Îéáåê. Íàâîèé. Óçáåê òèëè

  2015 éèë 10 ÿíâàðäà Ìóñî Òîøìóõàììàä ¢ãëè Îéáåê òóãèëãàíèãà 110 éèë ò¢ëàäè. ¡ç ìèëëàòèíèíã îçîäëèãèíè èñòàãàí, áóíèíã ó÷óí íèìàëàð êèëèøè ëîçèìëèãèíè òåðàí àíãëàãàí êèøè Îéáåê á¢ëàäè.
  Îéáåêíèíã èæîäè, õà¸ò é¢ëè èçãèðèí, á¢ðîí âà øàìîëëàðãà êàðàìàé òèê òóðãàí êîÿãà ¢õøàéäè.
  Äàâëàò ðèâîæèíèíã àñîñèé øàðòëàðèäàí áèðè – óíèíã òèëèäèð. Áó àêñèîìàíè õàììà áèëàäè. Ìóñòàìëàêà ìàìëàêàòäà òèë õîðëàíàäè. Ñîâåò äàâðè ê¢ï÷èëèê ¢çáåê èæîäêîðëàðè ðóñ òèëèãà "êóëëóê" êèëàðäèëàð.
  Äàâëàò èäîðàëàðèäà, ê¢÷à-êóéäà, óéäà ðóñ÷à ãàïëàøàðäèê. ¡çáåê òèëèíèíã èçîõëè ëóãàòèäà «÷èëîí» äåãàí ñ¢çíè êèðèòèøãàí. Áóíèíã ìàúíèñè íèìà ýêàí äåá êàðàñàì, ðóñ÷à ÷ëåí – “àúçî” äåãàí ñ¢ç ýêàí. Øóíäàé êèëèá, ðóñ ñ¢çëàðè òèëèìèçãà êèðèá êåëàâåðãàí ýêàí-äà-à?
  Ìàíà ìóñòàêèëëèê äàâðèäà ¢ç òèëèìèçãà ýúòèáîð áåðà áîøëàãàíèìèçäàí êåéèí Îéáåêíèíã ¢øà äàâðäà êàí÷àëèê èçòèðîá ÷åêêàíèíè òàñàââóð êèëèá ê¢ðèíã-à!
Ýñèíãèçäà á¢ëñà Àìèð Òåìóð çàìîíèäà ñàðîé òèëè ôîðñ òèëè á¢ëãàí, Áóõîðî àìèðëèãèäàÿì ôîðñ òèëè ìàâêåè áàëàíä á¢ëãàíèíè èíîáàòãà îëèíñà, ¢çáåê òèëè äàâëàò òèëè äåá ýúòèðîô ýòèëãàí 1989 éèëè ¢çáåê õàëêèíèíã 600 éèëëèê îðçóñè óøàëèøè ýêàí-äà!
 Îéáåê ¢çáåê òèëèíèíã êóäðàòèíè íàìîéèø ýòèøíèíã ýíã íîçèê æîéèíè òîïãàí âà òîòàëèòàð ñîâåò òóçóìèãà “ê¢ðñàòèá ê¢éãàí” ýêàí.
  Ñîâåò çàìîíèäà Àëèøåð Íàâîèé ñèéìîñèíèíã Îéáåê îð;àëè òèêëàíèøè ìåíèíã ãàïëàðèì èñáîòè ýêàí.
×óíêè, àéíàí Àëèøåð Íàâîèé òóðê (¢çáåê) òèëèíèíã áåíè;îÿ äàðàæàäà æîçèáàñè-þ, êåíã êàìðîâëè ýêàíëèãèíè, ôîðñ òèëèäàí êàí÷àëèê óñòóíëèãèíè øàê êåëòèðèá á¢ëìàñ äàëèëëàð îð;àëè èñáîòëàá ¸çãàí ýêàí.
   ßêèíäà Àëèøåð Íàâîèéíèíã ÌÓÕÎÊÀÌÀÒ ÓË-ËÓÃÀÒÀÉÍ (èêêè òèë ìóõîêàìàñè) àñàðè àñë íóñõàñèäàí çàìîíàâèé ¢çáåê òèëèãà òàðæèìà êèëèíèá ýúëîí êèëèíäè.
Áó àñàðíè ìåíèì÷à áàð÷à ¢çáåê òèëøóíîñëàðè ¢êèøè êåðàê.
   Êóéèäà óøáó àñàðäàí áèð íå÷à ïàð÷àíè ÷åòäà þðãàí âàòàíäîøëàðãà åòêàçèø, óç òèëèíè õîðèæäà õàì éóêîòìàñëèêëàðè âà óíèíã ôàõðëàíèøãà àðçèøèíè ¸ääàí ÷èêàðìàñëèêëàðè ó÷óí êåëòèðèøíè ëîçèì òîïäèì (óçáåê òèëèäàãè o', q, g',h õàðôëàðè àëìàøãàíè ïàñòäà):
   Shunday ma’lum bo‘ladiki, turk forsdan tez-fahmroq va baland idrokroq va xilqati sofroq va pokrok yaratilgandir. Fors turkdan aql yuritishda va ilmda noziktabroq va kamolu fazl tafakkurida teranroq zuhur qilibdur. Bu hol turklarning sidqu safo va to‘g‘ri niyatidan va forslarning ilmu fan va hikmatida namoyondir.
Biroq ushbu ikki tildagi kamol va nuqson xususiyatiga ko‘ra yirik tafovutlar bor: so‘z va iboralar yasashda turk tili fors tilidan ustun kelgandir. Turk o‘z tilida ishora va iboralar yaratishda ziyodalik-ortiqliklar ko‘rgizadiki, o‘z vaqtida, Xudo xohlasa, yozilgusidir: Turkning muloyimligi - tab’ining forsdan ortiqligiga dalil bundan yorqinroq va isbot bundan aniqroq bo‘ladimi!?
Bu ikki toifaning yigiti va qarisi, balki ulug‘dan - kichik barchasi orasida ixtilot- munosabat bab-baravardir. Har qalay, bu birining unisi bilan bordi-keldi va o‘zaro samimiy gap-so‘zi bor, ikkinchisining ham bu birinchisi bilan o‘shancha gurungu gaplari bor.
Sort (fors)lar orasida iste’dodu bilim egalari, ilmu zehn va idroklilar toifasi ko‘proqdir. Turk elida jaydari va soddasi forsdan ziyodadir.
Turkning kattasidan kichigigacha va navkaridan begiga qadar fors tilidan xabardordirlar va o‘z ahvollariga yarasha gapira oladilar, balki ba’zilari fasohat va badiiyat bilan ham so‘zlaydilar.
Qisman turk (o‘zbek) shoirlari fors tilida ajoyib she’rlar yozadilar va shirin talqinlar zohir etadilar. Ammo fors elining quyi va zodagon toifasigacha, savodsizidan donishmandigacha hech qaysi turk tilida so‘zlay olmaydilar va eshitgan so‘zlarining ma’nosini ham bilmaydilar. Agar yuzdan yoki mingdan biri bu tilni o‘rganib gapirsa ham, har bir eshitgan kishi uning fors ekanini fahmlaydi va u so‘zlayotgan kishi go‘yo o‘z tili bilan o‘zini uyatga qo‘yayotgandek bo‘ladi.
Turkning asli yaratilishda - xilqatda tab’i muloyimroq ekaniga bundan-da ajoyibroq dalil yo‘qdirki, hech kim bu fikrga qarshilik etolmaydi: hamma forslar agar turk tilida gapirishga ojizmiz, deyishsa haqlidirlar. Chunki turk tili olimlari juda ko‘p holatlarda mubolaga ko‘rsatib, o‘ta mayda narsalarga ham so‘z topib qo‘yganlarki, bundan xabardor kishi aytmasa, bunga ishonib ham bo‘lmaydi.
Chunonchi: kuvormoqu quruqshamoq va usharma-ku jiyjaymoq va o‘ngdaymoqu chekrimak va do‘msaymoqu umonmoq va o‘sanmoqu igirmak va egarma-ku o‘xranmak va toriqmoqu aldamoq va arg‘adamoqu ishanmoq va iglanmoqu aylanmoq va erikmaku igranmak va ovunmoqu qistamoq va qiynamoqu qo‘zg‘almoq va sovrulmoqu chayqalmoq va devdashmaku qiymanmoq va qizg‘anmoqu nikamak va siylanmoqu tanlamoq va qimirdamoqu serpamak va sirmamaku kanorkamak va sig‘riqmoqu sig‘inmoq va qilimoqu yolinmoq va munglanmoqu indamak va tergamaku tevramak va qingg‘aymoqu shig‘aldamoq va singramaku yashqamoq va ishqarmoku ko‘ngranmak va suxranmoqu siypamok va qoralamoqu surkanmak va kuymanmaku ingranmoq va tushalmaku mung‘aymoq va tanchiqamoqu tanchiqolmoq va ko‘ruksamaku bushurg‘anmoq va bo‘xsamoqu kirkinmak va suqadamaku busmoq va burmaku turmak, va tomshimoqu qahamoq va sipqormoqu chicharkamak va jurkanmaku o‘rtanmak va sizg‘urmoqu gurpaklashmak va chuprutmoqu jirg‘amoq va bichimoqu qikzanmoq va singurmaku kundalatmak va kumurmaku yikirmak va kungurdamaku kinarkamak va kezarmaku duptulmoq va chidamoqu tuzmak va qozg‘onmoqu qichig‘lamoq va chimdilamoqu kengsiramaku yadamoq va qadamoqu chiqanmoq va kundurmaku sundurmak va suqlatmok.
Ushbu yuzta so‘z ajib maqsadlar ifodasi uchun qo‘llanilgandirlarki, bu tushunchalarning hech kaysisiga fors tilida so‘z yasamaganlar. Holbuki, ushbu ma’nolar ifodasiga ehtiyoj bordir, gaplashgan paytda kishi ularni ishlatishga muhtoj bo‘ladi.
Ko‘pi shundaydirki, aslo uning mazmunini forsiy so‘zlarda tushuntirish imkoni bo‘lmaydi va ba’zisini anglatsa bo‘ladi. Har bir turkiy so‘zni fors tilida ifodalash uchun bir necha so‘z yoki so‘z birikmalaridan foydalanishga to‘g‘ri keladi. Shunda ham arabcha so‘zlar qo‘llab ifoda qilinadi. Bunday so‘zlar turkiy tilda ko‘pdir.
Masalan, qayd etilgan yuzta so‘zdan bir nechtasini fors tilida ifodalash orkali isbot qilaylik, toki biz bilan bahslashuvchi kishi bu holatni ko‘rib, mulzam bo‘lsin va boshqa tushunchalarning fors tilidagi muqobili ham shunchalik muammoligini shundan qiyos qilsin.
Ulug‘ shoirlardan ba’zilari may ta’rifida mubolag‘alar qilganlar va bu o‘ta e’tiborlik holatdirki, may ichmoq rasm-rusumida ko‘p so‘z yuritib, nihoyatsiz zarofatlar zohir qiladilar. Bu so‘zlardan biri sipqormoq tushunchasidirki, mubolag‘a bundan ortiq bo‘lmas. Turkiy nazmda bu matla’ bordir.
Bayt:

Soqiyo, tut maynikim, bir lahza o‘zimdin boray,
Shart bukim, har necha tutsang limmo-lim sipqoray.

Aytingchi, bu sipqoray so‘zi mazmunini forsiy she’rda ifodalashda qanday qiladilar?
Yoki tomshimoq so‘zi cheksiz zavqlanishdan birdaniga ichmay, lazzat topa-topa oz-oz ichishni bildiradi. Bu ajoyib ma’no talqinida turkiyda ushbu matla’ bordir.
Bayt:

Soqiy chu ichib, manga tutar qo‘sh,
Tomshiy-tomshiy ani qilay no‘sh.

Yoxud bo‘xsamoq (ezilmoq, qiynalmoq) so‘zi ifodasida bu matla’ni deganlar.
Bayt:

Hajri anduhida bo‘xsabmen, bila olmon netay,
May ilojimdur, turib dayri fanoga azm etay.

Forsiy tilda ijod qiluvchi o‘zbek bek va mirzodalari fors tilida bo‘xsamoqni ifodalamoqchi bo‘lsalar kandoq qiladilar?
She’rning bino va bunyodi ishq tushunchasi atrofida aylanadi. Oshiqliqda yiglamoqdan kuchliroq va doimiyroq tushuncha yo‘qdir. Va yig‘lamoqning ham bir necha nav’lari bor:
Yig‘lamsinmoq mazmunida turk shoiri bunday degan.
Bayt:

Zohid ishqin, desaki, qilgay fosh,
Yiglamsinuru ko‘ziga kelmas yosh.

Ingramak va singramakki, dard bilan yashirin ohista yig‘lamokdir va bu ikki so‘z oralarida ma’no tafovuti ozrokdir, turkiyda bu matla’ borki,
Bayt:

Istasam davr ahlidin ishqingni pinhon aylamak,
Kechalar gah ingramakdur odatim, gah singramak.

Forsiyda bu ma’nodagi tushuncha bo‘lmagach, shoir bunga nima chora qila oladi?
Siqtamoq so‘zi yig‘lamokda mubolag‘adir (kuchli yig‘lamoq, qaqshab-qaqshab yig‘lamoq), turk (o‘z-bek) shoiri buni mana bunday talqin qilgandir.
Bayt:

Ul oyki, kula-kula qiroglatti meni,
Yiglatti meni demayki, siqtatti meni.

Yana baland tovush bilan haddan tashqari dod-faryod qilib yig‘lamoqni o‘kurmak deydilar. Turkiyda u ma’noda ushbu matla’ bor.
Bayt:

Ishim tog‘ uzra har yon ko‘z yoshi selini surmakdur,
Firoqning zo‘ridin har dam bulut yanglig o‘kurmakdur.

Forsiy tilda o‘kurmak tushunchasi muqobili -ifodalovchi so‘zi yo‘qdir. Forsiygo‘y shoir bunday ajoyib ma’noni ifodalash imkonidan mahrumdir.
Yiglamoqning o‘kurmak silsilasida inchkirmak tarzidagi ma’nosi ham bor: Inchkirmak - ingichka, nozik ovoz bylan yig‘lamoqdir va u turkiy so‘z kuyidagidek tarkibda talqin topgandir.
Bayt:

Charx zulmida bo‘gzumni qirib yiglarmen,
Yigirur charx (kibi) inchkirib yiglarmen.

 Yig‘lamoqda "Hoy-hoy" so‘zi yig‘i ta’sirchanligini g‘oyat oshirib yuboradi. Bu so‘z ham aslida turkiy uslubga xos bo‘lib, bu so‘z ishtirok etgan kaminaning ushbu maqtai mashhurdir.
Bayt:

Navoiy, ul gul uchun hoy-hoy yiglama ko‘p,
Ki hoy deguncha ne gul tupi, ne g‘uncha, ne gul bor!

Turkiy tilda qimsanmoq (ortiq darajada istamoq) va qizganmoq - ikki ajib so‘zdirki, ular quyidagi baytda o‘z ifodalarini topishgan.
Bayt:

Yuzingizni ocharga qimsanurmen,
Biroq el ko‘rmagiga qizganurmen.

Forsiygo‘y shoirlar bunday go‘zal mazmun ifodasidan mahrumdirlar.
Oshiq oyog‘iga tikan kirmog‘ini forsiy ijodkorlar "xor" so‘zi bilan talqin qilganlar. Ammo cho‘kur tikanga ko‘ra yirik bo‘lganidan qattiqroq og‘ritadi, bu so‘z ularda yo‘q. Turkiy tilda bu so‘z qatnashgan ifoda bor.
Bayt:

Cho‘qurlarkim, sening yo‘lingda sanchilmish ayog‘imga,
Suribul qo‘y gardin surma tortarmen qarog‘imga.

Ishq yo‘lida mahbub jamoliga nazar solish imkoni bo‘lsa, oshiqning iltijoli nigohi -telmurmog‘i ekuda munosib ishdir. Bu so‘z forslarda yo‘qdir va bunga o‘xshaydigani ham yo‘kdir. Turkiy tilda bunday deyilgani bor.
Bayt:

To‘kadur qonimni har dam ko‘zlaring boqib gupurub,
Kim necha yuzumga boqqaysen yiroqdin telmurub.

Turkiy tildagi mahbub tomonidan yasanmog‘ini ifodalovchi so‘z muqobili fors tilida orosta va oroish so‘zlari bor. Ammo bezanmakning muqobil so‘ziga kelganda ular indayolmay qoladilar. Zero bezanmak yasanmogning mubolag‘asidir. Turkiyda u tushunchani shunday ifodalangani bor.
Bayt:

Erur bas chu husnu malohat sanga,
Yasanmoq, bezanmak ne hojat sanga?!

Go‘zallarning ko‘z va qoshlari orasini qabog‘ deydilar. Forsiyda ushbu so‘zning nomi yo‘qdir.
Masnaviy" - dostonda bir jamoa go‘zallar ta’rifida bunday deyilibdi.
Bayt:

Yonoqlari gul-gul, mijalari — xor,
Qaboglari keng-keng, og‘izlari tor.

Yana ishq yo‘sinidakim, ko‘z yoshi va yig‘lamoq xususida oh va issig‘ dam buning muhim asosidir, turklar damni chaqinga, ohni ildirimga nisbat berib deganlar.
Bayt:

Firoqing ichra elni o‘rtamakka, ey mohim,
Chaqindurur damimu ildirimdurur ohim.

Fors tilida chaqin va ildirimdek aniq va muhim ikki narsaga nom ko‘ymaganlar. Uni arab tilidagi "barqun" va "soiqatun" so‘zlari bilan barq va soiqa tarzida ifodalaydilar.
Husn ta’rifida yirikroq xolga turklar meng deb nom qo‘ygandirlar, forslar ot qo‘ymaganlar.
« Turk shoiri bu tushunchani quyidagi tarzda ifodalagandirki,
Bayt:

Angakim, ol yonoqda meng yaratti,
Bo‘yi birla sochini teng yaratti.

O‘z navbatida, so‘z yasash xususida so‘z yuritilsa, forslarning bu sohadagi kamchiliklari ko‘rinaveradi, agar aytaversak, so‘z uzayib ketadi, chunki bunday holatlar juda ko‘pdir.
Ayniqsa, she’riyatda barcha iste’dod egalari qoshida ravshan va jami fasohat ahli nazarida aniqdirki, tajnis va iyhom san’atlari eng yuksak usullardir. Ana shunday kutlug‘ ibora va go‘zal so‘zlar qo‘llanilishiga kelsak, ular forsiy-ga ko‘ra turkiyda ko‘proqdir: Tajnisli so‘zlar va iyhomli fikrlar nazmga zebu ziynat boisi va ta-kallufu san’at sababchilaridir.
Masalan: ot so‘zining bir ma’nosi «alam?2 (belgi, ism, bayroq)dir, yana bir ma’nosi «ulov»dir va yana bir ma’nosi «amr»dirki, tosh-ni yo o‘qni ot deb buyuradilar. Bu holat tajnis san’atida bunday deyilgandir:
Baytlar:

Chun pariyu hurdur oting, begim,
Sur’at ichradeveruroting, begim.
Har biro‘qkim, elus andin qochar,
Notavon jonim sari oting, begim.

Mazkur ikki baytdagi jinsdoshlar tajnisi tom (mukammal, to‘la)dir13. Bu ham turk shoirla-riga xos, forslarda yo‘qdir va buni tuyuq deydilar. Buning ta’rifi kaminaning oldinroq bitilgan "Mezon ul-avzon" nomli aruz risolasida keltirilgandir.
Yana it so‘zi ham borki, bunda ham uch ma’no bor, chunonchi:
Baytlar:

Ey raqib, o‘zni anga tutsin ham it,
(hayvon)
Bizgarahm aylab aning ko‘yidin it.
(ket, yo‘qol)
Garchi bor do‘zaxcha ishqning shu’lasi,
Bizni o‘z ilging bila ul sori et.
(elt)

Tush so‘zida ham xuddi shunday uch ma’no bor. Va yana yon so‘zida va yoq lafzida ham ayni shu holatdir. Uch ma’nosi bo‘lgan bunday so‘zlar ti-limizda behad va hisobsiz topiladi.
Ancha so‘zlar ham borki, ular to‘rt ma’noni ifodalaydilar. Cho‘nonchi, bor so‘zining bir ma’nosi «mavjudlik»dir va bir ma’nosi «ketmoqqa amr»dir va bir ma’nosi «yuk»dir va nihoyat yana bir ma’nosi hosildir.*
* "bor" so‘zining "qabul" va marotaba ma’nolari ham bor.
Shunday so‘z ham topiladiki, besh ma’nosi bo‘ladi: sog‘in so‘zi singariki, bir ma’nosi «esaga olmoq (yod qilmoq)qa buyruq»dir. Sutli qo‘yni ham sog‘in deydilaryu Ishq masti* va majnuni bemoriga nisbatan sog‘in desa, «sog‘ay» ma’nosida ularning har biriga nisbat bersa bo‘ladi.
*mastga sogin deyilsa, hushyor tort degan ma’noda bo‘ladi.
Yana xuddi o‘shanday tuz so‘zini ham bir necha ma’noda talqin qilsa bo‘ladi. O‘q yoki nayzadek narsalarni tuz (to‘g‘ri) deydilar. Tekis dashtni ham tuz deydilar. Qomati tik, rostgo‘y va adolatli kishini ham tuz deydilar. «Sozni chalmoqqa amr» va «asbobni sozlamoqqa buyruq»ni ham tuz deydilar. «Yana tuz deb» ikki kishi o‘rtasiga murosa solmoqni ham aytishadi. Yana tuz deb «bazm (asbob-uskunasini muhayyo qilib) barpo etish»ni ham aytsa bo‘ladi.
Ko‘k so‘zini ham bir lecha ma’noda iste’mol qiladilar. Biri: ko‘k deb «osmon»ni aytadilar. Yana ko‘k ohangdir. Kiyim yirtig‘ini ko‘klab tikmoq ham ko‘k. Yana «qo‘lning qadog‘i»ni ham ko‘k" deydilar. Yana ko‘k deb «sabza va o‘t-o‘lanlar»ni ham aytadilar.***
*** Sitilgan matoni tikishda ustiga yamoq parchasi qo‘ymay, yirtiqni yirik choklarda biriktiribgina qo‘yish ko‘k yoki ko‘klashdir.
Uch-to‘rt va undan ortig‘roq ma’nolarni ifodalaydigan so‘zlar turkiy tilda ko‘pdir. Forsiy tilda bunaqalari yo‘qdir.
Forsiy she’riyatning ma’lum va majhul qofiyalarida lablangan va lablanmagan unlilar ikki xildan ortiq bo‘lmaydi. Chunonchi, lablangani: xud va dud; zo‘r va nur; lablanmagani pir va sher singari.
Turkiy tilda esa ma’ruf va majhul unlilar to‘rt nav’da topiladi: lablangani ham, lablanmagani ham. Lablangani chunonchi, qattiq kuydiruvchi narsa - o‘t; o‘tmoq (bosib o‘tmoq, kechib o‘tmoq) ma’nosidagi o‘t; o‘yindagi raqibga buyruq berishda ham ut (yutgin) deyiladi. Qo‘y kallasini olovga tutib tukini tozalash ham o‘t deyilgan.
Yana bir misol: to‘r - «tuzoqning bir xili»; undan nozikroq ma’noda to‘r «qush ko‘nib o‘tiradigan yog‘och»; to‘rning yanada aniqroq ma’nosi «uyning faxrli joyi, to‘ri»dir; to‘rning navbat-dagi ma’nosi - kashtalar bilan to‘rli qilib ti-kilgan, havo o‘tkazadigan eshik pardasidir.
(** Ko‘k - ohang, kuy. Ko‘k ohangi - mungli kuy, motamsaro musiqa)
Lablanmaganiga misol uch unlidan ortiq topilmas: fors "bez"ni "qudud" (go‘shtning bezi) deydi va "biz" ki forsiy (mo) va arabcha "nahnu" (biz) ma’nosidadir va "biyz"ki "darafsh" (bigiz) deydilar.
Yana bir misol keltiramiz: ter-termoq» ma’nosidadir. Undan ham yumshoq aytiladigan "ter"-dirki, tojiklar "araq" va "xay" deydilar. Undanda nozik ifodalanadigan "tir" (tiyr) o‘q* ma’nosida qo‘llaniladi.
* Uq - harbiy istiloh (kamon o‘qi, to‘p o‘qi).
Uch unli bilan yasalgan bunday so‘zlar turk tilida juda ko‘p va hozir iste’moldadirlar.
Turkiy til ifoda imkoniyatlarini kengayti-rish va qofiyalashtirishni osonlashtirish uchun ayrim harflarni bir-biriga moslashtirishga harakat qilingan. Shu jumladan biri "alif" (o) bilan tugagan so‘zga so‘yuti "ho" (a) bilan yakunlangan so‘zni qofiyalashtirsa bo‘ladi. Chunonchi, "aro" so‘zini "saro" va "daro" bilan qofiya qilsa bo‘lur; "sara"ga "dara"ni ham qofiya qilsa bo‘ladi.
Yana bir misol olamiz: "yado" so‘zini "sado" bilan qofiyalashtirsa bo‘ladi, bularga "boda"ni ham qofiyalashtirish mumkin.
"Vov" bilan "zamma"(Zamma - unli harfning o‘zini yozmay uni harf ustida mayda belgi bilan ifodalash) orasida ana shunday sherikchilik mushtarakligi bor. Xuddi "erur" so‘ziga "hur", "dur" so‘zlarini qofiyalashtirsa bo‘lganidek; unga "g‘urur" va "zarur" so‘zlarini ham juftlashtirish joizdir.
"Yo" va "kasra" (kasra - undosh harflarning ostiga qo‘yiladigan belgi) orasida ham shunday yaqinlik xususiyati bor. Chunonchi, "og‘ir" va "bog‘ir" so‘zlarini, "sodir" va "qodir" so‘zlari bilan qofiyalashtirish mumkin.-Ularni "ta’xir" va "tag‘yir" so‘zlari bilan ham qofiyalashtirsa bo‘ladiki, turkiy tildagi bunday yengilliklar-kulayliklar forsiy tilda yo‘kdir.
Ushbu so‘zlarni yaratgan turklar so‘zning nozik qirralarini ifodalab, ularga ajoyib mazmun va ma’nolar yuklashgan. Ular haqidagi misollarni yuqorida ko‘rib o‘tdik.
Yana oziq va har qanday taomki, yesa bo‘lur, yegu-lik deyiladi. Fors elining ko‘pi, balki barchasi yemata ham, ichmaknp ham "xo‘rdan" so‘zi bilan ifodalaydilar.
Katta qardosh va kichik qardoshning ikkala-sini forslar "barodar" deydilar. Turklar esa o‘g‘ilning kattasini - "og‘a" va kichigini - "ini" deydilar, qizning kattasini - "egachi" va ki-chigini "singil" deydilar. Va bular otaning og‘a-inisini "abog‘a" deydilar. Va onaning og‘a-inqsini - "tag‘oyi". Forslar hech qaysiga nom qo‘ymaganlar va arab tili bilan "am(ma)" va "xol" (xola) deydilar. Ular ko‘kaldoshni turk tilidagi so‘z bilan aytadilar. Va atka va enagani ham tur-kiy tildagi so‘zda ifoda etadilar.
Bir ma’lum narsaki: "oq uy" (chodir)dir, forslar unga "xirgoh" deb nom qo‘yganlar. Biroq undagi qism va asbob-anjomlarining ko‘pini turk (o‘zbek)cha aytadilar. Chunonchi: "tungluk", "uzuk", "to‘rlug‘", "bosrug‘", "chig‘", "qanot", "ko‘zanak", "uvug‘", "bog‘ish", "bo‘sag‘a", "erkina" va shunga o‘xshashlar.
Ov va qush sultonlarning odob va rasm-odatlariga ko‘ra, ikki har xil mashg‘ulotdir. Ikkalasini forslar "shikor" deydilar. Ov maqnulotiga kelsak, umumiy yomi kyyik bo‘lgkn hayvonning narini turk "huna" va urg‘ochisini "qilchoqchi" deydi. Yana suyqunning ham narini "bug‘u" va modasini "maral" deydi. Fors "ohu" va "gavazn"dan o‘zga so‘zni qo‘llamaydi.
Yana bir olatasir va qo‘rqinchli ov borki, bu to‘ng‘iz ovidir. Uning ham narini turklar qobon va urg‘ochisini "megajin" va bolasini “churpa" deydilar. Fors kishisi bu tushunchalarnish barchasini "xuk" va "guroz" so‘zi bilan aytadi.
Endi qushga kelaylik. Bu sohada eng ma’lum va mashhuri ilbosun - o‘rdakdir. Fors eli il-bosunni ham bilmaydi. Turk o‘rdakning narini "so‘na" va mokiyonini "bo‘rchin" deydi. Forslar bunga ham nom qo‘ymaganlar. Va nar va modasi ik-kalasini "murg‘obi" deydilar.
Urdakning navlarini biladigan qushbozlar qoshida, masalan, "jo‘rkayu", "erka" va "suqsuru" "olmabosh" va "choqirqanotu" "temirqanot"' va "aldaldag‘ayu" "alapuka" va "bog‘chol". Bu yo‘sinda deydilarki, ular yetmish nav’ bo‘ladi. Fors bular-ning hammasini "murg‘obi"gina deydi, xolss. Va agar byr-biridan tafovutini aniqlab aytmoqchi bo‘lsa, turk (o‘zbek)cha nomlar bilan aytadi.
Ot (hayvoni) navlariga kelsak, "tubuchoqu" "arg‘umoq" va "yakayu" "yobu" va "totu" singari - ba-rini turk (o‘zbek)cha aytadilar. Birgina qx-lunni "kurra" deydilar. Boshqa: "toyu" "g‘o‘nan" va "do‘nanu" "tulan" va "chirg‘ayu" "lang‘a" nomlari-ga qadar fasihroq forslar turkcha aytadilar va ko‘plari buni ham bilmaydilar.
Otning egarini agarchi "zin" desalar-da, ot va egarga tegishli boshqa qism va asbob-uskuna-lari; nunonyai, "jibidgiru", "hano" va "to‘kumu", "jazlig‘" va "ularchog‘u", "qanjug‘a" va "jilburu", "qushqun" va "qantaru", "tufak" va "to‘qa" kabilar-ning ko‘pini, "buldurg‘a"sini va "chubchurg‘a"sini ham turkcha aytadilar.
"Jibayu", "javshan" va "ko‘hayu", "qang‘alduruq" va "qorbichiyu", "kechim" va "oha" singari urush asboblarini ham turk so‘zlari bilan aytadilar.
Yana dasht qushlaridan to‘g‘doqu, tug‘dori, chog‘-riq, qulaturg‘a, yapaloq, quladu, laklak, choyloq, qoraqush, telbaqush, jig‘jig‘ singari qushlarning nomlari forsiyda yo‘qdir. Ular bularning ko‘-pini turkcha aytadilar.
Tog‘ va tuzdagi jilg‘a, so‘qmoq, do‘sh, arg‘adol, qirshima, bo‘rtog‘u, sekritma, sirt, uchma, ishma, ilot, qiralong, to‘qay, ko‘l, ko‘lak, song, sayang, choqil, soy, shurtong kabi narsalarning ko‘piga forslar nom tayinlamaganlar.
Jonvorlarning tovushidan birgina ot kishnashiga "shiha" deb nom qo‘ygandirlar, tuyaning bo‘zlamog‘i, qoramol ma’ramog‘iga, itning tegashmogiga va ulumog‘iga, eshak hangramog‘iga forslarda so‘z yo‘qdir.
Va rasmiy liboslardan, chunonchi, "dastoru", "qalpoq" va "navro‘ziyu", "to‘ppi" va "shirdog‘u" va "dakla", "yalaku", "yog‘lig‘" va "terliku" "kur" singari narsalarning hammasini turkcha aytadilar. Yeguliklardan agar-da ko‘y a’zo-uzvlaridan ba’ziga nom ko‘yibdirlar, ammo orqani va oshiqlik suyakni va yon suyakni, qoburg‘ani, ilikni, o‘rta ilik va bo‘g‘uzlag‘uni turkcha aytadilar. Va yana ba’zi yemaklardan qaymog‘u, qatlama va bulamug‘u va kurut, ulobayu, mantu va quymog‘u urkamochni ham turkcha aytadilar. Qimizu suzmani, box-sumu bo‘zani ham turkcha nomlarini aytadilar. Yana tutmochu umoch, kulochu tolqonni ham turkcha aytadilar. Agar bunday turli yeohalarga mashg‘ul bo‘linsa, bunaqa so‘zlar turkiy tilimizda g‘oyat ko‘p topiladi.
Endi yanada muhimroq so‘zlarga ahamiyat beraylik. Arab tili morfologiyasi istilohlarida "Mufoala" deb nom qo‘yilgan bobi ham borki, so‘z bir marotaba ishlatiladiyu, ikki kishining o‘zaro ish-harakatini ifoda etadi.
Chunonchi: "muoraza" (arz qilishmoq), "muqobala" (o‘zaro qarama-qarshilik), mushoaro (she’r aytishmoq) va "mukolama" (o‘zaro so‘zlashish) butun bobda shunaqa so‘zlar keltiriladi va bun-dan juda katta naf bor.
Forsiygo‘ylar shunchalik fasohat va badiiyat-dagi da’volari bilan ana shunday yirik foyda-dan mahrumdirlar.
Ammo turk tili bilimdonlari bu foydadan bahramand bo‘libdirlar. Ular so‘z o‘zagiga bir "shin" (sh) harfini qo‘shish bilan o‘sha maqsadga yetganlar. Chunonchi, chopmoq -.. "chopishmok", topmoq - "topishmoq", quchmoq - "quchishmoq", o‘pmoq - "o‘pushmak" ham amaldagi so‘zlardir. Bu turkum so‘zlarni yasagan azizlarga tan bermoq va tahsin aytmoq lozimki, juda yaxshi ish qilganlar. Va bu fasohat bilan fors fasihlaridan o‘zgan-liklarini hujjatlashtirganlar.
Yana arab tili morfologiyasida ikki kishi harakatini ifodalovchi fe’llar bor. Ular juda keng tarqalgan va doimiy iste’moldadir. Bundan ham forslar bebahra qolishgan. Turkiy xalqlar arablarning bu usullariga juda asosli ravishda izdoshlik qilishgan. Masalan, arablar "A’taytu Zaydan dirhaman" (Zaydga tanga berdim) deydilar. Ushbu gap uchta so‘zdan iborat. Xuddi arablar so‘zga bitta harf qo‘shganlari kabi turklar ham so‘zga bir harf" orttyrvdilar va, natijada qulay hamda qisqa yangy so‘z'yasash sodir bo‘ladig yugur -yugurt, yashur - yashurt, chiqar - chiqart.
Turklarning yana bir so‘z yasash usullari bor-ki, so‘z oxiriga "ch" yoki "chi" harflarini orttirish orqali mansab, hunar yoki kasb egalariga doir so‘zlar yasaladi. Forsiyda bu usul yo‘kligi uchun unday so‘zlarni forslar turkcha aytadilar.
Mansabga doir so‘zlardan, ko‘rchiyu suvchi, xizonachiyu kerak-yarog‘chi, chavgonchiyu nayzachi, shukurchiyu yurtchi va shilonchiyu axtachi singarilar ko‘pdir.
Hunar va kasb-kor vakillari yasalgan so‘zlar-dan qushchiyu borschi, qo‘ruqchiyu tamg‘achi, jibachiyu yo‘rg‘achi, halvochiyu kemachi va qo‘ychi. Xuddi shun-day qushchilik hunariga oid ham istilohlar bor-dir. Chunonchi: qozchiyu quvchi, turnachiyu kiyikchi va tovushqonchi so‘zlari fors tilida yo‘qdir. Va ular ushbu zikr etilgan so‘zlarning ko‘pini turk-cha aytadilar.
Yana bir nav ibora va ifodalar borki, birov-dan bj> ishni gumonsirash bilan u ishni o‘sha ki-shiga iisbat beradilar: haqiqat yuzasidan emas, yo‘q, balki shubha va gumonga asoslanadilar. Ammo bunda ajib ma’noli so‘zlar yaratiladi. Chuyaonchi: borg‘udek, yorg‘udek, kulgudek, bilgudek, aytqudek, qaytqudek, urg‘udek va surg‘udek. Bunday so‘z hooil qilish usuli forsiyda bo‘lmaydi.
Turklar ba’zi bir so‘zlarning oxirnga bir "ch" harfini orttiradilar va shu bilan o‘sha harf qo‘shilgan fe’lda ish-harakat tezligi va yakun-langanligi ta’minlanadi. Chunonchi: yetgach, itgach, borgoch, yorg‘och, topqoch, sotqoch; yana bir "r" harfini ish-harakatga oid so‘zlarga qo‘shish natijasida yangi fikr yuzaga chiqariladi. Chunonchi: bilako‘r, qilako‘r, ketako‘r va yetako‘r.
Biror sifat yoki rang-tusni orttirma da-rajada ifodalash uchun so‘zning bosh kismidan oldida bir "p" yo "m" harfini qo‘shib qo‘yadilar. Masalan op-poq, qop-qora, qip-qizil, sap-sarig‘, yum-yumaloq, yap-yassi, op-ochug‘, chup-chuqur; bu nav’ so‘zlar ham xiyla topiladi. "m" harfi orttirilgani misoli: ko‘m-ko‘k, yam-yashil, bo‘m-bo‘z.
Turklar ba’zi so‘zlarga bir "vov" (v) va "lom" (l) harfini ilova qilish orqali shunday tushuncha va istilohlarni hosil qiladilarki, ular harbiy sohada ham, sultonlar bazmu xizmatlari singari jabhalarda ham muhim ahamiyat kasb etadi. Chunonchi: hirovulu qarovul, chingdovulu bakavul, shigovulu daqavulki, bunaqa so‘zlar oz emasdir.
Ular yana ba’zi so‘zlarga bir "lom" (l) harfini ilova qiladilarki, bu usul o‘sha narsa yoki snfat-ga hamishalilik, doimiylik ma’nosini yuxlaydi. Chunonchi: qaholu yasol, qabolu tunqol, tarqolu to‘sqol va suyurgol.
Forslar qilich bilan chopmoq, suqmoq (sug‘limoq)ni, nayza bilan sanchmog‘ni va ilmog‘ni hammasini "zad" so‘zi bilangina ifodalaydi-lar. Turklar bir "q" harfini qo‘shish orqali yana ba’zi mahal va makon, bir fasl yo bir ishga man-sub so‘zlar yasaydilar. Chunonchi, qishloq, yayloq, ovloq, qushloq. Bu ham juda qiziqdir, forslar ham bu so‘zlarning ba’zilarini turkchasini ishlatadilar.
Ushbu so‘z va iboralardagi bu xil inja-nozikliklar juda ko‘pdirki, bu kunga qadar hech kishi bu til hodisasi haqiqatini mushohada qilmagani uchun bular yashirin qolib ketgandir.
Turkning hunarsiz, so‘zni "gullatadigan" chechan yoshlari oson yo‘lni tanlab forsiy tilda nazm aytyshga mashg‘ul bo‘lishgan. Haqiqatda esa, agar kishi yaxshi mulohaza qilsa va mushohada yuritsa, turkiy tilda shuncha keng qamrov va maydonida shu qadar fasohat kuzatiladiki, bunda har qanday so‘zamollik, fasihso‘zlik va nazmsozligu faso-napardozlik forsiydan ham osonroq muyassar va voqe’ bo‘lajak.
Endiki, turk tilining cheksiz imkoniyatlari shunchalik dalillar bilan isbot qilindi, kerak edikim, bu xalq orasidan chiqqan iste’dod ahli salohiyat va qobiliyatlarini o‘z tillari tur-ganda o‘zga til bilan zohir qilmasalar va ishga solmasalar edi. Agar ikkala tilda ijod etish qobiliyatlari bo‘lsa, o‘z tillarida ko‘proq yozsalar edi va ikkinchi tilda ozroq aytsalar edi. Agar mubolag‘a qilgudek bo‘lsalar, ikkala tilda baravar yozsalar edi.
Bu ehtimolga ham yo‘l berib bo‘lmaydiki, turq xalqining barcha iste’dodlilari fors ti-lida she’r yozsinlar va turk tili bilan mutlaqo yozmasinlar. Insof yuzasidan aytsak, bularning ko‘ilari turkiy tilda she’r yozolmaydilar, yozsalar ham, tojik tilida yozganlaridek chiqarolmaydilar va o‘z "asar"larini fasohatli turk (o‘zbek)lar qoshida o‘qiyolmaydilar va ma’qullay olmaydi-lar; agar o‘qisalar har so‘zlarida yuz nuqson topi-ladi va tarkiblari yuz e’tirozga uchraydi.
Demak, bu mushohadalarimizdan shu narsa ma’lum bo‘ladiki, turkiy tilda ajoyib so‘zlar va nafis ifodalar g‘oyat ko‘pdir. Biroq buni yoqimli tartib va dilkash tarkib bilan fikrda ifodalamoqning qiyinchiligi bor. Havaskor iste’dod egasi turkiy nazmni qiyinchilik bilan bunyod etar ekan, bu ishdan bezadi va osonroq bo‘lgan ikkinchi til sari moyil bo‘ladi.
Bu holat bir necha marotaba sodir bo‘lgach, ta’bi bunga odat.qiladi. Kishi tdbiati o‘rganib qolgandan so‘ng, o‘zi o‘rgangan narsani qo‘yib, boshqa - o‘rganish mushkulroq bo‘lgan narsaga ko‘-nikishi qiyin kechadi.
Shunisi ham borki, farosat iste’dodsiz kishilarni ham bu ishga moyil va mashg‘ul ko‘rar ekan, har qanday kishi ham zamonda rasm bo‘lgan yo‘ldan chiqmoqni ma’qul ko‘rmaydi va o‘sha yuril-gan yo‘lni tanlaydi.
Havaskor shoirning yana bir odati bo‘ladi: u qobiliyati mahsulini - iste’dodi mevasini o‘ziga yoqqani uchun shu soha kishilariga namoyish qilishni istaydi. Bu soha ahli forsiygo‘ylar -fors tilida ijod qiluvchilar esa turkiy tildagi so‘zlardan bahramand emasdir. Shuning uchun yosh shoir bu ishning bahridan kechib, fors tili tomon mayl ko‘rgizadi.
Endiki moyil bo‘ldi, g‘ayrat qilib va imkon topib bu zamonda bo‘lgani kabi o‘sha guruh vakil-larining biriga aylanib qoladi. Nima bo‘lganda ham turkiy tshning taqdirida bor ekanki, fors tiliga nisbatan shunchalik yuksak imkoniyat va-ziyati, haqiqatni aytganda, shuncha nozikligi va ifoda maydonining goyat kengligiga qaramasdan unga she’riyat yo‘lida umumiy tatbiq muyassar bo‘lmadi va yashirinlik xonasiga kirib qolib, balki tashlandiq bir holatga kelib qoldi.
Bu xokisorga o‘smirlik ibtidosidakim og‘iz qutichasidan biror gavhar zohir bo‘lsa, u gavharlar hali hanuz nazmtizimchasiga kirib ulgurmay, zamirim daryosidan she’r silsilasiga tortilgan gavharlar iste’dod g‘avvosi sa’y-harakati bilan og‘iz sohiliga kela boshlardi.
Mazkur bo‘lgan taomilga ko‘ra, ilhom oqib kela boshlaganida maylim forsiy ifoda tomon bo‘ldi.
Ammo shuur yoshig‘a qadam-qo‘yilganda Haq subhona va taolo ta’bimga garoyibotlar sari maylni zotiy, diqqat va zaxmatnashlikka jaso-ratni tugma qilgani uchun mushohada va mulohaza meni turkiy tilga yo‘lladi: shunday zeb-ziynatli bir olam ko‘z oldimda namoyon bo‘ldiki, o‘n sakkiz ming olamdan ortiq va tab’imga shunday fazlu yuksaklik osmon tabaqasi ochildiki, to‘qqiz falakdan baland.hamda bir xazinauchradiki, durla-ri yulduz gavharlaridan ham yorugroq, bir gulshan yo‘liqdi: gullari osmon sayyoralaridan porloqroq, maskani atrof-tevaragi el oyogi yetmakdan forig va garoyib narsalari begona qo‘llar daxlidan omonda. Ammo xazinasining iloni qonxo‘r va gulshanining tikanlari son-sanoqsiz. Xayolga keddiki, bu ilonlar nishi nashtaridan qo‘rqib iste’dodli oqillar bu xazinadan bahra topmay o‘tshtgnlar va ko‘nglimdan shunday kechadiki, go‘yo bu tikanlar ninalari zararidan nazm axli gul-dastachilari bazm tuzishga yetarli gul teraolmay chetlab ketib qolibdilar:
Ushbu yo‘lda himmatim oliy edi va tab’im hayikmas, dalli fidoyiligi uchun bu yerni tashlab o‘tib ketishga qo‘ymadi va tomoshasiga ko‘zlarim to‘ymadi. Turkiy til olami fazosida iste’do-dim lashkari mardona hujumlar uyushtirdi; u osmon havosida xayol qushi balandparvozliklar ko‘rsatdi va u xazina javohirlaridan zamirim zarshunosi bebaho la’l va qimmatbaho toza gavharlar oldi. Va u gulshan chamanzorlaridan ko‘ngul gulteruvchisi behad va nihoyatsiz xushbo‘y ifor taratib turgan gul va yosumanni qo‘yniga soldi.


...Yana boshqa risolalarga qalam surdim va maktublarga raqam cheqdim. Forsiy sehrgarlar va pahlaviy (tilida) afsonapardozlar, u sohada orasta va qismlarini tizimlarga solgan dono hakamlar adolat yuzasidan ko‘z tashlasalar va burungi forsiy va keyingi turkiy latofatu nozikliklardan bahra olsalar, hukm e’lon qilishdan oldin har qaysisining martabasini belgilash paytida umidim uldir va xayolimga shunday keladiki, so‘zlarim martabasi osmon yuksakligidan pastga inmaydi va bu tartibu tarkibim a’lo darajadan o‘zgasini pisand qilmaydi.
Bu so‘zlardan g‘anim bunday bilmasin va havoyi da’vogar bu xil gumon qilmasinki, mening tab’im turkiy ifodaga muloyimu qoyim tushgani uchun ta’rifida mubolag‘a izhor qilgandayman va forsiy iboralarga munosabatim ozroq bo‘lganday inkor va tanqidiga zo‘r berganday tuyular Forsiy til talqin imkoniyati va u iboralar nazokatini biror kishi mendan ko‘proq idrok qilmaydi va fazilatu kamchiliklarini mendan yaxshiroq bilmaydi.
...Fors tili nuqsonu fazilatlari xususidagi mulohazalar idrokida iste’dodim oqsamaydi, balki bu vodiyni bosib o‘tishda (bu xususdagi tadqiqu tahlilda -R.V.) qalamimning tezkor yurt-kezari qadami yetmagan yer qolmagandir.
Uttiz yildan ortiq va qirq yilga yaqindirki, olam mamlakatlari fozillari va komillarining ulug‘ shahri va ilmiy markazi bo‘lgan Xuroson yurtining barcha nazm ahli, shirinkalom shoirlari va muhtaram fasohat ahli qog‘oz yuzyga qanday ma’no bilan oroyish va qaysi' so‘zlar bilan daftarlar yuzlarini bezab namoyish qilmoqchy bo‘lsalar men faqir suhbatiga yetkazdilar va bu zaifga ma’qullatib, o‘z asarlari nuqsu qusurlari islohini so‘radilar. Ular yuzasidan xotiramga kelgan mulohazalarimni aytganimda ynsof yuzasidan qabul va minnatdorchiliklar izhor qildilar; shubha va e’tiroz bildirganlarga da-lillar bylan tushuntirishga harakat kildim, shundan so‘ngra ular qabul qilib, o‘zlari shukr qilib, mamnuniyat bildirdilar...

Xullasi kalom shuncha kuchli dalillar va yirik guvohu asoslar keltirib yozgan ushbu gaplarimdan so‘ng men faqirning tab’i, balki mahorati bu fanning forsiy va turkiy nazmida uzil-kesil bilindi va yorqin ravshan bo‘ldi: agar men bir tilni ikkinchisidan yuqoriroq qo‘ysam, har ikki til ijodkorlarining har biri qabul qilib, haqqu rost! - demoqqan boshqa so‘zga madori kelmaydi.
Ayniqsa, shuncha qat’iy uzil-kesil dalillar nihoyasida bu qoralamaning ham tili bo‘lsa edi, har harfi bilan faryod urgaylar va g‘ovg‘a ko‘targaylar edi.

...Øóíäàé ìàúëóì áóëàäèêè, òóðê ôîðñäàí òåç-ôàõìðîê âà áàëàíä èäðîêðîê âà õèëêàòè ñîôðîê âà ïîêðîê ÿðàòèëãàíäèð. Ôîðñ òóðêäàí àêë þðèòèøäà âà èëìäà íîçèêòàáðîê âà êàìîëó ôàçë òàôàêêóðèäà òåðàíðîê çóõóð êèëèáäóð. Áó õîë òóðêëàðíèíã ñèäêó ñàôî âà òóãðè íèÿòèäàí âà ôîðñëàðíèíã èëìó ôàí âà õèêìàòèäà íàìî¸íäèð.
Áèðîê óøáó èêêè òèëäàãè êàìîë âà íóêñîí õóñóñèÿòèãà êóðà éèðèê òàôîâóòëàð áîð: ñóç âà èáîðàëàð ÿñàøäà òóðê òèëè ôîðñ òèëèäàí óñòóí êåëãàíäèð. Òóðê óç òèëèäà èøîðà âà èáîðàëàð ÿðàòèøäà çè¸äàëèê-îðòèêëèêëàð êóðãèçàäèêè, óç âàêòèäà, Õóäî õîõëàñà, ¸çèëãóñèäèð: Òóðêíèíã ìóëîéèìëèãè - òàáúèíèíã ôîðñäàí îðòèêëèãèãà äàëèë áóíäàí ¸ðêèíðîê âà èñáîò áóíäàí àíèêðîê áóëàäèìè!?
Áó èêêè òîèôàíèíã éèãèòè âà êàðèñè, áàëêè óëóãäàí - êè÷èê áàð÷àñè îðàñèäà èõòèëîò- ìóíîñàáàò áàá-áàðàâàðäèð. Õàð êàëàé, áó áèðèíèíã óíèñè áèëàí áîðäè-êåëäè âà óçàðî ñàìèìèé ãàï-ñóçè áîð, èêêèí÷èñèíèíã õàì áó áèðèí÷èñè áèëàí óøàí÷à ãóðóíãó ãàïëàðè áîð.
Ñîðò (ôîðñ)ëàð îðàñèäà èñòåúäîäó áèëèì ýãàëàðè, èëìó çåõí âà èäðîêëèëàð òîèôàñè êóïðîêäèð. Òóðê ýëèäà æàéäàðè âà ñîääàñè ôîðñäàí çè¸äàäèð.
Òóðêíèíã êàòòàñèäàí êè÷èãèãà÷à âà íàâêàðèäàí áåãèãà êàäàð ôîðñ òèëèäàí õàáàðäîðäèðëàð âà óç àõâîëëàðèãà ÿðàøà ãàïèðà îëàäèëàð, áàëêè áàúçèëàðè ôàñîõàò âà áàäèèÿò áèëàí õàì ñóçëàéäèëàð.
Êèñìàí òóðê (óçáåê) øîèðëàðè ôîðñ òèëèäà àæîéèá øåúðëàð ¸çàäèëàð âà øèðèí òàëêèíëàð çîõèð ýòàäèëàð. Àììî ôîðñ ýëèíèíã êóéè âà çîäàãîí òîèôàñèãà÷à, ñàâîäñèçèäàí äîíèøìàíäèãà÷à õå÷ êàéñè òóðê òèëèäà ñóçëàé îëìàéäèëàð âà ýøèòãàí ñóçëàðèíèíã ìàúíîñèíè õàì áèëìàéäèëàð. Àãàð þçäàí ¸êè ìèíãäàí áèðè áó òèëíè óðãàíèá ãàïèðñà õàì, õàð áèð ýøèòãàí êèøè óíèíã ôîðñ ýêàíèíè ôàõìëàéäè âà ó ñóçëà¸òãàí êèøè ãó¸ óç òèëè áèëàí óçèíè óÿòãà êóÿ¸òãàíäåê áóëàäè.
Òóðêíèíã àñëè ÿðàòèëèøäà - õèëêàòäà òàáúè ìóëîéèìðîê ýêàíèãà áóíäàí-äà àæîéèáðîê äàëèë éóêäèðêè, õå÷ êèì áó ôèêðãà êàðøèëèê ýòîëìàéäè: õàììà ôîðñëàð àãàð òóðê òèëèäà ãàïèðèøãà îæèçìèç, äåéèøñà õàêëèäèðëàð. ×óíêè òóðê òèëè îëèìëàðè æóäà êóï õîëàòëàðäà ìóáîëàãà êóðñàòèá, óòà ìàéäà íàðñàëàðãà õàì ñóç òîïèá êóéãàíëàðêè, áóíäàí õàáàðäîð êèøè àéòìàñà, áóíãà èøîíèá õàì áóëìàéäè.
×óíîí÷è: êóâîðìîêó êóðóêøàìîê âà óøàðìà-êó æèéæàéìîê âà óíãäàéìîêó ÷åêðèìàê âà äóìñàéìîêó óìîíìîê âà óñàíìîêó èãèðìàê âà ýãàðìà-êó óõðàíìàê âà òîðèêìîêó àëäàìîê âà àðãàäàìîêó èøàíìîê âà èãëàíìîêó àéëàíìîê âà ýðèêìàêó èãðàíìàê âà îâóíìîêó êèñòàìîê âà êèéíàìîêó êóçãàëìîê âà ñîâðóëìîêó ÷àéêàëìîê âà äåâäàøìàêó êèéìàíìîê âà êèçãàíìîêó íèêàìàê âà ñèéëàíìîêó òàíëàìîê âà êèìèðäàìîêó ñåðïàìàê âà ñèðìàìàêó êàíîðêàìàê âà ñèãðèêìîêó ñèãèíìîê âà êèëèìîêó ¸ëèíìîê âà ìóíãëàíìîêó èíäàìàê âà òåðãàìàêó òåâðàìàê âà êèíããàéìîêó øèãàëäàìîê âà ñèíãðàìàêó ÿøêàìîê âà èøêàðìîêó êóíãðàíìàê âà ñóõðàíìîêó ñèéïàìîê âà êîðàëàìîêó ñóðêàíìàê âà êóéìàíìàêó èíãðàíìîê âà òóøàëìàêó ìóíãàéìîê âà òàí÷èêàìîêó òàí÷èêîëìîê âà êóðóêñàìàêó áóøóðãàíìîê âà áóõñàìîêó êèðêèíìàê âà ñóêàäàìàêó áóñìîê âà áóðìàêó òóðìàê, âà òîìøèìîêó êàõàìîê âà ñèïêîðìîêó ÷è÷àðêàìàê âà æóðêàíìàêó óðòàíìàê âà ñèçãóðìîêó ãóðïàêëàøìàê âà ÷óïðóòìîêó æèðãàìîê âà áè÷èìîêó êèêçàíìîê âà ñèíãóðìàêó êóíäàëàòìàê âà êóìóðìàêó éèêèðìàê âà êóíãóðäàìàêó êèíàðêàìàê âà êåçàðìàêó äóïòóëìîê âà ÷èäàìîêó òóçìàê âà êîçãîíìîêó êè÷èãëàìîê âà ÷èìäèëàìîêó êåíãñèðàìàêó ÿäàìîê âà êàäàìîêó ÷èêàíìîê âà êóíäóðìàêó ñóíäóðìàê âà ñóêëàòìîê.
Óøáó þçòà ñóç àæèá ìàêñàäëàð èôîäàñè ó÷óí êóëëàíèëãàíäèðëàðêè, áó òóøóí÷àëàðíèíã õå÷ êàéñèñèãà ôîðñ òèëèäà ñóç ÿñàìàãàíëàð. Õîëáóêè, óøáó ìàúíîëàð èôîäàñèãà ýõòè¸æ áîðäèð, ãàïëàøãàí ïàéòäà êèøè óëàðíè èøëàòèøãà ìóõòîæ áóëàäè.
Êóïè øóíäàéäèðêè, àñëî óíèíã ìàçìóíèíè ôîðñèé ñóçëàðäà òóøóíòèðèø èìêîíè áóëìàéäè âà áàúçèñèíè àíãëàòñà áóëàäè. Õàð áèð òóðêèé ñóçíè ôîðñ òèëèäà èôîäàëàø ó÷óí áèð íå÷à ñóç ¸êè ñóç áèðèêìàëàðèäàí ôîéäàëàíèøãà òóãðè êåëàäè. Øóíäà õàì àðàá÷à ñóçëàð êóëëàá èôîäà êèëèíàäè. Áóíäàé ñóçëàð òóðêèé òèëäà êóïäèð.
Ìàñàëàí, êàéä ýòèëãàí þçòà ñóçäàí áèð íå÷òàñèíè ôîðñ òèëèäà èôîäàëàø îðêàëè èñáîò êèëàéëèê, òîêè áèç áèëàí áàõñëàøóâ÷è êèøè áó õîëàòíè êóðèá, ìóëçàì áóëñèí âà áîøêà òóøóí÷àëàðíèíã ôîðñ òèëèäàãè ìóêîáèëè õàì øóí÷àëèê ìóàììîëèãèíè øóíäàí êè¸ñ êèëñèí.
Óëóã øîèðëàðäàí áàúçèëàðè ìàé òàúðèôèäà ìóáîëàãàëàð êèëãàíëàð âà áó óòà ýúòèáîðëèê õîëàòäèðêè, ìàé è÷ìîê ðàñì-ðóñóìèäà êóï ñóç þðèòèá, íèõîÿòñèç çàðîôàòëàð çîõèð êèëàäèëàð. Áó ñóçëàðäàí áèðè ñèïêîðìîê òóøóí÷àñèäèðêè, ìóáîëàãà áóíäàí îðòèê áóëìàñ. Òóðêèé íàçìäà áó ìàòëàú áîðäèð.
Áàéò:

Ñîêè¸, òóò ìàéíèêèì, áèð ëàõçà óçèìäèí áîðàé,
Øàðò áóêèì, õàð íå÷à òóòñàíã ëèììî-ëèì ñèïêîðàé.

Àéòèíã÷è, áó ñèïêîðàé ñóçè ìàçìóíèíè ôîðñèé øåúðäà èôîäàëàøäà êàíäàé êèëàäèëàð?
¨êè òîìøèìîê ñóçè ÷åêñèç çàâêëàíèøäàí áèðäàíèãà è÷ìàé, ëàççàò òîïà-òîïà îç-îç è÷èøíè áèëäèðàäè. Áó àæîéèá ìàúíî òàëêèíèäà òóðêèéäà óøáó ìàòëàú áîðäèð.
Áàéò:

Ñîêèé ÷ó è÷èá, ìàíãà òóòàð êóø,
Òîìøèé-òîìøèé àíè êèëàé íóø.

¨õóä áóõñàìîê (ýçèëìîê, êèéíàëìîê) ñóçè èôîäàñèäà áó ìàòëàúíè äåãàíëàð.
Áàéò:

Õàæðè àíäóõèäà áóõñàáìåí, áèëà îëìîí íåòàé,
Ìàé èëîæèìäóð, òóðèá äàéðè ôàíîãà àçì ýòàé.

Ôîðñèé òèëäà èæîä êèëóâ÷è óçáåê áåê âà ìèðçîäàëàðè ôîðñ òèëèäà áóõñàìîêíè èôîäàëàìîê÷è áóëñàëàð êàíäîê êèëàäèëàð?
Øåúðíèíã áèíî âà áóí¸äè èøê òóøóí÷àñè àòðîôèäà àéëàíàäè. Îøèêëèêäà éèãëàìîêäàí êó÷ëèðîê âà äîèìèéðîê òóøóí÷à éóêäèð. Âà éèãëàìîêíèíã õàì áèð íå÷à íàâúëàðè áîð:
Éèãëàìñèíìîê ìàçìóíèäà òóðê øîèðè áóíäàé äåãàí.
Áàéò:

Çîõèä èøêèí, äåñàêè, êèëãàé ôîø,
Éèãëàìñèíóðó êóçèãà êåëìàñ ¸ø.

Èíãðàìàê âà ñèíãðàìàêêè, äàðä áèëàí ÿøèðèí îõèñòà éèãëàìîêäèð âà áó èêêè ñóç îðàëàðèäà ìàúíî òàôîâóòè îçðîêäèð, òóðêèéäà áó ìàòëàú áîðêè,
Áàéò:

Èñòàñàì äàâð àõëèäèí èøêèíãíè ïèíõîí àéëàìàê,
Êå÷àëàð ãàõ èíãðàìàêäóð îäàòèì, ãàõ ñèíãðàìàê.

Ôîðñèéäà áó ìàúíîäàãè òóøóí÷à áóëìàãà÷, øîèð áóíãà íèìà ÷îðà êèëà îëàäè?
Ñèêòàìîê ñóçè éèãëàìîêäà ìóáîëàãàäèð (êó÷ëè éèãëàìîê, êàêøàá-êàêøàá éèãëàìîê), òóðê (óç-áåê) øîèðè áóíè ìàíà áóíäàé òàëêèí êèëãàíäèð.
Áàéò:

Óë îéêè, êóëà-êóëà êèðîãëàòòè ìåíè,
Éèãëàòòè ìåíè äåìàéêè, ñèêòàòòè ìåíè.

ßíà áàëàíä òîâóø áèëàí õàääàí òàøêàðè äîä-ôàð¸ä êèëèá éèãëàìîêíè óêóðìàê äåéäèëàð. Òóðêèéäà ó ìàúíîäà óøáó ìàòëàú áîð.
Áàéò:

Èøèì òîã óçðà õàð ¸í êóç ¸øè ñåëèíè ñóðìàêäóð,
Ôèðîêíèíã çóðèäèí õàð äàì áóëóò ÿíãëèã óêóðìàêäóð.

Ôîðñèé òèëäà óêóðìàê òóøóí÷àñè ìóêîáèëè -èôîäàëîâ÷è ñóçè éóêäèð. Ôîðñèéãóé øîèð áóíäàé àæîéèá ìàúíîíè èôîäàëàø èìêîíèäàí ìàõðóìäèð.
Éèãëàìîêíèíã óêóðìàê ñèëñèëàñèäà èí÷êèðìàê òàðçèäàãè ìàúíîñè õàì áîð: Èí÷êèðìàê - èíãè÷êà, íîçèê îâîç áéëàí éèãëàìîêäèð âà ó òóðêèé ñóç êóéèäàãèäåê òàðêèáäà òàëêèí òîïãàíäèð.
Áàéò:

×àðõ çóëìèäà áóãçóìíè êèðèá éèãëàðìåí,
Éèãèðóð ÷àðõ (êèáè) èí÷êèðèá éèãëàðìåí.

 Éèãëàìîêäà "Õîé-õîé" ñóçè éèãè òàúñèð÷àíëèãèíè ãîÿò îøèðèá þáîðàäè. Áó ñóç õàì àñëèäà òóðêèé óñëóáãà õîñ áóëèá, áó ñóç èøòèðîê ýòãàí êàìèíàíèíã óøáó ìàêòàè ìàøõóðäèð.
Áàéò:

Íàâîèé, óë ãóë ó÷óí õîé-õîé éèãëàìà êóï,
Êè õîé äåãóí÷à íå ãóë òóïè, íå ãóí÷à, íå ãóë áîð!

Òóðêèé òèëäà êèìñàíìîê (îðòèê äàðàæàäà èñòàìîê) âà êèçãàíìîê - èêêè àæèá ñóçäèðêè, óëàð êóéèäàãè áàéòäà óç èôîäàëàðèíè òîïèøãàí.
Áàéò:

Þçèíãèçíè î÷àðãà êèìñàíóðìåí,
Áèðîê ýë êóðìàãèãà êèçãàíóðìåí.

Ôîðñèéãóé øîèðëàð áóíäàé ãóçàë ìàçìóí èôîäàñèäàí ìàõðóìäèðëàð.
Îøèê î¸ãèãà òèêàí êèðìîãèíè ôîðñèé èæîäêîðëàð "õîð" ñóçè áèëàí òàëêèí êèëãàíëàð. Àììî ÷óêóð òèêàíãà êóðà éèðèê áóëãàíèäàí êàòòèêðîê îãðèòàäè, áó ñóç óëàðäà éóê. Òóðêèé òèëäà áó ñóç êàòíàøãàí èôîäà áîð.
Áàéò:

×óêóðëàðêèì, ñåíèíã éóëèíãäà ñàí÷èëìèø à¸ãèìãà,
Ñóðèáóë êóé ãàðäèí ñóðìà òîðòàðìåí êàðîãèìãà.

Èøê éóëèäà ìàõáóá æàìîëèãà íàçàð ñîëèø èìêîíè áóëñà, îøèêíèíã èëòèæîëè íèãîõè -òåëìóðìîãè ýêóäà ìóíîñèá èøäèð. Áó ñóç ôîðñëàðäà éóêäèð âà áóíãà óõøàéäèãàíè õàì éóêäèð. Òóðêèé òèëäà áóíäàé äåéèëãàíè áîð.
Áàéò:

Òóêàäóð êîíèìíè õàð äàì êóçëàðèíã áîêèá ãóïóðóá,
Êèì íå÷à þçóìãà áîêêàéñåí éèðîêäèí òåëìóðóá.

Òóðêèé òèëäàãè ìàõáóá òîìîíèäàí ÿñàíìîãèíè èôîäàëîâ÷è ñóç ìóêîáèëè ôîðñ òèëèäà îðîñòà âà îðîèø ñóçëàðè áîð. Àììî áåçàíìàêíèíã ìóêîáèë ñóçèãà êåëãàíäà óëàð èíäà¸ëìàé êîëàäèëàð. Çåðî áåçàíìàê ÿñàíìîãíèíã ìóáîëàãàñèäèð. Òóðêèéäà ó òóøóí÷àíè øóíäàé èôîäàëàíãàíè áîð.
Áàéò:

Ýðóð áàñ ÷ó õóñíó ìàëîõàò ñàíãà,
ßñàíìîê, áåçàíìàê íå õîæàò ñàíãà?!

Ãóçàëëàðíèíã êóç âà êîøëàðè îðàñèíè êàáîã äåéäèëàð. Ôîðñèéäà óøáó ñóçíèíã íîìè éóêäèð.
Ìàñíàâèé" - äîñòîíäà áèð æàìîà ãóçàëëàð òàúðèôèäà áóíäàé äåéèëèáäè.
Áàéò:

¨íîêëàðè ãóë-ãóë, ìèæàëàðè — õîð,
Êàáîãëàðè êåíã-êåíã, îãèçëàðè òîð.

ßíà èøê éóñèíèäàêèì, êóç ¸øè âà éèãëàìîê õóñóñèäà îõ âà èññèã äàì áóíèíã ìóõèì àñîñèäèð, òóðêëàð äàìíè ÷àêèíãà, îõíè èëäèðèìãà íèñáàò áåðèá äåãàíëàð.
Áàéò:

Ôèðîêèíã è÷ðà ýëíè óðòàìàêêà, ýé ìîõèì,
×àêèíäóðóð äàìèìó èëäèðèìäóðóð îõèì.

Ôîðñ òèëèäà ÷àêèí âà èëäèðèìäåê àíèê âà ìóõèì èêêè íàðñàãà íîì êóéìàãàíëàð. Óíè àðàá òèëèäàãè "áàðêóí" âà "ñîèêàòóí" ñóçëàðè áèëàí áàðê âà ñîèêà òàðçèäà èôîäàëàéäèëàð.
Õóñí òàúðèôèäà éèðèêðîê õîëãà òóðêëàð ìåíã äåá íîì êóéãàíäèðëàð, ôîðñëàð îò êóéìàãàíëàð.
« Òóðê øîèðè áó òóøóí÷àíè êóéèäàãè òàðçäà èôîäàëàãàíäèðêè,
Áàéò:

Àíãàêèì, îë ¸íîêäà ìåíã ÿðàòòè,
Áóéè áèðëà ñî÷èíè òåíã ÿðàòòè.

Óç íàâáàòèäà, ñóç ÿñàø õóñóñèäà ñóç þðèòèëñà, ôîðñëàðíèíã áó ñîõàäàãè êàì÷èëèêëàðè êóðèíàâåðàäè, àãàð àéòàâåðñàê, ñóç óçàéèá êåòàäè, ÷óíêè áóíäàé õîëàòëàð æóäà êóïäèð.
Àéíèêñà, øåúðèÿòäà áàð÷à èñòåúäîä ýãàëàðè êîøèäà ðàâøàí âà æàìè ôàñîõàò àõëè íàçàðèäà àíèêäèðêè, òàæíèñ âà èéõîì ñàíúàòëàðè ýíã þêñàê óñóëëàðäèð. Àíà øóíäàé êóòëóã èáîðà âà ãóçàë ñóçëàð êóëëàíèëèøèãà êåëñàê, óëàð ôîðñèé-ãà êóðà òóðêèéäà êóïðîêäèð: Òàæíèñëè ñóçëàð âà èéõîìëè ôèêðëàð íàçìãà çåáó çèéíàò áîèñè âà òà-êàëëóôó ñàíúàò ñàáàá÷èëàðèäèð.
Ìàñàëàí: îò ñóçèíèíã áèð ìàúíîñè «àëàì»12 (áåëãè, èñì, áàéðîê)äèð, ÿíà áèð ìàúíîñè «óëîâ»äèð âà ÿíà áèð ìàúíîñè «àìð»äèðêè, òîø-íè ¸ óêíè îò äåá áóþðàäèëàð. Áó õîëàò òàæíèñ ñàíúàòèäà áóíäàé äåéèëãàíäèð:
Áàéòëàð:

×óí ïàðèþ õóðäóð îòèíã, áåãèì,
Ñóðúàò è÷ðàäåâýðóðîòèíã, áåãèì.
Õàð áèðóêêèì, ýëóñ àíäèí êî÷àð,
Íîòàâîí æîíèì ñàðè îòèíã, áåãèì.

Ìàçêóð èêêè áàéòäàãè æèíñäîøëàð òàæíèñè òîì (ìóêàììàë, òóëà)äèð13. Áó õàì òóðê øîèðëà-ðèãà õîñ, ôîðñëàðäà éóêäèð âà áóíè òóþê äåéäèëàð. Áóíèíã òàúðèôè êàìèíàíèíã îëäèíðîê áèòèëãàí "Ìåçîí óë-àâçîí" íîìëè àðóç ðèñîëàñèäà êåëòèðèëãàíäèð.
ßíà èò ñóçè õàì áîðêè, áóíäà õàì ó÷ ìàúíî áîð, ÷óíîí÷è:
Áàéòëàð:

Ýé ðàêèá, óçíè àíãà òóòñèí õàì èò,
(õàéâîí)
Áèçãàðàõì àéëàá àíèíã êóéèäèí èò.
(êåò, éóêîë)
Ãàð÷è áîð äóçàõ÷à èøêíèíã øóúëàñè,
Áèçíè óç èëãèíã áèëà óë ñîðè ýò.
(ýëò)

Òóø ñóçèäà õàì õóääè øóíäàé ó÷ ìàúíî áîð. Âà ÿíà ¸í ñóçèäà âà ¸ê ëàôçèäà õàì àéíè øó õîëàòäèð. Ó÷ ìàúíîñè áóëãàí áóíäàé ñóçëàð òè-ëèìèçäà áåõàä âà õèñîáñèç òîïèëàäè.
Àí÷à ñóçëàð õàì áîðêè, óëàð òóðò ìàúíîíè èôîäàëàéäèëàð. ×óíîí÷è, áîð ñóçèíèíã áèð ìàúíîñè «ìàâæóäëèê»äèð âà áèð ìàúíîñè «êåòìîêêà àìð»äèð âà áèð ìàúíîñè «þê»äèð âà íèõîÿò ÿíà áèð ìàúíîñè õîñèëäèð.*
* "áîð" ñóçèíèíã "êàáóë" âà ìàðîòàáà ìàúíîëàðè õàì áîð.
Øóíäàé ñóç õàì òîïèëàäèêè, áåø ìàúíîñè áóëàäè: ñîãèí ñóçè ñèíãàðèêè, áèð ìàúíîñè «ýñàãà îëìîê (¸ä êèëìîê)êà áóéðóê»äèð. Ñóòëè êóéíè õàì ñîãèí äåéäèëàðþ Èøê ìàñòè* âà ìàæíóíè áåìîðèãà íèñáàòàí ñîãèí äåñà, «ñîãàé» ìàúíîñèäà óëàðíèíã õàð áèðèãà íèñáàò áåðñà áóëàäè.
*ìàñòãà ñîãèí äåéèëñà, õóø¸ð òîðò äåãàí ìàúíîäà áóëàäè.
ßíà õóääè óøàíäàé òóç ñóçèíè õàì áèð íå÷à ìàúíîäà òàëêèí êèëñà áóëàäè. Óê ¸êè íàéçàäåê íàðñàëàðíè òóç (òóãðè) äåéäèëàð. Òåêèñ äàøòíè õàì òóç äåéäèëàð. Êîìàòè òèê, ðîñòãóé âà àäîëàòëè êèøèíè õàì òóç äåéäèëàð. «Ñîçíè ÷àëìîêêà àìð» âà «àñáîáíè ñîçëàìîêêà áóéðóê»íè õàì òóç äåéäèëàð. «ßíà òóç äåá» èêêè êèøè óðòàñèãà ìóðîñà ñîëìîêíè õàì àéòèøàäè. ßíà òóç äåá «áàçì (àñáîá-óñêóíàñèíè ìóõàé¸ êèëèá) áàðïî ýòèø»íè õàì àéòñà áóëàäè.
Êóê ñóçèíè õàì áèð ëå÷à ìàúíîäà èñòåúìîë êèëàäèëàð. Áèðè: êóê äåá «îñìîí»íè àéòàäèëàð. ßíà êóê îõàíãäèð. Êèéèì éèðòèãèíè êóêëàá òèêìîê õàì êóê. ßíà «êóëíèíã êàäîãè»íè õàì êóê" äåéäèëàð. ßíà êóê äåá «ñàáçà âà óò-óëàíëàð»íè õàì àéòàäèëàð.***
*** Ñèòèëãàí ìàòîíè òèêèøäà óñòèãà ÿìîê ïàð÷àñè êóéìàé, éèðòèêíè éèðèê ÷îêëàðäà áèðèêòèðèáãèíà êóéèø êóê ¸êè êóêëàøäèð.
Ó÷-òóðò âà óíäàí îðòèãðîê ìàúíîëàðíè èôîäàëàéäèãàí ñóçëàð òóðêèé òèëäà êóïäèð. Ôîðñèé òèëäà áóíàêàëàðè éóêäèð.
Ôîðñèé øåúðèÿòíèíã ìàúëóì âà ìàæõóë êîôèÿëàðèäà ëàáëàíãàí âà ëàáëàíìàãàí óíëèëàð èêêè õèëäàí îðòèê áóëìàéäè. ×óíîí÷è, ëàáëàíãàíè: õóä âà äóä; çóð âà íóð; ëàáëàíìàãàíè ïèð âà øåð ñèíãàðè.
Òóðêèé òèëäà ýñà ìàúðóô âà ìàæõóë óíëèëàð òóðò íàâúäà òîïèëàäè: ëàáëàíãàíè õàì, ëàáëàíìàãàíè õàì. Ëàáëàíãàíè ÷óíîí÷è, êàòòèê êóéäèðóâ÷è íàðñà - óò; óòìîê (áîñèá óòìîê, êå÷èá óòìîê) ìàúíîñèäàãè óò; óéèíäàãè ðàêèáãà áóéðóê áåðèøäà õàì óò (þòãèí) äåéèëàäè. Êóé êàëëàñèíè îëîâãà òóòèá òóêèíè òîçàëàø õàì óò äåéèëãàí.
ßíà áèð ìèñîë: òóð - «òóçîêíèíã áèð õèëè»; óíäàí íîçèêðîê ìàúíîäà òóð «êóø êóíèá óòèðàäèãàí ¸ãî÷»; òóðíèíã ÿíàäà àíèêðîê ìàúíîñè «óéíèíã ôàõðëè æîéè, òóðè»äèð; òóðíèíã íàâáàò-äàãè ìàúíîñè - êàøòàëàð áèëàí òóðëè êèëèá òè-êèëãàí, õàâî óòêàçàäèãàí ýøèê ïàðäàñèäèð.
(** Êóê - îõàíã, êóé. Êóê îõàíãè - ìóíãëè êóé, ìîòàìñàðî ìóñèêà)
Ëàáëàíìàãàíèãà ìèñîë ó÷ óíëèäàí îðòèê òîïèëìàñ: ôîðñ "áåç"íè "êóäóä" (ãóøòíèíã áåçè) äåéäè âà "áèç" êè ôîðñèé (ìî) âà àðàá÷à "íàõíó" (áèç) ìàúíîñèäàäèð âà "áèéç"êè "äàðàôø" (áèãèç) äåéäèëàð.
ßíà áèð ìèñîë êåëòèðàìèç: òåð-òåðìîê» ìàúíîñèäàäèð. Óíäàí õàì þìøîê àéòèëàäèãàí "òåð"-äèðêè, òîæèêëàð "àðàê" âà "õàé" äåéäèëàð. Óíäàíäà íîçèê èôîäàëàíàäèãàí "òèð" (òèéð) óê* ìàúíîñèäà êóëëàíèëàäè.
* Óê - õàðáèé èñòèëîõ (êàìîí óêè, òóï óêè).
Ó÷ óíëè áèëàí ÿñàëãàí áóíäàé ñóçëàð òóðê òèëèäà æóäà êóï âà õîçèð èñòåúìîëäàäèðëàð.
Òóðêèé òèë èôîäà èìêîíèÿòëàðèíè êåíãàéòè-ðèø âà êîôèÿëàøòèðèøíè îñîíëàøòèðèø ó÷óí àéðèì õàðôëàðíè áèð-áèðèãà ìîñëàøòèðèøãà õàðàêàò êèëèíãàí. Øó æóìëàäàí áèðè "àëèô" (î) áèëàí òóãàãàí ñóçãà ñóþòè "õî" (à) áèëàí ÿêóíëàíãàí ñóçíè êîôèÿëàøòèðñà áóëàäè. ×óíîí÷è, "àðî" ñóçèíè "ñàðî" âà "äàðî" áèëàí êîôèÿ êèëñà áóëóð; "ñàðà"ãà "äàðà"íè õàì êîôèÿ êèëñà áóëàäè.
ßíà áèð ìèñîë îëàìèç: "ÿäî" ñóçèíè "ñàäî" áèëàí êîôèÿëàøòèðñà áóëàäè, áóëàðãà "áîäà"íè õàì êîôèÿëàøòèðèø ìóìêèí.
"Âîâ" áèëàí "çàììà"(Çàììà - óíëè õàðôíèíã óçèíè ¸çìàé óíè õàðô óñòèäà ìàéäà áåëãè áèëàí èôîäàëàø) îðàñèäà àíà øóíäàé øåðèê÷èëèê ìóøòàðàêëèãè áîð. Õóääè "ýðóð" ñóçèãà "õóð", "äóð" ñóçëàðèíè êîôèÿëàøòèðñà áóëãàíèäåê; óíãà "ãóðóð" âà "çàðóð" ñóçëàðèíè õàì æóôòëàøòèðèø æîèçäèð.
"¨" âà "êàñðà" (êàñðà - óíäîø õàðôëàðíèíã îñòèãà êóéèëàäèãàí áåëãè) îðàñèäà õàì øóíäàé ÿêèíëèê õóñóñèÿòè áîð. ×óíîí÷è, "îãèð" âà "áîãèð" ñóçëàðèíè, "ñîäèð" âà "êîäèð" ñóçëàðè áèëàí êîôèÿëàøòèðèø ìóìêèí.-Óëàðíè "òàúõèð" âà "òàãéèð" ñóçëàðè áèëàí õàì êîôèÿëàøòèðñà áóëàäèêè, òóðêèé òèëäàãè áóíäàé åíãèëëèêëàð-êóëàéëèêëàð ôîðñèé òèëäà éóêäèð.
Óøáó ñóçëàðíè ÿðàòãàí òóðêëàð ñóçíèíã íîçèê êèððàëàðèíè èôîäàëàá, óëàðãà àæîéèá ìàçìóí âà ìàúíîëàð þêëàøãàí. Óëàð õàêèäàãè ìèñîëëàðíè þêîðèäà êóðèá óòäèê.
ßíà îçèê âà õàð êàíäàé òàîìêè, åñà áóëóð, åãó-ëèê äåéèëàäè. Ôîðñ ýëèíèíã êóïè, áàëêè áàð÷àñè åìàòà õàì, è÷ìàêíï õàì "õóðäàí" ñóçè áèëàí èôîäàëàéäèëàð.
Êàòòà êàðäîø âà êè÷èê êàðäîøíèíã èêêàëà-ñèíè ôîðñëàð "áàðîäàð" äåéäèëàð. Òóðêëàð ýñà óãèëíèíã êàòòàñèíè - "îãà" âà êè÷èãèíè - "èíè" äåéäèëàð, êèçíèíã êàòòàñèíè - "ýãà÷è" âà êè-÷èãèíè "ñèíãèë" äåéäèëàð. Âà áóëàð îòàíèíã îãà-èíèñèíè "àáîãà" äåéäèëàð. Âà îíàíèíã îãà-èíêñèíè - "òàãîéè". Ôîðñëàð õå÷ êàéñèãà íîì êóéìàãàíëàð âà àðàá òèëè áèëàí "àì(ìà)" âà "õîë" (õîëà) äåéäèëàð. Óëàð êóêàëäîøíè òóðê òèëèäàãè ñóç áèëàí àéòàäèëàð. Âà àòêà âà ýíàãàíè õàì òóð-êèé òèëäàãè ñóçäà èôîäà ýòàäèëàð.
Áèð ìàúëóì íàðñàêè: "îê óé" (÷îäèð)äèð, ôîðñëàð óíãà "õèðãîõ" äåá íîì êóéãàíëàð. Áèðîê óíäàãè êèñì âà àñáîá-àíæîìëàðèíèíã êóïèíè òóðê (óçáåê)÷à àéòàäèëàð. ×óíîí÷è: "òóíãëóê", "óçóê", "òóðëóã", "áîñðóã", "÷èã", "êàíîò", "êóçàíàê", "óâóã", "áîãèø", "áóñàãà", "ýðêèíà" âà øóíãà óõøàøëàð.
Îâ âà êóø ñóëòîíëàðíèíã îäîá âà ðàñì-îäàòëàðèãà êóðà, èêêè õàð õèë ìàøãóëîòäèð. Èêêàëàñèíè ôîðñëàð "øèêîð" äåéäèëàð. Îâ ìàêíóëîòèãà êåëñàê, óìóìèé éîìè êééèê áóëãêí õàéâîííèíã íàðèíè òóðê "õóíà" âà óðãî÷èñèíè "êèë÷îê÷è" äåéäè. ßíà ñóéêóííèíã õàì íàðèíè "áóãó" âà ìîäàñèíè "ìàðàë" äåéäè. Ôîðñ "îõó" âà "ãàâàçí"äàí óçãà ñóçíè êóëëàìàéäè.
ßíà áèð îëàòàñèð âà êóðêèí÷ëè îâ áîðêè, áó òóíãèç îâèäèð. Óíèíã õàì íàðèíè òóðêëàð êîáîí âà óðãî÷èñèíè "ìåãàæèí" âà áîëàñèíè “÷óðïà" äåéäèëàð. Ôîðñ êèøèñè áó òóøóí÷àëàðíèø áàð÷àñèíè "õóê" âà "ãóðîç" ñóçè áèëàí àéòàäè.
Ýíäè êóøãà êåëàéëèê. Áó ñîõàäà ýíã ìàúëóì âà ìàøõóðè èëáîñóí - óðäàêäèð. Ôîðñ ýëè èë-áîñóííè õàì áèëìàéäè. Òóðê óðäàêíèíã íàðèíè "ñóíà" âà ìîêè¸íèíè "áóð÷èí" äåéäè. Ôîðñëàð áóíãà õàì íîì êóéìàãàíëàð. Âà íàð âà ìîäàñè èê-êàëàñèíè "ìóðãîáè" äåéäèëàð.
Óðäàêíèíã íàâëàðèíè áèëàäèãàí êóøáîçëàð êîøèäà, ìàñàëàí, "æóðêàþ", "ýðêà" âà "ñóêñóðó" "îëìàáîø" âà "÷îêèðêàíîòó" "òåìèðêàíîò"' âà "àëäàëäàãàþ" "àëàïóêà" âà "áîã÷îë". Áó éóñèíäà äåéäèëàðêè, óëàð åòìèø íàâú áóëàäè. Ôîðñ áóëàð-íèíã õàììàñèíè "ìóðãîáè"ãèíà äåéäè, õîëññ. Âà àãàð áéð-áèðèäàí òàôîâóòèíè àíèêëàá àéòìîê÷è áóëñà, òóðê (óçáåê)÷à íîìëàð áèëàí àéòàäè.
Îò (õàéâîíè) íàâëàðèãà êåëñàê, "òóáó÷îêó" "àðãóìîê" âà "ÿêàþ" "¸áó" âà "òîòó" ñèíãàðè - áà-ðèíè òóðê (óçáåê)÷à àéòàäèëàð. Áèðãèíà êõ-ëóííè "êóððà" äåéäèëàð. Áîøêà: "òîéó" "ãóíàí" âà "äóíàíó" "òóëàí" âà "÷èðãàþ" "ëàíãà" íîìëàðè-ãà êàäàð ôàñèõðîê ôîðñëàð òóðê÷à àéòàäèëàð âà êóïëàðè áóíè õàì áèëìàéäèëàð.
Îòíèíã ýãàðèíè àãàð÷è "çèí" äåñàëàð-äà, îò âà ýãàðãà òåãèøëè áîøêà êèñì âà àñáîá-óñêóíà-ëàðè; íóíîíÿè, "æèáèäãèðó", "õàíî" âà "òóêóìó", "æàçëèã" âà "óëàð÷îãó", "êàíæóãà" âà "æèëáóðó", "êóøêóí" âà "êàíòàðó", "òóôàê" âà "òóêà" êàáèëàð-íèíã êóïèíè, "áóëäóðãà"ñèíè âà "÷óá÷óðãà"ñèíè õàì òóðê÷à àéòàäèëàð.
"Æèáàþ", "æàâøàí" âà "êóõàþ", "êàíãàëäóðóê" âà "êîðáè÷èþ", "êå÷èì" âà "îõà" ñèíãàðè óðóø àñáîáëàðèíè õàì òóðê ñóçëàðè áèëàí àéòàäèëàð.
ßíà äàøò êóøëàðèäàí òóãäîêó, òóãäîðè, ÷îã-ðèê, êóëàòóðãà, ÿïàëîê, êóëàäó, ëàêëàê, ÷îéëîê, êîðàêóø, òåëáàêóø, æèãæèã ñèíãàðè êóøëàðíèíã íîìëàðè ôîðñèéäà éóêäèð. Óëàð áóëàðíèíã êó-ïèíè òóðê÷à àéòàäèëàð.
Òîã âà òóçäàãè æèëãà, ñóêìîê, äóø, àðãàäîë, êèðøèìà, áóðòîãó, ñåêðèòìà, ñèðò, ó÷ìà, èøìà, èëîò, êèðàëîíã, òóêàé, êóë, êóëàê, ñîíã, ñàÿíã, ÷îêèë, ñîé, øóðòîíã êàáè íàðñàëàðíèíã êóïèãà ôîðñëàð íîì òàéèíëàìàãàíëàð.
Æîíâîðëàðíèíã òîâóøèäàí áèðãèíà îò êèøíàøèãà "øèõà" äåá íîì êóéãàíäèðëàð, òóÿíèíã áóçëàìîãè, êîðàìîë ìàúðàìîãèãà, èòíèíã òåãàøìîãèãà âà óëóìîãèãà, ýøàê õàíãðàìîãèãà ôîðñëàðäà ñóç éóêäèð.
Âà ðàñìèé ëèáîñëàðäàí, ÷óíîí÷è, "äàñòîðó", "êàëïîê" âà "íàâðóçèþ", "òóïïè" âà "øèðäîãó" âà "äàêëà", "ÿëàêó", "¸ãëèã" âà "òåðëèêó" "êóð" ñèíãàðè íàðñàëàðíèíã õàììàñèíè òóðê÷à àéòàäèëàð. Åãóëèêëàðäàí àãàð-äà êóé àúçî-óçâëàðèäàí áàúçèãà íîì êóéèáäèðëàð, àììî îðêàíè âà îøèêëèê ñóÿêíè âà ¸í ñóÿêíè, êîáóðãàíè, èëèêíè, óðòà èëèê âà áóãóçëàãóíè òóðê÷à àéòàäèëàð. Âà ÿíà áàúçè åìàêëàðäàí êàéìîãó, êàòëàìà âà áóëàìóãó âà êóðóò, óëîáàþ, ìàíòó âà êóéìîãó óðêàìî÷íè õàì òóðê÷à àéòàäèëàð. Êèìèçó ñóçìàíè, áîõ-ñóìó áóçàíè õàì òóðê÷à íîìëàðèíè àéòàäèëàð. ßíà òóòìî÷ó óìî÷, êóëî÷ó òîëêîííè õàì òóðê÷à àéòàäèëàð. Àãàð áóíäàé òóðëè åîõàëàðãà ìàøãóë áóëèíñà, áóíàêà ñóçëàð òóðêèé òèëèìèçäà ãîÿò êóï òîïèëàäè.
Ýíäè ÿíàäà ìóõèìðîê ñóçëàðãà àõàìèÿò áåðàéëèê. Àðàá òèëè ìîðôîëîãèÿñè èñòèëîõëàðèäà "Ìóôîàëà" äåá íîì êóéèëãàí áîáè õàì áîðêè, ñóç áèð ìàðîòàáà èøëàòèëàäèþ, èêêè êèøèíèíã óçàðî èø-õàðàêàòèíè èôîäà ýòàäè.
×óíîí÷è: "ìóîðàçà" (àðç êèëèøìîê), "ìóêîáàëà" (óçàðî êàðàìà-êàðøèëèê), ìóøîàðî (øåúð àéòèøìîê) âà "ìóêîëàìà" (óçàðî ñóçëàøèø) áóòóí áîáäà øóíàêà ñóçëàð êåëòèðèëàäè âà áóí-äàí æóäà êàòòà íàô áîð.
Ôîðñèéãóéëàð øóí÷àëèê ôàñîõàò âà áàäèèÿò-äàãè äàúâîëàðè áèëàí àíà øóíäàé éèðèê ôîéäà-äàí ìàõðóìäèðëàð.
Àììî òóðê òèëè áèëèìäîíëàðè áó ôîéäàäàí áàõðàìàíä áóëèáäèðëàð. Óëàð ñóç óçàãèãà áèð "øèí" (ø) õàðôèíè êóøèø áèëàí óøà ìàêñàäãà åòãàíëàð. ×óíîí÷è, ÷îïìîê -.. "÷îïèøìîê", òîïìîê - "òîïèøìîê", êó÷ìîê - "êó÷èøìîê", óïìîê - "óïóøìàê" õàì àìàëäàãè ñóçëàðäèð. Áó òóðêóì ñóçëàðíè ÿñàãàí àçèçëàðãà òàí áåðìîê âà òàõñèí àéòìîê ëîçèìêè, æóäà ÿõøè èø êèëãàíëàð. Âà áó ôàñîõàò áèëàí ôîðñ ôàñèõëàðèäàí óçãàí-ëèêëàðèíè õóææàòëàøòèðãàíëàð.
ßíà àðàá òèëè ìîðôîëîãèÿñèäà èêêè êèøè õàðàêàòèíè èôîäàëîâ÷è ôåúëëàð áîð. Óëàð æóäà êåíã òàðêàëãàí âà äîèìèé èñòåúìîëäàäèð. Áóíäàí õàì ôîðñëàð áåáàõðà êîëèøãàí. Òóðêèé õàëêëàð àðàáëàðíèíã áó óñóëëàðèãà æóäà àñîñëè ðàâèøäà èçäîøëèê êèëèøãàí. Ìàñàëàí, àðàáëàð "Àúòàéòó Çàéäàí äèðõàìàí" (Çàéäãà òàíãà áåðäèì) äåéäèëàð. Óøáó ãàï ó÷òà ñóçäàí èáîðàò. Õóääè àðàáëàð ñóçãà áèòòà õàðô êóøãàíëàðè êàáè òóðêëàð õàì ñóçãà áèð õàðô" îðòòéðâäèëàð âà, íàòèæàäà êóëàé õàìäà êèñêà ÿíãé ñóç'ÿñàø ñîäèð áóëàäèã þãóð -þãóðò, ÿøóð - ÿøóðò, ÷èêàð - ÷èêàðò.
Òóðêëàðíèíã ÿíà áèð ñóç ÿñàø óñóëëàðè áîð-êè, ñóç îõèðèãà "÷" ¸êè "÷è" õàðôëàðèíè îðòòèðèø îðêàëè ìàíñàá, õóíàð ¸êè êàñá ýãàëàðèãà äîèð ñóçëàð ÿñàëàäè. Ôîðñèéäà áó óñóë éóêëèãè ó÷óí óíäàé ñóçëàðíè ôîðñëàð òóðê÷à àéòàäèëàð.
Ìàíñàáãà äîèð ñóçëàðäàí, êóð÷èþ ñóâ÷è, õèçîíà÷èþ êåðàê-ÿðîã÷è, ÷àâãîí÷èþ íàéçà÷è, øóêóð÷èþ þðò÷è âà øèëîí÷èþ àõòà÷è ñèíãàðèëàð êóïäèð.
Õóíàð âà êàñá-êîð âàêèëëàðè ÿñàëãàí ñóçëàð-äàí êóø÷èþ áîðñ÷è, êóðóê÷èþ òàìãà÷è, æèáà÷èþ éóðãà÷è, õàëâî÷èþ êåìà÷è âà êóé÷è. Õóääè øóí-äàé êóø÷èëèê õóíàðèãà îèä õàì èñòèëîõëàð áîð-äèð. ×óíîí÷è: êîç÷èþ êóâ÷è, òóðíà÷èþ êèéèê÷è âà òîâóøêîí÷è ñóçëàðè ôîðñ òèëèäà éóêäèð. Âà óëàð óøáó çèêð ýòèëãàí ñóçëàðíèíã êóïèíè òóðê-÷à àéòàäèëàð.
ßíà áèð íàâ èáîðà âà èôîäàëàð áîðêè, áèðîâ-äàí áæ> èøíè ãóìîíñèðàø áèëàí ó èøíè óøà êè-øèãà èèñáàò áåðàäèëàð: õàêèêàò þçàñèäàí ýìàñ, éóê, áàëêè øóáõà âà ãóìîíãà àñîñëàíàäèëàð. Àììî áóíäà àæèá ìàúíîëè ñóçëàð ÿðàòèëàäè. ×óÿîí÷è: áîðãóäåê, ¸ðãóäåê, êóëãóäåê, áèëãóäåê, àéòêóäåê, êàéòêóäåê, óðãóäåê âà ñóðãóäåê. Áóíäàé ñóç õîîèë êèëèø óñóëè ôîðñèéäà áóëìàéäè.
Òóðêëàð áàúçè áèð ñóçëàðíèíã îõèðíãà áèð "÷" õàðôèíè îðòòèðàäèëàð âà øó áèëàí óøà õàðô êóøèëãàí ôåúëäà èø-õàðàêàò òåçëèãè âà ÿêóí-ëàíãàíëèãè òàúìèíëàíàäè. ×óíîí÷è: åòãà÷, èòãà÷, áîðãî÷, ¸ðãî÷, òîïêî÷, ñîòêî÷; ÿíà áèð "ð" õàðôèíè èø-õàðàêàòãà îèä ñóçëàðãà êóøèø íàòèæàñèäà ÿíãè ôèêð þçàãà ÷èêàðèëàäè. ×óíîí÷è: áèëàêóð, êèëàêóð, êåòàêóð âà åòàêóð.
Áèðîð ñèôàò ¸êè ðàíã-òóñíè îðòòèðìà äà-ðàæàäà èôîäàëàø ó÷óí ñóçíèíã áîø êèñìèäàí îëäèäà áèð "ï" ¸ "ì" õàðôèíè êóøèá êóÿäèëàð. Ìàñàëàí îï-ïîê, êîï-êîðà, êèï-êèçèë, ñàï-ñàðèã, þì-þìàëîê, ÿï-ÿññè, îï-î÷óã, ÷óï-÷óêóð; áó íàâú ñóçëàð õàì õèéëà òîïèëàäè. "ì" õàðôè îðòòèðèëãàíè ìèñîëè: êóì-êóê, ÿì-ÿøèë, áóì-áóç.
Òóðêëàð áàúçè ñóçëàðãà áèð "âîâ" (â) âà "ëîì" (ë) õàðôèíè èëîâà êèëèø îðêàëè øóíäàé òóøóí÷à âà èñòèëîõëàðíè õîñèë êèëàäèëàðêè, óëàð õàðáèé ñîõàäà õàì, ñóëòîíëàð áàçìó õèçìàòëàðè ñèíãàðè æàáõàëàðäà õàì ìóõèì àõàìèÿò êàñá ýòàäè. ×óíîí÷è: õèðîâóëó êàðîâóë, ÷èíãäîâóëó áàêàâóë, øèãîâóëó äàêàâóëêè, áóíàêà ñóçëàð îç ýìàñäèð.
Óëàð ÿíà áàúçè ñóçëàðãà áèð "ëîì" (ë) õàðôèíè èëîâà êèëàäèëàðêè, áó óñóë óøà íàðñà ¸êè ñíôàò-ãà õàìèøàëèëèê, äîèìèéëèê ìàúíîñèíè þõëàéäè. ×óíîí÷è: êàõîëó ÿñîë, êàáîëó òóíêîë, òàðêîëó òóñêîë âà ñóþðãîë.
Ôîðñëàð êèëè÷ áèëàí ÷îïìîê, ñóêìîê (ñóãëèìîê)íè, íàéçà áèëàí ñàí÷ìîãíè âà èëìîãíè õàììàñèíè "çàä" ñóçè áèëàíãèíà èôîäàëàéäè-ëàð. Òóðêëàð áèð "ê" õàðôèíè êóøèø îðêàëè ÿíà áàúçè ìàõàë âà ìàêîí, áèð ôàñë ¸ áèð èøãà ìàí-ñóá ñóçëàð ÿñàéäèëàð. ×óíîí÷è, êèøëîê, ÿéëîê, îâëîê, êóøëîê. Áó õàì æóäà êèçèêäèð, ôîðñëàð õàì áó ñóçëàðíèíã áàúçèëàðèíè òóðê÷àñèíè èøëàòàäèëàð.
Óøáó ñóç âà èáîðàëàðäàãè áó õèë èíæà-íîçèêëèêëàð æóäà êóïäèðêè, áó êóíãà êàäàð õå÷ êèøè áó òèë õîäèñàñè õàêèêàòèíè ìóøîõàäà êèëìàãàíè ó÷óí áóëàð ÿøèðèí êîëèá êåòãàíäèð.
Òóðêíèíã õóíàðñèç, ñóçíè "ãóëëàòàäèãàí" ÷å÷àí ¸øëàðè îñîí éóëíè òàíëàá ôîðñèé òèëäà íàçì àéòéøãà ìàøãóë áóëèøãàí. Õàêèêàòäà ýñà, àãàð êèøè ÿõøè ìóëîõàçà êèëñà âà ìóøîõàäà þðèòñà, òóðêèé òèëäà øóí÷à êåíã êàìðîâ âà ìàéäîíèäà øó êàäàð ôàñîõàò êóçàòèëàäèêè, áóíäà õàð êàíäàé ñóçàìîëëèê, ôàñèõñóçëèê âà íàçìñîçëèãó ôàñî-íàïàðäîçëèê ôîðñèéäàí õàì îñîíðîê ìóÿññàð âà âîêåú áóëàæàê.
Ýíäèêè, òóðê òèëèíèíã ÷åêñèç èìêîíèÿòëàðè øóí÷àëèê äàëèëëàð áèëàí èñáîò êèëèíäè, êåðàê ýäèêèì, áó õàëê îðàñèäàí ÷èêêàí èñòåúäîä àõëè ñàëîõèÿò âà êîáèëèÿòëàðèíè óç òèëëàðè òóð-ãàíäà óçãà òèë áèëàí çîõèð êèëìàñàëàð âà èøãà ñîëìàñàëàð ýäè. Àãàð èêêàëà òèëäà èæîä ýòèø êîáèëèÿòëàðè áóëñà, óç òèëëàðèäà êóïðîê ¸çñàëàð ýäè âà èêêèí÷è òèëäà îçðîê àéòñàëàð ýäè. Àãàð ìóáîëàãà êèëãóäåê áóëñàëàð, èêêàëà òèëäà áàðàâàð ¸çñàëàð ýäè.
Áó ýõòèìîëãà õàì éóë áåðèá áóëìàéäèêè, òóðê õàëêèíèíã áàð÷à èñòåúäîäëèëàðè ôîðñ òè-ëèäà øåúð ¸çñèíëàð âà òóðê òèëè áèëàí ìóòëàêî ¸çìàñèíëàð. Èíñîô þçàñèäàí àéòñàê, áóëàðíèíã êóèëàðè òóðêèé òèëäà øåúð ¸çîëìàéäèëàð, ¸çñàëàð õàì, òîæèê òèëèäà ¸çãàíëàðèäåê ÷èêàðîëìàéäèëàð âà óç "àñàð"ëàðèíè ôàñîõàòëè òóðê (óçáåê)ëàð êîøèäà óêè¸ëìàéäèëàð âà ìàúêóëëàé îëìàéäè-ëàð; àãàð óêèñàëàð õàð ñóçëàðèäà þç íóêñîí òîïè-ëàäè âà òàðêèáëàðè þç ýúòèðîçãà ó÷ðàéäè.
Äåìàê, áó ìóøîõàäàëàðèìèçäàí øó íàðñà ìàúëóì áóëàäèêè, òóðêèé òèëäà àæîéèá ñóçëàð âà íàôèñ èôîäàëàð ãîÿò êóïäèð. Áèðîê áóíè ¸êèìëè òàðòèá âà äèëêàø òàðêèá áèëàí ôèêðäà èôîäàëàìîêíèíã êèéèí÷èëèãè áîð. Õàâàñêîð èñòåúäîä ýãàñè òóðêèé íàçìíè êèéèí÷èëèê áèëàí áóí¸ä ýòàð ýêàí, áó èøäàí áåçàäè âà îñîíðîê áóëãàí èêêèí÷è òèë ñàðè ìîéèë áóëàäè.
Áó õîëàò áèð íå÷à ìàðîòàáà ñîäèð áóëãà÷, òàúáè áóíãà îäàò.êèëàäè. Êèøè òäáèàòè óðãàíèá êîëãàíäàí ñóíã, óçè óðãàíãàí íàðñàíè êóéèá, áîøêà - óðãàíèø ìóøêóëðîê áóëãàí íàðñàãà êó-íèêèøè êèéèí êå÷àäè.
Øóíèñè õàì áîðêè, ôàðîñàò èñòåúäîäñèç êèøèëàðíè õàì áó èøãà ìîéèë âà ìàøãóë êóðàð ýêàí, õàð êàíäàé êèøè õàì çàìîíäà ðàñì áóëãàí éóëäàí ÷èêìîêíè ìàúêóë êóðìàéäè âà óøà þðèë-ãàí éóëíè òàíëàéäè.
Õàâàñêîð øîèðíèíã ÿíà áèð îäàòè áóëàäè: ó êîáèëèÿòè ìàõñóëèíè - èñòåúäîäè ìåâàñèíè óçèãà ¸êêàíè ó÷óí øó ñîõà êèøèëàðèãà íàìîéèø êèëèøíè èñòàéäè. Áó ñîõà àõëè ôîðñèéãóéëàð -ôîðñ òèëèäà èæîä êèëóâ÷èëàð ýñà òóðêèé òèëäàãè ñóçëàðäàí áàõðàìàíä ýìàñäèð. Øóíèíã ó÷óí ¸ø øîèð áó èøíèíã áàõðèäàí êå÷èá, ôîðñ òèëè òîìîí ìàéë êóðãèçàäè.
Ýíäèêè ìîéèë áóëäè, ãàéðàò êèëèá âà èìêîí òîïèá áó çàìîíäà áóëãàíè êàáè óøà ãóðóõ âàêèë-ëàðèíèíã áèðèãà àéëàíèá êîëàäè. Íèìà áóëãàíäà õàì òóðêèé òøíèíã òàêäèðèäà áîð ýêàíêè, ôîðñ òèëèãà íèñáàòàí øóí÷àëèê þêñàê èìêîíèÿò âà-çèÿòè, õàêèêàòíè àéòãàíäà, øóí÷à íîçèêëèãè âà èôîäà ìàéäîíèíèíã ãîÿò êåíãëèãèãà êàðàìàñäàí óíãà øåúðèÿò éóëèäà óìóìèé òàòáèê ìóÿññàð áóëìàäè âà ÿøèðèíëèê õîíàñèãà êèðèá êîëèá, áàëêè òàøëàíäèê áèð õîëàòãà êåëèá êîëäè.
Áó õîêèñîðãà óñìèðëèê èáòèäîñèäàêèì îãèç êóòè÷àñèäàí áèðîð ãàâõàð çîõèð áóëñà, ó ãàâõàðëàð õàëè õàíóç íàçìòèçèì÷àñèãà êèðèá óëãóðìàé, çàìèðèì äàð¸ñèäàí øåúð ñèëñèëàñèãà òîðòèëãàí ãàâõàðëàð èñòåúäîä ãàââîñè ñàúé-õàðàêàòè áèëàí îãèç ñîõèëèãà êåëà áîøëàðäè.
Ìàçêóð áóëãàí òàîìèëãà êóðà, èëõîì îêèá êåëà áîøëàãàíèäà ìàéëèì ôîðñèé èôîäà òîìîí áóëäè.
Àììî øóóð ¸øèãà êàäàì-êóéèëãàíäà Õàê ñóáõîíà âà òàîëî òàúáèìãà ãàðîéèáîòëàð ñàðè ìàéëíè çîòèé, äèêêàò âà çàõìàòíàøëèêêà æàñî-ðàòíè òóãìà êèëãàíè ó÷óí ìóøîõàäà âà ìóëîõàçà ìåíè òóðêèé òèëãà éóëëàäè: øóíäàé çåá-çèéíàòëè áèð îëàì êóç îëäèìäà íàìî¸í áóëäèêè, óí ñàêêèç ìèíã îëàìäàí îðòèê âà òàáúèìãà øóíäàé ôàçëó þêñàêëèê îñìîí òàáàêàñè î÷èëäèêè, òóêêèç ôàëàêäàí áàëàíä.õàìäà áèð õàçèíàó÷ðàäèêè, äóðëà-ðè þëäóç ãàâõàðëàðèäàí õàì ¸ðóãðîê, áèð ãóëøàí éóëèêäè: ãóëëàðè îñìîí ñàé¸ðàëàðèäàí ïîðëîêðîê, ìàñêàíè àòðîô-òåâàðàãè ýë î¸ãè åòìàêäàí ôîðèã âà ãàðîéèá íàðñàëàðè áåãîíà êóëëàð äàõëèäàí îìîíäà. Àììî õàçèíàñèíèíã èëîíè êîíõóð âà ãóëøàíèíèíã òèêàíëàðè ñîí-ñàíîêñèç. Õà¸ëãà êåääèêè, áó èëîíëàð íèøè íàøòàðèäàí êóðêèá èñòåúäîäëè îêèëëàð áó õàçèíàäàí áàõðà òîïìàé óòøòãíëàð âà êóíãëèìäàí øóíäàé êå÷àäèêè, ãó¸ áó òèêàíëàð íèíàëàðè çàðàðèäàí íàçì àõëè ãóë-äàñòà÷èëàðè áàçì òóçèøãà åòàðëè ãóë òåðàîëìàé ÷åòëàá êåòèá êîëèáäèëàð:
Óøáó éóëäà õèììàòèì îëèé ýäè âà òàáúèì õàéèêìàñ, äàëëè ôèäîéèëèãè ó÷óí áó åðíè òàøëàá óòèá êåòèøãà êóéìàäè âà òîìîøàñèãà êóçëàðèì òóéìàäè. Òóðêèé òèë îëàìè ôàçîñèäà èñòåúäî-äèì ëàøêàðè ìàðäîíà õóæóìëàð óþøòèðäè; ó îñìîí õàâîñèäà õà¸ë êóøè áàëàíäïàðâîçëèêëàð êóðñàòäè âà ó õàçèíà æàâîõèðëàðèäàí çàìèðèì çàðøóíîñè áåáàõî ëàúë âà êèììàòáàõî òîçà ãàâõàðëàð îëäè. Âà ó ãóëøàí ÷àìàíçîðëàðèäàí êóíãóë ãóëòåðóâ÷èñè áåõàä âà íèõîÿòñèç õóøáóé èôîð òàðàòèá òóðãàí ãóë âà ¸ñóìàííè êóéíèãà ñîëäè.
...ßíà áîøêà ðèñîëàëàðãà êàëàì ñóðäèì âà ìàêòóáëàðãà ðàêàì ÷åêäèì. Ôîðñèé ñåõðãàðëàð âà ïàõëàâèé (òèëèäà) àôñîíàïàðäîçëàð, ó ñîõàäà îðàñòà âà êèñìëàðèíè òèçèìëàðãà ñîëãàí äîíî õàêàìëàð àäîëàò þçàñèäàí êóç òàøëàñàëàð âà áóðóíãè ôîðñèé âà êåéèíãè òóðêèé ëàòîôàòó íîçèêëèêëàðäàí áàõðà îëñàëàð, õóêì ýúëîí êèëèøäàí îëäèí õàð êàéñèñèíèíã ìàðòàáàñèíè áåëãèëàø ïàéòèäà óìèäèì óëäèð âà õà¸ëèìãà øóíäàé êåëàäèêè, ñóçëàðèì ìàðòàáàñè îñìîí þêñàêëèãèäàí ïàñòãà èíìàéäè âà áó òàðòèáó òàðêèáèì àúëî äàðàæàäàí óçãàñèíè ïèñàíä êèëìàéäè.
Áó ñóçëàðäàí ãàíèì áóíäàé áèëìàñèí âà õàâîéè äàúâîãàð áó õèë ãóìîí êèëìàñèíêè, ìåíèíã òàáúèì òóðêèé èôîäàãà ìóëîéèìó êîéèì òóøãàíè ó÷óí òàúðèôèäà ìóáîëàãà èçõîð êèëãàíäàéìàí âà ôîðñèé èáîðàëàðãà ìóíîñàáàòèì îçðîê áóëãàíäàé èíêîð âà òàíêèäèãà çóð áåðãàíäàé òóþëàð Ôîðñèé òèë òàëêèí èìêîíèÿòè âà ó èáîðàëàð íàçîêàòèíè áèðîð êèøè ìåíäàí êóïðîê èäðîê êèëìàéäè âà ôàçèëàòó êàì÷èëèêëàðèíè ìåíäàí ÿõøèðîê áèëìàéäè.
...Ôîðñ òèëè íóêñîíó ôàçèëàòëàðè õóñóñèäàãè ìóëîõàçàëàð èäðîêèäà èñòåúäîäèì îêñàìàéäè, áàëêè áó âîäèéíè áîñèá óòèøäà (áó õóñóñäàãè òàäêèêó òàõëèëäà -Ð.Â.) êàëàìèìíèíã òåçêîð þðò-êåçàðè êàäàìè åòìàãàí åð êîëìàãàíäèð.
Óòòèç éèëäàí îðòèê âà êèðê éèëãà ÿêèíäèðêè, îëàì ìàìëàêàòëàðè ôîçèëëàðè âà êîìèëëàðèíèíã óëóã øàõðè âà èëìèé ìàðêàçè áóëãàí Õóðîñîí þðòèíèíã áàð÷à íàçì àõëè, øèðèíêàëîì øîèðëàðè âà ìóõòàðàì ôàñîõàò àõëè êîãîç þçéãà êàíäàé ìàúíî áèëàí îðîéèø âà êàéñè' ñóçëàð áèëàí äàôòàðëàð þçëàðèíè áåçàá íàìîéèø êèëìîê÷é áóëñàëàð ìåí ôàêèð ñóõáàòèãà åòêàçäèëàð âà áó çàèôãà ìàúêóëëàòèá, óç àñàðëàðè íóêñó êóñóðëàðè èñëîõèíè ñóðàäèëàð. Óëàð þçàñèäàí õîòèðàìãà êåëãàí ìóëîõàçàëàðèìíè àéòãàíèìäà éíñîô þçàñèäàí êàáóë âà ìèííàòäîð÷èëèêëàð èçõîð êèëäèëàð; øóáõà âà ýúòèðîç áèëäèðãàíëàðãà äà-ëèëëàð áéëàí òóøóíòèðèøãà õàðàêàò êèëäèì, øóíäàí ñóíãðà óëàð êàáóë êèëèá, óçëàðè øóêð êèëèá, ìàìíóíèÿò áèëäèðäèëàð...
Õóëëàñè êàëîì øóí÷à êó÷ëè äàëèëëàð âà éèðèê ãóâîõó àñîñëàð êåëòèðèá ¸çãàí óøáó ãàïëàðèìäàí ñóíã ìåí ôàêèðíèíã òàáúè, áàëêè ìàõîðàòè áó ôàííèíã ôîðñèé âà òóðêèé íàçìèäà óçèë-êåñèë áèëèíäè âà ¸ðêèí ðàâøàí áóëäè: àãàð ìåí áèð òèëíè èêêèí÷èñèäàí þêîðèðîê êóéñàì, õàð èêêè òèë èæîäêîðëàðèíèíã õàð áèðè êàáóë êèëèá, õàêêó ðîñò! - äåìîêêàí áîøêà ñóçãà ìàäîðè êåëìàéäè.
Àéíèêñà, øóí÷à êàòúèé óçèë-êåñèë äàëèëëàð íèõîÿñèäà áó êîðàëàìàíèíã õàì òèëè áóëñà ýäè, õàð õàðôè áèëàí ôàð¸ä óðãàéëàð âà ãîâãà êóòàðãàéëàð ýäè.