Туран оркениетiнiн улы перзентi Жалантос Бахадур

Жалантос би Сейіткулулы (1576-1656) (ертедегі шыгыс елдері бахадур деп атаган) колбасшы. Сырдариянын сага-жагалауын мекен еткен Торткара елінде туган. Жалантос бидін ата-тегі казак шежіресінде былай таратылады: Жанарыстан Алшын одан Алім, Байулы, Жетіру. Алімнен Тумен, Шумен, Торткара одан Ораз, Оразгелді, Жаншукыр, Караш. Ораздан Акпан, Токпан. Токпаннан Сейіткул туган. Сейіткул бабанын сегіз улы болган.

Онын байбішесі - Сары кемпірден Сейітмамбет, Толеш, Акша. Акшадан Байбек одан атакты Айтеке би туган. Екінші айелі - Кара кемпірден — Жалантос, Дуйсенбай, Матай, Турікмен, Коян туган. Буларды "Сегіз Сейіткул" дейді екен ел. Сонда Айтеке би мен Жалантос бір аке Сейіткулдан болып шыгады.

Казак батыры, аскербасы, Самаркан омірі. Жалантос Сейіткулы ХVII-ХVIII гасырларда омір сурген Айтеке бидін атасы болып келеді. 1581 жылгы аштыктан аман калу камымен Шыгай хан мен Жалантос батырдын акесі Айткул туыстарымен бірге Бухарага жакын Бураты тауына коныс аударды. Жалантос батыр 12 жасынан Тамды жане Кызылкум казактарынын ханы Дінмухамедке кызмет ете бастады.

Жас кезінен-ак зерделілігі жане тозімділігімен козге тусті. Онын аты халык арасына кенінен танылды. Оган сол дауірдін жогары дарежесі — "Аталык" атагы берілді. 1640 жылы Жалантос батыр казак жане озбек жерлеріне шабуыл жасаган калмак ханы Батурга карсы кол бастап, оны женіліске ушыратты. 1643 жылы Жетісу жеріне баса-коктеп кірген жонгар калмактарымен согысып жаткан Жонгір ханга 20 мын оскерді комек ретінде жіберді, мунын озі баскыншыларды талкандауга зор улес косты.

1649 жылы Жалантос батыр казак колын баскарып, Бухар ханы Абдул Азиз бен Иран патшалыгынын Хорасан, Балх ушін жургізген согысында женіске жетті. Бул согыста Бухар жане казак хандыктары ортак жауга карсы курес жургізу ушін одактык келісімге келді. Хотажкули бек Балхидын "Тарихи кыпшактар" аныктамалыгы маліметтерінде казак ханы Жангір бул согыска 100 мын адамдык аскермен катысканы айтылады. Жалантос батыр Ташкент пен Туркістанга уш жорык жасап, Кабыл мен Мешхедті багындырды.

Аскери онерді жетік білетін, керемет батырлыгымен данкы жайылган дарабоз колбасшыга кыргыз, калмак, казак хандары, Ундістаннан, Хорезмнен жане Тибеттен кымбат сыйлыктар агыл-тегіл келіп жатты. Академик М.Е.Массоннын айтуы бойынша, бул сыйлыктар озінін саны мен куны жагынан мемлекет казынасына тусіп жаткан барлык байлыктан асып туседі екен.

Бул байлыктарды Жалантос батыр аскерді камтамасыз етуге гана емес, оларга арнап Самарканда улкен курылыстар, заулім сарайлар мен медреселер салуга жумсады. Жалантос батыр Самарканнын орталыгы Регистанда 1619-1633/36 жылдары "Ширдор" (Арыстан медресесі) медресесі мен 1647-1660 жылдары "Тилла-Кори" (Алтынмен апталган) медресесін салдырды, кейінірек олар букіл елге айгілі болды.

Бул архитектуралык гимараттар озінін осемдігімен, адемілігімен дуйім журтты тандандырып, Шыгыстын саулетшілік онерінде ерекше орын алады. Жалантос батырдын суйегі Самарканнан 12 шакырым жерде орналаскан Дагбит кыстауындагы зиратка койылган. Жалантос батырдын урпактары бул кунде Кызылорда облысынын Казалы ауданында гумыр кешуде.

//Омірбаяны//

Жалантос бес жаска келгенде Торткара елі куаншылыкка, жокшылыкка, ашаршылыкка тап болады. Акесі Сейіткул сол елдін басшысы Шыгай ханмен бірге Бухар шахарына жакын Нурата таулы алкабына кошіп барып мекен етеді. Бул кезде Кызылкум, Нурата, Тамды тонірегін жайлаган елді Дінмухаммед хан билеп турган. Сол ханга Жалантос бала 12 жасынан шакірт болып кызмет етеді. Осы кезден бастап-ак онын акылдылыгы, батырлыгы калыптаса бастайды.

Ол хан сарайындагы шакірт балаларга, жастарга бас болып, оларга турлі аскер ойындарын уйретеді. Хандар, билер, касында журіп, ел баскару ісіне катысады. Имам, кажылардан имандылык, кайырымдылык жане білім, гылымга зейін кояды. Олардын кейбірімен шарият кагидалары жонінде ілім сайысына тусіп, озінін білгірлігін угымпаздыгын танытады.

Асіресе, Фергананын Косан деген кыстагында туып оскен Мактым-Агзам деген оте беделді, аулие білімдар софынын немересі Хашим кожамен замандас, пікірлес болады. Содан ислам кагидаларын мол игереді. Акелі балалы Сейіткул мен Жалантос Нурата атырабын билеп турган жылдары оган жан-жактан Кызылкумда бытырап кошіп журген Алім, Алшын, Шомекей, тагы баска руларынын ауыл-аймактары оздері барып косылып жаткан.
Бул кезде Сейіткул мен Жалантос хандыгынын саны 40- 50 мын тутінге жеткен. Сол казактардын бір хандык тонірегіне шогырлануы біріншіден, сырткы шапкыншылардан сактану болса, екіншіден, агайын-туысканды сагалау еді. Ушіншіден, Сейіткул би мен Жалантос батырдын ел коргаудагы, халыкка камкор болудагы жан-жакка таралып жаткан атак-данкы себеп болады.

Бір жолы мынадай окига болыпты:
Коктемнін аласапыран кауырт тіршілік кезінде Жалантос бахадурді іздеп бір топ аттылы онын ордасына барып тусіпті. Сурастыра келсе, Шомекей биі Айткул бастаган адамдар екен. Агайын туыстар озара шуркырасып табысып жатады. Казірде "Бухара облысынын Тамды ауданында тубі Шомекейге жататын Кедей деген ру бар. Кедей - тарихи адам.
XVIII гасырдын бірінші жартысында омір сурген Абілкайыр ханнын басты билерінін бірі. Абілкайыр олген сон орнына Нуралыны хан сайлауга катысып, оны бекіту туралы орыс окіметіне отініш жасайтын білікті адамдар арасында онын да аты аталады. Кедей жане онын баласы Коскулактын аттары "ХУН-ХУШ гасырлардагы орыс-казак катынастары" жинагында жиі кездеседі.

Осы Кедейдін акесі - Жанібек, онын акесі - Айткул би.
Урпактарынын айтуы бойынша, Айткул би Бухар, Нурата тауларында кошіп журіпті. Сонгы уакытка дейін Нуратага жакын Кызылкумда онын атымен аталган кыстау орны бар. Казак шежіресі бойынша Алім мен Шомен (Шомекей деп те айтылады) - бір туыскан. Жалантос батыр Алімге алты атадан (Алім - Торткара – Ораз - Токпан - Сейіткул - Жалантос) , сол сиякты Айткул би де Шоменге алты атадан) - Шомен - Шомекей - Аспан - Есімбет - Тобет - Айткул) косылады.

Демек, Жалантос батыр - Шомекей руынын атакты Айткул биімен тустас жане коныстас. Ендеше, Жалантос батырга караган казак кауымынын бір тобы Шомекей руынан болганы. Муны толыктыра тусетін тагы бір далел: Бухара облысынын Гиждуган ауданында бірнеше кышлак болып отырган, озінін тубі казактын Шомекей руынын Балкы тайпасы, Темір аталыгынанбыз дейтін озбектер бар.

Олар Казан тонкерісіне дейін казіргі Тамды ауданында туратын Балкы тайпасына жататын казактармен агайыншылык карым-катынас жасап келген. Негізгі урпагы озбек арасында калган осы Темір Балкы да Шоменге бес ата (Шомен- Шомекей - Бозгыл - Салкы - Темір). Ягни Жалантос дауірінін ізі жоне осы дауірде озбек пен казактын бірсыпыра уакыт коныстас болуынын натижесі".

Жалантос батыр талай-талай согыс, шайкастарды басынан откереді. Сонын барінде ол аскан батыр, колбасшы екенін танытады. Сол дауірдегі ен жогаргы лауазым – «Аталык» бахадур колбасшы деп ел журт атап кетеді. 1640 жылы казак пен озбек жеріне шабуыл жасаган калмак ханы Батырга карсы согыста Жалантос бахадур аскерге колбасшылык етіп, жауды куйрете женген.

1643 жылы Жетісу олкесіне басып кірген калмак-жонгар феодалдарына карсы шайкасып жаткан Жангір ханнын аскеріне Жалантос батыр бастаган Самарханнан 20 мын кол комекке келген. Баскыншыларды ойсырата женуге жардемдескен. 1649 жылы Бухар ханы Абдулазиз бен Иран патшалыгы арасында Хорасан мен Балх ушін болган согыста Жалантос батыр аскерге шебер басшылык етіп, жауды женіп шыккан. Бул согыста Бухар мен Казак хандыктары ортак жауга карсы одак курган.

Хорасан Балх шахарларындагы сол согыста Жалантос ерлікпен коса артурлі айла-тасілдер де колданады. "Кімде-кім ок атпай, кылыш, найза кезенбей оз еркімен колга туссе, оган жаза колданбаймын. Жер беремін, уйлі-жайлы болуына жагдай жасаймын. Сарбаз бола ма, сарайда жумыс істей ме, егіс еге ме оздерінін калаганын беремін" деп барлаушыларды устін-устін жібереді.

Осындай кантогіссіз арекеттердін аркасында Иран, Хорасан жагынын жок-жукана, кедей-кембагал сарбаздары лек-легімен Жалантос колына косылып жатады. ..."Тарихи Кыпшаки" атты енбектін авторы Хожамкули-бек Балхидін жазуына караганда, казак ханы Жангір осы шайкаска жуз мын аскерімен катыскан.

Жалантос батыр Ташкент пен Туркістанга уш рет жорык жасаган. Кабул мен Мешхедті багындырган. Ерлігімен согыс онерін жаксы білетіндігімен данкы жайылган талантты колбасшыга Ундістаннан, Хорезмнен, кыргыз, калмак, казак, кашкар хандарынан, тіпті Тибеттен де кымбат тартулар келіп турган".

Жалантос колбасшы Самаркан шахарын онын атырабын кырык жыл билеген. Озбек, казактар "озіміздін камкор бахадурымыз" деп курмет корсеткен. Ресей тарихшысы П.Иванов озінін "Орта Азия тарихынын очерктері" деген кітабында: "Абдулазиз ханнын аталыгы Ялантуш би XVII гасырда Улы Моголдарга (Индия) карасты болган Кабул каласынын тонірегіне жане Ираннын Хорасан аймагына жойкын шабуылдар жасады. Коптеген туткындар алып кайтты. Онын озінін иелігінде 3000-дай кул болды. Сол кулдардын кушімен Самаркандта медреселер тургызды", - деп жазды.

Оган Жалантостін сол жорыктары негізінен алгіде аталган Хожамкулибек Балхидын 1722-1725 жылдар арасында жазган "Тарихи Кыпшаки" деп аталатын енбегінде де баяндалган. Надримухаммед ханга наразы болган озбек феодалдары оны хандыктан тусіріп, онын орнына 1645 жылы онын улкен улы Абдулазизді хан кояды.

Улы моголдарга карсы куресуге оз куші жетпейтінін тусінген Абдулазиз хан жане баска да озбек шонжалары Ташкент, Самарканд айналасындагы казак султандарынан комек сурайды. Акырында бір лек (100 мын) казак жасагымен толыктырылган улкен колмен Абдулазиз хан мен Жалантос батыр жорыкка шыгып, улы Моголдар аскерін кыргынга ушыратып куады. Коп туткын жане олжа колга туседі. Міне, осы жорыкта Жалантос батырдын колбасшылык кабілеті, ерлігі айрыкша козге туседі.

"Жалантос Коканга барып ханын тактан тусіріп, Акша деген агасын хан койыпты" деген де соз бар. Озбек тарихшысы Абдураимов озінін 1966 жылы баспадан шыккан "Букара хандыгындагы аграрлык катынастар тарихы" деген кітабынын 117 бетінде Надримухаммед ханга наразы болган озбек феодалдары бір казак султанын Ходжентте хан деп жариялады деген малімет келтірген.

Бул адам сол кезде Бухара хандыгына белгілі, беделді аскербасы Самарканд аймагынын билеушісі Жалантос батырдын туган атасы Акша болуы да гажап емес. Жалантос бахадур 1656 жылы 80 жасында дуниеден кайткан. Денесі Самарканга жакын Дагбид кыстагына озі пір туткан Мактым Агзам аулие бейітінін касына жерленген.

Жалантос бахадурдін аскери колбасшылык кызметі, узак жылдар Самарканды билеген кездегі акыл, накыл, билік создері казак арасында коп тарала коймаган. Ал, Озбекстан тарихы мен адебиетінде жиі кездесіп отырады. Озбек Кенес энциклопедиясы мен Озбекстан тарихында онын аскери колбасшылык кызметі мен билік жургізген кездегі гумырнамасы жан-жакты жазылган. Бул жагынан озбек агайындарга мын да бір рахмет. Енді біз Жалантос би жонінде зерттеулер жургізіп, озбек, орыс тілінде жарык корген сол енбектерді ана тілімізге таржімалап халык кадесіне асыруымыз керек.

Ескерту: Бул маліметтер интернеттен алынды