Мроя трэцяя. Нявеста-пачвара

Кацярына памерла на досвітку.
Моравае паветра нясе смяротнае насенне, якое, патрапіўшы ў кроў, прарастае неўпрыкмет, часам на працягу тыдня, ніяк сябе не паказваючы, а ўвайшоўшы ў моц, забівае хутка – хворы згарае, як свечка, за некалькі гадзін. Калі на зыходзе дня на сцёгнах і запясцях Кацярыны праступілі стыгматы – барвовыя плямы ў выглядзе пялёсткаў грымотніку, яна зрабіла выгляд, быццам нічога не адбываецца. Абматаўшы запясці абрэзкамі каляровай тканіны, яна завіхалася каля пліты на кухні, ажыўлена гаманіла і смяялася.
– Я ніколі ў жыцці не пачувалася так добра, як цяпер, – гаварыла яна. – Мы перажывём гэтую пошасць, Сымон, вось пабачыш! Не сёння, дык заўтра прыйдзе дырыжабль, і нас выратуюць.
За вячэрай Кацярына не дакранулася да ежы. Яе аблічча было бледнае, позірк блукаў. Прыбіраючы са стала, яна ўпусціла талерку, і яе званітавала жоўцю. Слабым голасам Кацярына прамовіла, што ёй цёмна ўваччу. Ногі яе падламаліся, і яна ўпала б на падлогу, калі б я не падхапіў яе.
Я аднёс Кацярыну ў ложак і зняў з яе кофту, сукенку і панчохі, пакінуўшы на ёй адно тонкую сарочку. У пакоі было зімна. Я хацеў быў захутаць яе пацяплей, але Кацярына адкінула коўдру, сказаўшы, што ў даму так напалена, што няможна ўздыхнуць. Яе калаціла ў ліхаманцы. Плямы-стыгматы зрабіліся ярчэй і запульсавалі ў такт біццю яе сэрца. Бліжэй да поўначы на месцы стыгмат узняліся і раскрыліся крывавыя язвы, нібы бутоны ядавітых кветак. Кацярына была ў непрытомнасці. Яна ляжала, адкінуўшыся на падушкі, дыханне яе было частым і хрыплым, аблічча ўчарнела, на целе выступіў ліпкі пот. Я сядзеў каля ложка, трымаючы Кацярыну за руку, і час ад часу падносіў кубак з вадой да яе сасмяглых вуснаў. Усё, што я мог – гэта проста быць побач, пакуль смерць не разлучыць нас.
Зачыненыя ў сценах зачумленага горада, мы маглі толькі чакаць. Чакаць, пакуль са сталіцы не прыйдзе санітарны аэрастат з грузам сывараткі, якая спыніць эпідэмію. Дні праходзілі, а паратунку не было. Штодня мы падымаліся на старое гарадзішча і з марнай надзеяй узіраліся ў шэрае зімовае неба. Неба заставалася пустынным.
З вяршыні вала былі бачныя траншэі, пракапаныя па перыметры горада. Над траншэямі ўздымаўся чорны дым і скакалі языкі полымя. Смярдзела мазутам. Стары, як свет, спосаб – абнесці зачумлены горад колам агню, каб не праслізнуў аніводзін пацук. За сцяной дыму віднелася агароджа з калючага дроту, якую спехам усталявалі ваенныя, калі пачалася эпідэмія. Уздоўж агароджы праходжваліся апалчэнцы Цывільнай гвардыі ў зімовым камуфляжы, узброеныя вінтоўкамі. Уваходзіць у горад і выходзіць з яго мелі права толькі вайскоўцы і супрацоўнікі санітарнай службы. Апроч іх, ні адна жывая душа не магла пакінуць Мураўёў-Віленскі. Так зваўся наш горад – дакладней, стаў звацца неўзабаве пасля Уз'яднання. Даўняя тутэйшая традыцыя – называць вуліцы і гарады ў гонар не герояў, але катаў.
Кацярына прыйшла ў прытомнасць толькі аднойчы. Вочы яе пашырэлі ад жаху. Яна паказвала на акно, і рука яе дрыжэла.
– Пачвара, – прашаптала яна. – Там, за акном, пачвара. Яна глядзіць на мяне і хмыліцца.
Я абярнуўся. За акном не было нічога, акрамя апраметнай цемры. Жадаючы супакоіць Кацярыну, я падышоў да акна і расхінуў яго ў зімовую ноч. Мне ў твар патыхала ледзяным холадам. У паветры насілася дробная снежная крышанка.
– Тут нікога няма, Кацярына, – сказаў я пяшчотна. – Табе прымроілася...
Яна больш не чула мяне, упаўшы ў забыццё. На досвітку Кацярына памерла.
Усе, хто сканаў ад моравай язвы, меліся быць аддадзеныя супрацоўнікам санітарнай службы, якія з'явіліся ў горадзе з першага дня эпідэміі. Санітары расхаджвалі ў касцюмах біяаховы, гумовых ботах і пальчатках да локця. Іх твары былі схаваныя пад чумнымі маскамі. Целы памерлых падчаплялі адмысловымі крукамі з доўгімі дзяржальнамі і ўкладвалі на драбіны, запрэжаныя парай жуброней. Калі драбіны напаўняліся даверху, жуброні цягнулі іх да доўгай ямы, выкапанай на ўскраіне горада. Целы скідвалі ў яму і засыпалі вапнай і едкім абеззаражвальным парашком. Я не хацеў, каб Кацярына ляжала там, у агульнай магіле без крыжа. Яна мае быць пахаваная ў садзе каля нашага дома, дзе мы некалі былі шчаслівыя.
Адшукаўшы пад ганкам рыдлёўку, я ўзяўся за працу. Пасля доўгай адлігі ўдарылі маразы, і глеба стала цвёрдая, як камень. Праз колькі гадзін яміна была гатовая. Я апусціў у яе цела Кацярыны, загорнутае ў прасціну, і закідаў зямлёй. Мяне нудзіла ад стомленасці. У тупым здранцвенні стаяў я над свежай магілай. Якім крохкім аказалася нашае шчасце, якім хуткаплынным жыццё!..
Мінулым летам мы з Кацярынай пабраліся шлюбам. Яе бацькі доўга не давалі згоды (жаніх з мяне быў незайздросны), але бачачы шчырасць нашых пачуццяў, саступілі. Лішніх грошай у мяне не вялося, але меўся, прынамсі, стары асабняк з невялікім садам, які дастаўся мне ў спадчыну ад бацькі. Я прывёў у гэты дом Кацярыну, і яна стала тут гаспадыняй.
Я быў паэтам – не надта паспяховым. Я складаў песні, якія кепска прадаваліся, таму што заказчыкі лічылі іх занадта змрочнымі і непрыдатнымі для выканання ў кабаках альбо свецкіх салонах. Іншыя зрабілі сабе імя, рыфмуючы радкі пра каханне салаўя і ружы, пра параненае сэрца прыгажуні, якую падмануў выбраннік, альбо пра вандроўнага віцязя, які заснуў зачараваным сном у садзе ведзьмы – каралевы Захаду. Я пісаў вершы пра шаптанне ветру ў верхавінах могілкавых кіпарысаў, пра блукаючыя агеньчыкі, што па змярканні загараюцца ў акенцах закінутых скляпоў, ды пра Мораву Дзеву – багіню чумы з юным абліччам і сівымі валасамі, якая блукае ўначы па спусцелых вуліцах, нячутна ўваходзіць у дамы і дакранаецца кашчавай рукой да твараў сонных людзей, паражаючы іх смяротнай хваробай.
Нібы ў насмешку лёсу, мае цёмныя мроі ўвасобіліся ў жыццё. Людзі казалі, што пошасць прынесла ў горад прыезджая манашка, якія спынілася ў мясцовай гасцініцы. Яна стала першай, каго забрала моравая язва. Мураўёў-Віленскі ахапіла паніка. З горада ў страшнай спешцы пазбягалі ўсе, хто меў магчымасць бегчы. Я заўсёды ўстрымліваўся ад крытыкі ўлад, але змушаны прызнаць: першымі ўцяклі чыноўнікі гарадской адміністрацыі, за імі ўслед турэмнае начальства і мясцовы клір амаль у поўным складзе – пры царкве Аляксандра Неўскага засталіся адно п'яніца-дзячок ды гандлярка свечкамі, такая старая, што ўжо не баялася ні пошасці, ні смерці, ні самога Д'ябла. Зрэшты, безуладдзе панавала нядоўга, і ўжо апоўдні горад ачапілі. Навіна пра пошасць дайшла да нас з Кацярынай занадта позна, і мы не паспелі з'ехаць.
У першы дзень каранціну ў горадзе ўспыхнулі беспарадкі. Людзі кідаліся на загароды з калючага дроту, спрабуючы прарваць кардоны, а паліцыя страляла ў натоўп гумовымі кулямі. Пад вечар усё сцішылася. Натоўп рассеяўся, на вуліцах засталіся толькі патрульныя-апалчэнцы з вінтоўкамі ў руках. Я заўжды адчуваў агіду да сілавікоў, але цяпер іх прысутнасць была цалкам апраўданая. Разгубленыя, ашалелыя ад страху гараджане папросту б затапталі адно аднаго насмерць.
Нам абяцалі, што са сталіцы прышлюць дырыжабль з супрацьчумнай сывараткай. Кацярына не дачакалася. Многія не дачакалі. Не ведаю, як доўга прастаяў я над магілай. Пайшоў снег, укрыў белым саванам ускапаную зямлю. Я адвярнуўся і рушыў прэч без мэты, не разбіраючы дарогі.
Горад быў пустынны. Людзі хаваліся ў дамах, нібы ў спадзеве, што родныя сцены абароняць іх ад заразы. На вуліцах, на лавах ля пад'ездаў альбо проста на зямлі ляжалі целы, загорнутыя ў прасціны. Санітарная служба, працуючы ў тры змены, не заўсёды давала рады, і памерлыя заставаліся пад адкрытым небам па шмат гадзін, балазе надвор'е ўсталявалася марознае, іначай тут было б пекла.
Праходзячы міма царквы Аляксандра Неўскага, я пачуў спевы. Аксамітавы, чысты голас узнімаўся да неба, зацягнутага снегавымі хмарамі. Ля дзядзінца тоўпіўся народ. Здзіўлены, я падышоў да храма, каб зірнуць: хто там надумаўся пець у зачумленым горадзе?
Калісьці гэта быў касцёл святога, здаецца, Казіміра, але пасля Уз'яднання яго перадалі іншай канфесіі. З нефаў прыбралі скульптуры, перарабілі алтар, замазалі фрэскі, а ігольчатыя шпілі замянілі на круглявыя купалы. Над цэнтральным уваходам каляровай з золатам смальтай, на візантыйскі манер, была выкладзеная выява святога, якому цяпер быў прысвечаны храм.
Было когда-то нам счастье дано –
Бились два сердца, как будто одно,
Грезилось нам, что любовь навсегда,
Но всё ушло, как сквозь пальцы вода...
Я пазнаў матыў – душашчыпальны модны раманс для выканання ў салонах і радзей у кабаках, калі збіраецца пераважна жаночая кампанія. Цытаты з раманса друкаваліся на лубачных паштоўках, як вядзецца, прыгожай вяззю з яцямі і ерамі, упісанымі ва ўвітую лозамі арку, пад якой сядзела, зажурыўшыся, дзева ў какошніку і з гітарай у руках – зрэшты, мастак мог мець на ўвазе і лютню (песня выконвалася пад акампанемент на струнным інструменце).
Праціснуўшыся скрозь натоўп, я ўбачыў на дзядзінцы дзяўчынку гадоў трынаццаці, апранутую ў бясформеннае чорнае паліто і карычневую доўгую спадніцу, якія звычайна носяць выхавальніцы прытулкаў. Знарок выродлівая вопратка не скрадвала, а толькі падкрэслівала прыродную прыгажосць – русыя косы, блакітныя вочы, – якая вось-вось расквітнее на поўную сілу. Яшчэ па-дзіцячы крохкая, трохі нязграбная, яна хутка стане разбіваць сэрцы, калі, канешне, перажыве пошасць. Дзяўчынка спявала.
Побач з ёй быў калека – сляпы ў патрапанай камуфляжнай куртцы. Я ўбачыў глыбокія западзіны на месцы вачэй, ружаватыя шнары каля скроняў і над пераноссем. Ён сядзеў на камянях дзядзінца, прыхінуўшыся да сцяны храма, яго застыглы, знежывелы твар быў узняты да неба, як ва ўсіх невідушчых. Прыгледзеўшыся, я з жалем усвядоміў, што яму гадоў дваццаць, не болей.
Сердце верило в обман,
А теперь скорбит от ран,
В прах рассыпались мечты,
Сердце, как страдаешь ты!..
Бязглуздая лірыка, якую гора-паэт не пастараўся нават толкам зарыфмаваць, выклікала ў мяне ў лепшым выпадку смех, у горшым – абурэнне. Але, як ні дзіўна, я быў рады пачуць гэту наіўную песеньку цяпер, у гадзіну цемры і адчаю.
Сердце, прошу, ты его отпусти,
Сердце, не плачь,
Но забудь и прости...
Дзяўчынка і сляпы на каменным дзядзінцы. Людзі слухалі і ўсміхаліся, кідаючы манеты ім пад ногі. Пашукаўшы ў кішэнях, я выцягнуў срэбны рубель і аддаў яго дзяўчынцы.
Адвячоркам я вярнуўся дадому. Запаліўшы святло, я разгледзеў барвовыя стыгматы на сваіх запясцях. Я ведаў, што мне засталіся лічаныя гадзіны. Неўзабаве я адчуў млосць і слабасць ва ўсім целе. На мяне хвалямі накочвалася ліхаманка. Я ўлёгся на ложак, на якім надоечы памерла Кацярына, і стаў чакаць смерці. У пакоі зрабілася горача, так горача, што немагчыма было ўздыхнуць. Я разумеў, што гэта ілюзія – печ была няпаленая ад учора. Сабраўшы рэшту сіл, я падняўся з пасцелі, наблізіўся да акна і штурхнуў раму, каб глынуць халоднага паветра. Ноч была светлай ад снегу, і вулічныя ліхтары, як ні дзіўна, гарэлі. Перада мной быў прыціхлы зімовы сад, цёмныя ствалы дрэў і грудок магілы, на якой я так і не паспеў усталяваць крыж. Над грудком я выразна разгледзеў скурчаны цень. Зверападобная істота, чорная на тле снегу, сядзела на магіле Кацярыны. Заўважыўшы мяне ў вакне, істота загыркала, і ў змроку бліснулі яе зелянявыя вочы.
Аднойчы я бачыў гіен – у вальеры ў прыродным парку. У гэтых стварэннях мне падалося агідным літаральна ўсё: іхні выгляд, прыгорбленыя постаці і ашчэраныя пашчы, вантробны рык, смурод, які ад іх сыходзіў, і манера перасоўвацца рванымі, кароткімі скачкамі, а горш за ўсё – іх звычай харчавацца падаллю. Помню сваё здзіўленне, калі я даведаўся, што гіены па прыродзе сваёй не сабакі, а кошкі. Істота, якая сядзела на магіле, больш за ўсё нагадвала гіену, але была нечым іншым.
Я з праклёнам адхіснуўся ад акна. Падхапіўшы з падлогі камінныя абцугі, я кінуўся на вуліцу. Лютасць надавала мне сілы. Пачвара была тут. Я замахнуўся на яе абцугамі, каб адагнаць ад магілы. Пачвара глуха гыркала, прыпаўшы да зямлі, але не сыходзіла. Відаць, мой выгляд не ўнушаў ёй страху. І сапраўды, што можа чалавек, які сам ужо адной нагой у магіле?.. Вочы мне завалакло барвовым туманам. Зямля загайдалася ў мяне пад нагамі, і абцугі выслізнулі з маіх саслабелых пальцаў. Я зразумеў, што губляю прытомнасць. У забыцці я смутна ўсведамляў, што мяне некуды цягнуць.
– Выпі! – я адчуў холад каля сваіх вуснаў. Хтосьці прыціскаў край конаўкі да майго рота, пахла горкім і саладжавым – згнілыя ружы. – Выпі, калі хочаш жыць!
*
Я апрытомнеў у сваім ложку. Святло не гарэла. Акно было разнасцежана, і марознае паветра напаўняла пакой. Я скалануўся, угледзеўшы цёмную постаць каля акна – пачвара была ў маім доме.
– Прачнуўся, Сымон? – спытала яна.
Адным скачком пачвара апынулася каля майго ложка. У паўцемры я разгледзеў даўгаватыя вочы з вейкамі, кірпаты нос і ўхмылку гіены. Мне падалося, што я бачу акраўкі мёртвай плоці, прыліплыя да іклоў. З жахам я падумаў пра Кацярыну. Пачвара выдала смяшок, як быццам прачытаўшы мае думкі.
– Не пераймайся, цэлая твая Кацярына. Гулі не дакрануцца да яе магілы.
– Гулі, – паўтарыў я павольна.
– Некаторыя з вас завуць нас "Падземным народам", ці папросту "Падземнымі", – паблажліва сказала пачвара. – Вось толькі жывём мы не пад зямлёю, а пад прасторай. Нашы тунэлі-лабірынты працінаюць сусветы існыя і ўяўныя, але толькі мройнікам ды паэтам дадзена судатыкнуцца з намі.
 – І ні паэтаў, ні мройнікаў не бянтэжыць, што Падземны народ гаворыць на мове Імперыі, – заўважыў я і дадаў пра сябе: "Што не дзіва, бо ты існуеш толькі ў маім уяўленні".
Вярнуўшыся з горада сённяшнім адвячоркам, я зваліўся ў ліхаманцы і больш не падымаўся з ложка. Пачвара, якая нібыта сядзела на магіле, а потым апынулася ў маім пакоі – проста морак, перадсмяротнае трызненне, спароджанае маёй уласнай фантазіяй, а таксама чытвом пэўнага кшталту, якім я ў свой час захапляўся. Тоненькія, несамавітыя на выгляд кніжкі, надрукаваныя бляклым чарнілам на шызай паперы з масай памылак (у падпольных друкарнях нават не чулі пра карэктуру і рэдактуру), перадаваліся з рук у рукі таемна, з пастаяннай рызыкай натрапіць на даносчыка альбо агента ў штацкім, а гэта значыць – арышт, турма і прысуд па самым цяжкім, "палітычным" артыкуле. Ад палітыкі я быў далёкі, мяне цікавіла толькі прыгожае пісьменства – пераклады, эмігранцкая літаратура, творы тутэйшых аўтараў (як правіла, ананімных), якіх не прыняла б ніводная рэдакцыя. Проза пераважна была кепская, але часам трапляліся шэдэўры. Помню, у якім я быў захапленні ад зборніка кароткіх гісторый у жанры "цёмнага рамантызму" (дзе, паміж іншага, была пара апавяданняў пра гулей), і з якой неахвотай я перадаў кнігу наступнаму чытачу. Пад уражаннем я ўзяўся быў пісаць аповед, то-бок, страшную казку пра дэманаў-пярэваратняў, якія жывуць у лабірынтах пад могілкамі і сілкуюцца мярцвячынай. Твор я не скончыў, кінуўшы на сярэдзіне, бо палічыў яго занадта слабым.
– Мы размаўляем праз мрою, – сказала істота. – Таму нам непатрэбны перакладчык.
Яна схілілася нада мной, і я адчуў яе пах – сырая зямля, звялыя травы, мёртвыя кветкі, так пахне на могілках у глухую восень. Яе доўгая жарая грыва, заплеценая ў мноства косак-жгутоў, ледзь не краналася майго твару. У яе абліччы спалучаліся рысы чалавека і гіены. Начыста пазбаўленая грацыі, плоская і вузкая, яна ўсё ж была жанчынай і імкнулася ўпрыгожыць сябе – у яе валасы былі ўплеценыя буйныя пацеры, зробленыя, імаверна, з адшліфаваных костак, а ў вушах паблісквалі завушніцы-колцы з белага металу. Яе ногі і стан былі зарослыя рудаватым валоссем, ці то поўсцю, а рукі ад запясцяў да ключыц пакрывалі атрамантавыя ўзоры накшталт рытуальнай татуіроўкі.
– Я дала табе зелле, якое вылечвае ад моравай язвы. Ты не памрэш. Так пажадала Аліл, наша каралева.
– Каралева гулей? – перапытаў я з цікаўнасцю. – Яе не было ў маёй казцы.
– Цяпер будзе, – пасміхаючыся, адказала істота. – Каралева Аліл – твая прыхільніца. Людзі не цэняць твае вершы, але яны даспадобы Падземнаму народу. Балады, складзеныя табой, спяваюць каля трона Аліл пад музыку цытраў, зробленых з чалавечых касцей і высушаных жыл. Твой талент не павінен згаснуць заўчасна. Ты будзеш жыць, пакуль не напішаш усе свае песні. Так вырашыла наша каралева.
Я паднёс руку да вачэй. Стыгматы зніклі. Я быў перакананы, што сплю, бо ў жыцці такое немагчыма. Супрацьчумная сываратка дзейнічае на манер прышчэпкі ад шаленства – да першых сімптомаў. Чалавек, на целе якога з'явіліся адмеціны ў форме пялёсткаў грымотніку, лічыцца асуджаным на смерць.
– Зелле, якое перадала табе каралева Аліл, змяшчала кроплю яе крыві, – сказала гуль. – Гэта быў адзіны паратунак, Сымон. Кроў Падземных змяшалася з тваёй, і Морава Дзева адышлася ад цябе. Гулі не баяцца пошасці.
Тут я засмяяўся, упершыню за гэтыя чорныя дні, ажно слёзы выступілі ў мяне на вачах.
– Выходзіць, я цяпер адзін з вас? – прагаварыў я між прыступамі смеху.
– На твой выбар, – адказала яна. – Ты пражывеш доўгае жыццё, а потым альбо памрэш, альбо пераменішся і будзеш жыць далей, разам з Падземным народам. Табе не будзе сумна.
Замаўчаўшы, гуль працягнула да мяне руку. Я сцепануўся, калі яе доўгія пальцы з завостранымі пазногцямі дакрануліся да маёй шчакі.
– Я буду чакаць цябе ў лабірынтах, паэт. Часу ў мяне – цэлая вечнасць. Каралева Аліл ведае пра мае пачуцці і знаходзіць гэта кранальным – пакахаць чалавека за ягоны талент.
– То-бок, ваша каралева не пярэчыць супраць шлюбу паміж сынам Адама і дачкой гуля? – спытаў я з іроніяй.
Істота пахітала галавой.
– Я не дачка гуля. Мой бацька быў чалавекам, як і ты. Самотнік і мройнік, ён гідзіўся існага свету і вандраваў па сусветах уяўных, дзе і сустрэў маю маці. Гуль Рас-Шаха скарыла ягонае сэрца. Я, Схіла, плод іх кахання.
Зараз я пакіну цябе, Сымон. Жыві і пішы свае песні. Пішы, пакуль не вычарпаецца тваё натхненне. У хвіліну тваёй смерці я вярнуся да цябе, і мы пойдзем разам, калі ты таго захочаш. Ты станеш адным з нас і здабудзеш неўміручасць.
 Я моўчкі глядзеў на істоту, якая называла сябе Схілай. Які дзіўны лёс, казаў я сабе, перажыць мор і пошасць, каб зрабіцца прыдворным паэтам каралевы гулей.
– А зрэшты, – прамовіў я ўголас, – ці не ўсё роўна, дзе жыць і як паміраць, калі ўсё, што я любіў, сышло ў нябыт?
Яна вышчарылася ў сваёй усмешцы гіены.
– Вылечыцца ад моравай язвы куды прасцей, чым ад любові і прыхільнасці, але і гэта пройдзе. Сустрэнемся!
Істота адышлася, і я прачнуўся. У выстылым цёмным пакоі панавала цішыня. Акно было зачынена.
*
Пакуль я пісаў гэтыя нататкі, за вокнамі развіднела, і ў зачумлены горад прыйшоў новы дзень. Яшчэ адзін дзень чакання, адчайнай надзеі і барацьбы за выжыванне. Толькі мне ўжо ўсё роўна, што будзе з Мураўёў-Віленскім. Мне абыякава, ці прыйдзе дырыжабль да таго, як апошні жыхар горада ў курчы ўпадзе на зямлю, і на ягоных запясцях расцвітуць крывавыя язвы. Мне абыякавы нават мой уласны лёс, таму што Кацярыны больш няма, і жыццё страціла сэнс.
Але досыць пра мяне. Прыйшоў час заканчваць гэты аповед і пачынаць новую песню. Радкі складваюцца самі сабой, і я ўжо чую напеў. Дзяўчынка з лютняй спявае пра журботнае сэрца падманутай прыгажуні. Аліл – каралева Падземных, напалову дзева, напалову гіена, сядзіць на троне з чалавечых касцей і з прыхільнай усмешкай асыпае дзяўчынку залатымі манетамі.