Узбекистоннинг шонли тарихи
Биринчи кисм.
Узбекнинг буюк боболаридан бири. Ал Хоразмий.
Хозирги замон дунёвий фанлари – математика, алгебра, география, астрономия, кимё, медицина, геометрия ва бошка фанларнинг фан сифатида шаклланишида тарихан узбек олимларининг хиссаси бекиёсдир.
Узбек олимларининг килган кашфиёти жуда кам урганилган. Тор доирада тан олинса-да, кенг жамоатчиликка маълум килинмасдан келинмокда. Бунга бизнинг узимиз, узбеклар айбдормиз.
Инсониятга охирги Китоб туширилганидан сунг, пайгамбарлар замони тугаб олимлар замони бошланди. Бугун биз сиз билан мана шу олимлар ичидан биттаси Ал Хоразмий (783-850)нинг битта “0” сонини кашф этгани, унинг окибатида дунё тараккиёти кандай илгарилаб кетганига тухталиб утамиз.
Ундан олдин эса узбек олимларининг ислом оламида дунё фанларини урганишни юксак чуккига чикарган икки Маъмун академиянинг ташкил этишида кушган хиссасига икки огиз тухталамиз.
Тарихан маълумки, ислом оламида иккита Маъмун академияси булган. Уларнинг бири 813 йилда Багдодда, иккинчиси Хоразмшох Абул Аббос Маъмун ибн Маъмун томонидан 1009 йилда ташкил этилган.
Тарих зарваракларини куздан кечира бориб иккала академия хам хозирги узбекларнинг аждодлари ташаббуси билан ташкил булганлигига амин буласан киши.
Масалан биринчи Маъмун академияси 813 йилда Аббосий халифа, Маъмун томонидан ташкил этилган ва унга “дунёни титратган” узбек олими Ал Хоразмий бошчилик килган.
Иккинчи академия орадан 200 йил утгач ташкил топган ва унга яна бир “дунёни титратган” узбек олими Ал Беруний рахбарлик килган.
Тугрироги, дунёни лол киладиган кашфиётлар муаллифи булган Ал Хоразмий, Ал Беруний каби олимларнинг борлиги туфайли, маърифатни севувчи подшолар академия ташкил килгандилар десак айни хакикатдир, балким.
Чунки, Багдоддаги академия –“Байтул хикмат” ташкил этилганида Ал Хоразмий 40 ёшида. Хоразмшох Маъмун академияси ташкил топган 1009 йилда Ал Беруний 36 ёшда эдилар. Яъни, ушбу хоразмлик олимлар 36-40 ёшида олим сифатида шаклланиб булгандилар. Илмга чанкоклик, илмни севиш, илм билан дунёни бошкариш мумкинлигини турк халклари кадим-кадимдан билардилар. Уларнинг бу хакда китоблари Авесто бор эди. Бухоро сузининг хам этимологияси БИЛК КОРА булиб, у ИЛМнинг УЛКАНИ маъносини беради.
Ислом дини ёйилишидан анча аввал хам хозирги Узбекистон худудида ташкил топган хонликларда давлат ишларида олимлар илмидан фойдаланилган. Хоразм жуда кадим замонлардаёк илм-фан ва маданияти ривожланган мамлакат сифатида Миср, Бобил, Ирок, Эрон, Хиндистон, Юнонистон ва Рум мамлакатлари каторида турган.
Хоразмда эрамизгача ва эрамиздан кейин илм-фан ва маданиятнинг гуллаб-яшнаганини, оламга довруг таратгани хусусида кадимшунос олим С.П.Толстов "Кадимги Хоразм маданиятини излаб" асарида шундай деб ёзади: "Кадимги Хоразм фанининг Шарк фани тарихидаги урни жуда мухимдир. Биз Хоразмнинг исломга кадар булган, яъни антик ва афригийлар хукмронлиги даврини жуда оз биламиз. Аммо моддий ва маънавий ёдгорликларни хар томонлама текширгач айта оламизки, Хоразмда аник фанлар-риёзиёт, хандаса, тригонометрия, астрономия, топография, жугрофия, химия, минералогия ва санъат уша даврлардаёк юксак даражада тараккий этган". Зотан, Тупроккалъа, Гулдурсункалъа, Аёзкалъа, Калаликир, Ёнбошкалъа, Ёнпиккалъа, Шурахон, Хазорасп, Калажик, Бозоркалъа, Жонбаскалъа, Куйкирилганкалъа, Бургуткалъа, Кирккизкалъа, Филкалъа, Норинжонкалъа, Элликкалъаларда олиб борилган археологик казиш ишлари чогида топилган ашёвий далиллар илм-фан ва маданиятга алокадор неолит, полеолит, бронза асрлари, ибтидоий жамоа ва кулдорлик даврлари, кадимги Хоразм давлатининг пайдо булиши, кучайиши ва емирилишига доир бебахо тарихий топилмалар юкоридаги фикрни тула тасдиклайди. Масалан, Куйкирилганкалъадан топилган милоддан аввалги III асрга оид ноёб топилмалар ва езув намуналари хамда сопол ёки мум тахтачаларига ёзадиган уткир суяк калам кадимги хоразмликларнинг уз ёзуви ва ёзадиган узига хос каламига эга булганликларидан далолат беради. Таникди тарихнавис олим Н.Норкуловнинг таъкидлашича, "Хоразм ёзуви Суриянинг кадимий хетти-оромей ёзувига ухшар экан". Оромей ёзувида харфлар сони 22 та, Хоразм ёзуви эса 20 та харфдан иборат булган.
Куйкирилганкалъа марказида осмон жисмларини кузатувчи расадхона булиб, бу расадхона хузурида мунажжимлик мактаби хам фаолият курсатган. Тадкикотчилардан М.Воробьева, М.Рожанская, И.Веселовскаяларнинг фикрича, Куйкирилганкалъадаги олти-етти метрли деворлар орасидан кукка караб кия курилган деразалар бинонинг биринчи каватидан туриб осмон гумбазининг факат маълум йуналишдаги ёриткичларини кузатишга мулжалланганлигидан далолат беради. Масалан, калъанинг асосий уки гарб йуналишдан шаркда 21° шимолга, гарбда шунча жанубга бурилган булиб, укда жойлашган деразалар куёшни унинг огиш бурчаги муайян бир катталикка эга булган кунларда кузатишга имкон беради. Куйкирилганкалъани тадкик этиш натижасида у ерда факат куёш эмас, балки бошка самовий жисмлар хам кузатилгани аникланади. Калъа харобаларидан сопол гардиш ва ораси йунилган халкаларнинг парчалари топилган. Бу гардиш халкалар орасига урнатилган булиб, меридианда ёриткичнинг баландлик улчов асбоб ташки куриниши ишлаши жихатидан Абу Райхон Берунийнинг "Конуни Масъудий" китобида таърифланган сопол астролябияга ухшаб кетади. Демак, Куйкирилганкалъа марказида расадхонанинг ва бу ерда мунажжимлик мактабининг булиши кадимги хоразмликлар узларининг фалакиётга оид билимлари асосида дастлабки календарнома таквимини тузганликлари, Хоразмда илм-фан юксак даражада ривожланган, деган хулоса чикаришимизга имкон беради.
Хоразмда 305 йилдан 995 йилгача афригийлар сулоласи хукмронлик килганини биламиз. Уша пайтда Хоразмнинг пойтахти Гот шахри булган. 712 йилдан бошлаб эса Хоразмнинг иккинчи кадимий пойтахти Гурганж араблар томонидан куйилган амир-ноибнинг кароргохи вазифасини бажарган. Бу ерда амир-ноиблар алохида ирокийлар сулоласини ташкил килади. Иккала сулола хам Хоразмшохларнинг кадимги одати буйича саройларида маслахатгуй сифатида обрули олимларни саклаб турганлар.
Буюк Хоразмшохлар давлати Кутайба ибн Муслим ал-Бохолий (704-715) истилоларидан сунг Араб халифалиги карамлиги остига тушади. Лекин араблар босиб олинган улкаларда махаллий сулолаларни хокимиятда саклаб колиб, улар оркали мамлакат бошкариш услубини куллаганлар. Мовароуннахр худудида Бухорода — бухорхудотлар, Самаркандда — тархунлар, Фаргонада — ихшидлар, Уструшанада — афшинлар, Хоразмда — Хоразмшохлар, Шошда — тудунлар араблар номидан уз вилоятларида хокимлик килдилар.
Уларнинг биринчи вазифалари махаллий ахолидан соликларни йигиб, Халифалик хазинасига юборишдан иборат эди. Бу мажбуриятлар ахоли учун эски соликлар шаклида булса, араблар учун эса харбий бож сифатида кабул килинар эди. Мамлакатдаги араб аскарлари, уларнинг оила аъзолари бундай мажбуриятлардан бутунлай озод этилган эдилар. Бу даврда араб ноиблари махаллий ахоли тарафидан исломни кабул килишларига мутлако йул куймас эдилар. Чунки, исломни кабул этиш мусулмонни хукукий жихатдан араб билан тенг килиб куяр эди. Натижада солик туловчиларнинг сони кескин камайиб кетарди. Узларини "тоза конли" деб хисобловчи араб боскинчиларининг "мусулмон булиши учун аввал араб булмок керак" деган таассубиятли хатти-харакатлари куп кузголонларга сабаб булди.
Аксарият кузголонлар араблар билан махаллий ахолининг хак-хукукларини тенглаштириш шиори остида булиб утган. 734-746 йилларда булиб утган ал-Хорис ибн Сурайж, 747-755 йилларда юз берган Абу Муслим бошчилигидаги харакатлар Уммавийлар халифалигини (660-750) ларзага солиб, унинг кулашига олиб келди. Бу кузголонлар Хоразм халки, махаллий хокимият тарафидан кизгин куллаб-кувватланганлиги хакида куплаб тарихий маълумотлар мавжуд.
Масалан, Абу Муслим лашкарларининг бир кисми Багдод халифаси ал-Мансурга (754-775) Багдод шахрини куришга ёрдам берганлиги маълум. Ушбу ёрдами учун мазкур бинокорларга Багдод шахридан ер ажратилади ва улар алохида "Хоразмия" махалласини барпо этадилар.
Уммавийлар давридаги адолатсизликларга карши курашган шахсларнинг иккаласи хам хоразмлик булган. Жумладан Хива шахрида ал-Хорис ибн Сурайж (Буварис бобо) кадамжоси мавжуд. Амир Темур (1336-1405) хам уз даврида катта обруга эга булган Абу Муслимнинг хоразмлик авлодларига имтиёзлар берувчи ёрлик берганлиги тарихан маълум.
Аббосийлар (750-1258) хокимияти 508 йил давом этди. Халифаликнинг бунча узок вакт давом этишига диний ва дунёвий илмларга таянилганлиги, уларнинг ривожланганлигини асос сифатида келтириш мумкин.
Аббосийлар сулоласи пайгамбар Мухаммад саллоллоху алайхи вассаламнинг амакилари Аббосдан бошланади. Абу Муслим кузголонидан кейин тахтга утирганларидан энг таниклиси халифа Хорун ар Рашид хисобланади. Унинг одамийлиги, адолатлилиги, саховатпешалиги тилларда достон булиб кетган.
Багдодда 813 йилда ташкил этилган биринчи академия, яъни “Байтул Хикмат”нинг муаллифи айнан мана шу халифа Хорун ар-Рашиднинг угли Маъмун эди.
Марказий Осиё ва бутун Шарк Уйгониш даврининг буюк олими, уз даври илгор табиий-илмий ва маърифий-педагогик фикрининг асосий жихатларини уз ижодида акс эттирган мутафаккирлардан бири Абу Абдуллох Мухаммад ибн Мусо ал-Хоразмий ал-Мажусийдир. Дархакикат, "Абу Абдуллох Мухаммад" исломга янги утганларга бериладиган анъанавий исм булиб "Ибн Мусо" Мусонинг угли демакдир, "Ал-Мажусий" дегани ал-Хоразмийнинг аждодлари зардуштийлик дини, яъни мажусий кохинлардан булган. Унинг хаёти хакида жуда хам кам маълумотга эгамиз. Лекин ижодий фаолияти билан боглик булган давр ва маълумотларга асосланиб, уни 783 йили Хоразмда тугилгани ва 850 йили Багдодда вафот этгани хакида тахмин килинади.
Мухаммад ал-Хоразмий бошлангич таълимни Марказий Осиёнинг йирик илм маркази Хоразмда олган. У мадраса сабоклари билан чекланиб колмай, уз устида муттасил ишлар, табиат конунлари, хисоблаш коидалари, хорижий тиллар билан мустакил шугулланарди. Кобилиятли ал-Хоразмий тез орада араб, юнон, санскрит ва бошка тилларни пухта узлаштириб, шу тилларда бемалол мутолаа киладиган, ёза оладиган булди.
Комусий олим дунёкарашининг шаклланишида ва илмий фаолиятида узига кадар ва уз даврида мавжуд булган дунёвий фанлар, Шарк, шу жумладан, Марказий Осиё халкларининг кадимий бой маданияти ва илм-фанининг узига хос анъаналари хал килувчи роль уйнади. Бу илмий. анъаналарни у кейинчалик уз асарларида янада ривожлантирди.
Олимнинг хаёти араб истилочилари Марказий Осиё халкларининг энг кадимий, бой маданий меросини яксон килиб ташлаган даврга тугри келди. Узининг илгор карашлари ва хурфикрлилиги учун жахолатпарастлар, хасадгуйлар таъкибига учраган мутафаккир бир неча йил дарбадарликда юрди. Замон жабр-ситамлари уни тугилиб усган, жон-дилдан севган диёри Хоразмдан умрбод бош олиб кетишга мажбур этди. Ал-Хоразмий Марказий Осиёлик бир гурух машхур олимлар сингари Багдод халифалари -Аббосийлар сулоласидан булмиш ал-Маъмун (813-833), ал-Муътасим (833-842) ва ал-Восик (842-847) саройларида яшаб, ижод этди.
Багдод халифалиги Хорун ар-Рашид (786-809) ва унинг угли ал-Маъмун (813-833) рахбарлиги даврида иктисодий ва маданий хаёти анча жонланди. Багдод Шаркнинг йирик ва маданий марказига айланди, айникса, фалсафа, риёзиёт, табииёт ва бошка фанлар ривожланди. Бу эса буюк ал-Хоразмий номи билан богликцир.
Багдодда очилган ва кейинчалик "Маъмун академияси" номи билан машхур булган "Байтул Хикмат" ("Донишмандлар уйи")га Хуросон, Мовароуннахр, Бактрия, Хоразм, Шош, Фороб, Марв, Кобул ва бошка кушни улкалардан келган олиму фозиллар, шоиру таржимонлар ва хаттотлар тупланган эди. "Байтул Хикмат"нинг куп йиллик фаолияти мобайнида машхур юнон олимларининг бир канча асарлари араб тилига таржима килинди, шунингдек, риёзиёт, фалакиёт, жугрофия ва бошка фанларга доир бебахо асарлар битилди.
"Байтул Хикмат" хузурида йирик кутубхона очилган булиб, унда халифалик ва кушни мамлакатлардан олиб келинган нодир китоблар жамгарилган эди. Маъмун даврида кутубхонага "академия"нинг кузга куринган олими сифатида ал-Хоразмий бошчилик килди. "Байтул Хикмат" кутубхонасидан ташкари унинг ихтиёрида икки расадхона хам булиб, улардан бири Багдоднинг Шамоссия махалласида, иккинчиси Дамашк якинидаги Касийун тогида барпо килинган эди. Хоразмий ана шу расадхонани хам бошкариб, асосан фалакиёт илми билан шугулланади. Олим IX асрнинг 20-йилларида узининг машхур астрономия ва тригонометрия жадвалларига доир "Зиж фи илм ал-фалак" рисоласини ёзиб тугатади.
Ал-Хоразмийнинг бу асарига таяниб араб тилидаги илмий адабиётларга биринчи булиб Сайёралар, Ой ва Куёшнинг харакатлари, сайераларнинг суткалик харакатлари ва уларни аниклаш йуллари, Ой ва Куёш гардишининг катталиги, синуслар жадвали ва тангенс киритилган эди. Асар XII аср бошларида лотин тилига таржима килинган. Ал-Хоразмий "Зижи"га купгина олимлар изохлар, тушунтиришлар ёзишган. Жумладан, комусий дахо Абу Райхон Беруний хам ал-Хоразмий "Зижи"га багишланган умумий хажми 1210 варакли учта асар ёзган.
Ал-Хоразмий "Зижи"дан ташкари Куёш соатлари, астролябиянинг тузилиши ва кулланишига оид "Китоб ул-амал бил астурлабат" ("Астролябия билан ишлаш хакидаги китоб") рисоласини хам ёзиб, амалий фалакиётнинг ривожига салмокди хисса кушди. Ал-Хоразмийнинг бу астрономияга оид асарлари Куёш, Ой ва Сайёралар харакатини кузатишда, дарё ва кул сувлари харакатини йулга солишда, сел ва тошкинларнинг олдини олишда, олис жойларга денгиз оркали ва курукликда сафарга чиккан вактда астрономик чамалашда, сувсиз ерларга сув чикариш ва сув иншоотларини бунёд этишда, кишлок хужалик ишларининг бошланиши ёки тугаллаш вактини белгилашда, дехкончилик учун керак булган мавсумий календарларни тузишда, халкнинг кундалик амалий максадлари ва хаётий эхгиёжларига хожатбарор булди.
Шунингдек, ал-Хоразмийнинг фалакиёт (астрономия) илмига оид асарлари маълумотларидан икки асрдан купрок вакт давомида куплаб расадхоналарда фойдаланиб келинди. Хусусан, Шаркда ва Гарбий Европада (Ньютон, Гершелъ асарлари пайдо булганга кадар) асосий кулланма булиб хизмат килган.
Тарихий маълумотларга караганда, ал-Хоразмий "Донишмандлик уйи"да фалакиёт, риёзиёт ва бошка соха олимлари орасида узининг улуг салохияти, кобилияти билан ажралиб турган. Ал-Хоразмий бу даврда узининг илмий фаолияти, табиий-илмий карашлари билан илгор маърифий-педагогик тафаккур ва табиий-илмий фанлар ривожига кенг йул очди. Риёзиётда мавхумликни (абстракцияни) кенгайтирди. Индукция йули билан умумий ечиш усулларини хал килиб, дедукция хамда умумий усуллари ёрдамида турли хусусий масалаларни ечди. Унинг кашфиётлари ва асарлари дунёвий, яъни аник фанларни мустакил ривожлантиришга кенг имкон яратди.
Шунинг учун хам ал-Хоразмий табиий-илмий кашфиётлари билан узидан кейинги бутун маънавий тараккиётга, табиий-илмий тафаккурга, хакикатни аниклаш услубларига жуда катта таъсир утказди. Ал-Хоразмий объектив муносабатларнинг, табиий жараёнларнинг энг мухим хусусиятларини урганиш зарурлигини, атроф-мухитни тадкик этишда инсоннинг онги ва илм-фаннинг ахамиятини юкори бахолади.
Шуларни эътиборга олсак, уз вактида ал-Хоразмий табиий-илмий фанларнинг, айникса, риёзиёт, фалакиёт, жугрофиянинг ривожланишига, бу фанларнинг мустакил тараккиётига тугри йуналиш беришда узининг тутган йули билан илм-фан тараккиётига катта таъсир курсатди. Шу боисдан хам хозирги замон олимлари IX асрнинг биринчи ярмини "Ал-Хоразмий даври" деб атаётганлари бежиз эмас.
Уша даврда савдо муносабатларини юритиш, мерос таксимлаш муаммолари, сунъий сугориш ишлари, дамбалар, сарой ва мудофаа иншоотларини барпо килиш ишлари, фалакиёт илмий масалалари, календарь тузиш, узокдаги нарсаларнинг масофаси ва улчамини аниклаш каби бир катор муаммолар табиий фанларни, хусусан, алгебрани ривожлантиришни такозо киларди. Бу амалий талаблар тенгламаларга булиш, уларни ечиш коидаларини топишни хамда риёзиётнинг бошка масалаларини хал этишни такозо килар эдики, бу мушкул вазифалар ал-Хоразмий зиммасига тушди. Ал-Хоразмийнинг "Ал-китоб-ал-мухтасар фи-хисоб ал-жабр ва -л-мукобала" ("Алжабр мукобала хисоби хакида кискача китоб") номли асари алгебра фанига асос солди, унинг мазмуни, асосий тушунчалари ва коидаларини белгилаб берди.
Ал-Хоразмийнинг "Ал-китоб-ал-мухтасар фи-хисоб ал-жабр ва -л-мукобала" асарида "Ал - жабр" сузи асрлар давомида узгара бориб, "алгебра" атамасига айланганки, бу риёзиётнинг алохида бир булимидан иборат фан хисобланади. Олим "ал-жабр ва ал-мукобала" сузлари оркали иккита амални тушунган ва уларни тенгламалар ечишга татбик этган. "Ал-жабр" амали оркали тенглама хадларини бир томондан иккинчи томонга кучириш бажарилади. "Ал-мукобала" эса тенгламадаги ухшаш хадларни йигиш амалидир. Демак, "Ал-жабр"нинг лугавий маъноси тулдириш, "Ал-мукобала" карши куйишни билдиради. Ал-Хоразмийнинг бу асарида уша даврдаги бошка асарлар каби хеч кандай формулалар ва символлар булмай, балки тенгламалар ва унинг ечилиши сузлар билан ифодаланган. Шуни таъкидлаш керакки, биринчи ва иккинчи даражали тенгламалар, уларнинг ечимлари хусусий холларда бундан минг йиллар олдин кадимги Миср ва Вавилон халкларида, кейинрок юнон математикларида учрайди. Аммо уларнинг ечимлари факат хусусий холда булиб, улар квадрат тенгламаларни ечиш учун умумий коидалар бермаганлар. Бундай коидалар ва уларнинг исботларини ал-Хоразмий биринчи булиб узининг "Ал-китоб-ал-мухтасар фи-хисоб ал-жабр ва -л-мукобала" асарида тула ва узвий баён этди.
Дархакикат, ал-Хоразмий томонидан алгебра методининг яратилганлиги математикада индукция ва дедукция бирлигининг намуналаридандир. Чунки индукция методисиз тенгламаларнинг хеч бир турини яратиш мумкин эмас эди. Шунингдек, берилган тенгламалар турининг умумий ечиш коидаси хусусий масалаларни (дедукция) усулининг амалий ифодасидир.
Ал-Хоразмий жугрофия ва геодезия фанларига оид мухим илмий изланишлар хам олиб борган. У барча астрономик кузатишларда фаол катнашди ва бир неча (Византия, Афгонистон ва Волга куйи окимидаги Хазорияда булган) илмий сафарларга бошчилик килган. Жумладан, 827 йилда Ал-Хоразмий рахбарлигида Ер Куррасининг катталигини аниклаш максадида Ер меридианининг бир градуси улчаб чикилди. Бунинг учун Месопотамияда шимолий кенгликнинг 35° ва 36°лари орасида чизикли масофа бевосита улчов чизмаси билан меридиан йуналишида аникланиб, бурчак улчаш эса юлдузларнинг меридиан баланддикларини кузатиш асосида бажарилган эди. Меридиан градуси узунлиги 56 - 2/3 араб милясига, яъни урта хисобда 112 км га тенг килиб олинган. Бу натижа анча аник булиб, ундан ташкари, улчаш усулининг узи хам катта илмий ахамиятга эга эди. Шу тарика Ер меридиани бир градусининг узунлиги ал-Хоразмий улчашларида 111815 метрга тенг. Хозирги замон улчашлари эса унинг 110938 метрга тенг эканини курсатяпти. Яъни фарк бор йуги 877 метрни ташкил килади.
Ал-Хоразмий риёзиёт, фалакиёт, геодезия муаммоларини математик жугрофия, картографияни тавсифий жугрофия билан боглаб урганишга катта эътибор берди. Олимнинг жугрофияга оид асари - "Китоб сурат ал-арз" деб аталади. Бу лотинча "география" сузининг арабчага айнан таржимаси булиб, арз - ер, графа - тасвирлаш. сурат дегани. Ал-Хоразмий бу асарини 836-847 йиллар орасида ёзиб тугатган. Шундан 1037 йилда кучирилган ягона нусхаси бизгача етиб келган. У 1878 йилда Кохира кутубхонасидан топилган булиб. 1883 йилда Страсбург (Франция) дорилфунуни кутубхонасига топширилган. Кулёзма 96 сахифадан иборат.
Ал-Хоразмийнинг жугрофий асари кириш сузисиз, бевосита жадваллардан бошланади. Маълумки, урта аср табиатшунослари дунёнинг одамзод истикомат киладиган обод кисмини "Муъмура", "Рубъи маскун" -"дунёнинг маъмур чораги" деб атаганлар. Шулардан бахс этгани учун булса керак, "Китоб сурат ал-арз" рисоласи баъзан "Расм ар-рубр ал-маъмур" ("Ернинг маъмур чорагининг расми") деган ном билан хам машхур булган.
Шунингдек, ал-Хоразмийнинг "Китоб сурат ал-арз" китобининг тула номини "Абу Жаъфар Мухаммад ибн Мусо ал-Хоразмийнинг Клавдий Птолемей "География" китоби асосида тузган шахарлар, тоглар, дарёлар, ороллар ва денгизлардан иборат "Ер сурати" деб хам атаганлар. Ал-Хоразмий уз асарини тузишда милоднинг 1-П асрларида Мисрнинг Искандария шахрида яшаб ижод этган машхур юнон олими Клавдий II Птолемей (Батлимус Калавзий - 90 йилда тугилган ва 170 йилларда вафот этган)нинг "Географиядан кулланма" асаридан кенг фойдалангани маълум. Бирок, ал-Хоразмий юкорида айтилганидек, "Байт-ул-хикмат"даги бошка куплаб алломалардан фаркли уларок, салафларининг фикр-мулохазаларини кур-курона кабул килавермас, балки уларга танкидий куз билан карар эди. Масалан, уша даврларда Птолемейнинг нуфузи шу кадар кучли булганки, унинг карашлари узгармас конун сифатида кабул килинар, хатто таникли олимлар хам янги гояларни илгари суришда унинг маълумотларига асосланишга уринишар эди. Бирок "Китоб сурат ал-арз" асарини ёзишга киришган ал-Хоразмий ана шу анъанани инкор этди ва худди шу сабабли буюк юнон олими Клавдий Птолемей маълумотларини янгилай олди ва хакикатга якинлаштирди.
Биринчидан, ал-Хоразмийнинг "Китоб сурат ал-арз" асари Птолемей "География"сига асосланган булса-да, ундан айнан кучириб олинмаган, харитага карабгина изох тарзида ёзилган. Бошка жихатлари билан хам кескин фарк килади.
Иккинчидан, Птолемей уз асарида дунёни Гарбдан Шаркка томон тавсифлаган булса, ал-Хоразмий эса жадвалда Жанубдан Шимолга томон, иклимлар буйича тавсифлаган.
Учинчидан, Птолемейда йук жугрофий маълумотлар ал-Хоразмийда бор. Айникса, Кавказ, Марказий Осиё, Шаркий ва Шимолий Осиё туларок ва аникрок тавсифланган.
Хуллас, ал-Хоразмий мустакил ва узига хос йул тутиб, кимматли жугрофий кулланмасини ярата билган.
Бинобарин, 1894 йилда Италия фанлари Академиясининг махсус илмий хайъати ал-Хоразмийнинг “Китоб сурат ал-арз" асарини илмий текшириб, бу узига хос кимматли асар куп асрлар давомида Шаркда ва Гарбий Оврупада кимматли кулланма булгани, у Птолемей "География"сидан тубдан фарк килишини исботлаб берди. Ана шу далиллардан куриниб турибдики, авваламбор, ал-Хоразмийнинг "Китоб сурат-ал-арз" асари материал жойлаштирилишига кура Птолемей "География"сидан тубдан фарк килади. Юкорида айтилганидек, Птолемей маъмур чораги (Ойкумена)ни шимоли-гарбдан, жануб ва шаркка йуналишда тавсифлайди ва бунда иклимлар таълимотига асосланмайди. Птолемей Ойкуменанинг Оврупо кисмини бирмунча хакикатга якин тасаввур килган. Бирок у Скандинавия ярим оролини билмаган, балки шимол денгизидаги Скандинавия оролинигина билган холос. Птолемей Африканинг шимоли-гарбий кисмини денгизда Испания чегарасига тиралган уткир бурчак шаклида ифодалайди. Шимолий Африка унда гарбдан шаркка караб хаддан ташкари чузиб юборилган. Яъни 38°9' урнига 57° 15' га чузилган. Натижада Урта денгиз 62° га чузилган булиб, бу хакикатдагидан 20° ортикдир. Ал-Хоразмий эса Африкани хакикатдагига анча якинлаштиради.
Птолемей Осиёнинг Урта ва Кора денгизларига, Кизил ва Арабистон денгизларига хамда Форс курфазига ёндашган кисмларини бирмунча тугри ифода этади. Бирок, Осиёнинг ичкарисига узоклашган сари Птолемей катта хатоликларга йул куяди. Орол денгизини у бутунлай билмаган, Окс (Аму) ва Яксарт (Сир) дарёларини Каспийга куйилади, деб тахмин килган. Каспийнинг контурларида хам у хатоликка йул куйган: уни шимолдан жанубга эмас, аксинча, гарбдан шаркка чузилган холда ифодалаган. Хинди-Хитой ярим оролини эса экватордан жанубда 20° га узайтириб юборган. Хиндистон ярим ороли жуда кичик килиб тасвирланган.
Ал-Хоразмий Каспий денгизининг шаклини анча аниклаштиради. Кавказ, Шарк ва Марказий Осиёнинг топографиясига катта аникликлар ва янгиликлар киритади. Умуман, олимнинг "Китоб сурат ал арз" асарида 537 та шахар, 429 та тог, 316 та денгиз ва култик, 265 орол, 56 мамлакат, давлат ва улка, 799 та дарё ва булок руйхат килинган. Жами 2402 та жойга изох берилган, шулардан 936 тасининг номи курсатилган ва 1466 таси беном колган.
Ал-Хоразмий изохлаган дунё харитасининг узи сакланиб колмаган. Аммо "Китоб сурат ал-арз" китобининг ичида турттагина худудий харита бор: Нил хавзаси, Урта денгиз. Жавхарлар ороли ва Кул. Булар орасида, айникса, Кул :харитаси кимматли. Чунки, бу аслида Азов денгизининг мукаммал ва мураккаб тасвиридир. Унда Азовга куйиладиган катта-кичик дарёлар, уларнинг манбалари — тоглар, куллар ва чашмалар курсатилган. Улар аник координаталарни белгиловчи ракамлар воситасида берилган, аммо ранглар билан курсатилмаган. Лекин тоглар таърифи жадвалида уларнинг хар бири турли рангда изохланади. Бугунги кунда эса ал-Хоразмий фан оламига хавола этган тоглар ранги муаммоси билан космогеология фани шугулланмокда.
Ал-Хоразмийнинг "Китоб сурат ал-арз" асари урта асрдаёк Шаркда ва Гарбий Оврупа мамлакатларида жугрофиянинг, айникса, тавсифий ва математик жугрофиянинг ривожланишига нихоятда катта таъсир этди. Ироклик Сухроб X асрнинг биринчи ярмида ал-Хоразмий асарини "Етти иклим китоби" номи билан уз тахрири асосида купайтирди. Ал-Хоразмий "Жугрофия"сидаги шархларнинг узунлама ва кенгламаларига хос айрим, маълумотлар ал-Батонийнинг "Зиж" асарига ва XI асрда испаниялик араб астрономи аз-Заркалийнинг "Толедо жадваллари"га киритилган эди. Шунингдек, Венгер олими К.Цегледи "Дунай буйи мамлакатларининг Хоразмийгача харитаси"ни ал-Хоразмийнинг жугрофиясидан фойдаланган холда тузди.
1983 йили шаркшунос олимлардан Жамол ал-Даббах ва Б.Розенфельд ал-Хоразмийнинг "Китоб ат-тарих" тарихий асарининг сакланиб колган 144 та парчаларини рус тилига таржима этиб, нашр килишди. П.Булгаков ва Б.Розенфельд ушбу парчаларни Табарийнинг "Тарих-ал-мулук ва -л-анбиё" асари билан солиштириб, ал-Хоразмий асари тузилиши жихатидан йилнома эканлигини аниклашди.
Ал-Хоразмийнинг "Китоб ат-тарих" асарида милоддан аввалги 312 йилдан то милоднинг 828 йилгача халифалик вокеалари хикоя килинади. Шундай килиб, Ал-Хоразмийнинг “Китоб ат-тарих” асарида халифалик тарихининг унчалик маълум булмаган тарафларини ёритадиган мухим харакатлар, халк кузголонлари хакида мухим хабарлар, фан ва маданият тарихига оид кимматбахо далиллар келтирилади.
Энди "Китоб ат-тарих"нинг урта асрлар тарихнавислигида тутган урнига кискача тухталадиган булсак, олимнинг бу асари бутун урта асрлар мобайнида Шарк тарихнавислигига бевосита таъсир курсатиб келган. Шунга кура, ал-Хоразмий урта аср тарихнавислигида муайян анъанага асос солгани ва унинг илк вакилларидан бири булгани шубхасиздир. Хозирги замон тарих фани илк урта аср, Якин ва Урта Шарк тарихини урганишда купрок Табарий билан ибн ал-Асирнинг маълумотларига, демакки, ал-Хоразмийнинг маълумотларига таянади. Шу вактгача ал-Хоразмий асарига 141 марта мурожаат килинган.
Тарихий манбаларда кайд этилишича ал-Хоразмийнинг "Тарих китоби"дан ташкари "Куёш соатлари хакида рисола", "Мусика хакида рисола”, “Яхудийларнинг эралари ва байрамларини аниклаш хакида рисола" каби асарлари хам булган.
Шундай килиб, ал-Хоразмийнинг энг сермазмун даври халифа ал-Маъмун даври булиб, у халифаликда биринчилар каторида кундалик хаётда турли табиий-илмий ва ижтимоий фанларнинг кераклигини ва илмсиз ривожланиш булмаслигини тушуниб етган эди. У илм-маърифат инсон хаётини осонлаштиришини, унинг кундалик фаолиятида ёрдам беришини англаб етган олимлардан эди. Ал-Хоразмий оламни билишга интилиб, диний ва миллий ёки иркий чегараларни тан олмай, турли дин ва миллатга мансуб халкларнинг илмий ютукларини узлаштирган эди. У моддий олам ходисаларини талкин килишда, ундаги конуниятларни баён этишда факат илмга ва тажрибага таянган. Ал-Хоразмий арифметикага доир "Хисоб ал-хинд" рисоласида айтади: "Мен хиндлар 9 та харфдан (уларни узлари, хохлаганларича жойлаштиришларига кура) истаган сонларини тузишларини курганимдан кейин, урганаётганларга осонлик учун бу харфлардан нима хосил булишини курсатишни азм килдим".
Ал-Хоразмий уз илмий изланишларида инсонпарварлик гояларига асосланиб инсон хожатини чикариш ва унинг манфаати учун ижод этар эди. Ал-Хоразмийнинг куйидаги сузлари унинг дунёкарашини белгилаб беради. Алгебрага доир "Алжабр мукобала хисоби хакида кискача китоб" асарида у айтади: "Мен кишиларга хисоблашда нима кераклигини (текшириб) караганимда, бунинг хаммаси сон эканлигини курдим". Агар ал-Хоразмийнинг математикага оид иккала асари хам умуман олганда хисоб ва сонга тааллукли эканлигини назарда тутсак, олим бу асарлари билан инсоннинг кундалик хаётида хисобга эхтиёжини кондиришга харакат килганлигини курамиз.
Ал-Хоразмий инсон тафаккурининг кувватига, кишиларнинг имкониятига ишонар ва уз асарларини уларга багишлар эди. У алгебрага багишланган рисоласида... "бу асарни ёзишдан максади кишилар унга уз нигохини каратар деган умид" эканлигини уктиради. Демак, у инсонни кундалик хаётида уз акл-идроки, тафаккур кувватига таянишга ундайди.
Ал-Хоразмийнинг инсонпарварлик гоялари олимларнинг вазифаси ва бурчи, уларнинг инсоният олдидаги масъулияти хакида айтган сузларида хам намоён булган: "Утмиш даврларда утган халкларнинг олимлари фаннинг турли тармоклари ва фалсафанинг турли булимлари сохасида асарлар ёзишдан тийилмас эдилар. Бу билан улар узларидан кейин келадиганларни назарда тутардилар ва булар томонидан узларича (сарф килинган) кучларига муносиб мукофот булар деган умид тутардилар хамда шон-шараф ва ёд тутиш билан мукофотланардилар, ростгуй лаблардан мактовлар айтилади деб ишонардилар. Чунки, улар фаннинг махфий сирларини очиш учун уз буйинларига олган кийинчиликлар ва мехнатларини бунга арзимас деб биладилар. Улардан бири узидан аввалгилар кила олмаган ишларни амалга оширишда бошкаларидан узиб кетади ва уни узидан кейин келувчиларга мерос килиб колдиради. Бошкаси узидан аввалгиларнинг асарларини шархлайди ва бу билан кийинчиликларни осонлаштиради, ёпикни очади, йулни ёритади ва уни тушунарлирок килади. Ёки бу айрим китобларда нуксонлар топадиган ва сочилиб ётганни туплайдиган одам булиб, у узидан аввалгилар хакида яхши фикрда булади, такаббурлик килмайди ва узи килган ишидан магрурланмайди", Мутафаккирнинг бу сузларини илк урта аср даврида олимлар ва тадкикотчилар учун умумий деб эълон килган ахлок коидаси (меъёри) деб караш мумкин. Аввало, буюк олимнинг бундай ахлок дастури унинг дунёкарашини белгилаб беради. Шунинг учун булса керак, у уз хаётини инсоният бахт-саодатига багишлайди.
Ал-Хоразмийнинг табиий-илмий, маърифий-педагогик карашлари алгебра фанининг келиб чикиши ва унга багишлаб асар ёзиши сабабини баён этишда хам аник куринади: "...мен арифметиканинг оддий ва мураккаб масалаларини уз ичига олувчи "Алжабр ва-ал-мукобала хисоби хакида кискача китоб"ни таълиф килдим, чунки мерос таксим килишда, васиятнома тузишда, мол таксимлашда ва адлия ишларида, савдода ва хар кандай битимларда, шунингдек, ер улчашда, каналлар утказишда, хандаса ва бошка шунга ухшаш турлича ишларда кишилар учун бу зарурдир".
Ал-Хоразмийнинг илмий жасорати, башарият олдидаги буюк хизмати шундаки, у уз асарлари билан замонасида буюк математик, мохир геодезист, ажойиб географ, забардаст астроном, етук тарихнавис олим ва мураббий сифатида табиий-илмий фанлар, ёш авлод камолоти ва тафаккури, илм-фан равнаки учун хизмат килди, инсониятнинг маърифий юксалишига катта хисса кушди.
Алломанинг асарлари назарий-амалий ишлар билан узвий богланган урта асрлар риёзиётининг ажойиб намунасидир. Хаётда табиий кучлар билан курашда инсонга кумаклашиш, унинг огирини енгил килиш ал-Хоразмий асарларининг асосий максадидир.
Унинг "арифметикаси" ва "алгебраси" хаммага бирдек кулланма булган ва хамон кишиларга хизмат килиб келмокда, жахондаги хамма мактабларда арифметика ва алгебра ургатилади. Хисоблашнинг хар хил машиналари, жумладан, электрон хисоблаш
Машиналари, компьютерлар ал-Хоразмий тамойиллари асосида дунё илмига хизмат килмокда.
Ал-Хоразмийнинг математикага оид иккинчи асари - "Китоб ал жам ва тафрик би хисоб ал-Хинд" ("Хинд арифметикаси хисоби буйича кушув ва айирув китоби") хам риёзиёт фани тарихида мухим роль уйнайди. Асарда хинд унлик-позицион кушиш тизимлари хакидаги метод тасвирланган эди. Бу унлик тизимининг кашф этилиши санок тизимида чинакам инкилоб булди. 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, ракамлари хануз жахонда "араб ракамлари" номи билан юритилади. Лекин бу "араб ракамлари" Оврупога Шаркдан эмас, Юнонистондан келган дегувчилар хам булган. "Араб ракамлари"ни бошка кушни халкларга таркатган Мухаммад ал-Хоразмий эканлигини исботлашда юртдошимиз, комусий олим Абу Райхон Берунийнинг "Хиндистон" асари хал килувчи далил булди.
Демак, бошка халклар хиндларнинг унлик позицион тизими билан ал-Хоразмийнинг "Хинд арифметикаси хисоби буйича кушув ва айирув китоби" рисоласи оркали танишдилар. Ал-Хоразмийнинг бу асари инглиз олими ва таржимони Роберт Честер томонидан 1145 йилда арабчадан лотин тилига таржима килиниб, Оврупа мамлакатларида кенг таркалади. Бу асарнинг муковасидаги "Дедики Ал-Хоразмий"- сузи "Дедики алгоритм" леб таржима килинади.
Шуни алохида кайд этиш керакки, хисоблаш тарихида алгоритм, алгоризм сузларининг лугавий маъноси XIX асргача номаълум булиб келган эди. Факат 1849 йилдагина француз шаркшунос олими Жозеф Туссен Рейно (1795й.-1867й бу атама "Ал-Хоразмий" сузидан келиб чикканлигини аниклади. Шу йусинда "алгоритм”, "Ал-Хоразмий"нинг лотинча транскрипция натижасидан хосил булган экан.
Ал-Хоразмий номининг синоними булмиш алгоритм-риёзиётда мухим ва долзарб категориядир. Аллома кушиш, айириш, купайтириш, булиш, квадрат илдизни хисоблаш алгоритмини унлик тизимида ечишни яратибгина колмасдан, бундан ташкари, у бир жинсли булмаган сонларни купайтириш алгоритмини хам ишлаб чикди.
Демак, ал-Хоразмийнинг алгебрага оид асарларининг риёзиёт тарихида тутган ахамияти жуда хам катта, чунки алгебра фани олим томонидан биринчи марта мустакил фан даражасига кутарилди. Ал-Хоразмий томонидан асосланган математик методдан купгина Марказий Осиё ва Якин Шарк олимлари уз илмий ишларида кенг фойдаландилар. Жумладан, XI асрда яшаб ижод этган ал-Насав, XII асрда яшаган Икбол-Бомат ва бошкаларни эслатиш мумкин. Буларнинг ишларида ал-Хоразмий яратган математик методлар ривож топди ва шу асосда янги-янги муаммоли срхалар вужудга келди. Ал-Хоразмийнинг бевосита таъсири ва ижоди туфайли дунёга келган асарлар хам оз эмас. Масалан, XIII асрнинг машхур олими пизанлик Леонардо иккинчи даражали алгебраик тенгламаларни ечганда хусусий ал-Хоразмий методдарига асосланган. Хагто, жахонга машхур математиклардан Фибонначи. Пичиоли, Тарталья, Кардано, Феррари, Ибн Ирок, Абу Райхон Беруний, Абул Вафо, Умар Хайём ва бошка олимлар хам уз даврида ал Хоразмий асарларидан кенг фойдаланганлар.
Ал Хоразмийгача тенгламаларда ёзувлар харфларда ифодаланган эди. Ал Хоразмийдан сунг хисоб китобда, тенгламаларда сонлар, ракамлардан фойдаланиш бошланди. Бунинг келиб чикишига эса “0” ракамининг муомалага киритилиши сабаб булди.
Фойдаланилган адабиёт:
Ф.Расулова; Т.Дустжонов; С.Хасанов
“Хоразм Маъмун академиясининг олис-якин юлдузлари”. “Т”-2005 й., “IQTISOD-MOLIYA” нашриёти.
Свидетельство о публикации №213120200489