3. Узбек гурури

–Жуда соз, сиз узбек атамаси нималигини, яна тагин бу сузнинг пайдо булганига 4000 йилдан ошганин айтиб, катта иш килибсиз. Энди хамма филолог ёки тарихчилар бу масалага бефарк караган десак адолатдан булмайди. Бу фикрни куллаганлар хам булдими?
–Куллаганлар бор эди. Лекин улар бу фикрни куллаётганликларини ута эхтиёткорона айтишди. Баъзилар эса «мен уша китобни укиганман»-дейишса, ушанинг муаллифи мен десам, сукут саклашни афзал билишди. Мана якинда юртимизга огир атлетика буйича жахон федерацияси бошлиги юртимизга келди.
У ота билан учрашувда, шундай деди:
–Бизнинг тарихий илдизларимиз битта.
Унинг гапи хак. Энди унинг фамилияси нима эди биласизми?
–Ким экан?
–Айян. Яъни, угизларга тегишли этноним. Менинг асаримда хам европадаги Хуннлар, аслида Кунлар, кадимги тилда КунЭр, хозирги тилда Hungar лар дейилганди. Агар Херман Вамбери хакидаги фильмни курган булсангиз, венгрлар узларининг кадимги аждодлари Осиёда эканликларини айтгани учун у келганлигини айтади. Айтмокчи, Узбек сузи «Уз узига бек»ни англатади деган гояни айнан Херман Вамбери илгари сурган. Унинг фикри узбекларга нисбатан мехри жушиб, хурматини ошириш максадида айтилганлигига шубха йук. Аммо, бу суз жуда кадимги суз ва бутун европа халкларининг купчилиги айнан Узбекистондаги хозирги узбекларнинг кариндошлари буладилар. Совет тарихшунослари ва тилшунослари бу гапларга шалок ва мазах билан караганлар. Улар мугилларни туркий халклар жумласидан ажратиб хам фикр юритганлар, асарлар ёзганлар, агар биров бу гапга бошкача фикр билдирса борми “тотал” равишда танкидга учраган.
– «Тотал» жуда яхши гап, тоталитаризмнинг илдизи тотал равишда, чирим эткизмасдан, куз очирмасдан битта гапни уктириш, битта фикрдан бошкасини утказмаслик эканлиги ёдимга тушди.
–Буларнинг хаммаси, маданиятсизликдан, саводсизликдан, сабрсизликдан, кибр хаво, манманликдан келиб чикади. Бир танишим шундай вокеани айтиб берди. У киши кадимги битигтошдан топилган хатни замонавий узбек тилига таржима килибди, унга кура мугуллар туркий кавм эканлиги исботланибди. Устоз ушбу асарни нуфузли илмий муассасага хулоса бериш учун топширибди. Уша нуфузли илмий идоранинг илмий унвонларга бой рахбари кулёзманинг устига «ушбу асарни узбек халки укиши мумкин эмас» деб ёзиб берибди.
–«Койил!».
–Бу илмий рахбар узига узи хукм ёзибди-деб мен хам хайрон колгандим, лекин узим хам худди шундай холатга тушаман деб умуман уйламаган эканман.
–Сизгаям шунака раддия беришдими?
–Умуман олганда раддия бермокчи булишди, аммо уларнинг гапига бош эгиб рози булиш иймонсизликдан далолат беришини инобатга олиб, узимнинг йулимда давом этдим.
–Хуш, хуш?
– «Узбек» атамаси келиб чикиши хакида асаримни бор йуги 500 нусхада чоп эттириб, иккита дуконга топширдим, бу асар у дуконларда хозир йук. Аммо, унинг ичида (асарнинг мазмунида) расмий совет-узбек тарихчиларимиз, тилшуносларимизнинг фикрига зид равишда, мустакил фикр юритилганди. У фикрлар мугуллар хамда венгерлар хакидаги фикрлар эди. Шунинг учун ким бу китобни укиган булсаям, Куръондаги мана бу колип (коида) доирасида фикр юритгандир балким:
52-сура. Тог.            
30.  Иль возгласят они:
"Поэт! Мы подождем, пока ход времени
Обрушит на него свой (приговор) недобрый".
31. Скажи (им):
"Ждите. А с вами вместе подожду и я".
       Совет замонида узбекларни мугуллардан ажратиш бошка миллат вакилларига кул келарди. Уларнинг фикрича, биз –узбеклар Мугилистондан келганмишмиз. Бир неча йил бурун шу гояни давлати сиёсати даражасига кутарган, кушниларимиздан биринг рахбари расмий давлат ташрифи билан Мугилистонга бориб келди. Икки давлат уртасидаги товар алмашинув 50 ёки 100 минг доллар экан, ташриф харажатлари хам айнан шу суммага бориб коларкан. Жуда куп киши унинг нима учун Мугилистонга борганлигини тушунмади. Мен унинг ушаёкка борганлигини сабаби битта деб уйлайман. Кандайдир бир далиллар топса-ю, бутун дунёга узбекларнинг бу ерга кучиб келганлигини исботласа. Вахоланки, интернет сахифаларида утган асрнинг эллигинчи йилларида бу гояни илгари сурган Бобожон Гофуровнинг бадиий «тарихи» кандай ёзилганлигини уша вокеаларнинг муаллифи билан сухбати эълон килинганди. Ушанда уша бадиий тарихни рад этиб, Узбекистонликлар тайёрлаган РАДДИЯ КПСС Сиёсий бюроси, тугрироги Суслов томонидан кандай рад этилганлиги эълон килинганди.
Менинг суянганим ёлгиз бир Зот, Аллохдир. Шу сабабли, бировларнинг гапларига хам, нима дейишларига хам калкон сифатида узимнинг дуоларимни Яратганга йуллаб юравердим.
Аммо, европаликлар айнан биздан кетганлиги хакидаги гоя тинчимни кочираверди. Айникса, узимиздаги узбек уруглари номларида хам Угуз сузи борлиги очилаверди. Шахар номларида, жой номларида, гидронимларда умуман хамма жойда бор. Бундан 2500 йил аввал Геродот айтган «шох скифлар» айнан биз эканлигимиз хакидаги гаплар онгу-шууримиз чулгаб олди.
Айникса, 200 йилдан буён дунё олимлари, хусусан туркийшунос ва эроншунослари уртасида Геродот айтган туртта исм – Таргитай, унинг угиллари – Арпаксай, Липаксай, Колаксайларнинг этимологияси буйича жуда кизикарли хулосалар келиб чикди. Александр Македонскийни тухтатган Спитаменнинг кимлиги хакида хам мустакил фикр келиб чикди.
Кискаси, ушбу фикрларни аста-секин интернетдаги уз сахифамга куя бошладим. Тарихдан маълумки, рус императори Пётр 1 уз саройига немис тарихшуносларини чакириб, Россиянинг тарихини яратиб бериш ташаббускори булган. Умуман немис тарихчилари Россия тарихини яратиш буйича доим хизмат килиб келганлар. Гапнинг кизик жойи шундаки, улар Россия тарихини урганиш, ёзиш баробарида узларининг хам каердан келиб чикканликларига кизика бошлаганлар. Туркистон Россия тасарруфига утганидан сунг, улар бу ерга келиб, улкани урганганлар, сузларни солиштирганлар ва хулосаларнинг бири сифатида 1900 йилда «Туркистон хинд-европа халкларининг бешигидир» деган асар Германиянинг Фрайбург шахрида чоп этилади.
Асарнинг ичидаги хулоса кандай булганлигини билмайман-у, аммо ушбу гоянинг узи Геродот ёзган тарихга хам, немисларнинг хулосасига хам, менинг хулосам мос кела бошлади.
Бир куни айни шу маънода интернетдаги сахифамга «Колыбель индоевропейских племен» деган кичкинагина миниатюрачани рус тилида ёзиб куйсам, бу фикрдан жахли чиккан кимдир, тугрироги бир нарса «Ангел» тахаллусида рецензия ёзиб унда:
–“бу гапингни 6- палата (Чеховнинг шу номли асарини назарда тутиб)даги хонадошларингга айт” деб ёзибди.
Мен бу гапнинг тагига «Качонлардир Дажжол хам Ангел булганди» деб ёзиб куйдим.
Бироздан сунг, бояги Ангелдан жавоб келди:
-Дунёдаги Худо йук, мен бор,-деган.
Мен унга жавоб ёздим:
–Дузахга олган йулланма билан табриклайман.
Кейин пешинни  укигани мачитга кетдим. Кайтиб келсам, узини “Ангел” деб атаган муаллиф, интернетдаги сахифасини ёпиб ташлаган экан.
Узбек халкининг шохлар авлоди эканлигини хатти-харакатидан хам аникласа булади.
Мана бир хаётий мисол келтирай. Бир куни амру-маъруфга шошилаётгандим, такси тухтатдим. Хайдовчи олтмишдан утган киши экан. Мен унга бормокчи булган, аммо узим билмаган туйхона номини айтдим.
–Биламан, ховво,-деди хайдовчи.
–Узингиз хоразмлик булсангиз, у туйхонани каердан биласиз,-хайрон булдим мен.
–Ахир 30 йилдан буён Тошкентда таксичилик киламан,-деди хайдовчи.
–Уттиз йилдан буён Тошкентда яшаб хоразм шевасидан воз кечмадингизми?- дедим.
–Нега воз кечишим керак?-деди хайдовчи.
Бу гапдан сунг менинг унга хурматим ошди. Шу сабабли, унга узим келган хулосани айтмокчи булиб:
–Агар, сиз хоразмлик булсангиз, Хоразм дегани нимани билдиради?- деб сурадим.
Хайдовчи менга айёрона каради-да, –“билмасам, сиз айтингчи?”,- деди:
– Хоразм дегани Гуразм, Гур эса Нур, яъни Катта Нур дегани дедим.
Хайдовчи бу гапдан ханг-у манг булиб колди.
–Э, рахмат-э сизга, менга уни Хар Азм Катта эшшак деб айтишганди,-деди.
–Ким шундай деган булса, ушанинг узи эшшак,-дедим мен. Хива нималигини биласизми?-сурадим мен.
–Йук.
–Уям, Фаргонадаги Куваям Нур дегани, дедим мен. Мана масалан «калбим нурга тулди» жумласи билан «калбим кувончга тулди» жумласи бир булгани каби   Хиваям Нурни билдиради,- дедим.
Хайдовчи бу гаплардан кейин кувонганлигини унинг чакнаган кузларидан куриб турардим.
Хайдовчи менга бундай деди:
–Мени хижолатга куйиб турибсиз, бутун умр ахтарган сузларимга жавоб бердингиз, энди мен сиздан кандай йул хаки оламан?
–Мана шу гапларингиз билан, сиз Геродот айтган «шох скиф»лар авлоди эканлигингизни билдирдингиз. Аммо, ушалар авлодига мен хам кираман, шу сабабли, йул хакини тулайман,-дедим мен.
 




 
         
 
 

 


Рецензии