Ruska Ch 19. Брат мой

Раўніна ў тумане, ён шчыльны, як вата, быльнік па шчыкалатку, увесь у кроплях вільгаці, у небе за хмарамі цьмее світанак. Крочу шпарка, зрываючыся на бег, гляджу сабе пад ногі – зямля ў выбоінах, потым наперад, каб не згубіць з вачэй Белага. Яго заплечнік маячыць на адлегласці выцягнутай рукі, то знікаючы, то вынырваючы з туману, і мне здаецца, што я ганюся за прывідам. За мной ідзе Сташак, я чую шоргат травы ў яго пад чаравікамі. Час ад часу ў шэрым мораку паказваюцца каркасы браніраваных машын – перакуленыя гарматы са звернутымі жароламі і парванымі гусеніцамі, пакарабачаныя згарэлыя бэтээры колеру іржы. Да загароды застаецца зусім нямнога.
Мы выйшлі апоўначы ў спадзеве дабрацца да мяжы перад світаннем. Спачатку ўсё ішло нядрэнна. Мінуўшы балоцістую пустку, мы занурыліся ў гушчар, дзе доўга кружлялі дзіковымі сцежкамі, потым рушылі па прасецы нядзейнай лініі электраперадачы, пад іржавымі мачтамі, што гратэскава паўставалі на тле зорнага неба, а ўяўленне дамалёўвала ім доўгія гнуткія шчупальцы, як у рамане "Вайна сусветаў". Прасека вывела на ўзлессе. Наперадзе была плоская раўніна – памежная зона абсягам у дзесяць кіламетраў, далей загарода і нейтральная паласа – наш паратунак. Не паспелі мы зрабіць і сотні крокаў, як на раўніне пачалася страляніна. Я ўбачыла ўспышкі і дым, пасля ўдарылі чэргамі. Хто па кім страляе, вызначыць было немагчыма, імаверна, цэллю былі мы, альбо гэта быў працяг учорашніх баёў, і мы толькі выпадкова трапілі па кулі. Ісці далей было б самагубствам.
Мы адпаўзлі ў закінуты ангар каля ўзлесся – "Стратэгічны сарайчык", як сказаў Белы, і да світанку праляжалі плазам на бетоннай падлозе. Калі я ўзнімала вочы, то бачыла ў аконных праёмах начное неба, скрэсленае святлівымі палосамі. Часам кулі ўразаліся ў бляшаныя сцены ангара, пакідаючы глыбокія ўмяціны, і тады я адчувала, як поруч мяне ходзіць смерць, але я гатова была лепш памерці, чым вяртацца назад. Пад раніцу ўсё сцішылася, і раўніну ахутала шчыльная смуга. Белы сказаў, што трэба прарывацца да загароды. Туман быў неблагім прыкрыццём.
Наша гонка доўжылася ўжо добрую гадзіну. Вось і прыдаліся мае бегавыя трэніроўкі – "яшчэ шэсць хвілін і пойдзеш! паўкіламетра і пойдзеш!" – хіба што мне ні разу не даводзілася бегчы па купінах, у густой траве, з бачнасцю ў паўтара метра. Спыніліся мы толькі аднойчы, калі ззаду пачуўся гуд рухавіка, і прамень пражэктара прарэзаў туман. Белы выцягнуў рэвальвер і зрабіў некалькі стрэлаў, цэлячыся ў пражэктар. Святло згасла, рухавік заглух на імгненне, пасля, раўнуўшы, запрацаваў ізноў, і яго татаканне стала імкліва аддаляцца. Невядома, хто гэта быў – ваенныя, грамадзянскі патруль або звычайныя марадзёры, але яны адышліся, вырашыўшы з намі не звязвацца, бо хто ведае, колькі ўзброеных людзей хаваецца ў тумане. Аднак яны маглі вярнуцца з падмацаваннем, і нам трэба было спяшацца.
Мы перамахнулі цераз равок, пракапаны ўздоўж лініі мяжы, і перад намі паўсталі шэрыя слупы загароды з нацягнутымі паміж імі радамі калючага дроту. Звычайна загарода знаходзіцца пад напружаннем, але цяпер ток быў адключаны, дрот безжыццёва вісеў на слупах, на ім паблісквалі кроплі вады. Я разгледзела ў смузе металічны корпус трансфарматара, ён быў чорны ад куродыму і злёгку аплаўлены. Слупы загароды каля трансфарматара былі паваленыя, дрот разадраны і ўбіты ў глебу. Можна было толькі здагадвацца, што тут адбылося – ці то пацэліла снарадам, ці то баявыя машыны прайшліся таранам. "Сюды!" – сказаў расеец. Адно за адным мы праслізнулі ў пралом, імкнучыся не наступаць на абрыўкі калючага дроту, раскіданыя па зямлі.
Апынуўшыся на нейтральнай тэрыторыі, мы запаволілі крок. Перад намі ляжала пляскатая раўніна, зрытая снарадамі і гусеніцамі бранятэхнікі. Панішчаных баявых машын з гэтага боку мяжы не было, прынамсі, я не ўгледзела ніводнай. Гуськом, след у след, мы ішлі скрозь шчыльны туман. Рухацца даводзілася ледзь не навобмацак, балазе Белы добра ведаў гэтую мясцовасць. Тут знаходзіўся адзін з бяспечных участкаў мяжы – "акон", якія кантраляваў асабіста губернатар. У пэўны час у памежнай зоне пераставалі хадзіць патрулі, камеры сачэння трансліравалі фальшывую карцінку, а на базе не спрацоўвала сігналізацыя, калі на загародзе прападала электрычнасць. Пагранічнікі дзейнічаюць у хаўрусе з кантрабандыстамі яшчэ з часоў "мігранцкіх войнаў", пра якія тут не любяць успамінаць.
Мы прайшлі недзе з паўкіламетра, калі я ўбачыла наперадзе высокую шэрую сцяну, якую я спачатку прыняла за крэпасць, збудаваную проста пасярод раўніны.
– Яловы лес. Зараз зробім прывал, – сказаў Белы.
У гушчары пад скляпеннямі дрэў панаваў паўзмрок, як у гатычным храме. Глеба была рудаватай ад апалай ігліцы, з яловых лап зрываліся кроплі вады, вяршыні губляліся ў смузе. Мы знялі заплечнікі і ў знямозе расцягнуліся на смарагдавым моху, мяккім, нібы пярына.
– Воўчак, ствалы трэба скінуць, са зброяй далей нельга, – сказаў расеец. – І пашпарты падрыхтуйце, у заходнікаў з гэтым сурова.
– Пачакай, Белы, дай аддыхацца, – папрасіў Сташак.
Ён выцягнуў з-за пазухі пляшку з вадой, адпіў з яе колькі глыткоў, працягнуў мне. Вада была летняя, з прысмакам медзі. Наталіўшы смагу, я перадала пляшку Беламу. Кіўнуўшы ў знак падзякі, ён паднёс пляшку да вуснаў і прыняўся піць прагна, смакуючы кожны глыток. Я сядзела, прыхінуўшыся да шурпатага ствала яліны, і моўчкі глядзела на яго. Прывал быў зроблены выключна дзеля нас са Сташакам. Яму самому адпачынак быў не надта і патрэбны – пасля шалёнай гонкі па раўніне ў яго нават не збілася дыханне. Ён не выглядаў выматаным, хаця, пэўна, толкам не спаў апошнія некалькі сутак. Нават п'яныя дэбошы – а напіваўся ён карцінна, як ёсць, так ёсць, – праходзілі для яго амаль без наступстваў. Зайздросная жыццяздольнасць, палкай не заб'еш. Але і такіх, як ён, Імперыя ламала цераз калена. Сташак мне расказаў. Тая начная гутарка з Белым не ішла ў мяне з галавы, і назаўтра я спытала Сташака, ці не гаварыў ягоны былы сукамернік, пры якіх абставінах ён атрымаў метку "палітычнага"? І ці ён сапраўды – крымінальнік? Сташак пачаў здалёку:
– Віта, у нас з табой даволі цынічнае стаўленне да Імперыі і тытульнай нацыі, што натуральна ў бягучых абставінах. Таму ўяві, што зараз гутарка вядзецца не пра Імперыю, а дапусцім, Трыдзявятае царства, дзе ўладарыць цар-псіхапат. І людзі, пра якіх я табе расказваю – не "этнічныя", а…проста людзі. Проста жылі. Ім было пляваць на палітыку. Яны цешыліся жыццём, працавалі, кахалі, нараджалі дзяцей. Пасмейваліся з прапаганды і нават трохі лаялі цара. Лаялі, канешне, з асцярожнасцю і толькі ў коле блізкіх сяброў, якім можна давяраць. Але і тут можна натрапіць на даносчыка.
Дык вось, аднойчы ў Трыдзявятым царстве, у самім стольным горадзе ладзілі свята – вясёлы фэст. Адзначалі гадавіну нейкай чарговай сваёй перамогі невядома над кім. На Краснай плошчы сабраўся натоўп, які весяліўся і лікаваў. Грымелі аркестры, луналі штандары, а з Крамлёўскай сцяны Самадзержац вітаў свой адданы народ. Вітаў, седзячы ў вазку, бо ноч быў не спаўшы, усё аб народзе думаў і пад ранак так стаміўся, што ногі не трымалі. Непасрэдна за вазком размяшчалася сядзелка, ды не простая, а з пагонамі і табельным пісталетам, схаваным пад фартушком.
Усё ішло па графіку і нішто не прадвяшчала драмы, але наш Самадзержац – дзядуля з дзівацтвамі. Ні для каго не сакрэт, што Яго Вялікасць мае слабасць да маладзенькіх эскортніц і на кожным свяце паяўляецца з новай. Эскортніца стаіць, як правіла, за спінамі ахоўнікаў, і з плошчы яе асабліва не бачна. Гэтым жа разам надарыўся казус. У самы ўрачысты момант, калі дыктар па гучнагаварыцелі абвясціў, што на плошчу выходзіць калона Іскандэраў, асоба юных гадоў, стройная, як бярозка, горліцай выпырхнула на трыбуну, локцем адпіхнула сядзелку, схапіла вазок з Самадзержцам і зрабіла з ім некалькі танцавальных па. Служба бяспекі пазней адсправаздачылася, што гэта была "Тарантэла"... На Крамлёўскай сцяне ўсе знямелі, сёй-той пацягнуўся да кабуры, хтосьці ўпаў, нехта пабег тэрмінова званіць. Скончылася ўсё шчасліва. Самадзержац лагодна пахіхікаў і на вачах усяго народа прысвоіў эскортніцы званне палкоўніка, урачыста паведаміўшы, што цяпер яна як асоба з пагонамі мае поўнае права дакранацца да вялікадзяржаўнага вазка і нават кружыцца з ім на трыбуне.
Тыднем пазней нехта грамадзянін Чарноў абмяркоўваў гэты казус, як вядзецца, на кухні ў кампаніі сяброў і таварышаў, якім можна давяраць. "Цяпер Дзядуля проста абавязаны жаніцца," – сказаў грамадзянін, маючы на ўвазе Самадзержца. І дадаў: "Хаця не, без шансаў, у яго ж ёсць губернатар Паўночна-Заходняга краю". Толькі дзве фразы, і гэтага хапіла. Хто ж ведаў, што сярод сяброў ды таварышаў зачасаўся адзін супрацоўнік спецслужбаў. Назаўтра той таварыш падрыхтаваў начальству справаздачу: такі і такі – дысідэнт, абразіў губернатара, назваў яго садамітам, але гэта не самае горшае – ён зняважыў Самадзержца!
– Таварыш Жур, – сказала я. – Пазнаю маёра.
– Тады яшчэ не маёр, а лейтэнант, але так, яго справы хутка пайшлі ўгору. Грамадзяніна Чарнова арыштавалі ў той жа дзень. Ты пыталася, адкуль у яго метка – лічбы і літара "К"? У мяне такая ж, я атрымаў "Кантрольнага" за думкі не пра тое. Ён – за абразу Самадзержца. Страшныя злачынцы, і як нас зямля носіць? Таварыш Жур займеў новую зорачку на пагонах. Грамадзянін Чарноў пайшоў па этапе, дзесяць гадоў без права перапіскі – звычайны лёс, агульны для многіх у Імперыі.
– Дзе ён адбываў пакаранне?
– Тут. У Жодзінскай вязніцы.
– У яго быў хтосьці, так? – я ўспомніла той фотаздымак. Жанчына ў квяцістай сукенцы. Дзіця. – Яны жывыя?
– Жанчына, Ксюха ягоная, не стала чакаць, пакуль прыйдуць і за ёй, наглыталася снатворнага. Яе не адратавалі. Дзіця забралі ў прытулак. Вось і ўсё.
– Як ён выжыў?
– Амністыя. З умовамі, праўда, як для ўсіх палітычных. Ён выйшаў на волю з паражэннем у правах. Лішэнцам. На працу яго нідзе не бралі – ты ведаеш, як у нас ставяцца да былых палітзэкаў. Прыйшлося падацца ў кур'еры, то-бок, у кантрабанду, справа паўкрымінальная, але пад "дахам" у самога губернатара. Жыццё стала быццам наладжвацца, ды год таму ён зноў папаўся на "палітыцы", ды так недарэчна, помніш, я расказваў пра сварку з тым тхаром, інфарматарам палітычнай паліцыі? Здавалася б, дробязь, але для палітзэка гэта азначае рэцыдыў злачынстваў. Расстрэльны артыкул. Тады яго і вербанулі спецслужбы. Выбар быў просты – альбо стучаць на сваіх, альбо свінец у галаву. У кантрабандзе такіх завербаваных, як гразі, ледзь не кожны другі. Гэбісты мелі падазрэнне, што некаторыя з кур'ераў дапамагаюць палітбежанцам і праз інфарматараў разлічвалі выйсці на "Дарогу жыцця".
– Ты ведаў, што яго вербанулі?
– Здагадваўся. З першага ж дня, калі мы апынуліся ў адной камеры. "Кантрольных" трымаюць у адзіночках, ім забаронена камунікаваць з іншымі вязнямі. Я так і падумаў, што ён падсадны.
– І ты яму давяраеш?
– За ўвесь час ён не зрабіў ні аднаго даносу. Ні аднаго. Куратару аддаваў пустыя справаздачы. Вось ты пытаешся, чаму я лічу яго вартым даверу. Гучыць пафасна, але пагадзіся – ён прайшоў пекла ў поўным сэнсе слова, аднак не здолеў, не захацеў пераступаць цераз чырвоную лінію: данесці на чалавека і забіць чалавека.
– Таварыш маёр не ў лік? – сказала я з іроніяй. – Хаця, калі падумаць, чалавека там ужо не было, адна фуражка.
Ён пахітаў галавой.
– Віта, ты не зразумела. Таварыша маёра – я...
– Што? – мне падалося, што я недачула.
– Я спецыяльна не цэліўся, рука неяк сама пайшла. Нянавісць мая, пэўна, кулю панесла. Ты ведаеш, што такое нянавісць у тутэйшага – тлее пад сподам, як пажар на тарфяніку, і ніхто не ведае, калі рване. Ці я шкадую? Не, не шкадую, і кашмары не мучаць. Спаў, як пшаніцу прадаўшы, кананады нават не чуў.
– Мне здавалася, я цябе ведаю, як самое сябе, – прагаварыла я, калі да мяне вярнуўся дар мовы. – Аказваецца, ні халеры я не ведала. Ні пра цябе, ні пра сябе. Што ўжо казаць пра іншых. Мы быццам з розных сусветаў. Толькі боль аднолькавы для ўсіх. Гэта адзінае, што можа нас неяк зблізіць.

Пасля кароткага адпачынку мы прадоўжылі шлях. Туман пачынаў рассейвацца, праглянула сонца. Неўзабаве наперадзе паказаўся блокпост і аўтаматчыкі ў камуфляжы. Белы выйшаў наперад і загаварыў з імі, здаецца, на ламанай англійскай. Тыя адказвалі сцісла, кідаючы на нас кароткія пільныя позіркі. Я ўжо чакала, што нас зараз развярнуць назад, але аўтаматчыкі раптам адышліся, даючы нам дарогу. Ідучы цераз блокпост, я на ўсякі выпадак трымала пашпарт навідавоку. Дакументаў у нас не спыталі.
 За блокпастом стаяў джып з бела-чырвонымі сцяжкамі на лабавым шкле. Нам насустрач крочыў, усміхаючыся, дабрадушны на выгляд таўстун з пшанічнымі вусамі, апрануты ў сінюю джынсу і пінжак, за ім дзяўчына ў акулярах-матыльках і касцюме бэзавага адцення і дзіўнага фасону – мяккія штаны з кішэнямі, кофтачка, капюшон. "Дарога жыцця" трымала сувязь з Дыяспарай, пра нас ведалі і чакалі з ночы, хаця мы запазніліся гадзін на пяць. Беларуская салідарнасць нікуды не падзелася, яе проста выпхнулі за калючы дрот. Цяпер я была спакойная – за нас усіх, за нашу будучыню. Нават калі ў Імперыі не застанецца ні аднаго беларуса, мы будзем жыць у Дыяспары, раскіданыя па свеце, як некалі народ Ізраэля. І калі-небудзь мы вернемся дадому.
Учацвярых мы важдаліся каля машыны, клапатліва ўкладваючы выратаваныя кнігі. Белы нейкі час стаяў убаку, моўчкі назіраючы за намі. Потым ён павярнуўся і павольна пайшоў да блокпаста.
– Белы, пачакай! – выклікнула я, кінуўшыся ўслед за ім.
Ён спыніўся.
– Куды ты зараз? – спытала я.
– Дадому, – адказаў ён коратка.
– А ты не думаў застацца тут?
– Дзе – тут?
– У заходнікаў.
– Ты нармальная?
Ён глядзеў на мяне так, нібыта я звярзла несусветнае глупства.
– Табе небяспечна вяртацца, – сказала я.
– Я ў курсе. Разбяруся.
– Застанься. Там пекла, разумееш?
Ён усміхнуўся кутком вуснаў.
– Табе пекла, а мне – Радзіма. Разумееш, не? Радзіма, – прамовіў ён з націскам. – А тут што? Так...фантазія.
Больш я не спрачалася. Безнадзейна. Памарудзіўшы імгненне, я ступіла да яго і абняла, як абдымаюць сябра ці брата перад доўгай разлукай. Альбо калі развітваюцца назаўсёды.
– Бывай, – сказала я.
– Ну, годзе. Годзе ўжо. Нічога. Пажывём яшчэ, – прагаварыў Белы, вызваляючыся з маіх абдымкаў.
Ён махнуў рукой і закрочыў у бок мяжы. Я стаяла і глядзела яму ўслед. Наша доля – вечныя ўцёкі. Прадзеды нашы змагаліся, мы ж проста бяжым. Расеец – такі ж уцякач, як і мы. Мы, усе разам, бяжым ад Імперыі, ад яе цемры і шаленства. Калі-небудзь цемра развеецца, скончыцца наш дзікі бег, мы выйдзем на светлы абшар, і тады я змагу сказаць яму: "Брат мой".