтдым:
- Быланы копияларын, протоколну да не къадар дженгил ызымдан иерге кюреширсиз. Сау иш этигиз.
Осман къаш тюбюнден къараб, «Иги джолгъа» деб, аллында къагъытлагъа ийди къарамын.
Билеме, бир джукъ да иймезлигин. Ёзге, Назирни рецензиясы хурджунумдады. Сюзюуле къалай баргъанына аны шагъатлыгъы да джетер. Джазыучу организациябызны дараджасын кёргюзтген бир къагъытды ол.

Ючкёкеннге джыйылгъанлай, Сейитге телефон этдим.
- Тынчлыкъмыды? Къайдан сёлешесе?
- Заманыгъыз бар эсе, бурулуб, хапар айта кетейим.
- Кел, юйдеме. Сакълайма.
Сейитни къабхакъ тюбюнде салкъын юйюнде олтурабыз. Мен айтырыкъны барысын билиб тура эди Сейит. «Назифа тюнене, Рашид да бусагъатлада телефон этген эдиле»,- деди.
- Мен Муссагъа да, Назифагъа да, Асиятха да, Халиматха да билдирген эдим, ёзге Назифадан къалгъанла келмегенлерин айтхандыла. Дауурну киши да сюймейди. Рашидге да бош къатыракъ сёлешген болурса. Ол да кеси кёлеккесинден къоркъа тургъан бир джанды, алай а иги адамды. Бу джорукъ тюрлениб, халкъ кесине башчы кеси сайларча болса, хар не да тюрленир.
- Коммунист система тюрленир деб, ийнанамыса, Сейит?
- Дженгилде тюрленир деб, ийнанмайма. Ма аны ючюн къайтарыб айтама сеннге: партиягъа кир, алайсыз джолунг боллукъ тюлдю, умут этгенингча халкъгъа да джараяллыкъ тюлсе.
- Сейит, кёргени болгъан бир дин ахлусу, он-онбир джылдан бу кърал оюллукъду дейди,- ол заманнга бюгюнден огъуна хазыр болмасакъ, хазыр болгъан хоншула, къауумла Къарачайгъа кёб къыйынлыкъ джетдирирге боллукъдула.
- Хазырлыкъ къачан да керекди, алай а, бу кърал он джылгъа оюллукъ кърал тюлдю. Аны оюлгъаны да керек тюлдю бизге. Дин ахлуну бираз шашханы болур. 
- Сау бол, Сейит. Айтханларынга сагъыш этерме. Сени да мындан кёб заманынгы алмай, кете барайым.

*   *   *

Экинчи кюн Дауут афендиге, Устазгъа, Партизаннга тюбер акъыл алыб, эртден бла джолгъа атландым. Машина кибигиме да ариу айта, ёзеннге эниб, ёзенни да ёрге суу бойну джол бла барама.
Арбазда Дауут афендини эследим, ол эки адам бла ушакъ эте тура эди. Къонакъланы арбаларыны къатында тохтатыб машинамы, ушакъларын бёлмез ючюн, шиндигими да таянчагъын артха бошлаб, кёзлерими къысдым. Арт эки кечеде джукълаялмагъаным себебли, къалкъыр акъылым болмагъанлай, джукълаб къалдым.
Тереземи къагъылгъанындан уяндым.
- Джукъларгъамы келгенсе бери,- Дауут афендини огъурлу ауазы мени къууандыра, джарыкъ чыкъды.
Кёзю кёрмеген адам къалай кёргени мени сейирсиндиргенлей турады. Алай а, не сейирсиниу: болгъанны, боллукъну да бизде болгъан кёзле бла кёрюрге мадар джокъду. Дауут афендини кёргени Аллахдан келген затды. Аллай фахму, керамат не бериледи, не берилмейди.
- Иги этдинг келгенинги. Сеннге урушургъа деб турама. Назмуларынгы къалай сюзгенлеринден хапарлыма. Китабынг чыгъарыкъды, къоркъма. Болушлукъ сен сакъламагъан джанындан келликди. Урушуругъум а – намысынгы нафысынга нек хорлатаса? Кеси кесине айтханын этдиралмагъан адам, терсликни къалай дженгер? Кеси кесин хорлаялмагъан, терсликни-зулмуну къалай хорлар? Мен сеннге ийнанмасам, ышанмасам, сёлеширик да тюл эдим сени бла. Хо да, бир къарыу алайыкъ да, джангыдан тюйюшюрбюз. Иги джашча, хант бёлмеге къара да, кесинги, мени да сыйла. Шорпа, эт, айран – не таба эсенг да, тепсиге сал, марджа. Ансы сёлеше-сёлеше къарыусуз болуб турабыз.
- Хы, Нисан шохум, аз ашадынг эсе да, кёб джаша. Энди рахат сёлеширге боллукъбуз. Къралны башына джиберген къагъытыбыз, бу джергили оноучулагъа къайытыб келгенди. Бизни чакъырыб соруу этер керекли да къалмагъандыла. Артыкъсыз да меннге илиннгендиле. «Кърал он джылдан чачыллыкъды» дегениме, оюм этиб, сагъышланыр орнуна, Сталинни заманындача къоркъутур умут этедиле. Тохтамасам, ишиме махкеме къарарыгъын айтхандыла. Ёзге ичлеринде чыны бла уллуракъ, эси да къалгъанладан такъылыракъ болгъан бири, бютеу айтханларымы къагъытха тюшюрюб, «башына джиберликме» деди. Таб, меннге «ачха да тёлейик, къралны къутхарыр джанындан бирге ишлейик» деб да кюрешди. «Бир сокъур къартдан сора къралны къутхарлыкъ адам къалмагъан эсе, сора ишибиз бек аманды» деб, унамадым. Ма алай эте турабыз.
- Кърал къалай боллукъ эсе да, Къарачай халкъыбызны къатышыулада бир сакълаялсакъ.
- Къарачай халкъны къутхарлыкъ да, сакъларыкъ да Аллахды. Алай а, биз Аны айтханын этмей эсек, ол бизни не ючюн къорургъа керекди?
Биз хакъ кёлюбюз бла диннге айланыб, ийманлы халкъ болсакъ, хар не да дженгил огъуна тюрленник эди.
Биринчиси. Миллет бир иннетли боллукъ эди: Аллах буюргъанча динин, тилин, джуртун сакълар джанындан кюреширик эди.
Экинчиси. Ичкиден, тютюнден, саякълыкъдан, кёзбау оюнладан – айтыргъа, мыйыгъа, саулукъгъа заран келтирген затланы барындан да къутуллукъ эдик.
Ючюнчюсю. Къул-ёзден дегенча, халкъны къауумлагъа бёлген айрылыкъ тохтарыкъ эди. Аллах адамны джангыз адамлыгъына, джан-сан тазалыгъына, Хакъ джолда баргъанына кёре, Хакъгъа къуллукъ этгенине кёре багъалатады.
Тёртюнчюсю. Дин-шериат буюргъанча, джаш-къыз заманында юйленник эди. Сабийле да, табигъат кеси тохтатхынчы, тууарыкъ эдиле. Халкъны саны ёсерик эди.
Бешинчиси. Дуния малдан окъууну-билимни, Китабны ёрге тутарыкъ эди Халкъ. «Билеги кючлю бирни джыгъар, билими кючлю мингни джыгъар» дегенлей, халкъ эки дунияда да юлюшюн алырча боллукъ эди.
Ёзге, бизнича бузулгъан халкъ, керти джолдан аджашхан халкъ, ызына, Хакъ джолгъа къайытыр ючюн, кюреширге керекбиз. Ол бизни борчубузду – кесибизни адамгъа, муслиманнга санай эсек. Бир Аллахха бойсунур, табыныр орнуна, дуния малгъа терилсек, алдансакъ, табынсакъ, Ибилис оноугъа-къуллукъгъа салгъан шайтанлагъа баш урсакъ, халкълыгъыбыз, адамлыгъыбыз да къаллыкъ тюлдю бизни. Ма аны ючюн, Аллахны аты бла ангысы-эси, окъууу-билими, фахмусу-кераматы болгъанла барыбыз биригиб, къауумубузну-халкъыбызны джакълар-сакълар-айнытыр джанындан кюреширге керекбиз. Оноугъа-башчыгъа кесибизден адамла тюшселе, басма, теле-радио, ауаз бериучю джерле бизни къолубузгъа кёчселе – хар не да тюрлениб башларыкъды. Алай этер ючюн, Нисан, сенича джашла, сабий къылыкъны къоюб, бир джумдурукъ болмасагъыз, къалай болур? Биз, тутмакъдан, сюргюнден ётгенле, къарт-къарыусуз болгъанбыз. Кёзюу сизге джетгенди энди. Къартла да бир джанына турлукъ тюлбюз – ёлгюнчю кюреширикбиз, ийман бла джашаргъа, кетерге да Аллах онг берсин.
Неме... тохтачы... ай зауаллы уа...Аллах джандетли этсин. Партизан ауушуб къалды да... Абдез джангыртайыкъ да, джолгъа атланайыкъ.
- Устазны да ала барырмы эдик.
- Огъай, ол барырча тюлдю, тёшекдеди. Джаназыгъа джетерча болайыкъ.
Къайытыб келе, Дауут эфенди, айтды:
- Бир юч кюнню менде тур. Тамбла Устазынгы да кёре барайыкъ. Эки кюнден, байрым кюн, ол да керти дуниягъа кетерикди. Джашауу тауусулгъанды.
Мен не айтыргъа да билмей, джолгъа къараб барама. Мынга таша зат джокъду. Къайда болсанг да, бу адамдан не ич сагъышынгы, не тыш джашауунгу джашырыргъа мадар джокъду. «Киши кёрмейди, билмейди» деб, бир да уялыр зат этме. Дунияда кёргенлери болгъан адамла бардыла – Дауут да аллай мубареклени бириди.
; Партизан таза адам эди. Марксизмге-ленинизмге керти кёлю бла ийнаннган. Тутулуб, кёб къыйынлыкъ кёргенден сора да, «Ленин кёргюзтген джолда бармайбыз ансы, андан уллу, андан иги, андан тюз джол джокъду» деб, тура эди. Терслиги болмагъанлай ачыгъан халкъыбызны джакълар ючюн артха турмагъанды. Кесини гюнахын бизни халкъгъа кюрерге кюрешген Сусловгъа, бетинден ким айталгъанды «сенсе крайда партизан джюрюшню тюб этген; сен башынгы алыб Дагъыстаннга къачыб, бугъунуб, биз да сени излеб табалмай тургъанбыз. Энди, дагъыда, Къарачай халкъны терслергеми умут этесе?» деб.

Фахмусу, билими, эркишилиги да болгъан адам эди. Бу совет кърал ючюн, марксизм-ленинизм ючюн къанын-джанын аямай кюрешди, ёлдю, кетди. Энтда бир онбеш джыл джашаса, кърал чачылгъан сагъатда Къарачайны энчи област этиб, джуртун, чегин тюзетиб къояргъа болуму джетерик эди. Туура керекли заманда кетди. Устазынг да кете эсе, иш табсыз болады. «Ючден дагъан таймаз» деб, ала бла узакъ заманны бир болуб кюрешиб тургъанбыз халкъыбыз ючюн. Къартлада нартла ала бла бошаладыла. Энди джаш тёлюде излерге керекди эмегенле бла сермеширик Сосуркъаланы, Къара-Шауайланы. Тёгерегинге иги къара. Сени бойнунга уллу борч тюшеди – Халкъ-Джурт ючюн кюрешни бардырыргъа. Джашлыкъдан чыгъар заманынг болгъанды. Заманынгы да, кючюнгю-саулугъунгу да, кёзбау затлагъа берме. Къайда болсанг да, халкъынга хайыры джугъарыкъ ишле бла кюреш.

«Менден тамада къауумла кюрешсинле, мен а алкъын сабий къылыкъ этейим» дерча тюлдю болум: къалам тутханлада ёзден джилиги болгъан, фахму джилтини болгъан, батыр джюреги болгъан, Хакъ ючюн, Халкъ-Джурт ючюн джанын къурман этерик бар эсе, айт.  Иннет, иман, билим джетмейди барыбызгъа да. Къаламчылагъа башчы болур халла бардыла сенде. Ёзге, сен да халкъыбызны аллында борчунгу тындырмай къойсанг, менден да соруллукъду: мен сени тюшюндюрюр, кёллендирир сёзлени табыб айта билмегенме. Партизанны, Устазынгы, мени да джазгъанларыбызны хазыр этиб туруб, таблыкъ тюшгенлей басмалатыб, бютеу халкъгъа джаяргъа кюреширсе. Ол да бир аманатыбызды сеннге».
Устазны да асрадыкъ. Дауут айтхан кюнде.
Юч кюнден айырылдым Дауут афендиден. Юч кюнню тюкюрюб, суу ичириб турду. Дууа джазыб, сахтиян кебге салыб, бойнума такъды.
; «Бу дууа сени уллу джангылыргъа къоймаз. Хакъ ючюн кюрешингде болушханлай турур. Мен къайсы дунияда болсам да, сеннге кёрюне турлукъма. Намысынгы нафысынга хорлатма. Иги джолгъа бар. Хакъ джолда бар».

Элтаркъачны айланч-буйланч джолу бла Ючкёкенге кетиб барама. Джолда къол тутхан эки къызны да арбагъа олтуртханма да, ала да шыбырдаб сёлеше келедиле.
- Уллуракъ сёлешигиз, ансы джукълаб къалыргъа боллукъма,- дейме.
Алагъа чам-накъырда этерге кюреше барама. Алай а, керти дунияларына кетген Партизан бла Устаз эсимден кетерге унамайдыла. Дауут афендиге да бир джукъ болуб къалады деб, къоркъгъанлай барама.
Юйге киргенлей, телефон зынгырдады. «Бюгюнлю Кязим деб бир джаш, сени излеб сёлешгенлей турады. Энтда ол болур»,- деди эгечим. Кертиси бла да ол.
- Салам, къарачайлы. Не болуб тураса? Келир заманынг боламыды?
- Нек ашыкъдыраса? Тынчлыкъмыды?
- Меннге болгъаны джокъду. Тюнене ресторанны директорун кимле эселе да ёлтюрюб кетгендиле. Мындан ары ишибиз, джашауубуз къалай боллугъу белгисизди. Келсенг табыракъ боллукъ эди.
- Болсун, тамбла учакъ бла келирге кюрешейим.

Иги хапар айтмады Кязим. Тамбла адабият бирлешликни джыйылыууна барырма деб тура эдим. Болмаса, билет ингирге табсам... Сейитге телефон этдим.
- Туура бир кюйюб баргъан зат джокъ эсе, тамбла къал да, джашлагъа тюбей бар. Соргъанлай, сеннге къайгъы этгенлей турадыла.
Нарсанагъа тюшюб, тамбла кече учарыкъ самолётха-учакъгъа билет алыб къайытдым. «Бюгече бир иги джукълаялсам» деб, эртдерек огъуна оруннга кирдим. Алай а, къайда джукъу. Къол джазмам сюзюлгенден бери, кёзюме хазна джукъу кирмегенди... Бу уа не аламатды? Джюрегим тюрлюле ура келиб, тохтагъанча болуб, джангыдан тебиб тебреди. Терен солуб, орундукъгъа олтурдум. Узалыб терезени кенгине ачдым. Туруб, Дауут афенди берген суудан ичдим. Сууму болушду, не болду эсе да, рахатлыкъ келиб, къаты джукълаб къалдым. Эртден бла кеч уяныб, джыйылыугъа да бираз кечигиб джетдим.
Келсенг аллайгъа кел, стол-маса узунуна ашарыкъдан-ичкиден толу. Сейит тёрде олтуруб, лахор эте, бары да мени сакълаб тура. Батчаланы Мусса бла Алийланы Шахарбий да къайдан джангылгъан эселе да, ала да былайда. Джангыз, Ёзденланы Борис джокъ эди (джумушу болуб, келалмазлыгъын телефон бла билдиргенди), къалгъанла – Биджиланы Идрис, Аппакъланы Ибрахим, Эриккенланы Къази-Мухаммад – бары тепси джанында олтура эдиле. Саламлашдым, кечикгеним, сакълатханым ючюн кечмеклик тиледим. Сейит тепсини ачды.
- Бюгюн Къази-Мухаммад таза къарачай боза алыб келгенди. Ичкибиз олду. Чурум а -  Нисан Адурхайны китабы чыкъгъанды, Ибрахим бла Идрисни китаблары да энди джыл чыгъарыкъ болурла – китаб басманы планында эслегенме. Бюгюн къонакъларыбыз да бардыла – керти джазыучула, драматургла Шахарбий бла Мусса. Чурум джетишеди, боза да эркинди. А марджа джашла, аманлыкъ болсун кери, игилик болсун бери, иги кёзден къарасын бизге Тейри.
Ичиб, бозаны татыуун махтадыла. Сёз къонакълагъа берилди. Шахарбий ёрге турду:
- Аланла, театрны унутуб къоймагъыз. Бир иги драма болса, халкъгъа уллу хайыры тиерикди. Бизге сахначыла да, драматургла да джетишмейдиле. Москвада актерла хазырлагъан институтха окъургъа иерге адамла сайлай турабыз. Бир джыйырма чакълы фахмулу джаш, къыз табылыб, ары иялсакъ, ала да уллу усталадан юрениб келиб, театрда ишлей башласала... Ма аллай иги джорала эте джашайбыз. Миллет театрыбыз ючюн кёлтюрсек алгъыш аякъны, кишини огъайы боллукъ болмаз.
Театр ючюн ичдик. Мусса сёзню меннге къарай башлады:
- Адабиятда цензура болмазгъа керекди. Редакторла керекдиле, иги редакторла, цензура уа – огъай. Сейит айтхан эди, алай а таблыгъым тюшюб, къол джазмангы сюзюуюне баралмадым, Нисан. Къалай ётгенин Назифа айтханды. Бу алгъыш аякъны, Нисан, сени ючюн кёлтюреме, сени бетингде джетиб келген фахмулу джаш тёлюбюз ючюн.
Мен ёрге сюелиб тынгылайма Мусаны сёзлерине. Ичимден а, «меннге алгъышынгдан эсе, сюзюуде болгъанынг керек эди» дейме.
- Сейит, мен да бир эки сёз айтайым,- дейди Ибрахим.
- Бий бергинчи къул тёзмез,- деб, неди сёз тилегенинг а?,- Идрис анга кюлюмсюреб къарайды. Экисини бир-бирине чамлары къурумагъанлай барады.
- Къаргъа къабар эти болмагъан, тохта. Меннге сёз джетмей къалыргъа боллукъду. Боза бошалгъандан сора уа, тилесегиз да сёлеширик тюлме.
Сейит, кюлген да этиб, «айт, марджа, айт»,- дейди.               
- Биз, былайгъа ким уста алгъыш эте биледи деб, анга къараргъа джыйылмагъанбыз. Ашаб-ичиб, чачылыб кетгенден бир хайыр болмайды. Мен эшитген керти эсе, Нисанны къол джазмасын сюзюу 1937-чи джылладача баргъанды. Биз былайда Нисанны китаблыгъын сюзюб, къууаныб, басмагъа теджегенбиз, бизни айтханыбызны чёбге да санамай, джазыучу организация джаш назмучуну «къралны душманы» атха чыгъаргъанды. Быллай затлагъа тёзюб турсакъ, бизни адабиятны тамбласы боллукъ тюлдю. Сюзюуге бизден бир адамны чакъырмагъандыла. Мусса да, сёзю ётерик адам, дауургъа-сюйюрге къошулгъандан эсе, бир джанында къалыргъа излейди. Ансы, Нисанны къол джазмасын эки кере ётдюрмегенлерин биле тургъанлай, таблыкъ тюшмеди деб, бармай къалгъан къалай болады? Нисанны джазыучулукъ джазыуу тюл, бютеу адабиятыбызны джазыуу болмай къалыргъа боллукъду. Аллай политиканы бардыргъан Осман эсе, аны орнундан тайдырыргъа керекди. Назифат айтхан тюз эсе, сюзюуде къабыл этилген Назирни рецензиясы туру-таша органлагъа джораланыб джазылгъан затды. Алай эсе, биз да джарашдырыб къагъыт джазыб, Османны кесине, копияларын да башха джерлеге ийейик дейме. Ма бусагъатда огъуна джарашдырайыкъ аллай къагъытны. Боза да, алгъышла да джукъгъа кетмезле.
- Тюз хапарладан сора, къолубузда шагъатлыкъ къагъыт, протокол, рецензия дегенча джукъ джокъду. Нисан аланы алса, къараб, тыйыншлы джууаб этерге боллукъ эди,- Мусса меннге къарады.
Мен, джукъ да айтмай, Назирни рецензиясын анга узатдым. Мусса ашыкъмай тышындан окъуду. Биразны, кёк кюкюрерни, джер тебренирни аллындача, тёгерек шум болду.
- Тейри, бу рецензия тюз иннет бла джазылмагъанды. КГБ-ни Нисаннга юсдюрген бир ётюрюкдю бу. Джазыучу организация да аны къабыл этген эсе, Нисанны джолу боллукъ тюлдю энди. Джюрек тарлыкъ, зарлыкъ джаздыргъан бир къагъытды бу. Тамада джазыучула бары джыйылыб, быллай хылымылы  затны джазыб, «Нисанны къурутургъа керекди» деб, партияны обкомуна, КГБ-ге да тил эте тура эселе, не айтыргъа боллукъду? Мен айтырыкъ – Османны орнундан чыгъарыр джанындан кюрешмесек боллукъ тюлдю. Алайгъа ангысы, билими да бюгюннге келишген бир адам тюшмесе, адабиятыбыз айнырыкъ тюлдю, хакъ тюзю джазылмагъан чыгъармаланы халкъ да окъурукъ тюлдю,- Идрис ачыуланыб сёлешди.
- Мени Осман бла арам таб тюлдю. Аны бла кюреше башласам, «Мусса кеси ючюн дерт къайтарады» дерикдиле. Сизни джазгъаныгъызгъа да уллу эс бёлюннюк тюлдю – ичигизде биригиз да джазыучу Союзну юеси-юйлюсю тюлсюз. Мен ангылагъаннга кёре, не да этиб, сизни Союзгъа киргизтирге керекди. Бир иннетлиле кёбюрек болсакъ, айтханыбызны этдире барлыкъбыз.
- Мусса, биз Союзгъа киргинчи кёб заман кетер. Ары дери джаш тёлюню джолун кесдириб турсакъ, джазгъан адам табылмай да къалыр. «Аюню кесин кёре эди да, ызын ызлай эди» деб, айтдыртмайыкъ кесибизге,- Ибрахим бюгюн чам этиучюсюн да къоюб, хар кимни джагъасындан алырча болгъанды.
- Былайдагъыла барыбыз да бирер-экишер китабы чыкъгъан адамлабыз. Джазыучуланы Союзуна кирирча этмей эсе, терслик Османдады. Не джаны бла да бизни артха ыхдырыб турса, адабиятыбыз алгъа къалай барлыкъды? Барыбыз да къол салыб, къагъыт джазыб, Османны орнундан чыгъартыргъа керекбиз. Андан, къуру Нисанны тюл, бютеу адабиятыбызны къутхарыргъа борчлубуз,- Идрис да кёлюндегин артха къоймай айтды.
Сейит, тамада болгъанын кёргюзте, рахат сёлешди:
- Энди биз Османнга къаршчы къагъыт джазсакъ, Османны джакълаб джазарыкъла да табыллыкъдыла, билесиз. Иш амандан аманнга баргъан болмаса, тюзелмез. Андан эсе, акъырын-акъырын, Мусса айтханча, фахмулу джашланы кёлтюре, Союзгъа да алдыра баргъаныбыз табыракъ боллукъ болур.
- Да ким огъай дейди, Нисанны китабын да чыгъартыгъыз, Союзгъа да алдыртыгъыз. Биз айтхан олду. Алай а, джукъ этер орнуна, тюз сёлешиб чачылыб кетсек, не магъана?- Къази-Мухаммад да къошулду сёзге.
Мен Сейитге, Муссагъа да эс ийиб къарадым. Акъыллы, сабыр адамла, ёзге мени ючюн барыб Османны джагъасындан алмазлыкълары кёрюнюб турады.
- Джашла, ашны да сууутдукъ, бозаны да унутдукъ. Ибрахим, сёзюнгю тамамла.
- Кёлюме келгенни айтдым. Тюзлюк хорлар ючюн, биз бир иннетли болур ючюн, ма аны ючюн!
Ичдик. Ашарыкъны, бозаны да дженгиллетдик. Къонакъла кетерге ашыгъа башладыла. Сейит тепсини джаба, айтды:
- Дженгилликден аман зат джокъду. Сабыр-сабыр ишлей, кюреше барсакъ, хар не да тюзелир. Къарачайлыла бир-бирибиз бла кюрешмей, бир-бири тилибизни ангыларгъа керекбиз. Къонакъла, сиз да иги джолгъа барыгъыз. Нисан, сен да Москвагъа тебреб тура эсенг, иги джолгъа бар. Энди джыйылыу айны аягъында ахыр базар кюн боллукъду. Унутмагъыз.
Мен Идрисни юйюне дери элтдим. Ол джолда биягъы ушакъгъа къайытды:
- Кёрдюнгмю, не Сейит, не Мусса, не Шахарбий сёлешгенден ары джукъ этерге излемегенлерин. Осман класс-сыныф кёзден къарайды хар неге, 1937-чи джылладача.  Ма аны ючюн къадалгъандыла сеннге. Аны ючюн кюрешедиле Мусса бла да. Сейитни Союзгъа алмагъанларыны чуруму да олду. Адабиятыбыз болурун излей эсек, барыбыз да бирлешиб, бир онглу башчы айырыргъа керекбиз джазыучу организациягъа да. Алайсыз, бизни адабият 1920-чы джылланы дараджасында турлукъду.
- Идрис, Аллах айтса, мен Москвада тамыр ийиб, онглу джазыучула бла иги шагъырей болуб, сизни да Союзгъа алдырыр джанындан кюреширикме. Джангыз, сау-эсен болайыкъ, кърал да чачылмай бир турсун ансы.
- Да башха джол кёрмейме мен да. Сенден башхала къазауат этерча кёрюнмейдиле. Кел, юйге барайыкъ.
- Сау бол, Идрис. Кече учарыкъма Москвагъа, юйге барыб бираз хазырланайым. Сау-саламат къал. Джай келсем, кёрюшюрбюз.
- Иги джолгъа. Халкъгъа керекли адам болгъанынгы, барыбыз да сакълаб тургъаныбызны унутма.

*   *   *

Таксиден тюшюб, ёрге къарадым. Бизни фатардан джарыкъ урмайды. Алкъын Кязим ишден келген болмаз. Юйге кириб, чыракъны джандырыб, тёгерекге кёз джетдирдим. Тюрленнген зат кёрмейме. Буздолапны ачыб, ичине сохта-джёрме, эт, айран дегенча ашарыкъланы салдым. Джууунуб чыгъыб, телевизоргъа къарай тургъанлай, Кязим кирди.
- Салам алейкум, сау кел,- ауазы джарыкъ чыкъды Кязимни. – Къысхасы бла хапар айтыб къояйым не бола тургъанын былайда. Директорну ким ёлтюргени белгисизди. Аны бла органла кюрешедиле. Ресторанда ишлегенле эки къауумгъа юлешиниб, кеслерини адамларын тамадалыкъгъа тюртюб кюрешедиле. Келишалмай, эм ахырында мени директор этерге излегендиле. Ёзге кесинг билесе, Москвада пропискасы да болмагъан студеннти тамада болургъа ким къоярыкъды? Джангы башчы бизге уллу айлыкъ тёлемези хакъды, таб, «башыгъызгъа бошсуз» деб да къояр. Ол заманда не этерикбиз? Аманнга юреннгенбиз – уллу апартаментлеге, ресторан хантлагъа, къызлагъа... Ызыбызгъа къайытыб, общежитиеде къалай джашарыкъбыз?
- Башха ресторанлада табылмазмы бизге иш? Охо да, аллыбызда ыйыкъда джангы директор бла сёлешиб кёрюрбюз. Институтда мени сорамы эдиле?
- Огъай. Тамбла дерследе кёрюнюрбюз экибиз да. Сенде уа не джангылыкъ?
- Кел, бир ауузланайыкъ да, сёлеширбиз. Юйден эт-мет, сохта-джёрме ала келгенме. Айран да.
- Ач тюлме, алай а, халал ашарыкъдан «бисмилля» этмей а...
Къараб-къарагъынчы, джалгъауучда болгъанны чырылдатыб, тепсиге орнатдыкъ. Айран, эт, сохта-джёрме – ма таулугъа ёз тутдургъан аш.
- Къол джазмангы сюздюлеми, къалай болду?
- Къазакъ бёрюню ит джыйын къуршалагъанча эди хал. Бу рецензияны окъусанг, барын ангыларыкъса.
Кязим рецензияны окъуб чыгъыб, башын булгъады.
- Кёзюм кёрмесе, ийнанмаз эдим. Не джахил, не къарангы адамладыла сизни джазыучула. Бедишликди бу! Мындан сора фахмулары, болумлары джокъ эсе, аланы джазыучу китабчыкъларын да сыйырыб, къаламгъа-къагъытха джууукъ къоймазгъа керекди. Бу рецензияны джазгъан КГБ-ни тилчиси-агенти болур, ансы тюз адам быллай затны джазаргъа боламыды? Тохта, мен не этерге кереклисин билеме. Къайсын Москвагъа келе-кете турады. Анга бир  тюбейик биз. Ол акъыл джыйдырыр алагъа. Хай-хай! Джазыучу организациягъыз барыб тохтагъан мырдыды да. Ошаниннге кёргюзтюрге да боллукъду, ёзге ол къарачайча ангыламагъаны себебли, кёлюне не келеди. Огъай, Къайсыннга тюбейик.
Эртден бла институтха барыб, ингирде да ишге тебредик. Джангылыкъ: тышындан келтириб, Альбина Захаровна деб, бир тиширыуну директор этиб салгъандыла. Ары дери ол башха ресторанны директору болуб тургъанды. Биз келгенлей, ол бизни кабинетине чакъырыб, соза турмай, оноуун айтды:
- Сизни ишигиз бла шагъырей болгъанма. Ёзге сиз кереклисиз былайда деб, айталмайма. Тамбла кюндюз, эсеб чыгъарыб, айлыгъыгъызны толусу бла алырча этерикдиле. Ишден кетерге излегенигизге къагъыт да джазыб, бухгалтерге тюберсиз.  Аны бла – сизге игилик, меннге ашхылыкъ. Бюгече уа, ахыр кере къараууллукъ этигиз.
Биягъы тёрюбюзге олтурдукъ барыб. Адамла кёбден кёб бола келедиле. Кесибизни ишден кетгеннге санаб, алагъа артыкъ эс бурмайбыз. Энди не ишлейбиз, не этебиз мындан ары? Олду сагъышыбыз. Тебсеу музыка башланды. Эсирген эки джаш бир къызны юлешалмай, башлы тюблю болдула. Бир-бирин урургъа кюреше тургъанлай, барыб, бир-биринден айырыб, къаты айтдыкъ:
- Джангыдан башласагъыз, ресторандан къысталлыкъсыз. Тюйюшюрге излей эсегиз, чыгъыгъыз да тышында тюйюшюгюз.
Тепсибизге къайытханыкъда, директор тиширыу алайда олтуруб тургъанын кёрдюк.
- Не, кёб боламыды быллай тюйюшле?
- Джетишеди. Бир-бирде бир кечеге 9-10 кере араны айыргъаныбыз болады.
- Милицияны чакъырмаймысыз?
- Хар дауургъа милицияны чакъырыб барсакъ, къалай болур? Рестораныгъыз аман атха чыкъмазмы? Майна, ол мюйюшдегилеге кёз джетдиригиз. Тюйюшюр къарыулары джокъду, аякъ юсюнде туралмайдыла. Тёнгереб болгъанны ууатырыкъдыла. Сиз да махкемеге бериб, ууалгъан сауутланы багъаларын тёлетирге кюрешириксиз. Андан эсе, аланы эшик хауагъа чыгъаргъан игиди.
Официантха айтдыкъ да, ол аладан тепси хакъны кючден-бутдан ангылатыб алалды. Биз да аланы деменгили тутуб, арбазгъа чыгъардыкъ. Къайытыб келгеникде, директор бизге ышарыб къарады: «Сизни юсюгюзден мен алкъын бир сагъыш этейим»,- дей кетди. Алай болса да, экинчи кюн бухгалтериягъа киргеникде, ачхабызны да бериб, бизни башыбызгъа бош этдиле.

*   *   *

Бир ыйыкъ, биз иш излеб, табалмай тургъанлы. Юйге кёз-къулакъ бола тургъан адамгъа, айны аягъына иш табмасакъ, фатардан кетерибизни билдиргенбиз. Общежитиеде комнатама барыб, аны да джарашдыргъанма. Алай а, быллай эркин юйден сора, барыб, борсукъ тешиклегеча, общежитиеге кирген тынч тюлдю. Ёзге, май байрамладан сора, мадарсыз болуб, студент джуртха кёчдюк.
Кязим, къыз келтиргени болса, биргесине джашагъан джашны меннге ашырыучанды. Бу джол да «нек келгеними билемисе?» дегенлей, «Билеме. Орун бошду»,- дедим.
- Огъай, шохум. Къайсын бла сёлешиб келеме. Ингирде джети сагъатда «Москва» къонакъ юйде ол бизни сакълаб турлукъду. Джумушну айтханма. «Бусакъла» атлы къол джазмангы да, ол рецензияны да алыргъа унутма.
- Оллахий, танышыргъа огъайым джокъду, кесими тарыгъыуларымы айтыргъа уа бетим джетерик тюлдю.
- Мен айтыб бошагъанма. Энди артха джол джокъду. Артда тюберге таблыкъ тюшерми, тюшмезми, ким биледи. Бир сагъат къалгъанды. Сакъалларыбызны да терк къырыб, юсюбюзню-башыбызны да табыракъ этиб, атланайыкъ. Кечиксек боллукъ тюлдю.
Айтылгъан заманда, Къайсын бизге тюбеб, рестораннга алыб чыкъды. Бизни «огъайыбызгъа» да къарамай, тепсини тюрлю-тюрлю хантладан толтуртду. Кеси шай ичген болмаса, джукъ да ашамады.
- Узалыгъыз. «Джаш къарында таш эрийди», сизнича заманым болгъа эди»,- дей, шиндигин артхаракъ тебериб, къол джазмама эмда рецензиягъа къарай башлады.
Кесибиз да эслемегенлей, ашарыкъны дженгиллетиб, нарзан ичерге джарашдыкъ. «Бизге рахат ашаргъа заман бере турады, ансы аны эси бусагъатда мени назмуларымда да болмаз» деб кёлюме келди. Ёзге джангылгъанымы ангыладым. Къайсын бизни тебсибизге кёз джетдириб, дагъыда бир затла келтиртирге умут этди, алай а чарлагъаныбызны кёрюб, «алай эсе, Азия юретгенден ичейик» деб, шайдан толу бир шайнекчик келтиртди. Сора меннге къараяракъ, сёзюн башлады:
- 1930-чу джыллада «Къайсынны назмусуну джигити, къара джамчысы да джел-джел эте, колхоз сабанланы джаны бла атын къайры чабдырыб барады? Къалгъанлача сабанда нек ишлемейди? Джамчы уа нек кийгенди, джамчы тюбюнде кулакла джюрютюучю обрези-шкогу болурму?» деб, меннге быллай дау салыб джазгъан да чыкъгъан эди. Сени назмуларынга джазылгъан рецензия андан да осалыракъды. Джангыз, арбазда 1980-чи джылладыла, заман башхады. Заман башхады, амма, бир къауум алгъынча сагъыш этеди. Кесинг джаратхан бир назмунгу бир окъучу – автор кеси окъуса назмуну магъанасы артыкъ да кескин ачылады, музыкасы да бютюн къууатлы, берекетли чыгъады.
Эсиме башха зат келмей, Халимат, Осман да бырнак этген бир назмуму окъудум. Къайсын, къашларын да ёрге кёлтюрюб, арт тизгинлерин къайтарды: «Алай болса да, болайыкъ сакъ, / История къайытмасын артха. / Бир-бирлени башлары акъ, / Джюреклери алгъынча къара». Да сен къазауат ачыб тураса да. Хрущёвну кетергенле бу тюз назмуну терс ангыларгъа боллукъдула». Къайсын ышарды да, кёзюме артыкъ да огъурлу кёрюндю. Ёзге, бети къайгъылыракъ огъуна бола, айтды:
- Башлары агъаргъанлыкъгъа, джюреклери къаралай къалгъанла не этгенлерин билемисе? Аланы уулары бла, 1981-чи джыл, апрелни 22-де КПСС-ни Ара Комитети бегим алгъанды Къарачай-Черкес областда кемликлени юсюнден. Анда айтылгъанла – тутхучсуз, джалгъан даула болгъанларына шагъатлыкъ этген статистика кёргюзюмлени келтиргендиле меннге. Аны юсюнден башына къагъыт хазырлай турама. Сени юсюнгде да кёрюнеди сиз джанында болум къалай болгъаны. Мусса бла кюрешгенлери да эсимдеди. Аны да джакъларгъа керек болгъан эди. Энди былай этейик. Мен къол джазмангы  Чегемге алыб кетейим да, рахат окъуюм. Анга кёре оноу этербиз. Эки ыйыкъдан Кремльни хастанесине саулугъума къаратыргъа келликме да, къол джазмангы ала келирме. Ол заманда рахат сёлеширбиз».
Къайсын бизни ашыра, тюб къатха тюшдю, тышына да чыкъды. СССР-ни парламентини миллетёкюлю, бютеу дуниягъа белгили шайыр, бизни, эки студентни, сансыз этиб къоймай, алай эс бёлгени мени кёб затха тюшюндюрген, сагъышландыргъан да этди. Бир-бирибизге бир сёз да айтмагъанлай, такси бла келиб, общежитиебизни къатында тюшдюк. Къараууллукъ этген къатын, бизге келген талай мектубну къолубузгъа тутдуруб, «иги хапарла эселе, тамбла сюйюмчюмю берирсиз» деди. Анга да «сау тангнга чыгъыгъыз» деб, мени одама чыкъдыкъ.
- Къалай кёрдюнг Къайсынны?
- Керти къарачайлыды.
- Ол къарачайлы тюлдю, малкъарлыды.
- Огъай, ол Чегемли къарачайлыладанды.
- Да сен Кязимге да къарачайлыды дерик болурса.
- Кязим да, къарачайлыды, Бызынгы къарачайлыладан.
- Къалай?
- Малкъарлыла бир ёзенни адамларыдыла. Басхан, Чегем, Холам, Бызынгы – бары Къарачайды. Кесинг билесе, 1920-чы джыллагъа дери Малкъар деб бир ёзеннге айтылгъанды, Беш Тау Элни бир кесегине.
- Не эсе да сен сейир затла айтаса. Къайсынны кесине бир сорурбуз, кесин кимге санайды ол – къарачайлыгъамы, малкъарлыгъамы?
- Мен билеме аны не айтырын. Къарачайлыма, малкъарлыма дерик тюлдю, таулума деб къоярыкъды. Андан тюзю джокъду – барыбыз да таулулабыз.
- Оллахий, сен сейир затла айтаса. Бир шыша аракъы ичмесек, ангылаяллыкъ тюлме.
- Ичгенни къояйыкъ. Къайсын бла танышдыргъанынг ючюн бек сау бол, къарачайлы. Хоу, сен да къарачайлыса.
- Къарачайлыма, къарачайлы. Джангыз, Шапини бюгече да сеннге къыстарыкъ болурма.
- Келе берсин. Хайда, сау тангнга.
- Сау тангнга.

*   *   *
            
              Арадан он кюн кетди. Институтха барыргъа деб, тюбюне тюшгенлей, къарауул къатын «телефон бла айтханларын джазгъанма» деб, меннге бир къагъытчыкъны узатды. Окъудум: «не китаб басмагъа, не юйге меннге бир сёлеш. Рашид». Орамны ол бир джанында почта бёлюмге барыб, телефон этдим.
- Нисан, алейкум салам. Тынч болурса. Къайсын сени юсюнгден партияны обкомуну биринчи секретарына къагъыт джазгъанды. Османны да кереклисин бергендиле, меннге да сёлешгендиле. Къол джазманг къайдады? Бери табдырсанг, планнга салыр эдик.
- Османдадымы? Да мен анга сёлешиб кесим алырма. Кёлюме келгенни да айтыб къояйым: тарыкъгъан иги зат тюлдю.
- Рашид, бютеу Къарачайны ичинде мени джакъларгъа бир адам чыкъмагъанды. Къалгъанланы къояйыкъ, не сиз, не Сейит Османнга барыб, «къол джазмаланы былай сюзюу, быллай рецензияла джазыу бедишликди» деб айталмагъансыз. Юч кере къараб, юч кере да джалгъан даула бла сюзюуден ётдюрмегенлерин кёре тургъанлай, тынгылаб тургъансыз. Дагъыда меннге алаймы айтасыз? Огъесе, ала бир тилли болуб,  меннге не табханларын айтыб, мен да тынгылаб турсаммы иги боллукъ эди? Китаблыгъым иги болгъанын да кёре тургъанлай, османла, назирле, азаматла салгъан даула тутхучсуз, терс иннетли болгъанын да биле тургъанлай, ала айтханнга да къарамай китабымы чыгъарыргъа да мадарыгъыз-эркинлигигиз бола тургъанлай, сёз джетеди деб, асры къоркъгъандан, унамай къоймадыгъызмы?  Къралда къол джазмалагъа китаб басмала къарайдыла, джангыз бизде алай тюлдю ансы. Ёмюрледен келген адамлыкъ-намыс джорукъ да, коммунист партияны принциплери да тюзлюк ючюн кюреширге чакъырадыла. Ма ол затха сагъыш этигиз, Рашид. Иш мени китабымда тюлдю. Меннге аман айтылгъан сагъатда тынгылаб турсагъыз, бютеу халкъыбызгъа аман айтылгъан сагъатда да тынгылаб турсагъыз, сора, кеси кесигизден да кёлюгюз чыкъмазмы? Не этериклери да ишигизден эмда партиядан чыгъарлыкъ болурла, аны ючюн не боллукъду, тюзлюк ючюн адамла ёлюмге да барадыла. Ма ол затлагъа сагъыш этигиз, Рашид. Мен бу затланы алгъын айтыргъа да боллукъ эдим. Айтмагъанма. Бюгюн да, кесигиз башламасагъыз, айтырыкъ тюл эдим. Айыб этмегиз. 
- Иги джаш, тюбесек рахат сёлеширбиз. Рецензияда тюз айтылгъан джерлери да барды. Аланы тюзетирге керек боллукъду.
- Рашид, джангыз бир тизгинин, джангыз бир харифин тюрлендирлик тюлме. Ёзге, ол рецензияда тюз айтылгъан джерлери бар эсе, нек айтмай тургъансыз бюгюннге дери? Рашид, мындан ары джашауумда адамгъа не тамадады, не джуууукъду деб, хатер этерик тюлме. Джангыз, тюзлюгюне, адамлыгъына кёре сый берликме. Сау къалыгъыз, сау иш этигиз.
Къаным тюрленнгени кетмей, барыб институтха кирдим. Лекцияны окъугъан институтну ректору Пименов эди, къыйын джыллада тетатрлагъа къарагъан партия къуллукъчу.
- Сталинни заманында ма бу къолларым бла 300 театрны джабханма.
- Ол алай ёхтемленир затмыды, бизге айтырча? 300 театр ачдыргъанма десегиз да бир иш.
Зал шум болду. Къарт къалтырагъан ауазы бла, бармагъын да  меннге буруб, «сен... сен... сени тукъумунг къалайды?- деди. Нисан Адурхай, хы, эсимдеди, сени быйыл кёчюрген эдик кюндюзгю бёлюмге. Эшта, ызынга кёчюрюрге керек болур. Алкъын сен джашауну билмейсе, къалгъанлача кесинги тута да билмейсе. Дерследен сора меннге келирсе. Бир кесек ушакъ этербиз.
Къонгурау къагъылды да, барыбыз да тышына тёгюлдюк. Кязим къатыма келиб:
- Алан, сеннге не болгъанды? Институтдан къысталырынгмы келеди? Ол сер къарт болгъанлыгъына, бек дертли, аман адамды. Сталинни махтай тишлери тюшеди. Энди кабинетине кире эсенг, бек эслеб, ариу сёлеш.
Дерследен сора, коридорда тюртюлюб, мени кабинетине алыб кирди. Къарабет, узун, къатангы къарт. Къатыма джууукълашды да, «сен аюча бир затса да» деди. Сора, ауазы тюрлене, темирлене гюрюлдеди:
- Сен не билесе кетген заманладан? Театрланы да не ючюн джабханымы несин билесе? Олсагъатда алай къаты болмасакъ, ич, тыш джаула да бизден бошарыкъ эдиле. Ма, бу китабны окъусанг кёб затны ангыларыкъса. Бар. Китабны окъуб чыкъсанг, къайтарырса.
Институтну арбазында Кязим, Шапи, Нурпаша, дагъыда талай кавказлы мени сакълаб тура эдиле. Мени хатасыз къалгъаныма къууаныб, бир ресторанда олтурургъа оноу этдиле.
- Сен алкъын билмейсе ол къаллай адам болгъанын. Бу джолдан сора кёзюне тюртюлмезге кюреш. Энди ол сени унутуб къоярыкъ тюлдю. Бир чурум табылгъанлай, дерт джетдирликди.
Мен кюлген огъуна этдим. Ёзге ала ректорну менден игирек биле болур эдиле...

Экинчи кюн, къарнашы чакъырыб, кечеги экспресс бла, Кязим Ленинградха кетди. Мен аны поездге миндириб, къайытдым. Вахтада меннге Къайсынны сёлешгенин айтыб, билдириу къагъытчыкъны узатдыла. Тамбла ингир сагъат джетиде, «Москва» къонакъ юйде, одасында сакълагъанын билдиреди Къайсын. Кязимни болмагъанына джарсыдым. Не этериксе, «къошда джокъгъа юлюш джокъ»...
Эркинлик бериучю бёлмеден изин къагъыт алыб, Къайсыннга ёрге чыкъдым. Эшиклени къакъгъанлай, Къайсын кеси ачыб, ичкери киргизтди. Къайсынны къонакълары болгъанын кёрюб, джунчугъан да этиб, саламлашдым. Къайсын танышдырды: Чингиз Айтматов, Давид Кугультинов. Мени да танытды алагъа: «социалист реализмни душманы» Нисан Адурхай. Кертисин айтсам а, мени бек къууандыргъан, керти поэтди, бизни поэзияны тамбласыды.
- Къайсын сеннге джазылгъан рецензияны окъугъанды да, 1930-1940-чы джылла эсиме тюшдюле,- Давид аслан башын чайкъады.
- Энди ол заманла къайытмазла, огъай. Къарачайлыланы мен иги таныйма, школда бир устазыбыз къарачайлы эди. Сен а къайда туугъанса?- Чингиз меннге соруулу къарады.
- Кок-Сайда, Къыргъызстанда.
Чингиз, къолун имбашыма сала, «бир джуртданбыз сора»,-деди.
Кёб турмай, ала кете тебредиле да, мен аланы ашырыр умут эдим, алай а, Къайсын «сен былай тур, телефон бла мени излегенлени да къагъытха тюшюре» деб, унамады. «Сёлешир затлары болур» деб, ызыма кирдим. Къайсын бир сагъат джарымдан къайытды.
- Бир джукъ ауузланырмы эдик,- деди.
 Мени ючюн айтханын билиб, унамадым.
- Алай эсе, ишге кёчейик. Къол джазмангы окъуб, керти кёлюмден къууаннганма. Баба улудан сора мени алай къууандыргъан болмагъанды. Алай а, къадар берген фахмунга бек сакъ болургъа, джууаблы къараргъа борчлуса: аны айнытыргъа, халкъгъа джаратыргъа керексе. Аллах джашау берсе, назмуларынгы орус тилге кёчюртюрге, басмалатыргъа да болушурма. Халкъыбызны дуниягъа билдирирге излей эсек, биз, акъ сёз бла кюрешгенле, иги затларыбызны башха тиллеге кёчюртюуге эс бёлюрге керекбиз. Ибрахимге кёб кере айтханма, не келсин, кёчюртюрге хазырламайды назмуларын. Сен аллай джангылыч этме. Сора тохтаусуз усталыгъынгы, билиминги ёсдюргенлей турургъа керексе. Ол джаны бла юлгюге Давидни тутаргъа боллукъду. Экинчи къоркъууум – орусча джазаргъа тырмашхан миллет шайырла бардыла. Пастернак да айта эди меннге орус тилде джаз деб. Мени сартын, керти назмуну ана тилингде джазаллыкъса джангыз. Андан сора да, ана тилибизге сагъыш этмесек болмаз: бизнича аз санлы халкъны айдынлары биригиб тилибизни сакълар, айнытыр джанындан кюрешмесек, ана тилсиз къалыб кетерге боллукъбуз. Халкъ кесини тилин унутуб, башха халкъны тилине кёчгенлей а – башханы саны бла, къаны бла да байындырды, кеси уа къуруду, ёлдю. Тилибизге бек сакъ болмасакъ, сакъламасакъ, айнытмасакъ, джюрютмесек тамблабыз боллукъ тюлдю бизни. «Мен ахыр къарачайлы тюлме джер юсюнде, / Ма олду насыб, ма олду къууанч». Сени назмуларынгда халкъны ойлашдыргъан, аны ангысын, эсин къозгъагъан, тарихине, тилине сагъайтхан ма ол къоркъуу, ма ол къайгъы барды. Кёлюме келгенни джазгъанма, аны да къол джазманг бла бирге къайтарама. Партияны Къарачай-Черкес област комитетини биринчи секретарына бек къаты письмо ийгенме.
- Сау болугъуз. Китаб басманы директору меннге сёлешиб, «Бусакъларынгы» келтир, планнга салайыкъ дегенли эки кюн. Партияны обкому джазыучу организацияны башчысына, китаб басманы тамадасына да къатылгъанды. Сизни къагъытыгъыз ма алай терк джарагъанды.
- Игиди алай эсе. Дагъыда айтырым: сайла да, бир тогъуз-он назмунгу меннге Чегемге джибер. Ал сёз да джазыб, «Минги Тау» журналгъа берейим. Ибрахимди журналны редактору. Ол да назмуларынга къууаныр, созмай басмагъа да берир деб умут этеме.
Къайсындан айырылгъандан сора, кёлюме келген зат: иги адамгъа тюбесенг кесинг да иги болургъа излейсе. «Кёзбау къууанчланы къоюб, керти ишлеге берейим заманымы»,- дейме кеси кесиме.

*   *   *

Окъуугъа кёл салыб, кюн сайын институтха джюрюйме. Кязим меннге сейирсиниб къарайды:
- Алан, сен шыйых болуб къалгъан болурмуса? Не къызлагъа къарагъанынг джокъ, не ички-тепси джанында кёрюннгенинг джокъ. Огъесе, Къайсын махтаб, «телини эшигин махтагъан джабар» дегенлей болуб тура болурмуса? Кел, бир кёз ачайыкъ.
- Не халпамабызгъа кёз ачарыкъбыз? Къара капегибиз болмагъанлай.
- Капек дегенлей, джюз сом керекди. Ол насыбсызны тыбыры къурургъа башлагъанды. Айтхан эдим, ол тиширыуну джаратмайма деб. Тынгыламады.
- Ангыламайма. Кимни, нени юсюнден сёлешесе?
- Нурпашаны. Ол кече ресторандан биргесине келген къахме, орус ауруу бла саугъалаб кетгенди джарлыны. Энди таша бакъдырмасакъ, бедишлик боллукъду. Багъарыкъ да тюлдюле, джукъдургъанны таб деб турлукъдула. Аны уа къайдан табарыкъды – келди, кетди. Тюбюнде вахтада паспортун-затын къойдурсакъ эди... Не эсе да, энди сабийге болушургъа керекди. Зауаллы, талай заманны тиширыу бла къалай джатханын айтыб, къууаныб айлана эди. Биринчи кере тиширыугъа тийгени бла ёмюрде тиймезча болгъанды.
Джукъ да айтмай, чыгъарыб он тюменни бердим. Аны да алыб, Кязим чыгъыб кетди. Абызыраб айланннган Нурпашаны кёргеним сайын, джазыкъсына турдум. Алай болса да, Кязимни таныш докторлары аны багъарла, сау этерле – кереклиси чакълы ачха-бочха да джарашдыргъанбыз. Энди сакъ болур кеси да.
Алай эте, окъуу джыл бошалды.

*   *  *

Джай айлада солуугъа кетген къарауулланы орнуна ишлей, бир кесек ачхачыкъ да тюшюрдюм. Август айда юй ишлеучю танышым келиб, «Москва тюбюнде уллу иш барды. Эки ыйыкъны къадалыб ишлесек, мингишер сом алаллыкъбыз»- деди. Билеклериме къоркъсам да, «чыдар эсем а» деб, биргесине атландым. Эки ыйыкъны къара тер басыб, имбашларымы да къаты байлаб, цемент булгъаб, челекле бла ташыб, къара ишлени этиб турдум. «Бир джылгъа къоян тери да чыдайды да» дей кесиме, аманны кеминде тёздюм. Эки ыйыкъдан минг сомну да хурджунума салыб, билеклерим да къурушуб, аманны кеминде общежитиеге джыйылдым. Экинчи кюн поликлиникагъа барыб къаратдым да, хастенеге джатдырдыла.
- Джукъ кёлтюрме, сууукъ этме. Джикле бла ойнаргъа джарамайды, джюрегинге татыргъа боллукъду. Студентлени бусагъатда эл мюлк ишлеге сюргендиле. Ол ишледен да башынга бош этген къагъыт берейик, керек эсе. Эки ыйыкъгъа джик аурууланы джумшатхан санаторийге да иейик.
Эки ыйыкъдан бираз эс джыйыб, къыйналыб алгъан минг сомуму да джарымын джоюб, санаторийден къайытдым. Кязим мени кёрюб, къайгъылы сорду:
- Къайдаса? Больницадан чыкъгъандан сора, талай кюнню къалгъанла бла гардош джыйсанг иги боллукъ эди.
- «Эки хата бир хайыр» деб, ачха тюшюреме деб, бу билек кибиклени къурушдуруб, аланы бакъдырыргъа кюрешиб айланама.
- Къалгъан студентле эл мюлкге болушхан сагъатда, сен санаторийледе айланнганынгы ректор тюз ангыламаз. Алайсыз да ол сеннге илиниб турады. «300 театрны джабдыргъанынг бедишликди» дегенинг ол унутхан болурму дейсе?
Экинчи кюн джыйылыу болду. Ректор студентлеге огъурсуз къараб, «озгъан айда колхоз ишлеге бармагъан къолугъузну ёрге тутугъуз»,- деди. Талай адам, мен да аланы ичинде, къол кёлтюрдюк. Чурумларын сора келиб, меннге джетгенлей, айтханыма да уллу тынгыламай, «Эл мюлк ишледен баш джанлатханы ючюн, интситутдан къыстаргъа. Буйругъуму джарашдырыб, къол салдырыргъа келтиригиз»,- деди окъуу бёлюмню тамадасына. Экинчи кюн огъуна къол салыннган буйрукъну институтну къабыргъасында кёрдюм. Кязимни тыяргъа излегенине да къарамай, ачыуланнганым бла ректорну кабинети таба атладым. Секретар тиширыу кирди да, «биз сёлешир зат джокъду» деб, аны айтханын билдирди меннге. «Аны болмаз сёлешир заты, мени барды анга сорур затларым» деб, секретар тиширыуну да бир джанына тюртюб, эшигинден кирдим.
- Кечериксиз, кёб заманыгъызны аллыкъ тюлме. Сорлугъум: мен хастенеде болгъаным себебли баралмагъанма колхоз ишлеге. Дохтурла берген къагъытым окъуу бёлмедеди. Мени не ючюн къыстагъансыз  институтдан? Огъесе, сиз биле болмазмысыз мени ары нек бармагъанымы?
- Сен ёле турмайса. Ишге джарамай эсенг, студентле джашагъан мекямгъа къарауул болур эдинг. Сен баш джанлатханса.
- Энтда бир кере айтама: эки ыйыкъны хастенеде джатханма, эки ыйыкъны да дохтурла кеслери ийиб, санаторийде болгъанма.
- Сен аман студентсе. Иги кесек заманны общежитиеде джашамай, фатаргъа чыгъыб тургъанса. Ресторанда къарауул болуб турургъа саулугъунг джетгенди, колхозда къарауул болургъа уа болалмайса. Огъай, сен мени тюшюндюраллыкъ тюлсе. Эшиклени ол бир джанындан джаб.
- Мен сизни къулугъуз тюлме, совет институтну студентиме. Мени сёзюмю ангыламай эсегиз, махкеме ангылатыр сизге. Сталинчи къылыкъла юсюгюзден кетмегендиле.  Сизнича адам не партияда, не къуллукъда болургъа тыйыншлы тюлдю.
Ректор, бети да агъарыб, къычыралгъанын къычырды. Эшикден секретар да, Кязим да кирдиле. Секретар ректор къайгъылы болду, Кязим да мени къоймай тышына чыгъарды.
- Сен шашыб тураса. Бусагъат миличаны чакъырыб, тутдуруб иерге уяллыкъ тюлдю. Бир талай кюнню, бир юрист шохум барды,  аны фатарында турчу.
Орамда телефон этди да, экибиз да такси бла джетдик. Юйню иеси, Кязимни иги танышы, ёкюл, бизге джарыкъ тюбеди. Анга да айтдыкъ болумну.
- Тюзюн айтыб къояйым, хорлаяллыкъ тюлбюз. Аны танышы, шагъырейи кёбдю, кеси да партияны район комитетини юеси болур, бютеу профессор-устаз къауум да аны джанында боллукъду. Ёзге джарашдырайыкъ къагъытланы, болушайым.
- Тохта, мен Къайсыннга бир сёлешейим. Ол бир сёз ангылатыр ректоргъа.
- Огъай, Кязим, мен бетим джетиб, анга джукъ айталлыкъ тюлме. Китабымы юсюнде этгени ючюн да сау болсун. Къайсынны бош затла бла къыйнамайыкъ.
- Да ол сени сорса, къайдаса дерикме? Ошанин бла да сёлешгенлей турады. Ол да айтмай къоймаз тюзюн. Андан эсе, бизни кесибизден эшитсин тюзюн. Мында хапары барды. Хар къуру да тохтаучу джерине бир телефон этейим.
Мени «огъайыма» да къарамай, телефонну чархын бурду.
- Салам алейкум, Къайсын. Кечериксиз, амалсыз джумушубуз болуб сёлешеме. Неме, Нисан Адурхай ауруб, колхоз ишлеге баралмагъанды, Пименов а, ректор, аны ючюн, тутуб, институтдан къыстаб ийгенди. Хоу, буйругъун бюгюн институтну къабыргъасында кёрдюк.
- Буйрукъ чыгъаргъан эсе, энди ол аны бузаргъа унамаз. Буйрукъ чыкъгъынчы айтсагъыз эди... Алай болса да, кёрейик. Бир сагъатдан сёлешчигиз меннге.
Бир сагъатдан Кязим сёлешгенлей, Къайсынны ауазын эшитдим:
- Адурхай алайда эсе, анга бир берчи трубканы.
Саламлашдым.
- Айыб этмегиз, Сизни бош зат бла къыйнагъаныбызгъа. Кязим къоймады ансы, бетим джетиб сизге муну айталлыкъ да тюл эдим...
- Сен аны къой. Мен айтханнга иги тынгыла. «Тюнене буйрукъ этиб, бюгюн аны бузаллыкъ тюлме» дейди. Энди джыл ызынга къайытыргъа боллукъса. Сёз бергенди. Бир джылны чыдарса. Къыйын адамды, кетген заманны адамыды. Махкеме бла джукъ эталлыкъ тюлсе. Эришсе, институтну эшиклерин джабыб къоярыкъды сеннге. Мен айтханны эт. Экинчиси, назмуларынгы нек джибермейсе? Мен джазгъан зат сеннге артда да джараб турлукъду. Къалай ангыламайса...
- Барын да ангылайма. Сизни заманыгъызны алыргъа ...
- Бош тартынаса. Хапарынгы билдире тур. Эсен бол.
Мен Кязимге къарадым. Барын да ачыкъ эшитиб тургъаны себебли, ол кесини кёлюн билдирди:
- Къайсын тюз айтады. Бир джылны Москвада кечин, бир алты айдан тилек къагъыт берирсе. Хата джокъду. Экзаменлени барын берсенг, аланы уа бераллыкъса, биргелей окъурча боллукъбуз.
- Охо да, бир сагъыш этейим. Прописка къыйынлыкъны билесе.
- Бир кёзбау некях этерсе, таныш къызла кёб. Бизнича джашлагъа ол проблема тюлдю.
Общежитиеге къайытханлай, къолума комендант джазгъан къагъытны тутдурдула. «Ректор буйругъуна кёре, институтдан алгъан затларынгы да ызына къайтарыб, 2-3 кюнню ичинде общежитиеден чыгъаргъа керексе». Неди амал. Юреннген одамда орундукъгъа сыртымдан тюшюб, сагъыш этеме: юйге кетибми къалайым, огъесе мындамы къалайым? Кетейимми, къалайыммы? Гамлетни соруууча, къыйын тюл эсе да сорууум, сагъышха къалгъанма. Кирген, чыкъгъан кёбдю – артыкъсыз да къызла. Ачханы эркин джюрютген сагъатымда, алагъа да бере тургъанма. Джангыз бирине «огъай» демегенме. Энди аны ючюн эсе да, меннге джан аурутханларын билдиредиле.
Вероника киреди. Къолунда пакетин меннге узатады. Неди бу? Къарайма – ичинде бир коньяк шыша, къагъыт кюбюрчекледе хазыр хантла.
- Сора мени ашырыргъа келгенсе.
- Огъай. Айтырым башхады. Билемисе, сен Москвадан кете-кетсенг, ызынга къайытмай къалыргъа да болурса. Андан эсе былай тохтаб, кесинги чыгъармачылыкъ ишге берсенг эди толусу бла.
- Москвада къалгъан алай тынч тюлдю. Джашар джер керек, прописка керек.
- Аны ючюн къыйналма. Кесинг билесе, къарт анамдан къалгъан мени эки одалы квартирим барды. Кишиге да джукъ билдирмейик да той кибик этейик, атам-анам, къалгъанла да ийнанырча. Квартирге джаздырайым сени, сора хайда окъу, ишле, джаз, джаша.
- Эрге чыкъгъан ат джашауунга бузукъ болмазмы?
- Сора мен сеннге муслиман къызмамы, эрге дери къызлыгъын сакълаб тургъан? Биринчи кере чыкъмайма эрге. Алты айны мындан алгъа, мени бла джукълагъан кёзюуюнгде «джашауунга бузукъ боллукъ эсе, тиерик тюлме» дегенинг да эсимдеди. Олсагъатда да «биринчи кере чыкъмайма эрге» деген эдим.
- Къоркъмаймыса, «артда квартиримден чыгъаргъа унамай тохтар» деб.
- Сени адамлыгъынгы барыбыз да билебиз. Юйленнген атха чыгъаргъа кесинг къоркъа эсенг, аны иши башхады. Шахардан иш этиб, муну айтыр ючюн келгенме. «Огъай, юйге кетмей мадарым джокъду» дей эсенг, борчха алгъан он тюменинги тамбла къайтарырма.
- Мен борчха бермегенме. Аны сагъыннган да этме. Андан эсе, алгъынча бир кёз ачармы эдик?
- Алгъынча боллукъ тюлдю. Бир суугъа не кюрешсенг да эки кере кираллыкъ тюлсе. Буруннгу философ аны билмей айтмагъанды.
- Ол аны къартлыкъдан айтханды. Ол философияны байракъ этерге бизге алкъын эртдеди. Башха философ не айтханын билемисе?
Эшик къагъылды. Ачаргъа, ачмазгъа да таукел болмай, Вероникагъа къарадым. Ол башын чайкъаб, «ачма» деб билдирди. Эшикни дагъыда къагъыб, ачылмагъанында, ким эсе да, аякъларын сюйрей, кетди.
Мен Верониканы ашарыгъын, ичкисин да тепсиге салыб, коньягындан рюмкаланы толтурдум. Сёз да кёб айтылды, ички да бираз татыды, Вероника да кёзюме болгъанындан да сюйюмлю кёрюндю.
Эртден бла Вероника меннге къараб:
- Тюнене башха философну айтханын айта тебрегенлейинге, эшик къагъылыб, сёзюнгю унутдургъан эдиле. Не дегенди башхы философ?
- Башха философму? «Бир суугъа эки кере киралгъан адамла – поэтледиле» дегенди ол.
Вероника кюлдю.
- Мен атама-анама айтайым, шабат кюн ала бла тюберге хазыр бол. Кёзбау тойчукъну болджалын белгилербиз, ары дери да, андан сора да, бюгюн огъуна мени квартиримде джашаргъа боллукъса.
- Сау бол. Кёрейик. Бюгюн институтдан арт айырайым. Ингирде сёлеширме. Общежитиеге иймеселе, телефон этерме да сеннге келирме.
Вероника кетди, мен да общежитиени тюб къатына тюшюб, джууунуб чыкъдым. Кийине тургъанлайыма, Кязим кирди. Биргелей чыгъыб, такси бла институтха джетдик. Мен китабханеге китабланы къайтарыргъа бурулдум, ол да башына лекциягъа тынгыларгъа тебреди. Кюнортада Пушкинни майданында тюберге келишдик.
Пушкинни эскертмесине къараб, табчанда олтурабыз Кязим бла мен. Адамла былайда тюбеширге ёчдюле. Тюнене кечени хапарын айтдым Кязимге.
- Насыбынг аллынга келсе да, къачыргъан къылыгъынг барды сени. Олсагъатда  Света бла бир болсанг, бусагъатда барыбызгъа да джарарча тёрде турургъа боллукъ эдинг. Вероника аныча фахмулу, ариу тюл эсе да, хатасы джокъду, сенден излегени да джокъду. Сау болсун, болушургъа излегени ючюн. Верониканы фахмусу назму джазаргъа тюл, назмуну анализ этергеди. Андан бек иги критик, литературовед боллукъду. Бизни окъутхан профессорланы оюмлары да алайды. Бизни адабиятха эсин буралсанг – ол да бек иги иш боллукъду.
- Билемисе, неден къоркъама. Вероника бла бир джылны джашасам, институтда окъуб башлагъынчы, къалай болур? Адам киштикге, итге да юренеди. Артда къалай болур?
- Ол а экигизни арагъызда ишди. Аллында огъуна къаты айтыб къояргъа керексе аны бла джашар, юйдеги къурар акъылынг болмагъанын.

*   *   *

Кязим меннге иш табханын айтды:
- Билген ишингди. Документли фильмлени ана тилибизге кёчюрлюксе. Къарачай тилге эмда малкъар тилге. Ала мында эки тилге саналадыла, эки хакъ да тёленникди. Тамбла барыб текстлени алыргъа керексе.
Алай бла джангыдан башланды мени тылмачлыкъ ишим. Мен бек джаратхан иш. Ишге джарашхан сагъатда къагъытлада «Адабият институтну студенти» деб джаздыла. «Прописка» – деген джерде да институтну общежитиесини адресин кёргюзтдюле. Паспортумда пропискам тургъаны анга джарады.
Вероника нёгери бла танышдырды. Лика бла барыб, ЗАГС-ха тилек къагъыт бердик. Шагъатларыбыз Кязим бла Вероника. Тилек къагъытны алгъан Ликаны танышы болгъаны себебли, биз да къолун къуру къоймагъаныбыз себебли, бизни ишибиз дженгил тынарча болду. Алай бла «юйдегили», ызы бла «пропискалы» да болдум. Келишгенибизге кёре, андан «айырылгъынчы» айына беш тюмен бериб турургъа керекме Ликагъа. Бу иш бир джанына болгъанында, тёгерекге къараб, дагъыда бир иш табдым кесиме – ыйыкъда юч кече къараууллукъ иш.
Киностудияда эмда къараууллукъда ишлегениме биргелей 400 сом чакълы бир чыгъады бир айгъа. 50 сом ай сайын Ликагъа кетеди, 150 сомну Вероникагъа ашарыкъ алыргъа береме, 200 сомну да джарымын юйге ашырама, джарымын да кесимде къояма. Эм аламаты — джукъ джазаргъа заманым барды. Къарауул болгъан кечелеримде тангнга дери джазгъанлай чыгъама. Тылмачлыкъ ишим – фильмлени орус тилден къарачай-малкъар тилге кёчюрюу – мени тилге уста этген затды. Ол меннге бек уллу джарагъанын артда Шекспирни, Пушкинни, Горькийни, Эдуардо де Филиппону чыгъармаларын кёчюрген сагъатымда ангылагъанма. Ёзге ол фильмлени кёчюре, башха затны да эслегенме.
Бир совет къралда джашагъанлыгъыбызгъа, республикалада законла бирер тюрлюдюле. Сёз ючюн, биз Гюрджю бла чеклешиб джашайбыз. Тау ауушладан аугъанлай – ол джаны Гюрджюдю. Бу джанында бизге джангыз бир ийнек, бир тана, беш-алты къой тутаргъа эркинлик барды джангыз. Ат тутаргъа къоймайдыла. Ол джанында джашагъан эбзелеге уа кърал эркинлик береди – он ийнек, джюз къой, бир ат тутаргъа. Чурумгъа – ол тик, къыйын джерледе джашагъанлагъа аллай эркинлик бермесенг, ала алайдан кёчюб кетерикдиле дейдиле. Ала бла чекде джашагъан къарачайлыланы джерлери эбзелени джерлеринден да табсызыракъ болур, ёзге бизге мал тутаргъа аллай эркинлик берилмейди. Аланы тамадалары халкъларына джашаргъа болушадыла, бизникиле уа бизни къурутуб кюрешедиле. Энди мен къарачай тилге кёчюрген бу фильмге халкъыбыз къараса, оноучу къауумну богъурдагъындан алыр деб, турама. Ёзге эм сейири  неди десенг, мен аллай умут бла кёчюрген фильмлени Къарачай-Черкес областда кёргюзтмей, букъдуруб тургъанларыды. Айтханлыгъыма, джазгъанлыгъыма сёзюм чапракъдан ётмейди. Бизде кёбюрек мал тутханны къралны джауу этиб кёргюзедиле. Джарлы Къарачайны джакъларыкъ бир тамада чыкъмаса, ёмюрден бери мал бла кечиниб келген халкъны мал тутаргъа да къоймасала, тау элле чачылыб тебремезлеми, тас болуб кетмезлеми?
Кесим да эслемегенлей, бир джыл кетди арадан. Институтну ректору сёзюне тюз болуб, мен джангыдан кюндюзгю бёлюмню студенти болдум. Кетген джылны ичинде бериллик экзаменлени, зачётланы да бериб, кесими курсум бла окъурча болдум. Алай а, общежитиеде меннге орун берирге унамайдыла – Москвада пропискасы болуб джашагъаннга игид да бермейдиле. Кюреше кетиб, джангыдан общагагъа джарашдым. Кече къараууллукъ ишими да къоюб, толусу бла кесими окъуугъа бердим. Творчество семинарыбызны бардыргъан Ошанин бла арабыз игиди. Фахмулары болгъан студентле бла да  тенглик тутаргъа кюрешеме – ким биледи, бизни поэзияны орус тилге уста кёчюрлюк да чыгъар эсе уа аладан.
Хар халкъны айтылгъан джазыучусу джаш фахмуларын Адабият институтха киргизтир джанындан кюрешеди. Гамзатовну кючюнден мында окъугъан дагъыстанлыла кёбдюле. Къайсынны хайырындан, таулула да юлюшсюз тюлдюле. Биз джанындан хазна адам джокъду. Джазыучу организацияны башчысы къарачайлы болгъанлыгъына, андан магъана джокъду. Аны себебли, къарачайлыла кесибиз кесибизге джол ачаргъа кюрешебиз. Джылла кетедиле. Сёз ючюн, мен школну бошагъанлай кирсем эди бери... Туура окъур заманымда джети джылымы тас этгенме. Фахмусу болгъан таулучукълагъа къолумдан келгенча болушургъа кюреширикме энди.


*   *   *

Кърал экзаменлени бердим. Энди дипломуму алырым къалгъанды. «Совет джазыучу» китаб басмагъа барыб, Михаил Матвеевичге тюбедим. Къол джазмама къарагъан бла къалмай, джашауума къайгъыра, «Москвада къалыб кетерми эдинг?»- деди. Юйюрле джашагъан общежитиеде хар не таблыгъы (душу, туалети, кухнясы) болгъан комнатанг боллукъду. Миллет адабият бёлюмде редактор болуб ишлериксе. Таукел болсанг, бу ыйыкъдан кеч этмей билдир.
Институтну ректору чакъырады деб билдирдиле да, барыб ректоргъа тюбедим.
- Адурхай джолдаш, 300 миллион адамы болгъан уллу къралда джаш назмучуланы арасында баш болгъан – ол бек уллу джетишимди. Къралны эм онглу китаб басмалары китабларынгы чыгъарлыкъдыла, къысха заманны ичинде джазыучуланы союзуна да кирликсе. Мындан ары не этер, къайры барыр муратынг барды?
- Москвада къалыргъа, китаб басмада редактор болуб ишлерге мадарым барды.
- Къайдам, сизни джазыучу организациягъызны джууаблы секретары Осман бизни сорууубузгъа джууаб джибергенди. «Окъургъа биз ийген Нисан Адурхайны келирин сакълайбыз. Джазыучу организацияда аны алгъан усталыгъына кёре, иш бла баджарлыкъбыз»,- деб джазады. Ма, къагъыт бла кесинг да шагъырей бол.
Окъуб, къагъытны ректорну кесине къайтара, айтдым:
- Мен бизде халны билеме. Анда меннге иш табылыр деб, ышанмайма.
- Биз диплом алгъан студентлерибизни ийген организацияларына къайтарыргъа борчлубуз. Бизде эсебден чыгъыб, юйюнге кетерча болсанг, дипломунгу алай берликбиз.
Ректор бла арам къачан да иги тюл эди, андан кёб сёлешиб кюрешмей, кабинетинден чыкъдым. Джолда почтагъа кириб, Пашинскеге телефон этдим.
- Осман Ахияевич, салам алейкум. Хоу, мен Нисанма. Мен Москвада кесиме китаб басмада иш табама. Ректоргъа джазгъан къагъытыгъыз бираз чырмау болады.
- Мен тюрлю-тюрлю къагъытла джаза турлугъум джокъду. Бери джыйылсанг мында иш табарбыз – кесинге, бизге да алай игиди. Эсен кёрюшейик.
Андан ары сёлеширча этмей, телефонну салды. Экинчи кюн телефон этиб, Михаил Матвеевичге джуртума кетерими айтдым.
; Къайдам, анда да орунлу болалмай, мында да ишге башха адам алсакъ, артда таблыкъ тюшмей къалырмы? Алай болса да, «поэт – туугъан джеринде ёсген терекди» дейдиле, иги джолгъа бар.


*  *  *

    
1984-чю джылны джайы. Къарачай-Черкес област джазыучу организацияны джууаблы секретары Османны кабинетине кириб барыб, саламлашама.
- Алейкум салам. Сау кел. Не хапар?
- Институтну бошаб, сизни чакъырыу къагъытыгъызгъа ышаныб, къайытыб келеме. Энди не иш бересиз меннге?
Осман мени сёзлериме сейирсиннгенча къарайды. Сора орнундан ёрге туруб, самаркъау этгенча:
- Мени орнума тюшерге излей эсенг, аны билмейме. Бизде иш джокъду.
- «Нисаннга бизде иш орун хазырды, сакълайбыз»,- деб, нек джазгъан эдигиз да?
- Джуртунга джыйыл дегенлигим болгъанды. Иш кёбдю, излесенг табарса.
- Огъай, мен мал кютерик болсам не да заводда ишлерик болсам, иститутда нек окъуб кюрешгенме? Сёзюгюзге ие болугъуз, табыгъыз меннге иш.
Осман бети да къызарыб, ауазын кёлтюртюб, бир затла айтыб башлайды. Мен аны сёзюн бёле, айтама:
- Осман, мени китабларымы сюзген сагъатыгъызда да ангылаб бошагъан эдим меннге таб къарамагъаныгъызны. Ёзге туура быллайсыз деб а турмай эдим. Сиз ректоргъа джазмасагъыз, мен Москвада къала айлана эдим. Адабият институтну ректорун да, мени да не мурат бла алдагъансыз, иш болмагъанлай, мени не ючюн джыйгъансыз бери? Анга джууаб берирге хазыр болугъуз.
Османдан чыкъгъаным бла Басманы Юйюне бардым. Атлауучла бла ёрге чыгъыб бара, энгишге эниб келген Къагъыйланы Назифагъа тюртюлдюм. Ол мени кесини кабинетине чакъырды, хапар сорду. Джашырмай тюзюн айтдым.
- Осман сеннге иш берир акъылы болуб джазмагъанды. Москвада къалыб, китабларынгы чыгъарыб, белгили болуб кетесе деб къоркъады. «Бусакъла» китабынгы юсюнде да не этгени эсингде болур. Энди былай эт. Коммунист партияны област комитетини идеология джанындан секретары барды – Семенланы Салых. Анга бар да, болумну ангылат. Болмаса, не газетде, не китаб басмада бир иш табаргъа кюреширбиз,- дей,- Назифа телефон этиб, мени Салыхха тюберча этди.
Секретары «киригиз» деди да, кабинетине кириб:
- Салых Хусейинович, салам алейкум, ишигиз да къолай болсун,- дедим.
Ол сескеклирек бола, «здравствуйте, садитесь» деди.
Ол мени ишими тындырлыгъындан къол джуудум – къарачайча берген саламыма орусча джууаб къайтара эсе, андан не сакъларгъа боллукъду? Алай болса да, айтханыма тынгылаб, Османнга телефон этди:
- Осман, Адабият институтну ректоруна «биз окъургъа джиберген Нисан Адурхай, алгъан усталыгъы бла ишлерча бизде орун хазырды, сакълайбыз» деб, джазыб, келгенинде уа, иш джокъду дегенсиз. Алаймыды?
Телефон чолпудан Османны ауазы ачыкъ чыкъды:
- Ол бары да алдауукъду. Мен аллай къагъыт джазмагъанма. Къалай джазарыкъ эдим, ол ишлерча бизде орун джокъду сора.
Османны орнуна мени бетим къызарды. Салых мени кёзюме къарамагъанлай:
- Осман джазгъан къагъыт джанынгдамыды?- деб сорду.
- Огъай, ректоргъа джазылгъан къагъыт ректорда къалгъанды. Сиз анга телефон этсегиз, ол тюзюн айтыр.
- Мен ары-бери телефон этиб айланныгъым джокъду. Копиясын алыб келсенг, Осман бла башха тюрлю сёлеширбиз. Эсен бол.
Джюрегим къайнай чыкъдым. Ол кюн огъуна Москвагъа учдум. Институтха барыб, Осман джазгъан къагъытны копиясын алыб, мухур да урдуруб, ызыма къайытдым. Биягъы Назифаны болушлугъу бла Салыхха тюбеб, къагъытны бердим. Ол Османнга сёлеширге ашыкъмады. «Ишинге къарарбыз. Оноуубузну Назифагъа билдирирбиз»,- деди.
Бир ыйыкъдан тюбедим Назифагъа.
- Биринден да хайыр джокъду. Газетни редакторуна кирейик да, ишге ала эсе, кёрейик.
- Бизде орун джокъду, ансы ким огъай дей эди,- былай болду джууабы редакторну.
Андан чыкъгъаныкъда, Назифа айтды:
- Китаб басманы тамадасына кесинг тюбе. Къарны ауруса, иш табарыкъды.
Тюбедим. Джарашдырыб хапар айтдым. Рашид терезе къатына барыб, тютюн тарта, айтды:
- Газетде бош орун барды, нек алыргъа излемегенлерин билмейме. Менде уа, бош орун джокъду. Андан сора да, сёз чыгъарлыкъдыла: «ишге джууугъун алгъанды» дерикдиле.
- Рашид, мен къайда ишлерге керекме – не газетде, не китаб басмада, не джазыучу организацияда – бир джерде меннге иш табылмайды.
Рашид сёзню тюрлендире, кёлюмю иги этерге кюрешди:
- Китабынг планда турады. 1986-чы джыл чыгъарыкъды..
- Аны юсюнде да аллай бир къанымы бузгъандыла, чыкъса да къууаныр къарыуум къалмагъанды.
Рашидден айырылыб, энди уа къайры барайым дей, автовокзалгъа келиб, автобусха миндим.
Ючкёкеннге джыйылгъанлай, джазыучу эмда журналист, «Ленинни байрагъы» газетни энчи корреспонденти Лайпанланы Сейитге телефон этдим. Ол меннге керти кёлю бла къууанды.
- Тамбла Пашинскеге тебреб турама. Базар кюн а литература бирлешлигибиз джыйыллыкъды. Ишинг джокъ эсе, тамбла сёлеше барырбыз, кел биргеме. Сагъат оннга автобус тохтаучу джерге чыгъыб тур. Мен бусагъат сени юсюнгден редактор бла сёлешейим. «Хо» этдиралсам, ишге джарашырча, дипломунгу, паспортунгу да биргенге ала кел.
Экинчи кюн Сейитни арбасы бла Пашинскеге кетиб барабыз.
- Тейри, тюнене Мунир бирден эки болургъа унамагъанды. Меннге «бош орун джокъду» дерге болалмайды, сени ишге нек алыргъа излемегенин да ачыкъ айтыб къоялмайды. Бюгюн бетден бетге тюбеб, бир иги сёлешейим.
- Ызыма айланыб Москвагъа кетиб къалырча болуб турама. Анда китаб басмада редактор болуб ишлерик эдим, джашаргъа юйюм боллукъ эди, былайда уа не иш джокъ, не джашар джер джокъ.
- Сен юйню гитчеси, атанг-ананг бла турургъа керексе. «Къартлыкъ джаш» деб, аны ючюн айтадыла. Ала ёлмеген юйде, сен да ёлмезсе. Иш а, заводда ишле, къурулушда ишле, иш, ой-ой, ит аягъынданды. Ёзге, сабыр эт, сени газетге алдырыргъа къарыуум джетер деб, умут этеме.
- Сейит, мен къара ишден джийиргенмейме, бу билек къошларымы сууукъ этсем не да кёбюрек къымылдата башласам – кёбедиле, къурушадыла, тыбырлары къуруйду. Ма аны себебли, мен кесими башым бла джашатыргъа керекме. Экинчиси, мал кютюб, чалкъы чалыб, сабан сюрюб джашарыкъ эсек, сора институтлада окъуб да не этебиз? Не кърал къуллукъгъа тюшмесек, не илму бла кюрешмесек, не джазыучу, журналист болмасакъ, халкъыбызгъа хайырыбыз къалай тиер?
- Адамла бары да кърал къуллукъчула, алимле, джазыучула, композиторла, суратчыла болуб баралмайдыла. Халкъны халкъ этиб тургъанла – элледе джашаб, мал бла, джер бла кюрешген адамладыла. Мен бизни халкъны юсюнден айтама. Ансы хар элни къой союму башха болгъанын билеме. Ёзге, бизни ичибизден, кесибизден керти окъуулу, билимли къауум – интеллигенция къуралмай, малгъа, джерге уруннган халкъыбызны ким джакъларыкъды? Аны ючюн дыгалас этеме сени газетге ишге алдыралсам деб. Сеничаланы, хазырлаб, орнубузгъа къоймасакъ, тамбла газетде ишлерге адам табылмай да тебрер.
Былай сёлеше, Пашинскени къыйырындан кирдик.
- Сейит, былайда анамы эгечинден туугъан джашайды. Телефонлары былайды. Мунир бла сёлешиб, иш болурча болса, айтырса, газетге келирме. Алай болмаса да, кете тебресенг, билдирирсе да, джолгъа чыгъыб турурма.
Эки сагъат чакълыдан Сейит сёлешди да, джолгъа чыгъа тебредим. Келин, «нёгеринг бла джолда  ауузлана барырсыз» деб, бир затла чырмаб, хызен бла къолума тутдурду.
Барабыз. Сейитни бет къанындан таныйма тюрлениб тургъанын. Алай а джукъ сормайма. Джолну эки джанында бусакъ терекле къараууллача сюеледиле.
- Бу ариулукъгъа къара. Сен китабынга «Бусакъла» деб, билмей атагъан болмазса. Не болуб турады китабынг? Къайсынны къагъыты, сёзю джарадымы?
- «1986-чы джыл чыгъарыкъды»,- дейди Рашид.
- Рашидге да тюбеб сёлешдим сени юсюнгден. Кеси кёлекккесинден къоркъа тургъан бир джанды ол да. Сени редактор этиб алыргъа, «джууугъун алгъанды ишге» деб айтадыла деб къоркъады.
Джангы Джёгетейден Элтаркъач таба бурулгъанлай, онг джанында къабхакъ тюбюнде нарзаннга бурулады Сейит. «Ач да болгъанбыз, Тейри»,- дейди.
- Келин «нёгеринг бла ауузлана барырсыз» деб, бир затла уа салгъанды, былайдамы, арлакъдамы «бисмилля» этейик ансы.
- Хар озгъан бери бурулмай къалмайды. Канистрабызны нарзандан толтурайыкъ да, табыракъ джерде ауузланнган да этейик, сёлешген да этейик.
Бара-барыб барыб, джолдан бир джанына джаякълаб, табыракъ джерде тохтайды Сейит.
- Сау къаллыкъ, ким джарашдыргъан эсе да бу таш тепсини тёгерегине бу таш шиндиклени,- дей Сейит, джылы ташланы бирине олтурады. Мен да хызенде болгъанны таш тепсиге джарашдырама. Алкъын суууб бошамагъан къой омраула, сохта, гырджын, банка бла бир тузлукъ, эки шыша айран, бир аракъы шыша да.
- Тейри, къууанч бла кёб джашасын келининг, берекетни бери буруб къойгъанды да. Мен аракъыгъа ёч тюлме, алай а, бюгюн Мунир бла болмагъаным къалмагъанды да, ичерикме бираз. Къуй, марджа. Кесинге да къуй.
Сейит стаканны да къолгъа алыб, тёгерекге кёз джетдире айтады:
- Бу табигъатха къара. Тамблабыз ариу боллукъ болур – Минги Тау агъарады. Бу ариу джерлени бизден сыйырыр ючюн, ат-бет атаб, джуртубуздан сюрюб, не къыйынлыкъ салды кърал бизге.
- Да аны юсюнден джукъ нек джазмайсыз, Сейит?
- Ууакъ-ууакъ тырнайма, мен саулукъда аны басмаларча болмаса, сеннге аманат этеме. Къралны сиясети тюрлениб, таблыкъ тюшсе, дегенлигимди. Ансы, кърал эркинлик бермегенлей, аллай затны къолунг бла джазыб, джайсанг да, чалдышдан къаратыргъа боллукъдула. Бу аллай къралды, кёре, сынай келгенбиз. Джазыб битдиралсам, джазылгъан затха бир оноу болур.
Бир элли джылны къайгъы болмай джашасакъ, халкъ эс джыярыкъ эди. Биз сюргюнден къайытханлы отуз джыл да болмайды. Аны да арт онбеш джылында биягъынлай бизге ат-бет атай, эски ётюрюклени джангырта башлагъандыла Суслов бла джыйыны. Я Аллах, бу джуртланы бизге къызгъанма.
Сейит тартыб, стаканын тепсиге салды. Тузлукъгъа тийириб, этден узатдым.
Экинчи алгъышны Сейит къоймай меннге айтдырды.
- Бир хатабыз джокъду Сейит. Сиз барсыз, сизни ызыгъыздан биз да барыргъа кюрешебиз. Иш да табылыр, китабла да чыгъарла. Москвада да барды танышларым. Къарачай адабиятха, басмагъа салгъан къыйынынгы багъасын сёз бла кесерча тюлдю. Кёб джашагъыз, Сейит.
- Энди бюгюн газетни редактору бла ушагъыбызны толусу бла сеннге айтыб къояйым. Газетге келтирген материалларымы хакъындан сёз бошалгъанлай, сени юсюнгден сёлеше башладым. Ушакъ бу халда баргъанды:
- «Мунир, джашны ишге нек алмайсыз?
- Нисаннга айта эсенг, биз аны журналист фахмусу бар, джокъ эсе да хапарыбыз джокъду. Джазсын, кесин танытсын, анга кёре оноу этербиз.
- Ишге алыб, газет ишге юрете барсагъыз таб болурму? Ансы башын джашатыр ючюн къайда болса да бир ишге бегинсе, газет къайгъылы болалмай да къалыр.
- Сейит, бизни сагъайтхан джерлери да  барды биографиясында джашны. «Дженгилди, тюйюшюучюдю» дегенле да бардыла. «Къул, ёзден айырады» дегенле да бардыла. Осман да джаратмайды Нисанны халисин.
- Мунир, къул-ёзден айыргъанла кимле болгъанларын бек ариу билесе. Адамны окъуууна-билимине, фахмусуна-болумуна къараб тюл, аны къайдан, къайсы сыныфдан, къаллай тукъумдан-юйдегиден чыкъгъанына къараб, ишге алай алыб турсакъ, ахырыбыз къалай болур? Биз халкъны эки бёлюб тургъан къыйынлыкъдан къутулургъа керекбиз. Боллукъ болур 70 джылны халкъны къурутуб тургъаныбыз. Мени сартын, бюгюннгю борчубуз бизни – халкъны бирикдириудю.
- Сейит, партияны политикасын билесе.
- Билеме, Мунир. Коммунист партияны «Нисанны тукъуму Адурхай болгъаны ючюн ишге алмагъыз» деген бегимин а кёрмегенме. Аллай бегим болса, мен да ишлерик да болмаз эдим.
- Сейит, Нисан, кесини дуниягъа эркин къарамы бла газетде ишлеяллыкъ да тюлдю.
- Ишлеялмаса кетер. Газетге адамла келе-кете турадыла. Ол заманда кеси терс болур.
- Сейит, газетни кесинде огъуна «аны ишге алма» дегенле бардыла.
- «Ал» дегенле да болурла. Мен да аланы бириме. Ёзге, биз редактор тюлбюз, сенсе редактор. Кишиге да тынглама да, тюзюча оноу эт. Сау къал».
Сейит меннге бурулуб айтды:
- Ма алай ачыкъ сёлешгенме Мунир бла. Отуз джылгъа джууукъ бирни ишлеген газетимде да сёзюм чапракъдан ётерик тюл эсе, сора болум мен билгенден да бытдырды.
- Энди, Сейит, тукъум айыргъан къылыкъ, революлюцияны заманындача тура болурму?
- 1920-чы джылладача тура болмаз. Ол заманда иманы-дини болгъанны, бай-бий юйюрден чыкъгъанны, таб окъуу-билим патчахлыкъны кёзюуюнде алгъанланы къурутуб баргъандыла. Кесинг билесе, совет власт кимлени властлары болгъанын. Бийлени къояйыкъ – аланы тамырлары бла къурутуб бошагъандыла. Баш тутхан къауумну сабийлерине да окъуу-билим алыргъа, совет-партия къуллукълада  ишлерге мадар болмагъанды. «Башчылыкъ этген органлагъа Уллу Къарачайдан адам алмазгъа» деген бегимни кеси кёзюм бла окъугъанма. Джарлы къауумдан чыкъмагъанла кърал къуллукъгъа-оноугъа тюшген къой, басма, адабият, культура учреждениялада да орунлу болалмагъандыла. Аллай джерлени да барын джарлыла  кючлеб тургъандыла. Пролетарла тарихибизни да, культурабызны да, адабиятыбызны да кеслерине джараулу этиб, Къарачайны кеси кесинден кёлю чыгъарча этиб кюрешгендиле. Эркин адабиятны мискин къалай къурар? Ма аны ючюн джетмиш джылны ичинде керти сёз, эркин сёз, ёзден сёз айтылмай тургъанды.
Шохум, сен джашауунгда иги адамлагъа, тюз адамлагъа тюбегенинг бек игиди. Дауут афенди,  школ Устазынг, Партизан, Къайсын – бу адамлагъа сени Аллах кеси тюбетгенди. Биринчи ючюсюню къол джазмаларын окъугъан да этиб, сакълаб турама. Алай а, бюгюнлюкде аланы басмалатыргъа онг джокъду. Афенди айтхан тюз болуб, кърал тюрленсе, ол заманда, созмай, аланы уруб чыгъарыргъа керекди. Ары дери уа, аланы осиятларын, аманатларын тындыра, къолдан келгенча халкъыбыз ючюн кюреше барайыкъ.
Мунир сени газетге аллыкъ болур. Алай а, анда тилинге сакъ бол. «Беш-алты джылдан кърал оюллукъду» деме. Ишинги айыбсыз тындырыргъа кюреш. Мени бла сёлешгенча уа киши бла сёлешме. Дагъыда бир айтырым: алайда ишлегенле бары кеслерин уллу джазыучулагъа санайдыла. Аланы джазгъанларын хыртха урсанг – къан джаудурлукъса...
«Алхамдулилля», кете барайыкъ. Ансы кеч болуб келеди. Ыйых кюн адабият бирлешлигибиз джыйыллыкъды. Заманынг болса, кел.

*   *   *

Бир ай мен газетде ишлегенли. «Партия джашау бла совет къурулуш» бёлюмде олтурама. Хар бир материалымда совет халкъны коммунизмге баргъан джолунда партия къалай уста башчылыкъ этгенин кёргюзтюб джазаргъа керекме. Аллай бир алдауукъ джазылады партияны органы болгъан газетледе, халкъ аз бек кюле болмаз.
Газетде ишлегенледе назму джазмагъан болмаз. Мени эм бек сейирсиндирген – назмула тыш кеблери, ич магъаналары бла да бир-бирине союб къаблагъанча ушайдыла. Элли джылны ичинде бизде назму джазыуну джоругъу тюрленмегени сейир тюлмюдю? Тизгинледе джиклени тенг этиб, сёзлени ахырларын бир-бирине ушаш этиб, назму джазабыз деб турадыла. Не магъанасында, не кебинде, не суратлауунда джангылыкъ джокъ эсе, анга назму дерге боллукъмуду? Газетде ишлегенлени кёбюсю Къарачай шахарда устазлыкъ институтну филология бёлюмюн бошагъандыла. Анда аланы джазыучулукъ усталыкъгъа юретмегенлерин билеме. Амма, кеслери дунияда назму джазгъанлагъа къараб, уллу усталадан юрене билмей эселе, не этгин? Кертиди, адамны табигъат фахмусу болмаса, не уллу окъуу да аны шайыр эталлыкъ тюлдю.  Алай а, не онглу фахму да, бютеудуния адабиятдан хапарлы болмаса, бютеудуния дараджада джазаллыкъ тюлдю. Джырчы Сымайыл а?- дерикле да чыгъарла. Анга да джууаб этиб къояргъа излейме.
Джырчы Сымайыл араб, тюрк тиллеге уста, Шаркъ культурадан, адабиятдан терен хапарлы адам болгъанды. Хакъ кёлю бла Аллахха ийнанннган, Ол буюргъанча джашаргъа, джазаргъа да кюрешген, зулму-зорлукъ кючлеген ачы заманлада да, шайтаннга, дуния малгъа тюл, Хакъгъа къуллукъ этген бир закийди Сымайыл.
Джырчы Сымайыл Халкъ (Хакъ!) джырчыланы ахырыды эмда башыды, аны бла бирге бизни ёзден адабиятыбызны, ёзден поэзиябызны тюб ташыды. Джангыз анга айтыргъа боллукъбуз «Халкъ Джырчы эмда Миллет Шайыр» деб. Аны сёзю уллу суратлау кюч бла айтылгъан Хакъ сёздю, Акъ сёздю. Башхача айтханда, керти сёздю, иги сёздю, тюз сёздю, ёзден сёздю. Кърал джорукъгъа тюл, бир партиягъа тюл, халкъда бир къауумгъа тюл, таб халкъгъа да тюл – джап-джангыз Хакъгъа къуллукъ этерге чакъырады бизни ол. Ауаз берген адамны да, назму джазгъан шайырны да биринчи борчу – Тюзюн айтыуду, аны ючюн къыйнарыкъ, ёлтюрлюк эселе да аны. Керти сёз бла, тюз сёз бла, иги сёз бла, акъ сёз бла – Хакъ сёз бла – Адамны адамлыгъын, халкъны халкълыгъын сакъларгъа, джакъларгъа борчлуду поэт. Тюз сёзлери ючюн ибилис джорукъ адамланы тиллерин юзген сагъатда да, тынгылаб турмагъан – олду керти Поэт! Эркинлик болгъан сагъатда тюзюн айтыб, болмагъан сагъатда уа, зулмугъа махтау сёз айта, тынгылаб тургъан – ол Шайырмыды? Огъай. Зулму кюн да Эркинликге чакъыргъан, къара кюн да Акъ сёз айталгъан, Тюзлюк ючюн, Эркинлик ючюн, Игилик ючюн, Ариулукъ ючюн джашагъан эмда ёлген – олду Шайыр. Акъ сёз – Хакъ сёздю. Ётюрюк сёзню айтханны уа – адамлыгъы-муслиманлыгъы-эркишилиги-шайырлыгъы джокъду. Сымайыл джашауу, сёзю бла да Хакъгъа къуллукъ этгенди. Джырчы-назмучу болуу – Хакъгъа къуллукъ этиудю. Бу эм уллу дерсиди бизге Джырчыны.
Сёзге алай джууаблы къараугъа Сымайыл, анга деричи джашагъан атлары белгисиз, белгили халкъ джырчыладан юреннгенди. «Бийнёгерни», «Хасауканы», «Айджаякъны» джазгъанладан. «Къан бла кирген а – джан бла чыгъад». Экинчи джанындан а – «халал-харам, сууаб-гюнах» билген хаджи юйюрденди Сымайыл. Не джаны бла да, Хакъгъа къуллукъ этмей мадары джокъ эди Сымайылны. Ма аны себебли, 1917-чи джылдан сора, ибилис джорукъгъа бойсуна, къралда пролетарла къул адабиятны къураб кюрешген сагъатда, Сымайыл да Хакъгъа бойсуна, эркин адабиятны, ёзден поэзияны джазма тамалын салыб, айнытыб кюрешгенди. Джангыз кеси кюрешгенди, джангыз кеси болгъанды. 1970-чи джыллагъа дери, Джуртда Джангыз Терекча, джазма ёзден адабиятызда джангыз кеси сюелгенди. 1970-чи джыллада уа анга Лайпанланы Сейит, Батчаланы Мусса, дагъыда башхала  къошулгъандыла.
Сымайыл ёзден поэзиябызны тамал ташыды эмда Къадау Ташыды. 20-чы ёмюрде Къарачайда джазма ёзден (эркин) поэзияны тамалын салгъан эмда бютеудуния дараджагъа чыгъаргъан адамды Джырчы Сымайыл. Сыныф адабиятны къурагъанла эмда айнытханла Совет кърал чачылгъынчы Ёзден Адабиятны къурагъаннга джол бермей, таргъа тыйыб тургъандыла. 50 джылны джырлары радио бла берилмей, китаблары басмаланмай, атын огъуна сагъыныргъа мадар болмай тургъанды. 1940-чы джылладан сора джыр-назму хазнасын бирге джыйылыб, джырланыб-басмаланыб кёрмей, 1981-чи джыл дуниядан кетгенди Джырчы Сымайыл. Керти поэзиядан хапарлары болмай, аллай уллу шайыр араларында джашагъанындан да хапарлары болмай, ётюрюк адабиятны окъуй, ёсгендиле тёлюле. Сора газетде ишлегенлени керти поэзиядан хапарлары джокъду деб, неге сейирсинеме? Хапары болмагъан бир кюн хапарлы да болур. Мени эм бек сууутхан – назмулагъа КГБ-ни кёзю бла къарагъанладыла.
Ишге джарашхан джангы адамны газет окъуучулагъа танышдыргъан иги адетди. Мени юсюмден къысха хапар айтыб, талай назмуму да берирге разы болдула. Поэзиягъа джууаблы къуллукъчу, бети да къаралыб, нелени эсе да мурулдай, назмуларымы келтириб маса (стол) юсюне атды. Аны быллай бир къанын бузгъан «Къарча» деген назмуму джангыдан окъудум.

Ана тилими тузун джаладым,
Туугъан джерими сууун ичер ючюн.
...Къадау Ташха къабланыб джыладым:
Джашадым, ёлдюм ма бу джер ючюн.

Джюрегими кесим кесдим, таладым
Дуния малгъа алданмасын деб.
Сезимлериме къатылыб турдум
Джуртха сюймеклик алда болсун деб.

Халкъымы кёбюсю къырылыб,
Атасыз-анасыз, джуртсуз къалгъанымда да,
Ёксюзме, эссизме, насыбсызма дерге
Ана тилибизге ырысладым.

Ана тилимде табдым халкъымы
Къанын-джанын, ёлгенин-сауун да.
Ана тилимде табдым джуртуму
Агъачын-ташын, доммайын-бууун да.

Ол – къыбылада да къыблама болду
Тарихибизни кёргюзтюб тургъан,
Ол къыямада да къыблама болду
Къутулур джолубузну кёргюзтюб тургъан.

От тёбеси болуб да къалды
Ишлеген юйюбюз, джыйгъан байлыгъыбыз.
Тенгизде батмады, тюзде къалмады
Ана тилибиз – байрагъыбыз.

Ана тилибиз сакълады бизни,
Биз да кюрешдик сакъларгъа аны.
Кимлеге болса да къошулуб къалмай,
Аны сыйладыкъ. Аны ючюн сайладыкъ
Джуртубузну – мийик тауланы.

Талай кере тюшдю бизге джуртсуз къалыргъа.
Анча кере хорлам бла къайытдыкъ.
Ана тилибиз саулукъда
Ёлмезлигибизни ангыладыкъ.

Ана тилими тузун джаладым
Туугъан джерими сууун ичер ючюн.
...Къадау ташха къабланыб джырладым –
Туугъаным, ёлгеним да ма бу джер ючюн.

- Сен Къарчаны юсюнден айтханча этгенлигинге, кёчгюнчюлюкню юсюнден джазаса. Аны юсюнден джазаргъа уа эркинлик джокъду.
- Назмуну хар ким кесича ангылайды. Назму Къарчаны юсюнден болгъанлыгъына, сёз Ана тилни, Ата джуртну, халкъыбыз кёрген къыйынлыкъланы юсюнденди. Ол газетде чыкъгъанлыгъына зараны болмаз.
- Зараны? Быллай зат чыкъгъанды деб, КГБ-ге бек терк джетдирирле. Кимми? Тамаданг огъуна. Редакторну орнундан чортлатырла. Ол назму газетде чыкъмай къалгъанлыкъгъа бир джукъ да болмаз. Назмулагъа къарагъан менме, мен бу назмуну басмагъа иерик тюлме.
Эшиклени уруб чыгъыб кетди. «Эшта, мени ишге алдыртмазгъа кюрешгенлени бири бу болур эди» деб келди кёлюме. Бираздан бёлюмню тамадасы келди. Масада бузулуб тургъан назмуму эслеб, хапар сорду. Сора назмуну алыб окъуду.
- Мен былайда терс зат кёрмейме. Терсине сюреме деген, не иги тизгинни да аманларыкъды. Алай а, «джолдашха» сёз ангылатхан къыйынды. Ол «аты игилеге» ишлейди.
Мен не айтыргъа да билмей, хайран болуб къалдым. «Къайсы ишлейди ары? Огъесе, экисидамы? Огъесе, биридамы? Алай айтыб, бир-бирин сёкгенликлери болурму?».
Бир кюн эртден бла редактор мени кесине чакъырыб айтды:
- Не эсе да, сени аскер комиссар излейди. Бар да тюбе, сакълаб турады.
Аскер комиссариатны мекямы узакъ тюлдю. Талай такъыйкъадан генералны – аскер комиссарны – кабинетине кирдим. Саламлашдым. Мен танымагъан эки саубитген джаш да олтура алайда. Комиссар алагъа айланыб айтды:
- Кабинетими сизге къояма. Къаллай бир заман керекди?
Ол эки саубитген джаш анга разылыкъларын билдире, айтдыла:
- Огъай, биз башха джерде ушакъ этерикбиз.
Бири меннге КГБ-ни абычары болгъан документин кёргюзтдю да, «Комитетни юйюнде сёлешейик»,- деди.
Бир къара «Волгагъа» олтуртуб мени Комитетге алыб келдиле. Тюб къатында олтуруб, ушакъ этебиз. Джашауумдан, ишимден хапар сорадыла.
- Бир папканы ачыб, анга да кёз джетдире, бардырадыла сорууларын.
- Джабыкъ темалагъа назмула джазгъанынгы къоймагъанса сора. 1970-чи джылладан бери сен бизде эсебдесе. Кёчгюнчюлюкню юсюнден назмунгу газетде басмалатыргъа излегенинг бизге белгилиди. Алай а, бюгюн, биз башха затны билирге излейбиз. 1984-чю джыл джаш джазыучуланы 8-чи бютеусоюз кенгешлеринде бир къауум бирге джыйылыб, «беш-алты джылдан кърал чачыллыкъды, оноугъа бизни тёлю келликди» деб сёлешгендиле. Аны юсюнден сен бизге джукъ айталлыкъмыса?
- Мен билген, эшитген зат джокъду.
- Бу суратдагъыла ол къауумдула. Баш токъмагъы ёрге айырылыб, араларында сюелген сенсе.
- Сюелген менме. Алай а, алайда мен болуб, сиз айтханча сёлешген болмагъанды.
- Тамам. Сора сен эшитмегенсе, билмейсе. Кесинг а айтханмыса, «1991 джылгъа кърал оюллукъду» деб.
- Огъай.
- Биз бир-бирибизни ангыласакъ, бир-бирибизге джараргъа боллукъбуз. Къысха заманда фатарлы болургъа болушаллыкъбыз сеннге.
- Сау болугъуз. Мен сизге джукъ бла болушаллыкъ тюлме. Сиз меннге болушургъа излей эсегиз, Москвада КГБ-ни школуна-институтуна кирирге болушугъуз.
- Ары кирир ючюн, биринчи кесинги кёргюзтюрге керексе. Бизге билдирир затынг болса, бу телефон бла сёлеширсе. Бизге тюбегенинги, не сёлешгенибизни кишиге билдирме. Керексиз сёз чыкъмасын. Эсен бол.
- Сау къалыгъыз.
Кимни уууу джетиб чакъыргъанларын мени билмегенлей къалдым. Ишекли болгъан адамларым бардыла, алай а, кишини гюнахына кирмейим. Джангыз газетге келгенимде бёлюмню тамадасы меннге тюрлюле къараб, «не дедиле анда?» деб сорду.
- Къайда, анда?
- Аскер комиссариатда дегенлигимди.
- Аскер билетиме къарадыла да, къагъытларына бир затла джаздыла. Аны бла башыма бош болдум.
- Да игиди алай эсе. Мен а сени джангыдан аскерге алыбмы кетдиле деб тура эдим,- ышаргъан кибик этди.

*   *   *         

Газетде керти кёлю бла меннге къууаннган Динады.
- Сен мени насыбыма келген болурса. Ансы бармакъланы бюгюб, джиклени санаб тургъан болмаса, назму не болгъанын билген да этмейдиле, билирге да излемейдиле.
Мени къууандыргъан а, бийче тиширыуча, бир ариу джанны кёргеним болду. Ариу сезимлерим, сёзлерим да орус къызлада къалгъан болурла деб тургъанлайыма, джюрегим джангыдан ура башлады, назму тизгинле да келе башладыла. Ол меннге кёкден тюшген мёлекча кёрюндю. Кюн таякъгъа таяннганча болду джюрегим. Назмуну атына да алай атадым.

Нюр джаухардан джасандырсам да,
Джаухарат, сени,
Джетмез эди, ант этеме,
Кёлюме мени.

Меннге Кёк – сен джашагъан джер.
Къууанчым кёб – сен барса дунияда,
Сен бирсе дунияда.

Джан-джаныуар джетмеген топуракъдан, джерден,
Дуния термилген чууакъ кёкден, нюрден
Джаратылгъан джан –
Джер къызы, Тейри къызы – Джаухарат.

Джандетден къысталгъан Хауа да,
Гюнахдан тыярыкъ суура да,
Зарандан сакъларыкъ дууа да –
Джаухарат.

Сюймеклик сезими ючюн
Тиширыугъа бурулгъан мёлек.
Ариулугъу, тазалыгъы ючюн
Мёлек болургъа тыйыншлы тиширыу.

Къыйынды сеннге Кёкде, Джерде да
Тиширыулугъун тас этмеген мёлек,
Мёлеклигин тас этмеген тиширыу!

Джаухарат, сюеме сени.
Къаяла, джулдузла да
Къайтарадыла: сюеме сени.

Сен саулукъда
Гулош таякъгъа таянмам ёмюрде да.
Атынгы айтсам –
Кюн таякъгъа таянады джюрегим. 
   
Бир къызгъа да ол тиширыугъа чакълы бир назму джазмагъанма. Газетден кетмей бираз тургъан эсем, аны кючюнденди. Аны кёре турур ючюн джюрюй тургъанма джюрегим тартмагъан ишге.
Газет ишге джюрегим тартмагъаныны чуруму – кесим сюйгенча, тюзюн, кертисин джазаргъа болмагъаныды. Къарачайгъа аллай бир тутхучсуз дау, аман, кир айтылгъанды, айтылады, дагъыда халкъыбызны джакълаб къарачай газет бир сёз айталмайды. Партияны баш идеологуну – Сусловну – излемин толтура, партияны Ставропол крайкому да, Къарачай-Черкес обкому да бизни халкъны терслеб кюрешген сагъатда, къарачай газет къара тынгылауну басыб турады. Не ючюн? Партияны органы болгъаны ючюн. Керекмиди меннге аллай къарачай газет, душманла халкъыбызны къурутуб  кюрешген сагъатда да тынгылаб тургъан газет?
Газет ишден эсе меннге суратлау адабиятха къарагъан редакторлукъ къуллукъ игирек келиширик эди. Ёзге, анда да орун табылмады. Джаухарат бла да иш болурча тюл эди. Не эсе да, джюрегим Москвагъа тарта башлады. «Кийик – къаны тёгюлюр джерге» деб, назму да джаздым.

...Ауур башын акъырын кёлтюрдю,
Къангич санларын сюеди ёрге.
Къачан эсе да, анда бир иги эди деб,
Кетди къаны тёгюлюр джерге.

Бир джыл чакълыны газетде чыдадым эсе – ол да игиди. Бир кюн меннге Алийланы Шахарбий – къарачай театрны режиссёру тюбеди.
- Москвада Луначарский атлы театр институтда окъуй тургъан къарачай студиябыз барды. Ана тил бла адабиятдан аланы окъутургъа адам керекди. Айлыгъы азды – къуру он тюменди, общежитиеде джашаргъа тюшерикди. Патриот джюреги болмагъан ары барлыкъ тюлдю. Сен да бармасанг, устазсыз къалыб кетерикдиле.
- Джангыз, мен мында фатар алыргъа кёзюуюмю сакълаб турама. Мында кёзюуюм тас болмазча, анда да студент джуртда бир энчи одам болурча эталлыкъ эсегиз – барайым.
- Бусагъат барайыкъ да, областны культура джанындан тамадасына – Мамедланы Зелимханнга – тюбейик.
Тюбедик. Мамедланы Зелимхан айтды:
- Театр институтну ректорун иги таныйма. Сеннге кесинг джашарча ода этдираллыкъма. Мында иш орнунгу, фатар кёзюуюнгю сакълатыргъа уа къарыуум джетерик тюлдю. Партияны област комитетини секретары барды – Семенланы Салых. Аны Салых Хусейинович бла кёрюгюз. Мен да телефон этиб тилейим, сиз да барыгъыз да кесине тюбегиз.
Биз тургъанлай телефон этиб, ишни болушлусун айтды. Андан чыкъгъаныбыз бла, секретаргъа бардыкъ. Ол мени таныды.
- Османнга сёлешген эдим, не болдунг, алыб келген билиминге-усталыгъынга кёре иш табалдынгмы?
- Огъай. Осман сёзюне ие болмады, сиз айтханнга да тынгыламагъанды. Мен газетде ишлей турама.
- Салых,- деди Шахарбий,- Москвада театр институтда окъугъан студиябызгъа устаз керекди. Нисан келишеди. Джангыз аны ишлеген джеринде фатар кёзюую, къайытыб келсе да иш орну сакъланыргъа керекди. Сиз газетни редакторуна аны бир ангылатыгъыз.
Ол газетни редакторуна телефон этди.
- Ишни битгеннге санагъыз.
Анга да «сау болну» басыб, алайдан чыкъгъаныбыз бла газетни редактору Дагерманнга бардыкъ. Ол мен джазгъан заявлениеге къол салды.
- Юч джылны сени иш орнунгу сакълаб турургъа мадар джокъду. Келсенг газетде бир иш табарбыз. Фатар кёзюуюнгю сакъларбыз.
- Хы, энди джолгъа атланырча боласа,- деди Шахарбий. – Анда студияны башчысы Козырева Евгения Николаевнады. Баргъанлай анга тюбе. Мен да телефон этиб, сени джолгъа чыкъгъанынгы айтайым.

*   *   *

Бир ай мен Москвада Театр институтда устаз болуб ишлегенли. Къарачай студия –джыйырмагъа джууукъ къыз бла джаш – бири биринден чырайлы, бири биринден фахмулу. Ала былайда сахна усталыкъгъа юренедиле. Артда ызларына къайытыб, миллет театрда  ишлерикдиле. Мен алагъа къарачай тил бла адабиятдан дерс береме. Нарт таурухладан башлаб, бюгюннгю адабиятыбызгъа дери билирлерин излейме. Менден эм бек изленнгени уа – аланы къарачайча чалдырмай сёлеширча этиу. Бир-бирлери шахарда ёсюб, къарачай тилни окъумагъандыла. Къарачай театрда ишлер ючюн а, къарачай тилде таза сёлеше билирге керекдиле. Ёзге башха проблема да барды. Профессор Козырева аны меннге ангылатханды: «сизни (бизни) студиядагъыла адебли, намыслы сабийледиле. Сахнада уа адеб, адет, намыс джокъду – рольгъа кёре ойнаргъа керексе. Сахнада бир-бир затланы этерге тартыннгандан, сизни къызла уялыб, турмача къызарадыла. Сахнада уялмазча-къызармазча эталмай кюрешебиз сизни къызланы. Орус студияда къызланы уа керекли джерде да бетлерине къызыл урдурталмай къыйналабыз. Бирле уяла билгенден, бирле да уяла билмегенден къыйналадыла. Биз аланы бетлери, ауазлары, кеслерин тутханлары да рольларына кёре тюрленирча этерге керекбиз».
Студиягъа деб, мен Максим Горькийни «Мещанларын», Эдуардо де Филиппону «Адам бла джентльменин», Шекспирни «Гамлетин», Пушкинни «Гитче трагедияларын» кёчюрюб кюрешеме. Устазлыкъ сынам алгъаным бир джанындан, тылмачлыкъ сынам – экинчи джанындан, театргъа джууукъ болгъаным ючюнчю джанындан, китаб басмалада джатхан къол джазмаларымы къайгъыларын кёрюрге таблыкъ тюшгени – тёртюнчю джанындан, айтыргъа, толусу бла кесими творчество ишге бергенме.
Меннге джетмеген бусагъатда — заман бла ачхады. Студент заманымда эркин джашаб туруб, газет ишде да таргъа тыйылыб, энди уа – чотум туура да хутдур болгъанды: он тюменнге джашагъан тынч тюлдю. Насыбыма, кинокомбинатда биягъы ишиме джарашалдым – биягъы документли фильмлени кесибизни тилге кёчюреме. Ол алай кёб заманымы алмайды. Алайда джыйырма тюмен айлыкъ ала башладым. Институтда алгъан айлыгъымы да анга къошсам, ючджюз сом чакълы болады. Ол ачхагъа Москвадан Минводха он кере учаргъа боллукъма.  Ол ачхагъа джашаргъа боллукъду. Кесим да бусагъатда къызлагъа къарагъанны къойгъанма – алай демек, алагъа ачха джоймайма. Къарагъан а этеме – Театр институтда окъугъан къызла бек ариудула, ёзге «Ахмат къаяда бал барды, андан меннге не барды» дегенчады иш. Аладан тамадама, андан да бек тыйгъан а – мен устазма. Кесими анга кёре джюрютюрге керекди. Мен окъутхан къарачай джашланы, къызланы алларында да кесими таб тутмасам боллукъ тюлдю. Алайсыз да джетишеди проблемала.
Бир кюн институтда Козырева Евгения Николаевна «сёлеширим барды» деб, мени бош кабинетлени бирине киргизеди.
- Студияда окъугъанла ичлеринде бир къызгъа илиниб, «ол бизни бетибизни джояды, аны бизни студиядан къоратыгъыз» деб, къадалгъандыла меннге.
- Не къыйынлыкъ салгъанды ол къыз?
- «Ким эсе да, бир иш адамы бла айланады»,- дейдиле.
- Къыз кеси уа не айтады?
- «Анга эрге чыгъа айланама. Анам да разылыкъ бергенди. Мени энчи джашауума къатышыргъа кимни эркинлиги барды?»,-  дейди. – Сеннге сорлугъум: сен ол затха къалай къарайса?
- Менми? Эрге чыгъама дей эсе, къалай тыярыкъса? Джангыз, ол Москвада джашагъаннга эрге чыкъса, артда миллет театргъа къайытыб ишлериги джокъду. Олду аманы. Къалгъанлагъа да иги юлгю тюлдю. Алай а, ол эрге чыгъарыкъ адамына тюбейме деб, студияны окъуууна, сахна оюнлагъа заран болмай эсе, кюрешмезге керекди. Мени оюмум алайды.
- Ашхы. Мен да алай сагъыш этеме.
Бизни бу ушагъыбызны эшитиб, къарачай къауумну тамадасы-старостасы Башчы, джылы да мени тенгли, сакъалын сылай, бир кюн телефон этиб, меннге къонакъгъа келди. Сёз урумундан меннге разы болмагъанын ангыладым:
- Мен сени назмуларынгы окъуб, керти да миллетибиз ючюн джанын берлик адамса деб тургъанма. Алай а, бизни бетибизни джойгъан къызны нек джакълайса? Къарачай къыз къахме болмазгъа керекди. Бола эсе уа, боюнчугъун тартыб къояргъа керекбиз. Алайсыз, къалгъанланы да терсине айландырлыкъды ол. Боюнчугъун тартмай эсек да, институтдан къыстатыргъа керекбиз.
- Ол эрге чыгъа айланады. Юйлери да биледи. Козыреваны меннге айтханы алайды.
- Эминагъа чыкъсын ол огъесе. Къарачай къыз къарачай джашха эрге чыгъаргъа керекди. Къызларыбыз алай этиб, джетген джерлеринде, кёрген эркишилерине эрге чыгъыб тебреселе, къалай боллукъду?
- Энди сен аны тыяллыкъ тюлсе, эркинлигинг да джокъду. Джангыз бир этерибиз барды: ким эсе да ол эркиши бла тюбеб, юйленниги бла юйленмезлигин билейик. Къызны алдаб къутулургъа умут эте эсе, ашхы кереклисин берейик.
- Не дини, не тили, не адети бизге келишмеген биреуленнге эрге чгъаргъа къалай болады?
- Бу къызны андан айырсакъ, сёз ючюн, сен аны эрге аллыкъмыса?
- Мен? Биреуден къалгъанны алырча не къыйынлыгъым барды? Бир къарачай джаш да аллыкъ тюлдю аны.
- Алай эсе, аны джашауун бузмазгъа керекди. Тоюн этерге да къатышайыкъ, болушайыкъ. Айтама, ким эсе да, ол кюеулюкге да бир кёз джетдирейик, аууз джетдирейик. Юйленник эселе, юйленсинле, созуб турмасынла да. Керексиз сёз джюрюген иги тюлдю.
- Бу бедишликди. Къалгъан къарачай къызла да алай этиб башласала, не этерге керекбиз.
- Башламазла. Сен да, къалгъан джашла да сакъ болсагъыз, джукъ да болмаз. Ненча джаш, къыз окъуйсуз бирге, сизни арагъызда болургъа керекди той-оюн да.
- Огъай, сахначы къызгъа юйленаллыгъым джокъду. Къызны бетсиз этиб къояды сахна. Сахнада ол рольну ойнайма деб, кимни болса да къучакълаб халкъгъа кёрюнюр да, сора мен да анга юйленирме, алаймы кёлюнге келеди? Огъай, ол болмазлыкъ ишди.
- Сен, биргенге окъугъан, артда да бирге ишлерик къызлагъа алай къарай эсенг, къалгъан халкъ не айта болур? Сахначы къызлагъа орам къызлагъача къарау – ол джахилликди, къарангылыкъды. Халкъ алагъа алай къараса, ала кимге эрге чыгъаллыкъдыла? Сора не айыб, ала башхалагъа эрге чыгъадыла деб.   
Ол кетгенден сора, кёб сагъыш этдим. Сахнада ойнагъан къызлагъа халкъны къарамын тюрлендирирге керекди. Алайсыз, сахначыланы сыйлары боллукъ тюлдю, бизде театр ёсерик, айнырыкъ тюлдю.
Дагъыда бир проблема бла чакъырыб, сёлешди мени бла профессор Козырева.
- Сен Бёрюкъанны таныймыса? Не айталлыкъса аны юсюнден?
- Аны эртдеден бери таныйма. Тюз джашды. Нек сорасыз?
- Башы тюзмюдю? Актер усталыкъдан окъутхан экинчи устаз Любовь Николаевна аны психиатргъа тюбетирге излейди. Аралары таб тюлдю. «Не аны, не мени» сайла деб тохтагъанды Люба. Кеси да назмула джазады дейдиле. Былайда да окъуй тургъанлай, адабият институтха кирирге да излейди. Биргесине окъугъанлада, зарлыкъдан этмей эселе, анга иги кёзден къарамагъанла да бардыла.
- Евгения Николаевна, кесигиз билесиз, фахмулу адамгъа сёз кёб джетгенин. Бёрюкъан адабиятны сюйген, кеси да джазаргъа тырмашхан адамды. Бютеу къралда белгили поэт Къайсын Къулий да окъугъанды Театр институтда, Адабият институтда да. Ким биледи, Бёрюкъан да аныча бир адам болуб кетер эсе уа. Адабият институтха фахмусу болмагъан кираллыкъ тюлдю. Творчество конкурсдан ётерге керекди. Психиатргъа кёргюзтдюребиз деб а, кюрешмегиз – адамны бош джанына тиериксиз. Фахмулу адамла къалгъанладан тюрлюрек боладыла. Аллайлыкълары ючюн психиатргъа кёргюзтюб тебресек, творчество бла кюрешген адамланы кёбюсю ауругъанлагъа саналлыкъдыла.
Козырева ышаргъан да этиб, «болсун, джазыучуча да кёрсюн къарыуун. Адабият институтха кирирге бизден не къагъыт керек эсе да, берирбиз» деди. Андан айырылгъанлай, Бёрюкъаннга тюбедим.
- Не болгъанды, устазынг бла да, биргенге окъугъанла бла да джарашалмаймыса?
- Джарашалмайма. Ол адабият институтха бир киралсам, кетиб къаллыкъ эдим.
- Менден сора аны башхагъа эшитдирме. Мен Козыревагъа айтханма, мында окъууунгу да къоймагъанлай, сен анда да окъуяллыкъса деб. Къайсынча. Ол себебден бир кириб боша да, андан сора оноу эте турурса.
- Ары кирир ючюн не этерге керекди?
- Алгъа 300-400 тизгин болгъан назмуларынгы конкурсха иериксе. Андан ётсенг, тюз экзаменле берирге керексе. Къарыуунгу сынаргъа излей эсенг, кечикдирмей, назмуларынгы меннге келтирирсе.
Эки ыйыкъдан телефон этиб, мен тургъан фатаргъа назмуларын алыб келди. Башдан аякъ къараб чыкъдыкъ. Тюзюн айтдым:
- Бёрюкъан, быланы къарачай газетде басмаларгъа болурла, ёзге была бла конкурсдан ёталлыкъ тюлсе. Ошанинни къаллай назмуланы джаратыучусун мен билеме. Мен кесими арт кёзюуде джазгъан назмуларымы  сени атынг бла бериб, Ошаниннге джалбарайым. Джангыз, творчество конкурсха назмуланы алыу болджал тюнене бошалгъанын билемисе? Мен сеннге бек ажымсыз айтхан эдим, айыртыб, чертиб айтхан эдим, сен а иш этиб кечикгенча этгенсе. Бусагъат Лев Ивановичге телефон этейим, ол да ары-бери кетмей, юйюнде эсе. Мен телефонну чархын бурдум.
- Лев Иванович, мен Нисан Адурхайма. Хоу, Москвадан сёлешеме. Сизге эки тилегим барды: биринчиси, «Джаш гвардияда» чыгъарыкъ китабыма ал сёз джазалмазмысыз? Экинчи тилегим а, бир бек фахмулу джаш назму джазыуну усталыгъына сизни семинарда юренирге излейди. Мен аны назмуларын сизге табдырсам бюгюн, бир къарармысыз?
- Старик, творчество конкурсха ишлени алыу тюнене тохтагъанды.
- Лев Иванович, бек фахмулу джашды. Шо назмуларына къарыгъыз да, бир мадар этигиз.
- Старик, былай этейик. Джашны аты, тукъуму къалайды? Хы, джаздым. Сен аны назмуларын да, кесинги къол джазмангы да ал да, тамбла кюнортагъа меннге кел, дачама. Бирге да ауузланайыкъ, сёлешген да этейик. Сакълайма.
Бёрюкъан меннге башын чайкъай къарайды.
- Болур деймисе?
- Билмейме. Талай кюнню мындан алгъа келсенг, хар не да таб боллукъ эди. Энди уа билмейме.
Экинчи кюн къуру къолум бла бармаз ючюн, ички да, ары-бери саугъала да алыб, Ошаниннге бардым. Ол мени къучакълаб, джашауумдан, ишимден хапар сорду. Айтдым ГИТИС-де къарачай студияда устаз болгъанымы. «Совет джазыучу», «Джаш тёлю» китаб басмала китабларымы чыгъарлыкъларын да айтдым.
- Шапа тиширыу тепси къурагъынчы, ол джашны назмуларын берчи бир къарайым. Сен да мени джангы чыкъгъан китабыма бир кёз джетдир.
Мен эс ийиб окъуй башладым. Билеме «къалай кёрдюнг» деб, сорлугъун. Китабны онекинчи чапрагъына джетерге, Ошанинни джарыкъ ауазын эшитдим:
- Старик, сау бол. Быллай дараджада институтну бошай тургъанла да джазалмайдыла.  Джорукъну бузсакъ да, быллай фахмула ючюн кюрешген гюнах болмаз. Джашха айт, экзаменлеге хазырлансын. Алагъа уа кечикмесин.
- Сау болугъуз, Лев Иванович. Къарачай сизге эскертме салыргъа керекди.
- Да не «сау болу» барды. Къарачай джашасын, фахмусу, кючю таркъаймай. Энди экинчи тилегинге кёчеме. Мен билмеген назмуларынг да болурла, алай болса да, сени фахмунгу, чыгъармачылыкъда энчилигинги иги билгеним себебли, талай сёз джазыб хазыр этгенме. Джангыз, къол джазманга къарайым да, джангы назмуларынг бар эселе...
- Огъай, сиз билмеген джангы зат джокъду анда. Сиз семинарлада сюзе тургъан шйиирледен къуралгъанды китаблыгъым. Джаш джазыучуланы 8-чи бютеусоюз кенгеши 1984-чю джыл тавсие этген эди ол назмуланы китаб этиб чыгъарыргъа.
- Алай эсе, экинчи тилегинг да къабыл болду. Энди джангыз алгъыш аякъны кёлтюрюрюбюз къалады. Аны да созмай баджарайыкъ.
Мен Ошанинден кёлюм кёлтюрюлюб чыкъдым. «Энди Бёрюкъан да беш джылны Адабият институтда окъуса, поэзиягъа къарамы, джазгъаны да тюрленир. Фахмулу джаш-къушланы табыб, болушуб, ала билимлерин, усталыкъларын мында ёсдюрюрча болургъа керекдиле». Барама былай сагъыш эте, «телефон эте эсе, Бёрюкъанны да бир къууандырайым» дей.
Аллыбызда ыйыкъда этер ишлерим кёзюме кёрюнедиле: Ошанинни ал сёзюн «Джаш тёлю» китаб басмагъа табдырыргъа; «Совет джазыучу» китаб басмада назмуларымы кёчюрлюк тылмачладан бирин сайларгъа – бир назмуму редактор Света талай тылмачха кёчюрюрюге бергенди – аланы кёчюргенлерине къараб, бир тылмачха, не да экисине, ючюсюне да китабымы кёчюртюрге разылыкъ берирге керекме; джазыучуланы Союзуна кириб, мени Союзгъа алыуну нек унутуб турадыла – чурумун билмесем болмаз; талай классикни пьесаларын къарачай театргъа эмда къарачай студиягъа керек болуб кёчюргенме – алагъа гонорар нек тёлемегенлерин билир ючюн, театрны режиссёру Шахарбий бла, культура управлениени тамадасы Мамедов бла сёлеширге керекме. Кёбдю иш. Кинокомбинатха барыб, кёчюрген фильмлерими да «тиллендириу» - бойнумдан басыб тургъан бир борчумду. «Современник» китаб басманы уа къалай унутуб турама – анда да бир китаблыгъымы къараб, джаратыб, кеслерини тылмачха кёчюртюрге бериб турадыла. Къалай кёчюргенине къараб, багъа бермесем, менден разылыкъсыз иш аллына бармаз. Кертиси бла да иш кёбдю, заман а азды. Не эсе да, къызлагъа да табалмайма заман. Огъесе, къартаямы башлагъанма? Отуз джыл ол джылмыды сора?
Фатарыма киргенлей, комендантны тауушун эшитеме:
- Къызны мен Нисаннгамы хоншу этерикме? Мен ректорну буйругъун толтурама. Анна-Мария, ма сени орундугъунг, Таня да – хоншунг, бир одада экеулен болуб турлукъсуз. Ангылашынмагъан зат болса, меннге телефон эт, хоншу квартирде джашайма мен.
ГИТИС бизничалагъа талай квартира тутады. Мен тургъан – юч одалы бир квартирди. Бир одада мен турама, башха одада – менича устаз болуб ишлеген марий къыз Татьяна, ючюнчю одада – болгар тиширыу Цонка. Энди Танягъа хоншугъа Анна-Мария деб, бир норвеж къыз келгенди. Кеси джангыз джашаб тургъан Таня, бир тар комнатада дагъыда биреулен джашарын излемейди. Комендантны дауур этгени да андан чыкъгъанды. Анна-Марияны ауазын эшитеме:
- Кечериксиз, мен сизге тарлыкъ этерим келмейди. Мен алкъын былайда джорукъланы, шахарны да иги билмейме. Ослода меннге да «кесинг джангыз джашарыкъса» деген эдиле. Мен бери эки джылгъа келгенме, сизде актерланы къалай хазырлагъанларын кёрюр ючюн, кесим да, сахна усталыкъгъа юренир ючюн.
«Бу ариу ауазы болгъанны кеси уа къаллайды экен» дей, айтама:
- Барыгъызгъа да салам. Сыйынмагъан бар эсе, меннге келсин.
Таня джашагъан комнатадан бери атлайды норвеж къыз. Тилим тутулуб, сёзюм ауузумда къалады. Мени атым «Нисанды» дейме. «Анна Мария» деб, къолун узатады. Чууакъ кёклеча эки мазаллы ала кёзю, будай сабанны эсге тюшюрген чачы, сора мен сюйюучю деменгили таб санлары. Ышаргъанындан эрий, кёзлерине къарадым. Кюн таякъ кюн таякъгъа тийгенча болду. «Рахат джашауум бошалды» деб, келди кёлюме.
- Мени одам эркинди. Татьяна унамай эсе, менде джаша.
- Ол Нисан тюлдю, Дон Жуанды. Менде джаша дегени – мени бла джаша дегенлигиди,- Цонка кюле, комнатасындан чыкъды. Татьяна уа, «тюбешиуге кечигеме» деб, чыгъыб кетди.
- Мен ашарыкъ этиб турама. Алкъын сууумагъанды. Кухняда олтураллыкъ тюлбюз, менде уа тепси джокъду,- деди Цонка.
- Тепси къайда болгъанын бек ариу билесе. Цонка, сени хантынг ючюбюзге джетерикмиди? Аламат, бир аламат коньягым барды – къонакъ келлигин билгенча, тюнене алгъан эдим. Анна-Мария, он такъыйкъадан мени одамда ауузланайыкъ.
- Мен терк бир душ алайым да, юй кийимлерими киейим да, къошулайым сизге. Сиз сууутмай ашай тебрегиз.
- Огъай, сенсиз башларыкъ тюлбюз. Ашыкъмай ашыкъ,- дедим.
- Ашыкъмай ашыгъайым,- деб кюле, душ таба атлады.
- Сен тюрлениб, нюрлениб къалдынг да аны кёргенлей,- деди Цонка.
- Къараб кёргенлей, сюймеклик къабынды джюрегимде,- деб, къайсы эсе да бир джырдан бир тизгинни келтириб, керти кёлюмю джашырыргъа кюрешдим.
Алай а, биягъы джюрегим мени хорлай башлады. «Сау къал, рахат джашау». Энди уа не сынаулагъа тюберге башлагъанма?
Тепсини ууакъ-ууакъ ашарыкъдан, ичкиден толтурдукъ. Анна-Мария да келди – санына таб джарашхан спорт кийимлери бла. Мен, тамадалыкъны къолгъа алыб, кавказ адет бла бардыра башладым ашауну-ичиуню. Быллай затха юренмеген Анна-Мария сейирсиниб къарайды. Кесибиз да эслемегенлей, иги кесек заманны олтурдукъ. Анна Мария бла «сен» деб, сёлеширча болдум. Тыш эшиклени ачылгъанларын эшитиб, одамдан чыкъдым: Таня, биргесине да мен кёре туруучу бир студент къыз.
- Келигиз, джууукъ болугъуз, аламат тепсибиз барды. Сиз джетишмейсиз джангыз.
- Сау бол, терк къараллыкъ ишибиз барды,- деди Таня.
Ызыма къайытыб, тюбешиуге аталгъан тепсибизни джангырта, ушакъгъа сингдик. Лахорубузну телефон зынгырдагъан бёлдю.
- Мени излей болурла,- деб, Цонка коридоргъа чыкъды. Болгар тилде бираз сёлешиб, ызына келди да, айтды:
- Кечериксиз, алай а мен, Шереметьевогъа барыб, Софиядан учхан бир тиширыугъа тюберге керекме. Кёрюшюрбюз.
- Кёрюшюрбюз. «Ха де бра»,- деди Анна-Мария.
- Алай дегенинг неди?
- «Игиси болсун» деб, кёчюрюрге боллукъду неда орусча «всего доброго».
- Сен мени норвеж тилге юреталмазмыса? Алайына тюл, кесинг айтхан багъагъа.
- Сагъыш этейим, заманым джетсе кёрюрбюз, болсунму?
- Болсун. Арыгъанмыса? Келе тургъанынг бюгюнмюдю?
- Огъай. Мен келгенли талай кюн да болады. Келечи юйюбюзде тохтаб, джашар джер бергинчи сакълагъанма. Хапчюклерим алкъын андадыла. Телефон этсем, машина бла келтирлик болурла. Былайда да къалай джашарымы билмейме – экеулен джашарча тюлдю ол тыгъырыкъчыкъ.
- Былайдан таб джер табха эдинг. Келгенден ары, джашаргъа кюреш. Сен келгенли бу фатаргъа кюн тийгенча болуб турады.
- Сау бол комплиментинг ючюн. Джылыбыз келсе да, иги сёз къууандырады.
- Сени джылынг келген эсе, сора мен а не айтыргъа керекме да? Меннге Нисан акка деб, сёлешиб тебрерик болурса?
- Сен менден тамада кёрюнмейсе. Меннге джыйырма бла бир джыл болады.
- Меннге уа – отуз.
- Эркишиге отуз – туура юйдеги къурар заманыды. Огъесе, сени юйюнг-юйдегинг болур.
- Огъай. Джюрек сюйгеннге тюбемей тургъанма.
- Мен а, тюбеб, айырылгъан да этгенме. Джюрек да джангылады. Онсегиз джылда эрге чыгъыб, бир айны мындан алгъа айырылгъанма. Башымы андан алалмагъанымда, бери келирге да джол чыкъгъанында, чайкъала турмай учуб келгенме. Сени тютюнюнг болмаз? Мен сигаретлерими алыб келиб, юйюнгю ийисден алдырсам, къалай болур?
- Бир зат да болмаз. Алай а меннге тюбей турсанг – тютюн ичгенинги къойдураллыкъма.
- Ия? Сора сеннге тюбей турургъа керекди,- кюле, джангы джарашхан одасына атлады.
Бираздан кирди.
- Эшитемисе ол дауурланы? Сохтасын ана тилинде таза сёлешдиреме деб, тилин буруб кюрешеди Таня. «Джашауум къуру да былайды, сеннге тынгы боллукъ тюлдю былайда» дейди.
- Сохтасын институтда юретсин. Одада ол джангыз кеси джашамайды энди. Алайчыгъын ангыларгъа керекди.
- Къайдам, кёре барырбыз.
Арадан бир ай кетди. Анна-Мария бла театрлагъа, концертлеге, музейлеге джюрюучю болдум. Джашауум джангкъылыч боялу бола башлагъанды. Джангыз, Анна-Мариягъа джарсыйма. Таня, не да этиб, Анна-Марияны комнатасындан кетерча этиб кюрешеди. Сёлешмей, кесин кёбдюрюб турур. Сохталарын келтириб, дауур къурур. Не магнитофонну сагъатла бла джырлатыр. Анна-Мария мадарсыз болса, меннге келиученди. Бир джанындан ол меннге къууанчды, экинчи джанындан а терсликге тёзер къарыуум джокъду. Бюгече уа Анна-Мария джыламсыраб кирди да, ачыуланыб Танягъа бардым. Сохталарыны бири бла дерс бардырады.
- Таня, Анна-Марияны, мени да тёзюмюбюз бла къаллай бир ойнарыкъса? Нек къоймайса аны былайда джашаргъа?
- Ким къоймайды, кеси санга барыры келиб, кетеди.
- Боллукъду юйню школгъа бургъанынг. Дерслени институтда бардыра тур. Чыртда тохтамасанг, былайдан кетерге керек боллукъса.
- Сенми кетерликсе? Ректоргъа тарыгъа барлыкъ болурмуса?
- Огъай, тарыгъа сен барлыкъса.
- Къоркъутургъамы излейсе?
- Сюйгенингча ангыла. Алай а, Анна-Марияны джанына тийсенг, сокъураныргъа боллукъса.
Экинчи кюн мени ректоргъа чакъырдыла. Бардым.
- Нисан, Татьяна сенден тарыгъа келгенди. Сен аны комнатасына кириб, къоркъутургъа кюрешгенсе дейди. Норвегиядан келген къыз бла тослукъ джюрютесиз дейди, Анна Мария кёб кечени сени одангда къалгъанын айтады.
- Иш алай тюлдю. Комендантха да соругъуз, Анна-Мария алайгъа келген биринчи кюнден башлаб, Таня аны комнатадан кетерирге кюрешеди. Сохталарын келтириб, кече арасына дери дерс бардырады, музыканы уллу къычыртыб, хоншусуна тынчлыкъ бермейди. Мадарсыз болса, Анна-Мария меннге келеди, кече да къалады. Кесине да соругъуз. Мен ангылагъаннга кёре, Татьянагъа студент джуртда бир комнат берсегиз, студентлерине алайда дерс бере турур эди, ансы, кеси джашаргъа дыгалас этгенден, норвеж къыз аны бла джашамазча мадарла-лагъымла къураб кюрешеди. Сиз оноу этмесегиз, Анна-Мария ызына кетер акъыл алыб айланады. Аны чурумун – былайда джашаргъа къоймагъанларын – Норвегияны келечисине джазыб берлигин да айтханды.
Ректорну бети тюрленди.
- Анна-Марияны да чакъыртханма. Иш керти сен айтханча эсе, Татьяна алайда джашарыкъ тюлдю. Тюзюн айтханынг ючюн сау бол. Сау джюрю.
Арадан эки кюн ётгенден сора, Таня эшиклени къагъыб, кириб келди.
- Экигиз да ректоргъа тарыкъгъансыз. Сизни къыйынлыгъыгъыздан мени студент джуртха кёчюре айланадыла.
- Кесинги къыйынлыгъынгдан кёчюре айланадыла. Кесингсе терс. Башхагъа къазгъан урунга кесинг тюшгенсе. Тарыкъгъан да кесинг этгенсе ректоргъа. «Тыш къралдан келген къыз бла Нисан тослукъ джюрютеди» деген сёзню уа бетинге сыйындырыб къалай айтханса? Тилинг сени игиликге джетдирлик тюлдю. Эркиши болсанг, сени бла башха тюрлю сёлеширик эдим. Адамлыгъынг болмагъан зат, кёзюме да кёрюнме.
Нелени эсе да мурулдай, эшиклени «занг» деб уруб, чыкъды. Кёб турмай комендант кириб, Танядан ода ачхычланы алды, къалгъан затлагъа да къараб, къагъытха къол салды. Алай бла, «хыйнычыны эки юлюшю башына» дегенлей, комнатадан Анна-Марияны къыстаргъа излеген Таня кеси къысталды. Анна-Мария да кеси джангыз джашарча болду.
Джюрегими ургъаны да, джашаууму баргъаны да тюрленнгенди. Халымы назмугъа тюшюреме: «Башыма акъыл кирир заманда, /Джюрегиме сюймеклик кирди: / Акъ булутха /Джугъутур къаядан секирди». Юйюм отоугъа бурулгъанды. Экеуленнге джораланнган бир орундукъну сатыб алыб, салгъанлы бери, комнатам бек тар болгъанды, алай а, мен аны эслемейме. Юйню ичин тиширыу къол берекетли этгенди. Мен кесим къачан ашарыкъ этиб ашагъанымы да унута башлагъанма. Джангыз тюкенден Анна излеген затланы келтиреме, къалгъан мени ишим тюлдю. Ашарыкъ этген, эски джуугъан, юйню таза тутхан, итуу ургъан – айтыргъа, бизни тиширыула не эте эселе, Анна да ол затланы этеди.
- Джангыз бизни тилни билмейсе, ансы къалгъан затынгда бизни къызладан башхалыгъынг джокъду,- дедим бир кере.
- «Къарачай тилге юренирге излегенлеге» деб, китаб бар эсе, бер – бир джылгъа юреналлыкъ болурма. Ингилиз, герман, француз тилледен къыйын болмаз. Бир кесек тюрк тилни да билеме, гитчелигимден башлаб, джыл сайын бир-эки айны Тюркде солуб тургъанбыз.
- Тышкъраллылагъа деб, къарачай тилден китаб джокъду.
- Джаз. Бир кесегин джазсанг, меннге бер. Мен аны юренирге, экинчисин джаз. Алай эте, китаб да джазылыр, мен да бир джангы тилге юренирме. Джангыз мени бла кеси тилингде сёлешиб тур.
Таб, айтханыча да болду. Джыл чакълы бир заманнга, мен айтханнны ангылаб, джууаб къайтара тебреди. Бек сейир болдум. Мен да юрендим бир кесек норвеж тилге, ёзге аныча болургъа къайда.
- Испан, италиан тиллеге, энди къарачай тил да къошулду. Бу ючюсюн бирчаракъ билеме. Ингилиз, герман, француз, орус тилледе уа тылмач болуб ишлеяллыкъма деб турама.
- Сен энди мени назмуларымы кесинг окъуб, багъа берирча болгъанса. Дунияны башында тыш къраллы адамладан къарачай тилге юреннген биринчи адам сен болурса. Орус шайырлада уа бизни тилге юреннген Светады эмда Аркадий Тюринди – мени бек иги тенгим. Адабият институтдан таныйма аны. Бусагъатда «Таш бла Терек» китабымы орус тилге кёчюре турады. 1980-чи джыл тебреген эди къарачай тилге юрениб. Энди къыйналмай ангылайды бизни тилни. Ол да сёлешеди ингилиз, немча тилледе.
- Мен кесим назму джазмагъанлыкъгъа, дуния адабиятдан бираз хапарым барды. Шийирлеринги кёчюрюрге базмам, прозанг бар эсе уа, норвеж тилге кёчюрюб кёрюрге боллукъма. Хоу, назмуну кёчюрген къыйынды, таб тизгин-тизгин кёчюрюб къойгъан иги огъуна болур. Ол Тюрин шохунг кёчюрген талай назмунгу кёргюзтсенг, къарачайчасын орусчасы бла тенглешдириб бир къарар эдим.
- Китабымы кёчюрюб бошай эсе, толусу бла, башдан аякъ къарарса да, тенглешдирирсе.
- Ол заманда кеч болуб къалырмы? Мен къуру тенглешдирген бла къалмай, бусагъатда къарыусуз джерлерин кёрюб айтсам, сен да тюзге санасанг – тылмач алайларын тюрлендирмезми?
Мен сейирсинирек да бола, Анна Мариягъа къарадым:
- Тюрин кёчюргенлерин меннге бере-бере барады. Ма къара. Бу папкада — къарачайчалары, бу папкада да — орусчалары. Мени бир-эки тюбер джерим барды, эки-юч сагъатдан къайытырыкъ болурма.
Анна Мария назмуларыма къабланыб къалды, мен да кетдим. Талай сагъатдан келгенимде, биягъы халда масагъа къабланыб тургъанын кёрдюм. Къучакълай, айтдым:
- Сен назмуланы тюзетгинчи, ала сени къынгыр этиб къояргъа башлагъандыла. Сёз джаныбызгъа джарай эсе да, къарныбызгъа джарамайды. Кел, бир джукъ ауузланайыкъ.
- Ачмыса? Алкъын ингир ушхууургъа эки сагъат чакълы барды.
- Огъай, ач тюлме, сени масадан айырыр ючюн айтама ансы.
- Алай эсе, тынгыла. Сен кетгенли окъуб, тенглешдириб, кёлюме келгенни джаза да баргъанма. Биринчи айтырым: сени джюрегинги-кёлюнгю назму толкъунла болуб тёгюлген рухун-къудуретин сакълаялгъанды Тюрин. Ол а, мен ангылагъандан, эм баш, эм керекли шартды. Ай медет, тыш кебин да сакълаялса эди... Алай а, ол болмазлыкъ затды. Болмазлыкъ зат эсе да, кюреширге керекди, не къадар оргиналгъа джууукълашдырыргъа. Къайтарыб чертеме: Тюрин назмунгу ич магъанасын, суратлау кючюн, эм аламаты уа – рухун бералгъанды, тыш сыфатын-кебин а, – сёзлени, тизгинлени бир-бирине тагъылгъан къудуретлерин – сакълаялмагъанды. Мен ангылагъаннга кёре, бу джаны бла кесин артыкъ къыйнамагъанды. Сёз ючюн, «Сюргюнде джашчыкъны анасына сорууларындан» назмунгу ич магъанасына, ачылыгъына, суратлау халларына таяна, кесича бир назму джазыб атханды. Алай эркин кёчюрюрге боламыды, билмейме. Бир-бир кючлю айтылгъан тизгинлерин да тас этгенди. «Бал анда, къашыкъла мында, /Алай нек болгъанды, анам?» дегенча тизгинлени. «Ким ючюн джанады да?» деген назмунгу хар несин да толусу бла сакъларгъа кюрешгенди. Алай а, сагъыш этеме да, не онглу кёчюрюучю да, назмуну джазылгъан тилиндеча, сёлешдираллыкъ тюлдю башха тилде. Тюрюн, бир да ажымсыз иги кёчюрюучюдю. Ёзге, бютеу кючюн, усталыгъын назмунгу рухун берирге салыб, тыш сыфатын сакъларгъа уа кюрешмегенча кёрюнеди. Ол къолдан келмезлик затды деб, къойгъан эсе да билмейме.
Мен Анна-Марияны, бир норвеж къызны, къарачай назмуну окъуб, аны орусчагъа кёчюрюлгени бла тенглешдириб, адабиятчыча анализ эте билгенине сейирсиндим.
- Назму сенича болургъа керекди: ич дуниясы бай, тыш къарамы ариу. Башха джуртда джаратылыб, меннге сенича келишген, джарашхан болмагъанды, боллукъ да болмаз. Сен мени назмуму, тилими, джюрегими да ангылаб бошагъанса. Сюймеклигим чексизди сеннге, Анна-Мария! Джазыуубуз а, белгисизди, Анна-Мария!
Ол мени кесинден айыра, ышарды:
- Ненча къызгъа айтхан болурса былай? Джазыуун кеси джазаргъа къоркъгъан, «джазыуубуз белгисизди» дерге ёч болады.
- Аны юсюнден бир башха джол сёлеширбиз. Бусагъатда уа ауузланмасакъ болмаз.
Биз тепсиден айырыла, къонгурау къагъылды. Эшикни ачдым – босагъада Гоги — назмуларымы кесини тилине кёчюрюучю джаш шохум.
- Айыб этме, телефонугъуз ишлей болмаз.
Мен телефоннга къарадым – Цонка аны чолпусун тюз салмай къойгъанды. Чолпуну аппаратха джарашдыра, айтдым:
- Хата джокъду. Тынчлыкъ болсун ансы, къалгъан бошду.
- Тынчлыкъды, джангыз кесинг бла энчи бир сёлеширим болгъанды да...
- Сёлешигиз, мен да кесиме барайым. Къонакъ джукъ ашарыкъ эсе, тепсиге къарайым,- деди Анна-Мария.
- Аллай затны къонакъгъа сормайдыла. Келтир, марджа, табханынгы. Студентле токъ болуб билмейме. Мен сизни танышдыргъан шой эдим да, бир джылны мындан алгъа.
- Мен унутмагъанма, алай а, тауча сёлешгениди мени джангылтхан.
- Къыз джашны сюйсе, тилине, халисине да юрене кёреме.
- Ант этдир, быллай затны биринчи кере кёреме.
Анна-Мария ашарыкъ келтирди да, башха сёзге кёчдюк.
- Джукъ керек болса, айтырсыз,-деб, кесини одасына кетди Анна Мария.
- Къарачай этиб бошагъанса, кёрмеген ийнанмазчады.
- Хы, энди аны къояйыкъ да, бисмилля этейик.
Гоги алгъыш этиб, тепсиден айырылды. Таууш этдим да, Анна келиб, тепсини джыйыб кетди.
- Айт хапар энди, неди сени къайгъынг?
- Неме, сен танышдыргъан аспирант къызны, Венераны къарны барды.
- Мен аны эрге чыкъгъанын да эшитмегенме. Сора уа...
- Эрге чыкъмагъанды алкъын.
- Эрге чыкъмагъанлай, къарны къалай болгъанды сора?
- Да мен да аны айтама: къыз эрге чыкъгъынчы айланса, къарны болса, анга не дерге боллукъду?
- Ангамы? Венерагъа мен бек иги, акъыллы, намыслы къызды деб тургъанма. Кесин кимге алдатхан эсе да, ол итни табыб, кереклисин да бериб, араны айырыргъа керекди.
- Ол ит мен эсем а? Энди мен не этерге керекме?
- Анга сагъыш, къызны юсюне ёрлерден алгъа этерге керек эдинг. Энди уа, этеринг бирди – юйюнге элтиб, той этерге керексе. Некяхлы болургъа керексе. Былайда юй-юйдеги къурагъаныгъызгъа шагъат болуб барайым, клисада болмаса да, кърал учреждениеде эсебге алыныргъа борчлусуз.
- Огъай, мен аны къатыннга алаллыкъ тюлме. Дохтургъа барсын да ичин алдырсын.
- Телибаш, сен кесинги балангы ёлтюрюргеми излейсе? Ол сеннге, къарны кимден болгъанын билмеген бир къахмемиди?
- Мен анга артыкълыкъмы этгенме? Къыз намысын сакълай билмей эсе, некяхсыз тюбюме тюше эсе, аны къахмеледен башхалыгъы неди? Мен анга «къатыннга аллыкъма» деб, сёз бергеним, алдагъаным болмагъанды.
- Башхасы джокъду. Сен кесинг керти эркиши болсанг, къызны юсюне минерге кюрешмей, намысын сакъларгъа кюрешир эдинг. Сени эгечинге да бирле алай этселе разы боллукъмуса?
- Энди не дейсе меннге?
- Не дерикме – юйлен. Ариулукъ бла болмаса, зорлукъ бла юйлендирирге да болурла. Аны да болур, къарнашы, джууугъу, келиб джагъангдан алырча. Джокъ эсе, анга ёкюл боллукъма мен. Юйленир акъылынг джокъ эсе, нек ызындан сюрюб айлана эдинг – къахмеле болмагъанча. Мен айтырыкъ: кесинги, аны да сыйсыз этме, хапарыгъызны чыгъарма. Юйлен. Чыртда болмаса, артда айырылырса. Ол сенсиз да асраяллыкъды сабийни. Тюзюн айтсам, ол сенден онглуракъ къызды. Аны бла болсанг, юй-кюн болуб кетерге боллукъса. Сагъыш эт.
- Кертиси бла да, бетин джоймайым да, юйленейим. Артда айырылырма да къалырма.
- Артда кёре барырса. Менден не болушлукъ керек эсе да, къолдан келгенни аямам.
- Муну айтыр ючюн келген эдим. Бир сагъыш этейим да, сеннге телефон этерме.
- Сагъыш этер зат джокъду.  Сабийге сагъыш эт. Кесинге да сагъыш эт. Боллукъ ишни созма.
Ол кетгенден сора, Анна-Мария кирди меннге.
- Къычырыб сёлеше эдигиз да, барын эшитиб тургъанма. Экиси да терсдиле.
- Биринчи терс – эркишиди. Тиширыу умут этиб турады – эрге алыр деб.
- Бирге джатардан алгъа, араны ачыкъ этиб, кимни не излегенин билирге керек эдиле ала.
- Венераны кеси бла сёлешмей, тюзюн билялллыкъ тюлме. Ёзге къыз эрге чыгъаргъа, сабий табаргъа излей эсе, джаш юйленирге керекди.
- Башхагъа акъыл юретген тынчды, кесинге джетсе къалай этеринги кёрюрме.
- Ангыламадым.
- Айтыргъа деб, айталмай тургъанма. Гогини хапары меннге да таукеллик берди. Мени да къарным барды, сенден сабийим боллукъду.
- Кёлюнг бламы айтаса, ойнагъанмы этесе? Сен Баты къралны адамыса, мен – совет къралны. Бизни юйленирге да къоярыкъ тюлдюле. Юйленсек да, сен мени бла кетиб, элде джашарыкъмыса? Алайгъа разы болсанг, тилими алгъан бла къалмай, диними да алыргъа керексе.
- Огъай, сеннге эрге чыгъыб, сени КГБ-ге соруугъа чакъырырларын излемейме. Мен сени сюйюб, кесим биле-биле болгъанма ауур. Джуртума къайытыб анда табарыкъма сабий.
- Сен мени сынаймы тураса, огъесе, керти да алаймыды иш?
- Джылдан артыкъ заманны мен сени сынаб, ангылаб да бошагъанма. Сени асры миллет рухунг барды, таб миллетчиликге дженгнген. Сен мадар табыб, кесигизден къыз болмаса, башхагъа юйленник тюлсе. Айланнган башха халкъланы къызлары бла, юйленнген а – джангыз кесигизникиге. Мен аны назмуларынгдан, сёлешгенингден да сезгенме. Аны себебли, мен сеннге бирге джашайыкъ, юйленейик деб, къысарыкъ тюлме. Бизде, Норвегияда, юйлениб, юйленмей джашаргъа да боллукъду бирге. Аны не кърал, не халкъ чюйре кёрмейди. Ол бизде адетди.
- Сени сабий табар акъылынг бар эсе, аны меннге нек айтмагъанса эм аллында?
- Сен «огъай» деб, тохтаргъа боллукъ эдинг. Мен а, мен сюйген, мени сюйген адамдан сабийим болурун изледим да, ишни былайгъа джетдирдим. Бизде джахил адетле джокъдула, атам-анам да мени тюз ангыларыкъдыла, меннге болушурукъдула. Аны себебли, сен мени бла болсанг, болмасанг да, мен сабийни аякъ юсюне саллыкъма, адам этерикме, къоркъма.
- Адамны джылына къарамай, ауругъан, ёлген адети да болуучанды. Сеннге бир джукъ болгъаны болса, сабий къалай боллукъду?
- Анга да этгенме сагъыш. Мени атам-анам, эгечим, къарнашым бардыла. Ала атыб къоярыкъ тюлдюле, ол джаны бла да сен къайгъы этер зат джокъду.
- Сора сен оноу этиб бошагъанса.
- Огъай, сеннге дагъыда бир айтырым къалгъанды. Мени бла кетиб къалама десенг, къууанныкъма. Артда келеме десенг да – сакъларыкъма. Ёзге ёмюрде да, бирге джашаяллыкъ тюлбюз десенг – сора мен да кесиме джашау нёгер излей, тёгерекге къарарыкъма.
- Биринчи тёгерекге къараб, джашау нёгер табыб, сабийинг да андан болса иги тюлмю эди?
- Ол проблема тюлдю. Андан да болур сабийим. Сенден сабийим да, башхагъа чыкъсам да, кишиге эрши кёрюннюк тюлдю. Бизде башхасы джокъду, сабийинг бламы чыгъаса эрге, сабийсизми. Джангыз, сен кесинг къыйналыргъа боллукъса – мени бла джашасанг, сабийинг сени тилинге, халинге юренир эди. Артда уллу болгъандан сора, аны кесингча этген къыйын боллукъду, кесигиз айтыучулай «чыбыкълыкъда бюгюлмеген - къазыкълыкъда бюгюлмез». Дагъыда айтырым, эки айдан кеч къалмай, джуртума кетерикме. Мени халым кёзге илиниб, «кимден, къачан, къалай» деб, былайда сёз джюрюрюн излемейме. Джангыз, мадарынг бар эсе, мени Къарачайгъа элтиб, халкъыгъыз бла, джуртугъуз бла танышдырыб къоялсанг, разы боллукъма.
- Болсун. Таблыкъ бла ол ишни тындырыргъа кюреширме. Сени ары элтиб, тауларыбызны бир кёргюзтюр акъылым алайсыз да бар эди.

*   *   *

Бир ай мен Анна Мария бла Къарачай тауланы къыдырыб айланнганлы. Архыз, Доммай аны кёзюне алай ариу кёрюннгенди, «былайда бир юй алыб, джашаб турур эдик бирге» деб талай кере айтханды. Эски къарачай элледе тёнгертги юйлени кёргенинде, «быланы бир тогъузун-онун бир киши джашамагъан тийрелени бирине тартдырыб, Кёк тюбюнде музей этерге нек болмайды? Хар юйню да ичин бурунча джарашдырыб. Бизде алай этиб турадыла» деди.
- Сиз энчи къралсыз, бизни Къарачай къралыбызны уа, Орус империя 1828-чи джыл къурутханды. Аны бла къанмай, 1943-чю джыл джуртубуздан джесир этиб сюрюб, Орта Азияда 14 джыл тутмакъланыча тутхандыла. Ызыбызгъа къайытхандан сора да, къраллыгъыбызны къайтармай турадыла. Бизни кеси кесибизге оноу этерге къоймайдыла. Бу ариу, бай джерибизни-джуртубузну кюч бла, хыйлалыкъ бла да бизден сыйырыб кюрешедиле. Къояйыкъ бу сёзню, ансы аны ахыры боллукъ тюлдю.
- Тюз айтаса, алай а, быллай джурту болгъан халкъ, джуртсуз болуб да къыйналгъан халкъ, энди джуртун тас этмез джанындан кюреширик болур.
- Къайдам, къайдам. Менича болсала бары...
- Сенича болсала бары, отуз джылгъа дери юйленмей турсала, халкъыгъызны саны ёсмей тохтаб къалыр. Энди мен джуртугъузну, халкъыгъызны да кёрдюм. Мен кёрмеген сени атанг-ананг, эгечлеринг, къарнашларынгдыла.
- Айыб этме, атам-анам буруннгу адамладыла, кеслери да орусча бир сёз да билмейдиле. Сизни тюбешдирирге бетим джетерик тюлдю, эгечлерим, къарнашларым бла уа танышдырайым, алай а, алагъа да бизни тилибизни, культурабызны тинте айланнган алимнича кёргюзтюрюкме сени.
- Тыйыншлысыча, табыча эт.
Алай бла, «бу сюйюмлю джаш алимни иги таныб къалыгъыз. Менсиз келсе да, сыйлы къонакъча кёре турурсуз» деб, юйюбюзде анам бла анамдан къалгъанла бла бары бла танышдырдым.
- Огъурлу адамладыла джууукъларынг. Ала бла мен келишиб джашаргъа да боллукъ эдим.
Мен джукъ да айтмай, тёгерекде табигъатха къарадым. Артда сокъуранныкъ болурма, бусагъатда уа Анна Марияны айтханын эшитмегенча тынгылайма.
Москвагъа къайытыб бир ай джашагъандан сора, билетинде кёргюзюлген болджал джетиб, Шереметьевогъа ашыра бардым.
- Мени адресими, телефонуму да билесе. Мен да андан сёлешгенлей турурма.
Айырыла тебреген сагъатда, кесин тёздюрюб тургъан сууукъ Шималны къызы бойнумдан къучакълаб джылады. Бери айлана да къарай, алай ташайды кёзден. Мен да, кеси кесиме «эркишиге къарыусуз болургъа джарамайды» дей, башым сагъышдан, джюрегим къайгъыдан толуб, аэропортдан тышына атладым. Ызыма, тургъан джериме къайытырым да келмегенлей, итлеча къадалгъан таксистлени бирлерини арбасына миниб, адресими айтдым. Джангыз кесим къалгъанча болдум дунияда энтда.

*   *   *          
    
Арадан бир юч ай ётдю. Анна-Мариядан хапар джокъду. Кеси къойгъан телефон номер джууаб этмейди. Къачан эсе да айтылгъан акъылман сёзлени магъаналарын джылла бла бегирек ангылай барама.
«Тиширыу бла джашар акъылынг джокъ эсе, бир кереден сора тюбешме. Кесинг анга юренме, аны да кесинге юретме. Адамдан къой, къолунга юреннген итден, киштикден, малдан айырылгъан да къыйынды. Аланы къой, ташха, терекге да юренеди адам. Кёре-кёре турсанг, ала да ахлуларынгча болуб къаладыла...».
Мен а, тиширыуну кесиме джууукъ этиб, джюрегиме ийиб, артда андан айырылгъандан сора, бир санымы тас этгенча, бир затым джетмегенча болуб, кёб заманны абызыраб айланама.
Сабий сагъатымда къарт Джюсюб бла сыртдан келе, «алайда бир иги къара суу болуучан эди. Эсингде эсе, былтыр да бурулуб, андан ичиб, алгъыш этиб кетген эдик»,- дей, джолдан бир джанына айландыкъ.
- Тобасто, эшитемисе, тауушу келеди, кеси уа джокъ. Джер тюбюне кетиб къалгъанды. Ич энди, къалай ичерик эсенг да. Заманында къараб, джарашдырыб, къууандырсакъ, ол бизни къоюб кетмез эди.
- Къайры кетгенди да ол?
- Анга кеси къууаннган бла къалмай, аны да къууандыргъан бирге тюбеген болур. Бизден кёлю къалыб, джер тюбюне къачыб, джер тюбю бла бара барыб, башха джерде чыкъгъанына ишегинг болмасын. Алайда уа анга башха тюрлю тюбеген болурла. Бауурланыб ичиб, тазалыгъын, татыуун да махтаб, тёгерегин бегитген болурла – ичине кир тюшмезча, кёз джетмезча, сёз джетмезча этген болурла. Биз а не этейик энди – джер тюбюнден келген къонгурау ауазына тынгылайыкъ да, суусаб болгъан эринлерибизни джалай, кете барайыкъ. Кесибизбиз терс. Былтыр биз аны тёгерегин джарашдырыб, бегитиб къойсакъ – ёмюрге дери суу ичгенлей турлукъ эдик.
Не эсе да, «сабий кёргенин унутмаз» дегенлей, ол зат тюшдю эсиме. Ёзге ол къара сууну тиширыу бла тенглешдиририм келди – Анна-Мария бла. Ол да, Кёк бла, джер бла эсе да менден кетиб, энди анга башха джерде башха эркиши бауурланнган болур. Ол къара сууну тауушуча, аны да ауазы къулагъыма келгенлей турады – кеси уа, къайда эсе да узакъда...

*  *  *

Заман дженгил барады. Джангы 1988-чи джыл башланнганды. Быйыл Театр институтда окъугъан къарачай студия окъууун тамамлайды. Алай демек – мен да институтдан айырылыргъа керекме. Не Москвада иш излерге керекме, не да джуртха къайытыб, газет ишге джарашыб, бир да болмаса, квартир алгъынчы чыдаргъа керекме. Алты ай джетерикмиди экен Москвада ишлерими бир джанына этерге. Сагъышларымы телефон зынгырдагъан бёлдю.
- Тюрин джолдаш, салам. Салам Аркадий шохум. Сен къачан сёлешесе деб, сакълаб тура эдим. Башха хатам джокъду.
- Къарачайча сёлешгениме аз бек кюлмейсе.
- Сёлешгенингде халат джокъду, джангыз бир-бир харифлени тауушларын джумшакъ айтаса. Ёзге Къарачайгъа къайыта эсем, сен джыл сайын бизде солуй турурча таблыкъ къурайма. Ол заманда къарачайлыланы сёлешгенлерине эшите турсанг, тауушланы да таза айтырча боллукъса.
- Кюнюне бир сагъат джарымны сени бла сёлеше турсам да боллукъ эди. Алай а заман къайда. Хы, сёлешгеним не ючюндю. Сен кёргюзтген халатларын тюзетиб, назмуларынгы наборгъа барырча этгенме. Энда бир кере къараб, «болду» десенг, созмай, басмагъа барма къояр эдик. Кесинг келаламыса, огъесе ингирде ишден чыкъсам, элте кетейимми?
- Кел, бир олтургъан да этейик. Ансы бу аман дунияда телефон бла сёлешиб, бир-бири бетибизни да кёрмейбиз.
- Болсун, сагъат алтылада сакъла сора.
- Эсен кёрюшейик.
Одама кирирге, телефон джангыдан зынгырдады.
- «Нисан айда туугъан бир инсан», не этесе?
- Анна-Мария, бетинг бармыды сени, быллай бирни сёлешмей турургъа? Мен келечи юйюгюзге барыб, сени адресинги, телефонунгу тилеб айланнганма.
- Билеме, меннге телефон этген эдиле. «Бермегиз, излесем кесим сёлеширикме» деген эдим. Ма сёлешдим. Бу сабий къычырыкъны эшитемисе? Ол сени джашынгды, аты да Ас-Аланды. Бюгюн тамам бир джыл болады. Былтыр, 1987-чи джыл, январны 16-да туугъанды.
- Сау бир джылны аны айтмай тургъанынг, сейир тюлмюдю?
- Чурумла бар эдиле. Тюбесек айтырма.
- Тюбесек?
- Хоу, тюбесек. Апрелни онекисинде Москвада боллукъбуз. Эрим да, мен да, сабий да. Баш режиссёр курслада окъургъа излейди Альф. Тюзюн айтсам, ол затха аны таукеллиндирген менме. Бу джол талай кюнню боллукъбуз Москвада. Альф сизни институтну ректору бла тюбеширикди. Хар не да таб болса, биз джашарча, эки джылгъа квартир берселе, сентябрда барыбыз да келликбиз.
- Сентябрда мен Москвада боллукъ болмам. Быйыл джайгъа мени болджалым тауусулады – бизни студия окъууну тамамлайды. Алай а, Къарачайдан бери келген къыйын тюлдю – келе-кете турлукъма.
- Аллах айтса, апрелде тюбешебиз.
- Туура бир къарачай адамча, «Аллах айтса» дегенинге сейирсинеме.
- Тилге юреннгенме бла къалмай, дининги да алайым деген эдим. Алай болса да, барыбызны да джаратхан, аты джюз тюрлю болса да, кеси уа бирди – Аллах бирди барыбызгъа да.
- Анна-Мария, ачха болгъанынг телефоннга кетиб къалмасын. Сабийчикни уппа эт мени ючюн. Джюрегим кёкюрегимден чыгъарча болгъанды. Сакълайма туугъан кюнюмю, сизни бла бирге тюберге. Эсен кёрюшейик. Къучакълайма.
Кёлюмю басалмай, юй ичинде ары-бери джюрюйме. Бу джангылыкъны мен айтыр адам джокъду. Сагъатха кёз джетдирдим. Тюринни келир заманы джетиб келеди. Терк кийиниб, джууукъ ресторандан хазыр къозу тишликле, салат, юй гырджын алыб къайытдым. Тишликлени джалгъауучха атыб, джангыдан чырылдатыб, сууумазча башын джабдым. Мен башха хантланы хазырлай тургъанлай, эшик къагъылды. Эшикни къонгураууун зынгырдатмай, эшиклени къагъыучу Тюринди джангыз.
Аркадий эшикден кирди — сакъалы аллында, кеси да ызындан. Къучакълашдыкъ.
- Туура заманында келгенсе. Къолларынгы чайкъа да, тепсиге джараш.
Олтурабыз. Къозу тишлик джуртдача болмаса да, аман тюлдю. Ичерге уа болмайды, кесини энчи машинасы бла келгени ючюн да тюл. Тюриннге – башында табы къызаргъанлай турады, алгъаракълада операция этгендиле. Андан бери джукъ ичсе не да джаны къыйналса, къаны башына уруб тебрейди. Айраннга уа тюзелгенди – бир-эки кере къорлукъ да алгъан эди. Юйде этиб, «ох» этиб, ичиб турама дейди.
Тепсиден айырылгъаныкъда, Тюрин сары портфелинден къол джазмамы чыгъарады. Мен «былайларын тюрлендирсенг» деген тизгинлени джангыдан кёчюргенин кёргюзеди назмуларымда. Эки сагъатны ичинде башдан аякъ къараб чыгъыб, «бу халда басмадан чыкъса, разы боллукъма» дейме.
- Къайдам, мен кёчюрюучюме джангыз. Редакторунг Светады. Ол да къараб «хо» десе, былай чыгъарыкъ болур. Ол теджеген тылмачны унамай, сен мени сайлагъанса.
- Эсимдеди. Ерёминден эсе, мен Тюринни кёчюргенлерин игиге санагъан эсем, редактор аны ангыларгъа керекди, англагъан да этген эди. Аны джанындан тыйгъыч болмаз деб турама. Мен анга кесим да сёлеширме, керек болса, Числовну да сёлешдирирме. Ол сизни китаб басмада тамада болгъан бла къалмай, джаш джазыучуланы 8-чи бютеусоюз кенгешлеринде бизни семинарны башчысы эди. Къол джазма да сизге аны кючю бла тюшгенди.
- Сени кесинги фахмунг, керти назмуларынг болмасала, киши да болушурукъ тюл эди. Алай болса да, джуртунга китабынгы ала кетерге боллукъса – таб, туугъан кюнюнге эм уллу саугъа ол огъуна боллукъ болур.
- Огъай, эм уллу саугъа башхады.
Айтыргъа, къалыргъа да билмей, джунчудум. Тюрин да меннге джити къарады:
- Не, башха джерде да китабынг чыгъа болурму, огъесе ана тилингде сайламаларынг?
- Огъай, Аркаша. Ичги сёзюмю джангыз сеннге ышаныб айтама.
Джарашдырыб, аллындан башлаб, Анна-Мария бла хапарымы седиретдим. Экибизден джаратылгъан сабийге да бюгюн бир джыл толгъанын, апрелни онекисинде ала Москвада боллукъларын айтдым. «Меннге эм уллу саугъа ма олду» дедим.
- Мында туугъан сабийинги къууанчын этген эдик. Ол хапарынгы уа биринчи кере эшитеме. Сиз таулула сейир адамласыз. Джуртугъузгъа, халкъыгъызгъа, адетлеригизге асры берилгенден, насыбыгъызны кесигиз кесген тёре да болады. Сени орнунгда болсам, Анна-Марияны Къарачайгъа да элтиб, аны бла джашаб турлукъ эдим. Алай а бизге оноу этген бир таша кючле да болурла.
- Аркадий, мен айтханны сен кишиге айтма. Ансы, билесе, сёзню къалай буруллугъун: «коммунист партияны юеси, тышкъраллы къыз бла айланыб тургъанды. Сабийи да барды. Аны да джашырыб, джангы юйдеги да къурагъанды...». Бу зат органлагъа джетсе, китабымы да чыгъармазла, кесиме да таб къарамазла.
- Аны ючюн чыртда къайгъырма. Сёзюнг арабызда къаллыкъды.
- Сени бла бюгюн поэзияны хакъындан бир иги ушакъ этерме деб тура эдим да, кеси джашаууму айтдым да сирелдим.
- Назмуланы юсюнден сёлешир керекли къалмагъанбыз. Энда тюбербиз. Кёрюшюрбюз. Кете барайым.
- Тохта, унутуб къоя эдим. Китабны аты «Таш бла Терекди». Сен билесе, аланы къаллай магъаналары болгъанын. Ала экиси да уллу харифле бла джазылыргъа керекдиле.
- Анга сёз джокъду. Редакторунга да эскертирме. Ашхы. Сау къал сора.
Тюрин кетгенден сора, туугъан кюнюме дагъыда бир саугъа хазырлана тургъаны эсиме тюшдю. Ол кюн Совет Союзну джазыучуларыны Союзуна алыучу Комиссия джыйылыуунда мени ишиме да къарарыкъды. Ишим онгуна болурчады – мени Союзгъа джаш джазыучуланы  8-чи бютеусоюз кенгешлери теджегенди. Былай сагъыш эте келиб, «Москвада тургъан джылларымда не иги иш этгенме, огъесе къызланы ызларындан сюрюбмю айланнганма?»- деген соруугъа кёчдюм. Табхадан китабланы алыб къарай башладым. 1979-чу джылдан 1988-чи джылгъа дери джазгъан китабларым: «Дуния сейирлиги», «Джуртда Джангыз Терек». Орусчагъа кёчюрюлгенлерим: «Камень и Дерево», «Радуга над пропастью». Назмуларым кирген джыйымдыкъ китабла: «Земное ядро», «Тверской бульвар, 25», «Люблю я Кавказ», «Мое мгновенье в мире этом». Орусчадан кёчюргенлерим: Пушкинни «Гитче трагедиялары», Шекспирни «Гамлети», Горькийни «Мещанлары», Эдуардо де Филиппону «Адам бла джентльмени». Газетледе, журналлада чыкъгъан назмуларымы, статьяларымы айтыр кереклиси болмаз. Ненча документли фильм кёчюргеними уа санагъан да къыйынды. Энди акъылым болса, аланы копияларын кесимде сакълаб, бир базыкъ китаб этерге боллукъ эди. Халкъгъа джетмей къалгъан, алай а, халкъны сейирсиндирлик фильмле бар эдиле...
Тогъуз джылгъа этилген кёб тюлдю. Кёзбау затлагъа кёб заманым кетгенди, заманны артха къайтарыргъа, джашауну джангыдан башларгъа уа – мадар джокъду. Акъыл бла тюл, джюрек бла джашагъан адамма мен. «Джылым келе келгенликге, / Джюрегим сабийлей къалгъаны - /Анданды деб, турама меннге /Джашагъан къыйын болгъаны».

*   *   *   

Бюгюн апрелни онекисиди. Эм иги ичкиледен, ашарыкъдан толтургъанма буздолапны. Эртден бла эртде телефон зынгырдайды. Сермеб алыб, «тынгылайма» дейме.
Барама юй ичинде ары бла бери. Кече джукъламагъанны орнунда чыкъгъанма. Телефон зынгырдайды. Хар джол сайын Анна-Марияды деб, алданама. Таныш къызла, джазыучула, студентле – айтыргъа, сёлешген кёбдю, мен сакълагъан а – башхады. Кюн орта бола, редакторум телефон этеди:
- Алгъышлайма туугъан кюнюнг бла. Къуру аны бла да тюл – чыкъгъан китабынг бла. Сюйюмчю экземплярын къолумда тутуб турама. Ол бизде турургъа керекди, алай болса да, Тюринни сеннге барыр акъылы барды да, андан бериб иерме.
- Сау бол, Света. Сюйюмчюнгю берликме. Къысха заманда кёрюшюрбюз.
Заман кюн ортагъа джууукълашханды. Биягъы телефонну сермеб алама.
- Дудченко Света. Джазыучуланы Союзундан. Алгъышлайма. «Огъай» деген болмай, бирден къабыл этиб алгъандыла сени джазыучуланы Союзуна. Туугъан кюнюнге саугъабызды бу. Бир джазыучу, Союзну башчыларындан бири сени къагъытларынга, назмуларынга да къарай, былай айтханды:
- Нисан джылы бла Христос асылгъан чекге джетгенди. Асабызмы, къоябызмы? Мен джашасын дейме. Союзубузгъа юе, юйлю болгъан къагъытын да алыб, кёб джылланы къууандырсын бизни кишиге ушамагъан назму сёзю бла.
- Светлана, сау бол. Унутмай сёлешгенинг ючюн, иги джангылыкъ да айтханынг ючюн. Аллыбызда кюнледе юелик къагъытымы да алырма, джуугъан да этербиз. Ашхы, кёрюшюрбюз.
Была бары да иги джангылыкъладыла. Ёзге, мен сакълагъан сёлешмейди. Бу джол ол болур эсе уа? Огъай, сёлешген Тюринди.
- Юйдеме, кел. Огъай, кесимме.
Сагъат тёрт бола, Тюрин, типография ийиси кетмеген назму китабымы келтирди. Чагъырдан эсе, джюзюм суугъа ушагъан ичкиден бир рюмка къуйдум анга.
- Ызы къалын болсун,- деди Тюрин.
- Бу къуру мени китабым тюлдю, сени да китабынгды. Кесинге да, къаламынга да Аллах къарыу берсин. Джангы назмуларымы кёчюрюрча мадарынг боллукъ эсе, талай китаб басма бла келишгенме. «Чагъдаш» китаб басма бла, бирге барыб, кесамат этерге боллукъбуз.
- Нисан, сени назмуларынгы кёчюрген тынчды, сен дуния билирге тыйыншлы назмучуса. Мен къарачай тилге не ючюн юреннгенме? Ол тилден орусчагъа кёчюрюр ючюн. Сизни шайырларыгъызда сенден сора кёчюрюлюрге тыйыншлыны да кёрмейме. Ол сен берген нарт эпосну, халкъ джырланы, ийнарланы уа сюйюб кёчюрлюкме – ала керти да дуния дараджада айтылгъандыла.
Телефон бёлдю сёзюбюзню.
- Анна-Мария, къайдаса сен?
- Мен Москвадама, келечи юйюбюзню отелинден сёлешеме. Бир ыйыкъ болады биз бери келгенли. Ууакъ-тюек джумушладан бюгюн къол айыргъанбыз. Альф эки джылгъа «москвачы» болду, алай демек, биз да. Бир ыйыкъдан ызыбызгъа кетерикбиз. Альфны хар ингир сайын бир театргъа элтедиле. Бюгюн да кетгенди, алай а бюгече театрны баш режиссеру Москва тюбюнде дачасына чакъыргъанды. Кече анда къаллыкъды. Биз а, Ас-Алан бла мен, сени сакълайбыз. Тургъан джерибизни адреси былайды.
- Билеме алайын. Мен назмучу эмда кёчюрюучю Аркадий Тюрин бла олтуруб турама бусагъатда. Ол джангы чыкъгъан китабымы келтиргенди. Аны да ала барырма.
- Китабнымы, Тюринними?
- Китабны, китабны.
Ол джанында кюлген да этиб, «сакълайбыз» деб, трубканы салдыла.
Тюрин ёрге турду:
- Ёмюрде кёрмеген сабийинги кёрюрге ашыкъгъанынгы билеме. Кел, машина бла мен сени алайгъа ата кетейим.
Тюрин мени алайда тюшюре айтды:
- Къадар сизге бир тюз оноу этсин. Ас-Аланнга салам.
Къонакъ юйге киргенлей, къарауул меннге ишекли къараб, къайрыса, кимгесе, деб сорду. Айтдым. Телефон этди да, кечмеклик тилеген ауаз бла къалай барлыгъымы юретди.
Ачыкъ эшиклени къагъыб кирдим. Бир сабийчик мени таба талай атлам этиб, къолчугъун кёлтюрюб «Хай» деди. «Хай» деб, ёрге кёлтюрюб, кесиме къысыб, джылатама деб, къоркъуб, джерге салдым. Бир башха эшикледен чыкъды Анна-Мария. Мен умут этгенден да таб, сюйюмлю. Мен аны кесиме къаты къысыб къучакъладым. Полдан ёрге къараб, нелени эсе да айта тургъан джашчыкъны къарамына тюбеди къарамым.
Бир сагъатны ичине джашчыкъ меннге илешиб, тёгерегиме бурулуб тебреди. Кёзлери, бурну, башыны ишленнгени шашмай кесиме ушайды.
- Джюрюгенине къара, сенича джюрюйдю,- деди Анна-Мария.
- Кюлдюрме, джангы джюрюй айланннган сабийни не джюрюшю.
- «Къан бла кирген джан бла чыгъады» дей шойсуз да.
Ас-Алан а, тобугъума ёрлер дыгалас этиб кюрешеди. Мен аны алыб тобугъума олтуртуб, башын сыладым. Не сёлешгенин а къайдан ангылайым. Анасы кёчюреди.
- Къалгъан сабийледен алгъа тиллениб къалгъанды бу. Сабийинг бла сёлеширинг келе эсе, норвеж тилге юрен энди.
- Ауузланыр джер бармыды былайда?
- Барды. Иги ресторанчыкъ барды тюбюнде.
- Сора, барайыкъ да, сеннге, Ас-Аланнга тюбегиними да, туугъан кюнюмю да байрамлайыкъ.
Барыб, сабийни джукъусу келиб, кёзлерин ууа тебрегинчи олтурдукъ. Одагъа къайытханыкъда, сагъатха кёз джетдирдим.
Бираздан Анна-Мария, сабий джукълагъан оданы эшиклерин шош къайтара, мени таба атлады. Арадан эки джылгъа джууукъ бир заман кетгенди деб, ким айталыр? «Биреуню къатыны къыз кёрюнюр» деб, бу къыйынлыкъгъа бир къара. «Джулдузлача джылтырай кёзлери, /Толгъан Айла къалтырай къойнунда, /Кёкледен эниб келиб бери, / Акъ мёлек къучакълады бойнумдан».    
Оналты джыл болгъан заманымдача болдум. Джюрегим туура былай урур деб, эсиме да келсе уа... Анна-Мария да менден айырылгъанлы эркиши бла болмагъанча тутады кесин. Танг аласында сабийни джылагъан тауушу айырды Анна-Марияны менден. Мен да туруб, душ алыб келдим.
- Сени киминг барды?- сорду Анна-Мария.
Айтдым тюзюн. Къалай юйленнгеними, сабий туугъанын, аты да Аслан болгъанын.
- Энди бирге болурубуздан къол джуудум,- Анна-Марияны ауазы тунакы чыкъды.
- Къайдам, былай тюбей турургъа боллукъбуз.
- Къарачайгъа кете эсенг...
- Сен керти да къач бери келлик эсенг, мында къалыб кетерге да болурма.
- Тюзюн бир айт, энди менден сора да, барыб Ларисаны къучакълаяллыкъмыса?
- Сен да тюзюн бир айт, бюгюн Альф къайытырыкъды дачадан, аны бла къалай боллукъду аранг?
- Бу сорууланы къояйыкъ. «Джер башында мен керти кёлюм бла сюйген бир тиширыу барды – ол Анна-Марияды» деб айталлыкъмыса?
Мен аны тартыб кесиме къысдым.
- Ол затха чыртда ишегинг болмасын.
Ол мени кесинден айырыб, кёзлериме джити къарады:
- Мени, бу сабийни аллында да гюнахынгдан къалай къутуллукъса, билмейме. Алай а, энтда, джюзюнчю кере, къатлаб, къайтарыб айтама: бюгюн да хазырма, сен излеген джерде сени бла джашаргъа. Сюйсенг, Норвегиягъа, мен джашагъан Ставангерге кетейик да, сёзден, къайгъыдан да къутулуб, къууанчлы, насыблы болуб джашайыкъ.
- Мында сабийими да ала барырча болса, анга да сагъыш этерге боллукъма.
- Ол болмазлыкъ затды. Анасы сеннге сабийни бермез.
- Эки джылны Москвада боллукъ эсенг, эки джылдан сора бир оноу этербиз.
Анна-Мария сагъатха къарады.
- Ангыладым, кетерге керекди. Телефон этерге боллукъмуду сеннге?
- Мен кесим сёлеширме. Джашларынгы бир-бири бла танышдырыргъа излемеймисе?
- Ол бек иги фикирди. Лариса бла сизни юсюгюзден бир сёлешейим да, анга кёре. Ким биледи, чарламаса, квартирибизге келирсиз. Таб эринги да алыб. Аны бла да бир танышайыкъ. Квартир телефонуму да джазыб къойчу.
Анна-Мария меннге сейирсиниб къарады.
- Сен керти шайырса. Кесинг джазгъанлай, эки джюрекли адамса – «джюрегинг да джюрек, мыйынг да джюрек». Алай а, бусагъат эрим келиб къалыргъа боллукъду. Кёрюшюрбюз. Мен сёлеширме.
Мен андан чыкъгъаным бла, кесими одама джыйылдым. Эки кечени да джукъусуз болгъаным бла, орундукъгъа башым джетгенлей, къаты джукълаб къалдым. Телефон хахай этмесе, ким биледи, ингирге дери уянныкъ болмаз эдим.
- Салам, Цонка. Къайдан чыкъдынг?
- Софиядан сёлешеме. Къалайса, не этесе? Тюнене кече, туугъан кюнюнг бла алгъышларгъа сени табмай къалгъанма. Не ючюн сёлешеме. Меннге талай китаб керекди – аланы китаб тюкенлеге къараб, табыб, манга иялмазмыса?
- Джаздым. Адресинг алгъынлай турамыды? Алай эсе, бир ыйыкъдан ийсем болурму? Бу ыйыкъда Анна-Мария бла болллукъма. Хоу, Ас-Алан  да биргесинеди. Мында да башха тиширыудан бир джашым барды – Аслан. Квартир телефонуму да джазыб къой. Былай бери келгенинг болса, къонакъ болсанг, бек разы этериксе. Ашхы, сау къал. Эсен кёрюшейик.
«Ларисагъа да бир телефон этейим» деб, телефон чархны джангыдан бурдум..
- Къалайсыз? Хауада айланыб келебизми? Аламат. Хоу, юйден чыгъа айланама. Сагъат бла джарымдан джетерик болурма.
Келгеним бла Аслан бла бир кесек ойнадым. Башлары Асланны да, Ас-Аланны да мени башымы копиясыдыла. Соза турмай, Ларисагъа тюзюн айтдым. Тюзюн дегеним, Норвегиядан Анна-Мария эри бла, сабийи бла келгенин, сабийни атасы уа мен болгъанымы айтдым. «Къонакъгъа чакъырайыкъ» дедим. Лариса мени да сейирсиндире, «ким огъай дейди. Джангыз, уялмай тюберча, ашарыкъгъа-башха къараргъа керекди. Танышханны хатасы болмаз. Бир-бирибизге къонакъгъа бара да турурбуз»,- деди.
Ингирги ушхууурдан айырылыб, телевизоргъа къараб турама. Аслан да бир оюнчакъланы зынгырдата, меннге бир затланы мурулдайды. Сабий сюркеле келиб, аякъ юсюне алай турады дейдиле. Аслан а, сюркелмегенлей джюрюб кетгенди. Ас-Алан а? Энди тюбесем бир сормай къоймам. Телефонун алмагъанымы аман этдим. Анна-Мария къачан сёлешеди деб, сакълаб турургъа керекди энди.
Зынгырдагъан телефоннга Лариса барды.
- Юйдеди. Бусагъат чакъырайым.
- Анна-Мария? Тынчлыкъмыды? Кел былай этейик. Мен Лариса бла да сёлешгенме. Къонакъгъа къачан келалырсыз?
- Ингир сайын эрим театрладан джыйылмайды. Къайсы кюн десенг да, кюнортада бир-эки сагъат барыб олтурургъа боллукъбуз. Тюрин кёчюрген китабынгы окъудум. Иги кёчюргенди. Ёзге ана тилингдеча уа къайдан болсун.
- Тамбла сагъат онекиге келирчамысыз?
- Бусагъат. - Альф, тамбла сагъат онекиге къонакъгъа чакъырадыла. Барсакъ дейме. Сен къалай кёресе? - ОК.
- Эшитдинг болур. Адресигизни айтчы. Огъай, келечи юйню машинасы бизни сизге дери атар. Джангыз тилерим: кавказ тепси этеме деб къыйналма. Бирер стакан шай ичсек болду. Ашар ючюн тюл, танышыр ючюн барабыз.
- Къыйналма. Тепси къуру болмаз. Адресими энтда бир кере къайтарама.
Ларисагъа айтдым тамблагъа онекиге чакъыргъанымы.
- Мени бла нек келишмединг? Юйде тышкъраллы адамланы сыйларча ашарыгъыбыз джокъду.
- Ашарыкъ ючюн къыйналма. Былайда гюрджю ресторандан аллыкъма хар затны да. Ыйлыгъырча боллукъ тюлбюз. Узакъ адамла тюлдюле кеслери да.
- Да хоу, къатынынг бла сабийи эмда къатынынгы эри.
- Алгъыннгы къатынымы эри. Юй бийчем бусагъатда сенсе, билесе,- дей, аны кесиме къысдым.
- Тохта, Асланны бир джукълатайым.
Сейир тюлмюдю, тюнене кече узуну Анна-Мария бла, бюгече Лариса бла. Бири сюекли, санлы, бири гинджича. Экиси да биледиле мени джаныма къалай джараргъа кереклисин.
Экинчи кюн къолунда гюллери бла Альф, аны ызындан да Ас-Аланны къолундан тутуб Анна-Мария эшикден кирдиле. Залгъа киргизтиб, диваннга олтуртдукъ. Биз сёзге ачылалмай къыйналгъанлыкъгъа, сабийле дженгил илешдиле бир-бирине. Ас-Алан Асландан джыл джарымгъа уллуду, алай болса да табдыла ойнар зат, къарар зат. Альф саубитген, сарышинли, сакъаллы адам, менден тамадаракъ кёрюнсе да, джылы бла менден джашды. Орусча да, биз ангыларча сёлешеди. Театрдан хапар сордум. Къайсы театрлада болгъанын, не кёргенин айтады джарашдырыб. Анна-Мария Лариса бла кухнядады.
- Тепси хазырды,- Ларисаны ауазы джарыкъ чыкъды.
Аш юйде юйде болгъан ичкини арагъа салдым.
- Ким не ичерин кеси сайласын. Эрмен коньяк, гюрджю чагъыр, орус аракъы – уллу сайлау джокъду, алай болса да...
Сабийле да келиб, тобукъларыбызгъа орналдыла. Аслан меннге «папа» деб сёлешеди, Ас-Алан а Альфха айтады алай. Ол анга «паппа» дегени сайын, джюрегим бир тюрлюле эте, быланы бери чакъыргъаныма да сокъурандым. Мени халымы Анна-Мария да, Лариса да эследиле.
- Аллай бир къыйналма, бираз ёссе атасы ким болгъанын джашынга билдирликме,- деди къарачайча Анна-Мария, меннге да къарамагъанлай.
Альф да, Лариса да джукъ да англамай анга къарадыла.
- Ичгени татый башласа, бу тюрлю-тюрлю тилледе сёлешиб башлайды,- деди Альф ышара.
- Къайсы тиллени билесе?- деб сорду Лариса.
- Ана тилимча бирин да билмейме, ёзге къыйналмай ингилиз, француз тилледе сёлешген кибик этеме. Кетген джылны ичинде герман тилге да юреннгенме – аны махтаныб айтыргъа боллукъма. Испан, итальян тилледе да кеси кереклими айталама. Ёзге эм уллу джетишимим а – къарачай тилге юреннгенимди. Аны игилинден тюрк тиллени кёбюсюн ангылайма.
- Бусагъатда джармалагъанынг а къайсы тилде эди?- Альф ишекли къарады.
- Шумер тилде. Айтханымы кёчюрген да этейим: таша туру болмай къалмаз.
- Къояйыкъ бу элберген джомакъланы. Мен алгъыш сёзюмю унутхунчу айтыб къояйым.
- Айхай-айхай, тынгылайбыз Альф.
- Мен бу ичкини кёлтюреме Нисан ючюн, аны къатыны Лариса ючюн, сабийи ючюн...
- Сабийлери ючюн,- деб тюзетди Анна-Мария.
Альф бираз джунчугъан да этиб, «сабийлери ючюн» деди.
Сёз сёзню айтдыра, алгъыш ызындан алгъыш айтыла, ахырыбыз къалайгъа келлик эсе да, Анна-Мария сагъатха къараб, айтды:
- Сагъат ючден атлаб барады. Алкъын биз артха къайытыб, Альфны театргъа къураргъа керекбиз. Бусагъатда чыкъмасакъ, кечигирикди. Келишиб турады таныш режиссеру бла театргъа барыргъа.
Къонакъла къоба башладыла. Анна-Мария Ларисагъа ариу сёлешиб, Норвегиягъа къонакъгъа да чакъырды бютеу юйдегибизни. Альф да, «чакъырыу къагъытла этербиз баргъанлай. Джай келаллыкъ эсегиз»,- деб къошду. Мен да ингирде институтда болургъа кереклим себебли, ала бла бирге чыгъыб, такси бла кетдик. Арт орунда Ас-Алан бла ойнай, сёлеше барама. Билген норвеж сёзлерими айтсам, ол харх этеди, таб, Анна-Мария да, Альф да кюледиле.
Алай айырылдыкъ ол кюн. Андан сора тюберге таблыкъ да тюшмей, кетерлерини аллы бла, Анна-Мария телефон этди.
- Сау бол,- дедим,- Ас-Аланны меннге кёргюзтгенинг ючюн. Экинге да сагъыш этгенлей, къайгъы этгенлей турлукъма.
- Хар не да таб боллукъду. Джюрекден сюймеклик кетмесин ансы, къалгъан джараша барыр. Къач келгенлей, сёлеширме. Сагъыш этгенме да, телефонум, адресим да сенде болургъа керекди. Джаз.
- Мен кёзюу-кёзюую бла сёлеше турурма. Иги джолгъа. Къууанч бла.
- Ас-Алан, Нисаннга «сау къалды» айт.
- Ха де.
- Ха де бра, Ас-Алан.
Биягъы мени кёлюм къуругъан кёлча болду. Алай а, энди телефон эте турургъа мадарым барды.
Къараб къарагъынчы талай ай кетди арадан. Къарачай студия окъууун тындырды. Мен да ызыма къайытыб, газетде ишлей, фатар алыр кёзюуюмю да тас этмез акъыл алдым. Фатар алгъанлай, Аслан бла анасын да Пашинскеге келтирирге оноу этиб, Минводха учхан учакъгъа билет алдым..

ЭЛИБ – ЭЛ – СЕН (...ДЕРИ... эмда ...СОРА...)
(АЛИФ – ЭЛЬ – ТЫ)(...ДО... и... ПОСЛЕ...)


роман
(экинчи кесеги)


...СОРА ...


Отуз юч джылым толуб, къралны ара шахарындан джуртума къайытдым. Юйде эки-юч кюн тургъандан сора, ызыма ишге джарашыргъа деб, къарачай газетни редакцисы таба джол тутдум. Газетни редактору Дагерман меннге сууукъ тюбеди.
- Алейкум салам, айт хапар, къаллайла джангылгъанса?
- Джангылмагъанма, Театр институтда устазлыкъ ишими битдириб, ызыма ишге келе турама.
- Бош орун джокъду. Юч джылны сени орнунгу сакълаб турургъа мадар джокъ эди. Орун болса, алырбыз ишге.
- Фатар кёзюуюм а?
- Ишге алсакъ, аны да кёрюрбюз.
- Дагерман, сизни бла культура бакан да, партияны област комитетини секертары да сёлешген эдиле. Барыгъыз бла да келишгенден сора, сиз кесигиз да меннге «фатар кёзюуюнгю сакъларбыз. Къайытыб келсенг, газетде бир иш да табарбыз» деген эдигиз.
- Деген эдим. Алай а, сени ишге алыргъа орун джокъду. Болса, алырбыз. Ким болса да кетсе...
- Кетмесе уа...Джылла бла бош орун болмай турса уа? Фатар кёзюуюм да озуб кетсе уа?
- Мени этер къарыуум джокъду.
- Бош орун барды. Ишге алайым десегиз, бир тыйгъыч джокъду. Тюзюн бир айтыгъыз, неди сизге мени ишге алдырмагъан?
- Газет ишни сен алай сюйгенча айтмайдыла. Штатдан тышында корреспондент этейик да, джаз да, кесинги таныт.
- Дагерман, мен къарачай тилни билмесем, китабларым да чыгъарыкъ болмаз эдиле, джазыучу атха да ие боллукъ болмаз эдим. Энди айтдырмай къоймай эсегиз, сиз не джазыб, кесигизни не бла танытыб келгенсиз къарачай газетге? Меннге, башхалагъа да сёз бергенигизча, ызыма ишге алыгъыз.
Дагерман бирден эки болмады. Ачыуланнганым бла культураны област управлениесини тамадасына тюбейим деб барсам, «Залимхан Азаматович энди былайда ишлемейди»,- дедиле. Партияны обкомуна барсам, анда да «Салых Хусейинович ишден кетгенди» дедиле. «Ала орунларында турсала, Дагерман сёз да айтмагъанлай мени ызыма ишге аллыкъ болур эди» деб, келди кёлюме. Къагъыт джарашдырыб, барына да къол салдырыб, келишиб кетсем эди...Аллай къагъытым болса махкеме бла да джарашыр эдим ызыма. Энди не этейим? Къарачай театрны баш режисссёру Алийланы Шахарбийге тюбедим. Аны сёзю бла кете кетген эдим Театр институтха да устаз болуб. Ол таза, тюз, ачыкъ адамды.
- Алейкум салам. Сау кел. Не джангылыкъ?
- Джангылыкъ а, ызыма газетге ишге алмайдыла.
- Алай деген къалай болады? Бусагъат Дагерманнга бир сёлешейим. Олсагъатда берген сёзюн ауузуна ашамаз.
- Дагерман, салам алейкум. Шахарбийме. Ингирде джангы пьеса кёргюзтюрюкбюз. Келалсанг...Сора, бир сорлугъум да барды: юч джылны мындан алгъа, сени бла келишиб, Нисанны къарачай студиягъа устаз этиб ийген эдик. Бусагъатлада ол меннге телефон этди, сен аны ызына ишге алмайса деб.
- Шахарбий, «орун джокъду» дегеним, аны джанына тиймез ючюн айтылгъан сёздю. Коллективде аны ызына къайытырын излеген джокъду – аны фахмусу назму джазаргъа джете эсе да, мында ишлеген сагъатында джукъ джазыб, кесин журналистча кёргюзталмагъанды. Таб, джукъ джазаргъа уллу талпыгъаны да болмагъанча кёрюннгенди.
- Дагерман, биринчи кере да, сени аллынгдагъы редактор аны ишге алыргъа унамай, Лайпанланы Сейитни кючю бла джарашхан эди. Сен алайдагъыла унамайдыла деме. Джаш фахмулуду. Сахначыланы, джазыучуланы, журналистлени арасында да зарлыкъ деген джюрюйдю. Ол башха джерге ишге джарашса, фатар кёзюую да тас болур. Джашны ызына ишге ал.
- Айыб этме, Шахарбий, алаллыкъ тюлме. Муну юсюнден энди мындан ары сёлешиб, заманыбызны бошуна иймейик. Ингирде бир корреспондентибизни иерме да, джангы пьесагъызгъа къараб, газетге бир джукъ джазар. Сау иш эт.
Шахарбий меннге бираз джунчуяракъ къарады.
- Театрыбызны адабият бёлюмюне тамада этиб къоярыкъ эдим сени, Юсуф Созарукъ болмаса алайда. Билмейме, сеннге не бла, къалай болушургъа да. Зелимхан да, Салых да орунларында турсала эди...
- Хата джокъду. Бир джерде бир иш табарбыз. Джангыз фатар кёзюуюм а къалай этейим?
- Эм бек керек сеннге фатарды. Джашар джеринг болса, иш табылыр.
- Махкемеге берсем къалай болур?
- Хорлаяллыкъ тюлсе. Мен шагъатлыкъ этерме, алай а, бир джерде келишиуюбюз джазылыб болса эди...Аууздан айтылгъанны уа кючю джокъду.
- Кёрюрбюз. Энди сизни къолугъуздан келлик бир зат барды, Шахарбий. Мен Шекспирни «Гамлетин», Пушкинни «Гитче фаджияларын-трагедияларын» къарачай театргъа деб кёчюргенме. Къарачай студия мен кёчюрген пьесаланы – Горькийни «Мещанларын», Эдуардо де Филиппону «Адам бла джентльменин» театр институтда салгъан эдиле. Ала ючюн меннге гонорар тёленмегенди. Аланы къояйыкъ. Пушкин бла Шекспирни мен кёчюрген трагедияларын театргъа алыб, культура управление меннге гонорар тёлерча эталмазмысыз? Ишсиз заманымда меннге ачха керекди. «Аланы кёчюрсенг» деб, мени таукел этген да сиз болгъан эдигиз.
- Бизге ала кертиси бла да керекдиле. Джангыз, аланы не дараджада кёчюрюлгенлерине театрны суратлау кенгеши, адабият бёлюмю къараб, багъа берирге керекдиле. Ала «хоу» деселе, биз театргъа алабыз, къыйынынгы багъасын культура баканлыкъ тёлейди.
- Шахарбий, сиз кесигиз режиссерсуз эмда джазыучусуз. Сизден тюз багъа алагъа киши да бераллыкъ тюлдю. Окъугъуз да, сиз айтханча болсун.
- Огъай, алгъа ала къарасынла, кёлюме келгенни мен да айтырма. Джанынгда эселе, къоя кет. Эки экземплярынг бар эсе, артыкъ да иги. Бирин кесим окъуюм, бирин Юсуфха да берейим – ол да окъусун, башхалагъа да окъутсун. Бир оюмгъа келсек, къалгъан бары да таб болур. Бир ыйыкъдан хапар билирсе.
Шахарбийден чыгъыб, «Джашил айрымкан» таба барама. Къарачай-Черкес областны халкъларыны кеси разылыкълары бла Эресейге къошулгъанларына аталгъан эскертмени къатында тохтайма. Бу ётюрюк эскертме кимге керекди экен? Ётюрюк бла кърал кесин кимге сюйдюраллыкъды? Къабарты къошулгъан эсе – ол джазылсын. Орус бу джуртха джерлешдирген къачхынчы къабартылыла – бюгюн кеслерине черкес дерге кюрешгенле – къошулгъан эселе, ол джазылсын. Къарачай халкъны уа, Хасаука урушда хорлаб, Орус кесине зор бла, кюч бла къошханды 1828-чи джыл. Бу бедишлик эскертмени къатында сюелген да харамды. Энеме энгишге, кёл таба. Ашхы джууунуб, джюзюб, солуб, шахаргъа къайытама.
Созарукъ улу Юсуфха тюртюлеме джолда. Хапар айтама, Шахарбийге берген ишлерими юсюнден да айтама.
- Портфелдеди затларынг. Кел юйге. Бир джукъ да тартайыкъ, сюзген да этейик,- дейди.
- Сау бол, Юсуф. Ючкёкеннге кетиб барама. Сен кесинг рахат окъуб бошасанг, таууш этерсе, телефонуму джазыб къой. Алай болмаса, бир ыйыкъдан келликме, сёлеширбиз.
Ючкёкеннге джыйылгъанлай, Сейитге телефон этдим. Сейит хапарыма тынгылаб:
- Ыйых кюн биягъы джерде джыйыллыкъбыз. Ол заманнга газет бла да бир чык айырырма. Джазыучулагъа юе болгъан къагъытынгы да, орус тилде чыкъгъан назму китабынгы да, кёчюргенлеринги да ала кел.
Ыйых кюн бир къартны юйюне джетдириб къайытама деб, бираз кечигиб келдим. Келсем, тепси ашарыкъдан, ичкиден толу. Сейит, Идрис, Ибрахим да мени сакълаб, бош лахор эте тура. Саламлашдым, кечмеклик тиледим кечикгеним ючюн. Саугъалаб, бирерине бирер китаб бердим. Сора шапалыкъ борчума кёчдюм. Сейит ички сауутланы алдыра айтды:
- Ичибизде эм джаш эм баш бола башлагъанды. Джазыучуланы Союзуна кирсе, къралны биринчи китаб басмасында китабы чыкъса, ол барыбызгъа да сыйды. Барыбызгъа да хайырынг тиерча, халкъыбызны атын айтдырырча бола баргъанынга къууанабыз Нисан. Кючюнге кюч къошулсун.
Харамлыкълары, хыйлалыкълары, зарлыкълары болмагъан бу юч адамгъа мен разы болуб, игиликлерине, адамлыкълыкъларына, фахмуларына да тыйыншлы багъа берилмей тургъанына джарсыйма. Меннге, шапагъа, сёз бергенлеринде аны айтмай болалмадым.
- Сейит, Идрис, Ибрахим, сизни Союзгъа алмай тургъанлары терсликди. Мен, Аллах айтса, къалгъан зат бла болушалмасам да, ол джангылычны тюзетдираллыкъ болурма деб турама. Сау болгъуз, бюгюн меннге былай тюбегенигиз ючюн.
Мен тебсини джыйгъандан сора, адабият, культура джашауубузну юсюнден сёзге кёчдюк. Сейит газетни редактору бла сёлешгенин да айтды.
- Дагерман сени ишге ызынга алмагъаны – коллектив унамайды дейди. «Кимледиле ол унамагъанла» дегенимде, «бары да» деб, сирелди.  Мен ангылагъан, биягъы тукъум айыргъан къыйынлыкъды сени ишге алдырмагъан. Халкъыбыз бу ауруудан къутулмаса, ахырыбыз аман бла бошалыргъа боллукъду. Башха джерде иш излерге кюреш кесинге, ансы газетге аллыкъ тюлдюле сени. Мени сёзюме да тынгларча кёрюнмеди Дагерман.
- Сейит, табылыр иш. Табылмаса, Москвада табарбыз бир зат.
-Огъай, мында ишлерге, джашаргъа, тамыр иерге керексе. Москвада сенсиз да джетишедиле,- деди Идрис. – «Аманнга иги чыдамаз» деб, Батчаланы Мусса зауаллы кетгенден сора, энди ышаныу джангыз сеннгеди.

Идрис кърал, история бла байламлы да талай оюм айтды.   
- Къой, Идрис, ётюрюк теорияланы. Марксизмден-ленинизмден хапарынг джокъ эсе, мен дерс берирге боллукъма,- кюлмей-ышармай айтды Аппакъ улу Ибрахим.
- Ибрахим, коммунист теорияланы къояйыкъ. Барыбыз да иги билген фольклорубузгъа, джырларыбызгъа, адабиятыбызгъа къарайыкъ. Тарихибизни да, фольклорубузну да тюрлендириб, къатышдырыб, класс-сыныф элекден къалай чыгъаргъанларын билмейбизми? Ёз адабиятны къурагъан къой, болгъанны тюзюча басмаларгъа да унамайдыла. Бурундан хапарлы адамла кетиб бошасала, келлик тёлюле бюгюнню алдауукъ китаблада джазылгъан ётюрюклеге кертиди деб къоярыкъдыла. Ол затны биз тюрлендирмей кетсек, сора тамырыбызны кесибиз кесиб кетгеннге сана. Ма аны ючюн керекди оноугъа, баш къуллукълагъа керти къарачайлыланы теберирге.
- Идрис, кючюнг джетмезлик затланы нек айтаса? Кърал тюрленмей, бир зат да сен умут этгеча боллукъ тюлдю,- деди Ибрахим.
- Джашла, къоюгъуз. Кърал тюрленсе, ууакъ халкълагъа къыйынлыкъ джетмей къалмайды. Джангы къазауатла, революцияла керек тюлдюле. Андан сора да бир айтырым: бизнича, бирикмеген халкъ, тюрлениулеге хазыр тюлдю. Аякъ тюбде къалыб кетерикбиз. Халкъда онглу адам къалмагъанды – кимин къазауат, кимин сталинчи джорукъ, сюргюн чёблегенди. Башын кёлтюргенни башын кесгендиле, энди къуру боюнсузла, оюмсузла къалгъандыла. Алада «халкъ-хакъ» деген сезим-ангы джокъду. Ала хакъ ючюн, халкъ ючюн ёрге турлукъ тюлдюле, халкъынгы-джуртунгу да сатыб, кеслерин сакъларгъа кюрешген болмаса. Бизге бир джюз джыл рахат джашау керекди, абызырагъаныбыз, къызбайлыгъыбыз да кетерча, халкъ бир кесек эс джыярча. Окъуулу, билимли, эсли тёлюле ёсюб джетмей, биз халкъ болаллыкъ тюлбюз. Миллет сезим, тарих эс артха къайытмай, алгъа бараллыкъ тюлбюз. Уллу тюрлениулеге, кърал тюрлениулеге чыдар джилигибиз къалмагъанды. Сарыджиликле кетгендиле, сууджиликле бла уа не иш этериксе? Къоюгъуз, кърал тюрленмесин дегиз, ансы хоншула огъуна башыбызгъа миниб къаллыкъдыла: бюгюн бары да бизден онглудула.
- Сейит, кёргени болгъан Дауут афендини айтханы тюз эсе, кърал чачылыргъа юч джыл къалгъанды,- дедим.
Даулаша тургъанла бары да тохтаб, меннге къарадыла да, кюлюб башладыла.
- Нисан, акъыллы, билимли джаш болгъанлай, бир къарт афендини сандыракъларын айтыб тургъанынгы ангыламайма,- деди Сейит. – Энтда къайтарыб айтама, бу кърал чачылмаз ючюн кюреширге керекбиз. Биз сюргюнден къайытханлы отуз джыл болады. Халкъ джангы тириле башлагъанды. Энтда бир чайкъалыуну кёлтюрюр къарыуубуз джокъду.
- Нисанны джазыучулагъа башчы этерге кюрешейик,- деди Ибрахим сёзню тюрленндире.
- Муссаны ол оруннга джибермегенле, Нисанны ёлселе да джиберлик тюлдюле. Мусса фахмусу бла Нисандан онглу эсе да, онглу тюл эсе да, халиси бла, сабырлыгъы бла, адамла бла, властла бла да келише билгени бла уа Нисандан баш эди. Дагъыда иймедиле ол оруннга. Биягъы айрылыкъ кирди арагъа. Нисанны уа чыртда иерик тюлдюле алайгъа,-деди Идрис. – Таб, Москвада къалыб кетсе, кесине, бизге да кёбюрек хайыры тиерге болур эди.
Къалгъанла аны унамадыла. «Джуртунда тамыр иерге керекди»,- дедиле Сейит, Ибрахим да. Мен дагъыда бир кере къайтарыб айтдым Дауут афендини сёзлерин.
- Нисан, Дауут афендини кераматы болгъанын кёбле айтадыла. Таб ол айтхан тюз болуб къаллыкъ эсе да, тюрлениулеге биз хазыр тюлбюз. Кесибизни бегитиб, хазырланырча да тюлбюз. Боллукъну кёргенден ары, не къарыуубуз барды бизни? Башыбызны сакълар башчыбыз джокъду,- деди Идрис.
- Джолдашла, келир джыйылыуубузгъа Нисанны кёчюргенлерин сюзерча болуб келигиз. Джангы затларыгъыз бар эсе, аланы да келтиригиз. Джазыучулукъ ишлерибизни бираз кючлендирейик, Союзгъа кирирге излеген бар эсе, анга да къарайыкъ: джазыучу организацияда сизничала кёбюрек болсала, излеген адамыбызны башчы этерге да къолдан келликди,- деди Сейит сёзню тюрлендире. – Бюгюн кёб джараусуз сёз да айтылды былайда – не диннге, не кърал джорукъгъа келишмеген. Тилибизге сакъ болайыкъ, керексиз сёз кенг джайылыб кетиученди. Хайдагъыз, кёб олтуруб къалдыкъ, кете барайыкъ – биз къуру джазыучула тюл, элчилебиз: малгъа, бачхагъа къарамасакъ болмаз.

*   *  *
          
Бир ыйыкъдан машина кибигим бла Пашинскеге келдим. Джууукъларыбызгъа къайытыб, арбаны арбазларына салыб, телефон эте башладым. Шахарбийге сёлешдим.
- Кёчюргенлеринги окъугъанма. Джаратханма. Театрны адабият бёлюмюню тамадасы Юсуфха «кесинг да къара, суратлау кенгешге да сюздюр, созма» деб, аманат этгенме. Не эсе да тынгылаб турады. Кесинг да телефон эт, кёре эсем мен да сорайым.
Юсуфну юйюнде табдым. Бирер стакан шай ичгенден сора, ишге кёчдюк. Юсуф ауаз бере башлады:
- «Гамлетинги» театргъа алаллыкъ тюлбюз. Аны ойнар адам джокъду. Шахарбийни оюму да алайды. Пушкинни «Гитче трагедияларын» а, къолайсыз кёчюргенсе.
- Къалайларын? Керти да келишмеген джерлери бар эсе, къарайым, тюрлендирейим.
- Былайы, алайы деб тюл, бютеулей да джаратмайма. Шахарбийге да айтханма.
- Не дегенди да Шахарбий?
- Сюзюуге сал дегенди. Ёзге ол да дженгилде тыныб къаллыкъ иш тюлдю. Суратлау кенгешни юелери кими анда, кими мында, кими ауруй – аланы бир джерге джыйгъан тынч иш тюлдю. Анча адамгъа бериб окъутур ючюн а, экземплярларынг аздыла. Аланы машинкада басмалатыб, кёб этиб чачар ючюн, заман да, ачха да керекди.
- Къысхасы, Юсуф, сен мен кёчюрген затланы театргъа алдырыргъа излемейсе. Аны себебли уа, ишни созар ючюн, тюрлю-тюрлю чурумла излеб кюрешесе. Алаймыды?
- Излемегеним хакъды. Кёчюргениги джаратмайма да, аны ючюн.
- Сен орусчасын къолгъа ал, меннге да кёчюргенлерими бер. Хы, башлайыкъ аллындан. «Моцарт бла Сальериденми»? Ашхы.

Айталла бары: джокъ тюзлюк джерде.
Ёзге тюзлюк анда – кёкде да джокъду.
Бир бош макъамча ол меннге ачыкъды.
Санаткёллю джаратылгъанма мен;
Эски клисабызда орган согъулгъанлай,
Джылай эдим сабий кёлюм толуб.
Эртде харам этген эдим бош оюнланы.
Санат харсха келишмеген илмулагъа
Сууукъ эдим. Алагъа сансыз къараб,
Музыка бла бир болгъанед джаным-тиним.

- Тохтачы. Мен сеннге кемликлеринги, халатларынгы кёргюзтюб, болушургъа неге керекме?
Юсуфну тюрлене тургъан бетине сейирсиниб къарайма.
- Юсуф, мен сеннге шохумса деб тургъанма. Экинчиси, сен къарачай театрны адабият бёлюмюню тамадасы эсенг, ишинге джууаблы къараргъа керексе. «Джаратама-джаратмайма» деген сабий сёзлени къоюб, деменгили анализ этиб, халатларын-кемликлерин кёргюзтюрге борчлуса.
- Сен юретир керекли джерим джокъду. Сени кёчюргенлеринги тинтиб, сюзюб къыйналлыгъым да джокъду. Кенгеш джыйылса да айтырым олду – сен кёчюргенле театргъа тыйыншлы тюлдюле. Шахарбий джарата эсе, кесини бойнуна алсын бу джумушну.
- Алаймы дейсе? Болсун. Джангыз айтырымы айта кетейим. Юсуф, сен къарачай тилде джазылгъан затны, къарачай тилге кёчюрюлген затны да толу ангылаб, багъа берирча тюлсе. Къарачай тил сени ана тилинг тюлдю. Къарачай тилде ёмюрюнгде бир зат джазмагъанса сен. Аны себебли мен кёчюрген затлада мени халатымы тутаргъа сени билиминг, фахмунг джетерик тюлдю. Экинчи къыйынлыгъынг а – Сальериге ушагъан халларынг бардыла. Театрны худсовети – суратлау кенгеши – сенсиз да джыйылыр, «Гамлетге» да, «Гитче трагедиялагъа» да сенсиз оноу этилир. Сау къал.
Къызгъаным бла барыб Шахарбийге да тюбедим, кенгешни юелерин да табыб, кёчюргенлерими юч экземплярын къолларына тутдурдум.  Ыйыкъны ахыр кюнюнде юч сагъатда джыйылыргъа келишдик.
Джыйылыугъа, бир джукъ да болмагъанча, Юсуф да келиб къошулду. Белгили сахначы Хапчаланы Роза кёчюргенлерими талай джерин юлгюге да келтире, махтаб сёлешди. Башхала да ол халда айтдыла оюмларын. Иш тынаргъа кёб къалмагъан сагъатда, Юсуф ёрге турду:
- Сиз барыгъыз да махтагъанлыкъгъа, мен джаратмагъанма. Дагъыда бир айтырым: сиз аны кёчюргенлерин къабыл этсегиз, ол къыйынына 1200 сом гонорар аллыкъды. Аллай бир ачханы алыр ючюн, сахначы бир джылны ишлерге керекди.
- Юсуф, биз былайда кёчюрюлген затланы дараджасына къарайбыз, сен а биреуню аллыкъ ачхасын санайса. Огъесе, ачханы сагъынсанг, бизни зарлыкъ кючлеб, Нисанны къыйынын харам этерле дебми келеди кёлюнге? Барыбыз да окъугъанбыз Нисан кёчюрген «Гитче трагедияланы». Мен аланы къабыл этеме, кючюбюз джетсе сахнада салырбыз деб умут этеме. Разы болгъан къолун ёрге тутсун,- деди Роза.
Кенгеш бир аууздан къабыл этди кёчюргенлерими. Юсуфну чыгъыб кетгенин эследим. Шахарбийге хапар айтайым деб киргенимде, Юсуф аны бла сёлеше тура. Мен киргенлей, ол туруб кабинетден чыкъды.
- Болмагъан адамды. Къыйыкъ кишича, къарышыб тургъан болмаса, адам сёзге тынгыламайды. Къагъытланы джарашдыргъанма. Келишиуге къол сал. Бу къагъытны да алыб, культура баканлыкъгъа бар. Анда сакълаб турадыла. Созмай ачхангы берликдиле. Хайда, сау джюрю.
Мен эшиклени ачханлай, алайда сюелиб тургъан Юсуфну кёрдюм. Тынгыларгъа кюрешгенин ангыладым. Джукъ да айтмай, башымы чайкъай, тышына чыкъдым театрдан.
Бир кесек ачха къоллу болгъанымда, кёлюм да игирек болуб, радиокомитетге бардым. Иш табылмады анда да меннге. Джолда келе, тил, адабият, тарих, экономика джанындан илму-излем институтда ишлеген Байчораланы Сосланнга тюбедим. Ол джылны аягъында бир орун бош боллугъун билдирди. «Телефон эте тур»,- деди.
Дагъыда бир ыйыкъны тёгерек айлана туруб, Москвагъа учуб кетдим. Юйге джууукълаша, сабий майданчыкъда ойнай тургъан Асланны кёрдюм. Ол да мени эслеб, къолчукъларын джайыб аллыма атлады.
Москвада биягъы кинокомбинатха барыб, текстлени алыб келиб, кёчюре башладым. Алай бла юч ай чакълыны турдум Москвада. Джылны аягъында уа, декабрны 23-де 1988-чи джыл, Сосланны сёзю бла, Пашинскеде илму-излем институтха ишге алдыла. Адабият бёлюмде тамада илму къуллукъчу болуб ишлеб башладым. Газетчилерибиз бла, сахначыларыбыз бла, джазыучуларыбыз бла таныш эдим, энди илму адамларыбызны да къысха таныргъа таблыкъ тюшдю.

*   *   *            

Археолог Ханафий; ташлада буруннгу джазыуланы окъуучу, тюрколог  Сослан; халкъны тёрелерин-адетлерин тинтиб кюрешген, этнограф Ибрахим; фольклорчу  Римма; тарихчи Рамазан; адабиятчы Зухра; экономика джанындан алим Гомалай... Бирем-башха алыб къарагъанда хар бири бирер къая. Бирикмеклик а джокъ. Барын да тарыкъдырыб тургъан а институтну директору Бекиж.  Анча онглу къарачайлы кеслерин бир адамгъа хорлатыб тургъанлары меннге бек сейир кёрюндю. Аны юсюнден мен Ханафийге сордум. Ол мени кабинетине киргизиб, ичинден къылычын сала, айтды:
- Бюгюн бери киши келмезге керекди, алай болса да, шай ичгенча эте, сёлешейик. Сени назму китабынгы чыгъармаз джанындан къалай кюрешгенлери эсимдеди. Сен миллетинги сюйген, аны ючюн ёрге турургъа къоркъмагъан джигит джашча белгилисе. Аны ючюн сени бла ачыкъ сёлеширге излейме. «Бир адамгъа кесигизни къалай хорлатыб турасыз» дейсе. Иш анда тюлдю — иш къралны политикасындады. Бизге былай нек къарагъанларыны чурумун сеннге ангылатыр ючюн, узагъыракъдан тутаргъа керекди сёзню.
Бу джерле бары тюрк джуртладыла. Ёмюрлени узагъына былайлада бир-бирин ауушдура тюрк къауумла джашаб тургъандыла. Булгарла, хазарла, аланла... аланы туудукълары биз – къарачайлыла-малкъарлыла. Былайларын Тюркден сыйырыб алгъанды  Орус. Биз тюркбюз, аны себебли ёмюрде да, Къабарты бийлеча, орус патчахха баш урмагъанбыз, «бизни кесинге къул-къарауаш эт, джангыз Тюркден къутхар» демегенбиз. Къабартыны кесине къул этиб, орус патчахлыкъ анга сауут-саба бериб, аскери бла да болушлукъ этиб, бизге юсдюрюб кюрешгенди. Орусха таяна, Къабарты тюз джерлерибизни кючлей келгенди. Къачхынчы къабартылыланы  келтириб бу джуртха джерлешдирген Орусду. Кавказ Тюрк джурт болгъанын унутдурургъа излейдиле. Къарачай-Малкъар халкъ сау болуб, ол зат унутуллукъ тюлдю. Къалай унутулур, 1930-чу джыллагъа дери Кавказда халкъла арасы тил тюрк тил болуб тургъанды сора. Унутдурургъа уа излейдиле. Къарачай-Малкъар халкъгъа ётюрюк тарих джазаргъа кюрешгенлери да, кавказ халкъ тюлсюз дерге кюрешгенлери да, 1943-1944 джыллада  джуртундан тутмакъ этиб сюргенлери да – Кавказны тюрклюлюгюн къурутургъа излегенлеринденди. Бизни халкъны бу джерледен къурутур ючюн, къабартылы Кумехов Бериягъа «таулула бары да аманлыкъчыладыла; аланы былайдан кёчюрюрге керекди» деб джазгъаны архивде табылыб басмаланнганды. Къралгъа бизни эрши кёргюзтюб кюрешген къабарты-черкес башчыладыла. Орус кърал бла аны къуллары бир сиясетни тутадыла – Кавказны тюрклюгюн къурутуу сиясетни. Бизге къыйынлыкъ джетдирген – къралны ол политикасыды. Бизге Къабартыдан/Черкесден айырылмай, джашау джокъду. Орус бла къалсакъ, бир-бирибизни ангыларыкъбыз. Кесибиз энчи област болгъан сагъатда, Кавказда не джаны бла да алда баргъанбыз. Халкълыгъыбыз сакъланнганды. «Къурудан къуйрукъ да иги» дегенлей, ол хуртдагы автоном къраллыгъыбыз да бизге сакъланыргъа джарагъанды. Къарачай-Черкес джыйымдыкъ областда уа, къатышыб, «джюз халкъны бири бола», сюрюуге бурула барабыз. Сен кесинг кёре, сынай барлыкъса аны.
- Энди бизге къралны терс къарагъаны, къыйынлыкъ джетдиргени да къуру тюрк-муслиман халкъ болгъаныбыз ючюндюмю дейсе?
- Хоу, баш чуруму — стратегия магъанасы да болгъан джандет джерде джашагъан тюрк-муслиман халкъ болгъаныбызды деб турама. Андан сора, кеси разылыгъыбыз бла къошулмагъаныбыз да эсге алынады. Хоншула да къралгъа бизни эрши кёргюзтюр ючюн не хылымылы алдауукъдан артха турмайдыла. Сюргюнню юсюнден айтханда уа, Сталин бла Берия Гюрджюню джерин кенгертирге излегенлери, дезертир Суслов да къазауатны кёзюуюнде кесини гюнахын Къарачайгъа кюрегени, Къабарты башчы да ол затха харс ургъаны – бары да бир-бирине къошула, терслиги болмагъан халкъыбызны джуртундан сюрдюргендиле.
- Ангыладым. Джангыз ангыламагъаным: быллай болумда биз не этерге керекбиз?
- Не эталлыкъбыз? Къралны башында  Сусловла-Горбачевла турсала, Ставропол край бойнубузгъа миниб турса, былайда да аланы политикаларын джанлаусуз бардыргъан Темиров деб бир черкеслини тамада этиб турсала.
- Биригиб ёрге турсакъ а?
- Былайда ишлеген къарачайлыланы сен бирикдиралмазса.
- Кесибизден башлайыкъ. Сен турлукъмуса ёрге, Ханафий?
- Огъай. Биринчиси, мен былайдан кете айланама. Экинчиси, мен къызбай тёлюденме – сюргюнде ёсгенме мен. Аны ачыкъ айтама. Сёзде батыр болуб, ишге джетгенлей бир джанына кетиб къаллыкъла да чыгъарла. Ма аладан къоркъ.
- Алай эсе, былайда ишлегенлеге, черкес тамадаладан тарыкъгъанланы барына да бу сорууну бир соруб чыгъайым.
- Инсан хакълары ючюн, халкъынгы хакъы ючюн джанларын къурман этериклени табаргъа кюреш. Аллайла, алкъын юйдегилери-сабийлери болмагъан, джаш къауумда кёбюрек табылыргъа болурла.
Ханафий кёб турмай, кертиси бла да, былайда ишден кетди. Мен да, ашыкъмай, тёгерекге къарайма. Бизни адабият бёлюмде эки ариу тиширыу ишлейди – аланы бетлерине къарасам кёлюм иги болуучанды. Бири Зухра, бири да ногъай тиширыу Насыбхан. Зухраны гитче джашчыгъы барды. Къайсы эсе да, «кимни сюесе дегенинде» столну сюеме деб кюлдюрген эди. Башха бёлюмледе дагъыда эки къарачай къыз ишлейдиле: бири – Света – ана тилни тинтеди, башхасы да – Лариса – этнография бла кюрешеди. Экиси да, илмугъа тырмашхан, билимли къызладыла. Джаш тёлюден илмугъа къошулгъанлада аллайла кёбюрек болсала, аман тюш кёрмез эдик.
Бюгюн ишден Ибрахим бла бирге чыгъыб, ашыкъмай джолда барабыз. Биягъы тарыгъыула башланадыла.
- Была бойнубузгъа миниб джашайдыла. Санлары бизден тёрт къатха аз болгъанлыкъгъа, бизни бла теппе-тенг ашайдыла. Ала семириб-керпеслениб, биз а кётюрем бола барабыз.
- Да нек миндириб турасыз бойнугъузгъа, быргъагъыз джерге.
- 1926-чы джыл, была бла чыртда джашау къалмагъанында, Алий улуну, Гюрджю улуну джигитликлери бла быладан айырылыб, кесибиз энчи Къарачай област болгъанбыз. Ма ол заманда башланнган эди тирилиуюбюз. 1943-чю джыл сюргюн бизни къраллыкъсыз, джуртсуз къойгъан бла бирге бютеу инсан хакъларыбызны сыйыргъан эди. Адамланы къой, къарачай къой, къарачай ат, къарачай ит дерге да болмай эди. Ол халда Орта Азияда 14 джыл туруб, ызыбызгъа къайытдыкъ. Алай а, бизни Черкесге къошуб, бизге, сюргюнден къайытхан халкъгъа, джораланнган ачханы да  кёбюсюн къарачай джашамагъан районлагъа чачыб, тау эллени юлюшсюз къойдула. Алай бла ма бюгюнлеге джетдик. Башынгы ёрге къалай кёлтюргюн, бизге эм уллу джаулукъ этген этген адам – Суслов – къралны, коммунист партияны экинчи башчысы болса. Ставропол крайны башчылары аны адамлары болсала. Сусловну адамы – черкесли Темиров – 1960-чы джылладан бери коммунист партияны област комитетини экинчи секретары болса. Къалай кёлтюрлюксе башынгы айт? Башынгы кёлтюрсенг – башынгы тайдырлыкъдыла. Ма алай бла бу болумгъа джетгенбиз.
- Биригейик да турайыкъ ёрге.
- Огъай. Инкъыйлабчы  болур джылдан ётгенме.
- Джукъ этерге излемей эсегиз, тарыгъыб турмагъыз сора.
- Тарыкъмайма, сеннге болумну ангылатама. Бу болумну тюрлендирирге кючюнг джетерик эсе, кёр.
Ибрахим кесини юйю таба бурулду, мен да орамны ёрге айландым. «Энди къалгъанла бла да бир сёлешиб чыгъайым, анга кёре джашауума бир оноу этерме» дей, барама.
   Экинчи кюн фольклорчу Римма бла сёлешеме. Ол да къууандырмады:
- Къаягъа ёшюн ургъандан не хайыр? Сизнича заманыбызда биз да ёрге-ёрге чынгаб, энди тынч болуб турабыз. Хунагъа джарашмагъан таш болма. Ишлерге кюреш, алим болургъа кюреш.
- Къайдам, алим болгъандан адам болгъан къыйынды дейдиле. «Саныбызгъа кёре юлюшюбюзню алалмай, къыйыныбызгъа кёре атыбыз чыкъмай» деб, тарыкъгъанлай турасыз...
- Неле, неле дейсе,- мени сёзюмю бёле, эшикден тарихчи Рамазан кирди.
- Иги болду сени келгенинг. Сен Нисаннга болумну бир ангылат, мен а, тюбер джерим барды, кете барайым,- деди Римма.
Къуру экибиз къалгъаныкъда, Рамазан меннге къалай джашаргъа кереклисин юрете башлады:
- Хоншула Орусха таяна, ёмюрде да башыбызгъа миниб джашагъандыла. Бюгюн да тюрленмегенди ол зат. Сен да тюрлендираллыкъ тюлсе, кесинги джашауунгу бузгъан болмаса. Илмугъа биз къошарыкъ да джокъду. Бир затла тырнай, айлыгъыбызны ала барсакъ — болду. Бусагъатлагъа дери, барас кюнледе институтда кёрюнсек, къалгъан заманда «материал джыябыз» деген кибик этиб, джарыллыгъыбызгъа къарай айлана эдик. Учкуланда бачхама быхы салыб, аны сатыб, иги байындым. Машина сатыб алдым, Акъ Къалада эки къатлы юй ишледим.
- Рамазан, онла бла джылланы былайда ишлеб, тарих илмуланы доктору болалмай эсенг да, кандидат болурча бир джукъ джазаргъа уа керек эдинг.
- Да бизни аспирантуралагъа, докторантуралагъа иймейдиле. Халкъыбыз 1957-чи джыл сюргюнден къайытханлы, отуз джылдан атлады. Ол кёзюуню ичинде Къарачай-Черкес илму-излем институт джангыз бир къарачайлыны аспирантурагъа, докторантурагъа ийиб окъутмагъанды. Къуру черкес-абаза адамланы ийиб тургъандыла.
- Да аллай терсликге къалай тынгылаб тургъансыз да? Огъесе, быхы ёсдюрюу, сатыу бютеу заманыгъызны алыб, не илму бла кюреширге, не хакъыгъызны джакъларгъа мадар бермейми тургъанды?
- Джаш адам, илму бла кюреширге къоймагъанлары себебли, быхы бла аны ючюн кюрешиб башлагъанма аллында. Энди уа, зулмусу да, илмусу да от тёбеси болсунла, юйдегибизни асраргъа керекбиз. Мени сени кибик сабийлерим бардыла – аланы аякъ юсюне миндирмесем болмаз. Сен илму бла да, терслик бла да кюреш, кёр къарыуунгу, биз – тамада къауум а – тюнкебизни тауусханбыз.
- Тюз ангылай эсем, биз, джаш-къушла ёрге турсакъ да, сиз, тамада къауум, бизге къошулмай, бир джанында къалыб кетериксиз, алаймыды?
- Къалгъанланы билмейме, мен а къошулаллыкъ тюлме.
Андан да кёлюм чыгъыб, кесибизни кабинетге чыкъдым. Насыбхан бла Зухра сёлеше тура эдиле – аланы эки кёгюрчюннге ушатдым. Кесини кабинетинде Бекизова Лейла олтура эди, кимге эсе да кёбюб, къаралыб. Джукъ да айтмай, кесими орнума олтуруб, Джырчы Сымайылны назмуларын окъуй башладым. «Дунияда эм онглу шайырланы бирине саналлыкъ адамны, адабиятдан, культура джашаудан да бырнак этиб, бир джырын джырлатмай, бир тизгинин басмагъа иймей, джаны саулай ёлтюргенле кимледиле? Кесибизникиле – «османла, мухамматла, назирле, азаматла... – /бир-биринден игиле, ашхыла, аламатла». Сагъышларымы бёле, эшикден Света кирди:
- Джангы хапарны эшитгенмисиз? Гомалайны директор орнундан чыгъаргъанды.
- Къалай чыгъаргъанды?
- Къабыргъада буйрукъ тагъылыб турады, кесигиз окъугъуз.
Окъудукъ. «Быллай гитче коллективде директоргъа орунбасар керек тюлдю. Аны ючюн ол къуллукъ къысхартылады». Огъурлу Гомалай, дауур-сюйюр да этмей, ишден кетди. Бир айдан а, директорну джангы буйругъун окъудукъ: «орунбасар къуллукъ кереклиси ачыкъ болду». Ол къуллукъну джангыдан ачыб, алайгъа коммунист партияны област комитетинде ишлеген бир оруслуну къатынын алды ишге директор. Адам саны бла черкесден тёрт къатха кёбдю къарачай. Оноуда, къуллукъда ишлегенлеге къарасанг а – къарачайлыладан эсе ала асламдыла. Илму-излем институтда да болум алайды. Директор черкеслиди, бёлюмлени тамадалары да кёбюсю аладыла. Стажировкагъа, аспирантурагъа, докторантурагъа уа къуру аланы иедиле. Эм сейири неди десенг – институт облисполкомгъа къарайды. Аны тамадасы уа къарачайлыды – Владимир Исламович. Ёзге, оноугъа, сайлаб, халкъын джакълаялмазлыкъ бир болумсузну саладыла, аллай манграмаз болгъаны ючюн оноуда тутадыла. Алай а, башха халкъладан оноугъа тюшгенле халкъларын джакъларгъа къоркъмайдыла, бизникилеге не къан джаууб къалгъан эсе да.
Заман а барады. Былтыр къач Альф Бергман кеси келгенди Москвагъа. Анна-Мария бла Ас-Алан а быйыл келликдиле. Сентябр айда. Ол кёзюуге мен да Бютеудуния адабият институтуна стажировкагъа неда аспирантурагъа баралсам... Бусагъатда уа Джырчы Сымайылны китабын басмагъа хазырлаб кюрешеме. Чыгъармазлыкъларын билеме, алай а, аны ючюн кюрешмесек, ким ючюн кюреширикбиз? Бёлюмню тамадасы Лейла Аубекировна кесини тыгъырыгъына чакъырады мени.
- Не бла кюрешесе? Биягъы Сымайыл бламы? Билемисе, сеннге не айтыргъа излегеними? Ол керти да аллай уллу шайыр эсе, 1940-чы джылладан бери бир сёзю басмаланмагъан, бир джыры джырланмагъан, сора аны творчествосун тинте, сен кандидат да, доктор да болаллыкъса. Бир кишиге берме аны. Мен сени Москвада кёчюрюлюб чыкъгъан «Таш бла Терек» китабынгы окъугъанма. Сен да уллу назмучуса. Уллу шайырны туура тыйыншлысыча башха уллу шайыр ангыларгъа, кёлтюрюрге боллукъду. Къайсын Кязимнича, сен да Сымайылны къарачай поэзиягъа байракъ эталлыкъса. Байракъсыз – не кърал, не халкъ, не аскер, не поэзия болмайды. Байракъ – ол халкъны барлыгъын кёргюзтген затды. Эм эсли, эм ётлю, эм фахмулу джаш болуучанды байракъчы. Къарачай поэзияда аллай джигит сен болурса деб кёлюме келеди. Ёзге билиб къал: байракъны тюшюрюр ючюн байракъчыны мараб атадыла. Анга да хазыр бол.  Сымайыл алтынды, алтын а тот болмайды, душманла аны джерге кёмген эселе да. Сымайыл байракъды, джыгъылгъан байракъ. Элли джылны ичинде аны ёрге кёлтюрюрге Къарачайда бир эркиши табылмагъанды. Эшта, ол джигитлик къадардан сеннге буюрулгъан болур. Кесигизникиледиле Сымайыл бла кюрешген. Джазыучу организацияны тамадасы огъуна, сен Сымайылны китабын басмагъа хазырлай, аны творчествосун тинте тургъанынг эшитиб, меннге не айтханын билемисе? «Ала экиси да социалист реализмни джауларыдыла. Сакъ бол, ала амалтын кесинг да айыблы болургъа боллукъса» дегенди. Мен да, «аланы джазгъанларында социалист реализмге келишмеген затларын меннге бир кёргюз» дегенме. Иш ма алайды. Байракъны, байракъчыны да джаулары кимле болгъанларын билиб къал деб, айтама. Хы, бар ишле, айтханымы уа унутма: Сымайылны къаллай бир ёрге кёлтюрсенг, кесинг да аллай бир ёрге кёлтюрюллюксе. Сымайылны сёз хазнасын тинте, доктор болаллыгъынгы унутма. Кишиге да берме аны.
 
Кюнлени биринде, меннге Сымайылны назмуларын берген София кириб, атасыны мен джарашдыра тургъан китаблыгъын алыб, къараб къайтарайым деб кетди. Сакълайма къачан келтиреди деб – джукъ да джокъ. Бир ай чакълы бирден орамда тюбеб къалыб, сордум:
- София, атангы къол джазмасын къайтарамыса, не болдунг?
- Сора аны сеннге бермегенмидиле? Эки-юч кюнден огъуна къайтаргъан эдим. Сен ишде джокъ эдинг да, Нисаннга берирсиз деб аманат этиб, ишлеген джеригизде къоюб кетген эдим.
- Алаймыды? Сора меннге берирге унутуб къойгъан болурла, сорайым да алайым.
Ишде Зухрагъа тюбеб, «къол джазма къайдады?»- дейме.
- София аны меннге бергенди. Мен Сымайылны назмуларын тинтиб, илму иш джаза башлагъанма.
- Да мен ол зат бла кюрешгенли, джыл болуб келеди. Сен аны бла кюрешген болсанг, Бекизова «Сымайыл сени докторлукъ ишингди» деб, мени чакъырыб нек сёлеше болур эди? Сен да алайда  шой эдинг. Иги къызча, къол джазманы бери бер, меннге ишлерге керекди.
- Бераллыкъ тюлме, София аны меннге бергенди. Экибиз бир иш бла кюрешген да таб кёрюнмез.
- Сымайылны тин хазнасын тинтер ючюн джылла бла кёб алим кюреширге керекди. Алай а, мен кишини аллына чабмагъанма. Алты айны мындан алгъа, къызы Сымайылны къол джазмасын меннге келтириб берген сагъатда «Нисан, аны бла мен кюрешейим» десенг, мен огъаймы дерик эдим? Энди башлагъан ишими джол джарымда къояллыкъ тюлме. Къол джазманы берирге излемей эсенг а, мен Софиягъа бир тюбейим джангыдан.
София мен айтханнга бек сейир болду. «Бусагъат мен аны кереклисин берейим» деб, институт таба къарады.
- Огъай, София, ишлесин ол да, джазсын не джазарыкъ эсе да. Сен меннге башха экземплярын берсенг – болду.
Алай бла, Софиядан Сымайылны назмуларын джангыдан алыб, классикни сёзюне джангыдан кёмюлдюм. София бла да кенгеше, назмуланы, бир-бири ызында тиздим – джазылгъан джылларына кёре. Джаза тургъан илму ишими да бир кесегин ал сёз орнуна салыб, Сымайылны китабын Москвада басмалатыр къан алдым. Джангыз, Москвагъа барыб, Ленин атлы китабханеде Сымайылны не китабы бар эсе да, къараб, илму ишими не къадар толуракъ этерге керекди. Стажировкагъа неда аспирантурагъа баралсам, бу ишни рахат тамамларгъа боллукъ эди. Алай а, мен умут этген — болмазгъа ушады. Директор, Мухтар Бекиж, меннге джити къарай, айтды:
- Сен былайда ишлегенли эки джыл да болмайды. Кесинги алимча кёргюзт, андан сора иербиз. Мен алкъын сени бир статьянгы да окъумагъанма.
- Мен Джырчы Сымайылны юсюнден монография джаза турама. Иги кесегин джазгъанма. Алай а, ишни тамамлар ючюн, мен Москваны архивлеринде ишлерге керекме.
- Джырчы Сымайыл бла къайсыгъыз кюрешесиз: Зухрамы, сенми? Бусагъатда ол да келиб, «докторантурагъа джиберигиз. «Джырчы Сымайылны суратлау дуниясы» деб, илму ишими тамамлаб, докторлукъ дараджаны алыргъа излейме»,- дейди. Мен бир джолгъа адабият бёлюмден эки адамны джиберирге мадарым джокъду. Дагъыда айтырым: сен илму ишинги къарачай тилде джаза тураса. Илму кенгешде айтылгъанны сен эшитмей къалгъан болурса: бизни институтда бютеу илму ишле къуру орус тилде джазылыргъа керекдиле.
- Ол джангылыч оноуду, Мухтар Магомедович. Биз къуру орус тилде джазыб турсакъ, бизни ана тиллерибиз къалай айнырыкъдыла? Илму ишлени ана тилибизде джаза турмасакъ,  тилибиз илму тилге буруллукъ тюлдю. Орус тилде Лейла бла Зухраны джазгъанлары да джетер. Орус тилде бир-эки адабиятчы джазсала да, къалгъанла ана тилибизде джазаргъа борчлубуз – айныгъан тилибиз болурун излей эсек.
- Да сени не джазгъанынгы мен къайдан билликме, сен къарачайча джазыб турсанг?
- Бизни бёлюмню тамадасы Лейла черкес-абаза тилде джазгъанлагъа къарауулду. Аны орунбасары Зухра да къарачай-ногъай тилде джазгъанлагъа къарауулду. Огъесе, алагъа ийнанмагъанлыкъмы этесиз? Алай эсе, джазгъаныбызны орусчагъа да кёчюре барайыкъ. Мен алай эте да барама.
- Сизни джангыз орусча джазгъаныгъыз салынныкъды биз чыгъаргъан китаблагъа. Сен джазаргъа орусча керексе. Аны къарачайчагъа кёчюрюб, къайда болса да чыгъарама дей эсенг, ол сени ишингди. Институтда уа иш къуру орус тилде барыргъа керекди, институт чыгъаргъан китабла да къуру орус тилде боллукъдула.
- Мухтар Магомедович, сиз ана тиллени джауумусуз? Къралны къайсы конституциясында джазылыбды «ана тилде илму иш джазаргъа боллукъ тюлдю» деб? Зухра докторантурагъа барыргъа излей эсе, джиберигиз аны. Меннге да джетер бир кёзюу.
- Кимни джиберлигими мен оноу этерме. Кетген джыллада ийгенлерибиз къайытмай, эшта, кишини джиберлик болмазбыз.
- Кетген джыллада ары къуру черкес-абаза къауумдан ийиб тургъансыз. Отуз джылны ичинде джангыз бир къарачайлы ийилмегенди аспирантурагъа, докторантурагъа. Энтда къаллай чурумла табаргъа излейсиз, бизни халкъдан кишини окъургъа иймез ючюн? Орунбасар къуллукъну къурутуб, алай бла къарачайлыны ишден кетериб, бир айдан биягъы орунну ачыб, алайгъа да башханы алыб. Да къарачайлыланы окъургъа джибермесегиз, ишден къыстаргъа кюрешсегиз, сора сизге къалай къараргъа боллукъду. Мухтар Магомедович, арабыз тамам аманнга кетгинчи, сагъыш этигиз.    
Бёлюмге келгенлей, директор бла не сёлешгенибизни Зухрагъа айтдым.
- Ол бир къарачайлыны да окъургъа иерик тюлдю – бизни кёрюб болмагъан адам бизге игилик къалай этер?
Ол юн дагъыда бир джангылыкъ болду: экономика бёлюмге тамадагъа бир оруслуну салды директор, ол бёлюмде ишлеген, хар не джаны бла да онглу къарачай джаш Шагъабан а а бир джанында къалды. Алай бла бёлюм тамадаланы кёбюсю не черкес, не орус болуб бошады.
Бизни бёлюмню башчысы Бекизова кабинетине-тыгъырыгъына чакъырды мени.
- Директор бек къаты айтханды, илму ишле къуру орус тилде джазылыргъа керекдиле деб. Къарачай тилде джазгъанынг илму ишге саналлыкъ тюлдю, институтну тамгъасы бла чыкъгъан китаблада басмаланныкъ да тюлдю.
- Мени аспирантурагъа, стажировкагъа, архивледе ишлерге иймегени ючюн да даулашыр акъылым барды. Ана тилде джазаргъа къоймай эсе уа, анга чырт да тёзер къарыуум джокъду. Адыгеяда, Къабарты-Малкъарда, башха миллет республикалада миллет тилде, орус тилде да чыгъарадыла институтла китабланы. Бизни институтну директору кесича джорукъла чыгъара эсе, къралны конституциясын буза эсе – джууабха тартылыргъа керекди. Айтыгъыз, ангылатыгъыз аны.
Арадан ай кетди. Директор биз айтханнга тынгылагъан къой, «джарыла эсегиз, бузулугъуз» дегенча, бир черкесли бла бир абазалыны аспирантурагъа къагъытларын джарашдыра айланнганы белгили болду. Аны бла къалмай, кесини секретарын ызыбыздан къараучу этиб, «ишге кеч келген, ищден эртде кетген» деб, бир къауумубузгъа эскертиуле эте башлады. Юч эскертиуден сора уа, ишден къыстаргъа эркинлиги барды. Ишни къайры баргъанын ангылагъаныбыз себебли, институтда болумну юсюнден джер-джерге къагъытла джаздыкъ. Бу джергили властладан умут юзюб, Москвагъа да джибердик къагъытланы. Бизни тарыгъыуларыбызгъа къарай, Москваны буйругъу бла, Сосна деб, ариу тукъуму болгъан биреулен крайдан келди. Анга берилген бир кабинетге мени чакъырыб, сёлеше башлады.
- Бир ыйыкъ мен мында болумну тинтиб айланнганлы. Сиз айтхан кемликле джокъдула.
- Биз айтхан кемликледен къайсысы джокъду? Джангыз бирин бир айтыгъыз.
- Башхаланы къоюб, сени юсюнгден сёлешейик. Бекижев сени стажировкагъа неда аспирантурагъа иймегенин тюзге санайма. Не ючюн десенг, сен былайда аз заман ишлейсе.
- Москвада аспирантурада окъуй тургъан черкес-абаза джашла да менден кёб ишлемегенлей джиберилгендиле ары окъургъа.
- Экинчиси, сен къарачай тилде джазгъан затынг бла аспирантурагъа не деб барлыкъса?
- Къарачай тилде джазгъан затымы мен орусчагъа кёчюре барама. Къарачай тилни ангыламагъанла, сиз да аланы ичинде, мени къыйыным бла орус тилде танышыргъа боллукъсуз. Мен аны директоргъа да билдиргенме.
- Быллай кёб халкъ джашагъан областда сиз орус тилде джазаргъа керексиз, бары да сизни ангыларча. Монографиягъыз да орус тилде чыгъаргъа керекди.
- Былай айта эсегиз, сора сиз партияны, правительствону политикасын терс ангылайсыз. Ленин миллетлени тиллерин, культураларын сакълар, айнытыр ючюн миллет областланы, республикаланы аны ючюн къуратдыргъанды. Сиз а, халкъны тилин къурутургъа умут этесиз. Къарачайны Сталин къурутхан къраллыгъын ызына къайтарыр орнуна, биягъынлай Черкесге къошуб, джыйымдыкъ област къурагъандыла. Сиз айтханча, аллай кёб халкълы областда къуру орус тил керекди деб, халкъланы тиллерин къурутур ючюн къуралгъан эсе джыйымдыкъ област, сора аны чачаргъа керекди. Халкъланы халкълыкъларын къурутургъа деб къуралгъан област бизге керек тюлдю.
- Нисан, партияны, правительствону сиясетин терс ангылагъан сенсе. Бусагъатда халкъла бир-бирине къошулуб, джангы совет джамагъат къуралгъанды. Адетле да бирча болуб бошагъандыла. Тил да бир болургъа керекди. Барыбыз да бир тилли – орус тилли болургъа керекбиз. Миллет школла да аны ючюн джабылгъандыла.
- Алай эсе, миллет ишде Ленинни джолундан джанлагъанбыз. Аны тюзетирге керекди. Башындагъыла аны ангыламай эселе, тюбюнден эскертирге тыйыншлыды.
- Сен коммунист партиягъа, совет хукуметге къаршчы сёлешгенинги билемисе?
- Мен Ленинни джолундан таймай барлыкъма. Ленинди меннге къыбылама. Сизни уа, бизде не бола тургъанын тинтерге, билирге деб ийген эселе, ол ишни этигиз. «Халкълагъа ана тиллери керек тюлдю» деб, аны айтыргъа келген эсегиз а, сора, сизни бла да араны айырыргъа керекди.
- Бизни къралгъа, партиягъа къаршчы назмула, джырла джазгъан адамны юсюнденди дейдиле сени илму ишинг, ол алаймыды?
- Алай айтханланы кеслерин тинтерге керекди – ала болурла халкъны, къралны, партияны да джаулары. Джырчы Сымайыл а халкъгъа къыйынлыкъ салгъан сталинчи режимге къаршчыды. Ол режимге барыбыз да къаршчыбыз. 50 джылгъа джууукъну Джырчыны китабларын чыгъартмай, джырларын джырлатмай тургъанладыла душманла.
- Энди ол теманы къояйыкъ. Мен Бекижев бла сёлешгенме. Сиз сюргюнден къайытханлы, отуз джылны ичинде бир къарачайлы аспирантурагъа, докторантурагъа ийилмегенди дейсиз. Анда Бекижекни не гюнахы барды. Ол былайды ишлегенли алай кёб заман болмайды.
- Тюздю. Алай а, ол тамада болуб келген эсе, анга дери болгъан терсликлени да тюзетирге борчлуду. Ол а, кемликлени къоратыр орнуна, къатлаб барады. Къарачайлыланы ишден чыгъарады, окъургъа джибермейди, кесини черкес-абаза халкъын а не къадар ёрге кёлтюреди. Биз барын джазыб бергенбиз, ол къагъытла сизде бардыла.
- Сен айтыудан, къарачай халкъгъа дискриминация этилгенлей турады.
- Сиз мен айтханнга тюл, фактлагъа къарагъыз. Черкесден къарачайны саны тёрт къатха кёбдю. Алай а, санына, къыйынына кёре ол юлюшюн табмайды. Быллай юлгю келтирейим.
Отда къазан къайнайды. Ол къазанда ашны 25%  (тёртден бирин) черкесли келтиргенди, къалгъанын а – тёрт къарачайлы. Энди аш бишиб, тепсиге тюшгенди. Энди черкесли не дейди: адам башындан тюл, халкъ башындан юлешинирге керекди аш дейди. Алай демек – бир черкеслиге бир табакъ шорпа, тёр къарачайлыгъа да бир табакъ шорпа. Черкесли тояды къутурады, къарачайлыла уа ач къала, кётюрем бола барадыла. Ишлеген сагъатда, къыйын къошхан сагъатда черкеслиле адам башындан тергейдиле, ашагъан сагъатда уа, юлюш алгъан сагъатда уа – халкъ башындан. Черкесге да бир юлюш, андан тёрт къатха кёб болгъан Къарачайгъа да бир юлюш. Юлюш чыгъарыучу уа – черкесли болургъа керекди. Энди айт, ол тюзлюкмюдю, Сосна джолдаш?
- Институтну юсюнден сёлешейик.
- Черкеслиле бизден тёрт къатха аз болгъанлыкъгъа, былайда бизден эсе асламдыла. Тамада да аладанды, бёлюмлени башчылары да аладандыла.
- Да сизде алимле аз болурла...
; Огъай, бизде алимле джетишедиле, саныбызгъа кёре орун бермейдиле ансы. Андан сора да, алимле бизде къайдан чыгъарыкъдыла, халкъыбызны 14 джылны тюрмеде тутуб, андан чыкъгъанлы да, отуз джылны узагъына, институт окъургъа, алим болургъа кишини иймей турса? Бизни адамла кеслерини фахмулулукълары бла, башха джерледе, башха джолла бла алим боладыла. Бу институтну бир борчу уа – алимлени хазырлауду. Хазырлайды черкесден-абазадан, къарачайлыладан а – огъай. Къагъытда джазгъанларыбызны мен сизге сабий тил бла да ангылатыргъа кюрешдим. Ангыласагъыз, башында да ангылатсагъыз – хал тюрленир. Алай болмаса, иш аманнга кетерикди.

Иги кесек заман кетди, институтда уа хал амандан аманнга барады. Сослан бла бир ачыкъ сёлешейим деб, кабинетине бардым.
- Да былайды былайда болум. Мен не этерге билмей, абызыраб турама. Къарачайлыла биригиб ёрге турургъа унамайдыла.
- Да мен сизни тёлюде сенден къалгъанла бла сёлешгенме – бири да сермеширге излемейди. Кими хакъын джакълар орнуна, ишден кетеме дейди, кими – быхыла ёсдюреме, былайда айлыкъ да алама, не этеме джыртышыб,- дейди. Къалгъанла ёрге турсакъ, сен забастовкагъа башчы болмазмыса?
Сакъалын да сылай, Сослан сагъышлы къарады.
- Барыбыз да бирден ёрге турмасакъ, джарымыбыз хахай этген бла джукъ да боллукъ тюлдю. Бизни ишден къыстаб, орнубузгъа бир «харам чабакъланы» не да джаш-къушланы алыб къоярыкъдыла.
- Да сора къалай этейик дейсе? Бир-бирибизге тарыгъыб тургъан бла иш тюзелир деймисе? Не да илму дараджалары болгъан тамада онглу къауум, хакъыгъызны, халкъыгъызны да джакъламай, джакълаялмай, былайда ишден кетсегиз, биз – ишге джангы джарашхан джаш къауум – не айтыргъа, не этерге керекбиз? Илму бетджанны джаулагъа къоюб къачыб, дезертир болургъа джараймыды?
- Джаш, асры ауур сёлешесе. Ол сёзле меннге келишмейдиле. Мени  былайдан къачар, кетер акъылым джокъду. Сен кёре болурса, черкес-абаза къауум бир болуб бизни бла къалай кюрешгенлерин. Джерлерибизни тюрк атларын тюрлендирирге кюрешиб, бизни тышындан келген халкъгъа санаргъа кюрешиб. Кертисинде уа, келиб бизге къошулгъанла, бизни джерибизде джашагъанла аладыла. Абазала Абхазиядан, черкесле да Къабартыдан юзюлюб келиб, ары-бери кёчюб, хапа-сапа этиб айланнганлары ючюн, аланы Орус аскер сюрюб келиб, бизни джерлеге джерлешдиргенди. 1922-чи джыл къуралгъан Къарачай-Черкес област тёрт джылдан ары чыдамай, чачылгъанды. 1957-чи джыл джангыдан къурагъандыла бу джыйымдыкъ областны. Черкеслилени бизге къаршчы таша-туру къазауатлары тохтамай барады. Орус кърал да бизни бир-бирибизге юсдюрюб, кеси да бизге орча этген кибик эте, халкълыгъыбызны, тилибизни да къурута барады. Миллет ангыбыз, тарих эсибиз да тюбелек къуруб бошагъынчы, быладан айырылыб, алгъынча кесибиз энчи област болургъа керекбиз. Мен ангылагъанга кёре, къуру Бекижев бла тюл, бютеу хакъсызлыкъ бла, терслик бла барыргъа керекди кюреш. Ансы Бекижевни орнуна башхасын салырла, ол андан игирек, аманыракъ болургъа да болур – иш а тюрленмез. Биз джуртубузда да кесибизни къонакълача джюрютебиз, керти къонакъла уа къыйыныбызны да ашаб, кеслерин бийлече, иелеча джюрютедиле. Ма ол затны тохтатыргъа керекди – алайсыз халкъ болаллыкъ тюлбюз.
- Сослан, мен ол затланы билеме. Ма бусагъатда неден башлайыкъ дейме.
- Бизни халкъгъа дискриминация этиб тургъанларын тохтатыргъа борчлубуз. Бу институтда ол политиканы бардыргъан Бекижевди. Бекижев да орнундан кетерге керекди, институтну ичинде бютеу болум да тюрленирге керекди. Алай болмаса уа, забастовка этиб башлайыкъ. Ол заманда, сюйселе-сюймеселе да, проблемалагъа эс бурурла. Ёзге, быладан айырылмасакъ, биз рахат джашаяллыкъ да, айнырыкъ да тюлбюз. Къозгъалыугъа башчылыкъ этерге огъайым джокъду, сен адамланы бирикдириб, ёрге тургъуз ансы. Алайсыз, кесибизни ишден къыстатхан бла бошаллыкъды къозгъалыуубуз.
Институтда ишлеген хар бир къарачайлы бла сёлеше башладым. Джангыз бири разы тюл эди институтда болумгъа. Ёрге турургъа уа къызбайлыкъ этедиле. Таб меннге былай айтхан да чыкъды:
- Сен, бизни бла, тиширыула бламы революция этерге излейсе? Эркишича барыб, Бекижевни джагъасындан нек алмайса?
- Мен Бекижевни джагъасындан алгъан къой, бойнундан буууб, тындырыб да къояйым. Аны ючюн не тюрленир? Мени хаписге сугъарла, хал а биягъынлай къалыр. Мен Ленинни уллу къарнашыча тюл, Ленинча бардырыргъа излейме кюрешни. Ол себебден, мени терсине къыздырмагъыз да, джорукъну бузмагъанлай, къралны законларына таяна, бирге, биргелей башлайыкъ кюрешни. Ол заманда хорламлы боллукъбуз.
Экеулен – Фатима бла, Римма бизге къошулмазлыкъларын айтдыла. Рамазан бла Кулина да, «Ий Аллах» деб, баш джанлатыб кюрешдиле. Бек къыйын иш болду  Кязим бла Шагъабанны да «хо» этдирген. Аманны кеминде къозгъалыу комитетни башчыларына Сослан бла Зухраны айырдыкъ. Обкомгъа, облисполкомгъа къагъыт джаздыкъ: «Институтда бола тургъан ишлени юсюнден сизге билдирир керекли къалмагъанбыз. Сиз джанындан къайгъырыу джокъду. Мадарыбызны тауусуб, биз, къарачай, ногъай алимле бу айны ол кюнюнде забастовкагъа чыгъарыбызны билдиребиз. Къозгъалыу комитетни башчылары: Сослан, Зухра, Нисан». Чарх бурула тебреди. Арба орнундан тебди. Талай кюнден иш джеримде тургъанлай, Зухра кечикген да этиб эшикден кирди. Ауазы да, къолунда  къагъытлары да къалтырай, сёлешиб башлады:
- Нисан, сен анамы Асиятны билесе, таныйса. Партияны обкомундан сёлешиб аны къоркъутхандыла. Дегендиле: «къызынг къоркъуулу ишге башчылыкъ эте башлагъанды. Ахыры иги бла бошалмазгъа боллукъду». Энди анам джюрегинден тутуб турады. Мени атам кетгенди, энди анамы да тас этерге излемейме. Мен башчы къауумну тизиминден чыгъама. Барыб обкомдан къагъытларыбызны да алыб келеме.
Былай сёлеше тургъанлайыбызгъа, Сослан кирди. Бу хапарны эшитгенлей шашды:
- Бу сабий оюнмуду – къагъытланы алыб келеме деб. Бизге джукъ айтмай, алай этерге къалай болады?  Огъай, сиз мени сатыб къоярыкъсыз. Мен бу ишге къатышмайма энди,- деб, эшиклени уруб чыгъыб кетди.
- Зухра,- дедим,- сен башчы къауумну тизиминденми чыгъаргъа излейсе, огъесе, Сосланча, бу ишге къошулмаймамы дейсе?
- Забастовкагъа этерикме барыгъыз бла бирге, джангыз башчы къауумдан чыгъарыгъыз мени дейме.
Сосланнга барыб сёлешдим – бирден эки болмады.
- Сослан, сен къошулмагъанлыкъгъа бу ишни аягъына джетдирмей къоймазбыз. Алай а, хар бирибиз кесин къалай джюрютгенин «Джамагъат» организциябызда айтмай къоймам.
Къалгъанла барыбыз да джыйылыб, гёджебсиниб сёлешгенликге, башчы болургъа излеген табылмады.
- Алай эсе, джазыгъыз мени башчыгъа,- дедим.
Алай башланды тюзлюк ючюн кюрешибиз бизни. «Джамагъат» организациябызны джыйылыуунда бола тургъан ишлени чыгъыб айтдым. Бизге не джаны бла да болушлукъ этерге кюрешиб турду Семенланы Руслан, «Джамагъатны» Пашинскеде бёлюмюню тамадасы. Былайда бизге газет чыгъарыргъа къоймагъанлары себебли, ол чыгъартхан газетни аны машинасы, шофёру бла барыб, Тбилисиден алыб келген эдим. Бизни забастовкабызгъа разы болмай, бизге да иги сёз айтмай тургъан «Джамагъатны» биринчи тамадасы Орусланы Азретди.

«Джамагъат» къалай къуралыб тебреген эди?
1988-чи джыл къазауат бла урунууну ветеранларындан комитет къуралады  къарачай халкъны джуртундан сюрюлгенини 45 джыллыгъына аталгъан бушуу митингни бардырыр ючюн. Областны тамадалары Лесниченко бла Хубий улу митингни бардырыргъа къоймайдыла. Алагъа тынгламай, митингни бардырыргъа пенсионерлени ётлери джетмейди. 1989-чу джылны майында «Джамагъат» общество къурала башланады. Ветеранла Орус улу Азрет, Къобан улу Абдул Джингирик нарзаннга чакъырыладыла, ёзге ала «биз къарт болгъанбыз, кесигиз къурагъыз организациягъызны» деб тохтайдыла. Алай болса да, 1989-чу джыл июлда къарт-джаш да биригиб, «Джамагъат» общество къуралады.

«Джамагъатны» башчылыгъы бла, халкъдан 70 минг къол ыз джыйылады – Къарачай республиканы къураугъа халкъны разылыгъын кёргюзтген шагъатлыкъды ол. 1989-чу джыл октябрны сегизинде Къарачайны халкъларыны биринчи съездин, октябрны 29-да бютеухалкъ бушуу митингни, тюрлю-тюрлю конференцияланы бардырады «Джамагъат». 1989-чу джыл ноябрны 17-де «Джамагат» Къарачай шахарда регистрациясын этдиралады. Орусланы Азретни Россияны Баш Советине депутат этерге «Джамагъатны» кючю джеталады. Алай а, депутат болгъандан сора, Азрет Гюргокъаевич терсине айланады, Хубий улуну джанына кёче башлайды. Ахыры, «Къарачайны Сталин къурутхан къраллыгъын ызына къайтартыр ючюн джанымы аярыкъ тюлме» деген адам, антын бузуб, халкъын къраллыкъсыз къояды. Ол затны анга джамагъатчыла кечмейдиле, организациядан да чыгъарадыла, «Джамагъат» обществону да демократ организациягъа бурадыла. Халкъны, «Джамагъатны» да бирлигин бузуб, туугъан халкъларын къраллыкъсыз къойгъан адамладыла Хубийланы Владимир (Къарачай-Черкес облисполкомну тамадасы), Орусланы Азрет («Джамагъат» обществону тамадасы, Россияны парламентини депутаты), Алийланы Исмайыл («Сюрюлген халкъланы Конфедерациясыны» тамадасы).

Бусагъатда уа къайгъым забастовкабызды. Кёб турмай Черкесск шахарны махкемеси-сюдю къарарыкъды ишибизге. Бизге ёкюл керекди  Барыб Рашидге тюбедим – ол Къарачай-Черкесияны ёкюлле коллегиясыны башчысыды. Ол къолун да силкиб:
- Сиз неге, кимге къаршчы тургъаныгъызны кесигиз да ангылай болмазсыз. Сиз облисполкомгъа, обкомгъа къаршчы барасыз. Айтдырмай къоймай эсенг – къралны, коммунист партияны сиясетине къаршчы барасыз.
- Рашид, бизни айтханыбызда терс зат неди? Не да къралгъа, партиягъа къаршчы не этебиз? Халкъыбызны башхалагъа теблетмезге излейбиз – олмуду терслигибиз?
- Айыб этме, обкомну, облисполкомну хорлаяллыкъ ёкюл джокъду. Аллай ишни бойнума алыб, сёзюм ётмей, бедишлик болгъандан не магъана?
- Магъанамы? Сюдде хорлансакъ да, хорламлы болгъанлай къаллыкъбыз – бирлигибиз сакъланныкъды. Къарачай алимле ючюн къарачай ёкюл ёрге сюелмесе, джашланы кёллери сынар – аны ангыламаймыса?
- Мен репутациямы сакъларгъа керекме. Мен хорлаялмазлыкъ иш бла кюрешаллыкъ тюлме.
- Сен бизни джакъларгъа унамасанг, халкъны аллында къаллай репутациянг боллугъун билемисе? Ма анга сагъыш эт.
Бизни джакъларгъа Къарачайда бир ёкюл табылмады. Бир ногъай ёкюлню ногъайлыла табыб келдиле, къарачайлыла алагъа да тенг болалмадыкъ. Шахар сюд, област сюд, Россияны Баш сюдю – барындан да ётдюк, хорлаялмадыкъ. Сюдле кърал органланы джанында болуб бардыла. 1990-чы джыл июлну экисинде «забастовканы къурагъаны ючюн, анга къошулгъаны ючюн эмда башчылыкъ этгени ючюн» деб, мени ишден кетердиле. Кърал къоркъуусузлукъну къуллукъчулары чакъыра да соруу эте, эрикдирдиле. Ала да «адамланы къозгъагъанса, кърал органлагъа къаршчы тургъузгъанса, Къарачай-Черкесияны джамагъатын экиге бёлгенсе – ол бары да къралны тынчлыгъын бузгъан, аны къоркъуусузлугъуна чюйре келген затды» деб тургъан болмаса, бизни забастовкагъа чыгъаргъан чурумгъа эс бурургъа унамайдыла.
Быллай болумда мен толусу бла «Джамагъатны» ишлерине къошула башладым.
Семенланы Руслан ангылагъан джашды – аны бла тюбеше, сёлеше туруучанма.
- Нисан, Тбилисиге барыб, газетни алыб келирге джангыз сени ётюнг джетгенди. Джол къоркъуулуду, билесе. Энди не да этиб, былайлада чыгъарыргъа керекди газетни. Бизни энчи радиобуз, телевидениебиз джокъду. Кърал бизни алагъа джууукъ да къоярыкъ тюлдю. Кесибизни басмабыз болса, халкъгъа сёзюбюз джетгенлей турлукъду. Ленин да ишин газетден башлагъанды. Ол ишни тындыраллыкъ, «Джамагъатны» басма органын къураяллыкъ джангыз сенсе.
- Бир джылдан кърал чачыллыкъды. Ит иесин танымаз кюнле джууукълашыб келедиле.
Руслан сейирсиниб къарады меннге.
- Сеннге аны ким айтханды?
- Джандетли болсун, Дауут афенди айтхан эди бир он джылны мындан алгъа.
Руслан кераматы болгъан адамлагъа, аланы айтханларына ийнаннганы себебли, кюлмеди-ышармады.
- Керти алай боллукъ эсе, кесибизни бегитирге керекбиз. Ёзге ол затха ийнанныкъла аз болурла. Бизге бу черкеслиле бла джагъалашыб тургъандан хайыр джокъду. Не да этиб, быладан айырылыб, бурунча кесибиз джашай бармасакъ, тюб боллукъбуз. Газет чыгъарыб, чачыб, джыйылыула бардырыб, джууукъ-тенг бла да сёлешиб, халкъ бла ишлеб турмасакъ, халкъны хазырламасакъ – джетген кюн джукъ да эталмай къаллыкъбыз. Сен иги джашча газет ишни къолгъа ал, мен да къолдан келгенча болушургъа кюреширме. Москвада, джангыз да анда чыгъарыргъа боллукъду газетни, былайда къоярыкъ тюлдюле. Алимлеригиз джыйыла турургъа бир юй табханма – алайы бир кёзюуге дери сизге илму-излем институт болсун. Бютеу къарачайлыла Къарачай-Черкес институтда ишлерге унамай тохтасала, сюйселе-сюймеселе да институт экиге бёлюнюр . Чыдасынла, мен да айтырма, сен да айт.
Русланны кючю бла табылгъан мекям бизге иш джер да, штаб да болду. Алай а, мени эсиме келмезлик затла бола башладыла. Технология институтну аллында Чомаланы Казбек бла сёлеше тургъанлай, юсюбюзге Ларисаны анасы келди. Келгени бла боранлаб башлады:
- Забастовка деб, къоймай, барыны аякъларын бир уюкъгъа тыгъыб, барын ишден къыстатдырдынг. Энди мени къызым къайры барсын, къайда ишлесин?
; Иги къыз,- деди анга Казбек,- къарачай алимлени черкес тюбюнде къоймай, «сыйлы башыгъызны сыйсыз этмегиз, тыйыншлы орнубузну алайыкъ джашауда, ишлеген джерибизде да»,- деген эсе Нисан, олмуду аны терслиги? Джангыз бир къарачайлы ол институтха ишге бармаса, не къарачай институт ачылыр, не дискриминация тохтар. Къызынг а, иш керек эсе, келсин бизни институтха, мен табарма иш. Джангыз, артха къайытама деб, бедишлик болмасын.
«Штабха» келсем, мекямда Къарачыкъдан сора киши да джокъ. Ол институтха ишге менден алгъаракъ джарашхан, бир гитче сабийи бла эринден айырылыб тургъан чырайлы тиширыу эди.
- Къалгъанла къайдадыла?
- Хар ким башы къалгъан джерде. Айла бла айлыкъ алмай, ишсиз-кючсюз тургъан къыйынды. Барыбыз да сени «акъылманлыгъынг» бла эшикге атылдыкъ. Энди меннге да, сабийиме да сен къараргъа керексе.
- Сиз мени юйдегим болгъанча да сёлешесе.
- Сен ишге джарашхан кюнден башлаб, меннге къалай къарагъанынгы кёрюб турама.
Мен аны ойнай тургъаны бла,  кёлю бла сёлешгенин ангыламай, сордум:
- Къалай къарайма да?
- Сюймеклик бла. Айтыргъа уа базмайса. Андан-мындан келтириб, «бир къарачай къызгъа юйленирге керекме» дегенлеринг эсингдемиди?
- Эсимдеди, алай а мен излеб табалмай тургъан къарачай къыз сен тюлсе, айыб этме.
- Кимди да ол къарачай къыз?
- Кёрмегенме, билмейме алкъын. «Башыма акъыл кирир заманда, /Джюрегиме сюймеклик кирди: /Джугъутур къаядан /Акъ булутха секирди». Мени ма бу халгъа киргизтирча аллай къарачай къызгъа тюртюлмей турама.
- Мени уа джаратмайса?
- Джаратама. Алай а, сени ариулугъунг – таулада къарчады, не да къышхы Кюнчады дейик: джарытады, джылтырайды, алай а – джылытмайды.
- Кюн джылытыр ючюн, анга джуукълашыргъа керек болурму?- Къарачыкъны бетине къызыл урду.- Не да Кюн кеси джууукълашыргъамы керекди?
Мен не айтыргъа да билмей, джунчудум. Ол а, соргъанча айтды:
- Огъесе, джууукълашыр ючюн энтда заманмы керекди?
Бу джол джунчугъаным да кетиб, тюзюча айтдым:
- Къарачыкъ, сеннге бир сёзюм джокъду. Чырайынг да, билиминг да, сёзюнг-башынг да – алгъышдача. Алай а, билесе, мени Москвада юйюм-юйдегим. Сени сабийингча, мени да анда бир сабийим.
- Къайдам, ала бла джашагъанча да кёрюнмейсе. Джыл бла джарым – ала анда, сен мында. «Орус юйдегиси болгъанны, дагъыда бир юйдегиси болургъа керекди – къарачай юйдегиси» деген чамынг да эсимдеди.
- Энди юйленник болсам, керти да сюймеклик болургъа керекди. Алайсыз, джангыллыкъ тюлме. Айыб этме. Бусагъатда къайгъым ол да тюлдю – къазауат эте турабыз.
- Сюймеклик ишле керти къазауатда да тохтамагъандыла.
- Да ол керти сюймеклик болур эди. Сеннге да келир аллай сюймеклик, меннге да келир.
- Меннге келгенди, сеннге уа келирми – билмейме.
Мен джууаб этгинчи, эшикден къызла, джашла кирдиле. Руслан алларында.
- Руслан, сен бизге джыйыла турургъа мекям табханса. Энди ишлемеген кёзюуюбюзде айлыкъ да бере турсанг,- деди къайсы эсе да.
- Мен анга сагъыш этгенме. Аны къайгъысын Нисан кёрсюн – ол танымагъан адам джокъду. Бу сорууну хакъындан Нисан бла энчи сёлеширбиз. Къайдан болса да табылыр сизге ачха. Сиз сюргюннге дери болгъаныча, Къарачай илму-излем институтну къурагъыз.
- Биз къуралыб турабыз, джангыз аны регистрациясын этдираллыкъ тюлбюз.
- Сиз джарашдырыгъыз да, директор, алим кенгеш, илму бёлюмле дегенча институтну структурасын джарашдырыгъыз, документлерин хазырлагъыз, къралда эсебге алдырыуну сагъышын этербиз. Бир айгъа айлыгъыгъыз къаллай бир боллукъду? Аны тергеб, къагъытха тюшюрюгюз да, Нисанны къолуна тутдуругъуз. Тамбла ол ишни бир джанына этерге кюреширбиз.
- Бир айдан сора уа? Джарашыб ишлеб, хар ай сайын ачха ала турурча мадар керекди.
- Алай болур ючюн, кърал институт болургъа керексиз. Бусагъатда табылгъан ачханы ала барыгъыз, тамблагъа да Аллах айтхан болур.
Руслан кетгенден сора, Къарачыкъ къалгъанла бла бирге олтуруб, институтда алыучу айлыкъларын къагъытха тюшюре башладыла. Бираздан ол эсеблени къолума алыб, Русланнга телефон этдим. Юйюне чакъырды да, барыб, оноулаша башладыкъ.
; Болумну «Джамагъатха» айтыб, ачханы андан алыргъа кюрешейик. Алай этер ючюн, сен бюгюн огъуна Къарачай шахаргъа барыб, президиумну юелери бла сёлеш. Тамбла «Джамагъатны» Президиумуну джыйылыуунда сен – забастовкачыланы башчылары – доклад этерсе. Мен да «Джамагъатны» Черкесск шахарда бёлюмюню тамадасыча талай сёз айтырма. Тамбла он сагъатда Къарачай шахарда Президиумну джыйылыуунда тюбербиз. Иги джолгъа.

Эртден бла Президиум ишин башлагъынчы алгъаракъ келиб, тюнене тюбеялмагъан юйелеге тюбедим. Кечерукъланы Азрет бла тюнене келишгенибизча, Президиум башланнганлай, ол сёз алыб, айтды:
- Бюгюн джыйылыуубузну Къарачай-Черкес илму-излем институтда болгъан ишлени юсюнден башласакъ дейме. Къарачай алимле ишден къысталыб, орамгъа атылыб турадыла.
«Джамагъатны» тамадасы Орус улу Азрет аны сёзюн бёлдю:
- Аланы киши да къыстамагъанды. Джарашыб ишлеялмай эселе, кетгендиле. Ызларына къайытсынла да ишлесинле.
- Хоу, Хубий улу алай айтыргъа кюрешеди. Тюзю уа, талай комиссия къарагъан сагъатда ачыкъланнган зат: ишге алгъан сагъатда да, ишде орун берген сагъатда да, илму дараджаларын ёсдюрюрге окъургъа ийген сагъатда да къарачай алимлеге дискриминация этилгенлей турады. 1957-чи джылдан бери ол институт бир къарачайлыны аспирантурагъа, докторантурагъа джибермегенди, ол илму дараджаланы алырча мадарла къурамагъанды. Бёлюмлени тамадалары къарачайлыла тюлдюле. Онглу къарачай алимлени – Къараланы Асиятдан башлаб, Гочияланы Гомалайгъа дери барын – бирер тюрлю чурум бла ишден кетериб барадыла. Институтну тамадасы да, бёлюмлени башчылары да черкес-абаза болгъанлары себебли, къарачайгъа табсыз айтылгъан макалеле институтну мухуру болгъан китаблада басмаланадыла. Илму ишлени къарачай тилде джазаргъа къоймайдыла. Бу затланы юсюнден къарачай алимле обкомдан, облисполкомдан башлаб, Москвагъа дери джазыб кюрешгендиле. Джукъ тюрленмегенинде, мадарларын тауусуб, забастовкагъа чыкъгъандыла. Энди алагъа биз къайгъырмасакъ, болушмасакъ боллукъ тюлдю,- деб бошады сёзюн Кечерукъ улу.
- Къаллай болушлукъ излейдиле ала бизден?
- «Джамагъатны» бек тири адамы, алимлени забастовкаларына да башчылыкъ этген Нисан кеси былайдады. Кеси айтсын не кереклилери болгъанын.
- Салам алейкум, багъалы джамагъат. Бизде не бола тургъанын мен сизге билдире тургъанма. Облисполкомну тамадасы Хубий улуна юч кере тюбегенме. Юч комиссия къарагъанды ишибизге – областны халкъ депутатларындан къуралгъан комиссия, Ставропол крайдан келген комиссия эм да Москвадан келген комиссия. Бири да биз джазгъан затла терсдиле деб айтмагъанды. Ёзге джукъ тюрленмейди. Хубий улу обкомну экинчи секретары Темировдан къоркъгъандан бизни ишден къыстата турады. Биз кюрешибизни бардырыр ючюн, юч айны бизге айлыкъ тёлеб турургъа керекди. Бизге джыйыла турур джер Семен улу Руслан табханды. Талай комнатасы, телефону барды. Аренда хакъын ол тёлейди.
- Юч айдан сора уа не этериксиз?
- Сиз да кюрешсегиз, биз да кюрешсек, бир затла  болур. Бусагъатда уа, адамла чачылыб кетмез ючюн, бирайлыкъ джалларын тёлерге керекди.
- Шохларым, «Джамагъат» кърал организация тюлдю. Бизни аллай бир адамгъа ачха тёлер къарыуубуз да джокъду.
Руслан ёрге турду.
- Мен алагъа мекям бла болушханма, ууакъ-тюек кереклерине да къарайма. Бу ай айлыкъларын  уллу «Джамагъат» тёлесин, энди ай Черкесскедеги «Джамагъат» тёлербиз. Сюргюннге дери болгъан «Къарачай илму-излем институтну» къурай айланадыла кеслери да. Къарачай-Черкес областны юлешиниую Къарачай-Черкес институтну юлешиниуюнден башланныкъды. Биз аны юлешдиралмасакъ, областны да юлешдираллыкъ тюлбюз. Гитчеге къарыуубуз джетмеген, уллугъамы джетерикди? Андан сора да, биз хакъсызлыкъгъа тынгылаб къойсакъ, алимлерибизни сансыз этсек, ала бизни бла болурламы? Интеллигенция бизни бла болургъа керекди. Алайсыз, ишибиз чырмалыргъа боллукъду. Азрет Гюргокаевич, сиз огъай деб къоймагъыз, джыйылгъанланы оюмларын да билейик. Мен кёлюме келгенни айтдым. Дагъыда  бир айтырым барды: «Джамагъатны» басма органы – газети болургъа керекди. Ол ишни тындыраллыкъ джангыз Нисанды. Не ючюн десегиз, газет Москвада чыгъаргъа керекди. Москва бла байламлы уа Нисанды.
«Джамагъатны» тамадасы, ачыуланнганы бетинден таныла, кесин тыяргъа кюреше айтды:
- Ашыкъгъан суу тенгизге джетмейди. Акъырын, дауур-сюйюр этмегенлей, къралны башында сёзюбюзню ангылатыб, ишибизни тындыра барабыз. Институтдан кетгенле да ызларына къайытсынла, къралдан айлыкъларын алсынла. Газет чыгъарыр кереклисин да кёрмейме бусагъатда.
Кечерукъ улу Азрет ёрге турду:
- Газет керек болмаса, кърал дуния бла бир газет чыгъармаз эди. Бизни не эте тургъаныбызны халкъ къалай билир газет болмаса? Огъесе, халкъдан таша затыбызмы барды? Кърал газетле, теле-радио бизни къатларына да къоймайдыла. Бизге басма орган амалсыз керекди. Алимлени къозгъалыулары уа, бизни къаллай бир хакъсыз болгъаныбызны кёргюзтген затды. Кесине бойсуннган институтда, Хубий улу къарачайлыланы джакълаялмай эсе, сора ол къаллай тамадады? Руслан тюз айтады, гитче затда Къарачайны джакъламагъан, уллу затда да джакъларыкъ тюлдю. Айлыкъларын да берейик, кёллерин да кёлтюрейик. Тюзлюк ючюн кюрешген адамларын халкъ атыб къоймаз. Къол кёлтюрейик да, бу вопросну аны бла битдирейик.
Къол кёлтюрюуге джетгенинде, тамада айтхан болмады. Алайда огъуна къагъытха къол салдырыб, эсебленнген ачханы къолума тутдурдула. Газетни чыгъартыргъа оноу алдыла. Кёлюм кёлтюрюлюб, Руслан бла бирге къайытдым Пашинскеге. Ары-бери бурулмагъанлай, штабха барыб, эшиклени къонгурауун басдыкъ. Алимле бары да джыйылыб тура эдиле. Мен къарачай шахардан телефон этиб, ачха бла къайытырымы билдирген эдим. Ачханы Руслан чачды. Бары да разы болдула. Русланнга «сау бол» дей, башлагъанлай, ол аланы тохтатды:
- Нисаннга «сау бол» дегиз. Олду бютеу ишни тындыргъан. Ёзге ол сизден эсе бютеу «Джамагъатха» керекди энди – «Джамагъат» анга газет чыгъарыргъа борч салгъанды. Сиз а, келишгенибизча, Къарачай институтну къураб, башчы айырыб, банкда эсеб ачыб, ишлеб тебрегиз. План салыгъыз, чыгъарыргъа хазыр китабларыгъыз бар эсе, аланы къайгъыларын да этейик.
Чыгъа башлагъаныкъда, меннге соруулу къарагъанларын кёрюб, илмудашлагъа айтдым:
- Мен джангы джылгъа дери ары-бери кетерим джокъду. Кюн сайын сизге келе-кете  турлукъма. Кёрюшюрбюз.
Аз сабийли юйдегиле джашагъан общежитиеде комнатама келиб, орундугъума тёнгередим. Общежитие тюз шахарны арасындады. Катчиланы Ахмат башчылыкъ этген трестникиди. Къагъыйланы Назифаны сёзю бла берилгенди меннге былайда бир ода. Шахарны арасында болгъаны игиди ансы, башха бир таблыгъы джокъду. Эртден бла бет джууа тургъанлай, къатынга да бир тиширыу келиб, бурун сюртюб, тамакъ артыб, бет джуууб тебресе, ёл да къал. Джаз назму къалай джазарыкъ эсенг да. Коридорда уа эркиши, тиширыу да сюеледиле – аякъ джолгъа кёзюулерин сакълаб. Поэзия къалай джокълар адамны былайда?
Бир насыбым – телефон салдыргъанма да аны бла булджуйма. Меннге да сёлешедиле, мен да сёлешеме. Бир-бирде уа, бусагъатдача, телефон къабышыб да туруучанды. Аламат. Арыгъанма не эсе да. Къалкъыйым бираз. Кёзюм джукъугъа кетгенлей, эшиклени къагъыб илгендиредиле. «Мен джокъма юйде» дейме ичимден. Талай кере къакъгъанларында да, джууаб этмейме. Кетедиле бир-бири бла сёлеше. Ауазлары шагъырей тюлдю, кимле эселе да. Кёзлерими къысама. Телефон зынгырдайды. «Огъай, джукъларгъа къоярыкъ тюлдюле». Телефон чолпуну аккыллы бола алама.
- Тынгылайма.
- Сиз Нисанмысыз?
- Хоу, мен Нисанма.
- Мен, неме, Къарачай шахарда институтну филология бёлюмюнде окъуйма. Биринчи курсун бошаб, былайда, Черкесскде, пракдикадама. Атым Фатимады. Мен сизни назму китабларыгъызны окъуб, аланы юсюнден бир затла джаза турама. Сорур затларым да бардыла. Сизге тюберге боллукъмуду?
- Боллукъду. Алай а, къачан, къайда?
- Меннге башхасы джокъду, сизге табыча болсун. Мен тамбла бошма.
- Алай эсе, тамбла сагъат онбирде, почтамтда тюбешсек къалай болур? Джангыз мен сени къалай танырма?
- Мени белимде кямарым боллукъду.
- Аламат. Алай эсе, тамблагъа дери. Сау тангнга чыкъ.
Экинчи кюн почтамтха кириб, терезе джанында олтуруб газет окъуй тургъанлай, кёзюмю кюн таякъ къаматды. Къарагъанымда, белинде кямары бла келе тургъан къызчыкъны кёрдюм: Кюн тийген кямар къамата эди кёзюмю. Орамгъа чыгъыб аллына атладым. Саламлашдыкъ.
Барабыз орамда. Кюз бла Джазча. Барама Джазны онг джаныма салыб. Джюрегим сол джанымдан онг джаныма кёчерге излей, мен да аны тыя. Тыялмай тебресем, ауузлукъ къабдырама – Москвада сабийни эсине салама...
Бир-эки сагъатдан ол ишине кетди, мен да общежитиеме къайытдым. «Джангыз бир къарачай къызны гюнахына кирмем. Юйленсем юйленирме, алай болмаса, бек джаратханыма назмула джазарма». Джазама.

Ана тилими сыфатыча,
Ата джуртуму къууатыча,
Туугъан джерими берекетича,
Халкъымы намысы, бетича,
Ариулугъу, ёлюмсюзлюгюча –
Джайгъы кюнлени биринде
Меннге кёрюндю поэзия
Кямары бла белинде...

Эсиме бир назму тизгин келеди: Терезеден тиеди Кюн. Къызчыкъны эли да Терезеди. Дагъыда бир башха назму тизгин келеди: Атынг да – файгъамбарны къызыны аты.
Сау бол, Фатима, кямарлы, кераматлы къызчыкъ, мени назмуларымы махтагъанынг ючюн да, таукел болуб меннге келиб тюбегенинг ючюн да, джюрегими дженгил урдургъанынг ючюн да, назмула джаздыргъанынг ючюн да. Аллах буюрса... Нени? Мадар этсенг къадар этеди Аллах да. Алай а... «Мен батыб баргъан Кюннге ушайма, /Сен – атыб келген тангнга. /Мен кесими унутханма, /Сагъыш этгенден санга».
Кечени ауурлугъу кетгинчи олтуруб, танг аласында къаты джукълаб къалама. Терезеден тийген Кюн уятады мени. Терезеден тийген Кюн. Къачан да, къайда болсам да, энди терезеден тийген Кюн ол кямарлы къызчыкъны эсиме салгъанлай турлукъду. Кюн бла саламлашыб, орамгъа чыгъама. Иш кёбдю, заман азды, джашау а – кетиб, ётюб барады.

*   *   *

«Джамагъатны» джумушлары бла айланама. Къарачайны Сталин къурутхан къраллыгъын ызына къайтартыр ючюн кюрешиу – иннетим, сёзюм, ишим да болуб бошагъанды.
«Кесибизни энчи къраллыгъыбыз болмай, бу къарачай-черкес-абаза-ногъай общежитиеден чыкъмай, энчи юй къурамай, биз Халкъ болаллыкъ тюлбюз. Кесин адамгъа санагъан, алкъын сыйын-намысын тас этмеген, джуртун-джерин билген, миллет ангысы, тарих эси болгъан, общежитиеге кириб турурму? Общежитиеде джашаргъа дыгалас этгенле – джерлери, юйлери болмагъанладыла. Ала бизге тагъылыб, Къарачайны джерине-джуртуна ие болургъа кюрешедиле. Алай болур ючюн а, мант башча юсюбюзге джабышыб турадыла. Аланы юсюбюзден айырмай, бетибиз чыгъарыкъ тюлдю. Къарачай кесини джерин да, байлыгъын да алагъа – чакъырылмагъан къонакълагъа – нек берирге керекди? Къонакъ орунларында тура билмей, юйюбюзге-джерибизге ие болургъа кюрешгенлеге, бизге джаулукъ этиб кюрешгенлеге тёзюб тургъан телиликди, дуппукълукъду. Энчи Юй-Эл-Халкъ болур орнуна, «джюз халкъ бла» къатышыб, динсиз, тилсиз, джуртсуз бола, сюрюу бола барабыз. Аны халкъгъа айтыу, ангылатыу – борчубузду. Ангыламагъанла да бардыла, ангылай тургъанлай итлик этгенле да бардыла. Эки кере экича, алай бош, ачыкъ затны ангылатыргъа керек болгъаны да сейирди. Ангыламагъанлагъа энтда бир кере къайтарыб айтама.
Алан къралыбызны 1396-1397 джыллада Тимур къурутханды. Сабийлей, джесирге сюрюлюб кетген Къарча, Адурхай-Будуян-Науруз-Трам къауумлагъа башчылыкъ этиб, Джуртха къайытыб, 1428-чи джыллада Къарачай къралны къурагъанды. 400 джылны узагъына кесин кишиге хорлатмай джашагъанды башына эркин, ёзден Къарачай кърал. 1828-чи джыл ноябрны экисинде Хасаука урушда Орус аскер хорлаб, Къарачайны зор бла Орус империягъа къошханды. 1917-чи джыл Орус империяны большевикле къолгъа джыйгъандан сора, Къарачайгъа да бир хуртдагы къраллыкъ бергендиле. Ноябрны 17-де 1920-чы джыл Къарачай, миллет округ болуб, Тау республиканы тизимине киргенди. Тау республиканы къурагъанла: Къарачай, Малкъар, Чечен, Ингуш, Къабарты, Тегей. Кесигиз кёресиз, Черкес сагъынылмайды былайда. Не ючюн десегиз, бюгюн кеслерине «черкесбиз» деб, энчи халкъ болургъа кюрешгенле, халкъ тюлдюле, къабарты халкъны бир кесегидиле – «къачхынчы къабартылыла» дейдиле алагъа тарихде. Ол къачхынчы къабартылыланы джерлерине – Къабартыгъа къайтармай, Орус сюрюб келиб, бу джуртха джерлешдиргенди — бюгюннгю Хабез, Адыге-Хабль деб айтылгъан джерлеге. Абазалыланы ишлери да алайды – ала да Абхазиядан айырылгъан бёлекдиле, аланы да Къарачай джуртха орнатхан Орусду. Бюгюн Къарачай-Черкесия деб айтылгъан бютеулей да Къарачайны джериди. Алай а, энди кетген заманланы чучхуб айланмай, совет кёзюуге къарайыкъ.
Башында айтханыбызча, 1920-чы джылда къуралгъан Тау Республикагъа Къарачай, Малкъар, Чечен, Ингуш, Къабарты, Тегей миллет округла киргендиле. Тау Республиканы ойгъан Къабарты болгъанды. Сталинни тюбюнден-башындан кириб, Къабарты Тау Республикадан чыкъгъан бла къалмай, Малкъар округну да кесине къошдургъанды. Алай къуралгъанды Къабарты-Малкъар област. Къарачай кеси энчи област болургъа керек эди, алай а, Алий улу Умар, джангылыч иш этгенди: Къарачай-Черкес областны къураргъа кюрешгенди. Тау республиканы тизиминде болмагъан бу Черкес къайдан чыкъды? Адыгланы тарих джуртларында Адыг (Черкес) област къуралгъанды. Эртдерекледе адыгланы Къарачай-Малкъар алан джуртха джерлешген Къабарты атлы кесеги Малкъар бла бирге област къурагъанды. Къарачайны джеринде джашагъан къачхынчы къабартылыла уа не этсинле? Къабарты област бола тургъанлай, дагъыда бир къабарты област ким берликди алагъа? Эки областлары болгъан адыглыла, дагъыда бир област къуратыр ючюн хыйла оноу этгендиле: кеслерине черкес деб джаздырыб тебрегендиле. Санларын бираз кёбюрек этер ючюн, иги кесек абазалыны да черкес деб, джаздырыб, кеслерине къошхандыла. Къарачайны джеринде джашагъан къачхынчы къабартылыла алай бла, 1920-чы джыллада, «черкес халкъгъа» бурулгъандыла. 1922-чи джыл Къарачай-Черкес област къуралгъанды. Алай а, Алий улу Умар умут этген орайдала болмагъандыла. Черкеслиле областха башчы болургъа кюрешиб, тюрлю-тюрлю даула чыгъарыб, Къабарты да алагъа уу бериб, джакълаб, эки халкъны арасы бек аманнга кете башлагъанды. Алий улу Умарны, Гюрджю улу Къурманны джигитликлери бла, къан тёгюлмей, 1926-чы джыл араны айыргъандыла. Къарачай энчи област болгъанды, Черкес да миллет округ болгъанды. Ол зат – тиллери, менталитетлери да бир-бирине келишмеген эки халкъ бирге джашаялмазлыкъларын ачыкъ этгенди. Алий улу да, 1922-чи джыл къуралгъан бирикген Къарачай-Черкес област джангылыч болгъанын айтханды.
Къарачай кеси област болгъанында тюрленнгенди джашауу: Къарачай шахар ишленнгенди, экономикасы, культурасы да терк айныб тебрегенди. Къарачай областда къарачайлыланы саны 85% болгъанды. Алай а, областны ёсюмюн экинчи дуния къазауат тохтатханды. 1943-чю джыл ноябрны экисинде Сталин башчылыкъ этген совет коммунист кърал а, 1828-чи джыл Орус патчах этмегенни этгенди – бютеу къарачай халкъны тутмакъ-джесир этиб джуртундан сюргенди. Халкъыбызны джандет кибик джуртундан нек сюрюлгени белгилиди:
1. Тау джерибиз Гюрджюге берилгенди. Алай бла Сталин бла Берия кеслерини Гюрджюлерине джер къошхандыла.
2. Къарачай тизиминде болгъан Ставропол крайны тамадасы Суслов, немчала келген сагъатда партизанлагъа башчы болуб кюрешни бардырыр орнуна, Кизляргъа къачыб, бугъуб тургъанды. Башсыз къалгъан партизанла да кау-куу болгъандыла, къырылгъандыла. Башын къутхарыр-сакълар ючюн, Суслов бютеу гюнахны Къарачайгъа кюрегенди. «Къарачайны кёчюрюрге керекди, былайда духу да къалмазча» деген ол болгъанды.
3. Къабартыны тамадасы Кумехов да Сусловдан артха къалмагъанды. Кетген ёмюрледе Орусха таяна тюзлерибизни кючлеген Къабарты энди тауларыбызны да кючлер дыгаласда, Кумеховну къолу бла Бериягъа письмо джазгъанды: «таулуланы башдан аякъ барын да кёчюрюрге керекди – бандитледиле бары». Мартны сегизинде 1944-чю джыл халкъыбызны экинчи кесегин – Малкъарны – джуртундан сюргендиле. Тауларын Гюрджюге бергендиле. «Таулуланы кёчюрсегиз таулары, тау этеклери Къабартыгъа къаллыкъды деб тура эдим» деб тыхсыгъанды Кумехов.
1957-чи джыл халкъыбыз ызына къайытханында, биягъы Суслов бла къабарты-черкес тамадала къраллыгъыбызны ызына къайтартмай, Къарачай-Черкес областны къуратхандыла. Кърал терслигин джууа, ызына къайытхан таулулагъа буюргъан ачханы да кёбюсюн хоншула  джутхандыла. Андан бери сусловчуланы, къабарты-черкес къуллукъчуланы  таша-туру да кюрешлери бизни бла тохтаусуз барады. Бизге не аман айтылгъан эсе, бизге къаршчы не иш этилген эсе – барын да этдирген аладыла. Дагъыда Черкесден айырылмайыкъ дегенле бардыла. Къарачай-Черкес областны джери 14,3 минг квадрат километр эсе, аны 11,4 квадрат километр  джери алгъыннгы Къарачай областныкъыды.  Тау байлыкъла, таза суула, нарат чегетле, джер тюбю байлыкъла – бютеу бары бизни джерибиздедиле. Аны ючюн излемейдиле бизден айырылыргъа черкес, абаза, ногъай да. Бизни бойнубузда джашаб, бизге уа аманлыкъ этиб тургъанлары боллукъду. Джашасынла къууанч бла, насыб бла кеслери алгъыннгы Черкес областда. Биз Къарачай областыбызны джандет Эл эталлыкъбыз.
Бизни кёб къыйыныбыз кирген Черкесск шахар алагъа къалады деб нек къыйналасыз?
Къарачай областны къурасакъ, тышында къарачайлыла къаллыкъдыла,- дейсиз. Къалсынла. Бизни областда да джашарыкъдыла абазасы, черкеси да. Бюгюн да Ставропол крайда, Москвада, къралны къалайында да аз къарачайлымы джашайды? Черкесскде джашагъанла, алайын джарата эсегиз — ким къыстарыкъды сизни ол шахардан? Черкесск шахар да бизники болгъанлай турлукъду — адам саны бла ол шахарда къарачай къауум экинчи орундады.
Къабарты-Малкъар бла, Къарачай-Черкес болмасакъ, экибашлы быллай хыйны къраллыкъла джокъдула. Бусагъатлада айырылыб къалмасакъ, артда къыйын боллукъду айырылгъан. Джамагъат, чайкъалмагъыз, къурайыкъ энчи Юйюбюзню, белгилейик чеклерибизни. Эл болайыкъ, Джурт болайыкъ. «Не бюгюн, не ёмюрде да» деген заманнга джетгенбиз».
Бу халда барады халкъ бла сёлешиуюм. Халкъны аллында хар сёзюмю назмула бла тамамлайма. «Джашарыкъмыды Къарачай?» деген назмума кёбле бюсюреу этедиле.

Къара кюн да къара Кюннге,
Къара Айгъа: ийнам кетмез,
Ийман кетмез – Къарачайгъа
Къаргъыш джетмез. Тилек да эт,
Алгъыш да эт. Аман къыш да
Юшюталмагъанды  иги сёзню.
Къара къыш да къаралталмагъанды
Минги Тауну. Кишилигибиз
Къаматханды келген джауну.
Тюзлюгюбюз хорларыкъды джалгъан дауну.

Иги, аман, бай, джарлы эсе да,
Ариу, эрши, сау, джаралы эсе да,
Мындан сора Къарачай атлы джурт джокъду,
Къобанны тауушундан ариу макъам, джыр джокъду.
Ол фикирди, ол зикирди – хар затды –
Бу джер бизге дунияды, ахратды.

Ата джуртха беклигибизни сынаргъа сюе,
Джазыу бизге къыйынлыкъланы тургъанды ие.
Ёзге къыйынлыкъладан къутулаллыкъ тюлбюз,
Ёмюрде да эркин солуяллыкъ тюлбюз,
Туугъан джерибизге болмасакъ Ие.

Бир къауум хоншу джут эсе, зар эсе да,
Джолубуз ныхыт эсе, тар эсе да,
Нартладан, аланладан бизде бир джукъ бар эсе –
Къурарыкъбыз Къарачай деген къралны!

Орта Азияда халкъыбызны къырылгъан джарымы,
Ёлюмден къутулуб, ызына къайытхан джарымына,
Андан, къабырладан, турады къычыра:
Къарачай къраллыгъын табханмыды ызына?
 
Тутмакъда, азабда къыйналыб ёлгенле,
Джаназысыз, кебинсиз кёрге киргенле,
«Аллах, Къарачай» ахыр сёзлери болгъанла,
Джууаб сакълаб турадыла бизден:

Къраллыгъын табханмыды Къарачай?!
Динине, тилине, джерине эркинмиди Къарачай?!
Джашаймыды, джашарыкъмыды Къарачай?!

«Гитче бармакъ да асыуду» дегенлей, мени сёзюм да бир джукъгъа джарар эсе уа?
1990-чы джыл ноябрны 17-сиди бюгюн. Алгъыннгы Къарачай областны бютеу джеринден 1412 депутат Къарачай шахарда джыйылыб, Къарачай Республиканы къурауну юсюнден Оноу этдиле, Бегим алдыла. Бютеу халкъыбыз бирикген насыблы кюндю бюгюн.

1990 ДЖЫЛ НОЯБРНЫ 17

Кёремисе кюнбетде джанкъозланы? 
Эшитемисе макъыргъанларын къозуланы?
Тоннга чырмалыб олтургъан къартны эслеймисе кюнтурушда?
Джаз келе тебрегенди Къарачайгъа, эслеймисе?
Къач ала джаз келе тебрегенди Къарачайгъа!

Алай а, меничаланы къууанчлары кёбге бармады. Ноябрны 30-да Къарачай-Черкес област советни сессиясында Къарачай республиканы тюл, Къарачай-Черкес республиканы къурауну юсюнден оноу этилди. Къол кёлтюрген 108 депутатдан 40 (къыркъы) ноябрны 17-де Къарачай кеси энчи Республика болсун деб, чёб атханла эдиле, разы болгъанла эдиле. Ёзексизлик, тутхучсузлукъ, экибетлилилк алайды. Къыйыныбыз суугъа кетгенча кёрюндю, джюрегим джарылды. Аны джарылгъанындан бу тизгинле тамдыла:

Ай медет, энтда алдадыла халкъны,
Амантишле бизге этерни этдиле,
Бютеу дуниягъа кюлкюлюк, бедишлик этдиле.
Ёзге, Аллах айтса, джашар Къарачай Эл, Джумхуриет.
Владимир Исламовични, Азрет Гюргокъаевични да
Тёреге тартыб, соруу этер, миллет эсе миллет.
   
Ташха тийиб, къамаб турмаз чалкъыбыз,
Тау джуртуна ие болур халкъыбыз,
Къайтарылыр, табдырылыр хакъыбыз –
Аны ючюн кюреширбиз Къарчалай!

...Ноябрны 17-де къанат кердик,
Алан къралыбыз къуралгъан кибик кёрдюк,
Къарачай Джумхуриетге салам бердик,
Джашасын Республика Къарачай!

Алай а, ноябрны отузунчу кюнюнде,
Халкъ оноугъа тоноу этдиле кимле?
Сыйыбызны, къыйыныбызны кимле атдыла суугъа?
Темировну туугъан кюню бла алгъышлаб,
Къарачайны анга кимле этдиле саугъа?

Эки къарт коммунист амантишни да оздула,
Халкъны ишин джакълар орнуна – буздула.
Ёзге халкъны кючю сизге джетер,
Кёлтюргенича, сизни тюшюрген да этер.

Тилим деген, джуртум деген – Адамды.
Башхалагъа къарын джалчы болгъанны,
Халкъын сатыб, ашау алыб тургъанны,
Анасындан ичген сютю харамды!

...Ташха тийиб, къамаб турмаз чалкъыбыз,
Тау джуртуна ие болур халкъыбыз,
Къайтарылыр, табдырылыр хакъыбыз,
Джашар, айныр Алан улу Къарачай.

Бизге бу къыйынлыкъны салгъан къауумну башында тургъан экеулендиле: Хубийланы Владимир Исламович – Къарачай-Черкес облисполкомну тамадасы, Эресейни Баш Советини депутаты, Къарачай Республиканы болдурмаз джанындан кюрешген коммунист эмда Орусланы Азрет Гюргокъаевич – Эресейни Баш Советине биз  депутат этген, «Джамагъат» обществогъа  башчыгъа сайлагъан адам. «Ышаннганынгдан табхын» деб, антын бузуб, энди ол да Хубий улу бла бирге, Къарачай Республиканы болдурмаз джанындан кюрешеди. Экиси да ноябрны отузунда халкъларына бу харам, къара ишни этиб, КПСС-ни обкомуну экинчи секретарына – Темировгъа барыб, «бу бизни сеннге саугъабызды» деб, туугъан кюню бла алгъышлагъандыла. Темиров а, 1957-чи джылдан бери Сусловну бек ышаннгылы адамы болуб, къарачай халкъгъа къаршчы кюрешиб тургъан черкеслиди. Бизни халкъгъа ол этмеген аманлыкъ, ол джакъмагъан къара къалмагъанды.
Къарачай шахарда «Джамагъат» джыйылды. Алай а, аны тамадасын Орус улуну алайгъа аркъан бла тартыб да келтиралмаз эдинг – ол биле эди халкъгъа не къыйынлыкъ салгъанын.
«Джамагъат» талай адамны сопредседателле-башчыла этиб, джангыдан кюрешни бардырыргъа оноу алды. Ары оракъ, бери чалкъы бола тургъан депутатла бла джангыдан ишлеб, област советни сесссиясын джангыдан джыйдырыб, «Къарачай-Черкес республика болсун» деген оноуну буздуруб, «Къарачай республика болсун» деген бегимни алдырыргъа келишдик.
Экинчи кюн общежитиеме ингир ала келиб, атлауучла бла кесими къатыма чыгъыб бара, тюйюше тургъанланы къатлары бла оздум. Комнатамы эшигине сюелиб тургъан тиширыуну ичиб халек болуб тургъанын ангылаб, акъырын тутуб, комнатасына киргизиб къайытдым. Къолларымы джууаргъа излеб, бет-къол джууучу джерге барсам, суу сюммеклени алларында тиширыула, эркишиле да аралашыб, боюнларына-къоюнларына суу къуя, тазаланыб кюреше. Джукъ да айтмай комнатам таба бурулдум. Кухняда да белине дери бир къымжа эркиши талай тиширыу бла лахор эте, ашарыкъ биширеди. Бу общежитие Къарачай-Черкесияны суратыча кёрюндю кёзюме. «Огъай, энчи Юйюбюзню къураргъа керекди, тамам къатышыб, сюрюу болуб бошагъынчы». Бу болгъан ишле тамам арытыб, орундукъгъа сыртымдан тюшюб, къалкъыдым. Эшик къагъылгъан уятды мени. Ачдым. Юч саубитген джаш. Бирлерин мен иги таныгъан Салых – школчу тенгим. Саламлашдыкъ. Чакъырдым ичкери. Кириб, шиндиклеге олтургъанлай, Салых сёзню къысхасын айта башлады:
- Была мени ышаннгылы тенглеримдиле. Талай джылны курортда бирге тургъанбыз. Бир аманлыкъ этиб, уру-гуду болуб тюл, къарачай ючюн бир талай сылыкъны ууатыб, аны ючюн тюшгенбиз ары. Меннге къалай ийнана эсенг, былагъа да алай ийнан.
Мен Салыхха къарадым. Башы да ишлеген, билими, билек кючю да болгъан джигит джаш. Институтну бошай тургъанлай, къарачай къызгъа аууз джетдирген бир къарадураны студент джуртну джетинчи къатындан атыб, тутулгъанын биле эдим. Кеси кёлеккеде тургъанлай, къарачай джюреги, иннети болгъаны ючюн, «Джамагъатха» не джаны бла да болушлукъ эте тургъанды.
Салых не ючюн келгенлерин айта башлады.

- Нисан, сен Ленин революция къалай этгенин билесе. Газет чыгъарыб, халкъгъа джайыб кюрешгенди. Алай а, сёз ангыламагъанланы тюшюндюрюучю къаууму да болгъанды. Халкъны къраллыкъсыз къойгъан депутатланы алашада къауумун биз сёз бла, кюч бла болса да, тюз джолгъа къайтарлыкъбыз. Эресейни Баш Советини депутатлары уа – Владимир Исламович бла Азрет Гюргокъаевичге айтама – ала адам сёзню ангыларгъа ушамайдыла. Аланы къоратыргъа керекди. Революция къансыз болмайды. Эки башчы амантиш думп болса, къалгъанла «дыф» дерик тюлдюле. Алайсыз, ала бизге сёз бере да, алдай, халкъны къраллыкъсыз къоярыкъдыла. Сен не дейсе бу фикирибизге?
- Къан тёгюлмезге керекди. Джангыдан област сессияны джыйдырыб, депутатлагъа джангы бегим алдырыргъа керекди – Къарачай Республиканы къурауну юсюнден. Ол сиз айтханла къаршчы бола тургъанлай да, къалгъанла бери бурулсала, хорларыкъбыз.
- Бегим алдырыргъа боллукъду, аны ючюн а джукъ тюрленмез. Биягъы амантишле хыйлалыкъ этерле, алдарла. Бир кере халкъын-джуртун сатханнга не ийнаныу?
- Кёрейик. «Джамагъатны» кючюн кёрселе, тынч болурла.
- Артда кеч болуб къалырмы? Ала ишибизни оюб бошасала, сюйсенг ёлтюр, сюйсенг къой – джукъ тюрленмез.
- Огъай, Салых. Област советни депутатларын бери буралсакъ, Сессияны джыйдыртыб, бизге керекли бир бегим алдырталсакъ, хар не да тюзелир.
- Москвада ким бардырлыкъды ишни? Къралны тамадаларына ким тюберикди? Биягъы Хубий улу бла Орус улу, Темировну да араларына салыб, башында ишибизни буздуруб къойсала, не этерикбиз?
- «Джамагъат» делегацияла ийиб, къралны башчылары бла кеси бардырыргъа керекди келишиулени.
- Мен ангылагъаннга кёре, амантишле оноуда турсала, «Джамагъатдан» да, бютеу ишибизден да бошарыкъдыла. Бу затланы ышаныб сенден башхагъа айталлыкъ да тюлме. Айтмай этиб къояргъа да, джангылыч иш этебиз, миллет ишибизге заран келтиребиз деб, къоркъама. Сен чыртда мен айтханнга разы тюл эсенг, къояйыкъ. Сёз бла бери бурулмазлыкъ депутатланы тукъумларын меннге билдирирсе. Биз сёлеширбиз ала бла. Энди ыйыкъда джыйылыуда тюбербиз.
Аланы ашырыб, къайытыб келиб, стол джанына олтуруб, депутатланы тукъумлары болгъан къагъытха къарай башладым. Амантишлеми хорларла, бизми – кёрейик.

*   *   *               

Москвадама. «Джамагъатны» бёлюмюн къураб кюрешеме. Талай джаш бирикгенбиз. 1990-чы джыл декабрны 22-де Москвада «Джамагъатны» бёлюмюн къурау комитет,  къарачай-малкъар культура аралыкъ, къарачай-малкъар билдириу аралыкъ биргелей джыйылыб, Къарачай шахарда «Джамагъатха» оноуубузну билдиребиз: «1990-чы джыл ноябрны 17-де 1412 депутат джыйылыб, Къарачай республиканы къурауну хакъындан этген оноуну, 1990-чы джыл ноябрны 30-да  Къарачай-Черкес облсоветни депутатлары  сессияларында бузаргъа кюрешгендиле. Къарачай Республиканы къурар орнуна, Къарачай-Черкес республиканы къурар дыгаласха башчылыкъ этгенле Эресейни парламентини депутатлары Хубийланы Владимир бла Орусланы Азретдиле. Халкъларын къраллыкъсыз къоюу иннетлери, ишлери бла ала Дудаланы Амантишни, Кипкеланы Къурманны, Лайпанланы Хамидни тизимине къошхандыла кеслерин. Аллай адамла къарачай халкъгъа башчылыкъ этерге, не да аны атындан сёлеширге эркинликлери джокъду. «Джамагъат» амантишледен кесин тазалаб, джангы башчыла да айырыб, Къарачай республиканы къурау ишни аягъына джетдирир деб ышанабыз. Москвада ишлеген, окъугъан къарачайлыла халкъыбызны къраллыгъын къайтарыу ишге не джаны бла да болушурукъбуз, къолдан келгенни аярыкъ тюлбюз».
Москва бла Къарачайны арасында тохтаусуз ары-бери джюрюйме. Анам ауруб тёшекге тюшгени, ол да эсими бёлгенлей турады. Мартны 23-де 1991-чи джыл «Джамагъат» амантиш башчыларын къыстаб, «Джамагъат» атлы демократ организациягъа бурулады. Анга беш башчы айырылады: Кечерукъланы Азрет, Чомаланы Казбек, Лайпанланы Къазий бла Нюр-Магомет, Байрамукъланы Исмайыл. Алай а, Орусланы Азрет, «Джамагъатдан» сыйсыз болуб къысталгъанын халкъдан джашырыр ючюн, энчи Къарачай Республиканы болдурмаз джанындан  къара ишин бардырыр ючюн, тюз адамланы башларын тубаннга иер ючюн, «Джамагъат» менме деб, кесичаладан бир къауумну тёгерегине джыйыб, айланады. Алай а, Орус улу бусагъатда къурагъан «Джамагъат» халкъыбызны реабилитациясына къаршчы ишлеген джамагъатды. Эски «Джамагъат» - керти  «Джамагъат» Къарачай энчи республика болсун деб кюрешеди. Халкъ джангылмаз ючюн, демократ организация деб атаргъа керек болгъанды кесине.
Мен  организациябызны бютеу басма ишине джууаблыма. Энди демократ «Джамагъатыбызны» регистрациясын Москвада этдирирге да борч салынады бойнума. Хукук бакъанлыкъда аны да эсебге алдырыб, Басма баканлыкъда да «Юйге игилик» деб газетибизни регистрациясын этдиреме. Къарачай халкъны съездин хазырлаугъа къошулама. Кече, кюн да чарх юсюнде айланама. Москвада да чабханлай, Къарачайда да учханлай джюрюйме. Апрелни 26-да 1991-чи джыл «Сюргюннге тюшген халкълагъа реабилитация этиуню Закону» чыгъады. Базман бизни джаныбызгъа дженге тебрейди. Суууб тургъанла да джангыдан тириледиле. Къарачай-Черкес областны тамадалары абызыраб, орунсуз къалыргъа асры къоркъгъандан, джангы итликле этерге хазырланадыла. Биз а, къууанч тыбырлы болгъанбыз. Алай а, къууанчыбыз кёбге бармайды – Эресейни Баш Совети Къарачай республиканы къурар орнуна, Къарачай-Черкес республиканы къурайды. 1991-чи джыл июлну биринде Сюргюнню сынагъан халкъланы конфедерациясы, Москвада бардыра тургъан 1-чи съездин Къарачайгъа кёчюреди – Къарачай республиканы бегирек джакълар ючюн. Июлну 13-де къарачай халкъны съездин джыяргъа керек болабыз. Демократ «Джамагъатыбызны» Президиумуну юеси, басма органыны баш редактору болгъаным себебли, джыйылыулагъа къошулмай болмайды. Москвада газетни чыгъарыб келиб, мында халкъгъа чачаргъа да кюрешеме. НИИ-ден кетген алимле джыйылыучу юйге да барыучанма.
Бир ыйыкъны анамы дохтурлагъа кёргюзте айландым. Элтиб кёргюзтген анга бегирек татыгъанча эслеб, дохтурланы Нарсанадан, Бештау джанындан келтириб къаратдым. Аладан хайыр болмазча таныгъанымда, не этерге билмей тохтайма.
- Анам да 73-74 джыл джашагъан эди. Мен да джууукълашама ол чекге. Энди мени къой да, кесинги сагъышынгы эт. Мени разы этерге излей эсенг, мен саулукъда бир джанына бол.
Мен ариу айтыб, башымы алгъандан ары не этейим? Москвада да бир туудугъунг, тыш къралда да бир туудугъунг ёсюб келедиле деб, къалай айтайым? Бу джамагъат ишле бла кюрешгеними да огъурамайды.
«Джамагъатны президиуму джыйылады. Терк джет»,- деб, телефон этедиле. Кетеме.
- Бюгюннгю болумну юсюнден материалла басмаланнган газет керекди. Москвагъа уч да, не уллу тираж эталгъанынгы этиб, не дженгил чыгъаралгъанынгы да чыгъарыб, келтир. Бусагъатда ол бек керекли затды. Бир аягъынг анда, бир аягъынг мында болсун.
Организацияны тамадалары айтхан – джорукъду.
Москвада Семенланы Дахир талай тиширыугъа текстлени бериб, компьютерге урдурады. Бир компьютерде кесим да кюрешеме. Эм ахырында типографиягъа элтиб, газетни 20 минг экземпляр этиб чыгъарабыз. Аланы да бир джюк машинагъа джюклеб, джолгъа атланама. Джолда тыйгъан миличалагъа да капек-шай тутдура, эки кюнден юйге джыйылама. Сора, район аралыкълагъа, эллеге айланыб, адамла бла сёлеше, аланы чачыб кюрешеме.
Властла да джукълаб турмайдыла. Халкъны къоркъутуб кюрешедиле: «Къарачай-Черкес област — Республика болду. Къаныбызны ичиб тургъан Ставропол крайдан айырылдыкъ. Энди Черкесден да айырылабыз, энчи Къарачай республика болабыз десек – къан тёгюлюрге боллукъду». Къара халкъда ангыламагъанла кёбдюле. Оноуда, къуллукъда тургъанланы джууукълары, тенглери алагъа къаршчы баралмайдыла. Алай бла халкъны бирлиги джокъду. Заман  созулгъандан созула барса, адамла да сууугъандан сууй барадыла. 1991-чи джылны ноябры джууукълашыб келеди. Сюргюн кюнюбюзге халкъны джыйыб, митинг этерге керекди. Ноябрны 17-де уа, Къарачай республиканы баямлагъаныбызны джыллыгъына, уллу джыйылыу бардырыб, бир таукел иш этмесек, къраллыгъыбызны къайтарыугъа бир джангы джюрюш бермесек – оноуда тургъан амантишле хорларгъа башлагъандыла. Реабилитацияны хакъындан комиссия къурагъан кибик этиб, кертисинде уа джукъ да этмей, халкъны алдаб кюрешедиле.
Джукъум да къалыб, арыгъан да этиб, общежитиемде комнатама келиб тёнгереб турама. Бир кюн бла кечени уянмай, бир иги джукъласам, дагъыда бир джылны чабыб айланырча боллукъма. Телефон зынгырдайды, ёзге ол къулагъыма да кирмейди – джукъу кючлюдю. Экинчи кюн кюнортала бола уянама. Бет-къол джуууб келиб, бир къатхан тюкен ётмекни айраннга чанчыб, тамакъдан эндиреме. Хы, энди, бираз эс джыйдым. Бизге къраллыкъ неге керекди? Ким да ангыларча, сабий тил бла бир кючлю зат джазаргъа керекди – душманла, амантишле да анга къаршчы джукъ айталмазча. Кюн узуну душманланы, амантишлени айтханларын келтириб, къысха джууабла джазаргъа кюрешеме. Статьямы соруу-джууаб халда бардырама.
С (соруу): Къарачай-Черкесияны башчылары, алагъа бойсуннган къуллукъчула, район тамадала, мюлк башчыла – бары да Къарачай-Черкесияны бирлигин сакъларгъа кюрешгенлери халкъгъа игилик излеу тюлмюдю?
Дж (джууаб): Халкъ аланы эслеринде да джокъду. Ала джангыз кеслерини орунларына къоркъадыла. Къарачай бла Черкес бир-биринден айырылыб, алгъынча энчи областла болсала, бюгюн оноуда, къуллукъда тургъанла орунсуз болургъа боллукъдула. Бий джашаудан-ашаудан айырылабыз деген къоркъуудан башха сагъышлары джокъду аланы. Бюгюннге дери халкъларын-джуртларын тонаб, тонатыб джашагъанла, бюгюн, тюрлениб, нюрлениб, халкъларына ёкюл болуб къалырламы? 1957-чи джылдан бери Къарачай-Черкес областны башчыларындан бири болуб тургъан черкесли Темиров Умар Эреджебович къарачай халкъгъа айтмагъан аман, джакъмагъан кир, этмеген итлик къалгъанмыды? Энди ол бюгюн Къарачай халкъгъа игилик излеб айта болурму бирге джашайыкъ деб? Не да Хубий улу – халкъыбызгъа  ненча къара иш этилген эсе да, башындан келген буйрукъланы толтурургъа кюрешген болмаса, орнун сакъларгъа кюрешген болмаса, халкъыбызны бир кере джакъламагъан адам – бюгюнмю джакъларыкъды миллетибизни? Ол башчылыкъ этген облисполкомгъа бойсуннган Илму-излем институтдан бютеу къарачай алимлени къыстагъанларында да тынгылаб тургъан Хубий улу, туугъан элин Архызны къурута тургъан сагъатда да тынгылаб тургъан Хубий улу, «былайда къарачайлыла немчалагъа къошулуб сабийлени къыргъандыла» деген ётюрюк джазыуу бла Тебердиде эскертме салына тургъан заманда да тынгылаб тургъан Хубий улу, энди халкъына сагъыш этиб башлагъан болурму? Черкесли Темировча душманларыбыз, къарачайлы Хубий улуча амантишлериибиз бизни асры сюйгенден сакъларгъа излей болурламы Къарачай-Черкесияны чачылмазын?
Къалгъан халкъланы башчылары, кеслерини орунларына къайгъыргъан бла къалмай, халкъларына да сагъыш этедиле. Биз 1957-чи джыл джуртха алай къайытыб келмесек, Черкес областны къурутурукъ эдиле. Къурута да тура эдиле. Аралыгъы Хабез болгъан бир миллет район эте башлагъан эдиле. 1957-чи джыл бизге тагъылыб, къраллыкъларын алай бла сакълагъандыла черкеслиле. Аны юсюне, Къарачайгъа буюрулгъан ачханы да ашагъандыла. Бюгюнлеге дери, къарачай халкъны къыйынын, юлюшюн башхалагъа ашатыб тургъандыла бизни тамадала – Токъа улудан башлаб, бюгюннгю Хубий улугъа дери. Алай болса да, черкесине, абазасына, ногъайына да дертибиз джокъду бизни – джашасынла бурунча Черкес област болсунла да. Огъай, бизни ышыгъыбызда да тюл, бизни сыртыбызда джашау эте келгенле, унамайдыла айырылыргъа. Энтда Къарачай халкъны джазыуун джазаргъа, къарачай халкъны оноуун этерге дыгалас этедиле ала. Алагъа айтырыбыз: башыгъызгъа оноу этигиз. Амантишлерибизге айтырыбыз: халкъны аты бла оноугъа-къуллукъгъа тюшюб, халкъыгъызгъа аманлыкъ этиб тургъаныгъыз боллукъду. Бу джол да халкъыгъызны-джуртугъузну черкесни тюбюнде къоюгъуз да, сора къалай джашарыгъызны бир кёрюрбюз.
С: Къарачай энчи республика болса, Черкес областны джеринде иги кесек къарачайлы къалады, алагъа не оноу?
Дж: Ставропол крайдан айырылгъаныкъда, крайны джеринде да мингле бла къарачайлыла къалгъандыла. Алагъа не оноу? Джашайдыла – бир хаталары джокъду. Черкес областда къалгъанла да джашарыкъдыла алай. Къарачайны джеринде да талай черкес, абаза эл барды. Ала да джашагъанларыча джашарыкъдыла.
С: Иш айырылыугъа джетсе, джер даула, мюлк даула чыгъарыкъдыла, къан тёгюлюрге боллукъду дейдиле...
Дж: Алгъыннгы Къарачай областны джери, чеги белгилиди. Кеси джаныбыздан джукъ къураргъа керек тюлдю. Кърал айырады бизни. Реабилитация законну окъугъуз. Реабилитациягъа чырмау болгъанла законнга тартыллыкъдыла.
Къан тёгюлюуню юсюнден. Къан тёгюлмез ючюн айырылыргъа керекди – миллет эришмеклик, оноучу-къуллукъчу орунла ючюн кюрешиу, бир-бири юлюшюн ашау – быладыла халкъланы араларын тик этген. 1926-чы джыл Къарачайны Черкесден айыргъан Гюрджюланы Къурман, Алийланы Умар аны акъылсызлыкъдан этмегендиле. Алийланы Умар 1922-чи джыл Къарачай-Черкес областны къуратдырыб да кёргенди. Тёрт джылдан ары бирге джашау болмагъанды. Хар кимни энчи юйю болмай, насыб боллукъ тюлдю.
Ангылагъыз, быллай насыб энди болурму, болмазмы. Кърал кеси ызына къайтара тургъан къраллыгъыбызны бюгюн алмасакъ, артда алалмай къалыргъа боллукъбуз. Кеслери республикала болгъан халкълагъа къарагъыз – ала халкъдыла, кърал байракълары, орайдалары бар. Биз а – джыйымдыкъбыз. Сыйлы башыбызны сыйсыз эте, джашайбыз.
С: Черкесск шахаргъа бизни кёб къыйыныбыз киргенди. Энди аны къоюб къалай кетейик?
Дж: Сизни къыйыныгъыз бла Черкесск шахар, черкес районла, элле аякъ юсюне тургъандыла. Къарачай шахар, къарачай районла, элле уа тозураб, не халда тургъанларын кёресиз. Некди алай? Къарачай-Черкесияда турсакъ, мындан ары боллугъу да алайды.
Бу халда кюн узуну джазыб, ингир ала башдан аякъ окъуб, джазгъанымы джаратмай, джыртыб атдым. Тарихчилерибизге да ачыуланама. Тенглешдириб, бир иш джазаргъа керекди.
Къарачай област болгъан сагъатыбызда, джазыу рахат джашаргъа берген 14 джылны (1926-1940)  ичинде небиз бар эди? Черкесге къошулгъанлы уа, 1957-чи джылдан бери небиз барды? Кеси миллет област болгъан Адыгеяны неси барды? Ма алай тенглешдириб къаралса, халкъ кёб затха тюшюнюр эди.
 Эртден бла уа орундан туралмай къалдым – температурам асры кёлтюрюлгенден. Аманны кеминде талай сагъатдан больницагъа бардым. Кёзюуюм джетгинчи кючден чыдаб, врачны кабинетине киргенимде, тёнгерейме деб къоркъгъандан, аллымда шиндикге терк олтурдум. Врачны аты тукъуму эсиме тюшдю: Доммайчы Рабият Буниаминовна. Ол мени къан басымымы ёлчеледи, джюрегиме тынгылады, къолтукъ тюбюмден градусникни алыб, къарады. Температурамы тюшюрюр ючюн, алайда огъуна бир таблетканы къабдырыб, ызындан суу ичирди. Меннгеми къайгъырады былай, огъесе врачлыкъ борчун ажымсыз толтуруу былаймыды? Сагъатына да къарай, айтды:
- Ашыкъмагъыз. Сиз не Алауган эсегиз да, 40 дараджада температурагъыз бла джюрюген къоркъуулуду. Иш кюнюм да бошалгъанды. «Сен кетерге боллукъса»,- деди къатында медсестрагъа бурулуб.
Дарманымы джарады, къайгъырыууму, билмейме – бираздан санларым дженгил, кёлюм да иги болду, кёзлерим да джарыкъ кёре башладыла. Таб, ышара, сёлеше башладым.
- Хы, чам эте башлагъан эсенг, температуранг тюше башлагъан болур.
- Сау этгенсе, сау бол. Сен керти къарачай къызса – адамлыгъынг бла да, ариулугъунг бла да, атынг, тукъумунг бла да.
- Поэтле сёзге, комплимент айтыргъа уста болурла.
Мен анга сейирсиниб къарадым.
- Сора сиз мени ким болгъанымы билесиз.
- Назму китабыгъызны окъугъанма. Кесигизни да бир кере, элге бара автобусда кёрген эдим – къарачай газетни корреспонденти Ёзденланы Якъуб бла сёлеше бара эдигиз.
- Бир-бирибизге «сиз» дегенни къоюб, «мен-сен» деб сёлешсек къалай болур? Экинчиси, олсагъатда сени эслемей къалай къойгъанма мен?
- Кёзюнге илинир затым болмаз эди.
- Огъай, сен эсленмей къалырча къыз тюлсе.
- Алай эсе, сен къызла къайгъылы болмазса. Ёзге ишге кёчейик. Бусагъат мен рецепт джазайым да, дарманны аптекадан алыб, кюнюне юч кере ичерсе. Юч кюнден келирсе, джангыдан къарарма.
- Кёзюу сакъламазча, заманны тас этмезча, не заманда келейим?
- Табха санасанг, ма бусагъатдача, иш кюнюм бошалгъан заманнга келирсе.
Ол айтхан дарманланы алыб, ичген да эте, бир кюнню юйде турдум. Бир кюнден сора уа, биягъы джамагъат ишлеге кёче башладым. Черкесскде болгъан сагъатымда, алим шохларым тургъан юйню джокъламай къоймаучанма. Бюгюн да бардым ары. Бары да джыйылыб тура. Мени кёргенлей, ёрге туруб, саламлашдыла. Къучакълагъанла да болдула. Къарачыкъ къолун узатыб:
- Тансыкъ этдинг кесинге,- деди.
- Къайдам, мен тансыкъ болмагъанма, сен къалай эсенг да.
- Сора, менден ариу бирге тюртюлгенсе.
- Кертиси бла да алайды.
- Джукъ айтма. Аны къаллай болгъанын тизиб берейим.
Къалгъан къызла да, ышара, къулакъ салгъандыла.
- Къолунгу бери тутдур. Къол аязынгы ёрге бур. Сени джюрегинги къозгъагъан къыз узун сюеклиди, чырайлыды. Бийче кёзлюдю, къарауаш бутлуду. Врачды. Сеннге эрге чыгъаргъа огъайы джокъду. Арагъызгъа сен иги таныгъан, сени сюйюб тургъан бир къыз кириб, чырмау боллукъду. Ёзге, Москвада сабийинг да таукеллигинги аз этерикди. Боллукъ иш тюлдю. Къыйналма. Тереннге кирмей, тохта. Къалайды, билгичлигим бармыды?
- Барды. Алай а, иги джора эте тур.
- Мен боллукъну айтама ансы, сеннге аманлыкъ излемегиними билесе. Иги врач келинибиз болса, бизге да джарай турур. Джангыз бир сорурум барды: Москвада сени юй бийченг, сабийинг бар, сен къарачай къызлагъа къараргъа уялмаймыса?
- Кертиси бла да сен тюз айта болурса. Меннге къыз къызгъа къарагъандан эсе, сабийи болгъан бир башсыз тиширыуну джазыкъсыныргъа керек болур.
- Сен кесинги джазыкъсын,- Къарачыкъны бети, ауазы да тюрлендиле.
Мен аны эслемегенча эте, айтдым:
- Дагъыда сиз ангыларгъа керекли бир зат: бизни динибиз эркишиге талай юйдеги тутаргъа эркинлик береди. Мени уа эм азында тёрт юйдегим боллукъду. Барыгъызгъа да орун табыллыкъды  мени джюрегимде, барыгъыз да насыблы боллукъсуз.
- Сени тёрт юйдеги тутар, джашатыр къарыуунг бармыды?
- Мен сизни тюл, сиз мени джашатыргъа керексиз. Мен джангызма, сиз а – тёртсюз. Тёрт тиширыу бир эркишиге къараяллыкъ болурсуз. Алай бек да къоркъма, бек джалынсанг, къалгъанлагъа сени тамада этерме.
Къарачыкъны ачыулана башлагъанча сезиб, къошдум:
- Ойнагъан этеме ансы, чамны ангыламагъан бла джашаяллыкъ тюлме.
- Не аман уллукёллюсе, барыбыз да сени ючюн ёле тургъанча. Ол джаратхан къызынгы да алдамай, юйюнг-юйдегинг болгъанын айт да, кёрюрсе сора, арагъыз къалай боллугъун.
- Къойчу, оюнну кертиге бурмайыкъ. Бусагъатда къайгъым юйлениу тюлдю, революцияды.
- Революция этеме деб, башынгы джазыкъ этме,- сёзге Света къошулду. – Кесинг билесе, терекни кёгетин терекни орнатхан ашамайды.
- Хата джокъду, сизге эмда келлик тёлюлеге джетсе кёгети разы боллукъма.
- Аны кёгети халкъгъа тюл, амантишлеге джетерикди – олду аманы. Башында сатлыкъ оноучула, забастовкабызны тунчукъдургъанча, революциянгы да тунчукъдурурла деб, къоркъуу барды.
Светаны бу сёзлерин эшикден джангы кирген Руслан эшитиб, къатыбызгъа келди:
- Къалай, къалай дейсе? Кърал бизни, бизничаланы толу реабилитация этиуню юсюнден закон чыгъарыб турады. Энди Законнга таяна, къраллыгъыбызны къайтарталмасакъ, сора миллет ангыбыз къалмагъанды бизни. Тарих эсибиз да къалмагъанды – къраллыкъ джюрюте келген онглу халкъ болгъаныбызны да унутханбыз. 1926-чы джыл Черкесден нек айырылыргъа тюшгенин да  эскермейбиз. Бюгюн да, черкесинден-абазасындан айырылыб, энчи республика болмасакъ, тюб боллугъубузну ангыламай эсек – сора иш бек аманды. Бу джыйымдыкъ Къарачай-Черкесияда Къарачай халкъны халы сизни, къарачай алимлени, НИИ-де хакъсызлыгъыгъызчады.
- 200 минг къарачайлы 40 минг черкеслиден тарыкъгъаны бедиш тюлмюдю? «Къарачайлыла бизни джашаргъа къоймайдыла» деб, ала къачмайдыла да бизден, «Черкеслиле бизни джашаргъа къоймайдыла» деб, биз къачаргъа кюрешебиз аладан,- деди къайсы эсе да.
- Тарихни билсегиз, алай айтмаз эдигиз. Черкес джукъ да тюлдю, аны ызындан сюелген кюч барды – Орус кърал. Къачхынчы къабартыланы да келтириб бизни джерге орнатхан Орусду.
- Да черкеслиле бизни джерде джашай эселе, сора, джерибизни да алагъа къоюб, къачаргъа неге керекбиз?
- Амалсызлыкъдан, мадарсызлыкъдан. «Аман адам этегингден тутса, этегинги кес да къач» дейдиле. Орус болмай, къуру кесибиз къалыб кетсек, «дыф» демей, тынч турлукъ эдиле ала. Энди тарихни теренине кириб бармай, алгъыннгы Къарачай областны ызына сюерге керекбиз. КЧР-ни бютеу джери 14 минг квадрат километр эсе, аны 11 минг квадрат километри Къарачай областныкъыды. Таула, суула, чегетле, джайлыкъла, джер тюбю байлыкъла – бары Къарачайны джериндедиле. Ма алагъа ие бола билсек, къраллыгъыбызны къурай билсек – бизге джукъ да керек тюлдю – хар не богъурдакъдан джетерикди. Кесибиз энчи болсакъ – тарихибизни, культурабызны, тилибизни – айтыргъа, халкълыгъыбызны сакълаяллыкъбыз. Бу джыйымдыкъ областда уа «бир-биринги ангылар ючюн, орусча сёлеш», «болгъан затны барына да тенг юлеш», «200 джюз минг адамы болгъан Къарачай, 40 минг адамы болгъан черкесге тенг бол», аю юсдюрген итле талагъан бёрюча джаша да тур... Керекмиди ол къыйынлыкъ бизге? Ариулукъ бла айырылырча мадар болгъан сагъатда айырылайыкъ. Къралны законуна – бизни реабилитациябызгъа – къаршчы баргъанны кърал кеси тынч этер. Эссизлик неда хомухлукъ этсек – артда быллай таблыкъ тюшмез. Тарих эсибиз, миллет ангыбыз бюгюн огъуна таркъайгъанды, бу джыйымдыкъ, хылымылы общежитиеде къалсакъ – сюрюу болуб бошарыкъбыз, тамблабыз боллукъ тюлдю бизни. Ангыламагъанлагъа аны ангылатыргъа керекди. «Не бюгюн, не ёмюрде да» деб, Нисан тюз джазгъанды. Ол назмунгу бир окъу.
- Окъуюм, джер-джерде аны окъуй, азбар этиб да бошагъанма.

Бу бласт бизге кёб зат бергенме дейди,
Алай эсе, айтчы, ой бласт,
Къарачай деб, аты айтылгъан,
Къайдады област?

Ёзге энди чыкъгъанды Закон,
Аламат Закон, Аллах кёреди:
Сюрюлген халкъгъа чачылгъан къраллыгъын
Кърал ызына береди.

Алай а, кърал разы болгъанда да,
Оноуну къолгъа алмасакъ,
Сора къаллай миллетбиз да биз,
Къалгъанла тенгли болмасакъ?!

...Базманнга салыннганды халкъны джазыуу,
Джол ачыкъ – джашаугъа, ёлюмге да.
Къадер кечеча келгенди кёзюу –
Не бюгюн, не ёмюрде да!

Къартла межгитде тилек этиб,
Джашла уа бирден къобмасакъ ёрге –
Адет да, сый да, намыс да кетиб,
Ким, не ётгенин кёребиз тёрге.

Хоншула бла излейбиз татлы джашаргъа,
Бир-бирибизге къайырылмай,
Ёзге, мадар джокъ, халкълыгъыбызны сакъларгъа,
Джерибиз, чегибиз айырылмай.

Башха мадар джокъ. Энди къарау джокъ,
Ол керти ишни этгенден сора.
Чууутлугъа сорчу, нек къурады къралын
Арадан эки минг джыл да ётгенден сора?!

Эки минг джылны кюрешиб туруб халкъ,
Чачылгъан къралын къурады, болмаз ючюн талкъ.
Чууут динине бек, бек болса алай,
Алан къралын къурар Малкъар-Къарачай.

Бюгюн бизге берилгенди эркинлик.
Энди кёлде къалмай экилик,
Халкъ эсек – оноуну къолгъа аллыкъбыз,
Тюл эсек а – сюрюу болгъанлай къаллыкъбыз.

Къурулгъанды сууаб-гюнах чегиучю базман.
Келгенди халал-харам айыргъан заман.
«Не бюгюн, не ёмюрде да»,- де да,
Айыр, айырт акъны къарадан.

Тойгъан джурт десек, Азияда къаллыгъек,
Аллах берген Къарачай а – бирди.
Эркин Къарачай демеген бюгюн,
ол — бизден тюлдю, ол — ёзден тюлдю.

Тойгъан джурт десек – тышында къаллыгъек,
Ата джуртубуз – нарт-алан джуртубуз – Къарачай а бирди.
Къарачай республика демеген бюгюн,
Къарачайлы да тюлдю, муслиман да тюлдю.
 
Русланны бети джарый айтды:
- Бу назму да кёблени тюшюндюрлюкдю. Нисанча кюрешсек барыбыз да, Къарачай республика болмай къаллыкъ тюлдю. Сизни забастовкагъыздан башланады Къарачайны энчи Республика болууу. Къызла, бир таныш врачы болгъан джокъмуду? Бир справка алыргъа керек эди.
- Нисанды бизде врач къызланы алдаргъа уста,- Къарачыкъ меннге кюлюмсюреб къарады.
- Бусагъат телефон этейим да, орнунда эсе, соруб кёрейим.
Телефонну чархын бурдум. Башха тиширыу ауаз чыкъды.
- Айыб этмегиз, меннге Рабият Буниаминовна керек эди.
- Телефонугъузну къоюгъуз, келгенлей сёлешир.
- Джазыгъыз. Бир сагъатны бу телефон бла боллукъма.
9-10 такъыйкъадан телефон зынгырдады. Къарачыкъ трубканы сермеб алды:
- Нисанны секретары тынгылайды  Айыб этмегиз, сиз ким боллукъсуз? Бусагъат.
«Рабият Буниаминовна излейди сизни» деб, Къарачыкъ меннге узатды. Къызла харх этиб кюлдюле. Алагъа джумдуругъуму кёргюзте, айтдым:
- Салам, Рабият. Ишибизни юсю бла сеннге бир тюбер затыбыз барды. Не заманда келейик? Болсун, он такъыйкъадан джетдик.
Руслан бла мен чыгъыб бара, Къарачыкъ айтды:
- Руслан, келинликни иги сынай кел. Бу зауаллы, орусха джангылгъаны бла къалмай, кесибизде да абынса, табсыз боллукъду.
Тышына чыгъыб, Русланны арбасына миндик.
- Къарачыкъ не эсе да сеннге сансыз тюлдю. Ол маданиятчы, сен адабиятчы – келишиб къалыргъа да боллукъ эдигиз. Хар неси да барды.
- Сабий къураргъа да керек боллукъ тюлдю, сабийи да бардымы дейсе. Ойнамай, тюзюн айтсам — бек ариу, бек иги тиширыуду, алай а, дохтур къызланы бегирек джаратама.
Поликлиникагъа джетиб, арбадан тюшдюк.
- Поэт, бусагъат назму джазыб башларыкъса, ол келе тургъаннга къара. Бар эселе уа къызда санла.
Джюрегим ёрге кёлтюрюлюб ызына тюшдю – келе тургъан Рабият эди. Аллына атлаб, саламлашдым. Руслан бла да танышдырдым. Джарыллыгъыбызны айтдыкъ.
- Къагъытны джарашдырыб, медсестрадан джиберирме, былай туругъуз.
Руслан арбасыны арт шиндигинден къызыл гюлле бла бир тортну алды.
- Тюбер джерим болуб алгъан эдим быланы. Ёзге, быланы Рабиятха берирге буюрулгъан болур эди. Эшта, сен кесинги атынгдан берсенг, табыракъ болур,- деб, къолума тутдурду.
Таныш медсестра къагъытны келтиргенинде, мен да «Рабиятха берирсе» деб, гоккаланы, татлыны да бердим.
- Шохум, бу къызны ычхындырма. Быллай ариуну биринчи кере кёреме,- деди Руслан мени общежитиеме алыб бара. – Орус къатыны болмагъан Къарачайда джаш болмаз. Ёзге къарачай адамгъа къарачай тиширыу керекди. Ёлюр кюнюнге сагъыш эт. Марушко сени къалай асрарыкъды, къайгъы сёз ала да биллик тюлдю. Орус тиширыудан туугъан сабийинги да къарачайлы эталгъа эдинг. Джарата эсенг, орус тиширыудан да айырылма, аны юсюне экинчи юйдеги да къура – къарачай юйдеги. Артда сокъуранмазса.  Чайкъалма.
- Тюзюн айтырма да, Рабият кеси оноу этер.
- Биринчи келтириб, андан сора айтырмы эдинг?
- Огъай, алдауукъ бла башларгъа излемейме джангы джашаууму. Не болса, ол болур.
Кече биягъы тыгъырыгъымда олтуруб, «Юйге игилик» газетибизни эндиги номерине не материалла саллыгъыма сагъыш этеме. Къагъытха уа башха тизгинле тюшедиле.

СЕНИ АМАЛТЫН

Сени амалтын сау бир тукъум, бир эл да
Ариудан да ариу кёрюндюле кёзге.
Лисан-Нисан джюрекге сен тюз багъа берел да,
Поэзияма, кесиме да бол кюзгю.
Аллах десек – биз джюрекге къарайбыз,
Гъарш десек а – биз къарайбыз кёклеге.
Алай а, мен, къадардан кечмеклик тилей, къа-
рау-чан-ма – джулдуз, джазыу кёзлеулеча – кёзлеге.
Лисан джангур, нисан джангур, байсан джангур – сёзлерим,
Айгъа огъуна урдурур эдиле гяхиник,
Не медет, тилим тутулуб турады –
Ычхыналмайды намыс кишенден сюймеклик.

Бу бош сёздю, бош сезимди дегеннге,
Уллу Аллах кеси тёрелик этер.
Не чурум бла да сюймекликге кюлгеннге,
Ийнандырырча, сюймеклик ауруу тиер.
Адамны АДАМ этген, баш этген,
Мен билеме, ол сезимди – джашнасын!
Игиликге, мийикликге тюз элтген,
Не да болсун, ким да болсун – джашасын!
Насыб – Сени бу дунияда кёргеним,
Илячинча, мурат къанат кергени.

Къазакъ бёрюню нек улугъанын билемисе?
Ышаныргъа боллукъмуду Сеннге-Кюннге?
Заманны зыраф иймей оноу этерми эдик?
Ышар. Ышаргъанынг – къуууанчды меннге.

Разы эсенг... джазы эсенг да шахарны,
Алыб кетер эдим Юч Кёк Эн-нген джерге.
Бир-бирибизни ангыларбыз деб да этеме умут.
Иги сагъыш эт – Адамгъа Хауа, Хауагъа Адам керекди.
Я Рабби, дуния инсанын къойма джангызлыкъда.
Табигъатны джоругъу кючлюдю – бойсунайыкъ.
Ханым, пайтон хазырды – хазыр эсенг, мин.
Айтылыннган тилекге амин де, амин.

Бу назмуну да машинкагъа уруб, хазыр этдим: энди тамбла тюбей эсем, сёлешген къыйын болса, «окъу да, джууаб бер» деб, къолуна тутдурурма да кетерме. Школда окъугъан сагъатымда бир къызчыкъны джаратыб, кесине джукъ айталмай, назмула джазгъан эдим. Ол аны кюлюб, тенглерине окъутуб, мени кесинден сууутхан эди... Огъай, таукел болургъа керекди. Соза турмай, тюзюн айтыб, джазыууму не ары, не бери аудурургъа керекди.
Эртден бла айтылыннган заманнга барыб, кабинетини эшигин къакъдым. Кеси джангыз олтура эди. Саламлашдыкъ. Столда тюненеги гюллени кёрдюм.
- Къалайды халынг? Къанынгы басымын да ёлчелейим, джюрегинге да бир тынгылайым.
- Игирек тынгыла, марджа, акъ сёз къалай туугъанын эшитир эсенг а.
- Сен ойнасанг да, къан басымынг мардадан мийигирекди, джюрегинг да бираз дженгилирек урады. Аны чурумун табаргъа керекди.
- Аны чуруму – сенсе,- деб джибердим, кесим да эслемегенлей. Джунчуб, Рабиятха къарадым. Аны къызаргъанын эслегенимде, «энди артха джол джокъду. Айтырымы бусагъатда айтыб къоймасам, артда айталлыкъ тюлме» деб, келди кёлюме.
- Алай эсе игиди. Сора саулугъунгу хатасы джокъду,- Рабият ышарды, джунчугъаны кете.
- Рабият,- дедим,- тилим тутулуб къалса, бу къагъытны къоюб кетерик эдим сеннге.
Ол назмуму алыб, башдан аякъ окъуб чыкъды. Мен андан терк джууаб сакъламай, сёлеше башладым:
- Мен адамны биринчи кере кёргеним бла джаратама не джаратмайма. Сен да алай болурса. Сеннге къарамым тюрленник тюлдю энди. Биз бирге джашау эталлыкъ болурбуз деб келеди кёлюме. Джангыз, сени огъайынг болмазча болса, кесими юсюмден талай сёз айтыргъа излейме. Не ючюн десенг, хапарымы эшитсенг, сен меннге башха тюрлю къараргъа да боллукъса.
- Да айт, мени кёлюмю чыгъарырча затынг бар эсе, эшитейим.
- Москвада мени орус къатыным, бир сабийим да барды. Ол сабий ючюн юйленнген эдим анга. Джууукълары, тенглери да «эрге бармагъанлай сабий табды» деб айтмаз ючюн, сабийге да «атасыз» деб киши айтмаз ючюн. Алай а, юйлене туруб, келишген эдик: «джууукъну-тенгни да джыйыб той этейик, алай а, мени эртде-кеч болса да, къарачай юйдегим боллукъду. Джюрегим сюйген къарачай къызгъа тюбесем, аны бла юйдеги къурарыкъма». Ма энди тюбедим. Сеннге бу затны айтмасам, алдагъанча боллукъ эди. Алай а, бизни джашауубузгъа киши чырмау болаллыкъ тюлдю. Сен бла мен бир-бирибизни ангыласакъ, къалгъан бошду.
- Сабийинги аты къалайды, кесине да ненча джыл болады?
- Аслан, тёрт джылындады. Сабийни анасындан алалсам, бизни бла джашар. Алалмасам, бери келтире, ызына элте турурма. Алайсыз, орус болуб кетерикди.
- Сабийин да, анасын да бери келтириб, экисин да къарачай тилге, адетлеге да юретиб, джашаб къалсанг къалай болур?
- Алай этерик болсам, этерик эдим – эки джыл мен мында кесим джашагъанлы. Айтама, мен юйленеме деб юйленмегенме. Мен студент, ол школну бошай тургъан къыз – ойнай келдик, джаш тууду. Атасына-анасына къызны талатмаз ючюн, сабийни да дуниягъа туума къояр ючюн, экисине да сёз джетмесин деб, юйленнген эдим. Бу затланы мен сенден башха бир джаннга да айтырыкъ тюлме. Сеннге уа, тюзюча, болгъаныча айтама.
- Сиз, къарачай джашла, былайсыз. Джаш джылларыгъызны орус къызлагъа бересиз, сагъыш этмейсиз. Заманында юйленмейсиз. Къарачай къызла да сизни сакълай къарт боладыла.
- Сени да, мени да туура заманыбызды. Озгъан зат джокъду. Сагъыш эт, юй телефонум, алимле тургъан юйню телефону да къагъытда бардыла. Огъай демесенг, талай кюнден мен кесим да телефон этерме.
- Огъай, мен таукел болсам, кесим билдирирме. Назмунг ючюн а, сау бол. Мен сени китабларынгы барын да окъугъанма. Сен башхалагъа ушамайса. Сени керти да уллу джюрегинг барды.
- Мени джюрегиме къанат керекди. Кёкге уча да, эне турурча. Ол заманда сёзюм да, джашауум да джангырлыкъды.
- Билмейме, билмейме, сени къанатларынг кёбдюле...
- Ала биркюнлюк, биркечелик къанатладыла. Меннге уа ёмюрлюк къанат керекди. Ишим сени бла болса болады, болмаса – сора меннге башхасы джокъду: къайда джашайма, ким бла джашайма, къалай джашайма. Тюзю, ол заманда къуру халкъымы проблемалары бла кюреширик болурма. Энчи джашаууму тюзетелмей эсем, халкъымы джашауун тюзетирге кюрешейим. «Башына оноу эталмагъан, элге оноу этерге кюрешеди» дерикле да чыгъарла, алай болса да...
Телефон зынгырдады. Рабият биразны тынгылаб туруб, «болсун» деб, трубканы салды.
- Айыб этме, меннге радиозаводда ишлеген джериме барыргъа керекди.
Бирге чыкъдыкъ да, аны радиозаводну къабакъ эшиклерине дери ашыра бардым. Билсем эди артда тюбемей къаллыгъыбызны, табар эдим керамат сёзле, аламат сёзле...
Ингирде келиб, мени машина бла Къарачай шахаргъа алыб кетдиле. Къарачай халкъны демократ организациясы меннге салгъан борч: Къарачай республиканы Чомаланы Казбек джарашдыргъан Конституциясын кёб санда китаб этиб басмалатыргъа, «Юйге игилик» газетни да кёзюулю номерин чыгъарыргъа. Экисини да тиражларын келтириб, ноябрны 17-де, баямланнган Къарачай республиканы джыллыгъына аталгъан джыйылыуда чачарча этерге.
Экинчи кюн Москвагъа учуб кетдим. Эки ыйыкъны типографиягъа баргъандан, келгенден озмай джюрюдюм. Юч ыйыкъдан Конституция да, газет да хазыр болдула. Къралны парламентине джумушу бла организациябызны башчысы Кечерукъланы Азрет да келди. Эки кюнден къонакъ юйге барыб, анга тюбедим.
- Иш табсызды,- деди Азрет. – Эресейни Баш Советинде джууаблы къуллукъчуланы айтханлары: Къарачай-Черкесияны парламенти 1990-чы джыл ноябрны отузунда Къарачай-Черкес республика болсун деб, оноу этгенди. Ол депутатла, бютеу халкъланы келечилери, ёкюллери, джыйылыб джангы оноу этмеселе, Къарачай республиканы къураугъа къараллыкъ тюлдю.
- Закон а, реабилитация Закон?
- Закон алгъыннгы Къарачай областны къураргъа дейди, Къарачай-Черкесияны халкъ сайлагъан миллетёкюллери уа Къарачай-Черкесия болсун дейдиле. Энди биз парламентни джыйдырыб, джангыдан Къарачай республика болсун деб, бегим алдырталсакъ, сора амантишлени аман тишлери тюшерикди, ала къадалыр зат къаллыкъ тюлдю.
- Мен билеме не этерге кереклисин, Азрет. Къарачай шахарда ноябрны 17-де байрам джыйылыуну болджалсыз митингге бурургъа керекди. Ол заманда парламентни джыйдырыб, Къарачай республиканы хакъындан бегим алдыртырбыз.
- Аллай кюч къайда? 17-чи ноябрда джыйылыуну болджалсыз митингге да буралгъа эдик. Аны эшитгенлей, джюз тюрлю чырмау чыгъарырла.
- Бир киши да билмезге керекди. Мен Москвадан да иги кесек адамны джыйыб барырма. Былайда ислам партияны къураб айланнган къарачай джаш барды – Биджи улу Мухаммад. Аны джыйынын, кесин да заявлениеле джаздырыб, организациябызны Москвада бёлюмюне къошуб турама. Сен кишиге джукъ айтма, ол кюн болджалсыз митингни башларча боллукъбуз. Мен газетлени, китабланы да машина бла ийиб, кесим ол джашланы хазырлаб бошасам барырма. Бир ыйыкъны алгъа келсем, боллукъ болур.
Кеч бола юйге къайытдым. «Темир тиш сеннге къалай чыкъгъанды? Темир тишинги бир кёргюз» деб, сабий аллыма чабды. Кюлген да этиб, аны къойнума алыб, тёгерек буруб, джерге салдым. Аны ойнагъанына, кюлгенине къарай, арыгъанымы да унутдум. Телефон бёлдю сагъышларымы.
- Салам, Къарачыкъ, къайдан чыкъдынг?
- Черкесскден сёлешеме. Бек къыйналлыкъ тюл эсенг – айтыр затым барды.
- Къоркъутма. Аллах айтса, ауругъан-ёлген болмаз.
- Огъай, аллай зат джокъду. Дохтур къызынг сёлешген эди эки ыйыкъны мындан алгъа. Сени излей эди да, айтдым, сен юй бийченге, сабийинге тансыкъ болуб, Москвагъа кетгенинги. Телефонунгу берирге изледим – унамады. Сеннге айтырса деб аманат этгени: «сабийингден къууана, юйдегинг бла насыблы бол, кёб джаша. Поэзиянг ючюн сау бол».
- Къарачыкъ, сен нелени сёлешесе. Иш этиб болгъанны къатышдыргъан болурса. Мен кесине бир телефон этейим.
- Эталлыкъ тюлсе. Тюнене эрге чыкъгъанын эшитгенме. Алай а, къыйналма. Андан къыйынлыкъдан Аллах сакъласын. Кесинг айтханлай, ауругъан, ёлген джокъду. Мен биле эдим алай боллугъун – къол аязынга къараб айтхан шой эдим да.
- Эсимдеди. Ол арагъа кирген къыз а сенмисе экен?
- Менме. Алай а, менден заран джетмегенди сизге.
- Ийнанама. Хапарынг ючюн а, сюйюмчю бераллыкъ тюлме. Эсен бол.
Тангнга кёз къысмай чыкъдым. Бир аны, бир кесими терслей келиб, къалкъыдым. Уяннганымда кюн орта болуб тура эди. Чыгъыб, лоджиядан къарадым: сабийни да, анасын да сабийле ойнаучу джерде кёрдюм. Башха сабий бла анасы да тюшдюле эсиме. Чурумла чыгъыб, ала быйыл да келалмазлыкъларын билдирген эдиле. Телефонну чархын буруб, башха дуниягъа къулакъ салдым.
- Хай,- сабий тауушчукъ чыкъды.
- Хай, Ас-Алан. Горь дет бра? (игимисе?)
- Такк. Вем арь дю? (Сен кимсе?)
- Нисан. Яй виль снакке мед Анна Мария (Мен Анна Мария бла сёлеширге излейме).
Сабий неле эсе да айтды, алай а ангылаялмадым. Норвежча талай сёз билеме джангыз. Телефондан Анна Марияны ауазы чыкъды.
- Не этесе? Тынчмыса?- къарачай тилде сёлешеди.
- Сау бол. Кесигиз къалайсыз?
- Сиз, эркишиле, узакъда, мен да Ас-Алан бла булджуйма. Не, ауазынг мыдах нек чыгъады?
- Кесими телилигим бла бир къызны тас этгенме да, анга джарсыб турама.
- Ай зауаллы уа. Кел ариу айтайым. Ас-Алан да оюнчагъын тас этгенди да, анга да айтханма ариу.
- Мен тас этген оюнчакъ болса уа....
- Биз барыбыз да оюнчакълабыз сеннге.
- Бош айтаса. Джангыз бир къызгъа да оюнчакъгъача къарамагъанма, халими билесе сен.
- Билеме. Бек къыйналма. Энтда табылыр бир къыз сеннге.
- Огъай, аллай табыллыкъ тюлдю. Ол сеннге ушай эди.
- Меннге ушагъаны ючюнмю джаратханса аны? Алай эсе, алкъын меннге сууумагъанса. Уч да кел, кёлюнгю джабсарайым.
- Къарачай, Москва, Ставангер – джюрегим юч кесек болуб турады. Къайры барайым, къайда къалайым?
- Мен оноу этейим. Джашауунгу ючден бирин Къарачайда джашагъанса, ючден бирин Москвада ётдюргенсе, къалгъан ючден бирин да Норвегияда джаша.
- Тюз оноу эте болурса. Джангыз, бусагъатда мени мында тыйгъан – атама-анама къайгъырыу эмда Къарачайны къраллыгъын къайтартыр ючюн кюрешиу.
- Алай демек – сен ёмюрде да джуртунгдан айырылаллыкъ тюлсе. Мен ары баралмасам, сен бери келалмасанг – артда сабийинг бла сёлешир ючюн тылмач керек болуб къалыр. Алай болса да, къачан болса да, сау-эсен кёрюшейик. Ха де бра (сау къал).
Сагъатха къарадым: Биджи улу Мухаммад бла тюбешир заман джетиб келеди. Терк кийиниб юйден чыкъдым. Бир игиси, автобус аны юйюне дери элтеди.
- Салам алейкум, юйге да игилик.
- Алейкум салам, келгеннге да игилик.
Менден бир он джылгъа джаш болур. Сёлешгени, къымылдагъаны да тири. Къуру дин деб турмай, миллет проблемалагъа да эс бёлген, англагъан джаш.
- Сен «тарих эс бла миллет ангы керекди халкъгъа» дейсе. Мен а, неден да алгъа  «дин къууат, иман» керекди дейме. Имансыз, динсиз халкъ хорланмай къаллыкъ тюлдю. Халкъыбызны тилин, джуртун, сыйын, намысын сакъларгъа излей эсек – аны иманнга, диннге къайтарыргъа борчлубуз.
- Кърал кеси къайтара тургъан сагъатда, къраллыгъыбызны бир алайыкъ да, къалгъаннга артда оноу эте барырбыз. Ансы бусагъатда джашил байракъны кёлтюргенлей, гяуур къралгъа да эрши кёрюнюрбюз, орусну, башха дин тутханланы да кесибизден сууутурбуз. Ноябрны онджетисинде, алгъаракъда айтханымча, Къарачай миллет округ къуралгъаныны 71 джыллыгъына эмда Къарачай республиканы баямлагъаныбызны джыллыгъына аталгъан Къарачай шахарда джыйылыу боллукъду. Ма ол джыйылыуну болджалсыз митиннге буруб, Реабилитация законну толтуртур джанындан кюреширге керекбиз. Джыйылыуда тюрлю-тюрлю адамла, кючле боллукъдула. Бизни организацияда да чайкъала тургъанла кёбдюле, кесибизни кючюбюз джетмей къалыргъа боллукъду. Сен да кесинги адамларынг бла, организациябызны Москвада бёлюмюню юелерича, алайда болургъа керексиз. «Джамагъатыбызны» тамадасы Кечерукъланы Азрет болджалсыз митингни хакъындан чёб атдыргъан сагъатда, биз аслам болургъа керекбиз. Аны себебли, Мухаммад, ол кюн алайгъа бизнича иннетлилени не къадар кёб джыяргъа кюреш. Джыйылыуну митингге бургъандан сора, тамадала да сайларбыз, къалгъан затлагъа да оноу эте барырбыз. Бу муслиман революция тюлдю, Мухаммад. Къралны реабилитация законуна чырмау болгъанлагъа къаршчы къозгъалыуду бу. Ишибизни тюз бардыралсакъ, кърал бизни джаныбызда боллукъду. Биз мадар этсек, Аллах да къадар этер.
Бир-бирибизни ангылаб, къол тутуб, айырылдыкъ. Ноябрны 15-де Къарачай шахарда тюбеширге келишдик. Энчи къайгъыларым да джюрекден кетмегенликге, алгъа миллет ишибиз чыкъды.
Ноябрны онджетисинде Къарачай шахарны Советле Юйюнде айтылгъан джыйылыу башланды. Профессор Лайпанланы Къазий доклад этди. Аны ызындан да омакъ сёлешиучюле сёлешдиле. Джыйылыуну бардыргъан, ахырында, адетдеча, «энди айтыры болгъан бармыды?» деб, сорду. «Джамагъат» организациябызны тамадаларындан бири Кечерукъланы Азрет трибунагъа чыгъыб, ары дери келишгенибизча, айтды:
- Джамагъат, биз джыйыла да чачыла, властдагъыла уа, бизге эс бёлмей,  къара ишлерин эте, халкъыбызны къраллыкъсыз къояргъа башлагъандыла. Бир джылны мындан алгъа, 1412 депутат ма былайда джыйылыб, Къарачай республиканы къурауну юсюнден бегим алгъан эди. Андан сора Реабилитация закон да чыкъды. Алай а, не халкъыбызны излемин, не къралны законун толтурургъа излемейдиле Къарачай-Черкесияны башчылары. Къарачай республиканы къуратмай, Къарачай-Черкес республиканы къуратхандыла ала. Биз таукеллик этмесек, биягъынлай хакъсызлыкъ хорларыкъды, къраллыкъсыз къаллыкъбыз. Бу джыйылыу болджалсыз митингге бурулса деб кёлюме келеди. Къол кёлтюрейик да, джамагъатны кёбюсю айтханны этейик.
Джыйылыуну бардыргъанла къаршчы болургъа кюрешселе да, кёбчюлюк хорлады – джыйылыуну болджалсыз митиннге бурдукъ. Алайда огъуна митингни бардырыу комитетни къураб, тамадагъа да Кечерукъланы Азретни сайладыкъ. Бизни этгенибизни тюзге санамай, кетгенле да болдула. Алай а, тюз халкъ басыныб, Советлени Юйюню аллында майдан адамдан толду. Къарачай шахарда властны къолгъа алдыкъ. Алай а, антларына ийнаныб, Къарачай шахарны, районну башчыларын ишлеринде къойгъаныбыз бек уллу джангылыч болду. Экинчи уллу джангылыч – Мухамммадны джыйынына асры уллу эркинликле бергенибиз. Советле юйюнде азан таууш, намаз къылыу, ауаз бериу, джашил байракъланы кёлтюрюб ары-бери барыу – башха тилли, башха динли адамланы къайгъылы этди, къоркъутду, бизден сууутду. Чомаланы Казбек – организациябызны бир башчысы – бизге, (Кечерукъ улу бла меннге) чамланнганын билдирди:
- Ленин билмей айырмагъанды динни къралдан. Къайдан табыб да келтирдигиз ол моллачыкъны? Аны хайырындан хатасы кёб болгъанын ангыламаймысыз?
- Не хатасын кёргенсиз?- дедим.
- Билмегенча этме. Санаб берейим,- бармакъларын бюге тебреди Казбек. – Биринчи этгени: Ючкёкенде Ленинни эскертмесин аудургъаны. Биджи улуну кесини билими, ангысы джетмей эсе, анга ангылатыргъа керек эди: Ленин болмаса орус империя бизни къурутуб бошарыкъ эди. Миллет автономияла аны кючю бла къуралгъандыла. «Динигизге, тилигизге, джеригизге, адетлеригизге да эркин боллукъсуз» деб, ол айтханды. Аны джолундан тайышхан бузукъбашла салгъандыла бизге къыйынлыкъ. Биджи улу уа, Ленинни эскертмесин аудуруб, бир уллу джигитлик этгеннге санайды кесин. Ол телиликди. Ол «Ленин ибилисни эскертмесин къурутдукъ» деб, араб-ислам организацияладан ачха алады. Олду аны къыздыргъан аллай «джигитликлеге». Экинчи этгени: Советле юйюню башында кърал байракъны кетериб, орнуна джашил байракъны орнатханы уа неге ушагъан затды? Ючюнчю этгени: залда джашил байракъны ары-бери силкиб, тургъанлары уа? Азан къычырыб, намаз къылыб тургъанлары уа? Советле юйю межгитми болгъанды? Тёртюнчю этгени: эл афендилеге джюзюшер доллар бериб, аланы сатыб алыргъа кюрешгени. Соруу: къайдан чыгъады мынга ачха? Джууаб: бизни миллет ишибизни, къозгъалыуубузну муслиман революцияча кёргюзтюб, тышкъраллы дин организацияладан ачха алады. Бизни сыйлы ишибизни, къраллыгъыбызны къайтартыу ишни алай бла артына чыгъаргъа башлагъанды ол. Чекистле бола тургъанны къралны башына билдирмейдилеми дейсе? Бизни ишибизни бузар ючюн, органла иш этиб ийген эселе да аны, билмейсиз. Къысхасы, аны алайдан къоратмасагъыз, мен алайгъа басарыкъ тюлме.
- Казбек, кел тюзюча сёлешейик. Сен айтхан затлада тюз-терс да болур. Алай а,  Биджи улу болмаса, болджалсыз митингни башлатыргъа кючюбюз джетмей къалыргъа да болур эди. Ол биринчиси. Экинчиси, не болду, болмады эсе да, ючюнчю декабрда Къарачай-Черкесияны парламентин джыйдыртыб, «Къарачай республика болсун» деб, бегим алдыртдыкъ. Не керекди андан сора? Къралны Реабилитация закону бар, Къарачай-Черкес парламентни Къарачай республиканы къурауну юсюнден оноуу-бегими бар, Къарачайны джеринден 1412 депутатны оноуу бар, халкъыбыз съездлеринде айтхан оюм бар, алгъаракълада огъуна джыйылгъан 70 минг къол ыз бар – не керекди энди Къарачай Республиканы къурар ючюн? Джангыз, кърал башында оноу этерге керекди. Энди ары делегацияла ийиб, бу ишни тамамларгъа борчлубуз. Бусагъатда сатлыкъланы, тилчилени, агентлени сагъыннганны къоюб, Къарачайны республика этер джанындан кюрешейик.
Казбекден да «Юйге игиликни» кёзюулю номерине материалла алыб, биягъынлай Москвагъа кетдим. Газетни да чыгъара, делегацияланы тизиминде уллу кърал къуллукъчулагъа да тюбей турдум. Старовойтова, Шахрай, Хасбулатов... Ишибиз онгуна айлана башлады. Эм ахырында 1992-чи джыл февралны бешинде президент Ельцин Россияны Баш Советине Къарачай автоном областны къайтарыуну-къурауну юсюнден законопроект бла чыкъды. Энди Къарачай энчи област боллугъуна ишексиз болдум. Газетни чыгъартыб тургъан Семенланы Дахир бла бирге хорламны байрамлай, тенгиз круизге атландым. Алай а, къууанчыбыз кёбге созулмады. Тенгизде бара, радио бла эшитдим: «1992-чи джыл мартны 28-де бютеу Къарачай-Черкесни халкъларыны разылыкъларын билир ючюн, соруу бардырылгъанды. Анда республиканы джамагъатыны асламы бирге джашаргъа излегенин айтханды». Къууанчым бошалды.
Къалай? Къарачай халкъны оноуу башхалагъа нек джетди? Къралны президентини оноуун тюрлендирирге кимни къолундан келди? Халкъыбызны излемине да, депутатланы оноуларына да, Реабилитация законнга да, Ельцинни законопроектине да къаршчы баргъанла кимледиле? Бишиб бошагъан ишни ким ойдурду? Джарлы халкъыбызны къраллыкъсыз къойгъанла кимледиле?
Тенгизча чайкъалады джюрегим. Этер мадарым джокъ. Сёлешир, тюзюн билир амалым да джокъ. Ызыбызгъа ай джарымдан къайытырыкъбыз. Тюзюн ол заманда билаллыкъма джангыз. Кеме уа барады. Бир ыйыкъны барлыкъбыз тохтамай. Бек сокъуранама замансыз къууанч этгениме. Анда болсам... Не да этиб, ол «опрос-соруу» итликни этдирмезге керек эди. Алай а, аны кючю болмазгъа керекди – къарачай халкъ кесини ауузу бла да, депутатларыны бегимлери бла да энчи республика болургъа излегенин айтыб бошагъанды. Халкъгъа да, Реабилитация законнга да, Ельцинни законопроектине да къаршчы баргъанла джууабха тартылыргъа керекдиле. Аланы – ол душманланы, амантишлени – барын къара багъанагъа тагъаргъа керекди. Тенгизча чайкъалады кёлюм. Джюрегим кюйюб барады. Барыб сууукъ бассейинде джууунуб келеме. Намаз къылама. Назму джазама. Суу, Намаз, Назму кёлюме бир кесек рахатлыкъ бередиле. Алай а,

КЪАЙРЫ КЪАЧХЫН КЕСИНГДЕН?

Халкъынг, джуртунг, бола тургъан ишле –
Бир такъыйкъагъа кетмей эселе эсингден,
Къайры къачхын, къалай къачхын кесингден.
               
Той-оюн, круиз – бары да бош.
Къара тенгизи, Акъ тенгизи да шош,
Джангыз джюрек къатланады, къайнайды.

Джарлы халкъынг кёз туурадан кетмейди:
Аны айтханы чапракъдан да ётмейди –
Не Аллахха, не патчахха джетмейди...

Ачыуланыб сорама кесиме, къалгъанлагъа да:

МИЛЛЕТ АНГЫБЫЗ БАРМЫДЫ?

Кюн тийиб, кюле турады,
Джангур да джауа тургъанлай.
Бизни тилибиз а ёле турады,
Кёзюбюз джана тургъанлай.

Ёле турады ана тилибиз,
Билмеген кибик этмейик.
Не халда джюрюйюд ой джаш тёлюбюз,
Хей, гяуур болуб кетмейик.

Ёзеги къуруб, къабугъу къалгъан –
Миллетге саналыб билмейме.
Джурту – Къарачай, аты – Къарачай,
Къарачай адам а – кёрмейме.

Бизни джолубуз мияла буз эд,
Бузну юсю уа – къар эди.
Ёзге джуртунда халкъ талкъ болур деб,
Кимни эсинде бар эди.

Кимни эсинде бар эди,
Халкъ къраллыгъын алмаз деб.
Сора неге юрюлюб келген эк
«Ой, Шам Къарачай, Кавказ»,- деб.

Биз – тюзде къалгъан къой сюрюу,
Энчи Республика болмасакъ.
Миллет ангыбыз бармыды бизни,
Къраллыгъыбызны алмасакъ?!

Круизден келгенден сора, Москвадан тёрт джаныма телефон этиб тебредим. Къарачайгъа келиб, не болгъанын ангыларгъа кюрешеме.
Къарачай-Черкесияны башында тургъан душманларыбыз эмда кесибизни амантишлерибиз, Къарачай областны къурауну юсюнден Елцинни законопроекти чыкъгъандан сора, къуллукъсуз-шиндиксиз къалабыз деб, джанлары чыгъыб, биригиб, Эресейни парламентини башчысыны биринчи орунбасарына Филатовгъа тюбегендиле. Филатов къагъыт джарашдыргъанды: «Къарачай эмда Черкес областланы къурардан алгъа, Къарачай-Черкесде джашагъан адамланы барына да «бир областдамы, огъесе башха-башха областладамы джашаргъа излейсиз» деб сорулса, оноу да аланы джууабларына кёре этилсе, иги болур». Алай бла 28-чи мартда 1992-чи джыл аллай опрос-соруу болгъанды халкъгъа. Ол соруу да, чёб атыллыкъ къагъытлада алай башсыз-тюбсюз, экили ангылашынырча салыннганды, анга тюз джууаб этерге да мадар джокъду. «Реабилитация Законнга кёре, сюрюлген халкълагъа толу реабилитация этилгенден сора, сиз разымысыз  Россияны тизиминде халкъланы хакълары тенг болгъан Къарачай-Черкесияны бирлигин сакъларгъа». Бер бу соруугъа къаллай джууаб берлик эсенг да.
Айтылгъан соруу, этилген иш хукук джаны бла да, адамлыкъ джаны бла да тюз тюлдю. Законнга кёре, толу реабилитация – ол сюрюлген халкъны джуртундан сюрюлгюнчю болгъан къраллыгъын ызына къайтарыуду. Алай демек, эм алгъа Къарачай алгъындача, энчи област болургъа керек эди. Андан сора, референдум этилиб, кимге къошулама десе, анга къошулур эди. Ол биринчи терслик. Къарачай халкъ кесини энчи къраллыгъын къайтартыу оюмун 70 минг къол ызы бла да, съездлеринде да, депутатларыны оноулары бла да айтыб бошагъанды. Къралны президенти да, Къарачай областны къурауну юсюнден законопроектин аны ючюн хазырлаб, къралны парламентине ётдюргенди. Къарачай халкъны излеми бирди, белгилиди. Аскерни киргизтиб, экили ангылашыннган сорууну соруб, ол сорууну да къуру къарачайлылагъа тюл, башха миллетлеге да соруб, къарачай халкъны энтда къраллыкъсыз къойгъандыла.
Алай бла, джангыдан терслик, зорлукъ, итлик этилгенди кёб къыйынлыкъ кёрген къарачай халкъгъа.
«Юйге Игилик» газетде демократ «Джамагъатны» башчыларыны — Лайпанланы Къазийни, Чомаланы Казбекни, Кечерукъланы Азретни оюмларына кёре джазылгъан статьядан бир юзюкню да келтирейик.
«Биз Азиядан къайытхан сагъатда черкеслиле бек къыйын болумгъа тюшюб эдиле – Черкес областны къурутуб, миллет район эте тура эдиле. Къарачайны къайытханы алагъа насыб болду. Бир-бири бла келишалмай, 1926 джыл бир-биринден айырылгъан эки халкъны, 1957 джыл джангыдан бирге къошуб, Къарачай-Черкес област къурадыла. Сюргюнден къайытхан къарачайлылагъа буюрулгъан ачханы да кёбюсю Черкесск шахаргъа, бютеу областха чачылды. Бирге джашау – Къарачайны юлюшюн ашау – джангыдан башланды. Бюгюн-бюгече да тюрленмейди хал. (Халкъыбыз сюргюнден къайытхан джыллада, алгъыннгы энчи Къарачай областны ызына къурауну юсюнден къралны бегимин джашырыб къойгъан да Черкес облисполкомну тамадасы Карданов болгъанын унутмайыкъ).
Къарачай-Черкес Республиканы джери 14,3 минг квадрат километрди. 1943 джыл Сталин къурутхан Къарачай областны джери 11,4 минг квадрат километрди. Джерибиз кёб болгъан бла къалмай, Минги Тау да, мер-мер таш, чегет, суу байлыкъ да, тау джайлыкъла да, джер тюбю хазнала да, айтыргъа, бизде болмагъан берекет джокъду. Аны ючюндю хоншуланы бизден айырылыргъа унамай, мант башча джабышыб тургъанлары.
1990-чы джыллада къарачай халкъны «Джамагъат» организациясы 1943 джыл Сталин-Берия-Суслов къурутхан Къарачай областны ызына сюеуню юсюнден кюреше башлагъан эди. 1991 джыл апрелни 26-да «Кёчюрюлген-сюрюлген халкълагъа реабилитация Закон» чыкъгъандан сора уа, миллет иш хорларча эди. Эресейни Баш Советинде Къарачай областны къурауну юсюнден къралны президенти Ельцинни законопроекти да бар эди. Алай а, иш тынмады. Иш 1957 джылдача болду. Областны тамада къуллукъчулары – къарачайы, черкеси, абазасы,, ногъайы, орусу – бары да бирлешиб, Къарачай областны къуратмаз джанындан болдула. Алагъа да, алагъа бойсуннганла къошулдула. Халкъыбызны къраллыкъсыз къойгъанланы башчылары уа – Къарачай-Черкес областны тамадасы Хубийланы Владимир, Эресейни Баш Советини депутаты, «Джамагъатны» башчысы («Къарачай областны къурагъынчы тохтарыкъ тюлме» деген антын бузгъан ) Орусланы Азрет, «Сюргюнден ётген халкъланы Конфедерациясыны» башчысы Алийланы Исмайыл. Дагъыда бир къауумну былайда кёргюзтюрге излейме, ма аланы тукъумлары, къуллукълары эмда Къарачай-Черкесияны джамагъатына чакъырыулары –  бютеу област газетледе басмаланнган "Обращение к жителям Карачаево-Черкесии":
"...Мы не можем согласиться с проектом закона о восстановлении Карачаевской и Черкесской автономных областей в составе РФ...» (...Биз башха-башха Къарачай, Черкес областланы къурау законопроектге разы тюлбюз... )
Савельев В. Н. – председатель облсовета народных депутатов; Тлябичев А. Р. – зам.председателя облсовета народных депутатов;
Биюков М. И-А. – редактор газеты "Ногай давысы"; Карданов А. Х. - председатель Адыге-Хабльского райсовета народных депутатов; Салпагаров И. З. – начальник объединения "Карачаево-Черкесскагропромстрой"; Скориков В. А. – помощник председателя облсовета народных депутатов; Скрипцов В. Г. – начальник управления сельского хозяйства республики; Федоров А. И. – зав.отделом областного Совета народных депутатов; Физиков Д. А – генеральный директор агрофирмы "Юбилейная»; Шидаков И. Б. – гл. врач областного онкологического диспансера; Эркенов Ш. Х. – генеральный директор производственного объединения "Микрокомпонент"; Ху¬биев В. И. – и.о. главы администрации КЧССР; Озов А. Г – первый заместитель и.о. главы администрации КЧССР; Редькин В. П. – первый зам.главы администрации КЧССР; Найманов Н. Ю. – зам.главы администрации КЧССР; Катаганов А. Э. – управделами и.о. главы администрации КЧССР; Лушников Ю. М. – прокурор республики; Колесников В. М. – начальник отдела Министерства безопасности по Карачаево-Черкесии; Никитенко Н. Г. – председатель областного народного суда; Волкодав А. Т. – начальник управления внутренних дел; Айбазов Д. Х. – редактор газеты "Къарачай»; Карданов М. Х. – редактор газеты "Черкесхэку"; Стародубцев Е. А. – редактор газеты "День республики"; Аджиев Д. Ю. – председатель телерадиокомnании Карачаево-Черкесия; Камысовский В. Ф. – председатель Черкесского горсовета народных депутатов; Соловьев В. А. – председатель Карачаевского горсовета народных депутатов; Стригин В. П. – председатель Зеленчукского райсовета народных депутатов; Борлаков К. С. – председатель Малокарачаевского райсовета народных депутатов; Воробьев А. В. – председатель Усть-Джегутинского райсовета народных депутатов; Троцко Ф. К. – председатель Урупского райсовета народных делутатов; Шебзухов М. Н. – председатель Хабезского райсовета народных депутатов; Богатырев А. Х. – председатель Карачаевского райсовета народных депутатов; Клюшников Г. М. – глава администрации г. Черкесска; Элканов Б. И. – глава администрации г. Карачаевска; Алабердов М. Ю. – глава администрации Адыге-Хабльского района; Поляков В. И. – глава администрации Зеленчукского района; Гочияев Б. Х-А. – и.о. главы администрации Малокарачаевского района; Алиев М. Ш. – глава администрации Прикубанского района; Кипкеев М. Д. – глава администрации Усть-Джегутинскоro района; Койчуев Р. И. – глава администрации Карачаевского района; Ширяев М. В. – глава администрации Урупского района; Аргунов О. А. – глава администрации Хабезского района; Катчиев А. А. – управляющнй трестом «КЧСС"; Джегутанов Э. Х. – председатель комитета по национальной политике и средствам массовой информации ; Хапчаев С. Ю. – зав. общим отделом областного Совета народных депутатов; Кечеруков К. А. – зав. организационным отделом администрации КЧССР.
            Кесигиз кёресиз, Къарачай, Черкес областланы къурауну юсюнден Россияны президенти Ельцинни законопроектине къаршчы тургъанла, бири къалмай бары, оноучула, къуллукъчуладыла. Джангы областла къуралсала, ала таянчакъ шиндиклеринден айырылыргъа боллукъ эдиле. Аны себебли, халкъларын къраллыкъсыз къойдула. Къарачайны оноуун кесине къоймай, башха халкълагъа соргъан кибик этиб, ала да – Къарачайны бойнунда джашай юреннгенле – бирге джашаргъа излейбиз деб, алай бла биягъы халкъыбыз тюзлюгюн табмагъанлай къалды. Къалгъан халкъланы башчылары, оноучулары, къуллукъчулары кеслерини орунларын сакълагъан бла къалмай, халкъларыны къайгъысын да кёредиле. Джангыз, къарачай къуллукъчуладыла таянчакъ шиндиклерин халкъдан, джуртдан эсе багъалы кёргенле.
            Кеслерини итликлерин-хыйлалыкъларын джашырыр ючюн а, айтадыла: «айырылабыз десек къан тёгюлюрге боллукъ эди. Джер даула чыгъарыкъ эдиле. Орус къазакъла да, черкес, абаза, ногъай къауумла да энчи республикала болабыз дей эдиле...». Бир къауум да: «Къарачай-Черкес областны Республикагъа бурулургъа бир къоюгъуз. Андан Къарачайны Республика статусу бла биз чыгъарыб берирбиз» деб, ант эте эди. Дагъыда бир къауум: «Бизге Къарачай област болгъандан эсе, Къарачай-Черкес Республика болгъаныбыз игиди» деб, халкъны мыйысын къатышдыра эди. Бир къауумну уа, бир джукъгъа келишмеген, заранлы, къоркъуулу оюму бар эди: «Бизге энчи област къураргъа керек тюлдю. Къарачай-Черкес республикада биз эм уллу миллет, черкесине, башха бурху къауумлагъа да бий болуб турургъа керекбиз. Къабарты Малкъарны къалай джутуб кюреше эсе, биз да Черкесни алай джутуб кюреширге керекбиз...».          
            Была бары да къара халкъны алдаргъа, къоркъутургъа деб, оноучу-къуллукъчу къауум къурагъан, джайгъан бек заранлы ётюрюкледиле, хыйныладыла. «Хыйнычыны эки юлюшю башына» деген нарт сёзню да эскерселе уа... Къарачай-Черкесияны бирлигин сакълар ючюн тюл, кеслерини къуллукъларын сакълар ючюн, парт-совет номенклатура къралны Реабилитация законуна къаршчы барыб, халкъланы бир-бирине этиб, къан тёкдюрюрге аз къалгъанды. Кеслерини хыйлалыкъларын, этген аманлыкъларын джашырыр ючюн а, Къарачайны «Джамагъат» атлы демократ организациясын терслерге кюрешгендиле.
Реабилитация законнга кёре, Къарачайны Сталин къурутхан къраллыгъы ызына къайытыргъа керекди. Къралны президенти Ельцин да къралны парламентине Къарачай областны къурауну юсюнден аны ючюн къагъыт-законопроект джазгъан эди. (Андан сора, къралда къалгъан миллет областлача, халкъны излеми бла, Къарачай област да Къарачай Республикагъа буруллукъ эди). Бизни тамадала уа, законнга да, халкъларына да къаршчы барыб, «Къарачай-Черкесияны бирлигин сакъладыкъ» деб, махтаныргъа кюрешедиле, таб, Къарачайны къраллыкъсыз къойгъан тамадалагъа-амантишлеге эскертмеле салдырыб айланадыла. Кеслерини къызбайлыкъларын, болумсузлукъларын, сатлыкъ ишлерин сабырлыкъча, оюмлулукъча кёргюзтюрге излейдиле.
            Къабарты 1920 джыллада Тау Республиканы да оюб, андан чыгъыб, кеси энчи област болургъа къоркъмагъанды. Бираздан а, хыйла бла, питна бла, зор бла «тенглик-паритет халда къарнашлача джашарыкъбыз» деб, Малкъарны да кесине къошуб, аны башсыз, хакъсыз этиб, къурутуб кюрешгенли ненча джыл. Къарнашлыкъны, паритетни-тенгликни, Къабарты былай ангылайды: «Биз Малкъардан тёрт къатха кёббюз. Аны ючюн хар неде да юлюшюбюз тёрт къатха кёб болургъа керекди». Кертисинде уа Малкъарны юлюшюн да ашаб, джерсиз-джуртсуз этиб кюрешедиле. Нальчик тёгерегинде малкъар эллени джайлыкъларын, сабанларын сыйырыб, ол затха къаршчы тургъан таулуланы да ёлтюрюб, тауларына да ие болургъа кюреше, «тенгликни, къарнашлыкъны» бардырадыла.
            Къарачай-Черкес республикада къарачайлыла да черкеслиледен тёрт–беш къатха кёбдюле. Ёзге былайда хал башхады: хар неде да черкесге юлюш къарачай бла тенг джетеди. Аны былай ангылатыргъа боллукъду: бир черкеслиге бир табакъ шорпа, тёрт къарачайлыгъа да бир табакъ шорпа. Черкеслиле тоя-къутура, къарачайлыла да кётюрем бола барадыла.
            Къабарты-Малкъарда «хар не — адам башындан тергелирге, болургъа керекди» деб, Малкъарны алай бла къурутадыла. Къарачай-Черкесде «хар не адам башындан тюл, халкъ башындан болургъа керекди» деб, Къарачайны алай бла къурутадыла. Сюрюлген-кёчюрюлген миллетлеге эмда аллай зорлукъ кёрмегенлеге кърал да бирча къарамагъаны себебли, къарачайы, малкъары да бюгюн да тюзлюклерин табалмай, азаб чекгенлей турадыла. Бу болумдан къутулур ючюн излейди Къарачай да, Малкъар да Къабартыдан-Черкесден айырылыргъа. Алай а, Къарачай-Малкъар халкъны тонай, юлюшюн ашай юреннгенле, айырылыргъа къоймайдыла. Къачан да бизни халкъны тюб этиб, джуртубузгъа ие болургъа излегенле, къара иннетлерин бюгюн да къоймайдыла, ол муратларына аз-аз джууукълаша да барадыла.
            1926 джылда да, айырылыу иш, тынч тюл эди. Алай а, халкъын, джуртун сюйген адам – Гюрджюланы Къурман, Алий улу Умарны джангылычын да тюзете, (Алий улу Умарны болушлугъу бла!) Къарачайны Черкесден айырыб, энчи област этгенди. Ол тюз оноу болгъанын джазгъанды Алий улу да ол заманлада. Аланы экисин да – керти халкъ башчыланы, 1937 джыллада, миллетчиленича, сталинчи джорукъ къурутханды. Аладан сора, Халкъ ючюн, Хакъ ючюн джанларын къурман этерик тамада чыкъмагъанды Къарачайда. Аланы ызындан келген оноучула-къуллукъчула, халкъларын-джуртларын тюл, кеслерин, къуллукъларын сакъларгъа кюрешгендиле. Къыйынлыкъ андады.
            Амантишле кеслерини итликлерин джашырыр ючюн, не этмейдиле, не айтмайдыла: «Къарачай энчи кърал болурун ким сюймейди, алай а къан тёгюлюрге боллукъ эди... юлюшюбюзню бир кесек ашай эселе да, тёзгенибиз игиди...». Огъай, амантишле кеслерини юлюшлерин ашатырыкъ тюлдюле, душманлагъа къошулуб, туугъан халкъларын, джуртларын тонаб кюрешген болмаса.
            «Къан тёгюлюрге боллукъду Къабартыгъа джасакъ тёлемесек»,- десе Къарча;
            «Къан тёгюлюрге боллукъду къызылбек аскерден сюрюлген адамларыбызны къайтара тебресек»,- десе Татаркъан;
«Къан тёгюлюрге боллукъду къатынымы кърым ханнга бермесем»,- десе Ачемез;
            «Къан тёгюлюрге боллукъду келиними къабарты бийге селеке этдирмесем»,- десе Къара-Мусса;
            «Къан тёгюлюрге боллукъду Къабартыгъа артыкълыкъ этдирмесек»,- десе Джаттай;
«Къан тёгюлюрге боллукъду Къарачай миллет округну къурай тебресек»,- десе Алий улу Умар;
«Къан тёгюлюрге боллукъду Къарачайны Черкесден айырыб энчи Къарачай областны къурай башласакъ»,- десе Гюрджю улу Къурман –
къалай болур эди? Бизни чёб чакълы сыйыбыз, адамлыгъыбыз, халкълыгъыбыз къалырмы эди? Къалмаз эди.
Аллай адамларыбыз болгъаны себебли, ёмюрлени узагъына халкъыбыз, джуртубуз сакъланыб, къраллыгъыбыз болуб, башыбызны ёрге ёхтем тутуб джюрюгенбиз...».
Энди уа?

*   *   *   

Къарачай шахарда организациябыз джангыдан джыйылыб, энди не этебиз деген соруугъа къарай башладыкъ. Джамагъатыбыз да, Къарачайны болджалсыз митингини кёзюуюнде айырылгъан бютеухалкъ Совети да (башчысы Батчаланы Борис) оноу этдик: халкъ бла ишлерге, халкъны съездин бардырыргъа, къралны баш органларына делегацияла иерге. Иш башланды, биягъы мен Москва бла Къарачайны арасында джюрюб тебредим. «Джамагъатны» да, бютеухалкъ Советни да башчы къауумундан болгъаным себебли, хар делегация бла къралны башында тургъан къуллукъчулагъа, оноучулагъа тюбегенлей турама. Газетни терк-терк чыгъарыб, келтириб халкъгъа чачаргъа кюрешеме.
1992-чи джыл июлну 25-де къарачай халкъны съездини бешинчи джыйылыуун бардырдыкъ. Къарачайны бютеухалкъ Советини тамадасы Батчаланы Борис доклад этди. Съезд алгъан резолюцияда чертиледи: Къарачайны юсюнден айтсакъ, Реабилитация законну бир тизгини да толтурулмагъанды. 1991 джыл ол закон джашауда бардырылыб бошаргъа керек эди. Къарачайны къраллыгъын къайтартмай тургъан кърал комиссияды: аны башчысы – Россияны хукук баканы Н. В. Федоровду. Анга уу бергенле уа – ол комиссияны юелери Къарачай-Черкесни башчысыны къуллугъун тындыргъан Хубий улу Владимир бла Эресейни парламентини депутаты Орус улу Азрет. Хубий улу Къарачайны къраллыкъсыз къояргъа кюрешген бла къалмай, Малкъарны статусун да тюрлендиртмезге кюрешеди. Биз бу къралда тюзлюгюбюзню табалмасакъ, тюзлюкню тышында излерге керек боллукъбуз».
Съездибизге Чечен джумхуриетни президенти Джохар Дудаев да келген эди. Къарачай-Черкесияны тамадалары Хубий улу, Савельев съездни ишине къошулгъан къой, аны ишине чырмау болдула. Ёмюрледен келген къонакъ алыу адетлени бузуб, Дудаевни Къарачайгъа иймей тыяргъа да кюрешдиле. Кючлери джетмегенинде, биягъы эки къартны —   Орус улу Азрет бла Къобан улу Абдулну ийииб, ала да Джохаргъа «кет» дейдиле. Халкъ ол затха чамланнганын Байрамкъулланы Магометни сёзю бла билдирди: «Биз, акъылдан шашхан бу эки къартха зорлукъ эталмазбыз, алай а, ёлселе, къабырлада алагъа орун табылмаз».
Мен Москвада Реабилитация законну текстин джазгъан профессор А.Коваленкогъа тюбеб, интервью да алдым, талай статья да джаздыртдым. Аланы «Юйге игиликде» басмалатыб, Къарачайгъа келтириб чачдым. Бир-бири ызындан газетлени чыгъарыб, алада бола тургъан ишлени баямлагъанлай турдукъ. Бек магъаналы статьяла джазыб берди Чомаланы Казбек да. Сорууну-опросну кёзюуюнде аскер бёлеклени, ОМОН-ну киргизтгенлерин айтды. Хубий улу Владимирни, Орус улу Азретни, Алий улу Исмайылны джер бла тенг этиб сёлешди. Къарачайны къраллыкъсыз къойгъан къара кючлени башларында ала тургъанларын чертди. Кечерукъланы Азрет бла меннге да чамланды: сиз да ол Биджи улу моллачыкъны келтириб, ишибизге бек уллу заран салгъансыз. Моллачыкъ «сорууну-опросну этсегиз, чёб атылгъан урналаны атылтырыкъбыз» деб, ОМОННУ киргизтирге чурум бергенди. Анга провокатор демей не айтырыкъса? Анга алай эт деб, КГБ буйрукъ берген болур эди. Джашил байракъны алыб, джыйыны бла ары-бери чабыб айланса, Дудаевге «Къарачайны байрагъыды» деб, бир джашил къумачны тутдурса (халкъны байрагъын саугъа этген къалай болады?), Советле Юйюнде азан къычырыб, зикир айтыб, оруслуланы илгиздик этсе – кесини аллай провокациялары бла ол да Хубий улугъа болушмаймыды? Ол КГБ-ни агентиди, чыртда анга ишегинг болмасын. Артмагъы долларладан толуду дейдиле. Къайдан чыгъады ачха анга? Арабладан. КГБ аны билмеймиди, кёрмеймиди дейсе? Биледи, кёреди – алай а, тохтатмайды – ол аланы адамларыды. Ма кёрюрсе, аны биргесине айланнган джашладан кёбюсю ачырыкъды, моллачыкъгъа уа тиерик тюлдюле. Энтда айтама – организациябыз аллайладан тазаланыргъа керекди, алайсыз аллай агентле, провокаторла болгъанны къатышдырлыкъдыла. Конфедарацияны башчысы Алийланы Исмайыл да реабилитация ишни чархын къурушдургъан адамды. Юч одалы квартирни да аны ючюн бергендиле анга Москвада».
«Биджи улу иманы болгъан, тюз джашды» дей башладым, ёзге мени сёзюме тынгыларгъа да унамады Казбек. Алай болса да, джити къаламы болгъаны себебли, талай материал берди газетге. Хубий улу уа, башындан да кёл табыб, бизни организациябызны джабдырыр джанындан кюрешеди. Демократ организациябызны мында регистрация этдиралмагъаныбызда, мен аны Москвада эсебге алдыргъан эдим. Хубий улу хукук баканнга айтыб, регистрациябызны буздуртады. Джангыдан кюрешиб, аны эсебге алдыртама. Ызы бла «Юйге игилик» газетге къадаладыла. Алай барады кюреш. Аны бла къалмай, бир талай саубитген джаш, мен машина бла Элтаркъачдан чыгъыб Ючкёкеннге бара тургъанлай, машиналары бла джолуму кесиб, герохларын кёкюрегиме тирейдиле: «Сен Хубий улу бла кюрешгениги тохтатмасанг, энди джол сёлеше турлукъ тюлбюз». Машинаны джюрютген тенгим, бирлерин таныгъанын айтады: «Аманлыкъчыладыла. Ким ачха берсе анга ишлейдиле. Не аманлыкъдан да артха турлукъ тюлдюле».
Бу хапарны эшитген Салых, адамлары бла келиб меннге тюбеди.
- Ол джол «къан тёгюлмесин» деб, тохтатхан эдинг. Энди уа не дериксе? Бу амантишлени бир-экисини терисин алсакъ, къалгъанла къоркъарыкъдыла. Алайсыз хорлаялмазлыгъыбыз белгили болду. Кёресе да, башында оноучуланы сатыб алыб, Ельцинни законопроектин да, законну да джукъгъа санамагъанларын. Энди уа, сеннге да бандитленни ийиб тебрегендиле.
- Салых, къояйыкъ бу сёзню. Кюрешиб турсакъ, бир кюн бир хорларбыз. Тюзлюгюбюз тюзде къалмаз.
- Къалыб тургъанын кёребиз. Сен кюреширсе, халкъ а суууб, тюнгюлюб тохтаса, ёрге тургъузалмазса. Мен айыбдан чыкъдым. Болмай эсе, муну джанынгда джюрют деб бир герохну тутдурду, муну да юсюнгден тешме деб, бир бронежилетни юсюме къаблады. «Герох джерленибди, эсле» деб да эскертди, бир гитче кюбюрчекчик бла окъланы да узата.
- Мени джанымы была къалдыргъа эдиле. Герох бла тутсала уа, чалдышха атарла. Алай болса да, сау бол. Ким биледи, джараб да къалырла.
- Нисан, энди сеннге сормай, бир затла этиб къояргъа да болурбуз. Джангыз, бу джашланы экили этген затла бардыла. Тукъум джууукълукъ деб да бир къыйынлыкъ барды. Аланы сорууларына кесинг бир джууаб эт.
Джашланы тукъумларын айтайым: къатынгдагъы Хубийладанды, аны джанындагъы Орусладанды, къыйырдагъы Къобан улуду, мени джанымдагъы Алийладанды, аны къатындагъы Токъаладанды, аны къатындагъы Кипкеладанды, эм къыйырдагъы да Лайпанладанды. Тюзюн айтайым, была бары да тутушдан, боксдан спортну усталарыдыла, уллу джетишимлеге ие болургъа боллукъ эдиле, алай а, Къарачайны сыйсыз этиб кюрешгенлени, сёлешгенлени ууатыб, тутмакъны сынагъандыла. Ёзге анда да Къарачайны атын джигитлеча айтдыртхандыла. Быланы тукъумларындан чыкъгъанлагъа сен амантиш деб айтханынгы джаратмагъандыла да, сен аланы сорууларына бир джууаб эт. Биринчи Токъа  улу сорду:
- 1943-чю джыл Къарачайны кёчюрген сагъатларында областны тамадасы Токъаланы Сейит-Умар болгъанын билеме. 1957-чи джыл, халкъыбыз сюргюнден къайытханында да  къарачайлыладан эм уллу къуллукъгъа тюшюб, ишлеб башлагъан ол болгъанды. Азиядан къайытхан къарачайлыланы Черкесскни тёгерегинде таб, тюз джерлеге орнатыб, кёб игилик этгенди дейдиле. Халкъда джюрюген хапарлагъа кёре, халкъны кёчюргенлеринде аны гюнахы джокъду, анга эскертме салыргъа керекдиле дегенле да бардыла. Сен ол айтыулагъа къалай къарайса?
- Халкъда тюрлю-тюрлю айтадыла. Мен кёлюме келгенни айтайым. Сталини, Бериясы да Гюрджю бла чекде тау халкъланы кёчюрюб, аланы джандет джуртларын туугъан къралларына къошаргъа излей болур эдиле къачан да. Джангыз, бир таб заман, бир таб чурум керек эди. Аллай таблыкъны къазауат берди. Къарачай тизиминде болгъан Ставрополь крайны тамадасы Суслов, немчала келген сагъатда крайда партизан джюрюшге башчылыкъ этерге керек эди. Ол а, Дагъыстанны Кизляр шахарына къачыб, немчала кетгинчи анда тургъанды. Башсыз къалгъан партизанла да, кау-куу болгъандыла, къырылгъандыла. Немчала ызларына ыхтырылгъандан сора, Берия башчылыкъ этген кърал комиссия келгенди. Суслов джанын сакълар ючюн, бютеу гюнахны Къарачайгъа кюрегенди. Ол джалгъан даугъа къаршчы туруб, тюзюн айтхан джигит партизан тахсачы Батчаланы Мудалифни он джылгъа тутдургъанды. Токъаланы Сейит-Умар, халкъын джакълаб, бир джерде, бир сёз айтмагъанды. Айтса, ол да тутуллукъ болур эди, ёзге, башчы, джанын тюл, халкъын сакъларгъа, къутхарыргъа керекди. Халкъын джакъларгъа кюрешген Мудалифни тутхандыла, бютеу халкъны тутмакъ этиб сюргендиле, Сейт-Умар а кёчюрюлмегенди. «Бандит» халкъны башчысына тиймей, халкъы бла бирге кёчюрмей, къалай къойгъан болур эдиле? Экинчи соруу: халкъ 1957-чи джыл сюргюнден къайытханында, коммунист партияны Къарачай-Черкес област комитетине экинчи секретар этиб, къалай салгъан болур эдиле аны? Суслов анга не ючюн болуша болур эди? Ючюнчю соруу: къарачайлыладан эм уллу къуллукъгъа тюшген Токъа улу совет хукуметни «Къарачай областны къураргъа» деген бегимин биле болмазмы эди? Къарачай-Черкес облисполкомну тамадасы черкесли Карданов партияны обкомуну экинчи секретары болгъан Токъа улудан къралны аллай бегимин джашырыргъа базармы эди? Халкъны кёчюре айланнган сагъатда «бу терсликди» дерге ётю джетмеген, халкъ къайытхан сагъатда да «Указгъа кёре, Къарачай областыбызны къурайыкъ» дерге ётю джетмеген – къаллай башчыды бу? Энди анга эскертме не ючюн салыргъа излейдиле? Не ючюн? Анга тюл, Мудалифге салыргъа керекди эскертме.
«Халкъны тау эллеге, табсыз джерлеге иймей, Черкесскни тёгерегинде тюз джерледе тыяргъа излегенди; халкъны иги кесегин тыйгъан да этгенди». Токъа улуну бу ишин бир уллу игилик этгеннге санайдыла. Тинтиб къарасакъ – ол бек уллу аманлыкъ этгенин ангыларыкъбыз.
Токъа улу игилик излеб тыяргъа излегенди тюзде къарачай халкъны дейик. Черкес тамадала уа не ючюн излегендиле къарачайлыланы Тебердиге, Архызгъа, тау этеклерине иймезге? Ёмюрню тёртден бирин, совет кърал оюлгъунчу, Къарачайгъа эм уллу душманлыкъ этиб тургъан черкесли Умар Эреджебович Темиров бла къарачайлы Токъа улу сюргюнден къайыта келген къарачайлыланы туугъан тау эллерине иймезге бирча кюрешгенлери сейир тюлмюдю? Черкес областны джерлерине тюшерге бизге неге керек эди – бизни джерибиз бизге джетмегенликми эте эди? Къарачай областны джери 11 минг квадрат километрди, Черкес областны джери уа – къуру 3 минг квадрат километр. Бютеу табигъат байлыкъла Къарачайны джериндедиле. Черкесни хуртдагы джерине Къарачайны андан талай къатха кёб болгъан джандет джуртун къошуб, энди джер бир болду деб, черкеслилени джуртубузгъа ие этген неге ушагъан затды? 1926-чы джыл Къарачай бла Черкес бир-бири бла джарашмай айырылгъанлары да эсде шой эди? Бирге къошулуудан ким хайыр кёрдю? Черкеслиле. Черкеслилени областларын къурутуб, миллет район эте тургъанлай, Къарачай келгени бла хайырланыб, бизге тагъылыб, Къарачай-Черкес област боладыла. Сюргюнден къайытхан къарачайлылагъа буюрулгъан ачханы да кёбюсю черкес элле бла Черкесск шахаргъа кетеди. «Уялмагъан буюрулмагъанны ашар» деб, ма анга айтадыла. Къарачайлыладан эм уллу къуллукъда тургъан Токъа улу, хахай этмей, буруу болмай, Къарачайны ачхасын черкеслилеге ашатханы сейир тюлмюдю? Къарачайлыланы барын сюргюннге дери джашагъан джерлерине къайтарыб, Кърал берген ачханы да черкеслилеге ашатмай, къарачай эллени аякъ юсюне салса эди Токъа улу – ма ол заманда анга эскертме салыргъа да боллукъ эди.
1957-чи джыл Къарачайны кесин энчи област болургъа къоймай, Черкес областны Къарачай-Черкес областха бурдургъанла, бир да ишексиз черкес къуллукъчуладыла. Ала билгендиле не этгенлерин, джангыз Токъа улу алагъа нек къошулгъанды ансы? Черкеслиле да, Токъа улу да Сусловну айтханын этгендиле. Барыны да этгенлери бизни халкъгъа къыйынлыкъды.
Токъа улу иги иннет бла иймезге кюрешгенди къарачайлыланы тау этеклерине дейик. Черкеслиле уа нек иймезге кюрешгендиле бизни тау эллерибизге? Къабарты уа нек иймей кюрешгенди малкъар халкъны туугъан тауларына? Суслов Къарачай халкъны джуртундан сюрдюрюб, джуртуна къайытханында да не эталгъан аманлыгъын этиб тургъанча, Къабартыны башчысы Кумехов, аны ауушдургъан Мальбахов да малкъар халкъгъа аллай бир къыйынлыкъ салгъандыла. Кумехов Бериягъа «малкъар халкъны кёчюрюгюз» деб къагъыт джазгъанды 1944-чю джыл, Малкъарны джерине ие болур дыгаласда. 1957-чи джыл Мальбахов да Малкъарны таулагъа иймей, районларын, эллерин ызына сюерге къоймай тургъанды. Аны себебли, Къарачай-Малкъар халкъны джуртуна ие болур ючюн, бизни халкъны таулагъа иймей кюрешгенди къабарты-черкес къауум. Ол къара иннетли ишде Токъа улу да ала бла болгъанды, билиб-билмей, сюйюб-сюймей болгъан эсе да. Къралны политикасы бла къабарты-черкес къауумну иннети бу ишде да келишгендиле. Кърал да къарачайны, малкъарны, чеченни, юнгюшню таулагъа иймей, тюзледе къояргъа излегенди – бизни джуртсуз къояр ючюн, дженгилирек ассимиле этер ючюн. Токъа улуну этген иши, къарачайлыланы Черкесск шахарны тёгерегинде къояргъа кюрешгени, иги кесек къарачайлыны алгъыннгы Къарачай областны джеринден тышында къойгъаны бюгюн да заран болгъанлай турады. Биз Къарачай республиканы къурайбыз деген сагъатда, «биз тышында къаллыкъбыз» деб, къаршчы тургъанла ала эдиле. Не джаны бла алыб къарасакъ да, Токъа улу бу игиликни этгенди халкъына деб айтыргъа джукъ табмайма. Этген иши бизни къраллыкъсыз, джуртсуз къояргъа джарагъанды.
Экинчи сорууну Хубийладан джаш сорду:
- Сизни демократ «Джамагъатыгъыз» эм бек Хубий улугъа къадалыб турады. Не этгенди ол аллай бир?
- Владимир Исламович кёб заманны къарачайлыладан эм уллу къуллукъда ишлейди – Къарачай-Черкес облисполкомну тамадасыды. Къарачайгъа не аман табханларын айтыб тургъан сагъатда, джангыз бир кере халкъын джакълаб сёлешгенмиди? Огъай. Тебердиде «былайда фашистле бла бу джергили сатлыкъла сабийлени къыргъандыла» деб, эскертме салыннган сагъатда да тынгылаб тургъанды Хубий улу.
- Эскертмени салдыртхан Токъ улу болгъанды дейдиле, Къарачай районну тамадасы.
- Тюздю, аны терслиги болгъанына сёз джокъду. Алай а, аллай эскертме салыуну оноуу ёргерек дараджада этиледи. Аны инициатору коммунист партияны экинчи секретары Темиров болгъанына сёз джокъду, алай а, ол затха обкомну бюросу къарамай мадар джокъ эди. Хубий улу а, къара тынгылауну басыб тургъанды.
- Да ол не эталлыкъ эди, «къынкъ» дегенлей орнундан чыгъардыла да атдыла.
- Чыгъарыб атсала, халкъны эсинде эркишича, халкъ ёкюлча къалыр эди. Ма аллай къызбайланы оноугъа салыб, аланы къоллары бла бизни халкъыбызны къурутуб барыб турадыла. «Къарачайлыла миллетчиледиле, оруслуланы Къарачайда джашаргъа къоймайдыла» деб, ётюрюкню къатлаб, черкес къуллукъчула бизни къралгъа, орусха да эрши кёргюзтюб кюрешген сагъатда, Хубий улу статистиканы келтирирге да ётю джетмегенди. Статистика бла уа къарасанг, Къарачай-Черкесияда оруслула джашамагъан джер къуру Хабез районду. Оруслуланы джашаргъа къоймагъан, аякъ орунлу этмеген черкеслиледиле. Ма ол тюз затны да айтыргъа къоркъгъанды Хубий улу. Темиров кесини халкъын джакълагъан бла къалмай, бизни халкъыбызны да аман атха чыгъарыб кюрешиб тургъанды 1957-чи джылдан бери. Анга къаршчы тургъанны къой, ол айтханны этиб баргъанды Хубий улу. Ма андады къыйынлыкъ.
Къарачай тиширыулагъа къол къыйынларын областдан тышында сатдырмазча бегим чыгъартхан да Хубий улу эди. Эсигизде болур. Бирин къоюб башхасын айтайым. Архыз Хубий улуну туугъан элиди. Мен къарачай газетде ишлеген сагъатда ол элге барыб, адамлагъа тюбеб, хапарларына тынгылаб бек джарсыгъан эдим. 1957-чи джыл, черкеслиле бла бир болуб, Токаев къарачайлыланы Архызгъа да иймезге кюрешгенди, алай а, адамла туугъан эллерине къайытхандыла. Ёзге къарачай элни алайдан къурутур ючюн не этгендиле властла: юй ишлерге къоймагъандыла, эски юйлерин да джангыртыргъа эркинлик бермегендиле. Алай бла халкъны тарих джуртундан къурутуб кюрешгендиле. Мен ол къыйынлыкъны Хубий улуна айтханымда:
- Не барды ол тау этегине къысылыб. Кёчсюнле, кетсинле, ёзеннге энсинле да, табыракъ джерледе джашасынла. Алайы, бютеукърал курортду, эркинлик джокъду алайда юй ишлерге.
Ма алай тюб эте тура эди Хубий улу туугъан элин. Къарачай алимлени забастовкаларындан да хапарлы болурсуз? Ол илму-излем институт Хубий улу башчылыкъ этген облисполкомгъа къарай эди. Ол а, институтну башчысын, къарачай илмуну къурутуб кюрешген Бекижевни джууабха тартмагъаны себебли, бютеу къарачай алимлени ишден къыстайдыла. Кертиди, къарачайлылагъа аман айтылгъаны, къыйынлыкъ салыннганы да къралны экинчи адамындан – къарачайгъа сюргюн этдирген адамдан – Сусловдан келиб тургъанды. Анга уу бериб, аны Къарачайгъа юсдюрюб тургъанла уа – черкес тамадаладыла. Хубий улу къызбайлыгъындан, дуппукълугъундан, орнун тас этерге къоркъгъандан, душманла айтханны этиб тургъанды. Ёзге Суслову, Темирову да оноудан тайгъандан сора да, башын кёлтюралмайды. Не ючюн? Биягъы шиндиги анга халкъындан эсе багъалыды.
Сюргюннге тюшген халкълагъа Реабилитация Закон чыкъгъандан сора, халкъ энчи Республика болургъа излегенин айтхандан сора, таб Ельцин Къарачайны Сталин къурутхан къраллыгъын къайтарыргъа деб, законопроект джазгъандан сора да, бютеу ишни бузгъан Хубий улуду. «Къарачай кеси бола эсе, шиндиксиз къалама деб», асры къоркъгъандан, Москвагъа чабыб, мында да кесини халкъындан башхалагъа къурман садакъа болуб, ол этмеген не къалды?
«Бизде къарачайдан башха да, репрессия этилген халкъ барды» деб, къазакъланы да Реабилитация законнга тюшюреди Хубий улу. Къазакълыла халкъ тюлдюле, билесиз. Ол биринчиси. Экинчиси, къарачайлыланы миллет белги бла, башдан аякъ барын сюргенча, къазакълыланы сюрмегендиле. Аланы сюргюннге тюшген халкъланы тизимине тюшюрюу – Хубий улуну терслигиди. Экинчи терслиги Хубий улуну: Къарачай-Черкесияда, эки областдан къуралгъан республикада субъект болургъа джангыз эки халкъны эркинлиги барды: къарачайлыла бла черкеслилени. Хубий улу уа орусну да, абазаны да, ногъайны да субъектле этиб сиреледи. Алай бла, опросну-сорууну да бардырыб, Къарачайны оноуун орусха, черкесге, абазагъа, ногъайгъа соруб, ала да бирге джашаргъа керекбиз деб, Хубий улу Къарачайны джуртун, баш эркинлигин –  бютеу джазыуун башхаланы къолуна тутдурады. Абазагъа, ногъайгъа да миллет районла этер акъылы барды. Тамада болуб, кеси башда турур ючюн, бютеу Къарачайны тюбге салгъанды Хубий улу. Кесини къара ишин джашырыр ючюн, «айырылабыз десек, къан тёгюллюкдю» деб, къоркъутады, алдайды халкъны. Къралны закону да, президенти да айтханны толтурур орнуна, алагъа да, халкъына да къаршчы баргъанды Хубий улу.
Иш тыныб бошагъандан сора, Ельцин Къарачай областны къурауну юсюнден законопроект джазгъандан сора, Хубий улу Эресейни Баш Советини тамадасыны биринчи орунбасары Филатовгъа барыб, андан къагъыт бла къайытады. Къагъытда джазылгъаны: «Къарачай областны къурау-къурамау бютеу Къарачай-Черкесияны джамагъатыны оюмуна кёре болса таб болур». Демократ организацияны тамадасы Кечерукъланы Азрет Филатовгъа тюбегенинде «мен аллай къагъыт джазмагъанма, аллай къагъытха къол салмагъанма. Мен ол затха тинтиу этдирейим» деб, ашырады Азретни.  Кечерукъ улу Филатовгъа экинчи кере тюбеб, къагъытны хакъындан соргъанында, ол джууаб берир орнуна, «къарауулну чакъырлыкъма» деб, къоркъутургъа кюрешгенди.   
Реабилитация законнга къаршчы баргъаны ючюн, Къралны Президентин алдагъаны  ючюн, къалгъан халкълагъа къул болуб, кесини халкъын теблетгени ючюн, бизни къраллыкъсыз къойгъаны ючюн, Хубий улугъа бютеухалкъ Тёре алгъынча къараб, сюд этерге керекди. Мен ангылагъан алайды. Хубий улугъа джукъ да айтылмай, джукъ да этилмей, ол тамада орнунда къалыб кетсе, аны да унутдурлукъ амантишле чыгъаргъа боллукъдула. Алай а, айтханымча, анга тиерге керек тюлдю, анга ачыкъ сюд этерге керекди.
- Сиз джукъ да эталлыкъ тюлсюз анга. Аны ангылаб тюкюреди туугъан халкъына Хубий улу. Энди биз кесибизча бир затла этерик болурбуз, ансы сиз сёлешгенден ары джукъ эталлыкъ тюлсюз,- Салых, тюрлениб, нёгерлерине къарады.
- Мен да Нисаннга бир соруб къояйым,- деди Орус улу. – Орусланы Азрет, «Джамагъатны» тамадасы болуб, халкъны реабилтациясы ючюн кюрешмедими? Энди аны «Джамагъатдан» да къыстаб, ат-бет да нек атайсыз?
- Биз Орусланы Азретни ёрге тутуб, «Джамагъатха» башчы, Эресейни Баш Советине да депутат этген эдик. Алай а, ол депутат болгъандан сора, «Къарачайны къраллыгъын къайтарлыкъма» деген антын бузуб, Хубий улуну джанына кёчеди. Къочхарланы Исмайыл аны алыб келиб, Москвада бизни бла тюбетген эди.
- Къарачай областны къурау иннетден нек джанлагъансыз?- деб, сорады Батчаланы Борис, сиз барыгъыз да иги таныгъан тулпар джаш..
- «Джаланджикде къарачай юйню терезелерин къазакъла ташла бла ууатхандыла», деб эшитгенимде, айырылабыз десек иш тереннге кетерикди, къан тёгюлюрге боллукъду деб, андан эсе бирикген Къарачай-Черкес республика болсун дегенме.
- Терезелеге таш атханлары сайын, иннетигиз тюрлениб барлыкъ эсе, сизни терезелеригизни да ууатырыкъла чыгъарла.
Депутатны бети тюрленди, этиучюсюча этиб, ёпкелеген тюрсюн алыб, тюбешиуден думп болду. Орус улу антын бузгъандан сора, не этиб да биз аны «Джамагъатны» джыйылыууна келтиралмагъанбыз. Бизни ишибизни ояр ючюн, Хубий улу бла Орус улу къуллукъчуладан-оноучуладан, мюлк башчыладан – Къарачайны толу реабилитациясына къаршчыладан – джангы «Джамагъат» къурадыла. Халкъ джангылмаз ючюн, биз керти «Джамагъатха» демократ организация деб атайбыз. Сёзюн, антын бузуб, Къарачайны къраллыкъсыз къойгъан адамды Орус улу Азрет. Байрамкъулланы Магомет айтханлай, Хубий улу Владимирге, Орус улу Азретге, Къобанланы Абдулгъа, Алийланы Исмайылгъа эмда алачалагъа – Къарачайны къраллыкъсыз къойгъанлары ючюн – Къарачай бир тюз багъа берлик болур.
- Сен Токъа улуну, Хубий улуну, Орус улуну юсюнден айтханларынга ишегибиз джокъду. Алий улу Исмайыл а, не этгенди?
- Исмайылмы? Сюргюннге тюшген халкъланы Конфедерациясын къурагъанладанды бизни «Джамагъат». Реабилитация законнга кёре, сюргюнню сынагъан халкъла алгъыннгы джуртларын, къраллыкъларын толусу бла табаргъа керекдиле – ма ол затны этдирир ючюн къуралгъанды Конфедерация. Анга Алийланы Исмайылны башчы этдирген да биз болгъанбыз. Конфедерацияны башчысыча, Москвада миллетлени хакъындан баканлыкъгъа ишге да джарашады. Москвада юч комнатлы квартир да бередиле анга. Биз анга ышаныб тургъанлыкъгъа, ол да Орус улуча, Хубий улуну джанына кёчеди.
«Къарачай, Черкес областланы къурауну юсюнден» Ельцинни законопроекти чыкъгъанлай, Алий улуну керти иннети ачыкъ болады. Ол Къарачай-Черкесияны орус тилде чыкъгъан официал газетинде джазады: «Бизни Къарачай республика этмей, Къарачай област этерге излейдиле. Бизге Къарачай област болгъандан эсе, Къарачай-Черкес республика болгъаныбыз игиди».
- Ол тюз айтмаймыды?
- Ол къара халкъны алдаргъа кюрешеди. Тюзю уа былайды. Реабилитация законнга кёре, бусагъатдагъы демократ кърал алгъын сталинчи режим сюргюн этген халкълагъа, джуртларын да, къраллыкъларын да, сюргюннге дери болгъаныча, къайтарыргъа борчлуду. Сюргюннге дери бизни Къарачай областыбыз болгъанды, чеклери белгилиди. Ельцин ма ол областыбызны къайтарыргъа деб джазгъанды законопроект. Къарачай автоном областыбыз къуралгъандан сора, къалгъан автоном областла къалай республикала болгъан эселе, биз да алай республика боллукъбуз. Алий улу а, аны биле тургъанлай, ётюрюк айтыб, халкъны ишекли, сескекли этиб кюрешеди. Къарачай-Черкес автоном областда къарачайлыла къалай юлюшсюз тургъан эселе, Къарачай-Черкес республикада алай джашарыкъдыла, андан да аман. Не ючюн десенг, Хубий улу къазакъны да, абазаны да, орусну да, ногъайны да, черкесни да Къарачай джуртха ие этгенди. Алгъын къуру Къарачай, Черкес деб айтыла эсе, энди республиканы къурагъан субъектлеге орус, абаза, ногъай да къошулгъандыла. Къарачайны бир газети бар эсе, аланы да бирер газетлери, илму-излем институтда къарачайдан он адам ишлей эселе, аладан да онушар адам. Хар неде да алай. Черкесни, абазаны, ногъайны бир-бирине къошсанг да, бизни джарымыбыз тенгди болалмайдыла. Ишлеген сагъатда адам санына кёре байлыкъ этебиз, ол байлыкъны юлешген сагъатда уа, адам башындан тюл, халкъ башындан этедиле юлюшле. Ол юлюшлени этдирген а кимди? Хубий улу. Керекмиди бизге аллай республика? Керек тюлдю. Алай а, Хубий улугъа ариу кёрюнюр ючюн, Алий улу да аны джанлы болады. Хубий улу, Алий улу, Орус улу бирлешиб, къарачай халкъны алдаргъа, «къан тёгюллюкдю» деб, къоркъутургъа да кюрешиб, бизни къраллыкъсыз къоя турадыла.
Конфедерацияны Москвада ахыр съездине Къарачайдан делегация барады: демократ «Джамагъатны» тамадасы Кечерукъланы Азрет, Къарачайны бютеухалкъ комитетини тамадасы Батча улу Борис, Президиумну юеси Хубийланы Батал, Москвадан мени да къошадыла. Алий улу ёмюрде бизни джамагъат ишлерибизге къошулмагъан, Москвада джашагъан Аджиланы Солтанны, Айдынланы Халинни, Хубийланы Къайсынны чакъырыб, къарачай делегация быладыла деб, съездни алдаргъа кюрешеди. Ала ючюсю да «энчи Къарачай област болмасын» деб айтхан адамла. Къайсын а, «Реабилитация законну» терслеб сёлешеди, таб газетде да басмалайды оюмун. Профессор Коваленко аны кереклисин береди. Алий улу бла джыйынына «терслик реабилитация законда тюлдю, ол законнга сизнича  чырмау болуб, къурушдуруб тургъанладады терслик» дейди. Бу съездде Алий улуну Реабилитация законнга къаршчы ишлегени ючюн Конфедерациядан къыстайдыла. Алгъаракъда аллай иши ючюн «Джамагъатдан» Орус улу да къысталгъан эди. Алай а, ала салгъан зарандан къутулалмай барабыз.
Кипкеланы Къурманны, Лайпанланы Хамидни юсюнден да сордула.
- Къурман да, Хамид да туугъан къарачай халкъларына аман айтыргъа кюрешгендиле. «Халкъыбызгъа сюргюн этгенлерин тюз этгендиле» дегеннге джетдиргендиле. Хамидни «Бандитизм в Карачае» статьясын биле болурсуз. Къурман а партияны обкомуну пленумларында Къарачайны кёчюргенлерин тюзге санаб сёлешгенди. Ала экиси да Къарачайны душманы Темировну айтханын этиб джюрюгендиле. Артда аллай сыйсызлыкъгъа Хубий улу бла, Орус улу джетгендиле: Къарачайны къраллыкъсыз къоюб, Темировну кабинетине барыб «туугъан кюнюнге саугъабыз буду» дегендиле. Мен айтхан затланы сиз кесигиз да биле болур эдигиз, ёзге мен да айтдым.
- Джашланы дагъыда бир соруулары барды: сен къул-ёзден аыйыраса деген хапар джюрюйдю. Ол а, халкъны эки бёлген затды. Алай тюлмюдю? Бу соруугъа джууаб этсенг, кесими да бир сорууум боллукъду,- деди Салых.
- Кертиди, мен «къул-ёзден» деб, айырама. Алай а, адамны тукъумуна къараб тюл. Алийланы Умар бла Гюрджюланы Къурманнга – Къарачайны къраллыгъын къурай билген адамлагъа – тукъумларына къараб, багъа берирге боллукъмуду? Къачан эсе да, аланы ата-бабалары Дагъыстандан эмда Гюрджюден келгенди дейдиле. Ала экиси да бай, бий юйдегиледен чыкъмагъандыла. Алай а, аланы ангылары, эслери, болумлары джетгенди бютеу Къарачайгъа къуллукъ этерге, Къарачай округну, областны къураргъа. Совет властны, совет къралны кёзюуюнде Къарачайгъа аладан онглу тамада тюшмегенди. Ала Къарачайны чегин айыргъандыла, бегитгендиле, душманлыкъ этиб кюрешген Къабартыгъа-Черкесге да тыйыншлы джууаб бергендиле. Къарачай ёхтемликни, ёзденликни, джигитликни юлгюсюдюле ала.
Хубий улу Владимир да боллукъ эди аланы къатларына сюелирге. Къралны закону да, къралны тамадасы да, халкъыбызны излеми да – бары да келишген эди. Хубий улу къаршчы болмаса, Къарачай бюгюн энчи Республика болуб турлукъ эди. Ёзге, ол халкъындан эсе, олтургъан шиндигин сайлады – алай демек, туугъан халкъын къраллыкъсыз къойду. Владимир Исламович – къулду, кеси эркин, азат болургъа излемеген, халкъын да эркин азат этерге излемеген. Аны онг къолу – Орусланы Азрет, сонг къолу да – Алийланы Исмайыл. Ючюсюню къул этген тукъумлары тюлдю – рухларыды. Кеслерини интереслери ючюн Къарачайны къраллыкъсыз къойгъандыла ала. Алагъа кечмеклик джокъду. Ангылаталдыммы экен, къул бла ёзденни арасын мен къалай айыргъанымы?
- Сау бол, Нисан. Энди кесими сорууум: Бизге Къарачай област неге керекди? Кесибизден ууакъ халкъладан башыбызны алыб къачарча, алай къарыусузбузму? Къабарты, не эсе да, Малкъарны кесине зор бла, хыйла бла къошуб, джибермей кюрешеди. Къабарты Малкъардан тёрт къатха кёб эсе, биз да Черкесден тёрт къатха кёббюз. Къачхан бизден къачсын, айырылыргъа излеген бизден айырылсын. Къычырыкъ-хахай ала этсинле. Бизге тарыкъгъан, айырылыргъа излеген – бетибизге джарашхан зат тюлдю. Къабарты Малкъаргъача, биз да Черкесге бийлик этиб турургъа керек тюлбюзмю? Энди ма бу соруулагъа тыйыншлы джууаб эталсанг...
- Ангыладым, Салых. Кёлюме келгенни, билгеними да айтайым.
Къабартыдан башлайым. Къабарты бизни тюз джерлерибизни орус сюнгюлени кючю бла кючлей келгенди. Орус къралны бизге юсдюрюб, тауларыбызны да кесине алыргъа дыгалас этгенлей тургъанды эмда турады ол.
1920-чы джыл Тау Республика къуралады. Аны къурагъан округла: Чечен, Ингуш, Тегей, Къабарты, Малкъар, Къарачай. Алай а, эки джылдан, Къабарты Тау Республикадан чыгъады. Чыкъгъан бла къалмай, Сталин бла таша келишиуле бардырыб, Малкъарны да кесине къошдурады. Не ючюнмю? Бютеу таула, чегетле, суула, джер тюбю байлыкъла Малкъарны джурту болгъаны ючюн. Алай бла, зор бла, хыйла бла, бирикген Къабарты-Малкъар къуралады. Ёзге Малкъарны тюб этиб, джерине толу ие болур умутну къоймайдыла къабарты оноучула. 1944-чю джыл, Къабартыны башчысы Кумехов Бериягъа къагъыт джазады: «Малкъарлыла башдан аякъ къралны джауудула. Аланы барын да кёчюрюрге керекди». Мартны сегизинде Малкъар халкъны тутмакъ этиб, джуртундан сюреди сталинчи кърал. Алай а, Берия, Малкъарны тау джерин Къабартыгъа тюл, Гюрджюге береди. 1957-чи джыл Малкъар халкъны ызына къайтартмазгъа кюрешедиле Къабартыны башчылары. Тыялмазлыкъларын ангылагъанларында, малкъарлыланы таулагъа иймей, къабарты районлагъа джерлешдириб, алай бла аланы кеслерин, алагъа кърал буюргъан ачханы да джутаргъа излейдиле. Бюгюн да малкъар халкъны 80 тау эли ызына сюелмей, тюб болгъанлай турады. Реабилитация законнга кёре, таулулагъа сюргюннге дери болгъан районларын, башха затларын да къайтарыргъа керек эдиле. Ёзге Къабарты, сюргюнде къырылыб аз болгъан малкъар халкъдан бюгюн тёрт къатха кёбдю адам саны бла. Къралда уллу къуллукълада ишлеген къабартылыла кёбдюле, кеслерине тынгылатадыла. Малкъарны айырылыргъа къоймай, тюзлюгюн, хакъын да алыргъа къоймай, ма аллай итлик этиб турады бюгюн да Къабарты башчыла. «Эртде-кеч болса да, Малкъарны джутарыкъма, джерине да ие боллукъма» деб турады Къабарты.
Сен а, Салых, Къабарты нек айырылмайды деб сораса. Ангылатыргъа кюрешдим.
Энди, Къарачай, нек айырылыргъа керк болгъанын айтайым. Къабартыны юлгюге тутуб, башхалагъа зорлукъ этерге керек тюлбюз. Файгъамбарыбыз да айтханды: «Зорлукъ этме, зорлукъ да этдирме». Башхалагъа къул болгъандан не да бий болгъандан Аллах сакъласын – биз ёзден халкъбыз. Биз айырылсакъ – джукъ тас этмейбиз. Къарачай-Черкес республиканы джери 14 минг квадрат километр эсе, аны 11 минг квадрат километри – эм бай, эм ариу джери – Къарачайныкъыды. Аны себебли, Сталин къурутхан областыбызны-къраллыгъыбызны ызына алыргъа керекбиз. Бирге джашаб турургъа да боллукъ эдик, алай а, бизни игилигибизни, адамлыгъыбызны, ёзденлигибизни къачхынчы къабартылыла – бюгюн кеслерине черкес деб тургъанла – ангыламайдыла. Адам саны бла тёрт къатха аз болгъанлыгъына, Черкес юлюшюн бизни бла теппе-тенг алыб турургъа излейди, алай демек, бизни бойнубузда джашаб турургъа излейди. Къуру черкесле тюл, абазасы, ногъайы да излейдиле алай джашаргъа. Ишге джетселе «адам башындан» тергейдиле, ашаргъа джетселе уа – халкъ башындан. Оноучу-къуллукъчу орунлагъа да халкъ башындан тенглик тутаргъа излейдиле. Алай бла, бир черкеслиге да бир табакъ шорпа, тёрт къарачайлыгъы да бир табакъ шорпа. Тенгликни алай ангылайдыла черкеслиле. Керекмиди бизге аллай тенглик, аллай Къарачай-Черкесия? Абазагъа бир газет, черкесге бир газет, ногъайгъа бир газет, аладан талай къатха кёб болгъан къарачайгъа да бир газет. Керекмиди аллай тенглик бизге? Илму-излем институтда абазадан он адам , ногъайдан он адам, черкесден он адам, аладан талай кере кёб болгъан къарачайдан да он адам. Керекмиди бизге аллай тенглик? Тамада орунлада да болум алайды – таб бизден эсе, оноучу-къуллукъчу орунлада аладан адамла кёбюрекдиле. Керекмиди бизге аллай тенглик? Бизни бойнубузгъа миниб, къыйыныбызны ашаб, бизге оноу этиб турургъа да излейдиле. Керекмиди ол бизге? Таякъ тюйюшге джетсе иш, биз аланы ууатыб чыгъаргъа да болурбуз. Алай а, аланы артларында Орус кърал сюеледи, бизни бир-бирибизге юсдюрюб, орча этген кибик этиб, башчылыкъ этиб тургъан. Къарачай-Черкес республикада да, Къарачай-Черкес областда болгъаны кибик, биз ат-бет атала, юлюшсюз-хакъсыз турлукъбуз. Андан эсе, джерибиз-чегибиз белгили, энчи област болгъаныбыз иги тюлмюдю? Джюз минг оруслусу болгъан Черкесск шахар да, абаза, ногъай халкъла да къалсынла Черкес областда. Бизни адамыбыз, джерибиз да джетиширикди. Къарачай областда биз, къарачайлыла, 85% боллукъбуз. Кесибизни миллет байрагъыбыз, миллет орайдабыз боллукъду. Къарачай деб айтыллыкъды къайда да атыбыз. Къарачай област болгъан сагъатда небиз бар эди, энди небиз барды. Тенглешдиригиз да къарагъыз. Тозураб, оюла, къуруй тургъан Къарачай шахарны тюрсюню – миллет джашауубузну кюзгюсюдю. Кеслери энчи областла, республикала болгъан халкълагъа къарагъыз. Ала къалай джашайдыла, биз къалай джашайбыз. 
Салых, Алийланы Умар да, 1922-чи джыл Къарачай-Черкес областны къурай, «биз, къарачайлыла, башчылыкъ этерикбиз; черкеси, абазасы, ногъайы да бизни ышыгъыбызда, бизге разы болуб, санларына кёре юлюшлерин ала, къууанч бла джашай барлыкъдыла» деб, тургъанды. Джангылгъанын ангылагъанды Алий улу артда.  Миллет эришмекликден, къаугъадан озуб, бирге джашау болмай, 1926-чы джыл, Алийланы Умар болушуб, Гюрджюланы Къурман Къарачайны энчи област этдиргенди. Кесибиз энчи Област-Эл болуб, мамырлыкъда-рахатлыкъда къуру 14 джыл джашагъанбыз. Андан сора къазауат, андан сора сюргюн... Сталинчи тутуула-къурутуула да бола тургъанлай,  ол 14 джыл бизни халкъны джашнагъан кёзюуюдю. Не ючюн? Кесибизни энчи Юйюбюз-Областыбыз болгъаны ючюн. Ол энчи Юйюбюзню-Областыбызны тюб этдирген Сусловду – Берия башчылыкъ этген кърал комиссиягъа «Къарачай совет къралны джаууду, бандитди, сатлыкъды; партизанланы къурутханды, фашистлени ауушлагъа ийгенди;   аны тутаргъа-къурутургъа керекди. Мен айтханнга шагъатлыкъ этедиле эмда мюкюлдюле  Къабартыны да башчылары...». Бу затны меннге юч деменгили адам айтханды, айтхан бла къалмай, къол джазмаларында да окъугъанма аны. 1926-чы джыл, Къарачай бла Черкесни арасы асры аман болгъандан, кърал бизни айырыргъа керек болгъанды. Не джаны бла да бизге душманлыкъ этиб тургъан къабартыла-черкесле, бизни кёчюртюр ючюн, къралгъа эрши кёргюзтюр ючюн, не аманлыкъ эталгъанларын аямагъандыла. Берия Къарачайны-Малкъарны кёчюрюрге оноу этген сагъатда, Сусловну эмда Къабартыны-Черкесни башчыларыны айтханларына таянганды. 1828-чи джыл ноябрны экисинде Къарачайгъа орус аскерни алыб келген къабартылы Атажукин болса, 1943-1944-чю джыллада бизге сюргюн этдиргенлени тизиминде биягъы къабарты башчыла болсала, 1957-чи джыл сюргюнден ызыбызгъа, джуртубузгъа къайтартмазгъа кюрешиб тургъанла биягъыла болсала, къайытханыбыздан сора да, бизге ат-бет атаб, хакъыбызны ашаб турсала, бюгюн да бойнуздан тюшмей джашаргъа умут этиб турсала – сора, былагъа къаллай бир тёзюб турургъа боллукъду? Огъесе, энтда бир Джатдай чыгъыб, Къабартыны джан къайгъылыкъ этсе, ол замандамы айырылыргъа керекбиз? Алийланы Умар, Къабартыны душманлыгъын билсе да, къачхынчы къабартылыланы, Тау Республика къуралгъан сагъатда саннга кирмей къалгъанланы, Черкес ат бла Къарачайгъа къошуб, алагъа да бизни бла бирге къраллыкъ бердиргенди. Ала аны ючюн сау бол дер орнуна, Къарачайгъа бий болургъа умут этгендиле. «Аман адамны айнытсанг, эрнинги-бурнунгу къан этер» деб, аны ючюн айтхан болурла. 1926-чы джыл, Къарачай-Черкес област экиге бёлюннгенди. 1943-1944-чю джыл, биягъы Къабарты башчыланы эмда Сусловну итликлери бла, халкъыбызгъа сюргюн этилгенди.   
Къарачай областны, 1943-чю джыл Сталин къурутхан миллет къраллыгъыбызны ызына къайтартыргъа керекбиз. Созмай, Реабилитация закон кючюн тас этгинчи. Артда кеч болуб къалыргъа боллукъду. Къалгъан ишге къар джауады, къан джауады. Бу барыудан барса, джыйымдыкъ республикада джуртубузгъа бары да ие бола, тилибиз да, адетлерибиз да унутула, миллет ангыбыз, тарих эсибиз да кете, эриб, тас болуб кетерге боллукъбуз. Иш алайгъа бара турады. Келген насыбны къачырсакъ, артда аркъан атыб да туталмазбыз, къараб кёрюрге да табалмазбыз. Не бюгюн, не ёмюрде да. Мен ангылагъан алайды.
Энтда къайтарыб айтама: Къарачай кеси энчи болмай, миллет байрагъы, миллет орайдасы да боллукъ тюлдю. Джуртун да, тилин да, адетин, намысын да сакълаяллыкъ тюлдю. Къатышхан, джыйымдыкъ республикада, джюз халкъны бири болуб, ассимиле болуб, тас болуб кетерикди. Къуллукъ ючюн къул болгъанла, дуния мал ючюн халкъларын къраллыкъсыз къойгъанла – алагъа адам дерге боллукъмуду? Амантишди аланы атлары. Алгъынча Халкъ тёре болса, Къарачайдан къысталлыкъ эдиле амантишле бары. Сизге айтырым: алагъа тийиу джокъду — джашасынла, алай а, халкъгъа ким къыйынлыкъ салгъанын, халкъ билирге керекди.
Халкъыбызда ёзденден, къулдан ким кёб болгъаны кёб бармай ачыкъ боллукъду. Ёзден адам, ёзден халкъ кесини Юйюн-Элин къурамай къоярыкъ тюлдю. Къул адам, къул къауум азат болургъа, башына эркин болургъа излемей, оноуун башхалагъа тутдуруб, башхала бла къатышыб, къолан сюрюу болгъанлай турлукъду. Кёрейик, ёзденден, къулдан ким кёб болгъанын Къарачайда. Анга кёре боллукъду Къарачайны джазыуу, энчи республика болууу да. Къул — адамны тукъумун тюл, рухун кёргюзтген лакмус къагъытды.
Джашла джукъ да айтмагъанлай, къол тутуб, чыгъыб кетдиле. Мен да аланы ашырыб, терен сагъышда ызыма къайытдым.

*   *   *
 
Талай замандан Салыхны ёлгенин эшитдим. Атдан джыгъылыб. Кёб къыйынлыкъ кёрген, тюрмеледе олтуруб, сау-эсен чыкъгъан, туугъан элинде ачымаз джеринде ачыгъанына къыйналдым. Къарачай ючюн артха турмагъан, ётю болгъан джаш эди. Алай а, мен да къайда, къалай, къайсы атдан джыгъылырымы билемеми?

1993-чю джыл майны 13-де, байрым кече, меннге нени да унутдургъан къыйынлыкъ болду – анам ауушду.  «Ёлсек, къалсакъ да – анала саулукъда – саубуз. /Ала кетгенден сора уа – сау эсек да – шаубуз». Ол кюнледе башланнган аритмиядан, бюгюн да къутулалмай барама. Джетиджыллыкъ заманындан башлаб намаз къылгъан, диннге къаты адам эди анам. Аны джюрегин къыйнагъан болмаса, къууандырыр бир зат этмегеним артыкъ да кюйдюреди мени. Гитче баласын бир къарачай къызгъа юйлендирир дыгалас этгенлей, дуниядан кетди... Не этейим энди? Анама эталмагъан игиликни халкъыма этерге кюрешейим. Анамы къутхаралмадым эсе да, ёлюмден ана тилими къутхарыргъа кюрешейим, халкъымы къутхарыргъа кюрешейим.
«70 минг къол ызын да салыб, съездлерине да джыйылыб, бютеу халкъыбыз разылыгъын бергенден сора, 1412 депутат джыйылыб бегим алгъандан сора, Къарачай-Черкесияны парламенти оноу чыгъаргъандан сора, къралны президенти да ауузланнгандан сора, Реабилитация закон да бола тургъанлай, къраллыгъыбызны къайтарталмагъан, кесибизни сатлыкълагъа, амантишлеге хорлатхан не къарыусуз адамлабыз биз» дейме кеси кесиме. «Алай а, ол ишле да кеслери алларына этилмегендиле, бизни кючюбюз бла этилгендиле ала. Алай эсе, къарыусуз адамла тюлбюз. Кюрешни бардырыргъа керекди тохтамай, къаджыкъмай, Хорламгъа дери. Миллетни ангысын, эсин джукълатмай, къозгъаб турургъа керекди».
1993-чю джылны аягъында, общежитиеде комнатамы, юй ишлерге деб алгъан таб джерде джер кесегими – барын да атыб, толусу бла Москвагъа кёчдюм. Джюрегимде джангыз бир иннет барды – не джаны бла да Къарачайгъа хайырлы ишле этерге.
Джазаргъа кюрешген адамларыбызны Эресейни джазыучуларыны Союзуна киргизтирге кюрешеме. Фахмусу болгъан джашланы, къызланы кесим окъугъан Адабият институтха салыуну да кесиме борчха санайма.. Газет, китаб, журнал чыгъарыб, Тюз сёзню, Керти сёзню халкъыбызгъа джетдирир ючюн, «Мир дому твоему/Юйге игилик» аты бла китаб басма ачама. Москва бла келишиб, кесибизде бир талай къаламчыны да бирикдириб, къарачай джазыучуланы Союзун къурайма. Къарачайны къраллыгъын къайтарыр ючюн не мадарны да хайырландырыргъа керекбиз. Бизни интеллигенциябыз ангыларгъа унамагъан бир зат: къраллыгъыбызны къайтартхынчы да, алгъын – сюргюннге дери – культура джаны бла небиз болгъан эсе, барын аякъ юсюне салыргъа керекди: илму-излем институтубузну да, джазыучуланы Союзун да, джыр-тебсеу ансамбльны да... Ол эркинликни бизге Реабилитация закон бериб турады. Хомух болмайыкъ кесибиз ансы.
Лайпанланы Сейитге телефон этеме:
- Сейит, къагъытларынгы джарашдырт да, бери бир ашыр. Мен мында, Эресейни джазыучуларыны Союзунда дженгил къаратдырырма. Танышлыгъым барды.
- Ай аллай мадарынг бар эсе, Идрисге бир болуш, марджа. Ёлюб къалгъынчы.
Биле эдим Идрисни ауруб тургъанын. Баргъаным сайын къайыта, кёре да тургъанма.
- Сейит, кёб турмай, газетими джангы номерин алыб барлыкъма да, къагъытларын джарашдырыб турсун, мен алыб кетерча. Кесинги къагъытларынгы да джарашдыр.
Идрисни да, Сейитни да, Мамчуланы Динаны да, Байчораланы Сосланны да, Кечерукъланы Байдыматны да, дагъыда бир талай адамны Союзгъа киргенлеринде мени да бираз къыйыным барды деб къууанама. Алай а, мени джарсытхан: ызымдан келген джаш адам джокъду. Адабият институтха кирирге болушханларым да джаш тюлдюле.
Халкъыбызны джакълар ючюн онглу шохларыбыз болургъа керекдиле. Аллай танышларым бардыла: хукук илмуланы доктору, профессор Анатолий Коваленко, тарих илмуланы доктору, профессор Хаджи-Мурат Ибрагимбейли, санат илмуланы доктору, профессор Светлана Червонная, филология илмуланы кандидаты Юлий Костинский, филология илмуланы кандидаты Светлана Алиева. Ала мени газетиме статьяла да джазадыла, Къарачайгъа да барыучандыла. Червонная бла бирге илму экспедиция къураб, Къарачайда, Малкъарда да айланнганбыз. 1993-чю джыл аны болушлугъу бла бизни демократ «Джамагъатыбыз» Европаны халкъларыны Федератив Союзуна юе болгъанды. Андан бери, хар джыл сайын, конгресследе халкъыбызны проблемаларын айтыб сёлешгенлей турама. Тюркде тюрк халкъланы, къралланы къурултайларына да къатышама.
Халкъыбызны 1988-1998 джыллада этно-политика джашауун толусу бла «Юйге Игилик» газетде табаргъа боллукъду.
1998-чи джыл «Ас-Алан» атлы журнал чыгъарыб башлайма. Журналгъа атланнган сёзню айтхан аскер генерал Семенланы Владимирди. Сайлаулада душманларыбыз да, амантишлерибиз да  аны ётдюрмез джанындан къалай кюрешгенлерин журналда Червонная джазады. Бизни къраллыкъсыз къойгъан Хубий улугъа, не бек кюрешсе да, халкъ чёб атмайды. Беш джылдан а, джангы сайлаулада, черкес-абаза-ногъай бирлешиб, алагъа къуллукъ этерге сёз берген къарачайлыгъа чёб атадыла. Душманла бла амантишле биригиб, Къарачайгъа джангыдан бий боладыла. 1940-чы джылладан бери Къарачай санына кёре юлюшюн, орнун ала башлагъаны – генерал Къарачай-Черкесиягъа тамада болгъан кёзюудю. Ары дери, андан сора да биягъы душманла бла амантишле Къарачайны халкълыгъын, джуртун да къурутуб кюрешедиле. Къарачай айырылыб энчи республика болмаса, бу барыудан барса кёбге чыдарыкъ тюлдю – джуртун, миллетлигин да тас этерикди.
Джамагъат-политика ишлеге къошулуб, газет, журнал, китаб чыгъарыб, назму, хапар джазыб да кюрешгеним, бютеу иннетим-сёзюм-ишим – Къарачайды. «Биз политикагъа къатышмайбыз, биз культурабыз бла кюрешебиз» деб, джаш тёлюню халкъыбызны проблемаларындан кенгирек тутаргъа кюрешиу – миллет ангыбызны, тарих эсибизни къурутууду. Халкъыбыз тюб бола тургъан сагъатда, «политикагъа къатышмайбыз, культурабызны айнытабыз» деу – эссизликди. Халкъ терекни душманла тамырларын кесе тургъан сагъатда, биз а аны кёрмеген-билмеген кибик этиб, терекни бутакъларына оюнчакъла тагъа, булджуй турсакъ – адамлыгъыбыз, кишилигибиз да къайда бизни?
1999-чу джыл Къарачай-Черкес республикада президент сайлаулагъа къошулуб, бизни демократ «Джамагъат» генерал Семеновну джумхуриетге башчы этер ючюн кёб къыйын салды. Ол – Къарачайны энчи Республика этиуде бизни хорланнганыбызны кёргюзтген затды. Биз да Къарачай республикагъа тюл, Къарачай-Черкес республикагъа башчыны сайлаугъа къошулдукъ. Ол бизни хорланнганыбызгъа шагъатлыкъды. Алай а, Къарачай къралны-республиканы къурау – ол бизни иннетибизди, биз аны унутурукъ-къурутурукъ тюлбюз. Ол иннетди меннге газет, журнал, китаб чыгъартхан, назму джаздыртхан да.
1999-чу джыл мени джюрегиме бек къатылгъан дагъыда бир бушуу болду – сентябрны 21 атам ауушду. 20-чы ёмюрню бютеу къыйынлыкъларын – тутмакъны, къазауатны, сюргюнню – барын сынагъан, джюз джыл чакълы джашагъан атам дуниядан кетди.
«Атала кетселе да, Ата джурт къалады, / Анала кетселе да, Ана тил къалады. /Аланы сакълаялсакъ - / Бабалагъа да, балалагъа да джокъду ёлюм». Алай а, аланы сакълар ючюн, джюзюнчю кере да къайтарама – Къарачайгъа энчи къраллыкъ керекди. Алай а, энди Сталин къурутхан къраллыгъыбызны къайтартхан бек къыйын боллукъду – амантишле болгъанны алай къатышдыргъандыла. «Къарачай республика» деб, кюрешни бардырыргъа излеген да энди хазна киши джокъду. Къарачайны бютеухалкъ Советине биз башчы этген Батчаланы Борис энди генералны къатында «Къоркъуусузлукъ Советни» тамадасыды. Ёзге ол да тюрленнгенди.
Халкъла арасы бир конференцияда Эресейни миллет политикасын ууатыб сёлешеме – Къарачай халкъны юлгюсюнде Реабилитация законну ишлемегенин кёргюзтеме. Аз алгъаракъда Москвада Инсан хакъларын джакълаучу халкъла арасы бир организация бла симпозиум да бардыргъан эдик «Алгъа бир атлам, артха эки атлам» деген аты бла. Реабилитация законну юсюнден эди ол да. Тыш къралдан къайытхандан сора меннге бир тахсаны ачыкъ этедиле – Эресейни тыш къралла баканлыгъы Къарачай-Черкес республиканы президентине къагъыт джазады: «Сизни джуртдашыгъыз Нисан Адурхай Эресейни миллет политикасын сёгюб сёлешиб айланады тыш къраллада конгресследе. Аны бла араны айырырсыз деб ышанабыз». Батча улу Борис, биз башчыгъа айыргъан адам, энди генералны къолунда ишлеген къуллукъчу, джууаб джазады: «Нисан Москвада джашайды. Бизни бла байламлылыгъы джокъду. Араны анда кесигиз айырыгъыз». Мен а кёб заманны ол затладан хапарым болмай тургъанма. «Быллай хапар келгенди меннге – ол кертимиди, тюлмюдю?» деб, Батча улугъа официал къагъыт джазгъанымда, «кертиди» деб, баш-башы бла хапар да айтыб, писмома джууаб къайтарады ол. Мен а анга, не джаны бла да джан аурутуб, «башчыбызса» деб, сый бериб тургъанма. Ол а, меннге джукъ да билдирмей, «Нисанны Москвада табарыкъсыз» деб, къагъыт джазгъанды.
«Юйге Игилик» газет бла кюрешгенлерича, кюрешедиле «Ас-Аланны» джабдырыр джанындан душманларыбыз да, амантишлерибиз да. ФСБ-ни юсдюредиле меннге. Ала да, чакъыра да ушакъ эте туруучандыла мени бла. Журналны чыгъаргъан къыйындан къыйын бола барады. Мени бюгалмагъанларында, газетни, журналны чыгъарыргъа ачха бла болушуучу джашны чакъырыб, сёлешедиле. Ол къайгъылы болуб келиб, айтады:
- Энди мен сеннге болушаллыкъ тюлме. Тохтамасам, ишиме тинтерге комиссияла къураб, артыма чыгъарыкъдыла. Алагъа да бергенме сёз. Сеннге да айтама: меннге ышанма энди.
- Да ташатын болуш да тур, ким билликди.
- Огъай, ол билинмей къаллыкъ тюлдю.
Мен джукъ да айтмай кетеме. Не айтырыкъса? «Революцияны тас этер затлары болмагъанла этедиле» деб, эртде айтылгъанды. Алай а, тас этер заты болмагъан боламыды? Мюлкюнг, рысхынг джокъ эсе да, саулугъунгу, джашауунгу тас этерге боллукъса. Огъай, иннет ючюн рысхысын къой, керек болса джашауун да берирча болмаса адам, ол революционер болаллыкъ тюлдю. Бегимеклиги болмаса, иманы кючлю болмаса, Хакъгъа къуллукъ этмесе, адам Адам болаллыкъ тюлдю». Былай сагъыш эте барама. Энди къайдан табайым болушлукъ? Ким болур джамагъат ишге ачхасын къызгъанмазлыкъ?
Къарачайдама. Талай джаш Доммайда къонакъ юйде тохтаб, ачыкъ сёлешебиз. Къарачайны къраллыгъын къайтартыр ючюн мындан ары кюрешни къалай бардырайыкъ? Ол джууукъ заманда болмазлыкъ иш эсе, джыйымдыкъ Къарачай-Черкес республикада къарачай халкъ юлюшюн-хакъын толу алырча къалай этейик? Сёзню Руслан башлайды.
- Биз къолдан келгенни этдик. Бютеу ишибизни ойгъан Хубий улу болду. Халкъ аны къаллай бир кёрюб болмагъанын сайлаула да кёргюзтдюле. Барыб, сёлешиб, «хо» этдириб, генералны келтирген да этдик, сайлаулада ётдюрген да этдик. Мадарсыздан, Къарачай-Черкес республикагъа тамада айырыугъа къошулдукъ биз да. Энди не да этиб, саныбызгъа, къыйыныбызгъа кёре юлюшюбюзню-хакъыбызны алыб джашаргъа керекбиз. Къарачай республиканы къураргъа къарыуубуз джетмей эсе, энди Къарачай-Черкес республикада тыйыншлы орнубузну алыргъа кюрешейик.
Казбек аны къагъыб сёлешди:
- Тыйыншлы орнубузну бюгюннге дери алалмагъан, бюгюн къалай алаллыкъбыз? Огъесе, генерал бизни халкъгъа джан аурутур деймисе? Тукъумундан сора, несиди аны къарачай?
- Бизге аны джан аурутханы, къарачайчылыгъы керек тюлдю,- деди Руслан. - Бютеу халкълагъа да бирча къараса болду. Андан башха, сайлаулада хорларча адам джокъ эди. Ол болмаса, бютеу къыйыныбызны зыраф этген Хубий улуну орнуна дагъыда бир башха амантиш тюшерик эди, не да черкесли Дерев хорларыкъ эди. Энди Къарачай республиканы къураяллыкъ, кърал башчыланы да «хо» этдираллыкъ тюлбюз. Не ючюнмю? Айтайым. Биринчи къыйынлыкъ, энди халкъ кеси да унарыкъ тюлдю алгъынча ёрге къобаргъа. Минг-минг къарачайлы элде джашау къыйынды деб, Черкесск шахаргъа кёчгенди. Энди ала ызларына барыргъа унарыкъ тюлдюле, Къарачай кеси болсун деб да айтырыкъ тюлдюле. Юнгюшге, Чеченнге джетген къыйынлыкъны кёре, халкъ тынч джашаргъа излейди, къан тёгюлюр деб къоркъады. Халкъны къой, организациябыз да джокъду энди. Бармакъ бла санарча талай адам къалгъанбыз, къалгъанла хунагъа джарашхан ташла болгъандыла. Алай эсе, генералны тёгерегин кесибизни адамладан толтурургъа керекбиз.
- Да нек толтурмай тураса да? Аны сайлауладан ётдюрген биз болгъанлыкъгъа, ол бизге бир да эс бурмайды,- деди Далхат.
- Мен ангылагъандан, башха джол излерге борчлубуз,- деди Магомет. – Къарачай-Черкес республикада башха джаны бла баш болалмай эсек, саныбыз бла теблеб къояргъа керекбиз башхаланы. Хар юйде, эм азындан беш-алты сабий болургъа керекди. Ол заманда элли джылдан Къарай-Черкес да Къарачай болуб бошарыкъды.
- Кесингден башла, марджа,- деди Рамазан. – Былайда он адам барбыз – бир-бирибизни иги таныйбыз. Тёрт сабийи болгъан бармыды ичигизде? Джокъду. Юч сабийи болгъан ючеулен, эки сабийи болгъан тёртеулен, бирер сабийи болгъан да экеулен. Бютеу халкъ да бизничады. Адам саныбыз бла не бюгюн, не тамбла Къарачай-Черкесни басарча тюлбюз.
- Джашау къыйынды. Сабий къурагъан иш тюлдю, аны аякъландыргъан, аякъ юсюне салгъанды проблема,- Борис, кертисин айтхан ол болгъанча, къалгъанлагъа къарады.
- Бизни джашауубуз Чеченден не да Ингушдан къыйын тюлдю. Алада, статистикагъа къарагъыз, орта тергеу бла хар юйдегиде 7-8 сабий барды,- Сафар джанындан бир брошюрканы чыгъарды.
- Джашла,- деди Абюсюб афенди,- хар ким кесича тюз болур. Кёлюме келгенни мен да бир айтайым. Бизни халкъны къыйынлыгъы – иманы, дини къарыусуз болгъанынданды. Бизни динибизге кёре, тиширыу, къозлауу тохтагъынчы, сабий табаргъа керекди. Алай болса, хар юйдегиде, орта тергеу бла 9-10 сабий боллукъду. 1940-чы джыллагъа дери бизни халкъда сабий туугъан алай болгъанды. Аны ючюн къарачай халкъны саны хар отуз джылдан эки къатха кёб болуб баргъанды.
- Ол сабийлени къалай ёсдюрюрге боллугъун да бир айтсанг...
- Чеченлиле, ингушлула къалай ёсдюредиле? Бизни эркишиле, тиширыула аладанмы къарыусуздула, аладанмы болумсуздула? Иш динибизни къарыусузлугъунданды. Дин, иман болса, ичкичилик тохтарыкъды, уру-гуду, хаулелик тохтарыкъды. Аллахха хакъ кёлюбюз бла ийнаннганла болсакъ, бизни хорларыкъ кюч джокъду.
- Динни къалай бегитирге излейсе, кърал харамны халал этиб турса. Аракъыкъа айтханлыгъымды,- деди къайсы эсе да. – Къраллыкъ ма аны ючюн керек эди бизге. Кесибиз Къарачай республика болгъанлай, джюз минг оруслудан къутуллукъ эдик – ала Черкесск шахарда къаллыкъ эдиле. Кесибизни республикабызда саныбыз бла 70-80 % боллукъ эдик. Парламентибиз халкъыбызны сакълар бегимле алаллыкъ эди. Кесибизни къраллыгъыбыз болмай, не динибиз, не тилибиз, не джуртубуз сакъланныкъ тюлдю. Ма аны айтыб, халкъгъа ангылатыб, кюрешиб турургъа керекбиз.
Казбек чамланыб сёлешди:
- Аланла, биз бир-бирибизге нени ангылатыргъа излейбиз? Къраллыгъыбызны къайтарыр ючюн кюрешмедикми? «Кесибиз энчи област болургъа излейбиз, сюргюннге дери болгъаныбызча» деб, халкъ 70 минг къол ызын бермедими? Бютеухалкъ митингле, съездле аллай бегим алмадыламы? 1412 миллетёкюл аллай оноу этмедими? Къарачай-Черкес парламентге аллай бегим алдыртмадыкъмы? Къралны президенти къралны Баш Советине «Къарачай областны къурауну юсюнден» законопроет бла чыкъмадымы? Биз этмеген не къалды? Кърал Реабилитация законун толтурмай эсе, кимдеди терслик? Бизни кёчюрген-сюрген сагъатда кимге соруб, кёчюргенди? Зор бла алгъан затын кърал ызына берир ючюн, кимге, нени сорургъа керек эди? Ёзге, тюзюн айтсакъ, кесибизни адамла бузгъандыла барын. Тыныб бошагъан ишни буздургъанла: Хубийланы Владимир, Къарачай-Черкесни тамадасы; Орусланы Азрет, Эресейни парламентини депутаты; Алийланы Исмайыл, сюрюлген халкъланы Конфедерациясыны башчысы. Ма аладыла бизни къраллыкъсыз къойгъан. Джигит джашла да бир-бирин къырыб айланмай, амантишлени къоркъутургъа джарасала эди...
- Энди мындан ары не этеригибизге оноу этейик, озгъан джангурну джамчы бла сюрюб айланмайыкъ да,- деди Азрет.
Бары да тынглагъанларын да, мен да талай сёз айтыргъа таукел болдум.
; «Къыйынлыны ашы аллына келсе бурну къанар» деб, бизничалагъа айтадыла. 1920-чы джыллада керти миллет башчыла Алийланы Умар, Гюрджюланы Къурман тирилик этдиле да, Къарачай округну, областны къуратдыла. 1990-чы джыллада уа Хубийланы Владимир, Орусланы Азрет, Алийланы Исмайыл Къарачай халкъны къраллыкъсыз къойдула.
Аллай таб заман энди къачан келир? Келирми – ол да сорууду. Кърал оюлгъан не да кърал джорукъ-режим тюрленнген сагъатда келиученди аллай кёзюу. Ол заманда эслилик, тирилик бек керекди. Къалгъанла ит болуб чабхан сагъатда, бёрю болуб чабмагъан, юлюшсюз къалыб кетеди. Орус империя  чачылгъан сагъатда, башчы бёрюле Алийланы Умар, Гюрджюланы Къурман хакъыбызны, юлюшюбюзню ала билдиле – махтау алагъа. Совет империя чачылгъан сагъатда да келди аллай насыб кёзюу – къраллыгъыбызны къайтартыргъа, Къарачай Элни къураргъа мадар бар эди. Алай а, бу кёзюуде башында – оноуда, къуллукъда тургъанла – бёрюле тюл эдиле.  Хакъгъа, Халкъгъа тюл, Коммунист партиягъа, Совет властха, КГБ-ге къуллукъ эте келгенле, миллетлеринден эсе, олтургъан шиндиклерин сакъларгъа кюрешдиле.
Энди аллай кёзюу келирге, энтда башында хомухла болсала – биягъынлай къраллыкъсыз къаллыкъбыз. Не да этиб, ёрге тюз адамланы ётдюрюрге керекди. Алай а, тынгылаб турсакъ, халкъ орусну ичинде эриб, тас болуб кетерге боллукъду. Мен ангылагъандан, халкъны тарих эсин, миллет ангысын ёчюлтмей-джукълатмай, къозгъаб турургъа борчлубуз. Миллет теле-радиобуз болмагъандан ары, эркин газет чыгъарыб, амантишлени айгъакълаб, динибизни-тилибизни-джуртубузну къурутуб кюрешгенлени къара багъанагъа тагъыб, кюрешиб турургъа керекбиз. Чууутлула эки минг джылдан къралларын ызына къургъан эселе, биз да кюреше барсакъ, бир кюн бир хорларбыз. Ма бу кюрешибизни да къагъытха тюшюрюб, сакъларгъа керекди – тарих быллай затладан къуралады. Эркин газетибиз тохтамай чыгъыб, тюз сёз халкъгъа джетиб турса – къачан болса да хорларыкъбыз. Халкъыбызны тарих эсин, миллет ангысын джукъландырмай турур ючюн, эркин басмабыз болуб, газет, журнал, китаб чыгъаргъанлай, аланы да халкъгъа джайгъанлай турургъа керекбиз. Бусагъатда борчубузну мен алай ангылайма.
Бир оноугъа келалмай чачылдыкъ. Хар ким ангылагъаныча джашай, ишлей барлыкъ болур. Мен а, кючюм, фахмум джетгенича, Акъ сёз бла, Керти сёз бла, Иги сёз бла – кёллендирген Сёз бла халкъыма джараргъа кюреширикме.

*   *   *

Мен Москвада 15-20 минг тираж бла газет чыгъарыб бери ийиб тургъанлыкъгъа, аны мында чачар адам табылмай тебреди. «Юйге игилик» газетни кёрмеген элле бардыла. Бир кере Москвадан келе келиб, организациябыз орналгъан юйге кирдим. Мен ийген газетлени талай номери мюйюшде юйню башына дери къаланыб джатадыла. Ол газетде уа профессорла Коваленкону, Ибрагимбейлини, Червоннаяны бек керекли статьялары бардыла бизни юсюбюзден.
Къарачай шахарны Акъ Юйюнде Къарачайны бютеухалкъ Совети – отузгъа джууукъ адам – джыйылыб турады. Бир сорууну юсюнде къалабалыкъ боладыла. Кечерукъ улу Азрет айтады:
- Былтыр Бештау телевидение бла сёлешгенибиз эсигизде болур. Андан бери къаллай бир заман ётдю, бизге берилген эфир заманны ачхасын тёлемегенбиз. Энди бизни ары чекден джууукъ къоярыкъ тюлдюле.
- Да мен бир иш адамгъа айтхан эдим да, тёлерме деген эди. Сёзюне керти болмады,- дейди Лайпанланы Къазий.
Къалабалыкъ сериуюн болгъанында, сордум:
- Къаллай бирди борчубуз? Къуру аллай бирмиди? Аны тёлеялмаймы къыйналасыз? Былайда отуз адам барсыз. Онушар тюменни арагъа атсагъыз – болду.
- Нисан, сеннге он тюмен – ачха болмаз, бизге ол кёбдю,- Джашыу меннге джити къарады.
- Джашыу, сен юсюнгде тери курткангы берсенг, ол борчдан къутуллукъбуз. Алай а, арагъа онушар тюмен атаргъа унамай эсегиз, тери курткагъызны берирге да унамай эсегиз, сора къаллай бютеухалкъ башчыласыз сиз? Бюгюн он тюменигизни берирге унамагъан, бир тери курткагъызны берирге унамагъан, халкъ ючюн джаныгъызны къалай берликсиз да сора? Отуз адам кесигизни къыйнаргъа излемейсиз, кесигизден джукъ юзерге излемейсиз, иш адамладан а ачха тилерге ыйлыгъасыз – сора сиз къаллай башчыласыз, къраллыгъыбызны да къалай къайтарыргъа умут этесиз? Мен ачха-бочха да табыб, бек онглу адамлагъа статьяла да джаздырыб, газетни да чыгъарыб сизге иерге къолумдан келеди, сиз а былайда аны да чачалмайсыз халкъгъа. Сора, бош джыйылыб сёлешиб тургъандан не хайыр? Къагъытланы джарашдырыб, Конституцион сюдге уа нек бермейсиз? Коваленкогъа сёлешгенме, ол болушургъа айтханды. Ёзге биз кесибиз джукъ этмесек, бизге ким болушурукъду? Халкъ эшитмесин, Бютеухалкъ Совет былай болумсуз болгъанын, джукъ этерге излемегенин. Ма бу газетле чачылмай нек къаланыб турадыла? Борчну тёлеялмайсыз, газетлени уа нек чачмайсыз? Кесигиз чачаргъа ыйлыгъа эсегиз, джаш-къушланы табыгъыз. Сиз джукъ этерге излемейсиз, джыйылыб лахор этиб чачылыб тургъандан сора. Амантишле аны ючюн хорлайдыла бизни. Чыртда джукъ этерик тюл эсегиз, халкъгъа ачыкъ айтыгъыз: «джамагъат, биз сиз умут этген адамла тюлбюз»,- деб.
Андан ары сёзлерине да тынгыламай чыгъыб кетдим. Сагъыш эте барама джолда. «Бютеухалкъ Советден да хайыр къалмагъанды. «Джамагъат» атлы демократ организациябыз да джокъду. Кече сагъат онекиде кесим джангыз газетлени поездге джюклеб ийгенлигиме, аланы мында чачаргъа адам джокъду. Адам джокъду. Андады къыйынлыкъ. Алай а, мен кесими Адамгъа санай эсем, кюрешни бардырыргъа керекме. Москвада китаб басмам барды, журнал, китаб чыгъара барыргъа къолумдан келликди.
Ёзге, бизни адамланы артларына аууб къалгъанлары сейир тюлмюдю? Халкъла эркинликлерин, къраллыкъларын табар ючюн ёмюрле бла кюрешедиле. Биз а, уруб, къраллыгъыбызны алыб къоялмадыкъ эсе, узакъ заманнга план салыб, кюреше билмейбиз. Бизни гёджебле да алайдыла. Эрлай чемпионла болуб къалмасала, къаджыкъмай, джылла бла кюрешиб, уллу хорламлагъа ие болалмайдыла. Джазыучуларыбыз да алайдыла – назмучукъла джазаргъа кюрешген болмаса, джылла бла уллу проза джаза билмейдиле. Къаныбызда болурму бу зат?
Мен алимлеге забастовка этдириб нек кюреше эдим? – миллет илму-тинтиу институбузну къурар ючюн. Къуралдымы? Огъай. Тёзюм джетмеди. Джангыз бир къарачай алим Къарачай-Черкес илму-излем институтха бармай тохтаса, эртде-кеч болса да хорларыкъ эдик – не Къарачай институт къураллыкъ эди, не биз айтхан боллукъ эди. Аны ангылаб сабыр болур орнуна, забастовкачыладан бирле ызларына къайытдыла, джангы адамла да ишге кирдиле. Нек болду алай? Миллет ангыбыз аз болгъаны ючюн.
Мен Россияны джазыучуларыны Союзуна да, кесибизде джазыучулагъа да тюбеб, сёлешиб нек кюреше эдим? – къарачай джазыучуланы Союзун къурар ючюн. Къурадым. Не болду да ахыры – чачылды. Не ючюн? Миллет ангыбыз аз болгъаны ючюн.
Мен Къарачай шахарда болджалсыз митингни къураб не ючюн кюреше эдим? Реабилитация законнга кёре къраллыгъыбызны къайтартыр ючюн. Къарачай-Черкес парламентге айтханыбызны этдирдик. Къралны президентине дери ангылатдыкъ сёзюбюзню, проблемабызны. Ельцин Къарачай областны къурауну юсюнден законопроект бла чыкъды къралны Баш Советине. Не болду да ахыры? Ахыры – амантишлерибиз бла душманларыбыз бирлешиб, бютеу ишибизни буздула – Къарачайны къраллыкъсыз къойдула.
Реабилитация законну текстин джазгъан Коваленкогъа, белгили халкъ джакъчы, тарихчи Ибрагимбейлиге, этнополитика майданда белгили Червоннаягъа тюбеб, аланы Къарачайгъа келтириб, статьяла джаздырыб нек кюреше эдим? Ишибизге болушдурур ючюн.
Демократ «Джамагъатыбызны» Европаны халкъларына юйе этиб, джыл сайын конгресслеге барыб, сёлешиб нек кюрешеме? – Къарачайны Сталин къурутхан къраллыгъын къайтартыр ючюн.
Тюрк къралланы, халкъланы къурултайларына уа нек джюрюйме? – халкъыбызны хакъындан сёлешир ючюн, аладан да бир болушлукъ болур деген умут бла.
Инсан хакъларын, миллет хакъларын джакълаучу организациялагъа тёгерек масала нек къурдурама? – Халкъыбызны джакълар ючюн.
Фахмуланы излеб табыб, институтлагъа, джазыучуланы Союзуна киргизтирге нек кюрешеме? – Ала билим алырла, ёсерле, халкъларына къалкъан болурла деген умутдан.
Къызбай интеллигенциябызгъа да, амантишлерибизге да, душманларыбызгъа да, таб къралгъа да эрши нек кёрюнеме? – Тюзюн айтханым ючюн, инсан хакъыбызны, миллет хакъыбызны даулагъаным ючюн.
Кърал къоркъуусузлукъну органлары мени соруугъа чакъырыб, къоркъутургъа, бюгерге нек кюрешедиле? – Эресейни миллет политикасы ууакъ халкъланы къурутууду, зор бла, хыйла бла да аланы ассимиле этиудю дегеним ючюн.
Алай айтмай не айтырыкъма: Эресей 1557-чи джылдан – Къабарты кеси разылыгъы бла анга къул-къарауаш болгъан джылдан башлаб, Къабартыгъа бизни джерлерибизни кючлетдириб кюрешсе; Къабарты Къарачайны бойсундуралмазлыгъын ангылаб, Россия кёлеккеден чыгъыб, таша къазауатын туру эте, 1826-чы джыл этилген келишиуню буза,  1828-чи джыл ноябрны экисинде, къазауат бла Къарачай къралны кесине къошса;  ол да кёлюне джетмей, 1943-чю джыл ноябрны экисинде (биягъы ноябрны экисинде) бютеу къарачай халкъны тутмакъ этиб, джуртундан сюрсе; Къарачайны Сталин къурутхан къраллыгъын, бюгюн да ызына бермей турса; динибизге, тилибизге, джерибизге да эркин этмей турса.
Дагъыда, тюзюн айтханым ючюн, къралны ууакъ халкълагъа къаршчы миллет политикасын айгъакълагъаным ючюн, кърал меннге эрши къарайды. Керти демократ кърал болса, терслигин тюзетирге кюреширик эди. Кърал, дунияны алдар ючюн, Реабилитация законну алыб, аны уа толтурургъа унамай эсе, сюрюлген халкъла бла сюрюлмеген халкъланы бир-бирине этиб, кеси да, сюрюлмеген халкъланы ышаннгылыгъа санаб, аланы джанында бола эсе, сюрюлген халкъланы оноуларын сюрюлмеген халкълагъа соруб эте эсе, сора, сюрюлген халкъла, бюгюн да хакълары къайтарылмай тургъан халкъла, къралгъа къалай къараргъа керекдиле?».
Былай сагъыш эте, кетиб барама. Джюрегим а джарылады. Хорласа, хорланса да, организация чачылмазгъа керек эди. Демократ «Джамагъатыбызны» мен Москвада этген регистрациясын Къарачай-Черкесни тамадасы Хубий улу къралны хукук баканына тарыгъыб, эки кере буздуртханды. Мен да эки кере кюрешиб ызына эсебге алдыртханма. Эм палахы неди десенг, хукук бакан чувашлы Федоров къарачай халкъны реабилитация этиуден комиссияны башчысыды, Хубий улу аны орунбасарыды. «Къарачай халкъгъа толу реабилитация этерге керекди, къраллыгъын къайтарыргъа керекди» деб кюрешген демократ «Джамагъатны» регистрациясын къурутуудан башлайдыла Федоров бла Хубий улу къарачай халкъны къраллыкъсыз къоюу кир, къара ишлерин. Ёзге, организациябызны регистрациясын ала джабдырыб, мен да кюрешиб джангыдан ачдырыб, къазауат барады. Алай а, энди ангыладым: къагъытда регистрациясы тургъанлыкъгъа, кертисинде организация джокъду. Бир тери куртканы багъасы чакълы бир ачха табалмай эсе, алларына келиб тюшген газетни халкъгъа чачалмай эсе, сора организация джокъду. Лермонтовну «Мен джолгъа джангыз кесим чыгъама» деген назмусу тюшеди эсиме. Эсиме башха зат да тюшеди.
1996-чы джыл Эресейни джазыучуларыны Союзу, джазыучу союзланы Халкъла арасы бирлешлиги да мени къралны баш саугъасына – адабият джаны бла Кърал ёчге теджейдиле. Аллай кърал саугъалагъа къарагъан комитетни тамадасы, Президент Ельцинни администрациясыны башчысы Филатовду. Хубиевни айтханын этиб, Реабилитация законнга, Ельцинни законопроектине да къаршчы бара, «Къарачайны къраллыгъын къайтарырдан алгъа, къалай джашаргъа излегенлерин (биргеми, башхамы) билир ючюн Къарачай-Черкесияны бютеу джамагъатына опрос-соруу этилсе иги болур» деб джазгъан Филатов. Хубий улу Филатов бла сёлешиб, меннге ол кърал саугъаны бермезча этдиреди. Миллет ангысы болгъан, Халкъына бир кесек сагъыш этген адам болса эди Хубий улу, айтыр эди: «Къралны эм уллу саугъасын къарачайлы алса, ол бютеу Къарачайгъа керекли затды, джарарыкъ затды. Нисан мени джауум эсе да, анга, Къарачай ючюн, ол саугъаны алдырыр джанындан кюрешейим». Хубий улу уа, анга тюбеген Лайпанланы Нюр-Магомедге айтханды: «Мени къара багъанагъа такъгъанын мен Нисан Адурхайгъа ёмюрде да кечерик тюлме». Миллет ангысы болгъан, миллетни аллында тургъан адамча тюл, бир тюз къарангы адамча, меннге дерт джетдирирге кюрешгенди. Алай бла Къарачай келе тургъан Кърал ёчден къуру къалады. Хубий улу бла мени башхалыгъыбыз недеди: Хубий улу «шиндигим-къуллугъум» дейди, мен «халкъым-джуртум» дейме. Хубий улу кърал кеси къайтара тургъан къраллыгъыбызны алмазгъа, алдыртмазгъа кюрешеди: «Къарачай-Черкес республикада мен тамадама. Къарачай бла Черкес айырылгъанлай а, мен орунсуз къаллыкъма». Ма аллай сагъыш бла, къоркъуу бла, президент Ельцин къайтара тургъан къраллыгъыбызгъа буруу болуб, президентни администрациясыны башчысы Филатовну тюбюнден-башындан кириб, кеси айтханнга къаратады. Аны кибик хукук баканны Федоровну, кеси джанлы этеди. Алай бла, кеси тамада къуллукъда къалыр ючюн, бютеу Къарачайны къраллыкъсыз къояды Хубий улу. Не этерик эдим мен аны къара багъанагъа такъмай? Хубий улу Владимир, Филатов, Федоров, аладан энгишгеде Орус улу Азрет, Алий улу Исмайыл, аладан энгишгеде Къарачай-Черкесияда ачхалы-бочхалы, мадарлы джерледе, къуллукълада ишлегенле. Уялмай, тартынмай, «Биз Къарачай областны къуралыууна къаршчыбыз» деб, къол салыб, газетлеге джазгъан эдиле ала, дуния малны халкъларындан багъалы кёргенле.   
  Не этерикди адамны джюреги джарылмай. Энди къарайма да, кесимден сора, «Къарачай кърал болсун»  деб кюреширик, адам кёрмейме. Алай а, файгъамбар да джангыз болгъанды ислам динни джая тебрегенинде. Ол а – бизге юлгюдю. Ёлгюнчю кюреширге керекди.
Барама назму тизгинлени мурулдай. «Къарачайды мени эсим, ангым. /Ёлсем да, Къарачай бла къаллыкъды джаным. /Ёлсем да, Къарачай джуртда къаллыкъды саным. /Къарачайды мени эсим, ангым».

*   *   *

Мен 1991-1997 джыллада чыгъарыб тургъанма «Юйге игилик» газетни. 53 номери чыкъгъанды. Реабилитация ючюн кюрешибиз алада ачыкъ кёрюнеди. 1997-1998 джыллада «Заман» газетни чыгъарыб кюрешгенме, 1998-2003 джыллада уа «Ас-Алан» журналны. 600-чапракълыкъ «Ас-Аланны» басмаланнган он номеринде окъуучу окъургъа талай зат табарыкъ болур деб турама. Къуру кесибизни затларыбызны чыгъарыб турмай, башхаланы китабларын чыгъарыргъа да болушханма. Аланы ичинде Алийланы Светлананы ючтомлугъу «Так это было», Эммануил Бернштеинни суратлы китабы «Архитектура балкарского народного жилища», чечен алимлени тинтиулери «История Чечни с древнейших времен до конца 18 века».
2003-чю джангы джыл огъур бла келди. Чингиз Айтматовну алгъышлауу бла башланады «Ас-Аланны» онунчу номери. Чингиз бла келишгенбиз аны джангы романын бизни журналда басмаларгъа. Кетген джыл Олжас Сулейменовну «Тюрки в доистории» китабы да дуния джарыгъын эм алгъа «Ас-Аланда» кёргенди. Тюрк дунияны эки уллу адамы бизни журналны багъалатханлары ючюн, сау болсунла. Кёзюулю номери уа журналны Европаны халкъларыны федератив союзуну конгресслеринден, Тюрк халкъланы Ассамблеясыны съездлеринден, Тюрк къралланы эмда халкъланы къурултайларындан, Инсан хакъларын джакълаучу организацияланы форумларындан къуралгъанды. Энди ыйыкъда типография элтирме деб турама. Алай а, эсге келмезлик зат болду.
Бир тюбешиуден келсем, компьютерим, «Юйге игилик» газетни, «Ас-Алан» журналны, китабланы чыкъгъан эмда басмагъа хазырланнган бютеу дисклери, къагъыт архивим – бары джокъ. Ингирде сабий окъуудан, анасы ишден келдиле. Ала да сейир болдула. Кийимлеге тиймегендиле. Юч киритли эшиклени алай уста ачыб, кирир ючюн, билмейме къаллай гуду болургъа керекди. Алай а, компьютерим керек эсе да, къагъыт архивим кимге керекди? Кимге керек болгъанын а билеме. Аны ючюн милициягъа да бармайма. Видеокассеталарым да думп болгъандыла – алада уа болджалсыз митингибиз, Дудаевни, Яндарбиевни Къарачайгъа келгенлери, сёлешгенлери бар эди. Башха затла да бар эдиле. Мени чакъырыб «ушакъ» эте тургъанлары азлыкъ этгенча, бютеу архивими дум этиб кетерге къалай болады? Сталинни заманы тюл шойду бюгюн. Мындан ары къагъытларымы башха джерде тутаргъа керекди
Алгъаракъда, мен «Юйге Игилик» китаб басмагъа директор этген Чубатыйны кимле эселе да тюйген эдиле. Андан башына къан чабыб ёлюб кетген эди ол. Ол да эсиме тюшдю. Чубатый бюгюннгю режимни кёрюб болмагъан, керти коммунист эди. Ол мени патриотла бла да танышдыргъан эди..
Кече арасында джюрегим тутуб, мени хастенеге алыб кетдиле. Анда эки ыйыкъны джатхандан сора, аякъларымы сюйрей къайытдым. Хирургну айтханы эсимден кетмейди: «Сени джюрегинге асры кёб ауурлукъ джетгенди. Ансы да къалай джюрюб айланнганса. Джюрегинги ауушдурургъа керекди. Ачханг бар эсе тышына кет – Израилде не Германияда болушурла сеннге. Дагъыда сеннге айтырым: сени саулугъунга бизден эсе бегирек къайгъыргъанла бардыла. Сени юсюнгден хапар соргъанлай турадыла. Кесинг ангыла ала къайдан болгъанларын».
Арадан юч ай кетди. Москваны хауасы джарашмайды, хауа джетмегенча болама, аякъларым да иги джюрюмейдиле. Ючкёкеннге кетиб да кёрдюм – анда да артыкъ маджал болмадым. Ызыма Москвагъа къайытыб, джазыучулагъа къараучу хастенеге тюшдюм.

*   *   *

Бир адамгъа джораланнган палатада джатама. Терезеден бачха кёрюнеди. Терекле да, джер да, джаз келгенине къууана, кёгере башлагъандыла. Табигъат къышхы джукъусундан уяна тебрегенди. Мен а, арт онбеш джылда болгъан ишледен къутулалмайма. Кеси кесим бла, башхала бла да даулашханлай турама. Хар кюн сайын дегенча, ингир ала, мени кёре, Запиш деб, бир  алим келиученди. Огъай, ол мени кёре келмейди, даулашыргъа, лахор этерге сюйгенледенди.
- Нек хорланнганыгъызны билемисе?- башлайды биягъы сорууларын.
- Билеме,- дейме,- бизде керти башчыла, оноучула, къуллукъчула болмагъан бла къалмай,  керти интеллигенция да джокъду. Кёбюсю адам болургъа тюл, алим болургъа кюрешеди. Эм уллу муратлары – кандидат, доктор деген атны бир алалсала. Тюзюн, кертисин джазыб, алим болгъан бизде азды. Къралгъа не да хоншу халкъланы алимлерине джараулу джазыб, илму басхычда ёрге алай бла илинирге кюрешедиле. Халкъларын джакълаб бир сёз айтырыкъ тюлдюле. Ма аны ючюн хорланнганбыз – керти фахмусу, билими, бети, ётю болгъан гуманитар интеллигенциябыз болмагъаны ючюн. Гуманитар интеллигенция деб, мен тарихчилеге, джазыучулагъа, журналистлеге, джырчылагъа, сахначылагъа, устазлагъа, имамлагъа – къысхасы, сёз бла, тарих бла кюрешгенлени барына да айтама. Аладыла халкъны ангысына, эсине къатылгъанла. Оноучуларыбыз – оу, интеллигенциябыз шау. Ма аны ючюн хорланнганбыз.
- «Оноучуларыбыз – оу, интеллигенциябыз – шау». Алай нек болгъанды? «Къабартыны оноучулары да, айдынлары да халкълары ючюн кюрешедиле»,- дей эдинг бирси кюн. Огъесе, биз къалгъанладан артыкъ къыйынлыкъ кёрген болурбузму – ангыбызны, эсибизни джыялмазча? Чечен, Юнгюш бизден азмы къыйынлыкъ кёргендиле – не эсе да ала бизнича манкъурт тюлдюле – Юнгюш энчи Республика болду, Чечен а энчи кърал болама деб кюрешеди. Бизнича болмай, аланы ангылары, санлары да ёсе баргъаннга ушайды...
Мен Запишге къарадым – мени джюрек ауруулу этген затланы къозгъайды ол. Бу халгъа, бу болумгъа къалай джетгенибизни, тинтиб, тыйыншлысыча джазгъан джокъду. Джазылыргъа уа керекди – аурууну чуруму, тамыры табылмаса, аны къалай багъаргъа, андан къалай къутулургъа биллик тюлбюз. Устаз да, Партизан да, Дауут афенди да, Дудаланы Махмуд да, Лайпанланы Сейит да – джандетли болсуна – джазгъандыла, джангыз аланы китабларын басмалаталмай гюнахлы болуб турама. Мен Запишге къарадым.
- Запиш, алай нек болгъанын кесинг да биле болурса, тарих илмуланы докторуса. 
- Энди сен айтыудан, къарачай халкъны ангысы, саны да уруб ёсмегенини чуруму – оноучу-къуллукъчу-башчы къауум къулла болгъанларынданды?
- Запиш, къул деб сен тукъум бла айыра болурса. Мен а – къул деб, Хакъгъа тюл, таб Халкъгъа да тюл,  къралгъа, партиягъа, сыныфлагъа, къауумлагъа къуллукъ этгенлеге айтама. Бизни оноучуларыбызны, интеллигенциябызны кесине къул этиб бошагъанды кърал. Башын кёлтюргенни башын кетер, кесини оюму болгъанны къуллукъдан кетер – алай бла, джетмиш джылны узагъына, коммунист кърал халкъыбызны барын – башдан аякъ къул этиб бошагъанды. Кърал башындан бере тургъан къраллыгъыбызны алдыртмай къойгъанла кимледиле? – Къулладыла. Ёзден болургъа, эркин болургъа излемеген – ол къулду. Къарачайны ёзденинден къулу кёбдю бусагъатда, ма аны ючюн хорлатханбыз кесибизни, аны ючюн болалмагъанбыз энчи Къарачай Республика. Кесибиз энчи Республика болсакъ, хал тюрленник эди. Аны билиб, къулла душманларыбыз бла – абаза-черкес къауумла бла бирлешиб, халкъыбызын ёзден ангысын, ёзден рухун тунчукъдуруб, миллет ангысын, тарих эсин  къурутуб кюрешедиле. Бу барыудан барса, Къарачай джурт да, къарачай тил да, къарачай адет да къаллыкъ тюлдюле.
- Къабартыны башчылары Къабарты ючюн кюрешедиле. Къабарты бизден ангылы къалай болду?
- Бизге джетген къыйынлыкъ Къабартыгъа джетмегенди. Аны джуртундан айырыб, Сибирлеге. Азиялагъа сюрмегенди кърал.
- Чечен, юнгюш бизденми азмы кёргенди къыйынлыкъ?
- Ала сюргюннге дери да, сюргюнден сора да, энчи бир Республика болуб тургъандыла. Биз да Малкъар бла болуб турсакъ эди бир Республика – небиз да мындан табыракъ болур эди. Бизни эм уллу къыйынлыгъыбыз, Азиядан къайытхандан сора энчи Къарачай областыбыз ызына сюелмегениди. Кърал сюргюнден къайытхан къарачайлылагъа буюрулгъан ачханы башхала ашагъандыла. Аны ашатханла да кесибизни башчылады болгъандыла. Къарачайны энчи Юй болургъа къоймагъанла, бютеу къыйыныбызны, хакъыбызны башха халкълагъа ашатыб тургъанла олсагъатда да, бусагъатда да кесибизни амантишледиле. Тозурагъан Къарачай шахар, къарачай элле анга шагъатдыла.
- Энди биз не этерге керекбиз? Сёз ючюн мен?
- Сенми? Этиучюнгю этерик болурса. Нисан былай айтады деб, тюз сёзюмю да терсине айландырыб, тил этиб айланныкъ болурса. Башха сен не зат эте билесе?
Запиш ёпкелеген кибик этиб кетди, мен да аны бла къызыб сёлешгениме сокъурана къалдым. Орусха, Къабартыгъа джараулу джазаргъа кюрешгенден сора, не тарихчилиги барды Запишни?

*   *   *               

Хастенеден чыгъыб, Москвада квартиримде турама. Телефон зынгырдайды.
- Къарачай-Черкес республиканы къоркъуусузлукъ Советини тамадасы сёлеширге излейди сизни бла.
- Тынгылайма.
- Борисме, Батча улу. Биле болурса, бизде президент сайлаула башланнганларын. Этиучюнгча, ара басмадан корреспондентле бла келиб, кесинг да журнал, газет чыгъарыб, алгъынча къазауат этмесек, боллукъ тюлдю. Абазасы, черкеси, ногъайы да, алагъа ишлерге сёз берген, тукъуму къарачайлы биреуленни тебериб кюрешедиле. Ол келсе оноугъа, Къарачайны не джери, не тили, не намысы – бир джугъу къаллыкъ тюлдю. Халкъны да, джуртну да сатыб артына чыгъарыкъды. Халкъ да экиге бёлюннюкдю.
- Борис, халкъ генералгъа 90% ой бериб, алай сайлагъанды. Энди ол экинчи болджалгъа къалмаз деб, къоркъууму барды?
- Барды. Айтама да, Къарачайдан бир къауум абаза-черкес-ногъай къауум бла биригиб, бир къарачайлыны оноугъа тюртюб кюрешедиле. Ол абаза, ногъай районла къураргъа сёз бергенди, черкеслилени уа, бир сёзлерин джерге тюшюрлюк тюлдю.
- Борис, саулугъум бусагъатда ары-бери джюрюрча тюлдю. Джюрекге къаратмасам болмазчады.
- Сен алгъынча кюрешмесенг, хорланыргъа боллукъбуз.
- Чам эте болурса.
- Огъай, халкъ сени сёзюнге тынглагъан этеди – «Ас-Алан» журналынгы халкъ бек багъалатады. Сау къал. Айтханыма сагъыш эт.
Сагъыш этеме. Газет, журнал хазырлар эдим – аланы ким басмалатсын, ачхасын ким тёлесин, басмадан алыб джуртха ким ашырсын? Алгъынча, иш адамлагъа тюберча, аланы тюшюндюрюрча, чабыб айланырча къарыууум джокъду. Ол ишни баджараллыкъ адам да кёрмейме. Ненча адамгъа айтхан эсем да, бири хоу демегенди. Хар ким кесини къайгъысы бла айланады.
Бизде джангыз бир джазыучу джокъду газет, журнал чыгъарыб, халкъыбыз ючюн кюреширге излеген. Газет, журнал чыгъармагъа эдиле да, кеслерини затларын да тыйыншлы дараджада джазгъа эдиле. Халкъны джашауун кёргюзтмей, ётюрюк затланы тырнайдыла. Дагъыда халкъ окъумайды деб, сёлеширге кюреширле. Бизни джазыучула къул адабиятны джолунда барадыла алкъын. Къул сезим, къул ангы, къул сёз, къул хали, къул джашау – къачан къутулурбуз сизден? Ёзден адам кёрюнмейди, халкъыбызны оноучусу да къул, джазыучусу да къул. Адам джокъду сёлеширге. «Къараны джылауу» атлы  бир чам назмум эсиме тюшдю:

Бир иннет джокъду бирлеширге,
Эсли къарт джокъду кенгеширге,
Тюз адам джокъду сёлеширге,
Бир джан джокъду илеширге –
Бу къуругъан джуртха къара,
Деб, джылай эди Къара.

Кёлюм аман болуб тургъанлай, сабий окъуудан келди. Мени бла тюркча сёлеше тебреди да, къууаныб джууаб къайтардым. Тюрк коллежде окъугъаны аллай бирге джарады. «Тюрк тилни билсе, къарачай тилге да юренир» деб, салгъан эдим ол коллежге. Бусагъатда уа, Институтну араб факультетинде окъуйду, биринчи курсда. «Араб тилни билсе, Къураннга да юренир, ислам динни джорукъларына да тюзелир» деб, умут этеме.
Джюрек кибигим да игирек болуб, эшикде айланыб келдим. Алай а, къууанчым кёбге бармады. Кече биягъы джюрегим аманыма таяндырыб, терк болушлукъну арбасы джетиб, хастенеге алыб кетди мени. «Тюз джаргъан бла боллукъ тюлдю. Джюрекни ауушдурургъа керекди» дедиле дохтурла. «Кесими джюрегим чыдамагъан, башха джюрек меннге чыдарыкъ тюлдю» дей, кесими бакъдырыб, бир айдан хастенеден чыкъдым.
«Къарачайгъа барыб да не этейим, Москвада къалыб да не этейим» деб, ичимден сагъыш эте тургъанлай, телефон зынгырдады.
- Анна-Мария, салам. Не этесеми? Да ёле турама. Дохтурланы айтханлары былайды.
- Бери кел. Мен мында сени сау этерме. Кёлюм бла айтама. Сёлеше тебрегеним да аны ючюн эди. Мында джазыучула Бирлешликни тамадасы иги танышымды, орусча да иги сёлешеди. Сени юсюнгден анга айтхан эдим да, сени, юйдегинг бла бирге, эки джылгъа бери чакъырыргъа боллукъдула. Разы эсенг, барысын тындырыргъа бойнума алама. Ас-Алан да мазаллы болгъанды, сени юсюнгден анга да тюзюн айтханма. Ол да сени кёрюрге излеб турады.
Ма алай бла, Джуртдан тышына кетдим. 2003-чю джылны джайы эди.

ЭЛИБ – ЭЛ – СЕН (...ДЕРИ... эмда ...СОРА...)
(АЛИФ – ЭЛЬ – ТЫ)(...ДО... и... ПОСЛЕ...)

роман

P.S.
(ахыры)


АННА МАРИЯНЫ ЭСГЕРЕ

1

Башхалагъа — ёлгенлигинге,
меннге — сауса: сюймеклигиме
джокъду чек. Джюрек —
сёлешгенлей турлукъду сени бла.
Берекети эдинг Джерни. Энди Кёкню да
аз бек къууандырмайды джанынг.
Кюн тюбюнде джауады джангур —
ышара тургъанлай, джылагъанча сен...
Сен да — сау, мен да — эсен.

Башха дуниягъа иеме салам — 
джууаб къайытмазын билсем да андан.
Сакълаб тургъанынгы уа билеме.
Тансыкъдан мен да ёлеме,
алай а, керекди чыдаргъа:
Кёкде джазылгъан къадаргъа
не эталайыкъ джердегиле Джерде?
Тёз, джюрек, тёз.
Ёз джыламаса — джыламаз кёз.
Ёзге, хорлатмай джылаугъа,
тыйыншлы болайыкъ сынаугъа.

2

Бир къралдан бир къралгъа
мени ючюн келген эди ол:
не дуния намыс, не ахырат азаб,
не кърал чек, не КГБ, не... — 
бир джукъ тыялмагъан эди аны.

Диниме, Тилиме, Элиме да
кёчерге болгъан эди разы:
тилибизге да юреннген эди,
джуртубузгъа да илешген эди...
Тиширыуну Сюймеклиги
ёз дининден, тилинден, къралындан да
болгъан эди баш.

Акъыллы джюреги бар эди аны:
аккыллы болгъанымы кёрюб,
кетгинчи ёлюб,
кюрешди мени тюшюндюрюрге...

«Шамил шыйыхданмы уллу муслиманса сен?
Аны бир бийчеси — билесе кесинг —
эрмен къыз болгъанды:
динин, тилин, элин да ауушдуруб,
Шамил  бла джашаб къалгъанды ёмюрю...
ол эрмен къызныкъыдан аз тюлдю мени да сюймеклигим,
ол этгенни мен да эталлыкъма — 
дининги, тилинги, адетлеригизни да алаллыкъма...».

Мен Шамил шыйых тюл эдим —
анда болур эди палах.
Мадар этмегеннге —
къадар этерми Аллах?!
Эркиши болмаса таукел — 
айнымаз: не дин, не тил, не юйюр, не эл.

3
 
-«Поэтни билир ючюн,
джуртунда болургъа керекди аны» -деб,
Гёте айтханлай,
кёргюзт меннге джеринги, элинги.
Халкъынгы тарихи бла, бюгюню бла да танышдыр:
ол заманда тамбласындан мен айтырма хапар.

«Итни — иеси барды, Бёрюню уа — Тейриси».
Алай эсе, Тейри халкъын,
Тейри адамларын кёргюзт манга.
Кёргюзт манга Къадау Ташны,
Джуртда Джангыз Терекни да кёргюзт.
Сууун ичерге, ташын джаларгъа
термилген Джуртугъузну бир кёргюзт манга».

4

-Бу Минги Тауду — Европаны тёппеси.
«Сен Кёкге джете мийиксе»,- деб,
Орайда тартханды анга Сымайыл — 
бизни халкъны эм уллу Джырчысы-Шайыры —
сизни Кнут Гамсуннга ушашды джазыуу да.

Бу Минги Тауну — Эльбрусну — этегинде
Къалюбаладан бери джашайды нарт халкъыбыз бизни.
Кёкде джаратылыб, джулдуз таш бла Джерге эниб,
ол ташдан туугъанды Минги Тауну тийресинде.
Минги Тауну буз сюммеклерин эмиб,
ёсгенди-айныгъанды Къарашауай — Къарачай.

«Къарачай — нейтрал халкъды,
Минги Тауну этегинде джашагъан:
[Cёзюне] кертичилиги бла,
ариулугъу эмда джигитлиги бла
белгилиди»,- деб чертгенди Лев Николаевич Толстой да.

1396-1397 джыллада
Алан къралыбызны къурутханды Темир.
1428-чи джыллада Къарчаны башчылыгъы бла
Тимурну сойкъырымындан-сюргюнюнден-джесиринден къутулуб,
халкъыбыз джандет джуртуна къайытыб,
Къарачай Элин, Къарачай къралын къурагъанды-къургъанды.
400 джылны чыдагъанды Къарча къурагъан бийлик.
Алай а, 1828-чи джыл ноябрны экисинде
Орус патчах келишиуню бузуб,
къылыч бла кесине къошханды Къарачайны — 
алай тас этгенди халкъым баш эркинлигин, къраллыгъын.

Аны бла къалса уа...
1943-чю джыл ноябрны экисинде
совет коммунист патчах Сталин
сойкъырым-сюргюн этгенди халкъыма.
14 джылдан къайыталгъанды халкъым
Сибириядан, Орта Азиядан — 600 джерден 
джандет джуртуна — Кавказына.

Алай а,
Сталин къурутхан Къарачай област
къайтарылмай турады бюгюн да ызына,
табмай турабыз алкъын хакъыбызны...
Узун сёзню къысхасы бла айтсакъ,
ма былайды тарихи халкъыбызны.

5

Джуртда Джангыз Терек ёсгенди былайда.
Тейри Терек да дегендиле анга.
Аны къарамы огъуна бергенди къууанч:
базыкълыгъы болгъанды талай къулач,
Мийиклиги джетгенди Кёкге,
къарауулча къарагъанды тёгерекге.

Адамны, джаныуарны да сакълагъанды ёлюмден —
аллай кюч берилгенди анга Тейриден.
Анга къысылгъан джанланы барына бергенди джашау,
аны ючюн салгъандыла Терекге махтау.

Келтирейим талай юлгю, мисал.
Шимал Джолгъа керек эсе, джазыб ал.
Алай а, назму джорукъну юзейим:
хапарны эшитгенимча тизейим.

6

Муслиман дин кире башлагъан эди, алай а бегимеген эди алкъын. Халкъ «Тейри адамы» деб ант эте эди алгъынча. Тимурну сюргюнюнден Къарчаны башчылыгъы бла къайыталгъанла, Тимурну сойкъырымындан таулада къутулгъанла бла биригиб, Къарачай къралны къурагъан эдиле. Алгъа Тимур, ызы бла да эминала къырыб, саны аз болгъан халкъ, къаты мизамгъа, джорукъгъа, тёрелеге сыйыныб джашай эди — алайсыз   дуниядан боллукъ эди думп. Джорукъдан, чекден чыкъгъаннга да — тёресиз къаны тёгюлмез ючюн — бир кёзюуге дери сакъланыр джер бар эди: Тейри Терекни къаты.

Терек — кегейи (радиусу) 100 атлам болгъан къуршоуну арасында эди. Тёгереги — мийик таш хуна. Джуртда Джангыз Терекни (Тейри Терекни бир аты алай эди) ышыгъына къысылгъаннга тиерге болмай эди. Аллайлагъа деб ишленнген Юй да бар эди алайда. Къраллары бла джарашмай къачханла да, мыллык ата эдиле ол Терек таба. Бюгюннгю сёз бла айтсакъ, ол Терекге «убежище» дерге боллукъду. Тау Артындан, хоншу халкъладан да кёб къачхынчыны ол Тейри Терекни «адамлыгъындан, игилигинден» джанлары сау къалгъанды.

Алай а, Джуртда Джангыз Терек къуру адамлагъа тюл, аны тийресине кирген  кийиклеге, джаныуарлагъа, къанатлылагъа да болуша эди — алагъа тиерге бир кишини эркинлиги джокъ эди. Алгъаракъда бир уучу Терекни къатында бёрюню ёлтюргени ючюн — Элден къысталгъан эди. Къарачайны тарихинде ары дери, не андан сора — аллай гюнах ишни, харам ишни этген болмагъанды — Терекни не кесине, не ышыгъындагъылагъа къол кёлтюрюрге кишини эсине да келмей эди...

Сюйгенлеге да болуша эди Джуртда ДжангызТерек.
Мени аккамы аккасы тыш Къарачайдан бир къызны сюйгенди. Къыз да сюйгенди аны. Алай а, къыз джаны — атасы-анасы, къарнашлары, къысха джууукълары — къызны джашха берирге унамагъандыла. Ол заманда ол къызны къачыргъанды. Къызны джууукълары къуугъун этиб, ызларындан тюшгендиле. Шкок атылгъан тауушла къаяланы зынгырдата, была да Уллу Къарачай таба мыллык атхандыла. Джашны аты онглу ат болуб, ол келгенлери бла кеслерин джетдирмей келиб, Джангыз Терекни къатында  тохтагъандыла. Сюрюб келгенле да, мадарсыз болуб, ызларына айланннгандыла. «Терек некях этгенни — адам айыраллыкъ тюлдю» деб сёз джюрюгенди.
Адамладан себеб табмай, мадарларын тауусхан сюйгенлеге Тейри Терек ма алай болуша тургъанды.

1920-чы джыллада ол Терекни джарым моллала бла джахил коммунистле биригиб, кесдиргендиле. Бир насыбсыз, Терекден юй ишлеб, ичине киргени бла — юйюн, кесин да Кёк уруб кёсеу этгенди. Мингджыллыкъ Терекни алай бошалгъанды ахыры. Андан сора халкъгъа джетмеген палах къалмады — сойкъырымдан башлаб, сюргюннге дери...

7

-Кёресе, къайда да, къачан да бир мадар этеди сюйген джюрек.
Бизге уа болушмазмы ол Тейри Терек — Джангыз Терек?
-Анна Мария, джокъду Терек — кесгендиле аны.
Эшитмейми къалдынг ахырын хапарны?

-Джуртда Джангыз Терекни тирилтдим деген,
сен тюлмединг — ёрге тутуб китабынгы?!
Сюйгенлеге болушаллыкъ тюл эсе —
къайтаралмагъанса, сора,  джашаугъа  аны.

«Джуртда Джангыз Терегингден» не хайыр,
аны ышыгъына чабмай эсе хар ким?
Не магъана сени сёзюнгден — 
Болалмай эсе ол:
 не хеким, не хяким, не хаким?

8

«Кёчген болмазмы назмума, керти да,
Джуртда Джангыз Терекни ёзю?».
Абызырагъанымы кёрсе да,
тохтатыб къоялмады сёзюн.

-Сен болсанг Джангыз Терек Джуртда,
иймез эдинг мени да бир джукъгъа.
Тейри тереги бла бирге
Тейри адамы да болурму ёлген?

Джангыз Терегин кесген халкъ,
тарих тамырын юзген халкъ —
таркъайыб ангысы, эси да —
къалмазмы къуруб кеси да?

Къарча бийни келилерин
чачыб, ишлегенлЕ джол,
билемелле экен,
къайры элтирин ол?

Халкъыгъызны сюргюнден къайтаргъан,
къургъан-къурагъан Къарачай къралны — 
аллай башчыгъызны — Къарчагъызны   
алкъын джокъ эсе эскертмеси,
ол джашагъан, сермешген джерле бла
болмай эселе сабийле шагъырей —
сора тамблагъыз болурму сизни?

Ол къала уа кимникиди?

9

-Ол къала уа — 
Гошаях бийчени къаласыды.
Къаласындан да бек
Бийчени джазыууду сейир.

Гошаяхны джети джыл болгъан заманында —
аны ариулугуъуна, намысына да сейирсиниб —
Кърымшамхалланы Къамгъут Бий урлаб кетиб,
эмчек анасына аманат этеди.
Ол акъыл-балыкъ болгъунчу сакълаб туруб,
Анга юйленеди Къамгъут Бий.
Юйленеди десек да, некях кечесинде
ауруудан ёлюб къалады зауаллы.

Бираздан Гошаях Бийче
Къамгъут Бийни къарнашына —
Къаншау Бийге чыгъады эрге.
Ёзге, насыблары узакъ бармайды —
Къаншау Бий бла тослукъ джюрютюрге излеген
бир намыссыз бийче,
муратына  джеталмагъанында,
анга хыйны этеди.
Ол хыйныдан къутулур амалла излей,
Къаншау Бий Къаджаргъа ётеди.
Анда баргъан къазауатха къатышыб,   
урушланы биринде ёледи.

Бойсуна халкъда джюрюген тёреге,
Гошаях, къарасын тешгенден сора,
Элбуздукъгъа — ючюнчю къарнашха — чыгъады эрге.

Гошаях Бийчени бизге,
бютеу Кавказгъа да белгили этген:
1.Гошаях къала (Басханда)
2. Къамгъут кешенеде Гошаяхны къол ызлары (Басханда)
3. Гошаях къала (Къызыл Къала — Джёгетей башында)
4. Гошаях къала (Маму уя къала — Хурзукда)
5. Гошаях сырты — Джёгетей башында
6. Бийче Сын — Къарачайда
7. Гошаях Бийчени кешенеси (Къартджуртда)
8. Къара Таш (Къарачайда, Къобан ёзенде)
9. Кърымшаухал улу Бекмырзаны юч джашы бла — Къамгъут Бий бла, Къаншау Бий бла, Элбуздукъ бла — некяхлы болгъаны.
10.Чыгъармалары...

10

-Керти да сейирлик бийчеди Гошаях.
Окъу манга аны чыгъармаларын,
кёргюзт бютеу къалаларын,
кешенесин да кёргюзт.
Эрлерини къалаларын,
кешенелерин да кёргюзт.

11

Бек сейирсинди Анна Мария
Гошаях бийчени къалаларына,
джырларына, назмуларына.
Аны Къаншаубийге этген кюуюн а
терк азбар этиб, къайтара барды:
 
-Ори-ой-ой-ой.
Къаншаубийим тау эллеге туугъан кюн
Тау эллеге Тейри эшиги ачылды.
Къаншаубийим тау элледен кетген кюн
Тау эллери, къуш тюгюнлей, чачылды.

Ори, ой, ой, ой.
Къаншаубийим кетгенди да, табмайма,
Кече, кюн да аны джолун сакълайма.
Ол кетген кюнден бери бир кечени,
Белими тешиб, тёшекге джатмайма.

Ори-ой, ой, ой.
Кел, Къарачач, Къара ташха барайыкъ,
Къара ташдан Тёбен таргъа къарайыкъ.
Къаншаубийим келе эсе, джырлайыкъ,
Келмей эсе, джылаб, ташны джарайыкъ.

Ори-ой, ой, ой.
Алай бла Къара ташха келгенек,
Мухур тюзде юч атлыны кёргенек.
Ортадагъы гендже тайгъа ушайды,
Сыртында уа башха адам ойнайды.

Ори, ой, ой, ой.
Ала сабанлада тюлкю къуудула,
Аны къууа кетип, бёрю этдиле.
Хадагъужукъ бийчеле Къаншаубийими,
Эшек мыйысын ашатып, тели этдиле.

Ори, ой, ой, ой.
Тар ауузунда таракъ-таракъ къаяла,
Ала энди бир-бирине аусунла!
Хадагъужукъланы сары бийчелеге
Энди манга джаугъан къара къанла джаусунла!

Ори, ой, ой, ой.
Къаншаубийни табмай, айлана, джюрюй,
Къарачайда Къарт-Джурт элге келгенме,
Кече, кюн да Къаншаубийими сакълай,
Джылай-джылай, аман бла ёлгенме.

Ори, ой, ой, ой.
Ким биледи, хапарымы айтырла
Бир заманда Къарачайны къартлары,
Манга бу кюнлени келтиргенлени
Аман бла къуругъуед артлары!

12

Гошаях бийчени къаласы Хурзукда...
Къатындабыз Маму Уяны.
Ант этсем да къоркъмазгъа бир джукъдан,
 Анна Марияны 
Гошаяхха ушатдым да,
джюрегиме къоркъуу кирди...

13

Къадау Ташны да ийнакълаб, сылаб,
ба этди Анна Мария.
Каабаны къара ташын
адамла багъалаталла алай.

-Бу Ташны юсюнден а не айталлыкъса,-
Кёк кёзлери кёзюме битдиле.
-Окъу,- деб,
джазгъанымы къолуна тутдурдум.

КЪАРЧА
Ана тилими тузун джаладым
Туугьан джерими сууун ичер ючюн.
...Къадау ташха къабланыб джыладым:
Джашадым, ёлдюм ма бу джер ючюн.

Джюрегими кесим кесдим, таладым
Дуния малгьа алданмасын деб.
Сезимлериме къатылыб турдум
Джуртха сюймеклик алда болсун деб.

Халкъымы кёбюсю къырылыб,
Атасыз-анасыз, джуртсуз къалгьанымда да,
Ёксюзме, эссизме, насыбсызма дерге
Ана тилибизге ырысладым.

Ана тилимде табдым халкъымы
Къанын-джанын, ёлгенин-сауун да,
Ана тилимде табдым джуртуму
Агьачын-ташын, доммайын-бууун да.

Ол – къыбылада да къыблама болду
Тарихибизни кёргюзтюб тургьан,
Ол къыямада да къыблама болду
Къутулур джолубузну кёргюзтюб тургьан.

От тёбеси болуб да къалды
Ишлеген юйюбюз, джыйгьан байлыгьыбыз.
Тенгизде батмады, тюзде къалмады
Ана тилибиз – байрагьыбыз.

Ана тилибиз сакълады бизни,
Биз да кюрешдик сакъларгъа аны.
Кимлеге болса да къошулуб къалмай,
Аны сыйладыкъ. Аны ючюн сайладыкъ
Джуртубузну – мийик тауланы.

Талай кере тюшдю бизге джуртсуз къалыргъа,
Анча кере хорлам бла къайытдыкъ.
Ана тилибиз саулукъда
Ёлмезлигибизни ангыладыкъ.

Ана тилими тузун джаладым
Ата Джуртуму сууун ичер ючюн.
...Къадау Ташха таяныб джырладым –
Туугъаным, ёлгеним да ма бу джер ючюн.

 КЪАРАЧАЙНЫ КЪАДАУ ТАШЫ
Бу Ташны юсюнден алимле эки тюрлю оюм айтадыла: бир къаууму «булкъан ташды, Минги Тауну хатхусундан чыкъгъан» дейди, бир къауму «метеоритди, Кёкден тюшген» дейди. Алай а, бир фикирде экилик, даулашыу джокъду: Таш бизни халкъыбызны, джуртубузну символуду, 400 джылны (1428-1828) энчи даулет болуб тургъан Къарачай къралны да белгисиди. Къарчаны Ташы деб да анга аны ючюн айтадыла. 1828-чи джыл ноябрны экисинде Къарачай къралыбызны Орус империя къурутхандан сора да, 1943-чю джыл ноябрны экисинде Совет коммунист империя Къарачай автономиябызны-къраллыгъыбызны къурутхандан сора да, Таш бизни тарих эсибизни къозгъай, бюгюнлеге дери сау-эсен джетгенди.
14-джыллыкъ сюргюнден (1943-1957) халкъыбыз ызына къайытханында, Къадау Ташны тюрленмей тургъанын кёрюб, кёлю рахат болгъанды.
Къарачайны Къадау Ташы бош таш тюлдю – Къарачай Джуртну бойнуна Аллах кеси такъгъан бир дууады Ол.
Къарачайны Къадау Ташы бла Джуртда Джангыз Терекге аталгъанды «Таш бла Терек» деген назмум.
КАМЕНЬ И ДЕРЕВО
Будь горд,
Потомок вольного народа,
И головы в печали не склоняй!
В тебе живет высокая свобода
Земли, чье имя вечно —
Карачай!

Ты чужаком здесь не был
Даже мига:
Не словом клятвы связан,
А судьбой,
И власть любви —
Единственное иго,
Которое признал ты над собой.

Дух предков жив,
Пока живут веками
Те символы, что люди сберегли:
Отважного Карчи Священный Камень
И Древо Неба —
Страж родной земли.

Пока они народом не забыты
И не осквернены рукой врага,
Незыблемы кладбищенские плиты,
Неколебимы камни очага.

Под звуки
Материнского напева
Еще не знаем в самый первый час,
Что Родины
Единственное Древо,
Став колыбелью,
Обнимает нас.

Оно качает нас
В ветвях зеленых,
Оберегает, как своих детей,
И дерево носилок похоронных —
Всего лишь
Продолжение ветвей.

Земное Древо
И Небесный Камень —
Они едины,
Словно Дух и Плоть.
Людей земли,
Что слиты с небесами,
Никто вовек
Не сможет побороть!

И да пребудет Дух
В согласьи с телом!
Да будет плоть Земли
С душой небес!
Пока ты сам
Доказываешь делом,
Что ты живёшь, –
Народ наш не исчез!

Земля и Небо
Вырастили сына,
Тепло и свет
В тебе одном слились.
Твой край тебе—
И Мекка, и Медина,—
Владей же им
И на него молись.

14

Басханнга атландыкъ. Анна Мариягъа
Кешенелени, къалаланы кёргюзтдюм.
Барына къараб, сейирсиннгени бла бирге,
разы болмагъанын да джашырмады ол.

-Быллай къалалары, кешенелери болгъан
ата-бабаларыгъыз онглу къауум болгъандыла.
Алай а, сиз — аланы туудукълары —
тыйыншлымысыз экен алагъа?

Тарих-тин хазнагъызгъа эс бурмай,
быллай бир тозуратхан —
миллет ангыгъыз, тарих эсигиз
седирегеннге ушайды сизни.

Дерс китабларыгъыз а бармылла тарихден,
школ сабийле окъуб, тюненелерин билирча?
Аланы тарих джерледе айландырыб,
хапар а айтамылла устазла?

Ол тик къаяны уа аты бармыды?
-Бийнёгер бекленнген къаяды ол.
Хапары, джыры былайды аны.

15

 БИЙНЁГЕР
- Гезох улу джигит туугъан Биинёгер!
Тамада къарнашынг Умар ит ауруудан ауруйду.
- Ауруй эсе анга дарманнга не джарар?!
- Анга джарарыкъ акъ маралны сютюдю,
Аны тутарыкъ ана къарнашынгы итиди.

Мен баргъан эдим ана къарнашыма ит тилей.
Ала меннге ит кючюкню бермелле,
Эгечден туугъанны къонакъ кибик кёрмелле.
Санга ит бермеген, аны кибик, ит болсун,
Дуниядан да Бийнёгерлей тюб болсун.

Андан бардым Къубайдийлеге ит тилей.
Ала мени къонакъ кибик кёрдюле,
Тилегенимде эки парий кючюк бердиле.

Аланы алыб мен уугъа айланыб тебредим,
Уллу Басханны тик тауларына ёрледим.
Тау башында айлана-айлана сорукъдум,
Узаймайын, асхакъ кийикге джолукъдум.

Юч аякълы бир кийик чыкъды аллыма,
Быллай кюн келсин сюймегениме, къанлыма.
Эки аягъындан ючюнчюсю бек мийик,
Учлары да чарыкъ тизген миз кибик.

Ол узакъ барды сабыр болуб атдырмай,
Ышаннга салыб атар кибик тохдамай.
Ол кийикни сюре-сюре тебредим,
Суугъа кетиб чыкъгъанча терледим.

Къарыууму бошаб, сагъыш этиб олтурдум.
Уучу башлыгъымы къар джуммакъладан толтурдум,
Къар джуммакъланы уруб, бачхыч этиб башладым,
Ёрлеб чыкъдым ол чынгыл къаяны башына.
Мыдахлыкъ келди Гезохну джигит джашына.

Тёрт джанына къараб кийигими кёрмедим,
Дагъыда бираз барыб, сора эследим.
Бара-барыб, тёгерегим тул-тубан болду, чарс болду,
Акъ маралым мени аллымдан тас болду.

Армау болуб бир кесекни мен турдум:
- Кийик эсенг, ышаннга салыб атма къой,
Саулукъ марал эсенг, эмчегингден тартма къой.
Джашырма да айт, сен шайтанмыса, джинмисе?

- Мен шайтан да тюлме, джин да тюлме,
Кийик да тюлме, ышаннга салыб атаргъа,
Саулукъ марал да тюлме, тутуб эмчегимден тартаргъа.

Мен кийик тюлме, Апсатыны ариу къызыма,
Мени къоймай эсенг, сау къайтмагъын ызынга.
Ашадынг, ичдинг - этибизден тоймадынг,
Бизни бу къая ранлада къоймадынг.

Алай болса да, мен санга бир иги алгъыш айтайым:
Тёбен джанынг тенгиз болсун, терк болсун,
Огъары джанынг мийик болсун, кёк болсун,
Эки кёнделенинг сени шайтан кирмез бек болсун,
Аны ичинде сени джашар кюнюнг кёб болсун.
Бизни къоймай эсенг адам келмесин къатынга.

Мен тюбедим шайтан кибик кийикге,
Ол айтханча, тёбен джаным тенгиз болду, терк болду.
Эки кёнделеним, шайтан ётмез, бек болду,
Аны ичинде мени джашар кюнюм кёб болду.

Онбеш кюнню къая ранда джашадым,
Билек этлерими кесим тутуб ашадым.
Уучу итим манга къараб юргенинде,
Къая ранда къыйынлыкъны кёргенинде,
Бутларымдан кесиб анга ашатдым,
Онбеш кюнню этим бла джашатдым.

Къарачыгъыз къарнашы Умарны тюшюне,
Оналтынчы кюн табды излей келиб юсюне.
«Тюш» деб, кёб тиледи Бийнёгерден,
Къычырыгъын эштдирелмейин джерден.

Мадар табмай ол Холамгъа чабханды.
Холам, Чегем, Басхан къалмай келдиле,
Къая ранда Бийнёгерни кёрдюле,
Кёб мадарла, кёб лагъымла этдиле,
Мадар табмай ызларына кетдиле.

Къарнашы Умар кёз туурасындан кетмейди,
Бийнёгер а аны айтханын этмейди.
Умар анга: Тюшмесенг, санга этерими айтайым,-деди.

- Тамада къызынгы кюн чыкъгъаннга сатарма,
Кичи къызынгы кюн батханнга атарма,
Ариу къатынынгы къойнума алыб джатарма.

- Ол сёзледен манга хайыр чыкъмазын билеме,
Аланы айтыб энди менден тилеме,
Билегенимча ызыма энер джол табмайма,
Джанымы сюеме, башымы къаядан атмайма.

Бабугейде барды мени тос къатыным,
Аны табсам, бир да кёбдю айтырым.
Анга билдиригиз, ол айтханча этерме,
Ол айтса, къаядан секириб кетерме.

Къарнашы Умар муну къабыл кёргенди,
Салыб барыб анга хапар бергенди:
- Къабартыда джашагъан келиним, къоб ёрге!
Къарнашым Бийнёгер хазырланнганды ёлюрге.

Тос къатыны тангнга дери къаты-къуту хант этди,
«Бийнёгер ёлген джерде ёллюкме» - деб, ант этди.
Атланды ол, эки бутун ат этиб,
Къутас чачын саулай юсюне джамчы этиб,
Джылай-джылай кёлек аллын тамчы этиб,
Эки къолун бутларына къамчи этиб.

Чаба, джорта, ол Бийнёгерге джетгенди.
- Узалалсам, санга джетер эди билегим, - деди,
Къабыл болсун бюгюн этген тилегим.
Тюше эсенг тюш, тюшмесенг да
Ёлюгюнгю къая ранда къара къушла ашарла,
Сюйген тенглеринг кюе-бише джашарла.
Секир, ёлюгюнгю къая ранда тыймачы,
Джууукъну, тенгни керексизге къырмачы.
Кесим этген акъ кёлегинги кёзлеринге чырмачы,
Алтынлыны учундан тутуб быргъачы,
Кесинг ойнаучу акъ ёшюнюме чынгачы.

Акъ кёлекни кёзлерине чырмады,
Алтынлыны бурнундан тутуб быргъады.
Аллына тюшдю Бийнёгерни тёббе чырчасы,
Ол кюнден сора къысха тохтады Бийнёгерни кийик учасы.

Илиниб чыкъдынг мындан, темир ыргъакълай,
Андан чачылыб тюшдюнг, хычын джуммакълай.
Джангыз кекелчигинг тюшдю къатынынгы аллына,
Къыбдысын алыб урду джарлы къатын къарнына.
Мийикде кёреем Апсаты къызыны къаласы,
Былай болгъанды Гезохну джигит баласы.

16

-Кёресе, джашау дегенинг толуду къайгъыдан.
Сюймеклик адамны чынгатады къаядан.
Сеннге уа къаядан чынга,- демейме мен.
Бирге джашайыкъ,- дейме,- сау-эсен.

Марал сютню да излейик бирге — 
ауругъан халкъыгъызгъа джарар эсе.
Джюрекледе сюймеклик бар эсе — 
ол бизни тартар мийикге, ёрге.

Ойнамай айтсам а, бютеудуния адабиятны джасарча бир чыгъармады бу. Табигъатха (джаны болгъаннга, болмагъаннга да) къатылыу — эртде-кеч болса да адамны кесине палах бла бошалады. Бийнёгерге да — кийиклени аяусуз къырыучу уучугъа — табигъатны (былайда кийиклени тейрилери Апсатыны къызыны) къаргъышы джетеди. Кийик учаланы ашаучу Бийнёгер, кесини этин ашарча къыйынлыкъгъа джолугъады. Къая раннга беклениб, ызына тюшалмазча болады. Къаядан чынгаб ёлюрге уа — таукеллиги джетмейди. Джууукъ-тенг а аны адетдеча асыраргъа излейдиле — ёзге «хо» этдиралмайдыла. Джангыз, тос къатыны айтханны этиб, чынгайды — сюйгенини аллына къуру кекели тюшеди. «Бийнёгерсиз манга джашау керек тюлдю» деб, джарлы къатын да кесин ёлтюреди. Алай а,  быллай поэманы, быллай Акъ сёзню къара сёз бла айтхан гюнахды. Бармыды мынга ушаш поэмаларыгъыз?   
-Бардыла. Алай а, башхалары бла да танышдырыргъа излейме сени. Хасаука таба атланайыкъ.

17

1828-чи джыл былайда орус аскерле бла уруш этгендиле къарачайлыла. Ол урушну джигитине — Багъатырланы Умаргъа — эки джыр этилгенди. «Хасаука» джырда урушну баргъанындан хапар айтылады. «Шейит Умар» джырда уа сюймеклик баш орун алады.

Х А С А У К А

Къычырады Дауле: - Хахай, къуугъун!
Къарачайны шохун барын, джууугъун
Чакъырыгъыз, бизге дженгил джетсинле,
Къара кюнде бир болушлукъ этсинле!

Гяуур патчах кёб артыкълыкъ этеди,
Марджа, джашла, орус аскер джетеди.
Аладыла этибизден тоймагъан,
Таргъа тыйыб, джашаргъа да къоймагъан.

Джау келгенди, Хасаукагъа киргенди,
Таб джолланы Амантишден билгенди.
Ма ол бийди бизни сатыб къоярыкъ,
Къарачайны багъасындан тоярыкъ.

Джау келгенди кесин бизден джашырыб,
Джау киргенди ит Атаджокъ ашырыб.
Ол имансыз, намыс-сый дей, билмейди,
Эр Къарачай зорлукъгъа ийилмейди.

Аладыла орус итге теблетген,
Джау аскерин тау тарлагъа тебретген.
Анттыймазла къара зарлыкъ этелле,
Ала чекден асыры бек ётелле.

Урлаб-тырнаб, ауурланыб джаталла,
Адамларын малланыча саталла.
Къайдан чыкъды бу ит къауум Капказгъа?!
Антмы этгенд халал къыйын къабмазгъа?!

Шам Къарачай улан этиб ёсдюрген
Атаджокъду душманланы юсдюрген.
Ол генезир бизге джаулукъ этеди,
Хайда, джашла, орус аскер джетеди.

Ол таяныб, душманлагъа-джаулагъа,
Ие болур мурат этед таулагъа.
Юлюш излеб чабады Бакъарты,
Аман бла бошаллыкъ болур арты.
 
Атаджокъла – инаралны тенглери,
Тенглери тюл – этеклери-дженглери.
Ол къауумду бизни ачыкъ джауубуз,
Ала бла кемсиз кёбдю дауубуз

Ол инарал бизни хорлаб алалса,
Тырнакъларын юсюбюзге салалса,
Джыртыб, талаб, мууал этиб къояред,
Джасакъ бла терибизни сояред.

Ачыудан биз къайнагъынчы, бишгинчи,
Ол залимни тузагъына тюшгюнчю,
Бирлешейик, кенгдегин да джокълагъыз,
Тар ёзенде джуртубузну сакълагъыз.

Тау асланла хазыр болуб чыгъыгъыз,
Джау аскерни дженгил-дженгил джыгъыгъыз.
Ойнатыгъыз сампаллада къолланы,
Къызартыгъыз Хасаукада джолланы.

Эбекку улу от къалагъа кетгенди,
От алыргъа кёб дыгалас этгенди.
Ырхы басыб, от ёзекни джабханды,
“Ай медет!” деб, Дауут эрнин къабханды.

Излей кетиб, бир уууч от табханды,
Анга къошар затла излеб, чабханды.
Залыкъылды табыб, аны эзгенди,
Кюкюртню да къошуб, отну сюзгенди.

Ёлчелеге къуюб аны тиздиле,
Мычымайын къоргъашын окъла джюздюле.
Бир базыкъны ёшюнюнден тийдиле,
Аллай кёбню къая раннга ийдиле.

Джигерлени-джигитлени къолунда,
Тау мылтыкъла этер сауут болдула.
Хасауканы айланч-буйланч джоллары
Шындык-шындык ёлюкледен толдула.

Джигит таулу ёхтем-ёхтем джекиред,
Ташдан-ташха джел ургъанча секиред.
Таукел улан инаралны ёлтюрсюн,
Башын кесиб аны бизге келтирсин.

Батыр Умар гёджебсиниб атлайды,
“Къоркъмагъыз!” деб, джаугъа къаршчы чартлайды.
“Джетигиз!” деб, нёгерлерин сакълайды,
Атады да алчыларын къаблайды.

Ма окъ тийди бизни джигит Умаргъа,
Аман кюнде джер салгъаненг Чубаргъа.
Керек эдинг, быллай кюннге тууаргъа,
Даулет барад, кёзлеринги джумаргъа.

От бошалыб, окъ бошалыб къалса да,
Ташла-агъачла окъча, тобча джаудула.
Асланланы къурч беллери талса да,
Абычарла чаууллагъа аудула.

Бу къазауат бек узакъгъа барлыгъед,
Инаралны баш токъмагъын аллыгъед.
Аскерибиз азды, саны толмайды,
Сауут кюч да биз сюйгенча болмайды.

Тизгинлешиб, ёзенни ёрге джау кирди,
Батыр Къайтукъ сабийлеге кёл берди:
- Таулучукъла, сиз да ёсюб джетерсиз,
Бу къан дертни джууабларын этерсиз.

Ш Е Й И Т  У М А Р

Эки атыб тютюнюн бир этиучю,
Умар, санга бюгюн къанмы джаугьанды?
Керек болса, къанатлыча джетиучю,
Тулпарланы бири къайда къалгьанды?

Къарачайны сакълар ючюн ол бюгюн,
Джанын берди, чаууллагьа сойланыб.
Излейик биз аждагьанны ёлюсюн,
Аны дертин алыргьа деб ойланыб.

Юсюндемед аны къара джамчысы?
Джыгъылмайын турамеди атында?
Къайда тамды къаныны арт тамчысы?
Айшатчыгьы болмадымы къатында?

Къой сюрюуге къазакъ бёрю киргенлей,
Сау аскерни къырыб, тюзню толтурдунг.
Къараб артын энтда къалын кёргенлей
Атаргьа деб, бетджанынга олтурдунг.

Джаула сени кесгендиле джолунгу,
Бетджанынгы таш артына салгьанса.
Окъла тийиб юзгендиле къолунгу,
Ушкогунгу сол къолунга алгьанса.

Джигитлигинг санларынга сингнгенди,
Башлыгьынгы сен къолунга чулгьадынг.
Тулпар кибик, таш башына миннгенлей,
Къылычынгы джаула таба булгьадынг.

Къылычынгы сен булгьадынг джаулагьа:
«Келигиз,- деб,- бираз ойнаб къайтырсыз!».
Сен осият этдинг мийик таулагьа:
«Айшатыма ахыр салам айтырсыз».

Кёкюрегинг шыбылача джашнайды,
Сёлеширге тылмачлыгьынг джетмейди.
Къолунг бла сен кёргюзюб башладынг,
Айтыр сёзюнг тамагьынгдан кетмейди.

Къурч санлада бегиген ол темир джан
Терк чыкъмайды, быллай тулпар джашладан.
Ётгюр сандан чартлаб чыкъгьан исси къан,
Тешиб ётюб кетед къаты ташладан.

Акъджал атынг кючлю тукъум эснеди,
Энди болур болгьанды деб, кишнеди.
Эсин джыйыб тюз кёзюнге къарады,
Къобалырменг деб да бираз марады.

Къобарынгдан атынг умут юзгенди,
Сен узатхан къан бусхулну къабханлай,
Къуугьун этиб Айшатынга джюзгенди,
Хасаукадан бёлюнмейин чабханлай.

Джаш санланы къан шоркъала джуугьанед,
Ууланыб ол ушкогуна къатханлай,
Керек болуб быллай кюннге туугьанед,
Къобмаз джукъу аны басды джатханлай.

Къандан толгьан кийимлени барысын,
Джан бергинчи, Айшат джетиб джалагъанд.
Айталмайма сизге андан арысын,
Таш да, тау да сейирсиниб къарагъанд.

Бир ачсанг а, ариу бала, кёзюнгю,
Аладан мен, джангыз къараб тоймазма.
Айтсанг а сен, манга ахыр сёзюнгю,
Душманлагьа сени къанынгы къоймазма.

Аджал къатыш бу сёзлеге бёлюнюб,
Къандан толгъан кирпиклерин ачханды,
Дугьумлача гинжилери кёрюнюб...
Айшатыны джан тамыры чанчханды.

Бек таралыб кёзю анга къатханлай,
Джулдузланы джарыкълары тас болду.
Айшаты да биргесине болгъанлай,
Кюнню бетин булут басыб, чарс болду.

Айшатынгы къамишлеча къоллары,
Бу къан дертни бир да къоймай алырла.
Бузсала да шериатны джолларын,
Экигизни бир къабыргьа салырла.

Айшат, нечик узакъ этдинг болжалны!
Ойламадынг, бу кюн келиб къаллыгьын.
Билмеймединг джигитинге ажалны
Быллай джерде, джетиб джанын аллыгьын?

Къарачайны къара къадау ташлары,
Бюгюн ала туз гыртлача эрирле.
Къабырынгда, Шейит Умар, тенглеринг,
Мыдах болуб ахыр салам берирле.

Сагьышладан башы тубан тауладан,
Шоркъа-шоркъа джыламукъла агьарла.
Артыкълыкъгьа башчы болгьан джаула да,
Мычымайын кереклерин табарла.

Ол тулпарны джаула аууб кёргенлей,
Артыкъ да бек уллу къууанч къурдула.
Джаны чыгьыб, къобалмазын билгенлей,
Кёзлеринден сюнгюлерин урдула.

Сени этингден ала бир да тоймалла,
Ачы-ачы къычыраед бирлери.
«Ол ким эди?». Таныргьа да къоймалла,
Кёзлеринги къан къатышхан терлери.

Джара къолунгу сен узатдынг таулагьа,
Ана джуртунг уллу терен ёзеннге,
Тиш къысханча сора къанлы джаулагьа,
“Джыйгьансыз, деб, бизни такъыр гёзеннге.”

Мен тюлме джигитлени артлары,
Энтда сизден кёб джигитле къалырла.
Таусулгьунчу тулпарланы артлары,
Ала сизге кёб ачыула салырла.

Абычарла, инаралла – къанлыла,
Кечилирми бюгюн этген ишигиз?
Тулпарладан тууарла мазаллыла,
Ол кюн тюшер сизни къабан тишигиз!

Хапарынгы сени къоймай ма былай,
Ким айталыр ол кюн ишни болгьанын?
Къара къашлы, асыры кенг мангылай,
Алтмыш алты къоргьашындан толгьанын?

Сен джарлыны джазыкъсыныб терекле
Къымылдайла, къалмай бары тиллешиб.
Ачыуланыб шууулдагьан чегетле
Ма бу джырны джырладыла бирлешиб.

Сенден акъгьан бу исси къан тамчыла
Джылатырла барыб тамгьан джерлерин.
Нёгерлеринг кийиб къара джамчыла,
Къабырынгда сюртерле къан терлерин.
 
Сен тюлсе аскерлени артлары,
Джигит тёлю къурурукъ тюлд тауладан.
Сары гяуур бюгюн бизни дженгсе да,
Къутхарырбыз джуртну бир кюн джауладан.

18
Башха миллет джигитибизге аталгъан бу джыргъа да тынгыла, Анна Мария. Умар Орус аскер бла сермешген эсе, Татаркъан къызылбек аскерден сакълагъанды Джуртну. Дагъыда барды бир джыр —  1920-чы джыллада Къарачайны душмандан сакълагъан Джаттайны юсюнден. Болгъандыла миллет джигитлерибиз — алагъа аталгъан джырларыбыз да бардыла.

ТАТАРКЪАН

Джауумла джауалла тау джалпакълагьа, кёллеге,
Къуугьун келгенди Уллу Къарачайда эллеге.
Ныхыт башында сюеледи юч къурукъ,
Дууут аягьындан чыкъды, ачы къуугьун къычырыкъ.

Бир къауум джетди Къарачайгьа, ычхыныб – 
Анда болур Батда улу батыр Татаркан,
Джетишген кюн ол алады керти къан.
Экинчиси – Мука улу омакъ Байчагьар,
Къылычындан кызыл ала къан агьар.

Татаркъан бизден артыкъ не этеди?
Джау кёрсек – аллыбызгьа салабыз,
Джаугьа джетсек къаныбызны алабыз.

Татаркъанны кюндюз, излелле да табмалла,
Эр джигитле джукъламалла, джатмалла.
Иммолат да ёрге-энгишге чабады,
Мадарсызгьа джетиб, тилин къабады.
Кеси миннген тору аджирни арытды,
Бийлигин сахтиян чарыкъла бла танытды.

Татаркъан а джолоучулукъ алгьанды,
Къыйын кюнде табылмайын къалгьанды.
Ох эте, кеч эте, экинчи кюн келгенди,
Къарагъанды да, элде киши кёрмегенди.

“- Анам,- дегенд,- элибиз къайры кетгенди,
Огъесе бизге бир зорлукъму джетгенди?”
Анасы да анга алай джууаб этгенди:
“- Иш заманыд билесе, бары ишге кетгенди.”

“- Анам, тюнене къойчу къошда къалгьанем,
Джангур уруб, онгсуз-къолайсыз болгьанем.
Эртден бла сюрюучюле къобхунчу,
Тамадалары да сыбызгъысын сокъгъунчу,
Ашыгьыб мен, эртде туруб кетгенме,
Бек ач болуб, уллу инджилиб джетгенме.”

“- Ийген къойларынгдан этген эдим къурманлыкъ,
Андан санга толу юлюш къойгьанем.
Юч ёзенден юч эгечинг джетдиле,
Ала джылаб санга алгьыш этдиле,
Юч сюегин ючюсю ашаб кетдиле.

Санга къалгъан джауорун бла баш джарты,
Сени ауузунга тийсин деб къойгъанем -
Ашай тебре, ол тюлдю ашарыкъны арты.”

Татаркъан джауорунну бир сыдырды да юч къабды,
Элни къуугъуннга кетгенин джауорундан таныды.

“- Анам, - иш заманыд- деб, мени джубатма,
Керек кюнде, мени энгишге къаратма.
Берген сютюнг бла ой сенден тилейме,
Болушлусун билдир, манга буруб айтма.
Къуугьуннга кетген аскерни да узайтма.

“- Къалмазлыкъса, джашым,- дейди,- анасы,
Болгъан ишден хапарлы эте баласын.

“- Дууут джалпакъны кызылбек аскер алгьанды,
Элибиз да къуугьун этиб къуралгьанды.
Джалпакъ къыллы къалмай, ёзеннге да киргенди,
Къатынны-кызны джалан аякъ этдириб сюргенди.
Эмчек ананг барайед, къызгьан ийнекча ёкюре,
Къызылбекле бараелле, джесирлеге джекире.”

“- Анам, бюгече бир джарлы джашчыкъ кёргенем,
Ол джашчыкъгьа чабырларымы бергенем.
Джокъмуд манга, эрик ашагьан чабырлыкъ,
Къалмагьанды энди, рахатлыкъ-сабырлыкъ.

Чабырлыкъны ууа, чаба-джорта кетгенди,
Джолда эрлай эки чабыр этиб кийгенди,
Аскерни да Ысхауат сыртында джетгенди.
Джигит Татаркъан алагьа дегенди:

“- Къатын-къыз кёрмейме, сюрюлген халкъ къайдады?
Ызларындан келгенсиз, къуугьун этиб ёрелеб,
Былайда нек турасыз, джыйын джанлыча чёгелеб?”

“- Къызылбекле суудан ётюб, къачханла,
Джангыз кёпюрню да къалдырмайын чачханла.
Ысхауат къобан къобханды – ётерча тюлдю,
Джау да узайгъанды – джетерча тюлдю.

Тамадабыз Иммолат «артха къайытайыкъ»,- дейди.
Къартлагъа ишни болушлусун айтайыкъ,- дейди.
Къара чаукалача былайгьа джыйылгьанбыз,
Не этерибизни билмейин къалгьанбыз.”

Татаркъан уланланы эркечлерин айырды,
Эки этегин бюрек башындан къайырды.
Джан аямай душман бла кюрешге,
Джигит-джигитин алыб, кетди бетни энгишге.

Чаба-джорта тёбен джагьагьа жетдиле,
Суугъа къараб, оноу-кенгеш этдиле.
Джантауларын сайлам этиб алдыла,
Бир-бирине къошуб тюйюмчекле салдыла.

Татаркан белине джантау байлайды,
Къанлы урушха эр джигитле сайлайды.
Балаууз чыракъла джандырады тёппесинде,
Суугъа кире, айтады нёгерлерине:

«Башымда чыракъла джукълансала,
Аркъандан артха тартыгъыз,
Алай болмаса уа – джибни бошлаб барыгъыз.
Мен ол джанына ётгенлей,
Джибни къыйырын бегитирме.
Сиз да андан тутуб, бирем-бирем ётерсиз,
Сора душманнга этерни этербиз».

Алтынлысын да ол, къолуна алады,
Ысхауат сууну чабакъ кибик джырады,
Тёппесинде джау чыракъла джылтырай,
Мычымайын ол джанына ётеди.
Джибни къыйырын аргъы джагъада бегитеди.

Андан тутуб, къалгьан джигитле да ётдюле,
Къызылбек джыйыннга ала джууукъ джетдиле.
Татаркъан от джарыкъны кёреди,
Аскерине тохтар буйрукъ береди.

Кеси, бауурланыб, алгьа ышырыла тебрейди,
Къызылбеклени тахсаларын тергейди:
Джесирлени къая дорбуннга атханла,
Кеслери да тогьай айланыб джатханла.

Татаркъан къарайды да къарауул кёрмейди,
Эмчек анасыны, от джарыгъында эслейди.
Чакъынчджикча, ышаннга, къычыра башлайды,
Эмчек анасы къоркъуб эсин ташлайды.
Джарлы къатын къутас чачын тарайды,
“Кёбдюле” деген маталлы анга къарайды.
Татаркан да къара сакъалын тутады,
Къарыуларын ажымсыз танытады.

Къызылбеклени тахсаларын билиб къайтханды,
Джигит уланлагьа керти хапар айтханды.
Татаркан энтда эркек къузгьунча къычырды,
Къыркылгьан къойгьа джыйын джанлы ычхынды.
Къылычын ол къан чартлата ойнатды,
Джетгени бла къан гыртчыла чайнатды.

Къолларына агьач къурукъла алдыла,
Ала бла кызылбеклени юслеринден басдыла.
Къылычла бла уруб башларын чортлатдыла.

Мурдар къан чачылады тёгерекге.
Джыланлача титирейле къызылбекле.
Къызылбекле излегенлерин табдыла,
Бир къартдан къалгъанлары къара джерни къабдыла.

Къырылгъан къызылбек аскерни саны ачыкъ болду –
Аланы кесилген къулакъларындан бир къабчыкъ толду.
Ол къабчыкъны къарт къызылбекни сыртына джюкледиле,
“Тергеу болсун” деб, аны сау-эсен элине джибердиле.

Тутмакъланы эркин этиб къайтдыла,
Дууут элге барыб хапарларын айтдыла.
Ысхауатда ачы бар да, гара джокъ,
Алботланы Зулияда бирден сора джара джокъ.

Тёппесинде балаууз чыракъла джандыргьан,
Ысхауат сууун къызыл къаннга алдыргъан.
Къылычы бла къызылбек аскерни туурагъан
Багъатыр союндан Батда улу Татаркан.

Манс джетмейди джигит Татарканны белине,
Ой бет табдырды, Къарачай деген Элине.

19

Анна Мария джырлагъа да тынгылады,
урушла баргъан джерлеге да къарады.
Халкъыбыз, Джуртубуз бла да танышды,
Айтмай а къоялмады сагъышын:

-«Къарайма да Миллет байракъ кёрмейме,
бу дунияда байракъсыз халкъ билмейме.
Эшитмейме миллет Орайда да тартылыб,
сёзлери да къанатланыб, айтылыб.

Школгъа къайытайыкъ да, сабийлеге
бир хапар сорайыкъ тюненеден, тарихден».

Соргъанлыкъгъа — джууаб эталгъан болмады,
миллет джигитледен да хапар айталгъан болмады.
Ким болгъанын айталмалла Къарчаны да.
Таулучукъла билмейелле аны да...

20

-Къайсы халкъны да тамбласылла сабийле.
Ёз тарихлерин билмейин ёсселе,
Башчыларын, джигитлерин билмейин ёсселе —
«Халкъ» дей, «Джурт» дей,  биллик тюлдюле ала...

Ана тилин, ёз тарихин билмесе адам —
миллет адам болурму андан?
Халкъ, Джурт ючюн ол этерми къазауат?
Къарачайны кимге этерсиз аманат?

Къарагъанлай айландым мен хар къайда —
джокъду сизде Миллет байракъ, Орайда.
Миллет ангыны, тарих эсни белгисидиле ала,
Халкъны, Джуртну, Тилни да  белгисидиле ала.

Къууанч келтире уллугъа, гитчеге,
Хар шорбатда чайкъалмай эсе Байракъ,
Миллет Орайда эшитилмей эсе хар юйден —
Сора, алкъын, болалмагъансыз Халкъ.

21

-Хай, Анна Мария!
Сизни гимнни къарачай тилге кёчюргенме. Къалай кёресе?
«Ja, vi elsker dette landet» (Да, мы любим этот край) - официальный гимн Норвегии.
Автор текста — Бьёрнстьерне Бьёрнсон (Bj;rnstjerne Bj;rnson) (1859), автор музыки — Рикард Нордаак (Rikard Nordraak) (1864). Впервые был исполнен 17 мая 1864 по случаю празднования 50-летней годовщины принятия конституции.
Хотя гимн состоит из 8 куплетов, как правило, исполняются только первый и последние два.

ХОУ, СЮЕБИЗ БИЗ БУ ДЖУРТНУ 
«Ja, vi elsker dette landet»
Норвегияны гимни (кёчюрген Лайпанланы Билал)

1
Хоу, сюебиз биз бу Джуртну
Тюз ёрге баргъан.
Таб, аны кёлеккесин да
Чайкъала тургъан.

Биз сюебиз тютюнюн да,
Оджакъдан чыкъгъан.
Отну бир да джукълатмазбыз
Бабала джакъгъан.

2
Харальд Джуртну сакълагъанды,
Хокун да алай.
Ёз джерге къууат салгъанды,
Эйвин да джырлай.

Былайда къаны бла Олаф
Къурагъанды джор.
Сверре да бек даулашханды
Римге болмай къор.

3
Душманнга къобханла бары –
Къарт, джаш да бирден.
Къайыкъларын Торденсшольд да
Урушха тизгенд.

Бийчеле да сермешгенле
Аямай къан-джан.
Джашауларын этгендиле
Ёз джуртха къурман.

4
Саныбыз бек аз болгъанды,
Болса да алай –
Джурт ючюн ёрге тургъанны
Джау хорлар къалай.

Юйюбюзню кюйдюрюрбюз,
Кирмез ючюн джау.
Фредриксхалгъа салайыкъчы,
Барыбыз махтау.

5
Джазыу бизни сынаучанды —   
болса да алай,
Эркинлик деген кёккёз бла
хар кюн да — къолай.

Аны ючюн хар неге да
Биз тёзе келдик.
Ол халкъ бла болур ючюн
Джашадыкъ, ёлдюк. 

6
Джау къачды онглар кюч табмай...
Баш ёзюр келди.
Къол берди бир сёз да айтмай,
Биз да къол бердик.

Дерт дегенни джууукъ иймей,
Къарадыкъ ёрге.
Энди ма биз юч къарнашбыз,
Ёмюрге бирге.

7
Къадарынга табын, Но;рге:
Этгенде тилек,
Ол Кёкдеги эшитгенди,
Болушханды бек.

Джуртубузну къоругъанбыз
Аямай къан-джан.
Хакъыбызны джакълагъанбыз –
Биз да – халкъ, инсан.

8
Биз Ата джуртну сюебиз
Тюз ёрге баргъан.
Таб, аны кёлеккесин да
Чайкъала тургъан.

Биз сюебиз тютюнюн да,
Оджакъдан чыкъгъан.
Отну бир да джукълатмазбыз
Бабала джакъгъан.

22

-Kj;re Bilal

«Летом 1856 г. Бьёрнстьерне Бьёрнсон   едет на студенческую сходку в Швецию, где, по словам критика Харальда Ларсона, «он был потрясен воспоминаниями о прошлом, видом национальных костюмов, оружия, надгробий шведских королей». Вдохновившись идеей воссоздания истории своей собственной страны, Б. пишет очерк «Как я стал поэтом», в котором торжественно поклялся создать «галерею предков» из исторических пьес, с тем чтобы возродить у норвежского народа чувство национальной гордости».

-Бу затны этерге керекди сеннге да. Сен да ант этерге керексе, чтобы «создать «галерею предков» из исторических пьес, с тем чтобы возродить у карачаевского народа чувство национальной гордости. Байракъ бла Орайда уа — амалсыз керекдиле. Гимнни сёзлерин джазсанг — Норвегияда анга музыка джаздырыргъа мен бойнума алама.

Норвеж гимнни уа иги кёчюргенсе — духун, ритмикасын да сакълагъанса... 

23

-Анна Мария, салам.
Бир затла тырнагъанма. Сёзлери келишиб да къалырла, алагъа кёре музыка джаздыралсанг. Алай а, ашыкъма. Сталин къурутхан Къарачай областны ызына къурата айланабыз. Ельцин да ауузланнганды — аны хакъындан къралны парламентине законопроект бла чыкъгъанды ол. Къарачай энчи республика болуруна толу ышаныб, «бурун кибик кърал къурадынг-къурдунг» деб, джазама.
Аллах айтыб, бу иш болса — ол сен айтхан затланы барын да этген къыйын боллукъ тюлдю.
Эсен кёрюшейик.

P.S.
Къарачай энчи республика бола эсе — мен да толусу бла поэзиягъа эмда энчи джашауума кёмюлюрча боллукъма.

Къарачайны миллет орайдасы-маршы-гимни
КЪАРАЧАЙ

Бештау джаны, Архыз, Махар, Теберди...
Мийик Джуртну бизге Тейрибиз берди,
Минги Тауну Сеннге тыйыншлы кёрдю,
Джулдуз халкъы, Тейри халкъы Къарачай!

Минги Тауну Сеннге тыйыншлы кёрдю,
Джулдуз халкъы, Тейри халкъы Къарачай!

Не залимни аллында да бюгюлмей,
Къара кюн да эркинликден тюнгюлмей,
Таш башында джашау эте келгенсе,
Ётгюр миллет, ёхтем миллет Къарачай!

Таш башында джашау эте келгенсе,
Ётгюр миллет, ёхтем миллет Къарачай!

Ненча кере КЮНЮ, АЙЫ тутулгъан,
Анча кере джелмаууздан къутулгъан,
Темирлеге, Къурчлагъа да къатылгъан,
Деу халисин кёргюзтгенди Къарачай!

Темирлеге, Къурчлагъа да къатылгъан,
Деу халисин кёргюзтгенди Къарачай!

Юзмегенсе нартюх, арпа урлугъун,
Джигитликни, адамлыкъны къорлугъун,
Бурун кибик кърал къурадынг, къурдунг,
О нарт халкъы, алан халкъы Къарачай!

Бурун кибик кърал къурадынг, къурдунг,
О нарт халкъы, алан халкъы Къарачай!

Барды сени Аллахынг да, тилинг да,
Ёсюб келген сарыджилик тёлюнг да,
Къатылмазла Сеннге къартлыкъ, ёлюм да,
Ёмюрлеге джашарыкъса Къарачай!

Къатылмазла Сеннге къартлыкъ, ёлюм да,
Ёмюрлеге джашарыкъса Къарачай!

24

-Анна Мария, салам!
Бизни къралда не бола тургъанын билесе. Бизде, Къарачайда, не бола тургъанын а — эм тюзюн, эм толусун — «Юйге Игилик» деген газетчикден биляллыкъса джангыз. Аны ючюн аны санга ийгенлей турлукъма. «Кърал, Сталин къурутхан автономиябызны ызына къайтарыр» деген умутум юзюлгюнчю, кюрешни бардырлыкъма. Кърал къайтармай да къоярыкъ тюлдю, къайтара да тебреген эди — кесибизни башчыла бузгъандыла барын. Энди уа, ол соруугъа-вопросха джангыдан къаратхан джюз къатха, минг къатха къыйын болгъанды. Халкъ сууугъанды, кърал да башха тюрлю болгъанды. Алай болса да, ахыргъа дери бир барайыкъ.. Бу джыйымдыкъ КЧР, халкъланы бир-бири бла талашдырыр ючюн, ассимиле этер ючюн къуралгъан бир затды...    
Джангыз кесим къалыб кетсем да —  «Къарачай республика» деген иннетден таярыкъ тюлме.
Эсен кёрюшейик.

-Kj;re Bilal
Бек къыйналгъанма къарачай башчыла халкъларын Юйсюз къойгъанларына. «Мен таянчакъ шиндиксиз къалгъандан эсе, халкъым къраллыкъсыз къалсын» деген Башчыдан не игилик сакъларгъа боллукъду? Туугъан элим дей билмеген, Миллет Юй дей билирми? Сайлаула болсала, халкъ аны кесине Башчы этмез.
Ол эл а къаллай ариу джерде орналгъанды. «Эски джуртубузду былайы» дегенинг да эсимдеди. Тюз аты Ырхызды (ырхы + ыз) дегенинги да унутмагъанма. Сизде джер, суу атланы  магъаналары ачыкъ турадыла: къоб (Къобан), теб (Теберди), бас (Басхан) дегенча...
Сиясетчиле, миллет ёкюлле сизде да джетише болурла. Сен тарих бла, адабият бла, тил бла  кюрешсенг — халкъынга алай кёбюрек хайыр келтирирге да болур эдинг. Алай а, заман кёргюзтюр...
Бир-эки сорууум да барды:
1.Сизни халкъ кесини тарихине — башчыларына, бийлерине, бийчелерине, миллет джигитлерине алай сансыз некди? Бизде патчахларыбызны, бийлерибизни кеслеринден, ишлеринден да китабла, дерс китабла да чыгъарыб, сабийле гитчеликден тарихибизни билиб ёседиле. Тарих эси болмаса, халкъ Халкъ болалмайды.
2.Сизни халкъны миллет ангысы бираз къарыусуз болурму? Дунияда мен аллай халкъ билмейме кесини энчи Юйю болурун излемеген. Норвежлиле, датла, шведле къарнашлабыз. Алай а, биз — норвежлиле — аладан айырылыр ючюн джюзле бла джылланы кюрешгенбиз. Чууутлула энчи къралларын къурар ючюн 2 минг джыл кюрешгендиле. Кърал болургъа къарыуу джетмеген, башха къралны ичинде энчи автономиясын къурайды. Миллет республикала, областла, районла, округла аны ючюн къураладыла. Миллет Юйю болмагъан башхаланы ичинде эриб, тилин, адетин да тас этиб къояды. Халкъ, халкъны айдынлары ол затны ангыламай эселе — сора, сен джангыз кесинг джукъ эталлыкъ тюлсе.
Халкъгъа миллет ангысын, тарих эсин къайтарыр ючюн, айтханымча, тарих бла, адабият бла, тил бла кюрешсенг — иги боллукъ болур деб оюм этеме...

25

Салам, Анна Мария!
1.«Сизни халкъ кесини тарихине — башчыларына, бийлерине, бийчелерине, миллет джигитлерине алай сансыз некди? Бизде патчахларыбызны, бийлерибизни кеслеринден, ишлеринден да китабла, дерс китабла да чыгъарыб, сабийле гитчеликден тарихибизни билиб ёседиле. Тарих эси болмаса, халкъ Халкъ болалмайды».
Бу сорууунга джууабны «Интернационалда» — большевик партияны, совет властны да гимни болгъан джырда — табаргъа боллукъду:
Вставай проклятьем заклейменный ,
Весь мир голодных и рабов!
Кипит наш разум возмущённый
И в смертный бой вести готов.

Весь мир насилья мы разрушим
До основанья , а затем
Мы наш мы новый мир построим,
Кто был никем тот станет всем!
1917 джыл большевик революция Совет властны орнатыб,  ач-джаланнгач къауумгъа «джокъдан джукъ болургъа» мадар бергенди. Къалаймы? Бай-бий-ёзден къауумну къурутуб, аланы джерлерин, мюлклерин джарлылагъа чачыб. «Советская власть — это диктатура пролетариата и руководимого им беднейшего крестьянства» дегенди Ленин. Бий-ёзден къауумну кеслерин къурутхан бла къалмай, аланы тарихден да къурутуу — коммунист партияны, совет къралны политикасы эди. Эски дунияны тамыры бла къурутуб, башсыз-тамырсыз къауумдан   джангы дунияны, джангы адамны, джангы халкъны къурау  — джырдан, сёзден джашаугъа кёчген эди. Кесинг билесе, Россияны патчахын, бютеу юйдегиси бла, къалай къурутханларын. Къарачайда да, джанлаусуз, ол политика баргъанды.
Адамны независимый этген юч зат барды: дини-иманы; джери-мюлкю; саууту-сабасы. Ол ючюсю болмагъан адам, башхагъа къул болмай амал джокъду. Большевик кърал адамны, халкъны кесине къул этер ючюн, адамны-халкъны динин, джерин, сауут-сабасын сыйыргъанды. Алай бла большевик кърал бютеу халкъны кесине къул этгенди. Алгъа джарлы-джалчы къауумгъа байланы, бийлени тонатханды, къырдыргъанды. Бираздан а, бютеу джерни, мюлкню кесини къолуна джыйгъанды. Алай бла бий, бай да большевик кърал кеси болгъанды, къалгъанланы уа кесине къул этгенди.
Совет кърал чачылгъанлыкъгъа, къул халиден айырылгъан тынч тюлдю. Алай болса да, суу эски ызына къайытмай къалмаз. Кюреше турсакъ, тарих эсибиз ызына келир деб умут этеме.      

2.Экинчи оюмунга айтырым. Огъай, бизни халкъны миллет ангысы алай къарыусуз тюлдю. Юлгюле келтирейим «Юйге игилик» газетден алыб.
«1991-чи джыл декабрны ючюнде Къарачай-Черкесияны парламентин джыйдыртыб, «Къарачай республика болсун» деб, бегим алдыртдыкъ. Не керекди андан сора? Къралны Реабилитация закону бар, Къарачай-Черкес парламентни Къарачай республиканы къурауну юсюнден оноуу-бегими бар, Къарачайны джеринден 1412 депутатны оноуу бар, халкъыбыз съездлеринде айтхан оюм бар, алгъаракълада огъуна джыйылгъан 70 минг къол ыз бар – не керекди энди Къарачай Республиканы къурар ючюн? Джангыз, кърал башында оноу этерге керекди.
Делегацияланы тизиминде уллу кърал къуллукъчулагъа да тюбей турдум. Старовойтова, Шахрай, Хасбулатов... Ишибиз онгуна айлана башлады. Эм ахырында 1992-чи джыл февралны бешинде президент Ельцин Россияны Баш Советине Къарачай автоном областны къайтарыуну-къурауну юсюнден законопроект бла чыкъды».
Ол кёзюуню юсюнден проф. Светлана. Червоннаяны джазгъаны бла да шагъырей этейим сени:
«Политический статус Карачая, определяемый в соответствии с правом карачаевского народа на самоопределение (или, напротив, при грубом игнорировании этого права), на протяжении 20 века менялся неоднократно, и в этих сменах отразилась драматическая история национальных стремлений и жестоких разочарований.

Завоеванный в прошлом веке и порабощенный народ (земли Карачая были присоединены к Российской империи после битвы 1828 года у горы Хасаука) попытался после Октябрьской революции 1917 года использовать тот шанс, какой давала ему ленинская политика "автономизации" национальных окраин, интенсивно проводившаяся в ходе гражданской войны. Как и другие народы центральной и западной части Северного Кавказа, карачаевцы сначала входили в состав Горской Республики, провозглашенной 17 ноября 1920 года со столицей во Владикавказе, имея при этом в её рамках свой, образованный в конце 1920 года Карачаевский национальный округ с центром в Кисловодске. 12 января 1922 года, по решению московского "центра" (ВЦИК), без какого-либо волеизъявления карачаевского народа, этот округ был объединен с черкесскими территориями, в результате чего была образована Карачаево-Черкесская автономная область, просуществовавшая четыре года (1922-1926). 26 апреля 1926 года она была разделена на Карачаевскую автономную область и Черкесский национальный округ. Столицей Карачаевской автономии стал молодой, вновь построенный город (первоначально носивший имя Микоян-Шахар, в 1944-1957 годах – Клухори, ныне – Карачаевск).

Время существования Карачаевской автономии (1926 – 1943) многими карачаевцами до сих пор воспринимается как "золотой век" "национальной государственности", а ликвидация этой автономии (по Указу от 12 октября 1943 года с последовавшей 2 ноября 1943 года насильственной депортацией всего карачаевского народа) – проявлением преступного государственного произвола. Территория Карачая была разделена на части между Грузинской ССР, Ставропольским, Краснодарским краями и Черкесской АО. Лишь через 13 лет карачаевцы смогли вернуться из ссылки на свою Родину. Однако прежняя Карачаевская АО так и не была восстановлена. Указом Президиума Верховного Совета СССР от 9 января 1957 года Черкесская АО была преобразована в Карачаево-Черкесскую АО в составе Ставропольского края. Неудовлетворенность карачаевцев своим положением внутри этой автономии и ее статусом красной нитью проходит через весь поздний советский период (разумеется, до "перестройки" лишь в форме скрытого, глухого протеста) и выливается в бурных манифестациях и категорических требованиях крепнущего национального движения в конце 1980-х годов.

С февраля 1989 года разворачивается работа по формированию карачаевской общественной организации, создание которой провозглашается в мае 1989 года, а официальная регистрация в Карачаевске происходит в декабре 1989 года. Молодая организация получает наименование "Джамагат" и разворачивает бурную деятельность, направленную на восстановление Карачаевской АО (в границах, существовавших до депортации карачаевского народа), определяя эту деятельность как программу возрождения карачаевской национальной государственности. Активисты "Джамагата" собирают в 1989-1990 годах свыше 70 тысяч подписей под воззванием о необходимости восстановления автономии Карачая.
8 октября 1989 года созывается первый конгресс народов Карачая, а 29 октября (впервые в советской истории) проходит открытый массовый траурный митинг, посвященный годовщине карачаевской национальной трагедии.

Второй конгресс народов Карачая 9 июня 1990 года торжественно провозглашает Карачаевскую Республику. Это находит поддержку у Чрезвычайного съезда карачаевских депутатов всех уровней, который 17 ноября 1990 года принимает Декларацию о государственном суверенитете Карачаевской Республики. Гигантский народный митинг (с участием около 30 тысяч человек) требует реализации концепции Карачаевской Республики.
 
Преобразование (3 июля 1991 года) Карачаево-Черкесской АО в составе Ставропольского края в Карачаево-Черкесскую Республику в составе РСФСР является отвлекающим маневром местной администрации, пытающейся удержаться у власти в новых условиях. "Джамагат" вступает в конфронтацию с этой властью и находит поддержку у Конфедерации репрессированных народов, которая прерывает заседания своего первого, открывшегося в Москве 1 июля 1991 года съезда и выезжает в Карачаевск, чтобы оттуда обратиться к Президенту РФ Б.Н. Ельцину с призывом прекратить дискриминацию карачаевского народа. Созванный в Карачаевске 13 июля 1991 года Чрезвычайный конгресс карачаевского народа намечает конкретные меры по созданию Карачаевской республики, формирует Национальный совет как ее Временное правительство.

Своего наивысшего подъема движение за восстановление Карачаевской республики достигает в конце 1991 года. Торжественное траурное собрание на площади Свободы в Карачаевске, посвященное 48-й годовщине депортации карачаевского народа (ноябрь 1991 года), превращается в бессрочный митинг, в котором участвует практически весь карачаевский народ. Под мощным общественным давлением открывшаяся 3 декабря 1991 года в Черкесске сессия Областного Совета, депутатский корпус которого формировался еще из старой номенклатуры, вынуждена была принять решение о разделении Карачаево-Черкесии на две самостоятельные автономии. Никогда еще победа карачаевского национального движения не была столь близка, а вынашиваемая десятилетиями идея "национальной государственности" не казалась столь реально осуществимой. 5 февраля 1992 года Б.Н. Ельцин представил в Верховный Совет законопроект о восстановлении Карачаевской автономии в составе Российской Федерации. Принятие такого Закона знаменовало бы один из первых шагов реального действия в России Закона о реабилитации репрессированных народов.

Однако в России было слишком много сил, заинтересованных в том, чтобы этот Закон не действовал. "Джамагат" упустил свою победу. Воспользовавшись разногласиями на разных уровнях власти, старое руководство Карачаево-Черкесии, отлично отдававшее себе отчет в том, что в новых структурах Карачаевской и Черкесской республик оно не найдет себе место, предприняло беспрецедентную атаку на уже готовый законопроект и добилось отсрочки его рассмотрения под предлогом необходимости проведения в Республике "общественного опроса". Все силы и средства искушенного в политических интригах аппарата были брошены на подготовку этого "опроса" в нужном направлении. В ход шли и откровенные провокации (в казачьих районах распространялись дикие вымыслы о том, будто "Джамагат" собирается заселить эти районы турками, передать их во владение Турции и изгнать казаков), и грубые угрозы (к избирательным пунктам в карачаевских селах в день опроса стягивались отряды ОМОНа), и подтасовки результатов, и сбивающие с толку иезуитские формулировки самого опроса ("Согласны ли Вы – при условии реализации Закона "О реабилитации репрессированных народов" на принципах равноправия всех народов – сохранить единую Карачаево-Черкесскую Республику?"). Национальное карачаевское движение не сумело противопоставить этому натиску достаточно гибкую и продуманную тактику; не нашло способа разъяснить людям, что при отрицательном ответе они не ставят под сомнение правильность Закона "О реабилитации..." и принципы равноправия всех народов. В результате опрос состоялся 28 марта 1992 года, и 78,5 % принявших участие в голосовании (прежде всего русские, черкесы, абазины, в чьи руки была передана судьба карачаевского народа) ответили на вопрос положительно.

Законодательная машина Российской Федерации дала сбой и закрутилась в обратном направлении. Б.Н. Ельцин отозвал из Верховного Совета свой законопроект, и вопрос о восстановлении Карачаевской автономии был практически закрыт. В Республике началась тотальная обработка общественного мнения, нацеленная на то, чтобы впредь никто и никогда не смел вернуться к этому вопросу.
Бывшая советская номенклатура сумела мастерски использовать неопытность и доверчивость лидеров национального движения, растерянность и неосведомленность русского населения, амбиции казачества, запуганность карачаевцев, которым фактически пригрозили войной и второй депортацией, если они будут настаивать на отделении, и многие другие факторы.
Вопрос о разделении Карачаево-Черкесии практически снят сегодня с повестки дня политической жизни Российской Федерации. Ныне в Республике мало кто из карачаевцев надеется, что самостоятельный Карачай можно возродить. Люди боятся новых потрясений, не верят в успех демократических начинаний, а социальное положение значительных групп интеллектуальной, научной, технической, политической карачаевской элиты, оказавшихся в Черкесске, где еще существуют более-менее нормальные условия, в то время как в заброшенном, разрушающемся, погибающем от безработицы Карачаевске жить просто невозможно, заставляет их уже в эгоистических интересах забыть о национальных идеалах.
Сегодня карачаевский народ, составляющий относительное большинство населения Карачаево-Черкесии (около 40 %), вынужден довольствоваться менее чем четвертью прав, льгот (например, если судить по представительству в органах власти, в научных и культурных центрах, по количеству принадлежащих карачаевцам министерских портфелей, по расходам, выделяемым из бюджета на нужды карачаевских районов, по итогам приватизации, в результате которой карачаевцы получили только 15 % ценностей), деля всё, чем богата (а по нормальным меркам, не богата, а бедна Республика, занимающая едва ли не последнее место по уровню социально-экономического развития в Российской Федерации), с "национальными меньшинствами", к которым здесь относятся русские, черкесы, ногайцы, абазины. Практически карачаевцы, в массе своей, с этим смирились, и хотя на вопрос нашей анкеты "Удовлетворены ли вы современным политическим статусом Вашего народа?" 98 % опрошенных карачаевцев ответили отрицательно, но при выяснении их позиции стало очевидно, что эту ситуацию они не надеются изменить и не считают нужным предпринимать что-либо для изменения "политического статуса" Карачая. Пусть так, лишь бы не было хуже, - таков основной рефрен аргументации нынешней политической пассивности практически всех слоев карачаевского населения». («Этнические вызовы и тупики федеральной политики на Северном Кавказе»).

Kj;re Bilal
Бютеу джазгъанларынгы талай кере окъудум. Мен ангылагъандан, Червонная тюз джазады — бусагъатлада Къарачайны кесин энчи республика этиу болмазлыкъ ишди. Бола тургъан ишни кесигизни тамадала бузуб къойгъандыла. Алай болса да, энтда бир кёзюу келир. Джангыз, халкъны тарих эсин, миллет ангысын джукълатмай турургъа керекди. Бюгюнлюкде тарихчилеригиз, джазыучуларыгъыз — айтыргъа, къаламчыларыгъыз — къаты ишлемеселе, боллукъ тюлдю. Кёлсюз болургъа уа джарамаз. Кесинг билесе, халкъла джюзле бла джылланы кюрешедиле къраллыкъларын табар ючюн. Сен къолдан келгенни этгенсе, энди энчи джашауунга да бир эс бёл. Лирикагъа да бир кёч — болгъунчу кеч. Кёресе, назмула бла сёлешиб тебрегеними... 
 
26
-Салам, Анна Мария!
Бизде халкъ джырла, кюуле, ийнарла алай кючлю айтылгъандыла — ол белгисиз джырчылагъа, назмучулагъа сукъланнган огъуна этеме. Аллай бир шедеврни сен да окъусанг сюеме. 
САЗЫМ* ОЙНАЙ, САЗ ОЙНАЙ

-Сазым ойнай, саз ойнай,
Къалдым, Аллах хакъына.
Кечикмедим джол сайлай,
тюзме этген антыма.

-Къанатлыгъа тенг болуб,
Терк джюрюсенг — джетерсе.
Кёкен терек мен болуб,
Джерге битсем не этерсе.

-Кёкен терек сен болуб,
Джерге битген сен болсанг,
Джити балта мен болуб,
Кесиб алсам не этерсе.

-Джити балта сен болуб,
Кесиб алгъан сен болсанг,
Кёк кёгюрчюн мен болуб,
Учуб кетсем не этерсе.

-Кёк кёгюрчюн сен болуб,
Учуб кетген сен болсанг,
Сары лячин мен болуб,
Къуууб джетсем не этерсе.

-Сары лячин сен болуб,
Къуууб джетген сен болсанг,
Сары тары мен болуб,
Тёгюлюб къалсам не этерсе.

-Сары тары сен болуб,
Тёгюлюб къалгъан сен болсанг,
Балалы тауукъ мен болуб,
Чёблеб кетсем не этерсе.

-Балалы тауукъ сен болуб,
Чёблеб кетген сен болсанг,
Сапран чабакъ мен болуб,
Суугъа кирсем не этерсе.

-Сапран чабакъ сен болуб,
Суугъа кирген сен болсанг,
Айры къармакъ мен болуб,
Тартыб алсам не этерсе,

-Айры къармакъ сен болуб
Тартыб алгъан сен болсанг,
Сабан агъач мен болуб
Джерге кирсем не этерсе.

-Сабан агъач сен болуб
Джерге кирген сен болсанг,
Сегиз ёгюз мен болуб
Тартыб алсам не этерсе.

-Сегиз ёгюз сен болуб,
Тартыб алгъан сен болсанг,
Аллахдан ауруу келиб,
Ауруб къалсам не этерсе.

-Аллахдан ауруу келиб,
Ауруб къалгъан сен болсанг,
Багъымчагъынг мен болуб,
Къараб турсам не этерсе.

-Багъымчагъынг сен болуб,
Къараб тургъан сен болсанг,
Аллахдан ёлюм келиб,
Ёлюб кетсем не этерсе.

-Аллахдан ёлюм келиб,
Ёлюб кетген сен болсанг,
Акъ кебининг мен болуб,
Чырмалыб къалсам не этерсе.

*Саз - къыл къобузну бир тюрлюсю.

-Kj;re Bilal

Кёлюме не келгенди, билемисе? Сизни нарт эпосну, халкъ таурухланы, джырланы — юч китаб этиб норвеж тилде чыгъарсакъ — къалай кёресе? Мында бир китаб басма бла сёлешгенме, келишгенбиз дерге да боллукъду. Алай а, бир джерде болуб, биргелей ишлемесек — иш созулуб барлыкъды. «Къалгъан ишге уа — къар джауады» деб, бир тюз сёзюгюз барды. Аны эсге ал.
Экинчи джангылыгъым (айтхан да болур эдим): эки джылгъа сени бери чакъырыргъа разы болгъанды мындагъы джазыучуланы Бирлешликлери. Мени ючюн келлик тюл эсенг да, халкъынг ючюн кел. Миллетинги дуниягъа билдирсенг, проблемаларыгъызны тюзетген да тынчыракъ боллукъду...

27

Башхалагъа — ёлгенлигинге,
меннге — сауса: сюймеклигиме
джокъду чек. Джюрек —
сёлешгенлей турлукъду сени бла.
Берекети эдинг Джерни. Энди Кёкню да...
Кюн тюбюнде джауады джангур —
ышара тургъанлай, джылагъанча сен...
Сен да — сау, мен да — эсен.

Башха дуниягъа иеме салам — 
джууаб къайытмазын билсем да андан.
Сакълаб тургъанынгы уа билеме.
Тансыкъдан мен да ёлеме,
алай а, керекди чыдаргъа:
Кёкде джазылгъан къадаргъа
не эталайыкъ джердегиле Джерде?
Тёз, джюрек, тёз.
Ёз джыламаса — джыламаз кёз.
Ёзге, хорлатмай джылаугъа,
тыйыншлы болайыкъ сынаугъа.

РОМАННЫ АХЫРЫ
PerePeredelanniyRoman(2)
неокончательная редакция!!!
22авг.2012

ЧЕРНОВОЙ ВАРИАНТ. В ТАКОМ ВИДЕ НИГДЕ И НИКОГДА НЕ ПЕЧАТАТЬ