Узбек менталитети. Чувуллашмок

   Узбекистон худудида Чувуллок, Чувалангчи каби жой номлари бор. Бу топонимларнинг асосини “чувуллашмок” феъли ташкил килади. Бу кадимги туркий тилда, хозир шевада купрок ишлатилади. Хозирги тилда “бахслашмок” феъли якинлашади-ю, лекин унинг аник маънисини бермайди. Шевадаги тилни замонавийлик масаласини айтсак кадимда харбий буйрук “кайкай”, хозирги “ростлан”, “шалпай” дегани “эркин” деб ишлатилмокда.
Чувуллашмокнинг асл магзи каерда?
   Мисол келтираман. Узбеклар бирон-бир тадбирни утказиш олдидан кариндошлар маслахатини утказишади. Ушанда, ош ейилиб, утганлар рухига тиловат килиниб булгач, сал узокрок кариндошлар, таниш-билишлар кетгач, туй эгаси ва унинг энг якин уртоклари дастурхон атрофида колишади.
   Бир хафта кейинги туй чиройли утишидан хамма манфаатдор. Шунда бир киши, айтайли Холмумин тога “келин куёвга машиналарни мен олиб келаман”-дейди.
Давранинг чеккасида утирган Холмумин тогадан йигирма ёш кичик йигит-Уткирбек, шу пайт:
–Холмумин тога, сизнинг машина келтиришингиз, Абдусаттор амакимга артист келтирганингиздек булмасин тагин,-дейди.
–Нима? Абдусаттор тоганг артистларни пулини тулик бермагандан кейин, шундай булади-да,-дейди Холмумин тога.
–Билмасам, гапни катта гапиргандан кура, нонни катта тишлаганингиз маъкулмиди?-дейди бояги ёш йигит.
   Бу гап Холмумин тоганинг жазавасини чикаради. Шу пайт давра иккига булиниб кетади. Биров Холмумин тогани тарафини олади. Биров Уткирбекнинг тарафини олади. Кий-чув кутарилиб кетади. Лекин, бу гаплар эртага эмас, дастурхондан туришгач эсдан чикади. Чунки, Холмумин тогаям, Уткирбек хам уз дардини, хавотирини очик-ойдин айтиб, тадбир чиройли утишига куйинганидан гапирганини хамма тушунади. Хеч ким бу гап-сузлар буйича кек сакламайди. Адоватга урин йук. Биров-бировидан хафа булиш пасткашлик хисобланади. Бундай чувуллашиш кадимда кимматга тушган харбий галабалар ёки маглубиятларда айникса кенг амалда булган.
   Агар шу хонадониннг бошка миллат вакилларидан булган кушнилари булса, улар узбек менталитетининг ушбу сифатини бошкача талкин килиб, улар бир-бирига утакетган душман экан, деб уйлаши мумкин.
   Мана шу “чувуллашиш” дейилади. Агар “чувуллашмок” феълининг замонавий узбек тилидаги талкини изласак уни топса булади. Чувуллашишнинг энг замонавий синоними “Парламент” дегани булади.
   "Бетга айтган гапнинг захри йук". “Тугри гап келганда отангниям аяма” деган узбек маколи уша сифатни англатади.      


Рецензии