Àçåðáàéäæàíñêèå ðàññêàçû

CYALIL MYAMMYADQULUZADYA

OLYULYAR
Dyord myaclis vya besh pyardyali komediya
MYACLISLYARIN AHALISI
Sheyx Nyasrullah – 45 yashinda.
Sheyx Ahmyad – onun shaqirdi, 40 yashinda.
Haci Hyasyan – shyahyardya myotyabyar bir haci, 50 yashinda.
Kyarbyalayi Fatma xanim – onun ovryati, 40 yashinda.
Iskyandyar – onun oqlu, 22 yashinda.
Cyalal – onun kichik oqlu, 10 yashinda.
Nazli – onun qizi, 12 yashinda.
Zeynyab – Haci Hyasyanin qaravashi, 20 yashinda.
A l i – Haci Hyasyanin nyokyari, 18 yashinda.
Haci Byaxshyali – 45 yashinda.
Haci Kyarim – 50 yashinda.
Haci Kazim – 50 yashinda.
Myashyadi Oruc – 35 yashinda.
Myashyadi Orucun anasi – 50 yashinda.
Mir Baqir aqa – 35 yashinda.
Heydyar aqa – teleqrafchi, 45 yashinda.
Aliqulubyay – dilmanc, 30 yashinda.
Mirzya Hyuseyn – myuyallim, 40 yashinda.
Kyarbyalayi Vyali – 35 yashinda.
Dyord nyafyar qiz – Sheyx Nyasrullahin ovryatlyari:
hyar biri 13-14 yashinda.
Azarlilar, arvadlar, myusafirlyar, camaat.
Ahvalat vaqe olur Iryavan shyahyarlyarinin birindya, iyirmi il bundan iryali.
BIRINCI MYACLIS
Haci Hyasyanin evi.  Iskyandyarin otaqi, kyuncdya dyamir kravat, qabaqinda
kyohnya miz, ustyundya bir-iki kitab; mizin yaninda iki kyohnya stul. Cyalal vya Myuyallim
diz ustya qabaq-qabaqa oturub dyars oxuyurlar.
C a l a l (qabaqinda kitab, duruxa-duruxa oxuyur). Mara che tyohfya
adyardi.
M u a l l i m (ucadan). Avyardi!
C a l a l. Avyardi. Kyuft. Byaxatir. Byaxatir dashtyam ki, chyun byadyar xyat…
M u a l l i m (ucadan). Byadiryaxt!
C a l a l. Byadiryaxt qyul ryasmi damyani, damyani pyar kyunyam…
M u a l l i m (ucadan). Pyur kyunyam.
C a l a l. Pyur kyunyam hyadiyeyi ashabra, ashabra chyun ryasidyam buy
qyulyam chyandan myast kyard ki, damyanyam, damyanyam oz dyast byarfyat.
M u a l l i m (ucadan). Beryaft!
C a l a l. Az dyast beryaft, ey myurqi syahyar, eshqi zipyarvanya,
zipyarvanya…
Bir kishi (myashyadi paltarinda tyalyasik qirir ichyari vya tyovshyuyya-tyovshyuyya
ucadan). Haci Hyasyan ami evdya?..
C a l a l (kishiyya). Aqam qedib bazara.
Kishi chixib qedir. Myuyallim tyayaccyub ilya baxir onun dalinca.
C a l a l (yenya oxuyur). Zipyarvanya beyamuz, beyamuz…
kanya…suxtyara…
M u a l l i m (ucadan). Dyuz oxu, kon suxtyara… sheiri qyalyat
oxumazlar.
C a l a l. Kon suxtyara can shyud, can syud avaz nyayamyad…
Iskyandyarin syasi qyalir: “Mars, Mars! Mars!” deyib iti chaqira, chaqira qirir ichyari.
C a l a l (oxuyur). Kon suxtyara, kon suxtyara… (Iskyandyarya) Dadash,
chix qet, qoy dyarsimi oxuyum.
Iskyandyar itin qulaqlarindan yapishib, istyayir chyakya ichyari. It dartinib qyalmir.
C a l a l (Iskyandyarya). Syan Allah, dadash, iti chaqirma ichyari; qoy
dyarsimi oxuyum.
Iskyandyar itdyan al chyakib, chox hyavyasli vya kefli, shlyapasini kravatin ustyunya chirpib,
bashlayir papiros eshmyayya.
M u a l l i m (Iskyandyarya). Xudahafiz, Iskyandyar byay. Yaxshi oldu
tyashrif qyatirdiniz. Tyavyaqqe elyayiryam Mirzya Cyalala nyasihyat elyayyasiniz ki,
dyarslyarinya can yandirsin.
I s k a n d a r (oturur kravatin ustyundya). Bash ustya, bash ustya, nyasihyat
elyaryam. Amma bunu de ki, myanim syozyumya qulaq asan kimdi? Odu,
Allahin iti dya myanim syozyumya baxmir; nya qyadyar elyadim, ichyari qirmyadi.
Xa…xa…xa… (qah-qah chyakib qyulyur).
M u a l l i m. Yox, elya buyurma. Mirzya Cyalal aqilli oqlandi; Mirzya
Cyalal syanin syozyunya baxar, ondan otryu ki, bu qyadyar zyahmyati ki, myan
onun yolunda chyakiryam, atasi chyakir, qyaryak bu da elya ryaftar elyayya ki, bu
zyahmyatlyar syamyaryasiz qalmayalar. Myaqyar Mirzya Cyalal qyormyur ki,
elmsiz insan bir qyapiyya dyaymyaz? Insanin ki, elmi olmadi, onun nya
qyadr-qiymyati ola bilyar vya nya hyormyati ola bilyar.
I s k a n d a r (ucadan qah-qah chyakib qyulyur). Myaqyar Mirzya Cyalal
qyormyur ki, elmli insan bir qyapiyya dyaymyaz? Xa… xa… xa… Hyar kyasin
ki, elmi var, onun hyormyati yoxdu; hyar kyasin ki, hyormyati var, onun da
elmi yoxdu. Xa… xa… xa… Insan ona deyyarlyar ki, nya elmi ola, nya
hyormyati ola. Xa… xa… xa…
M u a l l i m (Cyalala). Yox-yox, Iskyandyar byay zyarafyat elyayir;
yalbyattya, zyarafyat elyayir.
C a l a l (myuyallimya). Mirzya, vallah dadashim qenya keflidi.
I s k a n d a r (tez durub qyalir Cyalalin yanina). Myan? Myan? Myan
kefliyyam? Hani? Myan kefliyyam?
Aqzini Cyalalin aqzina tutub, “hu, hu, hu” elyayir.
C a l a l (bashini kyanara chyakib, uzyunyu turshudur). Vallah, dadash, qenya
chaxir ichmisyan.
I s k a n d a r (qyulya-qyulya ucadan). Yalan deyirsyan, vallah yalan
deyirsyan! Chaxir ichmyamishyam, araq ichmishyam! Qyordyun yalan deyirsyan!
Xa… xa… xa!..
M u a l l i m (ayaqa durub, Cyalala). Chyunki bu qyun dyarsini yaxshi
bilmirsyan, dyaxi myan dya syanya tyazya dyars vermiryam. Haman dyarsi sabah
sorushacaqam.
B i r  k i sh i (myashyadi paltarinda qapidan tyalyasik qirib, tyovshyuyya-
tyovshyuyya ucadan). Haci ami evdya?
Cya l a l (kishiyya). Evdya deyil.
Kishi qedir. Hyayyatdya it hyuryur kishinin ustyunya.
I s k a n d a r (qapiya tyaryaf qedib). Kyush, kyush, kyush! Xa… xa… xa!
Kyush, kyush, kyush! Xa… xa… xa! Mars, Mars, Mars! Fut, fut, fut! (Iti
mushqurur).
C a l a l (Iskyandyarya). Vallah, dadash, aqam qyalyandya deyyacyayyam ki,
dadashim iti kyushkyuryurdyu adamlarin ustyunya.
I s k a n d a r (bir qyadyar Cyalala baxandan sonra). Myan dya
deyyacyayyam ki, Cyalal dyarsini bilmirdi. Xa… xa… xa! (Qyulyub qurtaran-
dan sonra bir az baxib, qyalir Cyalalin yanina). Yox, yox, demyanyam,
demyanyam. Syan bilirsyan ki, myan syani chox istyayiryam (yuzyunyu allyayir).
Amma dadashinin syozyunya baxmamaqda bir az yaxshi elyamirsyan. Indi,
myasyalyan, bu kitabi qoyubsan qabaqina, oxuyursan (Kitabi qyotyuryur
yalinya). Indi yyaqin ki, aqan bu kitaba uch abbasi, byalkya hyalya dyord abbasi,
ya bir manat verib, alib, syan axmaq qabaqina qoyub oxuyursan. Amma
o pullari aparib Karapetya versyaydin, syanya iki shyushya Smirnov araqi
veryardi. Syan dya qyatirib veryardin Iskyandyar dadashina. Myan qoyardim
cibimya. Birini syahyardyan ichyardim axshama kimi syanin saqliqina: birini dya
axshamdan ichyardim syahyarya kimi mirzyanin saqliqina. Siz saq olardiniz,
myan dya kef elyardim (myuyallimya tyaryaf). Myan olyum, mirzya, doqru demi-
ryammi? Xa… xa… xa!..
M u a l l i m. Baqishlayin, Iskyandyar byay, hyarchyand byandyanin
tyaryafindyan kyustaxliqdir, sizya nyasihyat elyamyak, amma ushaq tayfasina o
cyur syozlyari demyayiniz bir az bicadir. Siz qardashiniza demyakdyan ki, syay
elya, elm dalinca qet, bashlayirsiz ona lazim olmayan nyasihyatlyari elya-
myayya.
Cyalal istyayir kitabi onun alindyan ala, o da vermir.
I s k a n d a r. Xa… xa… xa! (Cyalala) Elm dalinca qet. Xa… xa…
xa! Elm dalinca qet. Yavash, yavash, qulaq as, qyor nya deyiryam.
B i r  m a sh a d i (tyovshyuyya-tyovshyuyya ichyari qirib, ucadan). Haci Hyasyan
yami evdya?
I s k a n d a r. Evdyadi, evdyadi.
C a l a l (myashyadiyya). Dadashim yalan deyir, aqam qedib bazara.
M u a l l i m (myashyadiyya). Nya var, nya xyabyardi? (Myashyadi dinmyayib
qedir).
I s k a n d a r (yalindya kitab qachir myashyadinin dalinca). A kishi, qetmya,
haci evdyadi, qetmya. Mars, Mars, Mars! Kyush, kyush, kyush! Qoyma qetdi.
Fut, fut, fut! Aha, aha, fut! Kyush, kyush, kyush! (Ayaqlarini yerya dyoyyur).
M u a l l i m (istyayir chixib qedya). Hyalya ki, xudahafiz. (Chixib qedir).
I s k a n d a r (qyulya-qyulya myuyallimin dalinca). Mirzya qetmya! Myan
yolyum, qetmya, qyal Cyalala elm oyryat. Oxusun alim olsun.
C a l a l (Iskyandyarya yaviq qyalib). Dadash, ver kitabimi.
I s k a n d a r (chox ucadan vya hirsli). Cyahyannyam ol!
(Cyalal qorxub qachir eshiyya. Iskyandyar bir az onun dalinca baxandan
sonra qedib oturur kravatin ustyundya vya bir cibindyan araq shyushyasini vya o
biri cibindyan bir balaca styakan chixarib, bashlayir tyokyub ichmyayya, sonra
kitabi achib baxir).
I s k a n d a r (kitaba).  Taniyiram syani. Myan dya syani bir az
oxumusham. On besh il bundan iryali hyamin otaqda myan dya syani oxu-
musham (oxuyur). “Myalikra on nyasihyat sudmyand amyad vya az syari-xuni-
u dyar qyuzyasht”.* Myanim dya myuyallimim myanya nyasihyat elyardi ki, bala, syay
elya, dyarslyarini yaxshi oyryan. Amma bu dilqirlarin hech birindyan eshitmya-
dim ki, desin: bala, adam ol. Hyar kyasya rast qyalirsyan, elya bunu eshidirsyan
ki, elm oxu, alim ol. Amma myani bir basha salan yoxdur ki, axir, bu elm,
elm nya demyakdir? Elm ona deyyarlyar ki, indi birisi bu shyushyani chyakya
bashina, hamisini ichya (ichir). Pah! Pyuf! (yuzyunyu turshudur). Bax, elm – buna
deyyarlyar.
C a l a l (bashini qapidan uzadir ichyari). Dadash, vallah, aqam qyalyandya
deyyacyayyam.
I s k a n d a r (styakani vya shyushyani qoyur cibinya). Cyalal, Cyalal, bura
qyal, qyor syanya nya deyiryam.
C a l a l. Qyalmiryam, syan keflisyan.
I s k a n d a r. Cyalal, bilirsyan Sokrat nya deyirmish?
C a l a l. Sokrat kimdi?
___________
* Syadi Shirazinin “Qyulyustan” asyarindyandir. Myanasi: Padshaha onun nyasihyati  xosh
qyaldi vya onun qanindan kechdi
I s k a n d a r. Sokrat bir adam idi; choxdanin adami idi. Chox, chox
choxdanin adami idi. Sokrat deyyarmish ki, “myan dyars oxumamish elya
xyayal elyardim ki, dyunyada bir zad biliryam; amma elm oxuyandan sonra
yyaqin elyadim ki, hech zad bilmiryam”. Xa…xa…xa! Yyani araq ichmyayi
dya bilmiryam! Cyalal, ay Cyalal! Indi syan myandyan qachirsan, deyirsyan ki,
myan kefliyyam; amma and olsun Qara aqac pirinya ki, syan dya myanim
kimi dyars oxuyub qurtarandan sonra, bashlayacaqsan Iskyandyar dadashin
kimi kyuplyarin dibindya yatmaqa. Xa…xa…xa!..
N a z l i (qapida qyorsyanir). Dadash, syan Allah az ich bu zyahrimari!
I s k a n d a r. Bash ustya, bax, myanim bu qyozlyarim ustya (yalini qoyur
qyozyunya).
N a z l i. Vallah, yalan deyirsyan.
I s k a n d a r. Vallah, yalan demiryam. Nya qyadyar ki, syan burada
durubsan, bir tikya dya ichmyaryam; amma doqrudan doqrusu elya [ki]
buradan qedibsyan, ichyacyayyam.
N a z l i (qyalib yapishir Iskyandyarin alindyan). Myan dya syanin yanindan
qetmyanyam.
I s k a n d a r (Nazlinin qucaqlayir). Ey myanim qyozyal bacim Nazli.
Syahyardyan axshama kimi oturubsan evdya, anandan bozbash bishirmyak dyarsi
alirsan; amma myanim yanima qyalmirsyan ki, qyazdiyim shyahyarlyardyan
syanya naqil elyayim, qyoryasyan dyunyada nya var, nya yox! Bax, hyayyatdya qyun
chixib; syan ki, o qyunyu qyormyayyacyaksyan, nyayya lazimdir onun ishiqi? Chyoldya
otlar qyoyyarib, aqaclar chichyak achib; amma nyayya lazimdir syansiz o chichyak-
lyar, o chyamyanlyar? Syanin burnu firtiqli balaca qardashlarin (Cyalal vya Nazli
qyulyur) qedirlyar arxlarin kyanarinda yonca yiqib yeyirlyar, amma syan evdya
oturub, saqqiz cheynyayirsyan. Evdya bitli bacilarinnan al-yalya verib, atilib-
dyushyursyan vya deyirsyan: haqushka ha haqushka! Bir yarim var haqushka,
uzun atyak haqushka! Xa… xa… xa!... (Cyalal vya Nazli qyulyurlyar). Myanim
istyakli Nazli bacim! Qyal yapishim alindyan, bash alib bu vilayyatdyan chixib,
qoyub qedyak. Dyam qyanimyatyast. Dyaxi niyya durubsan?
Dyaxi nya yashinmaq, nya byuryunmyak, nya utanmaq?
Byasdir bu dayanmaq!
Allaha shyukyur, lalya yanaqinda eyib yox,
Qashinda, dyahaninda, dodaqinda eyib yox,
Bir zyarryacya zyulfyundya, buxaqinda eyib yox,
Dyaxi nya yashinmaq, nya byuryunmyak, nya utanmaq?
Byasdir bu dayanmaq!
Haci Hyasyan chox havali vya lyahlyayya-lyahlyayya qirir ichyari. Nazli vya Cyalal
qedirlyar.
I s k a n d a r. Ata, nya xyabyar?.
H a c i H a s a n (bir az fikir elyayyandyan sonra bashini qalxizib).
Deyirlyar Kyarbyalayi Fyatullah dirilib.
I s k a n d a r (tyayaccyublya bashini atasina tyaryaf ayib). Necya?
H a c i H a s a n. Deyirlyar Kyarbyalayi Fyatullah dirilib.
I c k a n d a r (tyayaccyublya). Necya Kyarbyalayi Fyatullah?
H a c i H a s a n. Haci Ryustyam amivin oqlu Kyarbyalayi Fyatullah.
I s k a n d a r. O ki, Xorasanda olmyushdyu?
H a c i H a s a n. Hya, hya… haman Kyarbyalayi Fyatullah.
I s k a n d a r. Yyani lap dirilib, qyabirdyan chixib eshiyya?
H a c i H a s a n (hyovsyalyasiz). Hya, hya, dirilib.
Iskyandyar dyuzyalib, uzyunyu chyondyarir kyanara vya istyayir qyulmyayini saxlasin, amma
tab qyatirya bilmyayib, birdyan qah-qah chyakib qyulyur vya qachir eshiyya.
H a c i  H a s a n (tyayaccyublya onun dalinca baxa-baxa). Allah syanya
lyanyat elyasin! Budu, bu da bizim oxumushlarimiz! Yyaqin ki, qenya
keflidir. Yyani hech kefli dya olmasa, belya sheylyarya inanmaz. Hech bir sheyya
inanan deyil; nya Allahi taniyir, nya peyqyambyari taniyir. Oz aqirliqi
qyadyarincya oxumaqina pul qoymusham, on il qedib, nya bilim, hansi
cyahyannyamin dyaryasindya dyars oxuyub; indi qyor axiri nya qyunya qalib? Hyalya
bir para namyardlyar myusyalmanlari myazyammyat elyayirlyar ki, ushaqlarini
dyarsya qoymurlar. Bu da syanya dyars! Indi qoy qyalib, dyars oxuyanlari
qyorsyunlyar. Allah myanya min dyafya lyanyat elyasin, aqyar bir dya myan ushaq
qyondyaryam qedya uzaq yerdya kafirlyar ichindya dyars oxumaqa! Yyani [myan]
bashi kyullyu bilirdim ki, axiri belya olacaq. Amma qoymurlar; vallah,
billah bu adamlar qoymurlar ki, xalq bashini salsin ashaqa, oz bildiyini
elyasin. Yapishirlar yaxamdan ki, haci, ushaqina yaziqin qyalsin, Allaha
shyukyur, myaqdurun* var, qoy qetsin dyars oxusun, qyalib bir qulluq sahibi
olsun; incinar olsun, hyakim olsun, silitchi** olsun, nya bilim nya zyahirmar
olsun. Byali, qyondyardik. Mashallah, oxudu qyaldi; indi qyor nya olub; syahyar
kefli, axsham kefli. Divanxanalarda hech mirzyaliyya dya qyotyurmyurlyar. Allah
baisin evini yixsin.
_________
* Qyuvvyan – burada pulun, imkanin
** Rusca sledovatelq (myustyantiq) syozyunyun o zaman el arasinda ishlyanyan shyaklidir.
H a c i  B a x sh a l i (tyovshyuyya-tyovshyuyya qirir ichyari). Haci, Kyarbyalayi
Fyatullah dirilib?
H a c i  H a s a n (durur ayaqa). Byali, byali, dirilib; hyatta oz aliynyan
kaqiz da yazib. Myayattyal qalmisham.
H a c i  B a x sh a l i. Allahin qyudryatindyan hech bir shey uzaq deyil vya
bir dya, ay Haci, olyu oz bashina dirilmyaz ki? Albyattya, onu bir dirildyan var.
H a c i H a s a n. Yyani, ay Haci, bu bir qyaribya ish deyil ki! Odu,
kechyan il Kabla Xyalilin arvadi, xyabyar chixdi ki, olyub. Amma syahyar dedi-
lyar ki, dirilib. Indi odura qyazir.
I s k a n d a r (qapidan bashini ichyari uzadib). Albyattya, axsham elya
biliblyar ki, arvad olyub, amma demya syan diri imish! Xa…xa…xa!..
H a c i  H a s a n (chox ucadan vya hirsli Iskyandyarya tyaryaf). Cyahyan-
nyam ol.
H a c i  K a r i m (tyoyshyuyya-tbyshyuyya qirir ichyari). Haci, deyirlyar
Kyarbyalayi Fyatullah dirilib?.
H a c i H a s a n. Byali, belyadir, doqrudur. Haci, aylyash. Haci, aylyash
Otururlar.
H a c i K a z i m (tyovshyuyya-tyovshyuyya qirir ichyari). Haci, Hyasyan aqa,
deyirlyar Haci Ryustyam dadashin oqlu dirilib?
H a c i H a s a n (durur ayaqa). Byali, Haci aqa, belyadir, doqrudu.
Myashyadi Oruc vya onun dalinca bir dyastya adam tyovshyuyya-tyovshyuyya qirirlyar ichyari.
M a sh a d i O r u c (bir alindya kaqiz, hyar iki alini qyoyya qalxizib,
Allahi chaqirir). Bari pyarvyardiqara, syanin qyudryatini tyarif elyamyayya dilim
laldir. Min shyukyurlyar olsun kyaryaminya, ilahi!
Adamlarin bir parasi qabaqa yeriyib, kaqiza baxirlar vya deyirlyar.
Budurmu Kyarbyalayi Fyatullahin kaqizi? Oxu qyoryak nya yazib?
H a c i H a s a n (Myashyadi Oruca). Myashyadi Oruc, yaxshisi budur ki,
kaqizi oxuyasan, camaatin hamisi eshidya; chyunki chox qyaribya ishdir; insan
myayattyal qalir.
M a sh a d i O r u c (yenya hyar iki alini yuxari qalxizib, bashlayir
aqlamaqa vya qyozyunyun yashini arxaliqinin atyayi ilya silyandyan sonra bash-
layir kaqizi oxumaqa).
 “Ey myanim aziz vya mehriban qardashim Myashyadi Oruc! Bu kaqiz
syanya chatan kimi, avvyal qabaqca Haci Hyasyan amimya myujdya ver.
Haci Hyasyan aqlayir.
Ondan sonra, hyayya anam saqdir, qet anami bas baqrina vya deqinyan:
“Ay ana, yaziq ana, dyaxi qyussya elyamya, oqlun Kyarbyalayi Fyatullah diri-
lib”. Sonra myanim oqlum Myahyammyadhyasyani al qucaqina vya deqinyan:
“Ey yaziq bala, uryayini sixma, syan dyaxi yetim deyilsyan, atan dirilib vya
bir nechya qyundyan sonra syanya Xorasandan qirmizi bashmaq qyatiryacyak”.
Vya ayib olmasin Myahyammyadhyasyanin anasi, – albyattya indi qedib arya vya
ishdi, aqyar qetmyamish olsa, – qyalin bacimi qyondyar, ona xyabyar versin
(aqlayir). Ey myanim aziz vya mehriban qardashim Myashyadi Oruc! Ola
bilyar ki, myanim dirilmyak xyabyarim syanya vya bir para qyalbiqara adamlara
tyayaccyublyu qyorsyanya. Min lyanyat olsun o kyaslyarya ki, xudavyandi-alyamin
hikmyatinya shyakk qyatiryalyar!
Adamlar hami birdyan: Lyanyat!
M a sh a d i O r u c (oxuyur). Qardashim Myashyadi Oruc! Myan vya
myandyan savayi yyuz on dyord nyafyar qyabirdyan ricyat edib, dyubarya bu
dyunyaya qyalyanlyar, qyaryak bir hyaftya tamam ziyaryatya myashqul olaq vya in-
shalah bir hyaftyadyan sonra qyalyaryam vyatyanya. Ancaq indi myuxtyasyar suryatdya
bunu deyya biliryam ki, Myashhyadi-myuqyaddyasdya bir abid peyda olub,
bunun ismi-shyarifi Sheyx Nyasrullahdir. Ayyyadullah tyaala billyutf!* Sheyx
cyanablari nechya illyar ilya Isfahanda ulumi-xyafiyyati tyahsil edyandyan
sonra, tyashrif qyatiriblyar Xorasana vya burada nechya ay riyazyati-tam vya
myucahideyi-lakyalamdan sonra, hyamin elmin xyafayasinin istinbatina vya
istixracina myuttyale olub, axirda bu niyyyatya dyushyub ki, syubhanya vya tyaa-
lanin myarhyamyatilya tyasxiri-yarvahya iqdam elyasin. Ey myanim mehriban
qardashim Myashyadi Oruc! Macyaranin tyafsilini, inshallah, qyalyandya ozyum
dil-cavabi naqil elyaryam vya syan eshidib mat vya heyran qalarsan. Ancaq
bunu bil vya eshit ki, cyamadiyyal-axirin on syakkizinci qyunyu, qyamyar syufla
alyaminya yavuqlashan saatda, sheyx cyanablari Myashhyadi-myuqyaddyasdya qyu-
ryaba qyabristanina ahli-qyubur ziyaryatinya qyalib, tyasxiryul-yamvat shyaraitini
yamyalya qyatiryandyan sonra, avvyal bashlayib bir dua oxumaqa vya sonra uca
syaslya deyib: Azzyamtyu aleykyum ya ahlyal-qyubur! Durun ayaqa, ey Al-
___________
* Allah-taala oz lyutfyu ilya kyomyak elyasin.
lahin myomin byandyalyari! Bu syasi eshitcyak cyami olyulyar Allahin qyudryatilya
bir hyaryakyatya qyaldilyar.
Adamlar bashlayir aqlamaqa.
Dyaxi nya deyim, ay qardash? Qyordyum bashimin ustyundya bir shyaxs
durub, uca qamyatli, qirx yashinda, abidi-saleh vya ryahmdil, siyyah-cheshm
vya ryanqi-ruyi-mubaryakyash byasyabzya mail vya ismi-myubaryakyash Sheyx
Nyasrullah Isfyahani.*
H a c i l a r i n  b i r i  d e y i r: Xudaya, shyukyur syanin cyalalina!
B i r i  d e y i r: Bari pyarvyardiqara, ryahmin qyalsin yaziq byandya-
lyarinya!
Hami yenya aqlayir.
M a sh a d i O r u c (oxuyur). Ey myanim myomin qardashim Myashyadi
Oruc! Bu kaqizi syanya yazmaqda myaqsyadim syani xyabyardar elyamyakdir
ki, fazili-bimisl vya abidi-myuqyaddyas Sheyx Nyasrullah ryacyab ayinin
qyurryasindya Myashhyadi-myuqyaddyasdyan chixacaq, Culfa yolu ilya Tyabrizdyan
kechib, Nyacyafyul-yashryaf shyahyarinya azim olacaq. Sheyx cyanablarinin qyasdi
bizim shyahyarimizdya bir qyun qalib vya ahli-qyubur ziyaryatinya myushyarryaf
olub, sonra yola dyushyub qetmyakdir.
Adamlar aqlayir.
Bu kaqiz syanya yetishyan kimi bu xyabyari vyatyan qardashlarima vya ***-
susyan myohtyaryam Haci amimya yetiryasyan ki, ayin yeddisindya ya syakki-
zindya sheyx cyanablarinin pishvazina chixib, o pak vyucuda layiqincya ehti-
ram qyostyarsinlyar ki, byalkya aqanin fyazilyatinin kyaramyat vya myarhyamya-
tindyan myanim hyamshyahyarlilyarim bibyahrya qalmasinlar. Vyassyalam. Ka-
qiza qol qoyub ahli-vilayyati-filan Myashyadi Fyatullah Haci Ryustyam oqlu,
fi-tarix 19 cyamadiyyal-axir, shyahri-Myashhyadi-myuqyaddyas. (Hyar iki alini
qyoyya qalxizib aqlayir. Adamlar da habelya aqlayirlar). Xudaya, shyukyur!
H a c i  B a x sh a l i (tyayaccyublyu). Elyadya sheyx cyanablari bizim shyahyarya
dya tyashrif qyatiryacyak?
___________
* Qaraqyozlyu, myubaryak uzyunyun ryanqi yashila chalir vya myubaryak ad Sheyx Nyasrullah
Isfahani.

H a c i  H a s a n. Byali, byali. Kaqizdan belya myalum olur ki, belya
yazilib. Adamlardan bir nechyasi qyalyacyak; bizim shyahyarya qyalyacyak.
M a sh a d i  O r u c. Byali, byali, bizim shyahyarya qyalyacyak; yyani qyalib
buradan Tyabrizya qedyacyak.
H a c i  K a z i m. Nya vaxt tyashrif qyatiryacyak? A kishi, nya deyirsyan?
M a sh a d i  O r u c. Byali, byali, belya yazilib; ryacyab ayinin yeddisindya
ya syakkizindya tyashrif qyatiryacyak.
H a c i  K ar i m. A kishi, nya danishirsan? Yyani nechya qyundyan sonra
bizim shyahyarya tyashrif qyatiryacyak?
M a sh a d i  O r u c. Yyani iki-yuch qyundyan sonra.
A d a m l a r i n  b i r  n e ch a s i. Yyani iki-yuch qyundyan sonra sheyx
cyanablari bizim shyahyarya tyashrif qyatiryacyak?
M a sh a d i  O r u c. Byali, byali, belyadir.
Adamlar hyaryakyatya qyalir, bir-birinya deyir: “Dyaxi niyya durmushuq?” Bir az hami
baxir bir-birinin uzyunya.
H a c i  H a s a n (yuzyunyu hacilara tutub). Vallah, dyunyanin ishlyarinya
myayattyal qalmisham (bir az fikirdyan sonra). Yyani hyaqiqyatdya bu bir
myocyuzyadir ki, insan olyandyan sonra dirilya vya bizim kimi aqilli-bashli
adam ola.
H a c i  B a x sh a l i. Haci Hyasyan aqa, syan elya syozlyari qyaryak buyur-
muyasan. Allahin hikmyatinya al aparmaq olmaz vya bir dya bu ishlyar qizlin
bir ish ki, deyil: odur ki, kishi oz ali ilya kaqiz yazib. Xeyr, Haci aqa, syan
o syozlyari buyurma.
B i r  n e ch a  a d a m. Albyattya, albyattya, bunlarin hamisi hikmyatdir.
Bu sirlyar hamisi Allah-taalanin yanindadir.
H a c i  H a s a n. Elyadya dyaxi niyya durmushuq? Elyadya indi sheyx
cyanablari yoldadir. Dyaxi durmaq vaxti deyil. Haci Kazim, Haci Kyarim,
Haci Byaxshyali, Myashyadi Oruc, dyaxi kim var, haminiza deyiryam: durma-
yin, tyadaryuk qyoryun (ucadan). A qyadya, Heydyaryali, haradadir bizim qya-
dyalyar?
Nyokyar A l i qapida adamlarin dalinda qyorsyanir.
A qyadya, ata arpa verin, yyahyar-yasbabi sazlayin. Siz dya, hacilar, mya-
shyadilyar, hazirlashin; durmaq vaxti deyil. Qyaryak yol tyadaryukyu qyoryak.
Qyaryak qabaqa qedyak.
Hacilar, adamlar hyaryakyatya qyalirlyar. Adamlarin bir nechyasi chixir vya bir-birinya
deyir: “Qedyak atlari hazirlayaq”.
H a c i  H a s a n. A qyadya, Heydyar! Durma, tez evya xyabyar elya ki,
otaqlara fyarsh salsinlar, qonaq qyalyacyak.
Adamlarin ichindyan nyokyar Heydyar chixib qedir.
H a c i  K a z i m (Haci Hyasyanya). Haci, qoy sizya zyahmyat olmasin,
sheyx cyanablarinin zyahmyatini myan chyakim, qoy bizim qonaqimiz olsun;
qorxuram sizya zyahmyat ola.
H a c i  H a s a n. Yox-yox, Haci Kazim, syan Allah elya demya. Elya
vyucudun yolunda belya zyahmyatlyar xoshdur.
H a c i  B a x sh a l i. Xeyr, Haci Hyasyan aqa, qoy sheyx bizya qonaq
olsun.
H a c i  K a r i m. Vallahi, razi olmanam, qyaryak sheyx cyanablarinin
byandyachiliyini ozyum qyabul edyam. Vallah, olmaz.
H a c i  H a s a n (Haci Kyarimya). Syanin bashin uchyun razi olmanam;
chyunki sheyx cyanablarinin boynumuzda haqqi choxdur.
H a c i  K a z i m. Elyadya, Haci Hyasyan aqa, dyaxi dayanmaq vaxti
deyil. Qedyak hazir olaq. Hacilar, buyurun qedyak, yol tyadaryukyu qyoryak.
Hami “buyur-buyur” – deyib chixirlar. Otaqda bir Haci Hyasyan qalir. Bu tyaryafdyaki
qapidan Kyarbyalayi Fatma xanim, bashinda chadra, qorxa-qorxa bashini ichyari uzadib, sonra
qirir ichyari.
K a r b a l a y i  F a t m a  x a n i m (Haci Hyasyanya). Ay Haci, bu nya
xyabyardir? Deyirlyar Kyarbyalayi Fyatullah dirilib qyalir?
Haci Hyasyan. Kabla Fatma, dyaxi durmaq vaxti deyil, ev-eshiyi sazla.
Dyunya vya alyam bir-birinya dyayib; Xorasanda hyar nya qyadyar adam
yolmyushdyu, hamisi dirilib. Kyarbyalayi Fyatullah da dirilib; odur, bu qyun-
sabah qyalir. Onu dirildyan sheyx dya qyalir; ozyu dya dyushyacyak bizdya. Di syanya
deyiryam durma qet, ev-eshiyi syaliqyayya sal (ucadan vya hirsli). Di syanya
deyiryam durma! (Istyayir chixib qetsin).
K a r b a l a y i  F a t m a  x a n i m. Ay Haci, Allah atana ryahmyat
elyasin, bir de qyoryum, bizim shyahyarin olyulyarini dya dirildyacyak?
H a c i H a s a n (qapida). Ay arvad, syan Allah, tez ol, durma!
Bilmiryam dirildyacyak ya diriltmyayyacyak. O baqlidir Allahin iltifatina.
Myanim ozyumyun dya aqlim chashib; hech bilmiryam nya cyur dirilyacyak? Allahin
iltifati olsa, bu nya bir chyatin ishdir? (Ciqirir). Arvad, syanya deyiryam durma
qet, tyadaryuk qyor! Myan qediryam (chixir).
K a r b a l a y i F a t m a x a n i m (Hyar iki alini yuxari qalxizib
aqlayir). Ey yeri-qyoyyu yox yerdyan yaradan Allah! Myani il yarimdir
aqlar qoyubsan, qyulyuzlyu qizimi alimdyan alibsan, myanim ciyyarimya daq
basibsan! Ay ryahim Allah, myan syandyan istyayiryam Sarami! Ay Kyarbya-
layi Fyatullahi dirildyan Allah, myanya dya ryahmin qyalsin: myanim qyulyuzlyu
qizimi dirilt! Allah! Allah!.. (aqlayib uzyuqoylu dyoshyanir yerya).
I s k a n d a r (ichyari qirir, yavash-yavash qyalib durur anasinin yaninda
vya bashini ashaqi salib qyamqin deyir). Yaziq ana!
Pya r d a
IKINCI MYACLIS
Haci Hyasyanin qonaq otaqi. Kyarbyalayi Fatma xanim vya qulluqchusu
Zeynyab evi syaliqyayya salirlar. Nazli sevincyak qyazir, oynayir, oxuyur.
Nazli (sevincyak anasina). Ana, bashina dyonyum, ana, o qadani alim,
ana, deyirlyar bu qyalyan qonaqimiz olyulyari dirildir. Qadani alim, ana, bir
de qyoryum doqrudur, ya yox? (Anasini qucaqlayir).
K a r b a l a y i  F a t m a  x a n i m. Ay qiz, myan nya bilim? Myan
dya syanin kimi. Deyirlyar Xorasanda on yyuz adam dirildib. Kyarbyalayi
Fyatullah amoqluvu da dirildib. Hyalya myani otyur, indi qonaqlarin qyalmyak
vaxtidir, qoy ishimi qyoryum. Ay qiz, Zeynyab, tez ol yasdiqlari qyatir, bu
tyaryafdyan qoy. Bu xalchani bir az bu tyaryafya chyak. Tez ol! Bir az chyapik
tyarpyash!
Nazli. Ana, vallah, bilmiryam aqlayim, ya qyulyum. Vallah, qyor fik-
rimya nya qyalir. Ana, uryayimdya bir syoz var, qoy deyim (anasi dinmir).
Ana, vallah, qonaqimiza yalvaracaqam, onun ayaqina dyushyacyayyam (aq-
laya-aqlaya) myanim Sara bacimi da diriltsin.
K a r b a l a y i  F a t m a  x a n i m. Ay qiz, nya bilim (Yerya chyokyub,
yuzyunyu charqatinin ucu ilya ortyur vya bashlayir aqlamaqa).
Z e y n a b. Ay xanim, syan Allah, uryayini sixma, Allah kyarimdir
(Kyarbyalayi Fatma xanim qyozlyarini silib, uzyunyu achir). Ay xanim, syan
Allah, o kishi necya adamdir ki, olyulyari dirildir? Yaxshi, byalkya imamdi,
seyiddi? Bay, Allah, kyaryaminya shyukyur! (Bir az dinmyayib). Syan alllah,
xanim bircya bunu syandyan sorushacaqdim ki, qyoryasyan o kishi kasiblarin da
yolyusyunyu dirildir, ya bircya dyovlyatli adamlarinkini? Vallah, xanim, bu
qyun o qyadyar fikir elyamishyam hech bilmiryam nya qayiriram. Doqrusu (aq-
laya-aqlaya) bizim balaca oqlan bu qyun yadimdan chixmir. Elya deyyasyan
tifil bu saat qabaqimda can verir. Yaziq ushaq olyandya qyozlyarini elya
diryamishdi uzyumya ki, deyyasyan myandyan bir zad istyayir (Aqlaya-aqlaya
charqati ilya qyozyunyun yashini silir).
K a r b a l a y i  F a t m a  x a n i m. Ah, vallah, hech ozyum dya
bilmiryam. Allah ryahim Allahdi, albyattya bizya dya yaziqi qyalyar. Di durma,
Zeynyab, qet Aliyya de ki, su qyatirsinlyar. Syan dya ocaqin altina bax.
(Zeynyab chixir).
N a z l i. Ana, ana, vallah, uryayim bir tikya olub. (Qyulya-qyulya). Bircya
dyafya Sara bacimi qyorsyaydim, olmyazdim. Ana, axi syan bilirsyan myan
Sara bacimi nya qyadyar istyayirdim. Bircya olmyayyaydim, o qyunyu qyoryaydim
Sara bu qapidan qirir ichyari. Belya atilib onun boynunu qucaqlayaydim,
deyyaydim, ay torpaqlarin ichindya chyuryuyyan baci! Vallah, ana, istyayiryam
dyali olam. Bilmiryam qyulyum, ya aqlayim. Myan and ichiryam Allaha,
peyqyambyarya; nyazir elyayiryam ki, hyar nyayim var, paylayim fyaqir-fyuqya-
raya, bax, paltarlarimi, qizillarimi, bax, qedib hyar nya var qyatiryacyayyam.
(Istyayir qachib qedya).
K a r b a l a y i  F a t m a  x a n i m. Ay qiz, hyalya tyalyasmya. Qoy
hyalya qyoryak. Qedib shey-shyuyyu qyatirib bura tyokmya. Qonaqlarin qyalmyak
vaxtidi. Qet Zeynyabya dya tez olsun qyalsin.
I s k a n d a r (oxuya-oxuya qirir ichyari). Hya… ana, kefin nechyadi?
K a r b a l a y i  F a t m a  x a n i m. Eh, zyahrimar olsun kefim!
Syanin dyardin az qalib myani chyuryutsyun. Xalqin da ushaqlari dyars oxuyub-
lar. Odu, hamisi aqilli-bashli adam olublar; hamisi ayix-shayix, aqillari
bashlarinda. Hyaryasi ozyunya qyorya bir qulluq sahibi olub. Amma syan qecya
kefli, qyundyuz kefli… Vallah, el ichindya lap biabir olmushuq. Ichirsyan o
zyahrimari, hyar nya aqlina qyalir, danishirsan. Nya Allah taniyirsan, nya byo-
yyuk-kichik taniyirsan. Hyalya o nya syozdyu dyunyan Nazliya demisyan? “Qyal
yapishim alindyan qedyak, qyazyak”. Yoxsa indi dya bu qalib ki, qiz ushaqlari
da oqlanlar kimi chixib chyolyu-bacani qyazyalyar? Vallah, dyunyan bunu Cyalal
myanya deyyandyan az qaliram elya oz alimlya bir qyabir qazam, qiryam ichinya,
yaxam qurtarsin.
I s k a n d a r (qah-qah chyakib, yapishir anasinin chiynindyan). Daha
bundan sonra olsyan dya, yaxani qurtara bilmyayyacyaksyan. Odu, Sheyx
Nyasrullahdi-nyadi, bu qyun qyalir. Syan olyarsyan, sheyx qenya syani dirildyar.
Xa… xa… xa!.. Daha bundan sonra olmyaknyan dya yaxan qutarmaz.
Xa… xa… xa!..
Zeynyab vya Nazli qirirlyar.  Iskyandyar qedib oturur yasdiqlarin ustyundya,
Zeynyab istyayir qoymasin.
Z e y n a b. Oturub yastiqlari azmya! Syandyan otyari bunlari bura
qoymamishiq! Qyormyursyan ki, qonaq qyalir?
I s k a n d a r (Zeynyabya). Hey, Zeynyab, vallah, fyandini duymusham!
(Durur) Qonaqin yolunda, bu qyadyar chalishirsan ki, arin Kyarbyalayi
Novruzu diriltsin? Vallah, fyandini duymusham. Xa… xa… xa!..
K a r b a l a y i  F a t m a  x a n i m (Iskyandyarya). Ay yaziq, ay bashi
dashli! Syan nyayya inanirsan ki, buna da inanasan? Yaziqim qyunyunya!
Yaxshisi budu chix qet, qoy ishimizi qyoryak. Ay qiz, Zeynyab, qyal bu xal-
chanin ucunu dyuzyalt.
N a z l i. (Iskyandyarya). Dadash, Syan Allah, bari bu qyun ozyunyu yaxshi
saxla. Vallah, adam utanir, qonaq-zad qyalyacyak.
M i r  B a q i r  a q a (qirib, bashmaqlarini chixardir). Salam aleykyum.
Nazli uzyunyu ortyub, qachib qedir.
K a r b a l a y i  F a t m a  x a n i m. Aleykyassyalam. Aqa, buyur aylyash.
Mir Baqir aqa oturur. Iskyandyar qachir Nazlinin dalinca.
I s k a n d a r. Ay qiz, Nazli, mushtuluqumu ver! Nishanlin qyaldi.
K a r b a l a y i  F a t m a  x a n i m (Iskyandyarya aciqli). Kyas syasini!
Axmaq-axmaq danishma!
Mir Baqir aqa bashini salir ashaqi.
I s k a n d a r (qyalib durur Mir Baqirin qabaqinda). Myan olyum, al
ver! Lotusan hyayya, al ver! Vallah, ruhun var; dyuz doqquz yashinda;
qyaryak bircya tikya artiq olmasin. Quzu ati, shax, tazya-tyar, lyatif, balaca.
Aqzindan syud qoxusu qyalir. Lyazzyat, lyazzyat! Vallah, ruhun var! Lotusan
hyayya, al ver!
M i r  B a q i r  aqa (Iskyandyarya). Ayibdi, ayibdi! Hech olmasa, anan-
dan hyaya elya, o syozlyari danishma.
K a r b a l a y i  F a t m a  x a n i m. Onun hyayasi olsa, niyya o syozlyari
danishir?
I s k a n d a r (bir az durub, tyayaccyublyu baxir ozyunya). Doqrudan,
byalkya myandya hech hyaya yoxdu (Iki alini ciblyarinya salib, bir shey axtaran
kimi). Baxim qyoryum, byalkya hyaya ciblyarimdyadi: yox, yoxdur (Mirbaqir
aqaya) Aqa, myan olyum, syan dya bir ciblyarinya bax, byalkya syanin cib-
lyarindya ola.
Mir Baqir aqa istyayir dursun ayaqa.
Xa… xa… xa!.. Myan olyum incimya! Lotusan hyayya, incimya! Aylyash,
yaylyash. Bu saat qedib nishanlini qyatiryacyayyam yanina. (Chaqirir) Nazli,
Nazli! (Fatma xanim da durur ayaqa).
M i r  B a q i r  a q a (qeyzli chox ucadan). Kyas syasini, piyan! (istyayir
qetsin).
K a r b a l a y i  F a t m a  x a n i m. Buy, ay ushaq, bashima xeyir!
Bu qyadya lap dyali olub. (Ucadan) Adya, Ali, qyal bu syafehi chixar sal eshiyya!
Mir Baqir aqa chixib qedir.
N a z l i (qirir ichyari). Dadash, vallah, lap biabir olduq. O nya syozlyardi
danishirdin? Ayib deyil?
I s k a n d a r (chirtmiq chala-chala oxuyur vya oynayir).
Bir qiz sevmishyam doqquz yashinda…
Syurmya qyozyundya, rasix qashinda.
Ay can! Ay can! Ay can!..
Kyarbyalayi Fatma xanim ikiyalli Iskyandyarya boqma chixardib qedir.
N a z l i (ucadan). Dadash, kyas syasini!
I s k a n d a r (bir az fikir elyayyandyan sonra qedib yapishir Nazlinin
yalindyan vya qyatirir pyancyaryanin qabaqina). Bax, bax, o kimdi?
N a z l i. Nya bilim? Ozyun bilirsyan kimdi.
I s k a n d a r. Yaxshi bax! Bax, qyor kimdi?
K a r b a l a y i  F a t m a  x a n i m (qyalib durur qapida). Ay balam,
axi bir byasdi! Utan, yorul! Axi bir ozyunya yaziqin qyalsin. Axi bir hyaya
elya. O syozlyari ki, o kishiyya dedin, necya utanmadin? Yaziq kishi
xyacalyatindyan dayana bilmyadi, durub qetdi. Necya olsa seyiddi,
qohumdu. Myaqyar adamin aqzina nya qyalsya danishar? Axi o da yaziqdir,
qyaribdir; bizdyan savayi onun bu shyahyardya kimi var?
I s k a n d a r (chirtmiq chalib Nazlini qyostyarir). Belya bu shyahyardya onun
Nazli kimi nishanlisi var.
N a z l i. Dadash, and olsun Allaha, myan Mir Baqir aqaya qetmyayya-
cyayyam. Myan hech kyasya qetmyayyacyayyam.
I s k a n d a r. Xa… xa… xa!.. (qedib yapishir Nazlinin alindyan).
Bacim, hyalya syan ushaqsan. Qet dolanqinyan, xamsyan hyanuz! Bir qyun olar
ki, qyalib qyoryaryam syanin qabaqina bir ayna tutub, chyakya-chyakya aparirlar.
Onda tutaq ki, syan chyam-xyam elyadin. (Ozyu dya chyam-xyam elyayyan kimi
burulur). Tutaq ki, syan istyamyadin qedyasyan. O vaxt bir dya qyoryacyaksyan
ki, syani daldan ityalyayib deyirlyar ki, “Dayanma, tez-tez qet!” Chyonyub
baxib qyoryarsyan ki, ityalyayyan syanin atan Haci Hyasyandir. Byali, sonra
byalkya qedya-qedya bir dya istyadin ki, dayanib qetmyayyasyan; bir dya qyorya-
cyaksyan ki, daldan qenya bir adam syani dyurtmyalyayir ki: “Dayanma, yeyin
yeri!” Chyonyub baxib qyoryacyaksyan ki, bu da syanin anan Kyarbyalayi Fatma
xanimdi. Aqyar, ishdi, chox hay-huy elyasyan, yanindaki, atrafindaki bibi-
lyarin, xalalarin, amilyarin, seyidlyar, mollalar, qonshular, cicilyar, bacilar –
hyarya bir yandan syani mizlyayyacyaklyar ki: “Dinmya, kyas syasini! Xortdan
qyalyar syani aparar!” Byali, halla-hallaynan syani aparib, qatacaqlar bir
kishinin yanina. Onda daha syan myani haradan tapacaqsan? (Chirtmiq
chalib oxuyur).
Bir qyun olar syan dya myani atarsan,
Qurtlarinan ashnaliqi qatarsan,
Balam, qatarsan,
Bacim, qatarsan!..
(Bir az dayanib fikir elyayyandyan sonra, baxir Nazlinin vya anasinin
yuzyunya). Ana, byalkya myan kef havasina bu syozlyari danishiram? (Kyarbyalayi
Fatma xanim dinmir. Nazli qyalib Iskyandyari qucaqlayir).
N a z l i. Dadash, kefli dya olsan, myan syanin syozyundyan chixmanam.
N o k a r l a r (tyovshyuyya-tyovshyuyya qirib, xyabyar verirlyar). Xanim, chixin
eshiyya, qonaqlar qyalir.
(Xanim vya Nazli qachirlar otaqdan).
H a c i  H a s a n (yustyu-bashi tozlu, qirib tyoyshyuyya-tyoyshyuyya otaqin o
tyaryafinya, bu tyaryafinya baxir, uzaqdan salavat syasi qyaldikcya ucalir).
Allah-taalanin hyar bir byalasi qyaryak bizim vilayyatya nazil ola. Sheyx
cyanablari yolda bir az naxosh olub. Bari Allah shyafa versin ki, xyacalyat
olmayaq. (Iskyandyarya) Iskyandyar, bu qyun qonaqlarin yaninda ozyunyu yaxshi
saxla. Ayibdir, dost-dyushmyan var.
I s k a n d a r. Dadash, bu haman olyu dirildyan sheyxdir ki, qyalir?
H a c i  H a s a n. Sheyx Nyasrullah cyanablaridir. Dyaxi vaxtim yoxdur
syannyan artiq danishmaqa. (Istyayir chixsin). Qyoryum evdya hyar bir sheyi hazir
elyayiblyarmi?
I s k a n d a r. Dadash, elyadya qonaqdan tyavyaqqe elya ki, avvyal
qabaqca myani diriltsin; chyunki elya myan dya olyu kimi bir sheyyam.
Haci Hyasyan tez vya dinmyaz qyalib yapishir Iskyandyarin qolundan vya chyakya-chyakya aparir
eshiyya. Salavat syasi, adamlarin hay-kyuyyu yaxinlashir. Tarap-turup, at kishnyamyasi vya qilyu-
qal qyaldikcya ucalir. Haci Hyasyan bir tyaryafdyan vya Sheyx Ahmyad bir tyaryafdyan, Sheyx
Nyasrullahi qoltuqlayib, qyatirirlyar ichyari vya oturdurlar dyoshyayin ustyundya vya ozlyari chyakilib,
yadyablya dururlar kyanarda. Haci Byaxshyali, Haci Kyarim, Haci Kazim, Myashyadi Oruc, Mir
Baqir aqa vya hacilar, otaq tutduqca, camaat ust-bashlari tozlu, tyovshyuyya-tyovshyuyya otaqa
qirib, adyablya dururlar kyanarda. Sheyx Nyasrullah naxosh kimi hech kyasya baxmayib, dayanir
yastiqlara. Iskyandyar adamlarin ichindyan bashini chixardib baxir. Haci Hyasyan isharya elyayir
ki, chixib qetsin. Iskyandyar yox olur. Sheyx Ahmyad yavashca qyalir, chyokyur Sheyx Nyasrullahin
qabaqinda vya dizi ustya yavashca sorushur.
Sh e y x  A h m a d (Sheyx Nyasrullaha). Sheyxyana, ahvaliniz indi
necyadir?
Sheyx Nyasrullah bir syoz demyayib, bashini tyarpyadir.
H a c i  H a s a n (qorxa-qorxa Sheyx Ahmyadya yaviq qyalib). Sheyx
cyanablari izin versin chay qyatirsinlyar.
Sheyx Nyasrullah bashi ilya yox isharyasi elyayir.
H a c i  H a s a n (qorxa-qorxa). Byalkya qyandab qyatirsinlyar?
Sheyx Nyasrullah yenya bashi ilya isharya elyayir razi deyil.
H a c i  H a s a n. Byalkya sheyx cyanablari tyaam buyuralar? Yaxshi
cyucya-plov bishiriblyar.
Sh e y x  N a s r u l l a h (hech kyasin uzyunya baxmayib yavashca ). Adyami
dyar vyaqti-myaryaz ishtyahayi-tyaam nyamibashyad. Dil niz dyar vyaqti-ibtila
byaillyati-hyava vya istilayi-myaryazi-hyubbi-dyunya, ryaqbyat byazikri-pyarvyar-
diqar nyamidaryad. Tyaam hyarchyand lyaziz bashyad vya lakin dyar nyazyari-bimar
lyazzyat namidyahyad. Dil niz chyun byamyaryaz zatyul-syafyar vyasvyaseyi– dyunya
myubtyala bashyad, az nemyati-byandyaqiyi-xuda vya tyahsili-faideyi-yuqba
myutyalyazziz nyamiqyardyad. Byaqyadri-matyahzyunyu lid-dyunya yyuxryucyuhyu-
myul-axiryatyu min qyalbikya vya biqyadri matyahzyunyu axiryatin yyuxryucyu hyum-
myud dyunya min qyalbikya*. (Bir az fikir elyayib, baxir Haci Hyasyan uzyunya
vya birdyan dikyalib chiqirir). Necya tyaam? Necya cyucya-plov? (Sheyx Ah-
myadya). Sheyx Ahmyad, myani hara qyatirmisyan? Bunlar necya myusyalman-
dirlar? Necya myomindilyar? Bu nyadir? (Otaqin fyarshlyarini qyostyarir). Bu
xalilyar nyadir? Necya tayam, necya cyucya-plov? Sheyx Axmyad, myaqyar syan
bunlara demyamisyan ki, myanim xyoryayim qyundya bir xurmadir?!
Sheyx Ahmyad vya adamlar qorxub titryayirlyar.
Sh e y x  A h m a d. Byali, sheyxyana, demishyam.
Sh e y x  N a s r u l l a h (yuzyunyu adamlara tutub chiqirir). Bu nyadir,
vyalyadyuzzina? Nya uymusunuz bu dyunyaya? Innya dyunyakyum indi lahyovlya
min vyaryaqyatin fi***mmi cyaradyatin. Bu nyadir? Nya istyayirsiniz? Nya axta-
rirsiniz? Olyacyaksiniz, aqyarchi shah olasiz. Dyunyayi-shyuma dyar nyazdi-myan
hyar ayinya biqyadrtyar ast az byarqi ki, dyar dyahyani-myalyax bashyad*. Sizin
___________
* Xyastyalik zamani insanin xyoryak yemyayya meyli olmaz. Uryak dyunyanin hyavavyu
hyavyas myaryazinya myubtyala olan vaxt Allahi yada salmaqa ryaqbyat etmyaz; yemyak nya qyadyar
lyazzyatli olur-olsun xyastyanin nyazyarindya lyazzyatli qyoryunmyaz vya axiryat faydasini alya
kechirmyak dya ona lyazzyat vermyaz. Syandya axiryat eshqi olsa, dyunya uchyun qyozyal hesab
etdiyin sheylyarin hamisini axiryat syanin uryayindyan chixardar vya axiryatdya qyormyak istyadiyin
sheylyar dyunyani syanin uryayindyan chixardar.
dyunyaniz ibaryatdir alti cyur lyazzyatdyan: myatum, myashrub, myalbus, myan-
kuh, myarkub vya myashmum. Vyassyalam! Lakin tyaamlarin an lyazzyatlisi
baldir ki, arinin tyupyurcyayindyan amyalya qyalir. Ichdiyiniz suyun ichindya
minlyarcya heyvanat cyamdyayi uzyur. Atirlyarinizin alasi myushkdyur ki, ahu-
nun qyobyayinin qanindan ibaryatdir. Myarkubatin ashryafi atdir ki, onu
minyan hyamishya xyatadadir. Libaslarin nyafistyari ipyakdir ki, qurdun ufu-
nyatli aqzindan chixir. O ki, qaldi myankuhatin myuyazzyam faydalari,
burada myatlyab bir az tuldur (bir az sakit olub, yavashca deyir). Sud-
myandtyar daruyi ki, cyaryab xarxari shahidan qyulyuzarra fyuru minishanyad,
yamri-tyazvic nikahi-mityayast. Tyadbirist myatin dyar myuhafizyati-
shyahristani-iman az taraci-tyurkan, qyamzyahayi canistan hisnisti-hyasini
dyar tyaqlidi-xuni-fasid**. (Chox ucadan) Myan tyazyavvyacya ahryazya nisfi
dinihi. Yyani hyar kyas ki, tyazvic konyad nisfi-dini-xudra az shyarri-
vyasvasi-sheytani vya fyasadi vya hyavyashai-nyafsani eymyan bashyad***. (Bir
az dayanib yavashca) Sheyx Ahmyad, bu camaatin ichindya bacilardan hech
qyozyumya dyaymir? Deynyan ki, o bicharyalyarya xyabyar versinlyar ki, onlar da
buraya qyalib vya pyardya dalina cyam olub, Allah-taalanin hyokmlyarini
eshitmyakdyan bibyahrya qalmasinlar.
Adamlar hyaryakyatya qyalir. Chadraya byuryunmyush ovryatlyar tyak-tyak otaqa qirib, kishilyarin
dal tyaryafinya dyuzyulyurlyar.
Sh e y x  Nyas r u l l a h (ucadan). Aksyaryu ahlinnaril-yazzyab; bishtyarin
yahli-cyahyannyam azabanyand (yavashca Sheyx Ahmyadya). Sheyx Ahmyad,
myanim taqyatim yoxdur, syan bunlari basha sal.
Sh e y x  A h m a d (camaata). Sheyx cyanablarinin fyarmayishindyan
belya myalum olur ki, cyahyannyam ahlinin choxusu siqeyi-myutyadyan
myahrum olan kishi vya ovryatlyardir.
Sh e y x  Nya s r u l l a h (Sheyx Ahmyadya). Ucadan de, ucadan de.
(Chiqira-chiqira). Dyu rikyat nyamazi ki, myutyazyavvic qyuzaryad, behtyar ast az
hyaftad ryukyat nyamazi ki, azyab miqyuzaryad.**** (Birdyan ayaqa qalxib vya
___________
* Sizin dyunyaniz myanim yanimda chyayirtkya aqzinda olan yarpaqdan da alchaqdir.
** Qyozlyarin xyayali ilya tyarpyanyan chox qashintili qoturluqun an faydali dyarmani – ev-
lyanmyak myasyalyasi, yyani siqya elyamyakdir. Iman myamlyakyatini canalici naz-qyamzya qyozyal-
lyarinin qaryatindyan myuhafizya etmyak uchyun siqya myohkyam bir tyadbirdir.
*** Hyar kyas evlyansya, evlyanmyak onun dinini saxlar. Vyalyadyuzzina, yyani hyar kyas ev-
lyansya, oz dininin yarisini sheytanin shyarindyan vya nyafsani hyavavyu hyavyasdyan qorumush olar.
**** Evlinin qildiqi iki ryukyat namaz subayin qildiqi yetmish ryukyat namazdan
yaxshidir.

saq alini camaata tutub, chox ucadan). Tyazvic kon vya qyar nya az cyumleyi
ryahbanani-nyasarayi vya qyar nya az byaradyarani-sheytani*.
H a c i  H a s a n (qabaqa yeriyib, dyushyur Sheyx Nyasrullahin qaba-
qinda syacdyayya). Sheyxyana, bizya ryahmin qyalsin; biz yaziqiq. Biz hyar
halda sizin amrinizya itayat etmyayya haziriq. Bizya yaziqin qyalsin.
Sh e y x  N a s r u l l a h (bir qyadyar Haci Hyasyanin uzyunya baxandan
sonra bashlayir aqlamaqa). Hyazryat Davudra bya qyabristani qyuzar iftadya,
myalyaki azabra did ki, myurdyara azab mikyunyad. Hyazryat fyarmud.**
(Dayanib oturur yerya vya camaat bashlayir aqlamaqa) Sheyx Ahmyad,
danishmaqa taqyatim yoxdur.H a c i  H a s a n. Allah shyafa versin!
A d a m l a r. Allah shyafa versin!
Adamlarin ichindyan “chyakil oyza yol ver” syasi qyalir. Heydyar aqa, Ali byay vya
myuyallim Mirzya Hyuseyn qirirlyar ichyari. Sheyx Nyasrullah bunlara qyostyarilyan hyormyati
qyoryub, durur ayaqa.
Sh e y x  N a s r u l l a h. Sheyx Ahmyad, bu aqalar kimdirlyar?
H a c i  H a s a n. Sheyxyana! Bu Heydyar aqadir, telqrafxanada
sahibmyansyab vya ahli-elm bir vyucuddur. Bu aqa – Aliqulu byaydir.
Myashhur Cahanqir byay myarhumun oqlu; ozyu dya hakim yaninda
dilmancdir. Bu cyanab – Molla Hyuseyn myuyallimdir.
Sh e y x  Nya s r u l l a h (yali ilya qyalyanlyarya yer qyostyarir, onlar da
otururlar). Myazaci-shyarifiniz inshallah syalamyatdir?
H e y d a r  a q a. Allah-taala siz tyak ulyamanin sayyasini bizim
yustyumyuzdyan askik elyamyasin.
A l i q u l u  b a y. Allah sizya omyur versin.
Sh e y x  N a s r u l l a h. Chyun adyamira bya cyanazya qyuzaryand vya
raqimani-kitabxaneyi-qeybi ibryatxaneyi-kalbudi-insanra baxameyi-
yacyal byar lyovhi-tyaxteyi-tabut niqaryand hyaqq-tyaala…***
(Sheyx Nyasrullah birdyan bir “uy-uy” elyayib, uzyunyu qirishdirir vya sol
yalini qoyur byoyryunya).
___________
* Evlyan, aks tyaqdirdya nyasara ryahbanlarindan vya sheytan qardashlarindan olarsan.
** Davudun bir qyabristana yolu dyushdyu, qyordyu ki, azab myalyaki bir olyuyya azab
verir. Hyazryat buyurdu.
*** Elya ki, insani qyabrya qoydular, qeyb kitabxanasinin katiblyari insan byadyaninin
ibryatxanasini acyal qyalyamilya tabut taxtasinin ustyunya yazarlar... Allah-taala...
Adamlar tyayaccyubya qyalib dinmirlyar. Sheyx Ahmyad qenya bir syoz demyayib,
durur ayaqa vya Haci Hyasyanya isharya elyayib chixir. Haci Hyasyan Sheyx
Ahmyadin dalinca chixandan sonra Sheyx Nyasrullah yenya bashlayir moizyasini.
Chehl sual az u nyumayyad. Az cyumleyi on sual: yeki anyast ki,
fyarzyandi-alim, zahiri xudra balibashayi-kafiran zinyat dadi vya batini
xudra ki, myahyalli-nyazyari-myan byuvyadvaqyuzashti. Nyadanyam ki, dyar
cyavabi-in sual che qyuyyand?*
H e y d a r  a q a. Byali, cyanab sheyx, biz hyar halda Allah-taalanin
qyunahkar byandyalyarindyanik. (Uzyunyu adamlara chyondyarib bir az yavash).
Mashallah, cyanab elm dyaryasidir; myan belya alim qyormyamishyam.
A d a m l a r i n  b i r  n e ch a s i. Mashallah, qyaribya danishir, lap Allah
verqisidir.
A l i q u l u  b a y (adamlara). Mashallah olsun sheyxin elminya!
“Malades!”.
Sh e y x  N a s r u l l a h (Heydyar aqaya). Aqayi-myan, bu shyahyardya
sizdyan savayi da acnyabi dyarsini oxuyan var, yainki siz iki nyafyarsiniz?
H e y d a r  a q a. Xeyr, sheyxyana, yoxdur. Ancaq bir nechya nyafyarik.
Doqrudur, Haci Hyasyan aqanin oqlu da Firyanqistanda oxuyub; amma
chifayda ki, axiri peshmanliq olub. Hyaqiqyat, cyanab sheyx, acnyabi millyat-
lyarin dilini insan bir az oyryansya, hech eyib deyil.
Sheyx Ahmyad vya Haci Hyasyan qirirlyar ichyari.
Amma bir suryatdya ki, myusyalman ushaqi illyarlya qedib kafirlyar ichindya
qaldi, albyattya, etiqadi dyayishilyacyakdi.
H a c i  H a s a n. Sheyxyana, doqrusu, myan ovladdan yana byadbyaxt
olmusham. Bir qyalyatdir elyamishyam.
Sh e y x  N a s r u l l a h. Hacinin oqlu da burada camaat ichindyadir?
H a c i  H a s a n. Xeyr, cyanab sheyx, xyacalyatindyan sizi qyorcyak qachib
qizlyanib. Allah onun uzyunyu qara elyasin.
Sh e y x  N a s r u l l a h. Amr byamyaruf hyar myusyalmana vacibdir.
Haci Hyasyan aqa, chaqirin oqlunuzu qyalsin; myan onu qyormyak istyayiryam.
___________
* Ona 40 sual veryar. O suallardan biri odur ki, ey alim oqlum, syan oz zahirini
kafirlyarin paltarlari ilya byazyadin, amma myanim nyazyarimi cyalb edyan batinini yaddan
chixartdin. Bilmiryam bu suala necya cavab veryacyaklyar.

Adamlar hyaryakyatya qyalir, Haci Hyasyan qapiya tyaryaf qedir, bir ovryat bashlayir
ucadan aqlamaqa.
Nya istyayir ovryat?
M a sh a d i  O r u c (bir az qabaqa yeriyib). Sheyxyana, bu myanim
anamdi; oqlundan otryu aqlayir. Oqlyu haman Kyarbyalayi Fyatullahdir ki,
sizin myarhyamyatiniznyan Xorasanda dirilib.
A q l a y a n  o v r a t (chadra bashinda, bir az aqlaya-aqlaya qabaqa
qyalir). Belya syanya qurban olum, ay sheyx! Myan oqlumu syandyan istya-
yiryam.
Sh e y x  N a s r u l l a h (chox ucadan). Hyar syuxyan cayi, hyar nyuktya
myaqami daryad.*
Sh e y x A h m a d (yovryatya). Ay baci, chyakil qet, sheyxya bashaqrisi
vermya; hyalya o syohbyatin vaxti deyil.
Haci Hyasyan yapishib Iskyandyarin alindyan qyatirir. Iskyandyar qyalib durur
Sheyx Nyasrullahin qabaqinda vya allyarini ciblyarinya qoyub, baxir onun uzyunya.
Sh e y x  Nyas r u l l a h. Byayin ismi-shyarifi nyadir?
H a c i H a s a n. Nyokyarinizin adi Iskyandyardir.
Sh e y x  N a s r u l l a h. Pyah, pyah! Iskyandyar! Iskyandyar! Iskyandyari-
Rumi! Iskyandyari-Zyulqyarneyn! Nya qyozyal ismdir! Iskyandyar, Iskyandyar!
Hich yek az ahadi-xyalqra tyakmili-nyafsi (Haci Hyasyan Haci Byaxshyalini
isharya ilya chaqirir vya hyar ikisi chixir eshiyya) vya tyahzibi***lq zyarurityar az
myulki-syalatin nist ki, myamlyakyat syaddi myohkyam byastya kishvyari-xatir
syuknyara zi shyari-yyacuci tyashvishi dyushmyanani-shum eymyan kyardanyad**.
Az asyari syohbyatyast,
Hyar chi dyar in alyamyast.
Vyarzi kyuca yafti
Bid byahayi-nyabat.***
Iskyandyar. Byali, cyanab sheyx, basha dyushdyum.
___________
* Hyar syozyun bir yeri, hyar nyoqtyanin bir myaqami var.
** Xalqin hech bir nyafyarinya oz nyafsini vya axlaqini tyamizlyamyak padshahlara vya
sultanlara zyaruri olan qyadyar zyaruri deyildir ki, myamlyakyatya myohkyam bir Iskyandyar syaddi
chyakib, qyalb olkyasini, Yyacucun shyarri kimi pis olan dyushmyan tyashvishindyan amin elyasin.
*** Bu dyunyada hyar nya varsa, hamisi yoldashliq asyaridir, yoxsa syoyyud aqaci
nyabatat baharini haradan tapacaqdi?
H e y d a r  a q a. (Aliqulu byayya). Qyoryursyan shutit elyayir.
Sh e y x  N a s r u l l a h (Iskyandyarya). Cyanabiniz da bir myansyab
sahibisiniz ya yox?
I s k a n d a r. Xeyr, myan hech bir shey sahibi deyilyam. Myansyab sahibi
bu aqalardir. (Heydyar aqani vya Aliqulu byayi qyostyarir). Myan ancaq bu
meyvyalyarin ichindya itburnu qyulyuyyam.
A l i q u l u  b a y (Heydyar aqaya). Yyaqin qenya keflidi.
Sh e y x  N a s r u l l a h (Iskyandyarya). Belya myalum olur ki, sizin
dyarsiniz bu aqalarin dyarsindyan azdir ki, bir myansyabya chata bilmyamisiniz.
I s k a n d a r. Byali, byali, bunlar elm dyaryasidirlar. Indi dya ki,
inshalah, siz cyanabdan olyu diriltmyak elmini oyryanyarlyar, onda daha lap
alim olarlar, inshalah!
Sh e y x  N a s r u l l a h (hacilara). Haci Hyasyan aqa, tyavyaqqe ediryam
bu biyadyabi buradan kyanar edyasiniz! Bu myurtyad Allah-taalanin
hikmyatinya istehza elyayir. (Haci Hyasyan vya qeyrilyari Iskyandyari hyadyalyayib,
salirlar eshiyya).
H e y d a r  a q a. Sheyxyana, onun aqli bashinda deyil, chyunki qecya-
qyundyuz keflidir.
M i r  B a q i r a q a. Hyalya kefliliyi qalsin kyanarda, hyalya hicabi da
danir. Deyir ki, qyaryak ovryatlyar uzyuachiq qyazyalyar.
Sh e y x  Nyas r u l l a h (chox ucadan). Necya?
H a c i  K a r i m. Xeyr, Mir Baqir aqa, o qyalyati elyayya bilmyaz.
M i r  B a q i r  a q a. Necya elyayya bilmyaz? Hazir dyunyan myaqyar
doqquz yashinda bacisina demyayib ki, dur chixaq kyuchyayya qedyak, qyazyak.
Nya bilim, qyun chixib, chichyaklyar achib. Myan oz qulaqimnan eshitmishyam.
Sh e y x  Nya s r u l l a h (durur ayaqa). Vaveyla, vaveyla! (Adamlar
hyaryakyatya qyalir vya hami qalxir ayaqa, Sheyx Nyasrullah qapiya tyaryaf
hyucum elyayir). Myan bu vilayyatdya qala bilmyanyam!
Adamlar qarishir bir-birinya. Haci Hyasyan tyashvishlya qirir ichyari vya aqlaya-
aqlaya qedib dyushyur sheyxin ayaqlarina.
H a c i  H a s a n. Sheyxyana, myan yaziqam, myanya ryahmin qyalsin. Nya
tyanbeh lazimdir, myan elyayim; kash siz myanim evimdyan narazi qetmyayin
vya myani byadbyaxt elyamyayin.
H a c i l a r. Sheyxyana, siz sakit olun. Biz bu saat onu buradan
qovariq, itilib qedyar cyahyannyamya!
Adamlarin bir necyasi evdyan chixib, Iskyandyarin dalinca deyinya-deyinya
qachirlar.
H a c i  H a s a n (adamlarin dalinca). Yavash! Yavash! Syabr elyayin.
Myan ozyum onun tyanbehini elyaryam. Haci Byaxshyali, Haci Kyarim, Haci
Kazim! Cahil-cuhulu sakit elyayin, myan ozyum o myalunun ohdyasindyan
qyalyaryam (chixir, otaqda qalir Sheyx Nyasrullah vya Sheyx Ahmyad).
Sh e y x  N a s r u l l a h. Sheyx Ahmyad, myanim bu Iskyandyardi-nyadi,
bundan qyozyum su ichmir.
Sh e y x  A h m a d (bir az fikirdyan sonra). Sheyxyana, hech narahat
olma, onu buralarda hech adam yerinya qoyan yoxdu. Syan damaqini
pozma, ishindya ol.
Sh e y x  Nya s r u l l a h (bir az fikir elyayib). Sheyx Ahmyad, avvyalyan,
chix ev sahibinya xyalvyatcya de ki, myanya bir tikya chyoryak qyatirsinlyar.
Saniyyan,* tyavyaqqe elya ki, qyalib myanya yer qyostyarsinlyar, rahat olmaq
istyayiryam. Vya salisyan** (bir az dayanib) dyaxi ozyun bilirsyan ki, syoz yox
ki, tyadaryuk qyoryubsyan. Myan bu qecya tyak burada qala bilmyanyam,
byadyanim yekcya aqriyir. Qyaryak ovduram… Allaha shyukyur, ozyun hamisini
bilirsyan. Dyaxi dayanma, tez ol!
Sheyx Ahmyad chixir, hava bashlayir qaranliqlashmaqa.
(Sheyx Nyasrullah qyalib oturur dyoshyayin ustyundya vya bir qyadyar fikirdyan
sonra oz-yozyunya).
Myan hyamishya xalqa deyyandya ki, naxosham, elya bilirlyar ki, xalqi
aldadiram; amma Allah shahiddir ki… (bir az dayanib) myan hech kyasi
aldatmiram; chyunki hyaqiqyatdya myan naxosham. Camaatin qabaqinda myan
yozyumyu naxoshluqa vuranda, Sheyx Ahmyad hyamishya elya bilir ki, myan
adamlari alya saliram; amma bu bicharyanin hech xyayalina qyalya bilmyaz ki,
myanim myaryazim chox shiddyatli myaryazdir (Fikir elyayir). Hyamin bu mya-
ryazin byaryakyatindyandir ki, myan bu bambili Ahmyadin yaninda olmusham
bir balaca ushaq vya aqlayib atamdan kishmish istyayyan kimi qyundya bir dyafya
utana-utana deyiryam: “Sheyx Ahmyad, myanya kishmish” (iki alilya uzyunyu
yortyub, sakit oturur).
___________
* Ikincisi
** Uchyuncyusyu
Haci Hyasyanin nyokyari Ali – bir myacmyayi ichindya plov vya qeyri xyoryaklyar qyatirib
qoyur ortaliqa vya chixir. Sheyx Ahmyad daxil olur vya qyalib durur bir tyaryafdya. Bir
qyadyar kechir qapida iki ovryat qyorsyanir. Pichapich ilya ovryatlyar bir b alaca ovryatin
yalindyan tutub, qyatirirlyar ichyari vya dururlar qapinin yaninda. Nyokyar qirib chiraq yandirir.
Haci Hyasyan ovryatlyarin dalinca qirir.
H a c i  H a s a n (yovryatlyarya). Qizim, utanma, Allah amridir. Niyya
utanirsan?
Sh e y x  N a s r u l l a h. Sheyx Ahmyad, myanim tyaryafimdyan vyakil ol
vya siqyani cari elya.
Sh e y x  A h m a d. Bash ustya.
Hami chixir vya balaca ovryat qalir otaqda. Bu da istyayir adamlarin dalinca chixsin;
amma chixanlar qapini ortyub, bunu qoyurlar ichyaridya. Sheyx Nyasrullah durur ayaqa
vya bir qyadyar fikirdyan sonra tyarpyashmyayib, ovryatya sari byalaqyatlya deyir.
Sh e y x  N a s r u l l a h. O syanin oz ixtiyarindadir: istyayirsyan qet,
istyayirsyan qal. O syanin oz ixtiyarindadir ki, olyandya dyushyasyan byarzyax*
alyaminya. Ayaq tyaryafindyan baca achila cyahyannyamya vya qatir yekyalikdya
yaqryablyar qyalib yapishalar byadyaninya. Bu da syanin oz ixtiyarindadir ki,
syani qyabrya qoyanda bash tyaryafindyan bir dyarichya achila vya o dyarichyadyan bir
nyafyar qilman qyalib syannyan mazaqlasha vya bu asnada qilmanin boynunda
sapa dyuzyulmyush zyabyarcyad danyalyari qirilib daqilalar vya bashlayasiniz hyarya
bir tyaryafdyan zyabyarcyadi qenya sapa dyuzmyayya vya bir dya qyoryasiniz ki,
yetmish min dyunya saatlari qyalib dolanib vya indi qiyam-qiyamyat olur.
(Ovryatya yavuqlashir). O vyadya qilman yapishar syanin alindyan (yapishir
yovryatin alindyan) vya qyulya-qyulya syanya deyyar: “Qyoryasyan dyunyada nya qyadyar
savab ishlyar qyoryubsyan?”
P a r d a
UCHYUNCYU MYACLIS
Uchyuncyu myaclis vaqe olur shyahyarin kyanarinda, qyabiristanin yaninda. Chox cyamiyyyat
ayaqyalin, shalvar vya tumanlarini dizyadyak chirmayib, allyarini allyarinin ustyunya qoyub,
ayaq ustya durublar. Ortaliqda Sheyx Nyasrullah uca dashin ustyunya chixib, oturub
___________
* Cyahyannyam

danishir. Saq tyaryafindya Sheyx Ahmyad, sol tyaryafindya Haci Hyasyan vya atrafinda biz
qyordyuyyumyuz adamlarin hamisi, Iskyandyardyan vya ovryatlyardyan savayi.
Sh e y x  N a s r u l l a h (yalindya bircildli yekya kitab, chox fyasahyatlya
danishir). Dyar xyazaini-qyudryat cyovhyari-shyariftyar az elm vya nyafistyar az
danish nist (Shairanya)
Elm byavyad zindyaqiyi-canyu dil,
Elm byahyad tazyaqiyi-abyu qil.
Elm nyasimi-chyamyani-can byavyad,
Rayiheyi-ryovzeyi-rizvan byavyad.
Hyar ki, byasyarcheshmeyi – danish ryasid,
Abi-hyayati-yabyadira chyashid*.
(Bir az dayanib, kitabi iki ali ilya yuxari qalxizib, chox ucadan).
Budur kitab! Budur elm! (Bir az dayanib yavashca). Anvai-yulum vya as-
nafi-on dyu qismyast: cyaliyyya vya xyafiyyya. Cyaliyyya on ki, syamti-ishtihar
yaftya, aksyari-yulyama bir qyavaid vya qyavanini on myuttyale mishyavyand vya
yahateyi-dyaqayiqyu ryaqabiqi-kyulliyyat vya cyuziyyati-on minyumayyand.
Vya xyafiyyya on ki, dyar zyavayayi-ixtifa mandya hyar kyasra vyuquf byar hya-
qayiqi asrar vya byadayei-asari-on myuyyassyar nyashyavyad. (Bir azca uca-
dan). Az cyumleyi-xyafiyyat: avvyal, elmi-tilismatyast. Vya lakin bunnan
ishimiz yoxdur. Dyovvyum, elmi-tyasxirat. Bunnan da ishimiz yoxdur. Sev-
vyum, elmi-xyayalat. Bunnan da ishimiz yoxdur. Cyaharyum, elmi-shyabyadya.
Bunnan da ishimiz yoxdur. Pyancyum (ayaqa durub, uzyunyu qyabiristana
chyondyarib, bir qyadyar baxib, chox ucadan), ricyati-yamvat (bir az dayanib,
yavashca), yyani olyulyarin ricyati (bir az sakit olub oturur, yavashca). Bina
byar umumi-fyavaid vya shyumuli-yavaidi-in kitab (kitabi yuxari qalxizir)
ki, lyubbyu lyubab vya myaqbuli-yulyul-yalbabyast. Misali bimisal, lazimyul-im-
tisal, alicyanab, niqabyati-intisab, dirayyati-nisab, vyalayyati-iktisab, cyala-
lyul-hyashyamyat vyaddyovlya, qyavimyud-din vyal-millyat, syarirarayiqah-Xyos-
ryovi amiri-bahadir lazalya, myuyayyyadyan min indillah binnyafsil-qyudsiy-
yya, simyati-syudur yaft ki, in hyaqiri-fyaqir Nyasrullah ibni-Cyafyaryul-vai-
zyul-Isfyahani byatyalifi in kitab ishtiqal kyunyad vya in risalyara ki, bya “Kyash-
_________
* Qyudryat xyazinyalyarindya elmdyan daha aziz vya daha qiymyatli bir cyavahir
yoxdur. Qyalbin vya ruhun yashayishi elmya baqlidir. Elmya suya vya palchiqa tyazyalik
veryar. Elm can chyamyaninin nyasimidir. Elm behisht baqinin atridir. Elm
syarcheshmyasinya chatan adam hyamishyalik abi-hyayat daddi.
fyul-kyashshafi-hikmyati-ricyat” qyashtya bir pyanc myaqsyad myabni saxt. Avvyal,
elmi-simiya; dyovvyum, elmi-rimiya; sevvyum, elmi-kimiya; chyaharyum,
elmi-limiya; pyancyum, elmi himiya. Vya lakin bunlarinan da ishimiz
yoxdur. (Bir az dayanib). Ricyat byafyathra, byamyaniyi-byarqyasht byadyunyast
byad az myurdyan. (Bir az baxib, chox ucadan) Oturun!
Adamlarin hami birdyan chyokyub, diz ustya otururlar. Sheyx bir az alchaqdan.
Byazi myunkirlyar deyirlyar ki, ricyat byad az myarq myunafiyi-tyaklifyast.
Zira kyasi ki, myurdya, tyaklif az u myurtyafe shyud. Dyubarya amyadyani u be in
alyam che syamyar daryad? (Ucadan). Byalkya sizin dya ichinizdya belya myunkir-
lyar var? Aqyar var, qyalsin myanim byarabyarimya. Myan bu kitab ilya onun
cavabini verim. Kimdir deyyan ki, olyulyar dyaxi bu dyunyaya qayitma-
yacaqlar?
Sh e y x  A h m a d (yavashca Sheyx Nyasrullaha). Aryabcya de,
yaryabcya de.
Sh e y x  N a s r u l l a h (chox ucadan). Fyaiza aryaftya haza vya ovzyahtyu
lyakya fil-qyovli bir ricyatil-lyati ictyamyayatish-shiyatyu aleyhima fi cyamiil-yaq-
vam. Bunu inkar edyan qyaryak elyadya bunu da inkar edya ki, dyasti myuba-
ryakyashra byar pyushti qusfyandi (bashlayir aqlamaqa), fyurud avurdya dyuayi-
byaryakyat qyuft vya byaqyudryati bari-tyaala az on ek qusfyand hyaftad qusfyandi
diqyar myutyavyallid shyudyand. Bir qoyunu bir saniyyadya yetmish qoyun elya-
yyan oz byandyalyarini oldyurya bilyar, dirildya dya bilyar. (Chox ucadan). Kim-
dir bunu danan? Qoy qyalsinlyar byarabyarimya, bu kitab ilya onlarin ca-
vabini verim.
H a c i  H a s a n (yali alinin ustyundya, qorxa-qorxa bashini ashaqi
yayib). Fyada olaq syanya, Allahin hyokmyunyu danan kafirdir.
Sh e y x  N a s r u l l a h (hirslya camaata, ucadan). Durun ayaqa!
Hami birdyan qalxir ayaqa.
Myaqyar eshitmyayibsiniz ki, yetmish min nyafyar bir qyovm taundan hyalak
olmushdular. Arz kyard, ilahi, aqyar mixasti inhara zindya qyardani ta biladi-
tyura abad nyumayyand. Ondan otryu ki, syan qyondyardiyin byaladan qachmayib,
shyahadyatya yetishiblyar. Qoy indi dirilsinlyar. Qoy zindya olub, syanya ibadyat
elyasinlyar. Qoy bu dyunyaya ricyat edib, syanin shyahyarlyarini abad elyasinlyar.
Xudavyandi-alyamdyan cavab qyaldi ki, (aqlaya-aqlaya) aya, dust midari
ki, ishanra zindya nyumayyam, byacyahyati xatiri tyu?
Camaat bashlayir aqlamaqa
Arz kyard: byali! Pyas hyaqq-tyaala ishanra zindya qyardanid. Allah-taala
onlarin hamisini diriltdi. Chinan ki, zikr shyud, myurdyayand vya zindya shyudyand
vya ryucu nyumudyand byain dyunya.
C a m a a t  i ch i n d a n  b i r  q o c a  k i sh i (aqlaya-aqlaya). Ay
sheyx, belya qurban olsun syanya myanim canim. Myan pyahlivan oqlumu
syandyan istyayiryam ki, indi bir ay olar olyub; myanim ciyyarimi yandirib.
Qurban olum syanya, ay sheyx, myan yaziqam.
Bir nechya adam istyayir belya tyavyaqqe elyasin
Sh e y x  A h m a d (ucadan). Syabr eylyayin, hyalya o syohbyatlyarin vaxti
deyil.
Camaat bashlayir yenya aqlamaqa vya yalvarmaqa, biri deyir: “atami dirilt”, biri
deyir “anami dirilt”, biri: “bacimi”, biri “qardashimi”
Sh e y x  N a s r u l l a h (chox ucadan). Syukut!
Hami qyozlyarinin yashini silya-silya syasini kyasir.
Sheyx Ahmyad, qyotyur kaqiz-qyalyami, hyar kyas oz qohum-yaqryabasin-
dan olyanlyarinin hansinin dirilmyayini xahish edir, yaz, ver myanya.
Adamlar hyaryakyatya qyalir, istyayirlyar yavuqlashsinlar Sheyx Ahmyadin yanina, bir-
birini basir. Byazisi aqlayir. Hyar kyas istyayir qabaqa kechya vya axirda basabas dyushyur vya
qiylyu-qal bashlanir.
Sh e y x  N a s r u l l a h (chox ucadan chiqirir). Adyab!
Hami yavash-yavash chyakilib durur oz yerindya
Sh e y x  A h m a d (kaqizi vya qyalyami alir alinya). Bismillahir-
ryahmanir-ryahim. Hyar kyas olyanlyarinin ricyatini, yyani dirilib bu dyunyaya
qyalmyayini xahish edir, bir-bir nyovbya ilya vya qayda ilya vya adyab ilya desin,
myan yazim bu kaqiza vya yetirim sheyx hyazryatlyarinin xidmyatinya.
Yenya adamlar hyaryakyatya qyalib, istyayirlyar bashabas salsinlar.
Sh e y x  N a s r u l l a h (chox ucadan). Assyabr! Ya myashyaryal-islam!*
Camaat qorxub, sakit olur
_______________
* Ey myusyalmanlar! Syabr edin
Sh e y x  N a s r u l l a h (Haci Hyasyanya). Haci Hyasyan aqa, olyanlyarinin
adlarini bir-bir syoylya, Sheyx Ahmyad yazsin.
H a c i  H a s a n (yadyablya allyarini bir-birinin ustyunya qoyub, qabaqa
qyalir vya bash ayir). Atam Haci Mehdi. Allah sizin dya olyanlyarinizya
ryahmyat elyasin.
C a m a a t (bir syaslya). Allah ryahmyat elyasin!
Sh e y x  A h m a d (yazir). Atan Haci Mehdi.
H a c i  H a s a n. Anam Syakinya.
Sh e y x  A h m a d (yazir). Anan Syukeynya.
H a c i  H a s a n. Bir oqlum Cyafyar (aqlayir).
Sh e y x  A h m a d (yazir). Bir oqlun Cyafyar.
H a c i  H a s a n. Bir oqlum Heydyar.
Sh e y x  A h m a d (yazir). Bir oqlun Heydyar.
H a c i  H a s a n. Qizim Sara.
M i r  B a q i r  a q a (birdyan adamlarin ichindyan chiqirir). Onu yazma!
Onu yazma!
Haci Hyasyan vya adamlar tyayaccyublya baxirlar Mir Baqir aqaya tyaryaf.
Sheyx Nyasrullah (ucadan). O kimdir deyyan yazma? Ona nya dyaxli
var?
M i r  B a q i r a q a (yeriyib qabaqa). Sheyxyana, o qiz, ayib olmasin,
myanim ovryatimdir!
Sh e y x  N a s r u l l a h. Xub, myaqyar ayalinin dirilmyayinya razi
deyilsyan?
M i r  B a q i r   a q a (bir az duruxub). Cyanab sheyx, syozyum orada
deyil. Myanya bu aciq qyalir ki, hyayya Haci Hyasyan dyuz adamdir, niyya byas
qardashi Haci Rzani yazdirmir?
Camaat diqqyatlya baxir Haci Hyasyanin uzyunya.
H a c i  H a s a n (Mir Baqira hirsli). O syanya borc deyil! Oz qar-
dashimdir; istyaryam yazdiraram, istyamyanyam yazdirmanam. Syanya nya
dyaxli var?
M i r  B a q i r  a q a (Haci Hyasyanya hirsli). Chox acyab, indi ki, [o]
yekyalikdya kishini yazdirmirsan, bir balaca qizi byas niyya yazdirirsan?
Sh e y x  N a s r u l l a h (ucadan). Chox myubahisya lazim deyil! (Haci
Hyasyanya)  Haci Hyasyan aqa, nya syabyabya olyan qardashin Haci Rzani
yazdirmirsan?
H a c i H a s a n (bashini ashaqi salib, fikir elyayir). Sheyxyana!
Qardashim Haci Rza besh ildyan artiqdir olyub; indi chyuryuyyub qedib; dyaxi o
necya dirilib qyalib adam olacaq?
Sh e y x  N a s r u l l a h (chox ucadan). Necya chyuryuyyub? Kimdir onu
chyuryudyan? Anzyar-yullah-yul-izam keyfya nyanshyaraha. Yyani niqah kon bya-
suyi istixanyaha ki, che qunya xudavyandi-alyam onhara az zyamin byulyand
mikyunyad vya byacayi-xud ryadd mikyunyad ki, cyasyadi-ishan bashyad vya myu-
ryakkyab mikyunyad byazira byabyazi byad az on qusht miruyanyad vya mipusha-
nyad*. Necya chyuryuyyub? Kimdir onu chyuryudyan?
Sh e y x  A h m a d (Haci Hyasyanya). Haci Hyasyan aqa, syozyu myuxtyasyar
elyamyak lazimdir. Sheyx hyazryatlyarinin ovqati chox bahadir. Qardashin Haci
Rzani da yazimmi kaqiza ya yox? Ixtiyar sizindir. Aqyar dirilmyayinya
razi deyilsiz, o ozqya myatlyabdir.
H a c i  H a s a n (Sheyx Nyasrullaha). Sheyxyana, myumkyundyurmi ki,
myanya izin veryasiniz, qedim bir qyadyar fikirlyashim?
Sh e y x  N a s r u l l a h. Xub, qet fikirlyash.
Haci Hyasyan bashini ashaqi salib chixir.
Sh e y x  N a s r u l l a h (Haci Byaxshyaliyya). Haci aqa, nyovbyat sizindir.
Olyanlyarinizin adlarini bir-bir de, Sheyx Ahmyad yazsin.
H a c i B a x sh a l i (yalini alinin ustyunya qoyub, yeriyir qabaqa vya
bashlayir aqlamaqa). Atam-anam syanya fyada olsun. Avvyal-axir, ayib ol-
masin, bir qizim qalib, oqul uzyunya hyasryat qalmisham. Byutyun omryumdya
Allah-taala myanya iki oqul myarhyamyat elyayib: amma ikisini dya myan bi-
charyanin alindyan alib. Birinin adi Cyalil, birinin adi Xyalil idi. Cyalil on ya-
shinda idi, Xyalil syakkiz yashinda. Ikisi dya nishanli idi. Elya Cyalilin toyunun
tyadaryukyundya idim ki, ayin-shayin qyazdiyi yerdya, bax, boynunun bu-
rasindan (yali ilya oz boynunun dalini qyostyarir) bir yara chixdi. Nya qyadyar
Usta Cyafyarya dava-dyarman elyatdirdim, basha qyalmyadi (aqlayir). Ax, bi-
nyava Cyalil! Nya qyadyar nyazr elyadim, nechya dyafya Qaradash ocaqina apar-
dim, chifayda. Demyayinyan yaziqin acyali tamam imish.
Sh e y x  N a s r u l l a h. Haci Byaxshyali, myanim burada chox oturmaqa
vaxtim yoxdur.
______________
* Bax qyor syumyuklyari necya dirildirik. Yyani syumyuklyarya sari bax qyor xudavyan-
di-alyam onlari yerdyan necya qaldirir vya oz yerlyarinya qaytarir ki, onlarin byazisini
o birilya birlyashdirir, ondan sonra da at amyalya qyatirib, onlarin uzyarini ortyur.
Sh e y x  A h m a d. Haci Byaxshyali, syozyu myuxtyasyar elya, kimi is-
tyayirsyan, de yazim.
H a c i  B a x sh a l i (Sheyx Nyasrullaha). Cyanab Sheyx, dyaxi myanim
syozyum yoxdur. Myan Cyalilimi vya Xyalilimi syandyan istyayiryam.
Sh e y x  A h m a d (yazir). Demyak ki, bir oqlun Cyalil vya bir oqlun
Xyalil. Bunlari yazdim. Dyaxi bunlardan savayi?
H a c i  B a x sh a l i. Sheyx Ahmyad aqa, dyaxi bunlar kifayyatdir.
Sh e y x  A h m a d (tyayaccyublyu). Xub, myaqyar atandan, anandan vya
qeyri aqryabanizdan vyafat edyan yoxdur?
H a c i  B a x sh a l i. Byali, atam da, anam da vyafat edib; amma bicha-
ryalyar chox qocalmishdilar. O qyadyar qocalmishdilar ki, ozlyari dya tyanqya qyal-
mishdilyar.
Sh e y x  A h m a d. Demyak, Cyalildyan vya Xyalildyan savayi ozqya bir
kyasiniz yoxdur ki, yazim?
H a c i B a x sh a l i (yuzyunyu qyabiristana tyaryaf tutub). Ax, yaziq
balalarim. Bicharya tifillyarin qyabri elya buradan qyorsyanir. Ikisini dya bir-
birinin yaninda dyafn elyamishyam. Chyunki o yaziq Xyalil, doqrusu, chox
nadinc idi, amma bir-birini chox istyardilyar. Odur ki…
Sh e y x  N a s r u l l a h (Haci Byaxshyalinin syozyunyu kyasib hirslya). Haci
Byaxshyali, aqyar dyaxi olyaniniz yoxdur, chyakil kyanara!
H a c i  B a x sh a l i. Xeyr, sheyxyana, dyaxi yoxdur.
C a m a a  t i ch i n d a n  b i r i s i (ucadan). Necya yoxdur? Pyas
yovryatin Hyurnisyani niyya yazdirmirsan?
Camaat tyayaccyublya baxir syas qyalyan tyaryafya.
Sh e y x  N a s r u l l a h. Kimdi o danishan? Qyalsin qabaqa.
K a r b a l a y i  V a l i (qabaqa yeriyib). Sheyx, myanyam danishan. Bu
hacidan (Haci Byaxshyalini qyostyarir) bir sorush qyoryak, uch il bundan qabaq
yolyan arvadini niyya yazdirmir? Adi da Hyurnisyadi; ozyu dya myanim doqma
bacimdi.
H a c i  B a x sh a l i (Kyarbyalayi Vyaliyya). Itil cyahyannyamya, axmaqin
biri! Oz ayalimdi; kefim istyar yazdiraram, istyamyaz yazdirmaram; syanya
nya borcdu?
Sh e y x  N a s r u l l a h (ucadan). Syukut! Myubahisya lazim deyil!
Haci Byaxshyali, qyati cavab lazimdir. Myanim vaxtim azdir; istyayirsiniz ki,
yovryatiniz dirilsin, yazdirin; istyamirsiniz chyakilin kyanara.
H a c i  B a x sh a l i (bir az fikir elyayib). Sheyxyana, tyavyaqqe ediryam
bir az izin veryasiz, qedyam fikirlyashyam.
Sh e y x  N a s r u l l a h. Chox acyab, qet fikirlyash. Sheyx Ahmyad, qyor
dyaxi kimdir xahish edyan, yaz qutar.
Haci Byaxshyali chixir, adamlar bashlayir yavash-yavash azalmaqa.
K a r b a l a y i V a l i (qabaqa qyalib). Cyanab sheyx, belya o
qyadyamlyarinya qurban olum. Myanim bacim Hyurnisyani siyahiya yazdir,
qoy yaziq arvad dirilsin vya oz dili ilya cyanabiniza arz elyasin, qyoryun bu
Haci Byaxshyali onun bashina nya toy tutub. Onda cyanabiniz qyoryarsiniz ki,
nya syabyabya Haci Byaxshyali ovryatinin dirilmyayinya razi deyil.
H a c i B a x sh al i (adamlarin ichindyan dyubarya qabaqa qyalib, hirsli
vya ucadan). Adya, hyalya utanmirsan da danishirsan? Chox acyab, Hyurnisyani
yazdir. Amma bu shyartlya ki, syan dya olyanlyarinin hamisini yazdir.
K a r b a l a y i  V a l i (hirsli). Chox acyab, yazdirram.
Sh e y x A h m ad. Uzun danishiq lazim deyil. Kyarbyalayi Vyali, aqyar
deyyacyaksyan, olyanlyaryuvyun adini de, chyakil kyanara.
K a r b a l a y i  V a l i. Atam Myashyadi Mustafa.
Sh e y x  A h m a d (yazir). Atan Myashyadi Mustafa.
H a c i  B a x sh a l i. Chox acyab.
K a r b a l a y i  V a l i. Bir oqlum Zeynal (istyayir aqlasin).
Sh e y x  A h m a d (yazir). Bir oqlun Zeynal.
H a c i  B a x sh a l i. Chox acyab.
K a r b a l a y i  V a l i. Qizim Pyustya.
Sh e y x  A h m a d. Qizin Pyustya.
H a c i  B a x sh a l i. Chox acyab.
K a r b a l a y i  V a l i (bir az fikirlyashib). Vyassyalam.
H a c i  B a x sh a l i (hirsli qabaqa yeriyib, Kyarbyalayi Vyaliyya). Necya
vyassyalam? Byas anani niyya yazdirmirsan? Byas anan olmyuyyub? Kechyan il
aqbirchyak arvadi dyoyya-dyoyya oldyurdyun! Hya, niyya dinmirsyan? Yoxsa qor-
xursan dirilya, qedya hyokumyatya shikayyat edya, syani tutub qatalar dustaqxa-
naya? Hya… niyya yazdirmirsan? Niyya qyozlyarini byalyardirsyan?
Sh e y x  Nya s r u l l a h (ucadan). Qilyu-qal lazim deyil. Kyarbyalayi
Vyali, istyayirsyan, anani da Sheyx Ahmyad yazsin; istyamirsyan, chyakil kyanara.
K a r b a l a y i  V a l i (bashini salib ashaqi). Cyanab sheyx, qoy qedim
fikirlyashim.
Sh e y x  N a s r u l l a h. Xub, syan dya qet, fikirlyash.
Kyarbyalayi Vyali vya Haci Byaxshyali bir-birinya aciqli baxa-baxa chixirlar. Camaat
bashlayir azalmaqa. Uzaqdan kefli Iskyandyarin syasi qyalir: “Xub, syan dya qet, fikirlyash!
Xub, syan dya qet, fikirlyash!” Bu syozlyari deyya-deyya vya cibindyan chyoryak parchalarini chixarib
yeyya-yeyya Iskyandyar qalan tyak-tyuk adamlarin qolundan yapishib, qyulya-qyulya baxir
yuzlyarinya. Onlar da bir syoz demyayib, bashlari ashaqi, chixib qedirlyar. Sheyx Nyasrullah dashin
yustyundyan yenir ashaqi vya Sheyx Ahmyad qyalyamdan-kaqizi yiqishdirir. Sonra Iskyandyar yenya
yoz-yozyunya bir-iki dyafya: “Xub, syan dya qet, fikirlyash!”– deyib, sheyxi qyoryan kimi durur vya
qah-qah chyakib, uqunub elya qyulyur ki, az qalir yixilsin. Sonra sakit olub, bir qyadyar sheyxin
yuzyunya baxandan sonra deyir:
I s k a n d a r. Hami qetdi fikirlyashsin. Bu meydanda qaldi bircya
nyafyar kefli Iskyandyar. Bu meydan pyahlivan meydanidir. Hyunyar istyar ki,
Iskyandyar kimi bir iqid qyalib shyastinyan dursun bu meydanda vya desin:
(ucadan)  Cyanab sheyx, hyar nya qyadyar ki, bu qyabristanliqda (yali ilya
qyostyarir) olyu basdirilib, hamisini dirilt. Xa… xa… xa!.. (Chyonyub baxir
camaat daqilan tyaryafya). Xa… xa… xa!.. Hami qetdi fikirlyashsin. (Sheyx
Nyasrullaha tyaryaf chyonyub, qyalir onun qabaqina vya istyayir al versin).
Cyanab sheyx, myan olyum al ver! Lotusan hyayya, al ver!
Sh e y x  N a s r u l l a h (ucadan). Kyanar ol! Myan syanya al
vermyanyam. Syan shyarab istemal elyayirsyan.
I s k a n d a r. Cyanab sheyx, siz qyaryak shyukr elyayyasiniz ki, myan shyarab
ichiryam. Aqyar myan shyarab ichmyasyam, aqlim bashimda olar; aqlim bashimda
olanda birdyan qyozyumyu achib, qyoryaryam ki, aha, bizim shyahyarimizya bir
myuctyahid qyalib, adini qoyub olyu dirildyan vya myomin hacilarimizin
bashini ricyat myasyalyasilya piylyayya-piylyayya hyar qecya bir balaca qiz alir.
Xa… xa… xa!.. Myan olyum al ver! Lotusan al ver! Xa… xa… xa!..
Sheyx Nyasrullah (chox hirsli). Cyahyannyam ol! Vallahi elya byad
dua elyaryam ki, yer ilya yeksan olarsan! Myan Allahin amri ilya hyar qecya
intyahasiz syavaba nail oluram; dyaxi syanin tyak meyxanalarda ovqatimi
zaye elyamiryam (Sheyx Ahmyadya). Sheyx Ahmyad, qyal qedyak; hyalya bu babi
chox syoz danishacaq.
Sheyxlyar uzaqlashir. Iskyandyar dinmyayib, baxir onlarin dalinca vya sheyxlyar qyozdyan
ityandyan sonra iki yumruqunu yuxari qalxizib, ucadan deyir.
I s k a n d a r. Bu qollarda Ryustyam pyahlivan kimi qyuvvyatim olaydi,
yapishaydim sizin ayaqlarinizdan vya ataydim qyoyyun uzyunya, bashashaqi
qyalib, kal qarpiz kimi paqq elyayib daqilaydiniz… (vya ozyu dya paqq
elyayib atilir qyoyya). Tfu, sharlatanlar!.. (kefli kimi ufuldayir. Sonra
diqqyatlya oz-yozyunya baxib, qyulya-qyulya) Buy! Adya, vallah, dinmya, deyyasyan
elya lap pyahlivanam! Xa… xa… xa!.. (papirosu yandirib, yavash-yavash
qyalib durur Sheyx Nyasrullah oturduqu dashin ustyundya, ayaq ustya durub,
baxir qyabristanliqa. Bir qyadyar fikirli baxandan sonra heyfsilyanib,
yallyarini dizlyarinya vurub deyir).
Ax, Allahin altinda, Sheyx Nyasrullah kimi myanim dya bir elya elmim
olaydi ki, burada yatan olyulyarnyan danisha bilyaydim! Ax! Aqyar olsa idi,
yuzyumyu tutardim bu qyabristanliqa vya chaqirardim: (chox ucadan) Olyulyar!
(bir az alchaqdan). O vyadya hami yatmishlar bashlarini qyabirdyan chixardib,
sorushacaq idilyar ki, “nya deyirsyan, a Iskyandyar byay?”. Onda myan bu ryah-
myatliklyarya belya bir vyasiyyyat elyardim; myan bunlara deyyardim: (yuzyunyu
qyabiristanliqa tutub chiqirir). Olyulyar! (yenya bir az alchaqdan). Bir qyun
Sheyx Nyasrullah qyalib duracaq sizin bashinizin ustyundya vya bir dua oxu-
yub uca syaslya chaqiracaq: (ucadan) “Durun ayaqa, ey Allahin myomin
byandyalyari!” (Bir az dayanib, bir az alchaqdan) Olyulyar! Myan sizya vyasiy-
yyat elyayiryam ki, sheyxin syozyunya amyal elyamyayyasiz. Qyalin bu kefli Iskyan-
dyarin syozyunyu bir yaxshica dyushyunyun vya nyasihyatini qyabul edin. Vya aqyar
myandyan sorushsaniz ki, niyya? – Myan sizya cavab vermyayya haziram. (Bir
az dayanib, cibindyan bir tikya chyoryak chixardib yeyir). Ay ryahmyatliklyar!
Indi siz burada rahatca yatibsiniz; hech dyunyadan xyabyariniz yoxdur.
Amma vallah, billah, and olsun sizin aziz caniniza elya ki, bashinizi qya-
birdyan chixardib durdunuz ayaqa, lap peshiman olacaqsiniz. Aqyar myan-
dyan sorushsaniz ki, niyya? – Myan sizya bu saat arz elyaryam. Belya tutaq ki,
siz, myasyalyan, dirildiniz. Chox acyab. Axi dirilyandyan sonra bu qyabiristan-
da ki, qalmayacaqsiniz; istyayyacyaksiniz ki, syoz yox, daqilasiniz evlya-
rinizya. Chox acyab, daqildiniz. Indi bir deyin qyoryum, sizi hyalya evya qoya-
caqlarmi? Vallah, billah, Sheyx Nyasrullahin bashina and olsun, qedib qyo-
ryacyaksiniz ki, evlyarinizin qapilari baqlidir. Byali, nya eybi var, yerdyan bir
dash qyotyuryub, qapini dyoyyacyaksiniz ki, qyalib achsinlar. Onda qapinin da-
lina bir adam qyalib sorushacaq: (nazik syaslya) Ey, qapini dyoyyan, syan kim-
syan? Byali, siz cavab veryacyaksiniz ki, tez ol, ach qapini, myanyam. (Nazik
syaslya) Axi syan kimsyan? Adin nyadi? – Ach qapini! Myan bu evin sahibi-
yyam! (Nazik syaslya) – Cyahyannyam ol, qoy qet! Biz syani tanimiriq! – A ki-
shi necya tanimirsiniz? Myan Kyarbyalayi Hyuseynquluyam, bu ev myanimdi.
Myanim burada arvadim var, ushaqim var. (Nazik syaslya). Chox danishma!
Itil cyahyannyamya! Syanin burada hech zadin yoxdur! Qardashin Haci Fyaryac
arvadini da alib, evinya dya sahiblyanib, ushaqlarini da qyondyarib naxira. –
A kishi, Allah xatiryasi uchyun, ach qapini, myanim burada arim var (yoqun
syaslya). Chox danishma! Chix qoy qet! Bizya arvad-zad lazim deyil! Dyunya
doludu 9 yashinda qiznan. Syanin kimi kaftarin yeri qyabirdi. Itil cyahyan-
nyamya! Haradan qyalmisyan, chix qoy qet ora! Bizya lazim deyilsyan. Xa…
xa… xa!.. Xa… xa… xa!.. (Birdyan sakit olub baxir qyabiristanliqa vya
ucadan chaqirir). Olyulyar! (bir az yavash) Qyalin bu kefli Iskyandyarin syo-
zyunyu eshidin vya necya ki, yatibsiniz, yatin! Allah sizya ryahmyat elyasin…
Pyardya
DYORDYUNCYU MYACLIS
AVVYALINCI PYARDYA
Haci Hyasyanin evi, Iskyandyarin otaqi, Haci Hyasyan vya ovryati. Kyarbyalayi
Fatma xanim fikirli oturublar.
H a c i  H a s a n. Ay qiz, Fatma, Nazlinin al-ayaqini hazirla, bu
qyun qyaryak kyochyuryak sheyxin otaqina.
K a r b a l a y i  F a t m a  x a n i m. Ay Haci, elya bu tezlikdya?
H a c i  H a s a n. Byali, elya bu tezlikdya…
K a r b a l a y i F a t m a  x a n i m (bir az fikir elyayyandyan sonra).
Ay Haci, vallah, bilmiryam nya elyayim? Lap myayattyal qalmisham: bilmi-
ryam sheyx bu qyadyar arvadi nya elyayir? Elya qyundya birini alir. Indi dya bizim
qizi istyayir.
H a c i  H a s a n. Yyani qyundya birini alanda bir xilafi-shyar ish qyormyur
ki? Allahin amridi, alir.
K a r b a l a y i  F a t m a x a n i m. Haci, yaxshi deyirsyan, amma
qorxuram Nazli atilib dyushya. Bir dya, vallah, haci, doqrudan, Nazli hyalya
lap ushaqdi.
H a c i  H a s a n (hirsli). Axmaq-axmaq danishma! Ushaq olmaqini,
ya olmamaqini myan syandyan yaxshi biliryam. Zilhyaccya ayinin 18-dya doq-
quz yashi tamam olub, on yashina ayaq qoyub. Dyaxi bilmiryam ushaq nyayya
deyirsyan? Syozyu oyza-buyza atmaq lazim deyil. Bir yolluq ashkar de ki,
Nazlini da veryacyayyam Mir Baqir aqaya.
K a r b a l a y i  F a t m a  x a n i m. Yox, vallah, Mir Baqir aqaya
vermyakdyan otryu demiryam! Ozyun bil, oz qizindir. Hyar kyasya istyayirsyan
ver. Ancaq biliryam ki, Nazli atilib dyushyacyak.
H a c i  H a s a n. Cyahyannyamya-qora atilib-dyushyacyak! Qiz tayfasi
axmaq bir sheydi; xeyrini-shyarini nya anlayir?! Kefli Iskyandyarin bacisi
ondan artiq olmayacaq ki! Hyalya o qyaryak Allahina shyukyur elyasin ki, Sheyx
Nyasrullah kimi bir vyucuda arya qedir. Bir belya myuqyaddyas shyaxslya qohum
olmaq elya bir qyanimyat di ki, dyunyada az-az adama qismyat ola bilyar. Bu
bir myarhyamyatdi ki, xudayi-taala bizya qyondyarir vya bunlarin hamisi
kechyandyan sonra, syan ozyun qyaryak bilyasyan ki... (yavashca) sheyxi incitmyak
olmaz. Axi qyaryak basha dyushyasyan nya deyiryam.
K a r b a l a y i  F a t m a  x a n i m (yavashca). Basha dyushyuryam.
H a c i  H a s a n. Doqrusu, Fatma, myan bu iki qyundyur, deyyasyan,
elya bir tyahyar olmusham: qyozlyarim qaralir, hyardyanbir bashim dya qicyalir.
K a r b a l a y i  F a t m a  x a n i m. Ay haci, Allah kyarimdi, hech
zad olmaz.
H a c i H a s a n (fikirli). Nya bilim? (Bir az dayanib). Di durma,
Fatma, qet. Nazliya nya lazimdi de (yovryat chixir, Haci bashini ashaqi salib
fikrya qedir. Bir az kechib, qapiya tyaryaf baxir, quya bir shey qyoryur vya
hyovlnak ayaqa durub sorushur). Nya istyayirsyan? (Chavab qyalmir. Tez-tez
yoz-yozyunya deyir). Astyaqfyurullah ryabbi vya tube ileyh, bismillahyur-
ryahmanyur-ryahim, (sonra ucadan chaqirir). Fatma, Fatma!
Iskyandyar qirir ichyari vya tyayaccyublya sorushur.
I s k a n d a r. Ata, nya istyayirsyan?
H a c i  H a s a n (Iskyandyarya). Bura qyal, bura qyal. Qyal yapishim
yalindyan, dizlyarim titryayir (oturur, Iskyandyar yapishir atasinin alindyan).
Bismillahyur-ryahmanur-ryahim. Deqinyan myanya bir styakan su qyatirsinlyar.
I s k a n d a r. Ata, qorxma, hech-zad yoxdur, ancaq bir az aqlin
qachib.
H a c i  H a s a n (yapishib Iskyandyarin alindyan). Yox, Iskyandyar, aqlim
bashimdadir. Qorxma, hech bir zadim yoxdu, ancaq qyozlyarim qaralir.
I s k a n d a r. Qorxma, hech bir shey deyil, ancaq adam dyali olanda
elya bir azca qyozlyari qaralir. Dyaxi bundan bashqa bir shey yoxdu. Qorxma,
bircya bu var ki, syanin bashina hava qyalib.
H a c i  H a s a n. Yox, yox, inshalah, hech zad olmaz. Deqinyan bir
styakan su qyatirsinlyar.
I s k a n d a r. Su qyatirsinlyar; amma dyali olana su xeyir elyamyaz.
(Ucadan). Ali, Ali! Bir styakan su qyatir. (Ali chixir).
Ali qirir ichyari
H a c i  H a s a n . Iskyandyar, syan myani lap qorxudursan. Axi myan
yozyum biliryam ki, aqlim bashimdadi. Ancaq deyyasyan ki, qyozyumya bir shey
qyorsyandi. Elya kyafyanli adam kimi bir shey idi. Qyalib durmushdu qapida.
Byalkya syanin dya qyozyunya bir elya shey satashib?
I s k a n d a r. Yox, ata, myanim qyozyumya bir shey satashmayib. Dyali
adamin qyozyunya elya sheylyar qyorsyanyar.
Ali su qyatirir, Haci Hyasyan alib ichir vya deyir:
Allah Yezidya lyanyat elyasin!
H a c i  H a s a n (Iskyandyarya). Iskyandyar, vallah, deyyasyan, myannyan
zarafat elyayirsyan. Myan burada hyar bir zadi ayin-shayin qyoryuryam. Nyadyan
deyirsyan ki, myanim bashima hava qyalib?
I s k a n d a r. Ondan otryu ki, Sheyx Nyasrullah sizya tyalya qurmaqdan
yotryu beyninizi doldurub ki, olyulyari dirildya bilyar, syan dya inanib var-yo-
xunu istyayirsyan veryasyan Isfahan lotusuna!
H a c i  H a s a n (bir qyadyar fikir elyayib). Yaxshi, bir saatliqa, tutaq
ki, myan dyali olmusham; byas Mir Baqir aqa ki, alim adamdir, o niyya byas
yolyulyarin dirilmyayinya inanir? Elyadya o da dyalidi?
I s k a n d a r. Yox, Mir Baqir aqa dyali deyil, ancaq eshshyakdi.
H a c i  H a s a n (dikyalib hirsli, ucadan). Kyas syasini, namyarbut!
(Bir az baxib). Byas teleqrafchi Heydyar aqa niyya inanir, elyadya o da dyali
olub?
I s k a n d a r. Yox, dyali olmayib. O da o syabyabya inanir ki, qulaqlari
chox uzundur.
H a c i  H a s a n. Hya, elyadya, dyunyada syandyan savayi hami dyalidi,
hami eshshyakdi, bircya syan aqillisan. Elyadya Haci Byaxshyali dya dyalidi, Haci
Kazim da axmaqdi, Haci Kyarim dya syafehdi. Hami dyalidi, bircya Iskyan-
dyar aqillidi.
I s k a n d a r. Dyunyada uzunqulaq myaqyar azdi? Nuhun qyamisindya
hyar heyvandan hyaryasindyan bircya dyanya var idi, amma indi qyor bircya Hya-
myadanda nya qyadyar eshshyak var?
H a c i  H a s a n (hirsli). Axmaq, axmaq danishma!
K a r b a l a y i  F a t m a  x a n i m (qirir ichyari vya durur bir tyaryafdya).
Haci, myan syanin qizinin ohdyasindyan qyalya bilmiryam; syan ozyun byalkya
onu dilya tutasan.
H a c i H a s a n (bir az fikirdyan sonra). Arvad, Fatma, syan myani,
Allaha shyukyur, taniyirsan; bilirsyan ki, hirsim tutanda qyozyumya hech zad
qyorsyanmir. Qet dinmyaz-syoylyamyaz qizivin al-ayaqini qayir. Axsham
qyaryak kyochyuryak. (Fatma xanim chixir, Haci Hyasyan onun dalinca). Dayan,
dayan! (Arvad dayanir). Qizina de ki, razi olmasin qyalim onun qabir-
qalarini sindirim! (Fatma xanim chixir; Iskyandyar bir az atasina baxa-
ndan sonra “tfu” eylyayib chixir).
H a c i  H a s a n (hirsli onun dalinca ucadan). A syani akib-doqan
tyunbyatyun dyushsyun! Axirda ishi bu yerya yetirdin? (Iskyandyarin dalinca hirsli
chixib, yenya qayidib qyalir yerinya).
A v v a l i n c i  a z a r l i (“ay, vay” elyayya-elyayya vya oskyurya-yoskyurya,
ryanqi qachmish bir kishi alindyaki aqaca syoykyanya-syoykyanya qirir ichyari). Salam
yaleykyum. Ax! Vay! Vay! Hech ayaq ustya durmaqa taqyatim yoxdu. Haci
aqa, Allah oqlanlarini saxlasin, myanya bir alac. Indi az qalir bir il tamam
olsun ki, bu zyahrimar naxoshluq yapishib yaxamdan, al chyakmyak bilmir.
Ay, ay, vay! Ay, vay! (yoskyuryur). Bax, hyardyanbir dyoshyumyun burasindan
ki, bir aqri tutmur, dyaxi qoymur nyafyasimi alim. Qecya syahyarya kimi
yoskyurmya qoymur yatim. Dua yazdirmaqdan yoruldum. Dyallyak usta
Cyafyarya yol dyoymyakdyan dyaxi yorulmusham. Aman qyunyudyur, ay haci
(yoskyuryur). Myanya alac. Allah sizya omyur versin. Dyaxi sizin qapiniza pya-
nah qyatirmishyam: ya qyaryak sheyx cyanablari bu saat myanim canimi ala ki,
bir yolluq (“uy, uy” eylyayib alini qoyur dyoshyunya, oskyuryur) dincyalyam, ya
qyaryak myanya bir alac elyayya. Sheyxin qyadyamlyarinya fyada olum. Hech zad is-
tyamiryam, elya bircya myanya myarhyamyat nyazyarilya baxsa, yaxshi olaram;
yoxsa, hech bir sheyim yoxdur. Elya Allah-taalanin myanya myarhyamyati
byasdi. Ax… ay… vay! Nyafyasim kyasildi.
H a c i  H a s a n. Chox acyab, bash ustya, myashyadi. Ancaq indi sheyx
cyanablari ibadyatya myashquldur. Bash ustya, fariq olan kimi myan arz elyaryam
ki, yaziqsan, syanya bir alac elyasin. Bash ustya.
A v v a l i n c i  a z a r l i. Ax! (Oskyuryur). Ax!.. Vallah, bilmiryam
ki, bu nya dyarddi qyalib yapishib yaxamdan. Bir-iki ay bundan iryali, yyani
deyyasyan bir az yaxshi idi. Oskyurmyam azaldi, ishtyaham da…
I k i n c i  a z a r l i (bashi dyasmal ilya baqli, qashqabaqli qirib, avvyalinci
azarlinin syozyunyu kyasir). Salam aleykyum. (Avvyalinci azarliya). Myashyadi
Hyuseynqulu, syan dya buradasan? Yaxshi elyayib qyalibsyan; biz yaziqlara
nicat yolu elya bu qapida olacaq. Allah Haci aminin kyolqyasini bizim
bashimizin ustyundyan askik elyamyasin oz birliyi xatirinya! (Haci Hyasyanya).
Haci ami, bu bashaqrisi myani hyalak elyayibdir; nya qoyur qecya rahat olam,
nya qoyur qyundyuz rahat olam. Qediryam Usta Cyafyarin yanina, deyir: qanin
choxalib, qyaryak syandyan qan alam. Qediryam Mir Baqir aqanin yanina,
deyir: qanin azalib, qyaryak bal halvasindan savayi ozqya shey yemyayyasyan.
Haci ami, myani chyovyur balalarivin bashina, sheyx cyanablarindan iltimas
elya, myanya bir barmaq yekyalikdya (yalinin shyahadyat barmaqini qyostyarir) dua
yazsin ki, bu bashaqrisi myandyan ryaf olsun. Haci ami, nya qyadyar canim
saqdir…
Qucaqinda ushaq bir kishi, ushaq aqlayir vya ikinci azarlinin syozyunyu kyasir. Sonra yenya
azarlilar bashlayirlar bir-bir ichyari qirmyayya. Kimi bashini, kimi boynunu, kimi qolunu
baqlayib, “ax, vay” ilya qirib dyuzyulyurlyar. Vya byark azarlilar qiryan kimi chyokyub otururlar
yerya. Bunlarin bir nechyasi bashlayirlar Haci Hyasyandyan bu tyovr tyavyaqqe elyamyayya.
A z a r l i l a r. Haci ami! Qapina dyaxil dyushmyushyuk, sheyx cyanablarin-
dan bizya bir charya. Aman qyunyudyu, bizya yaziqiniz qyalsin.
H a c i  H a s a n (qyalib durur azarlilarin qabaqinda). Bash ustya, myan
yalimdyan qyalyani sizdyan asirqyamyanyam; ancaq indi qyoryursyunyuz, sheyxyana
hyalya hech kyasya ichyari qirmyayya izin vermir. Siz zyahmyat [chyakin] hyayyatdya
oturun aqacin kyolqyasindya, qyozlyuyyun. Bash ustya, elya ki, sheyx cyanablari
izin verdi, myan sizya xyabyar veryaryam, haminiz dyard-dilinizi arz edyarsiniz
vya inshalah, qyumanim bunadir, bu qapidan nayumid qayitmayasiniz.
A z a r l i l a r (Haci Hyasyanya dua edya-edya, yavash-yavash chixirlar).
Allah haci amiyya omyur versin! Allah haci aqanin atasina ryahmyat
elyasin! Allah onu bizya chox qyormyasin oz birliyi xatirinya!
H a c i  H a s a n (qapida nyokyari Alini qyoryub deyir). Ali, sheyx
cyanablarina chay-chyoryak aparibsan?
A l i. Xeyr, haci aqa, hyalya sheyx yuxudan durmuyub; qapisi indiyya
kimi baqlidir.
K a r b a l a y i  F a t m a  x a n i m (qirir ichyari, Ali chixir). Haci,
Nazlini bir fyandlya dilya tutdum, razi elyadim. Amma, vallah, bir syozyum
var, demyayya dya qorxuram.
H a c i  H a s a n. De, syozyun nyadi, de.
K a r b a l a y i  F a t m a  x a n i m. Haci, syan bilirsyan yaziq Sarani
yarya veryandya myan nya qyadyar niskil elyadim ki, yaziq qiza toy chaldirmadiq.
Syan dedin qyunahdi – myan dya bir syoz demyadim. Allaha qurban olum, biz
elya hyamishya qyunahdan qorxmushuq, ancaq…
H a c i  H a s a n (arvadinin syozyunyu kyasib). Hya, syozyunyu de qyoryum.
Indi elya o qalib ki, sheyxin hyuzurunda evimizya bir toychu da qyatiryak.
K a r b a l a y i  F a t m a x a n i m. Vallah, myanim ishim yoxdu,
myan hech zad demiryam. Odu, oz qardashin qizlari, Fizzya xanim, Syakinya
xanim, Qyulchyohrya xanim, Ummiqyulsyum xanim – hamisi tyokyulyub qyalib,
yapishiblar yaxamdan ki, qyaryak oxuyub-chalan qyalya.
H a c i  H a s a n. Syanya deyiryam axmaq-axmaq danishma. Hyalya sheyx
qalsin kyanarda, kim qyoryubdyur ki, haci evindya toy chalina?
K a r b a l a y i  F a t m a x a n i m. Syan elya bari insafnan danish:
myaqyar Haci Alyakbyarin qizini arya veryandya toy chaldirmadilar? Bya Haci
Mirtaqiya nya deyirsyan? Hazir toya chaqirmishdilar. Toy syasindyan myahyal-
lya kyochyurdyu. Elya bircya syanin qyozyun bizi qyoryub? Odur, bir ay bundan qa-
baq Haci Byaxshyali oqlunu evlyandirdi; indi bir sorush qyor oxuyub chalan
qyatirmishdilyar ya yox? Elya dyunyada byadbyaxt bircya bizik? Nya zyahmyatnyan
ushaq byoyyudyuryuk, amma evdyan kyochyurdyandya elya kyochyurdyuryuk ki, deyyasyan
oqurluq maldi; nya qonum bilir, nya qonshu bilir. Myan demiryam adam
chaqir, demiryam qonaqliq elya, demiryam batman qazanlarini as; ancaq
deyiryam ki, yasa yas deyiblyar, toya da toy. O yaziq qohum-qardashlari-
miz da tyokyulyub qyaliblyar. Nya olu ki, hech olmasa, bircya saat chyapik chalalar,
yaziq Nazlinin da uryayi achila. Vallah, syahyardyan indiyyadyak aqlayir. Yad
ki, deyil, syanin oz qizindi; qyaryak syanin dya qizina yaziqin qyalsin.
H a c i  H a s a n (bir az fikirdyan sonra yavash syaslya). Yox, qizima
deqilyan ki, aqlamasin. Myan razi olmanam ki, o aqlasin. Dur qedyak,
myan dya onu dilya tutum. (Durur ayaqa). Yox, yox, Nazli qizim aqla-
masin, dur qedyak (chixirlar).
Nyokyar Ali qirir ichyari vya onun dalinca iki qoca ovryat. Sonra yenya ikisi-yuchyu vya
bu cyur on besh-iyirmiyyadyak charshovlu ovryat, choxu qoca, pichildasha-pichildasha qyalib chyokyur-
lyar bir tyaryafdya. Ali chixir. Cyalal aqzinda konfet, qyalib durur qapida, ovryatlyarya baxir.
Ovryatlyarin hech biri dinmir vya hech biri uzyunyu achmir. Cyalal bir az baxandan sonra
sorushur.
C a l a l . Siz dya toya qyalmisiniz?
Arvadlar dinmyayib, baxirlar Cyalala.
(Cyalal bir az baxib deyir). Hyayya toya qyalibsinizsya, toy otaqi bura
deyil.
Arvadlar dinmirlyar, ancaq bashlarini bulayirlar. Sonra bir ovryat alchaq syaslya Cyalala
deyir: “Qyalmishik sheyxya siqya olaq”.
C a l a l (sorushur). Siqya olaq nyadir?
Ovryatlyar yavashca qyulyushyurlyar. Bir ovryat cavab verir: “Qyalmishik sheyxya arya qedyak”.
Cyalal bashlayir qyulmyayya vya deyir.
C a l a l. Buy, bu qyadyar dya arvad bir kishiyya arya qedyar? (Qyulyub qachir
eshiyya).
Ovryatlyarin bir nechyasi dya qyulyur. Mir Baqir aqa qapidan ichyari qirib, ovryatlyari qyoryub,
diksinyan kimi qayidir. Sonra Fatma xanim bashinda charshov, dalinca Mir Baqir aqa
qirirlyar ichyari).
K a r b a l a y i  F a t m a x a n i m. Aqa, buyur qyal, qet aylyash o
tyaryafdya.
Mir Baqir aqa dalini ovryatlyarya chyondyarib, qyalib aylyashir qabaqda, dali ovryatlyarya
tyaryaf. Kyarbyalayi Fatma xanim qedib ovryatlyarya ayilib pichildashandan sonra Mir Baqir
aqaya.
K a r b a l a y i  F a t m a  x a n i m . Aqa, bu bacilar syandyan tyavyaqqe
elyayirlyar, zyahmyat chyakib sheyxya deyyasyan ki, Allah rizasi uchyun adini qoy-
sun bu bicharyalyarin ustyunya ki, yaziqlar Allahin savabindan binyasib ol-
masinlar.
M i r  B a q i r  a q a (bashiashaqi). Bash ustya, bash ustya. Deyyaryam, al-
byattya, deyyaryam. Chox qyozyal ishdir. Allah-taala hyamishya belya byandyalyarini
dost tutar. Allah acri-xeyir versin. Mashallah, mashallah, bacilar!
Chitmiq syasi qyalir vya sazyandya chalib oxumaqi eshidilir
Mir Baqir aqa (tyayaccyublyu bashini qalxizib, Fatma xanima).
Amidostu, bu nya xyabyardi?
K a r b a l a y i  F a t m a x a n i m (arvadlara). Bir dya, vallah, billah
hyar kyas hyar nya desya, yalandi. Hyar kyasin alnina nya yazilibsa, elya dya
olacaq. Yoxsa kimin aqlina qyalyardi bizim Nazli sheyx kimi adama
qismyat olacaq.
M i r  B a q i r a q a (chox tyayaccyublyu). Necya Nazli, sizin Nazli?
K a r b a l a y i  F a t m a x a n i m. Nya bilim, ay aqa, bu qyun haci
Nazlini verir qonaqimiza.
M i r  B a q i r  a q a (tyayaccyublyu). Sheyx Nyasrullaha?
K a r b a l a y i  F a t m a  x a n i m. Byali, cyanab sheyxya.
M i r  B a q i r  a q a (bir az fikir elyayib). Elya bu qyun?
K a r b a l a y i  F a t m a  x a n i m. Yyani, vallah, aqa, myan hacinin
yohdyasindyan qyalya bilmiryam; deyiryam axi bu tyalyasikdya ish olmaz. Nya bi-
lim, vallah, ozyum dya myayattyal qalmisham.
Mir Baqir aqa bashini salib ashaqi, cibindyan qirmizi qyullyu dyasmalini chixarib, basir
yuzyunya vya bashini ashaqi ayib, bashlayir aqlamaqa.
H a c i  H a s a n (qapida qyorsyanir). Fatma, bacilari apar o biri
otaqa; bura adam qyalyacyak.
Kyarbyalayi Fatma xanim vya ovryatlyar durub qedirlyar. Haci Hyasyan vya Iskyandyar
qirirlyar ichyari. Haci Hyasyan oturur vya Iskyandyar durur ayaq ustya.
H a c i  H a s a n (oqluna). Iskyandyar, qulaq as, qyor nya deyiryam. Mir
Baqir aqa da ozqyasi deyil. Syan bilirsyan ki, bacin Nazli syani nya qyadyar
istyayir. Buqyunkyu qyundyarazi olma ki, myanim evimdya qyoz yashi tyokyulsyun.
Sheyx cyanablarina qetmyayya myan onu razi elyamishyam; amma bayaqdan
aqlamaqdan sakit olmur, deyir ki, nya bilim, qyaryak Iskyandyar razi olsun.
Bunu da syanya xyabyar veriryam ki, razi oldun, olmadin, myanya hech tyafavyu-
tyu yoxdur. Myani syan o qyadyar incitmisyan ki, myan syani daha adam yerinya
qoymuram. Indi ozyun bil: aqyar istyayirsyan ki, ushaqin qyalbi sixilmasin,
onu chaqir bura vya xosh dilnyan onu danishdir. Qyaryaz, ozyun bil.
Mir Baqir aqa aqlaya-aqlaya Haci Hyasyanlya chixib qedirlyar. Sazyandyanin chalib-
oxumaq syasi qyalir. Iskyandyar fikir eylyayir. Nazli qapida qyorsyanib, durub vya dinmir.
Na z l i. Dadash, qoy qyalim uzyundyan opyum. (Istyayir qyalsin iryali.
Iskyandyar tez chyakilib, durur kyanarda vya dinmyayib, baxir Nazlinin uzyunya).
Dadash, syan Allah, myandyan incimya!
I s k a n d a r. Hyayya istyayirsyan myan syandyan incimyayim, dur orada
vya yerindyan tyarpyanmya. (Bir qyadyar Nazliya baxandan sonra alini salib,
cibindyan araq shyushyasini chixardib, istyayir bashina chyakib ichya. Nazli onun
yanina yeriyib, istyayir qoymaya. Iskyandyar chox ucadan vya hirsli “chyakil!”
– deyib Nazlini elya byark ityalyayir ki, qiz dali ustya yixilir yerya. Iskyandyar
bashlayir araqi ichmyayya vya Nazli aqlaya-aqlaya durur ayaqa vya qapiya
tyaryaf qedir. Iskyandyar. “puf” elyayib uzyunyu turshudur vya Nazliya deyir).
Dayan, dayan! Qetmya! Syanya syoz deyyacyayyam. (Ikinci dyafya shyushyani bashina
chyakib ichir vya shyushyani qoyur cibinya. Sazyandyanin chalib-oxumaq syasi qyalir.
Iskyandyar haman syasi eshidib, bashlayir yavash-yavash alchaqdan oxumaqa.
Sazyandya oynamaq havasi chalir vya Iskyandyar dyushyur oynamaqa; sonra
dayanib Nazliya): Nazli, myan olyum, bura qyal; qyal bura, qyal barishaq.
Indi hyar nya syozyun var de. Indi myan syanya nyokyaryam, myan syanya qulam.
Qyal, qyal barishaq. (Qedib Nazlini qucaqlayir).
M a sh a d i  O r u c (yalindya teleqraf kaqizi, kyahildyayya-kyahildyayya qirir
ichyari vya ucadan sorushur). Hani Haci ami?
Onun dalinca anasi yenya aqlaya-aqlaya qirir ichyari. Nazli yox olur. Sonra kyahil-
dyayya-kyahildyayya ichyari qirirlyar Haci Byaxshyali, Haci Kyarim, Haci Kazim, Mir Baqir aqa,
Heydyar aqa vya biz qyordyuyyumyuz adamlarin choxu. Chox adam da otaqa siqishmayib durur
qapida. Adamlar kyahildyayya-kyahildyayya bir-birinin uzyunya baxib, bilmirlyar nya qayir-
sinlar. Haci Hyasyan ichyari qirib, chox tyayaccyub elyayib, mat qalir vya adamlara uzyunyu tutub
sorushur.
H a c i  H a s a n. Camaat, xeyir ola? Nya xyabyardi, nya var?
M a sh a d i  O r u c (aqlaya-aqlaya). Haci, Kyarbyalayi Fyatullah
dirilmyayib.
Iskyandyar xa… xa… xa!.. chyakib qyulyur vya adamlarin ichinya qirib yox olur.
H a c i  H a s a n (Myashyadi Oruca). Nya danishirsan, necya dirilmyayib?
Ad a m l a r i n  ch o x u  b i r d a n. Byali, byali, dirilmyayib.
H a c i  H a s a n. A kishi, Allah rizasina, elya syoz danishmayin. Elya
shey olmaz vya ola da bilmyaz.
M a sh a d i  O r u c. Haci ami, vallah, belyadi. Bu da telqraf, al, oxut,
qyor nya yazilib. (Atyayi ilya qyozyunyun yashini silir vya kaqizi uzadir Haci
Hyasyanya). Haci ami, axi Kyarbyalayi Fyatullahdan kaqiz qyalmishdi ki, quya
bu sheyx onu dirildib vya ozyu dya chixib qyalir. Myan dya ozyun bilirsyan ki,
Xorasana telqraf elyamishdim ki, qyoryum Kyarbyalayi Fyatullah niyya yuban-
di. Telqrafi da Haci Myammyadyalinin ustyunya qyondyarmishdim. Chyunki da-
dashim dirilsyaydi, Haci Myammyadyaliqildyan savayi ozqya yana qetmyazdi.
Indi Haci Myammyadyali yazir ki, siz dyali-divanya olmusunuz. Adam da
myaqyar olyandyan sonra dirilyar?
H a c i  H a s a n (teli ala-ala). Necya?
Iskyandyar adamlarin ichindyan xa… xa!.. chyakib qyulyur.
H a c i H a s a n (Heydyar aqaya). Ay Heydyar aqa, Allah atana ryah-
myat elyasin, bir bizi basha sal qyoryak, bu necya telqrafdi? Axi aqil kyasmir
ki, qyozyumyuz ilya qyordyuyyumyuz ishlyarin hamisi yalan chixsin. Biz ki Allaha
shyukyur, ushaq deyilik, dyali deyilik. Allaha shyukyur, sheyx cyanablarinin myo-
cyuzyalyarini burada olan adam hamisi qyordyu. Byalkya telqrafda syahv-zad
var?
Hami bir-birinya deyir: “Vallah, belya zad olmaz”, “Xeyr, belya deyil”, “Vallah,
basha dyushya bilmiryam”.
H e y d a r  a q a. Haci Hyasyan aqa, myan telqrafi diqqyatlya oxumu-
sham. Telqrafda syahv yoxdur. Myan belya myaslyahyat qyoryuryam, qenya sheyxin
yozyunya bu ahvalati bildiryasiniz ki, qyoryak syozyu nyadi vya bu teli kim vura
bilyar vya belya yalani kim dyuzyaldya bilyar?
H a m i  b i r d a n. Byali, byali, yaxshi buyurur; sheyxin ozyunya demyak
lazimdir. (Hami sakit olur).
H a c i H a s a n. Vallah, doqrusu, adam utanir da sheyxya belya syozlyari
demyayya. Doqrusu, myan bir az xyacalyat chyakiryam. A kishi, vallah, ola bil-
myaz. Burada bir ozqya amyal var. Qyaryaz ki, vallah, myan utaniram. Belya
xyabyari myan sheyxya verya bilmyanyam.
H a c i  B a x sh a l i (Haci Kyarimya). Haci Kyarim aqa, syan yaxshisan,
syan ozyun sheyxnyan danish.
H a c i  K a r i m. Xeyr, xeyr, myan o qyalyati elyayya bilmyanyam! (Haci
Kazima) Haci Kazim aqa, syan ozyun yaxshisan.
H a c i  K a z i m. Doqrusu, myan sheyx cyanablarindan qorxuram.
Qardash, qyormyursyunyuz ki, necya hirslidir? Elya chiqirir ki, dam-dash titryayir.
M i r  B a q i r  a q a (qabaqa yeriyib). A kishi, burada, myan bilmi-
ryam, nya chyatin ish var? Sheyx Nyasrullah adamyeyyan deyil ki! Istyayirsiniz
myan bu saat qedim, hyar nya syozyunyuz var deyim (Yavuqlashir sheyxin qa-
pisina).
H a m i. Chox acyab! Chox acyab! Allah atana ryahmyat elyasin!
H a c i  H a s a n (yeriyib Mir Baqir aqanin qabaqina). Ay aqa, syan
Allah, bari bir az ehtiyatli ol. Qenya hyar nya deyyacyaksyan, bir az adyabli de
ki, yaziq sheyxi ozyumyuzdyan incitmyayyak.
M i r  B a q i r a  q a (yali ilya sheyxin qapisini tiqqildadir, hami qorxub
chyakilir kyanara. Choxlari otaqdan chixir. Mir Baqir aqa yenya qapini dyoyya-
dyoyya chaqirir). Cyanab sheyx!
H a c i  H a s a n (kyanardan qorxa-qorxa). Mir Baqir aqa, qyal bir
istixarya elyayyak; byalkya hech sheyxi narahat elyamyayimiz myaslyahyat deyil?
Mir Baqir aqa qulaq asmayib, qapini dyaxi dya byark dyoyyur. Hami sakit olub, mat
qalir. Iskyandyar adamlarin ichindyan chixib, birdyan qyalir vya qapini tyapiyilya byark vurur.
Qapi achilir, adamlar qorxularindan qachirlar eshiyya vya sheyxin otaqinin tamashachilara tyaryaf
pyardyasi qalxir.
IKINCI PYARDYA
Sheyxin otaqinda bir kyas qyorsyanmir. Iskyandyar otaqa qirib, tyayaccyublyu o tyaryaf-bu
tyaryafya baxib, yavuqlashir kyuncdya asilan pyardyanin yanina vya pyardyanin kyanarini qalxizib
baxan kimi, pyardya dalinda olan dyord nyafyar qiz bashlayir birdyan aqlamaqa.
I s k a n d a r (qizlardan sorushur). Hani sheyx?
Qizlar cavab vermyayib aqlayirlar.
I s k a n d a r (Sheyxi axtarmaq qyasdilya yenya o tyaryaf-bu tyaryafya baxib
vya sonra pyardyanin dalindaki qizlara baxib, yenya sorushur). Byas qonaqlar
hara qediblyar?
Q i z l a r d a n  b i r i s i (pyardyanin dalindan). Qecyaynyan sheylyarini
yiqishdirib dedilyar: “qedirik hamama”.
Iskyandyar bir syoz demyayib, qizlarin pyardyasini salib, bashini ashaqi salib, bir qyadyar fi-
kirli durur. Bu heyndya eshikdya qilyu-qal vya qachhaqach qopur. Bir az da kechir, u ch   nyafyar
adam, myusafir paltarinda, silahli vya toz-torpaqli, chox hirsli qirirlyar qabaq otaqa vya
ucadan sorushurlar: “Hani o olyu dirildyanlyar?” Sonra myusafirlyar vya onlarin dalinca c a -
maat qirir sheyxin otaqina. Myusafir vya camaatdan bir nechyasi Iskyandyardyan sorushurlar:
“Hani Sheyx Nyasrullah?” Iskyandyar cavab verir ki, “qachiblar”. Myusafirlyar vya camaat
ucadan sorushur: “Necya qachiblar, hara qachiblar?” Otaqa byoyyuk myaryakya dyushyur. Pyardya da-
lindan qizlar bashlayir aqlamaqa. Adamlarin biri sorushur: “Hara qachiblar?”, biri: “Necya
qachiblar?”. Biri deyir: “Nya vaxt qachiblar?” Bir-iki kishi qyalib pyardyanin dalindan qizlar-
dan sorushur: “Bala, niyya aqlayirsan? Bala qorxma!” Adamlar qarishib bir-birinya. Myusa-
firlyarin biri uzyunyu camaata tutub deyir.
M u s a f i r. Ey myusyalman qardashlar! Bir sakit olun; iki kyalmya
syozyumyuzyu eshidin; sonra siz dya tyaklifinizi bilin; bizya dya kyomyak elyayin.
Biz Iryavan vilayyatindyanik vya indi elya basha dyushyuryuk Isfahan lotulari
bizim bashimiza qyatiryani, sizin dya bashiniza qyatirib. Belya ki, bu
haramzadalar yalandan adlarini myuctyahid qoyub, qyalib bizim shyahyardya
dyord qyun qaliblar vya min hiylya ilya qecyadya bir qiz alib, kyabin altinda
qoyub, chixib qachiblar. Aman qyunyudyur, onlar qachan yolu bizya nishan
verin, tutaq vya onlarin divanini elyayyak.
Pyardya dalinda qizlar yenya aqlashirlar. Adamlarin bir nechyasi myusafirlyarin qabaqina
dyushyub vya choxusu onlarin dalinca tez qachirlar vya qacha-qacha chiqirirlar:
Durmayin, durmayin! Qachaq Culfa yoluna! Kyarbyalayi Hyasyan! Mya-
shyadi Cyafyar! Ali! Hyasyanqulu! Atlari minin, durmayin qedyak o lotulari
tapaq!
Adamlarin choxu vya myusafirlyar qachib, chixib qedirlyar.
I s k a n d a r (Sheyxin otaqinin ortasinda durub, myusafirlyarin
syozlyarini tyakrar elyayib, oz-yozyunya deyir). Qecyadya bir qiz alib, axirda qo-
yub qachiblar! Xa… xa… xa!.. (Qah-qah chyakib qyulyur; sonra sakit olub
fikirli, qizlara tyaryaf uzyunyu chyondyarib vya yenya bir az fikirdyan sonra qalan
adamlari eshik otaqdan bir-bir chaqirir ichyari). (Adamlara). Qyalin ichyari,
qyalin bura! Qyal, qyal! Yavuq qyal!? Qyal, kech ichyari. Syan dya qyal. Haci Ka-
zim, syan dya buyur ichyari. Haminiz qyalin ichyari! Myan olyum haminiz qyalin!
Bax, belya! Kech! Kech! Syan dya kech ichyari! Syan dya qyal. Qyalin, qyalin. (Bu
syozlyari deyya-deyya Iskyandyar adamlari yiqir sheyxin otaqina). Di indi
nyovbyat myanimdir, qulaq asin; myan dya bir-iki kyalmya syoz danishim.
(Hami dyuzyulyub vya sakit dururlar vya Iskyandyar “sus” elyayib, qedir qizla-
rin pyardyasini chyakib qopardir, atir kyanara. Camaat utandiqindan bashini
salir ashaqi. Qizlar da utanib, uzlyarini allyari ilya tuturlar vya bashlayirlar
aqlamaqa. Iskyandyar uzyunyu tutur camaata).
Iskyandyarin nitqi
Baxin! Baxin! Yaxshi baxin! Diqqyatnyan baxin! Sizin tarixlyarinizin
kitabinda bu, qan ilya yazilmish bir syahifyadir. Sizdyan sonra qyalyanlyar bu
kitabi vyaryaqlyayib, bu syahifyani qyoryandya sizi yada salib deyyacyak:
(ucadan) tuf sizin uzyunyuzya! (Tyupyuryur camaata tyaryaf. Hami bashini ashaqi
salib dinmir). Baqishlayin, kefli Iskyandyar bir az biyadyablik elyayir. Amma
indi dya nyovbyat myanimdir. Myan demiryam ki, siz niyya bu balaca ushaqlari
(qizlari qyostyarir) zornan qyatirib qatdiz bu fahishyaxanaya. Syoz yox, siz
bunlara deyyandya ki, syani veriryam bu sheyxya, bu bicharyalyar chiqirib baqi-
rirdilar vya sizin chirkli ayaqlarinizi opya-yopya yalvarirdilar: “Ata, aman
qyunyudyur, myani anamdan ayirma!” (Uzyunyu qizlara tutub). Elyadirmi?
Doqrumu deyiryam?
Qizlar aqlaya-aqlaya bash yendirirlyar.
Yox, myan ondan otryu incimiryam. Chyunki siz qizlarinizi bura chyakya-
chyakya elya xyayal edirdiniz ki, bunlari behishtya chyakirsiniz vya Isfahan sheyx-
lyari sizi inandirmishdilar ki, hyar kyas bu myubaryak otaqa qyadyam qoysa,
yolyandyan sonra qiyamyatyadyak qyabrin dyarichyasindyan myalakyalyarlya syohbyat
edyacyak. Amma zyamani ki, ricyat myasyalyasi ortaliqa qoyuldu vya Sheyx
Nyasrullah olyulyarin dirilmyak ixtiyarini qoydu sizin qabaqiniza, siz, dya-
richyadyan myalakya axtaranlar, olyan qardashlarinizin, bacilarinizin vya ovryat-
ushaqlarinizin dirilmyayinya razi olmadiniz. Niyya razi olmadiniz? Ondan
yotryu ki, arvadlarinizin hamisini yumruq altinda oldyurmyushsyunyuz; olyan
qardashlarinizin arvadini almisiniz, olyan dostlarinizin yetimlyarinin ma-
lini yemisiniz. Razi olmadiniz ki, dirilib qyalsinlyar vya sizin amyallyarinizi
qyoryub desinlyar: “Tuf sizin uzyunyuzya!” (Byark tyupyuryur).
Camaat hamisi bashini salir ashaqi.
Bu syozlyari sizya demyakdya elya xyayal elyamyayin ki, myan sizi pislyayib,
yozyumyu tyarif etmyak istyayiryam. Yox, yox! Bunu biliryam ki, myan hech bir
sheyyam. Myan chyollyarin otuyam, kyuchyalyarin torpaqiyam, daqlarin dashiyam,
kollarin kosuyam, aqaclarin qurduyam. Myan dyunyada hech bir sheyyam.
Aqyar myan bir shey olsaydim, cibimdyan bir bomba chixarib (yalini uzadib
cibindyan araq shyushyasini chixardir) bu evi bir saniyyanin ichindya havaya da-
qidib, Isfahan lotusunu kyarpiclyarin altinda diri-diri dyafn edyardim. Am-
ma qorxmayin, myanim alimdyan elya sheylyar qyalmyaz. Bu, araq shyushyasidir
vya Sheyx Nyasrullah burada qecyalyar bu balaca ushaqlari boqanda, myan bu
shyushyadyan araq ichyardim.
Qizlar bashlayirlar aqlamaqa.
Yox, yox, o, myanim ishim deyil. O, iqid ishidir. Siz tyak camaatin da
iqidi myanim tyak olar. Hyalya myan hech. Indi qyoryak siz kimsiniz? Myanim
adim kefli Iskyandyardir; bya sizin adinizi nya qoyaq? Myan daqlari, dashlari,
qushlari, fyalyaklyari, aylari, ulduzlari vya dyunya-alyamlyari bura shahid chyakya-
ryam vya bu qizlari onlara nishan veryaryam, sorusharam ki, bu camaata nya
ad qoymaq olar? O vyadya hamisi bir syaslya cavab veryar: “Olyulyar”. Myan
cyami millyatlyari bura yiqib tyavyaqqe edyaryam ki, Sheyx Nyasrullahin hya-
ryamxanasina tamasha elyasinlyar; o vyadya byutyun yer uzyunyun tayfalari sizi
bir syaslya adlandirarlar: «Olyulyar!” Vya bizdyan sonra qyalyanlyar illyar uzunu
sizi yada salib bir syaslya deyyacyaklyar. «Olyulyar”…
Musiqi.
Dyaxi byasdi. Di qyalin qizlarinizi aparin analarinin yanina. (Yapishir
qizin birinin alindyan). Bu kimin qizidi?
Camaat ichindyan bir kishi yeriyir qabaqa.
Syanin qizindi? Di qyal apar.
Kishi qyalib yapishir qizinin alindyan.
Iskyandyar (o biri qizin alindyan yapishib yenya sorushur). Bu kimin
qizidir?
Yenya bir kishi qyalib yapishir qizin alindyan vya aparir. Bu minvalla uchyuncyu vya
dyordyuncyu qizi Iskyandyar yola salir. Qizlar bashlarini ashaqi salib alchaqdan aqlaya-aqlaya
musiqinin syasilya chixib qedirlyar. Camaat da bashini ashaqi salib, myayus durur. Axirinci qiz
yola dyushyandya Iskyandyar araq shyushyasini chyakir bashina vya bosh shyushyani vurur yerya. Yavash-
yavash pyardya yenir vya musiqi chalir.
Axiri
12 iyun 1909, Tiflis
KAMANCHA
Faciya, 1 pyardyadya
MYACLISDYA OLANLAR
1.  Q a h r a m a n  y u z b a sh i.
2.  Q a r a sh.
3.  H a s a n a l i.
4.  A z i z.
5.  Q a s i m a l i.
6.  N o v r u z.
7.  Z e y n a b.
8.  I m r a n.
9.  K a m a n ch a ch i  B a x sh i  (e r m a n i).
Qarabaqda, daqin atyayindya, kyandin kyanarinda, aqaclarin dibindya, chyamyandya, axsha-
ma bir az qalmish, atli dyastyasi syarkyardyasi Qyahryaman yyuzbashi bir dasha syoykyanib, qichlarini
uzadib, fikirli oturubdur. Bir tyaryafdya bunun yasovulu Q a r a sh, qabaqinda yyahyar vya
yalindya iynya-biz yyahyar tikir. Bir tyaryafdya yoldashlardan Hyasyanyali chyoryak-pendir hazir-
layir vya dyuzyur Qyahryaman yyuzbashinin qabaqina. Qeyri yoldashlardan A z i z vya  Q a -
s i m a l i od yandirirlar. Bir nechyasi kyanarda oturub chyoryak dyurmyayi yeyir. Yenya bir nechya
nyafyar, kimi tyufyanqya patron qoyub boshaldir, hamisi qyamyali vya patrondashli; bircya Q a h-
r a m a n  y u z  b a sh i patrondashini chixarib qoyub qabaqina. Kyanarda aqaca bir nechya
tyufyanq syoykyanib. Bunlardan savayi yoldashlarindan biri arpa xyalbirlyayir, biri tyufyanqini
qyatirib syoykyayir aqaca, o biri tyufyanqini qyotyuryub aparir. Yavuqdan at kishnyamyasi dya eshi-
dilir. Uzaqdan tyak bir qyullya syasi qyalir.
Q a r a sh. Hyasyanyali, tez ol, Qyahryaman yyuzbashi syahyardyan acdi.
Q a h r a m a n  y u z b a sh i. Balam, Qarash, vallah hech ishtahim yoxdu.
H a s a n a l i. Qyahryaman yyuzbashi, bir myanya bax qyor nya deyiryam:
syan aqir-arxayin chyoryayini ye, ustyundyan dya chay dyamlyayim, kefincya ich,
arxayin bu qyozyal chyamyandya yat; myan dya kishi kimi syanya syoz veriryam ki,
syubh ishiqlanan kimi ermyanilyari Qazanchidan chixardim.
Q a r a sh (Hyasyanyaliyya). Myan olyum Hyasyanyali, yekya-yekya danishma!
Hyayya syan kishi idin, binyava Syuleymanbyayya vaxtinda patron yetirya idin,
darda qalmayaydi; uch-dyord ermyaniyya asir dyushmyayyaydi. Myan, nyayya de-
yirsyan, and ichim (bizi vya iynyani chirpir yerya) ki, Syuleymanbyayin dya yol-
dashlarinin da qyudaza qetmyayi syan kimi bishyuur yoldashlarin byaryakyatin-
dyandir…
H a s a n a l i (Qarasha aciqli). Adya, Qarash, vallah syan qudurubsan!
Syan hech ozyun dya bilmirsyan ki, nya danishirsan! Myan Syuleymanbyayya…
Q a h r a m a n y u z b a sh i (danishiqi kyasir vya hyovsyalyasiz). Allah xa-
tirinya bu bihudya danishiqlari boshlayin. Indi daha ish ishdyan kechib; yyani hech
Hyasyanyalinin dya burada qyunahi yoxdu. Nya qyadyar bashidashli Syuleyman-
byayya chiqirdim ki, dyayirmana qirmyayin. Myan bilirdim ki, orada ermyani
var. Yyani olmasaydi da, Syuleymanbyayqil ordan salamat qurtara bilmya-
yyacyakdilyar. Myaqyar yadinizdan chixib ki, haman dyayirmanda bildir er-
myanilyar on iki adamimizi yandirdilar? Myan bilirdim ki, ora xatali yerdi.
A z i z (Qarasha). A balam, Qarash, doqru deyiblyar ki, uzaqdan dyoyyush
asan qyalyar. Hyalya bir de qyoryum, Hyasyanyali bashina nya dash sala idi? Deyir-
syan Syuleymanbyayya patron yetirya bilmyadi; amma syan bilirsyanmi Hya-
syanyali ozyu nya qyundya idi? Hyasyanyali bu qyun Xumaridan Qazanchiya kimi
ermyanilyarin iki syanqyarini alib, nechya ermyani oldyuryub, atalarini yandirib.
Niyya, davanin hamisini Hyasyanyaliyya tutdurmuyiblar ki?..
Q a s i m a l i (Azizya). Hyalya syan onu deyirsyan, bu qyun myan…
Q a h r a m a n  y u z b a sh i (bir qyadyar dikyalib, hyovsyalyasiz). A kishi,
siz Allah, siz peyqyambyar, bu qyuftqunu* boshlayin. Indi hyar nya olub, ke-
chib; qoyun bir saat qulaqimiz dincyalsin qyoryak.
H a s a n a l i (quya oz-yozyunya yavashca). Yyani, Allaha shyukyur, bir shey
ki, olmuyub. Qenya necya olmush olsa, ermyanilyarin atalarina od vur-
mushuq.
Q a h r a m a n  y u z b a sh i (birdyan dikyalib, ucadan hirs ilya
Hyasyanyaliyya). Necya od vurmushuq? Niyya bosh-bosh danishirsan? Biz onlarin
hyayya besh-on diqa-miqasini oldyurmyushyuk, byas Nyacyafqulu kimi iqidi bir
dya haradan tapacaqiq? Shirzadi haradan tapacaqiq? Misirxani nechya er-
myaniyya dyayishmyak olar? Bu nya bosh-bosh tyaskinlikdi ozyunyuzya verirsiniz?
Hyamin syohbyatdya yoldashlardan Novruz adli, alindya xyalbir, arpa xyalbirlyamyakdya
idi; kyanarda bir qaralti qyoryub, alini qoyur alnina, diqqyatlya uzaqa baxir vya bir qyadyar ba-
xandan sonra deyir:
N o v r u z. Aziz, Aziz, bir qyal syan dya diqqyatlya bax qyor o qaraltilari
sechyarsyan, ya yox; myan onlari adama oxshadiram.
______________
* Syohbyati

A z i z (qedib Novruzun yaninda durub, diqqyatlya haman tyaryafya
baxir). Bax, birisi ozyunyu verdi qayanin dalina.
N o v r u z. Syan olyasyan, Aziz, ermyanidilyar. Onlar yyaqin bizi
qyordyulyar. Bax, o birisi dya kechdi dashin dalina.
Hyasyanyali vya Qarash da durub diqqyat ilya haman tyaryafya baxirlar.
N o v r u z. Syan olyasyan, Aziz, bunlar ermyanidilyar.
Bu syozlyari decyak Novruz cyald tyufyanqini salir chiyninya, cilovu aqacin budaqindan
chyakib, qachir atlansin. Aziz dya buna baxib haman cyur elyayir. Bunlardan savayi
yoldashlardan yenya iki nyafyar cilovlari qyotyuryub qachirlar. Qyahryaman yyuzbashi
da vya qeyrilyari ayaqa durub, haman tyaryafya diqqyat ilya baxirlar.
Q a h r a m a n  y u z b a sh i (yalini qoyub alinina). Adya, cyald
tyarpyashin! (Chiqirir) Aziz! Ati dyoy, syanin atin qivraqdi...
Q a r a sh (ucadan). Chaparaq, chaparaq! (Alchaqdan). Qorxuram chata
bilmyayyalyar. (Bir az sakit olub) Aha, qochaq Novruz deyyasyan tutachaq.
Aha, Aziz dya haqladi. Zalim oqlunun atinin qabaqindan bir kyas qurtara
bilmyaz...
Q a h r a m a n  y u z b a sh i. Hey, hey... Yox, biri deyyasyan qachib
yaldyan chixdi. Amma Qazanchidan bir-iki ermyani qyorsyandi... Adya,
qorxuram ushaqlari vuralar.
Chox uzaqdan tyufyanq atilir.
Q a h r a m a n  y u z b a sh i. Yox, biri qachdi. Odu, ozyunyu soxdu
Qazanchinin baqlarina...
Q a r a sh. Aha, deyyasyan birini tutdular.
Q a s i m a l i. Tutublar. Yyaqin ki, yaralanibdi; yoxsa bu da qacha
bilyardi.
Q a h r a m a n  y u z b a sh i. Amma qorxuram oldyuryalyar. Yaxshi
olardi diri qyatiryaydilyar; danishdirandan sonra oldyuryaydik. Adya, Imran,
tez atil atin ustya, chaparaqla. Deqinyan aqyar ermyanidirsya, diri qyatirsinlyar.
Imran tyufyanqi qyotyuryub yox olur, bir qyadyar baxirlar.
Q a s i m a l i. Deyyasyan qyalirlyar.
Q a r a sh. Qyalirlyar. Hyar kyasdisya, tutub qyatirirlyar.
Q a h r a m a n  y u z b a sh i. Qyalirlyar (qyalib oturur qabaqki yerindya).
Q a s i m a l i. Qyatirsinlyar qyoryak kimdi...
Q a r a sh. Hamisi piyada qyalir...
Q a h r a m a n  y u z b a sh i. Qarash, bunlar hyar kyasdisya, nabyalyad
adama oxshuyurlar. Bunlar ya qyaryak Saybalidan qyalyalyar, ya da Cheshmya-
basardan. O yerlyarya dya ki, ermyani indi oz ayaqi ilya qedib chixmaz. (Bir
qyadyar sakitlyashirlyar).
Q a r a sh (cyald baxa-baxa). Budu, Aziz chaparaq qyalir; qyoryak nya
xyabyar qyatirir...
A z i z (sevincyak cyald atdan tullanib, uzyunyu yyuzbashiya tutur). Ikisi
dya Qazanchi ermyanilyari imish. Amma birinin acyali tamam deyilmish. Za-
lim oqlu dovshan kimi qachdi, ozyunyu soxdu Qazanchinin baqlarina; amma
yoldashini tutduq... Budu, ushaqlar qyatirirlyar. Yyuzbashi, vallah, bunu da
tuta bilmyayyacyakdik, chyunki myanzil chox uzaqdi. Bu chyunki axsaqdi, qacha
bilmyadi.
Q a h r a m a n  y u z b a sh i. Biz elya xyayal elyadik ki, qyullya dyayib.
A z i z. Yox, qyullya dyaymyayib, anadan doqma axsaqdi. (Atini chyakib
baqlayir budaqlarin birinya). Budu, qyaldilyar...
Novruz vya Imran bir axsaq ermyanini qabaqlarina salib, qyatirirlyar yyuzbashinin
qabaqina. Qalan yoldashlar atlari yerbyayer elyayirlyar. Ermyani, yyani kamanchachi
Baxshi, saq alindya ortyuk, ichindya kamancha, yyuzbashiya ikiqat bash ayib, qorxa-qorxa
saqina-soluna baxir.
Q a h r a m a n  y u z b a sh i (yoldashlara). Amma balam, deyyasyan
ovunuz bir ov deyilmish. (Baxshiya) Adya, ermyani, syan hansi kyatdisyan?
B a x sh i (titryayya-titryayya). Ara, myan qazanchili Baxshiyam. (o tyaryafya-
bu tyaryafya baxir).
Q a h r a m a n  y u z b a sh i. Yoldashin kim idi? Haradan qyalirdiniz?
B a x sh i. Ay aqa, yoldashim qazanchili tar chalan Qriqor idi. Chesh-
myabasardan qyalirdik; Zulfyuqarbyayin oqlunun toyunda chalirdiq.
Q a h r a m a n  y u z b a sh i. Chox acyab, chox acyab. Siz qedin myu-
syalmanlarin toyunda plov yeyin, axmaq myusyalmanlarin pullarini dol-
durun cibinizya, Qazanchi ermyanilyari dya qecya xyalvyatcya tyokyulsyunlyar myu-
syalman kyand1yarini yandirsinlar. A balam, byasdi, hyaya elyayin! Balam,
bu iki cyut bir tyak qorxaq ermyanilyar, bilmiryam, vallah, bizdyan nya istya-
yirlyar? Dyunyan Qazanchi ermyanilyari bizim Sarvanlardan dyord nyafyar elya
bir iqid oqlanlar oldyuryublyar ki, dyord yyuz syanin kimi cholaq ermyani ol-
dyursyak, qenya avyazi chixmaz...
B a x sh i (titryayir). Aqa, din haqqi xyabyarim yoxdu. Allah (yallyarini
qyoyya qalxizir) bais myardimazarin evini yixsin! (aqlayir).
Q a r a sh. Hya, aqlarsan, aqlarsan! Byas niyya aqlamirsan?! Indi aqlar-
san. Bilirsyan ki, bu saat bashini qoyun bashi kimi kyasyacyayik. Indi, bax,
qorxundan yoluq cyucyayya oxshuyursan. Amma, vallah, fyursyat tapsan, syan
dya haman myusyalman qanina yeriklyayyan ermyanilyarin birisyan.
B a x sh i (titryayir). Nya deyim, a qardash.
Q a h r a m a n  y u z b a sh i. Adya, ermyani, Vartan indi hardadi? Bi-
lirsyan hansi Vartani deyiryam? O ki, bizim Shirzadi apardi, oldyurdyu, o
namyardi deyiryam; bilirsyan hardadi? Yyani bilsyan dya, doqrusunu ki, de-
myayyachyaksyan.
B a x sh i (titryayir). Vallah, bilmiryam.
Q a h r a m a n  y u z b a sh i. Eybi yoxdu. Indi o shishlyari qizardib syani
daqlayanda deyyarsyan doqrusunu...
Zeynyab arvad myaryakya ilya aqlaya-aqlaya ozyunyu salir ortaliqa vya Baxshinin ustya
hyuchum chyakib, onun uz-qyozyunyu bashlayir cirmaqlamaqa.
Z e y n a b. Budu Qazanchi ermyanisi? Syansyan? Syansyan? Bu saat syani
myan tikya-parcha elyayyacyayyam! Oz alimnyan syani doqrayacaqam, qiymya-
qiymya elyayyacyayyam! Hani myanim oqlum?! Hani myanim pyahlivan Shirali
oqlum?! Niyya onu oldyurdyunyuz? Bax, bax! (Cirmaqlayir vya sonra qachib
Qarashin belindyan qyamyani chyakib, qalxizir Baxshinin ustya). Vurum?
Vurum? Vurum? (Bu halyatdya dayanib durur).
Baxshi yanini yerya vurub, saq alindyaki kamanchani qizlyadib, sol alini tutub
qyamyanin qabaqina.
Q a h r a m a n  y u z b a sh i (Zeynyabya). A ryahmyatliyin qizi, syan dya
burada bizi myayattyal elyamya! Arvadsan, qet arvadliqina! (Cyald qyalib
istyayir qyamyani Zeynyabdyan alsin, bu da vermir vya dartinib chyakilir
kyanara. Yyuzbashi oz qyamyasini chyakib, qalxizir Baxshinin ustya vya uzyunyu
tutur Zeynyabya). Qyamyani elya ishlyatmyazlyar, bax belya ishlyadyarlyar!
Zeynyab cyald qyalir durur yyuzbashi ilya Baxshinin arasinda. Qarash yavuq
qyalib, Zeynyabi ityalyayir. Aziz qyalib tyapiyi ilya arvadin, dalindan vurub yixir yerya vya
qeyri yoldashlar arvadi chyakib salirlar kyanara. O da aqlaya-aqlaya uzaqlashir. Bu arada
Baxshi kamanchani uzadir Novruza tyaryaf.
B a x sh i. Novruz qardash, syani and veriryam bizi yaradan Allaha.
Myan olyandyan sonra bu kamanchani bir kyasya vermya. Ara sakit olandan
sonra, zyahmyat chyakib bizim Muqush balani tapasan, bu kamanchani verya-
syan Muqush balama. Qurban syanya, Novruz, Qazanchida kamanchachi Baxshi
oqlu Muqusha veryasyan.
Qarash aciqli qedib, cyald kamanchani dartir vya yuxari qalxizib, istyayir chirpsin yerya.
Baxshi iki allyarini yuxari qalxizib yalvarir.
B a x sh i. Qurban syanya, qardash, bir azca dayan, myan olyandyan sonra
kamanchani sindir ki, qyozyum qyormyasin.
Q a h r a m a n  y u z b a sh i. Buna bax, syan Allah, bu ermyaninin
damaqina bax; bir tikya aqac qiriqini istyamyayinya bax!
A z i z. Amma, Qyahryaman yyuzbashi, indi ki, syoz dyushdu, qoy deyim.
Syan ermyanini qinama. Bu zalim oqlu, bilirsyan, kamanchani necya chalir?
Kechyan il Abdyulyaliqilin toyunda... (Baxshiya). Adya, orda chalan syan
deyildin?
B a x sh i. Hya, qardash, myan idim...
Aziz. And olsun Allaha, dad-bidad elyayirdi.
Q a h r a m a n  y u z b a sh i (Azizya). Doqrudan?
A z i z. And olsun syanin bashina, necya ki, deyiryam, elyadi.
Q a h r a m a n  y u z b a sh i (Kamanchani qyotyuryur alinya, bashlayir
yortyuyyunyu achmaqa). Doqrudan, qyoryak bu necya sheydi. (Ortyuyyu chixardir,
atir yerya, bashlayir kamanchanin o tyaryafinya – bu tyaryafinya baxmaqa. Yol-
dashlardan da bir parasi qyalib baxirlar) Hey, ermyani, bu nya bir sheydi ki,
bu qyadyar istyayirsyan?..
Baxshi allyarini qyoyya qalxizib, yalvaran halyatdya qalir.
Q a h r a m a n  y u z b a sh i (kamanchani uzadir Baxshiya). A balam,
yaziqsan, bari bir dyafya dya chal.
Baxshi cyald durur ayaqa, kamanchani alir, chyakilib oturur dizi ustya, cibindyan tikirtkya
chixarib kyamanyani chyakir tikirtkyayya, qirilmish simlyarin birini tez dyuyyunlyayir, simlyari yox-
layir, kyoklyayir, uzyunyu Qazanchi kyandinya tyaryaf tutub, ah chyakir vya ermyanicya deyir: “Ax
sireli Muqush bala”. Sonra bir-bir adamlarin uzyunya baxib, bashlayir chox hyavyaslya Rast
havasini chalmaqa. Rastdan Shikyasteyi-farsa kechyandya Qyahryaman yyuzbashi qyozu
ermyanidya vya qulaqi kamanchada, durduqu yerdya yavashca oturur vya Baxshi chaldiqca qya-
myani yavash-yavash, quya ozyundyan bixyabyar, soxur belindyaki qinina vya qulaq asmaqda
olur. Adamlar hamisi syukutdadir. Baxshi chalmaqini tamam elyayib, qorxan vya myuntyazir
halyatdya baxir Yyuzbashinin uzyunya.
Q a h r a m a n  y u z b a sh i. A balam, ermyani, bir de qyoryum bizdyan
nya istyayirsiniz? (Baxshi tyayaccyublyu baxir vya bir syoz demir. Qyahryaman
yyuzbashi aciqli vya bir az ucadan. Syannyan syoz sorushuram ey, niyya din-
mirsyan? Kar deyilsyan ki! Bir de qyorum, bizdyan niyya al qyotyurmyursyunyuz?
B a x sh i (qorxa-qorxa). Ay aqa, Allah haqqi, myan hech nya elyamya-
mishyam.
Q a h r a m a n  y u z b a sh i (aciqli vya ucadan). Hya, elyamyamisyan!
Vallah dyunyada nya qyadyar canim saqdi, hansi biriniz alimya kechsyaniz,
tikya-tikya doqrayacaqam! Sizin qyaryak toxumunuzu yer uzyundyan kyasyam!
B a x sh i. Ay aqa, axi myan nya elyamishyam?
Q a h r a m a n  y u z b a sh i (aciqli uzyunyu yoldashlarina tutub, bir
az alchaqdan). Allahyu akbyar! Dyali sheytan deyir... (qyamyasini qinindan
chyakir, qalxir ayaqa vya uzyunyu yoldashlarina tutub deyir). Yyani siz elya
qyuman elyayirsiniz ki, myan bu cholaq ermyanini oldyurmyaknyan hirsim
soyuyacaq? Soyumayacaq! (Bir qyadyar ermyaniyya tyaryaf baxir, dinmir).
Hyalya buna bax, syan Allah! Dyunyada bir haramzadaliq qalmadi ki,
yoyryanmyamish olsunlar. Sheytana papaq tikirlyar. Bu cholaq da kyamyanchyani
baqrina basib, qyor nya amyallyardyan chixir. Haramzada elya chalir ki, kechyan
qyunlyari qyatirir qoyur adamin qabaqina. Allahyu akbyar! (Qarasha). Qarash,
bir papiros yandir.
Qarash papiros chixardib yandirir, verir yyuzbashiya. Bu heyndya Baxshi kamanchani
kyoklyayir vya bashlayir Seqah-zabil havasini chalmaqa. Bir qyadyar qulaq asandan sonra,
Qyahryaman yyuzbashi durduqu yerdya yenya yavashca oturur vya Baxshi chaldiqca
yyuzbashi yavash-yavash, quya ozundyan bixyabyar, qyamyani soxur belindyaki qinina vya hush-
qush ilya qulaq asmaqdadir. Adamlar hamisi syukutdadir.
Q a h r a m a n  y u z b a sh i (Qarasha). Qarash, syan olyasyan bicharya
Heydyar qyalib durub qyozyumyun qabaqinda. Ax, vay!.. (Yyuzbashi bu syozlyari
deyyandya Baxshi chox alchaqdan chalir. Adamlarin choxu da ah chyakir. Yenya
Baxshi shyovq ilya chalmaqdadir. Yyuzbashi qyozyu Baxshida qahdan bir dillyanir).
Bax, belya!... elyacya!.. acyab!.. afyarin!.. elyacya!.. elyacya!.. (vya axirda yyuz-
bashi birdyan durur ayaqa, qyamyasini qinindan chixardir vya aciqli, ucadan
Baxshiya deyir). Adya, ermyani, tez kyamyanchyani yiqishdir, itil qet burdan!
Yoxsa atanin qoru haqqi, bu yoldashlarimin bashina and olsun, bu qya-
myaynyan bu saat syani dya oldyuryaryam, ozyumyu dya oldyuryaryam! (Chiqirir).
Chix qet!
B a x sh i (qorxa-qorxa). Ay aqa, hara qedim?
Q a h r a m a n   y u z b a sh i (chiqirir). Cyahyannyamya qet! Evinya!
Baxshi qorxa-qorxa baxir adamlarin uzyunya, kamanchani vya ortyuyyunu qyotyuryur, tez
chixir qedir. Hami sakit, oz fikirli halyatindya qalir. Qyahryaman yyuzbashi haman durduqu
yerindya durub, dinmyaz-syoylyamyaz baxir Baxshi qedyan tyaryafya. Bir qyadyar dya baxandan
sonra qyamyasini tullayir yerya vya quya oz-yozunya deyir:
Q a h r a m a n  y u z b a sh i. Eh, namyard dyunya!..
Yanvar 1920
Shusha qalasinda

DYALI YIQINCAQI
Komediya 5 myaclisdya
MYACLIS ADAMLARI
1. H a z r a t  A sh r a f – hakim, 55 yashinda.
2. H a c i  N a y i b – (hakimin myuavini) 45 yashinda.
3. H a c i  M a h a m m a d a l i  f a r sh f u r u sh – dyovlyatli tacir, 50 yashinda.
4. H a c i  X u d a v e r d i  Sh u r a k a – dyovlyatli tacir, 50 yashinda.
5. H a c i  C a f a r  K o m p a n i – dyovlyatli tacir, 50 yashinda.
6. D o k t o r  L a l b y u z – (hyamishya qyozyundya eynyak) 55 yashinda.
7. F a r r a sh  Sh i m r a l i – 30 yashinda.
8. F a z i l  M a h a m m a d  i b n  Y a q u b  K u l e y n i- 45 yashinda.
9. M a sh a d i  Z e y n a b – onun ovryati, 30 yashinda.
10. D a l i  M o l l a  A b b a s  i b n  Y a q u b – Fazilin qardashi, vaiz, myarsiyyaxan,
yaxshi syas sahibi, saqqali vya bashi aqarmish, 60 yashinda (Dyalilikdya meyli shadliqadir).
11. P i r p i z  S o n a – dyali. Qah shad, qah qyamli. Molla Abbasin arvadi, qyozyal,
sachlari daqiniq, 35 yashinda.
12. F a r m a s y o n  R u s t a m – dyali, 40 yashinda
13. S a r s a m  H e y d a r – dyali, 35 yashinda (meyli shadliqadir).
14. H a m z a d  Q u r b a n – dyali, 25 yashinda (meyli qyamqinliyyadir).
15. C i n n i  M u s t a f a – dyali, 40 yashinda (hyamishya aciqli).
16. H a c i  B a q d a d – Farmasyon Ryustyamin qardashi, 45 yashinda.
17. K a r b a l a y i  T u r b a t – syarsyam Heydyarin qardashi, 40 yashinda.
18. M a k k a  M a h a m m a d – Hyamzad Qurbanin qardashi, 40 yashinda.
19. U m m i  Q u l s u m – Farmasyon Ryustyamin arvadi, uzyu ortyulyu, tumani dizdyan,
qichlari achiq, 35 yashinda.
20. S a k i n a – Hyamzad Qurbanin arvadi, uzyu ortyulyu, tumani dizdyan, qichlari achiq,
22 yashinda.
21. A m i n a – Syarsyam Heydyarin arvadi, uzyu ortyulyu, tumani dizdyan, qichlari achiq,
30 yashinda.
22. Ch a v u sh  A l a l f a l a h – 35 yashinda.
23. Bir kishi, oqlu ilya byarabyar.
Bunlardan savayi chox camaat.
Cyami myomyunlyar ki, burada ishtirak edirlyar, hamisi ali tyasbehli vya dodaqlari
dua vird edir; myasyala: “syubhanallah, syubhanallah”…
BIRINCI MYACLIS
Birinci myaclis vaqe olur shyahyarin hakimi Hyazryat Ashryafin idaryasindya. Yuxari
bashda sandalya ustya aylyashib Hyazryat Ashryaf, yaninda durub myuavini Haci Nayib. Bir
tyaryafdya sandalya ustya aylyashib d o k t o r   L a l byuz, qabaqinda kyursyu ustya kaqiz-kyuqu-
za baxir. Kyanarda aylyashiblyar shyahyarin myotyabyar tacirlyari: Haci Myahyammyadyali fyar-
shfyurush, Haci Xudaverdi Shyuryaka, Haci Cyafyar Kompani. Qapinin yaninda
durub fyarrash Shimryali. Hyazryat Ashryaf Haci Nayibya qanilmayan dildya yavash-
yavash bir syoz deyir.
H a c i  N a y i b (yuzyu camaata). Hacilar, burada bir vacib myasyalya
var ki, ondan otyari dya hyazryat Ashryaf sizi buraya dyavyat edib, amma and
veriryam sizi uzun qollu Hyazryat Abbasa, burada, aqyar myumkyunsya tyurkcya
danishmayaq, chyunki Hyazryat Ashryafin myanya qeyzi tutur.
H a c i  C a f a r  K o m p a n i (Haci Nayibya). Haci aqa, and veriryam
syani pyanctyani-ali-yabayya, bu dyafyaliyya bizi afv buyurunuz vya myatlyabi
bizim dildya byayan ediniz ki, basha dyushyak; chyunki necya dya ki, sizya myalum-
dur. Hyazryat Ashryaf fyarmayish etdiklyari dilya biz hech birimiz ashina deyilik.
(Qorxusundan bir qyadyar yavash deyir). Doqrusu, Haci aqa, peyqyambyarya
and olsun, Hyazryat Ashryafin dilini biz basha dyushmyuryuk. Byas buna qyorya biz
yahd edirik ki, Hyazryat Ashryafin xidmyatindya bundan sonra hech
danishmayaq, hech danishmayaq (Saq alini basir aqzina).
H a c i  M a h a m m a d a l i. Hech danishmayaq, hech danishmayaq.
(Bu da alini aqzina basir).
H a c i  X u d a v e r d i. Hech danishmayaq, hech danishmayaq. (Bu da
saq alini aqzina basir).
Haci Nayib Hyazryat Ashryaf tyaryafya ayilib ona yavashca bir syoz deyir vya o da buna ya-
vashca bir nechya syoz deyir. Hyazryat Ashryaf durub qedir ichyari otaqa, sonra Haci Nayib uzyunyu
tutur hacilara.
H a c i  N a y i b. Hacilar, ahvalat bu qyarar ilyadir ki, hyar bir hakimin
birinci vyazifyasi myamlyakyatin abad vya ahalinin istirahyat vya syaadyatidir.
Vya Hyazryat Ashryafin amali vya arzusu, bu myamlyakyatya tyashrif qyatiryandyan
indiyyadyak hyamishya bu yolda olubdur. Buna da Allah-taala ozyu shahiddir;
bu da ki, azhyar minyash-shyamsdir*. Hyamin bu cyanab (doktora isharya edir)
ki, ismi-shyariflyari doktor Lalbyuzdur.
H a c i  M a h a m m a d a l i. Lalbyuz?
H a c i  N a y i b. Byali, Lalbyuz, doktor Lalbyuz ki, tyazyalikdya
Amristandan bizim vilayyatya tyashrif qyatiriblyar ki, ruh azarinin burada
camaat ichindya nya shyakildya zyuhura qyalmyayini tyadqiq vya tyahqiq edib,
cyununluq myaryazinin xasiyyyatini, tarixini, indiki Amristan daryul-
elmlyarindya tyahsil etdiklyari elmi-psixikya tyatbiq buyursunlar.
__________
* Qyun kimi aydindir
Burada doktor bir lyuqyat kitabina barmaqini qoyub deyir.
D o k t o r.  Dali, dali (yyani istyayir desin “dyali”).
H a c i  N a y i b (hyakimya baxib). Yyani hyakim cyanablarinin ixtisasi
hyamin dyalilik myaryazinin, yyani ruh dairyalyarinin oz tyabii mahiyyyatindyan
ixrach olub, ryaxnya tapmaqidir ki, bunun nyaticyasindya insanin qyuvveyi-
yaqliyyyasinya xyalyal yetishir. Byaistilahi-tyurk, insan dyali olur. Byas belya olan
suryatdya insaf vya myuryuvvyatdyan uzaq olar, aqyar biz doktor cyanablarinin
shyahyarimizya tyashrifini qyanimyat saymayaq. Hyazryat Ashryafin iradyasi bu
yerdya qyarar tutub ki, bundan sonra shyahyarimizdya bir nyafyar dya dyali vya di-
vanya kyuchya-bazarda syarqyardan dolanmasin vya doktor cyanablari o bicha-
ryalyar uchyun bir myakan qyarar verib, onlarin myualicyasinya myashqul olsun...
Belya bir iqdamatin iki qism qyozyal nyaticyasi ola bilyar: biri budur ki, shya-
hyarimizin kyuchyalyarindyan dyalilyari ryadd etmyak ilya vilayyatimizin abadliqi
yolunda tyalash etmish olariq ki, bu ozyu bizim uchyun myuqyaddyas bir vyazifya-
dir; ikincisi dya budur ki, o byaxtiqarya dyalilyarin xeyir-duasinin feyzi bi-
zim ozyumyuzya dya kifayyat edyar, valideynimizya dya kifayyat edyar vya abavyu
yacdadimiza da kifayyat edyar. Nya deyirsiniz, hacilar?
H a c i  M a h a m m a d a l i (yallyarini qalxizir duaya). Bari pyar-
vyardiqara, belya hakimlyarin sayyasini biz aciz byandyalyarin bashinin ustyun-
dyan askik elyamya oz birliyin xatirinya.
H a c i  X u d a v e r d i (yallyari duada). Ey qyozya qyoryunmyayyan
pyarvyardiqar, bizya ryahmin qyalsin!
H a c i  C a f a r (yallyari duada). Amin!
Hacilar tyayaccyublya doktora tamasha edirlyar.
H a c i  M a h a m m a d a l i (Haci Nayibya). Haci aqa, myan belya
myaslyahyat qyoryuryam ki, doktor cyanablarinin shyahyarimizya vyurudu chavush
vasityasilya ahaliyya elam olunsun vya car chyakilsin vya o bicharya dyalilyarin
qohum-yaqryabasina myucdya verilsin ki, xudavyandi-alyamin lyutf vya myar-
hyamyati sayyasindya o binyava dyalilyar myubtyala olduqlari chyununluq myarya-
zindyan tez bir vaxtda shyafa tapacaqlar.
Ha c i l a r (Shimryaliyya tyaryaf). Byali, byali, elam olunsun, car chyakilsin.
H a c i  N a y i b (Shimryaliyya). Shimryali, hacilarin myaslyahyati pis deyil.
Durma qet, binaqyuzarliq elya.
Sh i m r a l i. Byacheshm* (chixir, qedir).
_______________
* Qyoz ustya

H a c i  M a h a m m a d a l i. Pyah, pyah, pyah! Mashallah olsun doktor
cyanablarinin elminya; necya dya ki, aryablyar deyiblyar: zahir batinin ayinya-
sidir, elyacya doktorun zahirindyan elm yaqir. A kishi, bizim myusyalmanla-
rin yyani hyakimlyari dya bir hyakimdilyar? Vallah, billah, and olsun qetdi-
yim Imam Rzaya, hech baytal da deyillyar. Hyakim, bax, buna deyyarlyar
ey! Amma heyif ki, deyyasyan, bizim dili yaxshi bilmir.
H a c i  C a f a r. Yyani, Haci aqa, nya eybi var ki, bilmir?
H a c i  X u d a v e r d i. Yyani, Haci aqa, bizim dildya nya myatlyab var
ki, onu bilsin ya bilmyasin? Bilyandya nya olacaq, bilmyayyandya nya olacaq?
H a c i  M a h a m m a d a l i (hacilara). Haci aqa, and olsun Allaha,
myan ona tyayaccyub elyayiryam ki, bu zalim oqlu bizim dili bilmyayya-bilmya-
yya dyalilyarya necya myualicya edyacyak? Qenya ozqya azar ola, qenya bilmyasya dya,
o qyadyar eybi yoxdur. Amma Haci Nayib aqa buyurmush kimi, burada ruh
myasyalyasi var, burada dyalinin ahvalini yoxlamaq myasyalyasi var...
H a c i  X u d a v e r d i. Xudaya, shyukr syanin cyalalina!
H a c i  C a f a r. Lahyovlya vyala qyuvvyatya illa billahyu aliyyyul-yazim!
H a c i N a y i b. Yyani Haci Myahyammyadyali aqa, dili bilmyakdya, ya
bilmyamyakdya bir myatlyab yoxdur. Odur, Hyazryat Ashryaf dya bizim dili
bilmir; indi qyoryak bunun bilmyamyayinin kimya nya zyaryari var? Hyakim dya
bunun kimi. Nya eybi var? Hyakiminki odur ki, azarin ozyunya yaxshi tyashxis
versin.
H a c i  M a h a m m a d a l i (Haci Nayibya). Xeyr, myani afv
buyurasiniz, Haci aqa! Hyazryat Ashryafin ishi bir ozqyadir: o hakimdi, onun
vyazifyasi ancaq amr etmyakdi, chiqirib baqirmaqdi ki, burada bir ozqya dili
bilmyak asla lazim deyil; amma hyakim bir az bilsya, nya eybi var?
H a c i  N a y i b. Byali, hyalya bu belya. Indi, hacilar, kechyak myasyalyanin
o biri tyaryafinya. Myalumdur ki, hyar tyashyabbyusat ki, myamlyakyatin abadliqi
yolunda bashlanir, hyokumyat xyazinyasinya chox da aqirliq dyushmyasin deyya,
aqayani-tyuccarin himmyatinin vyucudu ilya nyaticyabyaxsh olur; buna binayan
Hyazryat Ashryaf dyalixananin tyasisinin myasarifini siz cyanablarin ohdyasinya
myuhyavvyal edibdi ki, indi biz bu saat doktor hyazryatlyarinin myusvyaddya-
sindyan* hyamin binaqyuzarliqin myaxaricini tyaxmin edya bilyarik. (Ayilib
doktorun kaqizina baxir).
Doktor qah kaqizlari, qah lyuqyat kitablarini achir, Haci Nayibya nishan verir.
______________
* Qaralama yazi; tyalyasik yazi
Byali, doktorun hesabi myovcibincya, aqyar biz istyayyak shyahyarimizdya
bir dyalixana tyasis edyak, onun ildya iyirmi min tyumyan myasarifi olacaq.
H a c i  M a h a m m a d a l i (tyayaccyublyu). Iyirmi min tyumyan?
H a c i N a y i b. Byali, Haci aqa.
H a c i X u d a v e r d i (tyayaccyublyu). Iyirmi min tyumyan?
H a c i N a y i b. Byali, Haci aqa.
H a c i C a f a r (tyayaccyublyu). Iyirmi min tyumyan?
H a c i N a y i b. Byali, Haci aqa.
Hacilar bir-birinya baxib, bashlarini bulayirlar.
H a c i  M a h a m m a d a l i (Haci Nayibya). Haci Nayib aqa, and
veriryam syani syayyidyush-shyuhyadaya, boshla qetsin.
H a c i  X u d a v e r d i (Haci Nayibya). Haci Nayib aqa, and veriryam
syani qyarib Imam Rzaya, boshla qetsin.
H a c i  C a f a r (Haci Nayibya). Haci Nayib aqa, and veriryam syani
chyahardyah myasuma, boshla qetsin.
H a c i  M a h a m m a d a l i (Haci Nayibya). Arz olsun Haci Nayib
aqanin hyuzuri-myubaryakinya ki, o bicharya dyalilyarin aqlini alan o qyozya
qyoryunmyayyan pyarvyardiqari-alyamdir kn, oz yaratdiqi byandyayya lazim
olan yerdya aqli verir dya, alir da. Bu bir myashiyyyati-yyazdanidir ki... (Iki
yalini yuxari qalxizib, qyozlyarini Allaha tyaryaf axidib, bu halyatdya olan vaxt
hyazryat Ashryaf ichyari qapidan yavashca bashini chixardib chiqirir).
H a z r a t  A sh r a f. Pul, pul!.. (Hyazryat Ashryaf yenya yox olur. Hacilar
xyovfya dushyurlyar).
H a c i  M a h a m m a d a l i (Haci Nayibya). Haci aqa, bu nya
fyarmayishdi? Pul budur bizim cibimizdya. Bizim malimizin da, canimizin
da tyayallyuqyu Hyazryat Ashrfdir. And olsun xaliqi-lyamyyazyalya ki, burada
xilaf yoxdu. Bu nya fyarmayishdi?
Fyarrash Shimryali daxil olur.
H a c i  X u d a v e r d i (Haci Nayibya). Haci aqa, and veriryam syani
o uzun qollu Hyazryat Abbasa, axi Hyazryat Ashryafin nahaq yerya qeyzi tu-
tur; biz bir syoz ki, demirik. Bir suryatdya ki, Hyazryat Ashryaf fyarmayish bu-
yururlar, bizim nya syozyumyuz ola bilyar?
H a c i l a r. Nya syozumyuz ola bilyar?..
H a c i  X u d a v e r d i. Axi, qurban syanya, Haci aqa, bircya myatlyab
burasindadir ki, hyaryanin oz damarina qyorya qan alarlar. Axi syan ozyun bir
mulahizya buyur qyor, o iyirmi min tyumyani biz uchyumyuz verya bilyarik ya
yox? Qyoryak aya bu shyahyardya bizdyan dya savayi tacir var ya yox?
H a c i  C a f a r. Yaxshi, biz byadbyaxt nya deyirik ki! Xub, yarisini
biz veryak, yarisini qeyri tacirlyar versin.
H a c i  N a y i b. Haci Myahyammyadyali aqa, and veriryam syani myov-
layi-myuttyaqiyanya, bu syozlyari myanya demyayin. Syozyunyuz var idi, bayaq
Hyazryat Ashryafin ozyunya arz edyaydiniz. Aqyar pul vermyak xyayaliniz yox
idi, hech ohdyanizya qyotyurmyayyaydiniz.
H a c i  X u d a v e r d i. Ay Haci aqa, axi biz byadbyaxt nya vaxt oh-
dyamizya qyotyurdyuk?
H a c i C a f a r. Allah sheytana lyanyat elyasin!
H a c i  X u d a v e r d i. Xudaya, shyukyur syanin cyalalina!
H a c i  M a h a m m a d a l i (yuzyu hyakimya). Cyanab hyakim, qyal syan
bu dashi atyayindyan tyok!
Hyakim tyayaccyublyu baxir hacilara tyaryaf vya bir shey basha dyushmyur.
H a c i  X u d a v e r d i (hyakimya). Ay hyakim, Haci Myahyammyadyali
aqa yaxshi deyir, axi bu dyalixana syohbyati nya bir syohbyatdi ki, bunun ustya
yozyunyuzya dya, bizya dya bu qyadyar dyardi-syar verirsiniz? Biz eshitdiyimiz bu-
dur ki, dyaliliyin bir syabyabi var. Bu bir byaladir; bu bir qismyatdir ki, hyar
bir yaranmish ki, bu dyardya mubtyala olur, qyaryakdir ki, tutduqu ishin myu-
qabilindya cyazasini chyaksin. Bunun charyasi “Cyovshyani-kyabir” ya “Cyovshya-
ni-syaqir” duasidir ki, yazib tikirlyar dyalinin paltarina; ozyu dya qyaryak sol
qoluna tikilsin (yali ilya qolunu qyostyarir).
Hyazryati Ashryafin bashi ichyari otaqdan qyorsyanir.
H a z r a t  A sh r a f (chox ucadan vya hirsli). Pul! Pul!..
H a c i l a r (tyashvishya dyushyurlyar vya qorxa-qorxa deyirlyar). Byacheshm,
byacheshm*. Pul hazirdir. (yallyarini ciblyarinya uzadirlar).
Kyuchyadya Chavush carlayir.
myucdya verilir shyahyarimizin dyalilyarinya, shyahyarimizya bir hyakim qyalib, daha
bundan sonra hami dyalilyar aqillanacaq. Ay mushtuluqumu veryanlyar, ay
xyalyatimi veryanlyar!
H a c i  M a h a m m a d a l i (Haci Nayibya). Haci Nayib aqa, xub,
bir syozyumyuz yoxdu; pulu bu saat dyuzyaldyarik. Amma and veriryam syani
______________
* Qyoz ustya, qyoz ustya
Imam Museyi-Kazimya, hyakimi bir tyovr basha sal, xyarci azaltsin; yoxsa
bizim shyahyarimizdya o qyadyar chox dyali yoxdu ki, iyirmi min tyumyan
onlarin myualicyasinya syarf olunsun.
H a c i  C a f a r. Xeyr, xeyr, o qyadyar dyali harada idi? Cyamisi besh-
alti nyafyar ancaq olar.
H a c i  M a h a m m a d a l i (Haci Cyafyarya). Xeyr, Haci aqa, bimari-
Kyarbyalaya and olsun, dyord nyafyardyan artiq deyil: biri dyali Molla Abbas-
di, biri onun ovryati Pirpiz Sonadi, biri, biri...
H a c i  X u d a v e r d i. Biri o Farmasyon Ryustyamdi-nyadi, biri odu,
bir-ikisi dya ola-olmaya...
H a c i  N a y i b (yayilib hyakimin hesabina baxir). Burada avvyal da-
valarin xyarci yazilib, myasyalyan: psixikum-sulfirikum-bromatum, min
tyumyan... Nya bilim, choxusunu oxuya bilmiryam.
Ichyari otaqdan Hyazryat Ashryafin bashi qyorsyanir.
H a z r a t  A sh r a f (chiqirir). Pul! Pul!
Hacilar tyalyasya-tyalyasya vya qorxa-qorxa ciblyarindyan bir qyadyar qizil pul chixardib, tyo-
kyurlyar Haci Nayibin qabaqina, bu da pullarin yarisini yiqir aparir ichyari, Hyazryat Ashryafya
verir, qalan yarisini qoyur hyakimin qabaqina, hyamin pullari dyasmala qoyur, kaqiz-ku-
quzunu yiqishdirir qedir. Hacilar ilya al-yalya verir, hacilar xahi-nyaxahi al veryandyan sonra,
yallyarini qabaqa uzadib, havada saxlayirlar ki, sonra yusunlar. Doktor buna tyayaccyub edib
vya uzyunyu Haci Nayibya tutub, quya bu ishin myanasini bilmyak istyayir. Hacilar narazi bir
halyatdya istyayirlyar chixib qetsinlyar, bu heyndya kyuchyadya qilyu-qal qopur. Daxil olur Haci
Baqdad vya Ummi Qyulsyum.
H a c i  N a y i b. Xeyir ola, Haci Baqdad, bu nya qilyu-qaldi?
H a c i  B a q d a d (Haci Nayibya). Haci Nayib aqa, and veriryam
syani o qyozya qyoryunmyayyan pyarvyardiqara, bizi bu myaryakyadyan xilas et.
H a c i  N a y i b. Nya var, nya myaryakyadi?
H a c i  B a q d a d. Haci aqa, bizim qilyu-qal ilya ishimiz yoxdu. Biz
Allahin fyaqir vya myomin byandyasiyik. Myanim o byadbyaxt dyali qardashim
Farmasyon Ryustyamin alindyan bilmirik hara bash qyotyuryub qachaq. Bu ov-
ryat  (Ummi Qyulsyumyu qyostyarir), ayib olmasin, haman dyali qardashimin
yovryatidir. Indi bir-iki ay olar ki, myan onu myuvafiq-shyari-yanvyar ozyumya
siqyasini oxudub, hyalal elyamishyam. Siqyasini dya Fazil Myahyammyad ozyu
oxuyub. Chyunki qyaryak myalumunuz ola ki, Fazil Myahyammyad ozyu kechyan
il elan elyamishdi ki, cyami dyalilyarin ovryatlyari arlyarindyan boshdular vya
azaddilar. Indi haman dyali Ryustyam qardashim bu saat qyalib yapishib bu
bicharya ovryatin yaxasindan ki, shyahyarimizya hyakim qyalib, myanya dava ve-
ryacyak, aqlim bashima qyalyacyak. Indi istyayir zornan ovryati qyotyuryub apar-
sin. Aman qyunyudyur, Haci aqa, bizi dyali Ryustyamin shyarindyan xilas elya.
Haci Nayib vya qeyrilyari mat qalirlar.
H a c i l a r. Lahyovlya vyala qyuvvyatya illa billahyu aliyyyul-yazim!
Yenya kuchyadya myaryakya vya qilyu-qal qopur. Daxil olurlar Kyarbyalayi Tyurbyat,
Myakkya Myahyammyad, Aminya ovryat, Syakinya ovryat vya bunlardan savayi
kyuchya ahli. Daxil olanlar bir-biri ilya bu tyovr qiley-qyuzar edir: “A kishi, belya dya ish olar,
necya aqillanacaq, bicharya arvadin qyunahi nyadi?” Kyuchyadya Chavush yenya carlayir: “Ey shiya-
lyar, shyahyarimizya hyakim qyalib, dyalilyarya myujdya olsun. Hamisi bir nechya qyunyun muddyatindya
aqillanacaq. Ey myanya mushtuluq veryan, ey myanya xyalyat veryan!” Sonra adamlar bashlayir
chiqirishmaqa: «Adya, dyalilyar qyalirlyar!” Qilyu-qal qopur, ara qarishir, Hyazryat Ashryaf bashini
ichyari otaqdan chixardib chiqirir: “Syukut!” Fyarrash shallaq ilya chamaati sakit edir.
H a c i  N a y i b (yuzyunyu tutur camaata). Ey Haci Baqdad, Kyarbyalayi
Tyurbyat, Myakkya Myahyammyad! Ey yer uzyunyun shiyalyari! Hech qilyu-qal lazim
deyil. Doqrudur, doktor Lalbyuz cyanablari xudavyandi-alyamin myarhya-
myati ilya shyahyarimizin cyami dyalilyarini aqillandiracaq. O ki, siz arz edir-
siniz dyalilyarin bir nechyasinin ovryatlyari oz qardashlarina arya qediblyar, bu
myasyalyalyar shyari bir myasyalya olduqu halda, bunun hyallini Hyazryat Ashryaf
myuhyavvyal edir shyahyarimizin shyariyatmyadari Fazil Myahyammyad ibn Yyaqu-
bun ohdyasinya ki, bu baryadya hyar nya syaryancam olsa, ona tyabyaiyyyat etmyak
cyami yer uzyunyun shiyalyarinin vyazifyasidir. Dyaxi burada bir ozqya syohbyat
ola bilmyaz.
Haci Nayib syozyunyu qurtaran kimi kyuchyadya syas dyushyur ki, dyalilyar qyalir, Cinni
Mustafa qyalir. Adamlar qarishir bir-birinya, qachan qachir, qalan qalir.
Pyardya salinir
IKINCI MYACLIS
Ikinci myaclis vaqe olur Fazil Myahyammyad ibn Yyaqubun evindya. Oturub
Fazilin ovryati Myashyadi Zeynyab, bashi ashaqi, qyamqin; yaninda besh-alti yashinda oqlu
Heydyar oz-yozyunya oxuyur. Uzaqdan kyuchya ushaqlarinin qilyu-qali eshidilir vya kyuchya qapisini
dasha basirlar. Daxil olurlar dyali Molla Abbas vya dyali ovryati Pirpiz Sona. Bun-
lari kyuchya ushaqlari dasha basa-basa qovurlar ichyari. Myashyadi Zeynyab bunlari qyorcyak tez du-
rur ayaqa vya yerdyan bashmaq tayini qyatirib, atir dyalilyarin ustya. Dyalilyar aqlamsinirlar vya
bir tyaryafdyan kyuchya ushaqlarindan qorxurlar, bir tyaryafdyan dya Myashyadi Zeynyabin bashmaq at-
maqindan ozlyarini qoruyurlar.
M a sh a d i  Z e y n a b (aciqli). Itilin cyahyannyamya buradan!
P i r p i z  S o n a. Buy, buy, buna bax, syan Allah! Biz niyya cyahyan-
nyamya itilyak? (Molla Abbasa). Molla Abbas, syan Allah biz cyahyannyamya
qedyacyayik? (istyayir aqlaya). Molla Abbas, syan Allah qoyma myani cya-
hyannyamya aparsinlar; myan cyahyannyamdyan qorxuram (qorxusundan
titryayir).
M o l l a  A b b a s (Sonaya aciqli). Kyas syasini, bihyaya qizi bihyaya!
(Bir qyadyar aciqli baxir Sonanin uzyunya). Chyapik chal, oynuyum. (Pirpiz
Sona chyapik chalir, Molla Abbas dyushyur oynamaqa).
M a sh a d i  Z e y n a b (aciqli vya ucadan). Cyahyannyam olun buradan,
yoxsa vallah bu dashnan vurub bashinizi yararam! (Alindya bir shey tutub
istyayir ata dyalilyarya. Onlar istyayir qachalar chyolya, amma ushaqlarin qorxu-
sundan, qapidan yenya evya qayidirlar).
M o l l a  A b b a s (az qalir aqlasin). Axi myan hara qedim? Ushaqlar
myani dasha basir.
(Sona ayri-yayri baxir Myashyadi Zeynyabin uzyunya vya birdyan onun ustyu-
nya hyuchum chyakib ityalyayir, Zeynyab ona bir-iki yumruq vurur).
M o l l a  A b b a s (aqlaya-aqlaya). Ay arvadlar, siz Allah dalash-
mayin.
F a z i l  M a h a m m a d (daxil olub, bashmaqlarini chixardir). Qenya
bu nya qilyu-qaldi? Molla Abbas qenya bu kyuchya ushaqlarini niyya bura yiq-
misan? Nya istyayirsyan bunlardan? Min dyafya syanya demishyam bu colma-
cochuqa qoshulma. (Sonaya) Hya, Sona, kefin necyadi, qizim?
(Sona da, Molla Abbas da ikiqat bash yendirirlyar vya bir syoz de-
mirlyar).
F a z i l  M a h a m m a d (Molla Abbasa). Abbas, qenya syandyan
yana qiley-qyuzar eshidiryam; qenya syandyan shikayyatlyar qulaqima chatir. Bir
az ozyunya toxtaxliq ver; axi eyibdir. Syan myanim ata bir, ana bir qarda-
shimsan; syan camaati ustyunya qyuldyuryandya, myan xyacalyatimdyan kyuchyayya chi-
xa bilmiryam. Vallah biabir olmusham. Bir dya bu qyadyar kyufr, nasyaza da-
nishmaqi tyarqit: Allah ilya, peyqyambyar ilya ishin olmasin, yoxsa camaat sya-
ni syanqsar elyar.
Dyalilyar ikisi dya Fazilya tyazim edirlyar, Zeynyab dya oturub qulaq verir.
F a z i l  M a h a m m a d (Molla Abbasa). De, de, de, qyoryum axi
nya vaxtadyak dyalilik elyayyacyaksyan? Axi bir syoz de qyoryum nya deyirsyan?
M o l l a  A b b a s (Fazilya). Dadash, izin ver oynuyum.
P i r p i z  S o n a (Fazilya). Fazil dadash, izin ver myan dya oynuyum.
F a z i l  M a h a m m a d (aciqli). Siz qyaryak myannyan zarafat
elyamyayyasiniz; myan Fazilyam, myanya hyormyat lazimdi. Tutax ki, myan izin
verdim; siz myanim yanimda nya tyovr cyuryat edib oynarsiniz?
M o l l a  A b b a s (quya bir shey tapib). Buy, dadash, vallah oynaram.
Istyayirsyan oynuyum? (Allyarini qalxizir ki, oynasin).
F a z i l (chiqirir). Sarsaqlama!
Molla Abbas qorxub qachir chyolya.
P i r p i z  S o n a. Fazil dadash, qyor myan nya yaxshi oynuyuram. (Sona
yallyarini qalxizir ki, oynasin, qyoryur ki, Fazil dinmir; bashlayir syuzyub oy-
namaqa. Sachlari chiyninya tyokyulmyush halda syuzya-syuzya dolanir, qyalir Fa-
zilin qabaqindan kechir).
F a z i l  M a h a m m a d (bir qyadyar mat-mat tamasha edyandyan sonra
yuzyunyu kyanara tutub). Lyanyat sheytana!
P i r p i z  S o n a (Myashyadi Zeynyabya). Zeynyab, ay qiz, dur syan dya
oyna!
(Zeynyab Sonani ityalyayir kyanara, Molla Abbas oynaya-oynaya qirir ichyari).
F a z i l  M a h a m m a d (Molla Abbasa). Cyahyannyam ol buradan!
M o l l a  A b b a s. Dadash, aqyar oynamaqima razi deyilsyan, izin ver
mayallaq ashim (mayallaq ashir).
F a z i l  M a h a m m a d (durur Molla Abbasi evdyan qovur). Cya-
hyannyam ol! Chix qet! Yoxsa, vallah, bilmiryam ki, nya elyaryam! (Molla
Abbas vya Sona qachirlar chyolya, ara bir qyadyar sakit olur).
F a z i l  M a h a m m a d (Zeynyabya). Zeynyab, syanya bir syoz deyyacya-
yyam. (Zeynyab dinmir, qulaq asir). Qulaq as qyor nya deyiryam. Shyariyatdya
belya yazilib ki, bir kishi ki, dyali oldu, onun ovryati ondan boshdu, onlarin
talaqi oxunmush kimidi; bu myanim byadbyaxt qardashim Molla Abbasin
dyali ovryati Pirpiz Sonadir ki, myanim qabaqimda qol-qichi achiq qyazir vya
myan dya ona xahi-nyaxahi nyazyar etmyayya myacbur oluram, buna shyariyat sa-
hibi byahyar hal razi ola bilmyaz.
M a sh a d i  Z e y n a b (Fazilya). Byas nya elyamyak istyayirsyan?
F a z i l  M a h a m m a d (bir qyadyar dinmir). Vallah, myan ozyum dya
myayattyal qalmisham; chyunki o dyali ovryatdyan dya deyyasyan bir haray yoxdu.
(Bir qyadyar dinmir). Xub, dur qyor Sona hara qachdi qetdi? Onu bir chaqir
qyalsin danishdirim (Zeynyab chixir, ushaq da onun dalincha qachir. Fazil ba-
shini ashaqi salib, fikrya qedir, Zeynyab Sonanin alindyan yapishib chyakya-chyakya
qyatirir. Fazil bashini qalxizib Sonani qyoryur). Sona, yavuq qyal, syanya syoz
deyyacyayyam. (Sona tyazim edir). Sona, qyal razi ol, syani yaxshica qeyindi-
rim, byazyandirim, yuyundurum, syaliqyalyandirim; amma bu shyartnyan ki,
aqillanasan, dyaxi uzyu-qyozyu achiq kyuchyalyarya dyushyub, dyalilik elyamyayyasyan.
P i r p i z  S o n a (qorxur, az qalir aqlaya). Fazil dadash, myan
syandyan qorxuram.
F a z i l  M a h a m m a d (yumshaqliqnan). Niyya myandyan qorxursan,
qizim?
P i r p i z  S o n a. Qorxuram myani dyoyyasyan.
F a z i l  M a h a m m a d (mehriban). Qorxma, qizim, dyoymyanyam,
dyoymyanyam; niyya dyoyyum? (yavuq qedir).
P i r p i z  S o n a. Axi myan syanin yaninda oynadim, qorxuram
aciqin tuta.
F a z i l  M a h a m m a d. Yox, qizim, aciqim tutmur. Istyayirsyan
qenya oyna. (Sona allyarini qalxizir, istyayir oynasin, o tyaryaf-bu tyaryafya
baxib, istyayir qedya chyolya).
P i r p i z  S o n a. Qoy qedim Molla Abbasi chaqirim.
F a z i l  M a h a m m a d (qabaqini kyasir). Yox, qetmya, qetmya, da-
yan, dayan, qyor nya deyiryam. (Sona Fazilya baxmayib qachir, chyol qapinin
aqzinda durub, qorxa-qorxa Fazilya tyaryaf baxir. Fazil bir qyadyar Sonaya
baxandan sonra) Ay qiz, bizya yaziqin qyalsin; aqyar o byadbyaxt Molla
Abbasa yaziqin qyalmirsya, bari myanya yaziqin qyalsin, aqlini yiq bashina.
Axi bir myanya de qyoryum, syan nya deyirsyan, nya istyayirsyan vya ozyunyu bu
qyunya salmaqda xyayalin nyadir?
P i r p i z  S o n a. Fazil dadash, myan imami axtariram.
F a z i l  M a h a m m a d. Necya imami axtarirsan?
P i r p i z  S o n a. Myan imam sahibbyazzyamani axtariram.
F a z i l  M a h a m m a d. Neylyayirsyan imam sahibbyazzyamani?
P i r p i z  So n a. Myan imam sahibbyazzyamana arya qedyacyayyam.
F a z i l  M a h a m m a d. Qizim, syan dyalisyan, onun uchyun belya
danishirsan.
P i r p i z  S o n a. Yox, Fazil dadash, syan ozyun dyalisyan, onun uchyun
belya danishirsan.
F a z i l  M a h a m m a d (bir qyadyar fikirdyan sonra). Nya deyim,
qizim? Imama istyayirsyan, imama qet; amma axi syan aqillanmasan,
imam syani bu suryatdya qyabul elyamyaz.
P i r p i z  S o n a (aqlamsina-aqlamsina). Myan necyayyam ki? (yoz
yust-bashina baxir). Myan necyayyam ki? Yox, yox, myan imami istyayiryam.
Myani apar imamin hyuzuruna; myan imam sahibbyazzyamani istyayiryam.
F a z i l  M a h a m m a d (bir qyadyar Sonaya baxandan sonra). Qi-
zim, myan ozyum imamin nayibiyyam, myanim syozyum imamin syozyudyu
(bashlayir aqlamaqa vya diz ustya chyokub, bashini ayir dyoshyunya; allyari ilya
yuzyunyu yumur. Bir qyadyar bu halyatdya hyaryaktsiz qalandan sonra, bashini
dikyaldir vya allyarini qaziyyul-hacata qalxizib deyir).
Ey ricalyul-qeyb, hardasiniz, niyya hyazryat sahibyazzyamani qyatirmirsi-
niz? Niyya onun rikabi-myubaryakindya zyuhyur etmirsiniz ki, cahani kyufri-
kyuffardan pak edyasiniz? Bari pyarvyardiqara, and veriryam syani yetmish iki
shyuhyadanin nahaq tyokyulyan qanina, syan avvyala, myanim byaradyarim Molla
Abbasin tyaqsirindyan kech vya nya qyadyar ki, indiyyadyak kyuchya vya bazarda
syanin cyalalina istehzalar tyoryadib, syanin qyudryatinya shyakk qyatirib vya nya
qyadyar ki, bundan savayi kyufrya vya nasyaza danishmaqi ozyunya peshya edib,
syan onu afv et; zira syan arhyamyarrahiminsyan. Xudaya, and veriryam syani
myazlumi-Kyarbyalaya, bu bicharya Sonanin qyuvveyi-yaqliyyyasinya bir qya-
dyar sihhyat kyaramyat elya; ta qolu, qichi vya uzyu achiq namyahryamlyar nyazya-
rindya qyazib dolanmaqi tyark etsin vya biz aciz byandyalyarin hyadsiz myasu-
liyyyatlyarinya bais olmasin. Allahyummya byalliq myovlayi-sahibyazzyaman
syalavatullahi aleyhi alayannya cyamiyul-myomininya vyalmyominat, fi myasha-
riqyul-yarz vya myaqaribyaha! Qoy zyuhur etsin vya asi byandyalyarinya ryahmi
qyalsin; qoymasin dyunya dyarhyam-byarhyam ola. (Allyarini daha da yuxari
qalxizir vya hyavyaslyanir, cushya qyalir vya qyaldikcya syasini ucaldir). Zyuhur et,
ey sahibbyazzyaman! Zyuhur et! Vya hidayyat elya siratyul-myustyaqimya qyu-
nahkar byandyalyarini
Molla Abbas vya Sona chyol qapidan bashlarini uzadib xyalvyatcya baxirlar.
Ey sahibyul-yasr vyaz-zyaman, zyuhur et! Myanyam syanin nayibin Myahyam-
myad, atam Yyaqub, kyunyyam Kyuleyni (yuzyunyu chyol qapiya tyaryaf tutub chiqi-
rir). Ey myashyaryul-xyalayiq, elan olunur bu qyundyan sizya ki, myan ricalyul-
qeybin atyayindyan tutub, hyazryatin zyuhurunu istida etdim (qyozlyari syaqfya
baxir, allyari duada, cushya qyalir, aqzi kyopyuklyanir).
P i r p i z  S o n a (Fazili bu halda qyoryub, Molla Abbasi chaqirir vya
aqlayir). Molla Abbas, bura bax, bura bax! Fazil dadashim dyali olub
(chiqirir).
Kyuchyadya fyarrash Shimryali alindya shallaq daxil olur vya Pirpiz Sonaya deyir:
F a r r a sh  Sh i m r a l i. Tyarpyanmya, hyakim qyalir.
Hyakim Lalbyuz daxil olur, bir alindya mizanyul-hyararya*, o biri alindya yenya hyakim-
likdya lazim olan qulaq lyulyasi. Fazil Lalbyuzu qyorub, chox tyayaccyub edir. Molla Abbas chyol
qapida durub, adamlarin cyamisinya tyazim edir; habelya Pirpiz Sona.
F a r r a sh  Sh i m r a l i (Fazilya). Hyazryat Fazilya arz olsun ki, bu cyanab
(hyakimi nishan verir) myashhur professor Lalbyuzdur ki, dyalilyarya elya bir
dava verir ki, dyali uch qyun chyakmir ki, shyafa tapir vya syanin-myanim kimi
aqli bashina qyalir.
F a z i l  M a h a m m a d (ayaqa durub, hyakimya hyormyat edir). Bu-
yurun, aylyashiniz (yuzyunyu fyarrash Shimryaliyya tutub). Byali, byali, cyanab dok-
torun shyahyarimizya tyashrifini eshitmishyam. Byandeyi-hyaqir Amristan myu-tya-
xyassislyarinin tibb elmindya myaharyatlyarinya shyakk vya tyaryaddyudyum yoxdu
vya lakin ruh myaryazlyarinin shyafasi ki, bu alicyanablar (hyakimya isharya edir)
yoz ohdyalyarinya qyotyuryublyar, – elya bir myushkyul amrdir ki, bu baryadya bir nya-
ticyayya nail olmaqlarina myanim myutyayassifanya chox ishtibahim var**. Zira
ki, hyaqq-tyaala ozyu buyurublar ki, qyulir-ruhyu min amri-ryabbi***. Hyar-
chyand amr lyafzinin keyfiyyyat vya mahiyyyatinin myanasini byayan buyur-
mayiblar, lihaza aql heyryatdya qalir vya uqyalanin ixtilafi myahz bu barya-
dyadir ki, aya ruh cyovhyar qyabilindyandir ya aryaz vya cyovhyar olduqda da
aya myucyarryaddir ya qeyri-myucyarryad. Chyun hyazryati Imam Cyafyar Sadiq-
dyan ryavayyatdir ki, zyamani ki, xudayi-tyaala oz byandyasinin qyabzi-ruhini
myalyakyul-myovtya hyavalya elyadi, buyurdu: chixart byandyalyarimin ruhunu,
qyatir myanim yanima ki, myan onu rahyat edim (bashlayir aqlamaqa, hya-
kim tyayaccyub edir vya yavash-yavash qedir Fazilin yanina) vya onlara ryah-
myat byaxsh edim. Ruhlarin hamisini myalyakyul-myovt qyatirir xudayi-tyaala-
nin yanina (aqlayir, hyakim qedir, alini qoyur Fazilin alnina vya uzyunyu
fyarrasha tutur vya tyayaccyub edir).
M o l l a  A b b a s (hyakimya yalvarir). Ay hyakim, myanim bu Fazil
qardashim dyalidi; ona bir dava ver, aqli bashina qyalsin.
F a r r a sh  Sh i m r a l i (Molla Abbasa aciqlanir). Sarsaq, sarsaq da-
nishma, dyush qabaqima syani aparacaqam dyalixanaya!
Fazil allyari ilya uzyunyu ortyub aqlamaqdadir, hyakim adamlarin uzyunya baxir vya bir shey
basha dyushmyur.
_______________
* Termometr
** Shyubhyam var
*** De ki, ruh Allahin oz ishidir
F a r r a sh  Sh i m r a l i (hyakimya). Cyanab hyakim, bizim shyahyarin dya-
lilyarinin biri budur (Molla Abbasi qyostyarir), biri dya bunun ovryati Pirpiz
Sonani (qyostyarir).
P i r p i z  Sona (hyakimya). Cyanab hyakim, bizim shyahyarin dyalilyarinin
biri budur (aqlayan Fazili qyostyarir), biri dya...
Fyarrash onu ityalyayib istyayir chixartsin, hyakim allyarini qalxizib fyarrashin qabaqini
kyasir.
F a z i l  M a h a m m a d (bashini qalxizib yuxari). Xudaya, syan ar-
hyamyarrahiminsyan (hyakimya). Ey hyakim, and veriryam syani Isa vya Myaryya-
mya, aqyar syanin ixtiyarinda olan dava-dyarmanlarda kyaramyat varsa, bu
bicharya ovryatya bir alac elya ki, byalkya bu qyadyar namyahryam ichindya qol-qichi
achiq qyazmyak myasiyyyatindyan xilas olub, nya qyadyar nyafyasi var, cyanabini-
za syanaxan olsun.
Doktor, Sonanin qol-qichina vyaravyurd edir vya nyabzini alinya alib sorushur.
D o k t o r. Syanin ad nya? (Sona dinmir). Syanin ad nya? (Sona yenya
dinmir).
F a r r a sh  Sh i m r a l i (Sonaya). Ay qiz, hyakim sorushur adin nyadi?
Cavab ver dya! Kar deyilsyan ki!
M o l l a  A b b a s (hyakimi yamsilayir). Syanin ad nya?
Adamlar qyulyushyur. Fyarrash Molla Abbas tyaryafya hyuchum edir, Molla Abbas qachir, Sona
aqlayir.
P i r p i z  S o n a. Niyya myanim Molla Abbasimi dyoyyursyunyuz? (Hya-
kimya). Ay hyakim, qoyma bu dyalilyar myanim Molla Abbasimi dyoysyunlyar
(aqlayir).
F a z i l  M a h a m m a d (hyakimya). Ay hyakim, and veriryam syani o
yeri-qyoyyu yox yerdyan xyalq edyan bir pyarvyardiqara, syan myanim bu dyali
qardashim Molla Abbasa da atfi-nyazyar edib, bunun da dyardi myualicyapya-
zir olan suryatdya, o da oz myaslyahyatinizdi. Nya eybi var, qiryam ki, bu byad-
byaxt bu qyadyar myuddyatin arzindya ki, xyabti-dimaq qyatirib, chyollyarya dyushyub,
xudavyandi-alyamin aqllyari heyran qoyan mahiyyyat, kyamiyyyat vya key-
fiyyyatini istehzaya qoyub danishmaqi ozyunya bir vyazifeyi-shyaninya qyarar
verib. Vya shayyad bundan bash veryan kyufr vya nasyazanin myuqabilindya xu-
davyandi-tyabaryak vya tyaala tyaryafindyan (ushaq kimi aqlayir) byu ovryatya dya
bir myualicya iltifat ediniz, ta ki, uzyu-qyozyu achiq qyazib, bizi namyahryamya
baxmaq qyunahi-kyabiryasindyan xilas etsin.
P i r p i z  S o n a (hyakimya yalvarir). Ay hyakim, syan Allah, syanya
qurban olum, myanim bu Fazil dadashima da bir dava ver, aqillansin vya
myani chox chimdiklyamyasin.
Hami qyulyushyur, doktordan vya Fazildyan savayi.
F a z i l  M a h a m m a d (bashini qalxizib Sonaya byark vya chox uca-
dan aciqlanir). Yalan danishma, bihyaya!
P i r p i z  S o n a (istyayir aqlaya). Buy, buy! Yalan niyya danishiram?
Byas bunlari kim chimdiklyayib? (Qolunda vya canindaki chimdik yerlyarini
qyostyarir, Molla Abbas qapidan qah-qah chyakib qyulyur).
F a z i l  M a h a m m a d (yallyarini qyoyya qalxizib). Astyaqfyuryullah
ryabbi vya atubi ileyh, lahyovlya vyala qyuvvyatya illa billahi aliyyyul-yazim.
D a l i l a r (Fazili yamsilayirlar).
Fyarrash onlara hyamlya edir. Dyalilyar qachir chyolya. Fyarrash qachir onlarin dalinca vya
chiqirir.
F a r r a sh Sh i m r a l i. Adya, qoymayin, dyalilyar qachdilar!
Fazil iki ali ilya uzyunyu ortyur vya ushaq kimi aqlayir.
H a k i m (heyran vya mat qalib deyir). Kim dali? Kim dali?..
Pyardya
UCHYUNCYU MYACLIS
Kyuchyadya uzaqdan qilyu-qal, syas-kyuy eshidilir; qilyu-qal qyaldikcya yavuqlashir vya kyuchya-
dya Molla Abbas qyorsyanir. Onun dalinca Pirpiz Sona vya bunlarin dalinca kyuchya dolusu
kyuchya ushaqi bunlari dasha basir; dyalilyar dinmirlyar vya bir tyovr ozlyarini qoruyurlar.
M o l l a  A b b a s. Ay camaat, vallah, bu ushaqlar myani dyali
elyayyacyaklyar.
Ushaqlar atdiqlari dashin biri kyuchya qapilarinin birinya dyayir, haman qapi achilir vya ora-
dan Myashyadi Haci – alindya tyasbeh, dodaqlari dua vird edir, – hyovlnak kyuchyayya chixir
vya qabaqca ushaqlarin ustyunya chiqirib, onlari syoyyub qovur.
M a sh a d i  H a c i. Cyahyannyam olun buradan, kyopyak ushaqi kyopyak!
(Sonra uzyunyu Molla Abbasa tutur). A kishi, qenya bu yaziq ovryati qol-
qichi achiq yanina salib kyuchyalyari dolandirirsan? Allah syanya dya lyanyat
elyasin, syani akib-doqan kishiyya dya lyanyat elyasin!
Dyalilyar bashlarini ashaqi salib, qyunahkar kimi baxirlar. Myashyadi Haci Sonaya bir
qyadyar yavuq qyalib, onun qol-qichina vyaravyurd edir vya deyir.
Allah sheytana lyanyat elyasin!
Kyuchya qapilarinin o birisindyan Nyacyafyul-Ashryaf chixib dyalilyarin ustya chiqirir.
N a c a f u l-A sh r a f (hyamishya alindya tyasbeh, dodaqlari dua vird
edir). A kishi, qenya bu bambililar bilmiryam xalqdan nya istyayirlyar? (Ov-
ryatin qol-qichini vyaravyurd edir vya oz-yozyunya deyir). Allah sheytana lyanyat
elyasin!
H a c i  I s l a m (hyamishya alindya tyasbeh, dodaqlari dua vird edir, o
biri qapidan chixir vya dyalilyarya chiqirir). A kishi, bu myalun oqlu myalun
qenya buradadir? Byas bunlari aparacaqdilar dyalixanaya? Byas burada nya
qyalyat elyayirlyar? (Ovryatya vyaravyurd elyayir vya oz-yozyunya deyir). Allah
sheytana lyanyat elyasin!
Dyalilyar bashlari ashaqi tyazim edirlyar.
M a sh a d i  H a c i (Molla Abbasa). Hya, syozyun nyadi, tyabiyat oqlu
tyabiyat?
N a c a f u l-A sh r af (Molla Abbasa). Axi bir de qyorum, nya deyir-
syan? Axi yyani deyirsyan cyami myaxluqat oz bashina yaranib da? Yyani
bunlari yaradan yoxdur da? Yyani Allah-zad yalandi da? (Bu syozlyari
deyya-deyya Nyachyafyul-Ashryaf Molla Abbasi chyanyasinin altindan yuxari
dyumsyuklyayir).
H a c i  I s l a m (Molla Abbasa tyaryaf yumruqunu chyakib chiqirir). Mya-
lun olqu myalun! And olsun Allaha, sheytan deyir vur bashi-qyozyu yarilsin
(Ovryatya tyaryaf vyaravyurd edir vya ozyu-yozyunya). Allah sheytana lyanyat elyasin!
Dyalilyar tyazim edirlyar.
M a sh a d i  H a c i (yovryatya yavuqlashir vya diqqyat ilya qol-qichina
baxir). Allah sheytana lyanyat elyasin.
N a c a f u l-A sh r a f (yovryatin yanina qedir vya qol-qichina vyaravyurd
edir vya deyir). Allah sheytana lyanyat elyasin!
H a c i  A b d u l a z i m (yalindya tyasbeh, dua vird edya-edya, kyucya ilya
qyalmyakdya). Qenya bu dyali bambililar nya dyushyublyar kyuchyanin canina? Byas
bu qyun bunlari dyalixanaya qatacaqdilar? Allahyu akbyar! And olsun
Abyulfyazl Abbasa, aqayi-Nyacyafyul-Ashryaf, biz bu dyali-divanyanin
ucundan ryusvayi-cyahan olub qedyacyayik. Belya xyata burasindadir ki, bu
myalun oqlu myalun (Molla Abbasa isharya) dilini faraqat qoymur,
qoymur; qardash, qoymur; amiryal-myomyuninya and olsun qoymur.
M o m u n l a r. Xeyr, qoymur.
Dyalilyar tyazim edirlyar.
H a c i  A b d u l a z i m. Dyunyan qyabristandan ahli-qyubur ziyaryatin-
dyan qyalirdim. Qyor bu myurtyad oqlu myurtyad (Molla Abbasa isharya) o qyadyar
camaatin ichindya myanya nya deyir? Deyir o hansi baliq idi ki, hyazryat onu
chaqiran kimi bashini sudan chixardib cavab verdi? Deyiryam: “Kyarkyaryat
ibn Myarmyaryat ibn aryarya idi, buynuzlari da var idi”. Bu qyadyar adamin
ichindya bu farmasyon oqlu farmasyon (Molla Abbasi qyostyarir) qah-qah
chyakya-chyakya qyor nya deyir; deyir: baliq da danisharmi?
Burada Molla Abbas chitmiq chalir, dyushyur oynamaqa, Sona ona baxib, o da oynayir.
M o m u n l a r. Allah sizya lyanyat elyasin! Allah sizya lyanyat elyasin!
H a c i  M a d i n a (yalindya tyasbeh, dodaqlari vird elyayir. Kyuchya ilya
qyaldikdya Molla Abbasa). And olsun Fatimeyi-Zyahraya, syani bu kyuchyadya
yixib, o qyadyar ayaqlaram ki, beynin torpaqa qarishar! Hyapyand oqlu hya-
pyand, hyazryatin tuman baqi ilya nya ishin var? (Haci Myadinya bu syozlyari de-
yyandyan sonra uzyunyu Sonaya tyaryaf chyondyarib, onun qol-qichina vyaravyurd
elyayir).
M a sh a d i  H a c i (Haci Myadinyayya). Aqayi Haci Myadinya, astyaq-
fyurullah, o nya syozdyu fyarmayish edirsyan? Astyaqfyurullah!
M o m u n l a r. Astyaqfyurullah, ryabbi vya atubi ileyhya!
H a c i  M a d i n a. Aqayi-Myashyadi Haci, Allahin min bir adina and
olsun, bu babi oqlu babi dyunyan kyuchyadya camaati bashina yiqib, hyazryatin
tuman baqina laq elyayir ki, quya nyayuzibillah, hyazryat eshiyya chixanda
tuman baqini tapshirardi sarbanina. Vya chyun tuman baqi da xeyli qiymyatli
imish, onun uchyun dya sarbanin qyozyu dyushyur tuman baqina vya kyuffarin qo-
shunu hyazryati shyahadyatya yetiryandyan sonra, sarban qyalir haman tuman ba-
qini hyazryatin tumanindan chixartsin, hyazryat avvyal saq alini, sonra sol
yalini qoyur tuman baqinin ustya, amma o haramzada hyazryatin allyarini
kyasib, tuman baqini qyasb elyayir. (Aqlayir vya myomyunlyar dya aqlayirlar).
Molla Abbas bashini salib ashaqi dinmir, myomyunlyar aqlaya-aqlaya deyirlyar: “Tuman
baqina qurban olum, ya seyyidyush-shyuhyada!”, bashlarina dyoyyurlyar. Hyakim Lalbyuz vya
fyarrash Shimryali xyalvyatcya bunlara tamasha edir. Molla Abbas da myomyunlyari yamsilamaq
babyatindyan oz-yozyunya tez-tez deyir.
M o l l a  A b b a s. Tuman baqina qurban olum, ya seyyidyush-shyu-
hyada! Tuman baqina qurban olum, ya seyyidyush-shyuhyada! (Vya birdyan
qah-qah chyakib qyulyur vya chixib qachir. Sona da qachir).
M o m u n l a r (bunun, dalinca). Allah syanya lyanyat elyasin!
Fyarrash Shimryali dyalilyari tutub saxlayir, hyakim dya qyalib durur myomyunlyarin
qabaqinda.
F a r r a sh  Sh i m r a l i (dyalilyarya). Dayanin, hara qachirsiniz? Iki saatdi
sizi axtariram. Bu saat sizi aparacaqam dyalixanaya, orada aqliniz bashi-
niza qyalyar vya dyaxi hyazryatin tuman baqini myazhyakyayya qoymazsiniz.
H a c i  I s l a m (fyarrasha), Ay Shimryali, Allah syanya Kyarbyala qismyat
elyasin, Allah valideyninya ryahmyat elyasin; bu dyalinin ohdyasindyan byalkya
syan qyalyasyan; yoxsa, vallahi, biabir olduq. Bir dya bu myaluna deyyan qya-
ryak, axi, syanin hyazryatin tuman baqi ilya nya ishin var? Qurban olum hyaz-
ryatin tumanina da, tuman baqina da!
M o m u n l a r (aqlaya-aqlaya). Tuman baqina qurban olum, ya
seyyidyush-shyuhyada! (Bashlarina dyoyyurlyar).
Hyakim qyalir aqlayanlarin yanina vya tyayaccyub ilya avvyal bunlara vya sonra Fyarrash
Shimryaliyya tyaryaf baxib, isharya ilya sorushur ki, quya bunlar niyya aqlayir.
F a r r a sh  Sh i m r a l i (hyakimya). Bir syabyab yoxdu, ancaq riqqyati-
qyalb uz verib.
M o l l a  A b b a s (hyakimya). Hyakim, hyakim, qyal qyoryak kim yaxshi
mayallaq ashar. (Ozyu mayallaq ashir).
M a sh a d i  H a c i. A kishi, bu byadbyaxt lap dyali olubdur.
Bu heyndya qyunorta azani deyilir vya kyuchya ilya hambal, bir tay dalinda, kechir. Kyanarda
bir pinqchi dyukani qyorsyanir. Azan deyilyan kimi myomyunlyar, hambal vya pinqchi shaqirdi
ayaqa qalxib, birdyan, bashlayirlar allyarini qulaqlarina qoyub azan chaqirmaqa: “Allahyu-
yakbyar!”, “Allahyu-yakbyar!” ”yashhyadyu an lailahya illyallah!”. Hyakim tyayaccyub ilya azan chaqi-
ranlara baxir vya yenya fyarrash Shimryalidyan isharya ilya sorushur ki, byalkya bunlar dyalidirlyar?
Sonra qyalir Nyacyafyul-Ashryafin yanina vya cibindyan lyuqyat kitabini chixardir, bir syoz axtarir,
amma tapa bilmir: sonra qyalir Haci Myadinyanin yanina vya ayilib bunun uzyunyun o tyarya-
finya baxir, bu tyaryafinya baxir, bashina vya alnina diqqyat yetirir vya axirda qyozlyarinya diqqyat
verir. Molla Abbas da qabaqa yeriyib, xahish edir ki, ona da baxsin; hyakim onun da uz-
qyozyunya qabaqki sayaq baxdiqda Molla Abbas birdyan “piqq” elyayib, qyoyya tullanir vya hya-
kimi elya qorxudur ki, hyakim az qalir yixila. Molla Abbas vya Sona qachirlar, fyarrash istyayir
tuta, amma hyakimi qoyub qedya bilmir. Myomyunlyar yerdyan dash qyotyuryub, dyalilyarin dalinca
qachirlar. Fyarrash Shimryali hyakimi qucaqlayib qoymur yixilsin vya ona deyir:
F a r r a sh  Sh i m r a l i (hyakimya). Vallah, hyakim, syan ki, dyalidyan belya
qorxansan, qyaryak bir dua yazdirib yaninda saxlayasan.
Hyakim altdan yuxari baxir Shimryaliyya vya bir syoz demir.
Pyardya
DYORDYUNCYU MYACLIS
Dyalixana. Dyali Molla Abbas ayaq ustya durub, alini qyoyya qalxizib, moizya edir.
Oturublar dyalilyar: Pirpiz Sona, Farmasyon Ryustyam, Syarsyam Heydyar,
Hyamzad Qurban, Cinni Mustafa. Dyalilyar dyali Molla Abbasin moizyasinya qu-
laq asirlar.
M o l l a  A b b a s (syasnyan, avaznan oxuya-oxuya deyir). Alhyam-
dilillah ryabbyul-alyamin vyassyalatyu vyassyalam ala seyidyal-myursyalin vya ila-
hit-tahirin, amma byad...
S a r s a m H e y d a r (aqlaya-aqlaya yalvarir). Ay Molla Abbas
qardash, syan Allah bizya naqil de, qulaq asaq.
M o l l a  A b b a s (hirsli). Necya naqil de?! Nya zyavzyak-zyavzyak da-
nishirsan? Necya naqil de? Myan vaizyam, yoxsa naqilchiyam ki, sizya naqil
deyyam? Syozya bax, syan Allah! Deyyasyan myan naqilchiyam! (Hirsi tutur vya
qyozlyari qizarir. Syarsyam Heydyar vya Hyamzad Qurban aqlayirlar. Cinni
Mustafa aciqindan dizlyarini yerya chirpir vya yumruqunu saqa-sola tulla-
yir. Molla Abbas birdyan qah-qah chyakib qyulyur). Byas bu naqil deyil,
nyadi? Byas bu dediklyarim naqil deyil, nyadi? (qyulyur).
H a m z a d  Q u r b a n. Syan Allah, Molla Abbas, bir az moizya elya
qulaq asaq.
M o l l a  A b b a s (Quya Hyamzad Qurbanin syozyunyu eshitmyadi). Byali,
xudavyandi-alyamin izni ilya biz buraya cyam olmushuq ki, bu besh qyunlyuk
dyunyayi-faninin quyudatindan kyanara dyushyub, Allahin yolundan azan-
lara uzyumyuz satashmasin. Onun uchyun dya fyursyati qyanimyat bilib, Aqayi-
Myaclisidyan sizya moizya edyacyayyam ki, feyziyab olasiniz.
F a r m a s y o n  R u s t a m (cyald durur ayaqa vya allyarini olchya-
yolchya). De, de, ay atam-anam syanya qurban olsun! Elyacya Aqayi-Myacli-
sidyan de!
M o l l a  A b b a s. Byali, ey myanim hush vya zyakavyat, aql vya fyarasyat
sahibi olan yoldashlarim! Arz olsun xidmyati-shyarifinizya ki, Aqayi-Fazil
Myachlisi oz “Ixtiyarat” kitabinda belya ryavayyat edir ki, (avaznan) az
hyazryat imam Myahyammyad Baqir myanqul ast ki, hyar kyas ryacyab ayinin
birinci qyunyu iki min rukyat namaz qila vya qabaqki ryukyatdya iki min dyafya
tyovhid zikr edya vya uch min dyafya “inna anzyalna” oxuya vya oxuyub qur-
tarana kimi uzyu qiblyayya dura, haman shyaxs ayin axirina kimi qarin aqrisi
qyormyaz; vallahi qyormyaz, billahi qyormyaz.
Burada Farmasyon Ryustyam vya Syarsyam Heydyar qah-qah ilya qyulyurlyar;
Hyamzad Qurban vya Pirpiz Sona aqlayirlar; Cinni Mustafa da dizlyarini
yerya dyoyyur vya chiqirir. Bir nechya myomyun allyarindya tyasbeh, aqlaya-aqlaya daxil olub
sorushurlar: “biz dya myarsiyyayya, aqlamaqa qyalmishik. Aqlayin, ey shiyalyar!”.
C i n n i  M u s t a f a (ara sakit olandan sonra). Bax, Molla Abbas,
istyayirsyan myan dabanimi yerya vurum, buradan bir qush chixsin? Bax, de-
yirsyan vurum? Myan Aqayi-Myachlisidyan qorxmayacaqam ki! (Dabanla-
rini vurur yerya). Bax, myan dya uzyu qiblyayya durmusham. Byas Aqayi-
Myachlisi niyya uzyu qiblyayya durur?
H a m z a d  Q u r b a n (Cinni Mustafaya yalvarir). Ay Mustafa
qardash, syan Allah dabanlarini yerya vurma, myan qushdan qorxuram.
F a r m a s y o n  R u s t a m (dik qalxir ayaqa). Molla Abbas, Molla
Abbas, myanim bir atam var idi, peshyasi syahyardyan-axshama kimi aqac-
dan-aqaca uchmaq idi. Axirda xoruz oldu banladi. (Ozyu dya xoruz kimi
banlayir). Syan olyasyan, Molla Abbas, yalan demiryam, odu bax (qyoyya
baxir), atam uchdu qetdi. (Qalan dyalilyar dya qyoyya baxirlar, quya bir shey
axtarirlar).
M o m u n l a r (bir-birinya). A kishi, bunlar bir ozqya cyurya danishirlar,
qyalin chixaq qedyak (qedirlyar).
M o l l a  A b b a s. Myan hyalya qushdan savayi aqaclarin da qyoyya
uchmaqini qyormyushyam, dashlarin da qyoyya uchmaqini qyormyushyam.
C i n n i  M u s t a f a (chaqirir). Myan olyum, Molla Abbas, bosh-bosh
danishma! Aqaclarin uchmaqini deyirsyan de, amma dashlarin uchmaqini
demya; bu yalan oldu.
Hyamzad Qurban vya Pirpiz Sona aqlayirlar.
P i r p i z  S o n a. Syan Allah, ay Mustafa qardash, aciqin tutmasin,
myan qorxuram.
M o l l a  A b b a s (Cinni Mustafaya). Hyalya myanim dayimin oqlunun
xoruzu var idi, hech hyayyatdya olmazdi, hyamishya damnan dama uchardi.
F a r m a s y o n  R u s t a m (qah-qah chyakib qyulyur). Myan olum,
Molla Abbas, syan dya banna (bu da, Heydyar dya qyulyurlyar, Hyamzad
Qurban vya Sona aqlayirlar, Mustafa dabanlarini yerya chirpir).
S a r s a m  H e y d a r (dik qalxir). Syan olyasyan, Molla Abbas, mya-
nim ushaqliqda bir xoruzum var idi (qyulyur).
H a m z a d  Q u r b a n (aqlaya-aqlaya). Niyya myanim xoruzum
yoxdu? Niyya haminin xoruzu var, myanim xoruzum yoxdu?
M o l l a  A b b a s (ucadan, avaznan). Ey myashyaryul-xyalayiq! Eshidin
vya aqah olun ki, dyord yyuz il bundan myuqyaddyam myan qetmishdim yyacuc
myacuclarin vilayyatinya. (Hami dyalilyar sakit olub, qulaq asirlar). Orada
bu dilqir vyatyanim myanim yadima dyushdyu; myani bir aqlamaq tutdu ki, bir
dya qyordyum (yallyarini dizlyarinya chirpir) dyaryalarin suyu qalxir yuxari, az
qalir myani qyarq edya; myan dya qalxmisham suyun uzyunya.
P i r p i z  S o n a (az qalir aqlaya). Qorxuram myan dya qyarq olam,
Molla Abbas. (Titryayir vya qyalir ozyunyu salir Molla Abbasin qucaqina;
Molla Abbas bunu kyanar edir).
M o l l a  A b b a s (Sonaya aciqli). Myan moizya elyadiyim yerdya, sya-
nin ixtiyarin yoxdu myanim yanima qyalyasyan (Sona indi dya qedir Mus-
tafanin qucaqina, o da ryadd edir).
C i n n i  M u s t a f a (chox aciqli). Chyakil kyanara, axmaqin qizi! Syan
xoruzdan qorxanda, myan dya qyaryak pishikdyan qorxam. Mau-mau (pishik
kimi movuldayir, Ryustyam vya Heydyar qyulyurlyar).
H a m z a d  Q u r b a n (birdyan yerindyan qalxib, bashini elya byark
vurur pyancyaryayya ki, shyushyasi sinir tyokyulyur). Adya, qoymayin! Umman
dyaryasi dashdi! Myan boquluram!
Bu heyndya Fyarrash Shimryali qirir ichyari vya alindyaki shallaq ilya Qurbani byark dyo-
yyur. Farmasyon Ryustyam vya Syarsyam Heydyar qachib bucaqa siqinirlar. Hyam-
zad Qurban vya Sona aqlayirlar, Cinni Mustafa ayaqlarini yerya vurub chiqirir.
Molla Abbas bashlayir chitmaq chalib oynamaqa. Fyarrash Shimryali Sonaya diqqyat salir
vya sonra Molla Abbasa deyir:
F a r r a sh  Sh i m r a l i. Ay bicharya dyali, molla da myaqyar oynar?
Ryustyam vya Heydyar qyulyushyurlyar. Qurban vya Sona aqlashirlar, Mustafa chiqirir. Shimryali
Sonaya tyaryaf qedir vya xyalvyatlyayib onu chimdiklyayir. Sona chimdiyin aqrisindan vuyul-
duyur. Doktor Lalbyuz qirir ichyari. Ara sakit olur, chyunki dyalilyar hamisi ayaqa du-
rub, doktora tyazim edirlyar.
F a r r a sh Sh i m r a l i (doktora). Cyanab hyakim, bizim shyahyarin
dyalilyari bu alti nyafyar adamdi ki, yiqib qyatirdim buraya. Bu, dyali Molla
Abbasdi. Bu, onun arvadi dyali Sonadi. Bunun adi Farmasyon
Ryustyamdi. Bu, Syarsyam Heydyardi. Bu, Hyamzad Qurbandi. Bu da Cinni
Mustafadi.
H a m z a d  Q u r b a n (hyakimya shikayyat edir). Ay hyakim, syan Allah,
bu dyaliyya deqinyan (Shimryalini qyostyarir) bizi dyoymyasin!
C i n n i  M u s t a f a (hyakimya). Axi bu dyalini (Shimryaliyya isharya)
qyatirib buraya qatmisiniz, bizim qyunahimiz nyadi ki, bizi shallaqlayir?
M o l l a  A b b a s (hyakimya). Axi myan ki, oynayiram, bunun kimya
bir ziyani var ki, bu dyali myanim oynamaqima laq elyayir?
Ryustyam vya Heydyar qyulyurlyar.
P i r p i z  S o n a (hyakimya, aqlaya-aqlaya). Ay, hyakim, bu dyali kishi
(Shimryalini qyostyarir) myani chimdiklyadi.
Ryustyam vya Heydyar qyulyur, Qurban aqlayir.
F a r r a sh  Sh i m r a l i (hyakimya). Cyanab doktor, bunlar dyaliliyin
havasina danishirlar.
S a r s a m  H e y d a r (dik atilir). Buy, hyakim, and olsun Allaha,
biz dyali deyilik, ozyu dyalidi.
D a l i l a r (hamisi birdyan). Vallah, dyalidi!
F a r r a sh  Sh i m r a l i (hyakimya). Doktorun bashi uchyun, myan bunlari
dyoymyamishyam.
L a l b y u z (Shimryaliyya). Bu, bu... (bilmir nya danishsin).
Dyalilyar hamisi hyakimya bash yendirib adyablya dururlar. Hyakim mat-myayattyal qalir,
yavvyal ehtiyatla qedir dyalilyarin nyabzinya baxir, sifyatlyarinya vya qyozlyarinya baxir, sonra So-
naya yavuq qyalib, qol-qichina diqqyat salir, nyabzinya baxir, chyanyasini allyayir.
P i r p i z  S o n a (aqlaya-aqlaya). Ay hyakim, myan syandyan qorxu-
ram; qorxuram syan dya myani chimdiklyayyasyan.
Molla Abbas, Ryustyam vya Heydyar qyulyushyurlyar. Qurban vya Sona aqlashir. Mustafa
dizlyarini yerya vurur, chiqirir. Daxil olurlar Hachi Baqdad, Kabla Tyurbyat,
Myakkya Myahyammyad, Ummi Qyulsyum, Aminya, Syakinya. Sona bunlari
qyorchyak bashlayir qorxub qizlyanmyayya vya aqlaya-aqlaya deyir:
P i r p i z  S o n a. Hyakim, bu dyalilyari qoymayin bura qyalsinlyar, myan
onlardan qorxuram. (Titryayir. Dyalilyar dya Sonani tyasdiq edir, adamlar
narahat, hyakim myayattyal, chavush dyalilyarya tyapinir vya arani sakit edir).
K a b l a  T u r b a t (yalindya tyasbeh, dodaqlari “syubhanallah” vird
edir). Cyanab hyakim, myan bir ishdyan otyari sizya zyahmyat vermyayya qyalmi-
shyam. Myan bu dyali, syarsyam Heydyarin ata bir, ana bir qardashiyam. Arz
olsun ki, myanim bu byadbyaxt byaradyarim, bir ildyan artiqdi ki, dyalilik aza-
rina qiriftar olub. Dua qalmayib ki, yazdirmamish olaq; dyarman qalma-
yib ki, yedirtmyamish olaq.
Heydyar durur adyablya qardashi Kabla Tyurbyatya bash yendirir.
Dyardi-syar vermyakdyan myaqsyad budur ki, bu qyun seshyanbya, byali, chyar-
shyanbya, pyanchshyanbya, chyumya qyunyu, yyani ryacyab ayinin on doqquzunda, hyaz-
ryatin zyuhurudur ki, cyami dyali kishilyarin ovryatlyari haman qyun oz yavuq
qohumlarinin biri ilya bahyamlikdya hyazryatin ziyaryatinya myushyarryaf olmali-
dirlar.
Molla Abbas mayallaq ashir. Ryustyam vya Heydyar qyulyushyurlyar, “qu-qu” elyayirlyar.
Sona vya Qurban aqlashirlar, Mustafa chiqirir.
K a b l a  T u r b a t (Molla Abbasa). Allah syanya lyanyat elyasin! Qyaryak
imamin zyuhurunun syohbyatindya bu myurtyad mayallaq asha (Hyakimya). Hya-
kim cyanablarina bu dyardi-syari vermyakdyan myaqsyad bilmyakdi ki, aya bu
yuch qyunyun arzindya bu byadbyaxt Heydyarin aqillanmaqina bir umid var ya
yox? Chyunki shayyad xudavyandi-alyamin shyafayati sadir ola, aqillana; aqyar
aqillanmasa, myan ozyum myachburam ovryati Aminyani (Aminyayya tyaryaf
baxir) aparam hyazryatin ziyaryatinya...
A m i n a (qedir syarsyam Heydyarin uzyunya boqma chixardir. Heydyar
mat-mat baxir). Yalansa, bunun bashina kyul! Bir ildyan artiqdir bu qyun
aqillanir, sabah aqillanir; myani dya syarqyardan qoyubdu.
Cinni Mustafa chiqirir.
K a b l a  T u r b a t (hyakimya). Cyanab hyakim, sizin ryayinizi bilmyak
bizya lazimdi.
H a k i m (chiyinlyarini atir). Akademik, akademik.
Hech kyas basha dyushmyur. Ryustyam vya Heydyar qyulyushyur. Sona vya Qurban aqlashirlar,
Mustafa chiqirir.
M a k k a  M a h a m m a d (yalindya tyasbeh, dodaqlari vird edir vya
hyakimya deyir). Cyanab hyakim, sizya dyardi-syar vermyakdyan myaqsyad budur
ki, arz ediryam. Myanim dya bu byadbyaxt ata bir, ana bir qardashim Hyamzad
Qurban bir nechya myuddyatdi ki, dyali-divanya olub chyollyarya dyushyubdyu. Bu da
onun ovryati Syakinyadi. Dua qalmayib ki, yazdirmamish olaq; dava-dyar-
man qalmayib ki, yedirtmyamish olaq. (Qurban durur ayaqa, qardashi
Myakkya Myahyammyadya bash yendirir). Dyardi-syar vermyakdyan myaqsyad bu-
dur ki, chyumya qyunyu hyazryat zyuhur edir; hyokmdyur ki, cyami dyali kishilyarin
yovryatlyari oz yavuq qohumlari ilya birlikdya hyazryatin ziyaryatinya myushyarryaf
olalar.
Molla Abbas mayallaq ashir, myomyunlyar bu dyafya onu dyoyya-dyoyya salirlar chyolya. Ryus-
tyam vya Heydyar qyulyushyurlyar, Sona vya Qurban aqlayirlar.
M a k k a  M a h a m m a d (Molla Abbasin dalinca). Hyar vaxt ki,
imamin zyuhurundan syohbyat dyushyur, bu myalun oqlu myalun qyaryak
mayallaq asha (Hyakimya). Hyakim cyanablarina dyardi-syar vermyakdyan
myaqsyad bilmyakdir ki, aya, bu uch qyunyun arzindya bu byadbyaxt Qurbanin
aqillanmaqina bir umid var ya yox?
Syakinya qedir Hyamzad Qurbana boqma chixardir. Qurban mat-mat baxir.
S a k i n a. Bunun bashina kyul! Nya qyadyar vaxtdi ki, elya ha bu qyun
aqillanir, sabah aqillanir; myani dya sahibsiz qoyub.
Cinni Mustafa chiqirir, dabanlarini yerya chirpir.
H a k i m (chiyinlyarini atir). Akademik, akademik!
Hech kyas hyakim dediyini basha dyushmyur.
M o l l a A b b a s (qapidan). Ay myusyalmanlar, vallah bu hyakim
dyalidi.
Molla Abbas qapida oynayir, Ryustyam vya Heydyar qyulyushyurlyar, Sona vya Qurban aq-
layirlar; Mustafa chiqirir vya dabanlarini yerya chirpir. Shimryali Molla Abbasa bir shallaq
chyakir.
P i r p i z  S o n a (aqlaya-aqlaya, hyakimya). Ay hyakim, syan Allah
bu dyalilyarya de, myanim Molla Abbasimi dyoymyasinlyar.
Uzaqdan chavush carlayir, camaat salavat chyakir. Allahyummya syalli ala Myahyammddyun
vya ali Myahyammyad.
Pyardya
BESHINCI MYACLIS
Shyahyarin kyanari, camaat ayaq ustya, allyari duada, dodaqlari dua vird edir. Choxu
myusafir paltarinda zyavvardirlar. Chavush oxuyur:
Dyushyub kyonlyum myanim dya ishtiyaqya,
Qedin myandyan qabaqca siz qabaqya,
Edin izzyat bu izzyatli qonaqya,
O hyazryatdyan sizya fyarman chixibdir.
Byar Myahyammyad vya alihyu syalavat!..
Camaat salavat chyakir, chavush Alyalfyalah, Fazil Myahyammyad ibn Yyaqub,
Haci Baqdad, Kyarbyalayi Tyurbyat vya Myakkya Myahyammyad, bunlardan
sonra ovryatlyar – Ummi Qyulsyum, Aminya, Syakinya... Alyalfyalah bir atin cilovun-
dan chyakir, atin ustyundya xurchun, ichindya olyu syumyuklyari qyorsyanir. Adamlarin dalincha dyord
kyacavya, hyaryasi bir qatira yyuklyanmish. Bunlardan savayi chox kishi vya ovryat qyalmyakdyadir.
Haci Myahyammyadyali fyarshfyurush, Haci Xudaverdi, Haci Cyafyar dya burada durub aqlayirlar.
Bir tyaryafdyan dyalilyar, Molla Abbas, Farmasyon Ryustyam, Syarsyam Heydyar, Hyamzad Qur-
ban, Cinni Mustafa, Pirpiz Sona. Shimryali alindya shallaq dyalilyari qyozlyayir.
F a z i l  M a h a m m a d  i b n  Y a q u b (yallyarini qaziyyul-hacata
qalxizib, byalaqyat ilya deyir). Allahyummya inni asyalyukya biismikya ya ryah-
man ya ryahim! Syubhanallah, lailahya illa antyal-qyovs-yalqyovs kyulli sheyin
qyadir. Ey myashyaril-xyalayiq! Ey islam ummyati! Ey yer uzyunyun shiyalyari!
Bilin vya aqah olun ki, dyunyani byadbyaxtlik hyar tyaryafdyan ahatya edibdi.
Bunun umdya syabyabi qyun-qyundyan artmaqda olan myasiyyyatlyarin vyucudi
ki, ibaryat olsun dyali kishilyarin ovryatlyarinin sahibsiz qalmaqindan. Bir
suryatdya ki, oz hyazryat Yyaqub myarvist ki, aqyar ovryati-myuslimya myuddyati
bisahib manyad, hyaftad hyazar myalyak byayahaliyion vilayyat lyanyat kyunyad*.
C a m a a t. Lyanyat!
F a z i l  M a h a m m a d (aqlayir). Indi bir myulahizya buyurun qyo-
ryun, bir myamlyakyatya ki, yetmish min myalyak lyanyat oxuya, albyattya, orada
dyunya-alyam dyarhyam-byarhyam olacaq. Ey yer uzyunyun shiyalyari, bu qyun
cyumya qyunyudyur, yyani bina byaryavayyati-ibn Hyasyan Syaid ibn Omyar Hyasyan
qeyr vahid, qalya yyaxryucyu qiamyuna ahlyul-beyt yyovmyul-cyumya... Baxin
myaqrib tyaryafinya: qyun oradan tyulyu edir; baxin myashriq tyaryafinya: qyun ora-
dan qyurub edir (bashini qalxizib qyoyya baxir. Camaat tyayaccyublyu myaqrib
vya myashriq tyaryafya baxir).
F a z i l  M a h a m m a d (moizyasini elyayir). Odur, az qalir ulduzlar
yerya tyokyulsyun; az qalir vyalvyaleyi-syathi-xakdan olsun; az qalir zyalzyale-
yi-syaqfi asiman olsun. Bu ozqya bir shey deyil, myaqyar sahibyul-yasr vyaz-
zyamanin zyuhurunun alamyatidir.
Dyalilyar tyazim edirlyar, Hyamzad Qurban vya Pirpiz Sona qorxularindan titryayirlyar vya
aqlayirlar. Farmasyon Ryustyam vya Syarsyam Heydyar qyulyurlyar vya Cinni Mustafa chiqirir.
Molla Abbas chitmiq chalir, dyushyur oynamaqa, camaat aciqlanir vya onu oradan chixardir.
C i n n i  M u s t a f a. Adya, imam qyaldi! Adya, Molla Abbas, imam
qyaldi (Dizlyarini yerya dyoyyur).
Kyuchyadya camaat bu syozyu eshidib, hyayyacanla yavuq qyalib, imami axtarir.
F a z i l  M a h a m m a d (moizya edir). Ey yer uzyunyun shiyalyari, bu
qyun bu aqanin (chavusha isharya edir) buraya myusafiryatinin illyati budur ki,
______________
* Hyazryat Yyaqubdan ryavayyatdir ki, aqyar myusyalman arvad bir myuddyat sa-
hibsiz qalsa, yetmish min myalyak o vilayyatin ahalisinya lyanyat oxuyar.

byutyun yer uzyunyun shiyalyarinya elam olunsun ki, hyazryat sahibyul-yasr vyazzya-
man cyumya qyunyu Qaf daqinin dalindan min ovladi ilya dyushmyanin qaba-
qina davaya chixib, elani-myuharibya edyacyak.
M o l l a  A b b a s (uzaqdan qah-qah chyakib qyulyur). Az da yox, min
yovladi ilya!
Shimryali vya myomyunlyar Molla Abbasi bir xeylyak dyoyyurlyar.
F a z i l  M a h a m m a d. Byali, azhyar minyash-shyamsdir ki, hyazryatin
yummyatinin tyoryayib artmaqina byoyyuk zyaruryat myushahidya olunur vya bu
syabyabdyan o hyazryatdyan tyavyaqqe sadir olub ki, (bir kaqizi alindya tutub)
byandeyi-hyaqir hyazryatin birinci nayibixassi Myahyammyad ibn Yyaqub
Qyuleyni ki, ibaryat olsun “Usuli-Kafi” kitabinin sahibindyan ki, shiya
myazhyabinin myadari-dyayanyati hesab olunur. Bilin vya aqah olun ki, bu-
dur o hyazryatin hyokmyunyun myazmunu: bu vilayyatdya olan dyali kishilyarin
yovryatlyari bir suryatdya ki, muvafiqi-shyari-shyarif arlyarindyan bosh vya azaddir-
lar, qyaryak oz arlyarinin qardashlarina siqya olub, bu kyacavyalyarya aylyashsin-
lyar, hyazryatin ziyaryatinya myushyarryaf olsunlar. Zyamani ki, hyamin dyali kishi-
lyarin ovryatlyari oz dyali arlyarinin qardashlarina siqya oldular, xudavyandi-
zyulcyalalin qyudryati ilya bu ovryatlyardyan (dyalilyarin uch ovryatinya isharya edir)
yetmish qyunyun arzindya yetmish min ovlad arsyayya qyalyacyak.
Molla Abbas vya dyalilyar qyulyushyurlyar.
Vya bunlar o byuzyurqyuvarin kyomyayinya qedyacyaklyar vya o myalun dyushmyanya
zyafyar yetirib, syaqyarin* dib bucaqina vasil edyacyaklyar vya pak olan shiyalya-
rin nicatina bais olacaqlar vya byalkya bu qyadyar intyahasiz savabin myuqa-
bilindya dya bu bicharya dyalilyarya bir nicat yolu tapalar.
Hami ovryatlyar kyacavyalyarya tyaryaf hyuchum edirlyar.
F a z i l  M a h a m m a d (yovryatlyarya). Ey aqilli ovryatlyar, bir syabr
ediniz, ta ki siqyalyar cari olsun.
F a r m a s y o n  R u s t a m (yovryati Ummi Qyulsyumya aqlaya-aqlaya).
Ay myanim ovryatim Ummi Qyulsyum, vallah, myan dyali deyilyam; myani
qoyub qetmya.
H a c i  B a q d a d (qardashi Ryustyamya). Qardashim, Allaha yalandan
and ichmya, qyunaha batdin.
______________
* Cyahyannyamin
S a r s a m  H e y d a r (yovryati Aminyayya yalvarir). Ay myanim ov-
ryatim Aminya, myani tullayib qardashima arya qetmya! Vallah, myan dyali
deyilyam (aqlayir).
K a b l a  T u r b a t (Heydyarya). Qardashim, Heydyar, Allaha yalandan
and ichmya, qyunaha batdin.
H a m z a d Q u r b a n (Syakinyayya). Ay myanim ovryatim Syakinya,
ushaqlari tullayib qardashima arya qetmya! Ballah, myan dyali deyilyam
(aqlayir).
M a k k a  M a h a m m a d. Qardash, Qurban, and ichmya, qyunaha
batdin.
Ch a v u sh (oxuyur). Hyar ki daryad hyavyas hyazryatna, bismillah!..
Camaat salavat zikr edir: “Allahyummya syalli ala Myahyammyadyun vya ali Myahyam-
myad”. Dyalilyar tyazim edir. Ovryatlyar yeni kyacavyayya hyucum chyakirlyar.
F a z i l  M a h a m m a d  i b n  Y a q u b. Ey salihya ovryatlyar! Macal
verin, siqyalyar cari olsun. (Fazil qyalir durur camaatin arasinda vya bash-
layir siqya oxumaqa). Alhyamdyu lillahillyazi ahyallyat-tyazvicya vyannikahya,
vyassyalatyu vyassyalamyu ala xeyri xyalqihi vya achmyain ayuzyu billahis-syamiil-
yalimi minyashsheytanir-ryacimi. Ankyahtyul-myaryatyal-myalumata lirryacyulil-
myalumi alyassyadaqil-myalumi. Qyabiltyun-nikahya.
C i n n i  M u s t a f a (dabanini yerya vurur vya chiqirir). Oxuma, oxu-
ma siqyani. Biz dyali deyilik.
Hyamzad Qurban vya Sona aqlayirlar, Farmasyon Ryustyam vya Syarsyam Heydyar qah-
qah chyakib qyulyurlyar. Myomyunlyarin bir nechyasi: “syubhanallah, syubhanallah”, bir nechyasi:
“lahyovlya vyala qyuvvyatya illa billahyu aliyyyul-yazim” deyir. Cinni Mustafa peydyarpey chi-
qirir: “Biz dyali deyilik! Biz dyali deyilik!”.
F a z i l  M a h a m m a d (dyalilyarya). Necya dyali deyilsiniz ki, dyunya
vya alyam ichrya bizim irz vya namusumuzu qyotyuryubsyunyuz?
Qeyri myomyunlyar dya dyalilyarin ustya chiqirirlar.
Necya dyali deyilsiniz ki, dyunya vya alyam buna shahiddir?
Qilyu-qal dyaxi dya shiddyat edir.
Ch a v u sh  A l a l f a l a h (Fazilya). Xub, bir suryatdya ki, bu Allah
byandyalyari  (dyalilyari qyostyarir) oz dyaliliklyarini inkar edirlyar, xub, myan
eshitdiyimya qyorya, bu vilayyatdya Amristandan tyazya varid olan vya ruh am-
razinya ixtisas yetirmish tyabibi-haziq var. Xub, haman tyabibi dyavyat edin,
yozyu tyashxis versin ki, aya bu camaat ichindya kimdir aqilli, kimdir dyali;
dyaxi myubahisyayya nya hacyat? Dyaxi myunaqishyayya nya lyuzum, ey myashyaryul-
xyalayiq?
D a l i l a r. Nya eybi var, hyakim ozyu tyashxis versin kimdir aqilli, kim-
dir dyali. Myubahisyayya nya hacyat? Myunaqishyayya nya lyuzyum?
M o m u n l a r. Nya eybi var, hyakim ozyu tyashxis versin, kimdir dyali,
kimdir aqilli. Myubahisyayya nya hacyat? Myunaqishyayya nya lyuzum?
Camaat ichindya “chyakilin, chyakilin” syasi dyushyur, hyakim Lalbyuz qirir camaatin ichinya
vya o tyaryaf – bu tyaryafya baxir.
F a r r a sh  Sh i m r a l i (hyakimya). Cyanab hyakim, sizya myuhyavvyal olu-
nur tyashxis vermyak kimdir burada dyali, kimdir aqilli? Zira bu baryadya
myubahisya vya myunaqishya vaqe olub.
Cyami dyalilyar hyakimya tyazim edir, camaat syukutda vya myuntyazirdir ki, hyakim nya tyovr
ryaftar edyacyak. Hyakim at ustyundyaki xurcuna diqqyat verib, syumyuklyarya qyozyu satashir vya
tyayaccyub edya-edya oraya yavuqlashib, istyayir alini vura syumyuklyarya. Xurcun sahibi chavush
Alyalfyalah hyakimin alini oz ali ilya ryadd edir ki, ali syumyuklyarya dyayib, murdarlamasin.
Hyakim tyayaccyublyu chavusha baxir vya isharya ilya sorushur ki, bu syumyuklyar niyya buraya qo-
yulub vya hara aparirlar?
Ch a v u sh (hyakimya). Cyanab hyakim, bu syumyuklyar cyannyat-myakan ata-
min syumyuklyaridi; Allah-taala cyami myomyun byandyalyarini arshi-yalada hu-
rilyar ilya hyamcyalis elyasin... Bu syumyuklyari apariram atyabati-aliyata hyaz-
ryatin tyurbyati-myubaryaklyarinya tapshiram. Chyunki hyazryat Museyi-Kazimdyan
ryavayyatdir ki, chyun meyitra dyafn kyunyand dyar byarabyari-qyabri-hyazryat*...
(aqlayir vya bashina dyoyyur; chyami dyalilyar qah-qah chyakib qyulyurlyar).
F a z i l  M a h a m m a d. Vaveyla va myusibyata!.. Qyor nya qyunlyarya
qaldiq!
M o m u n l a r. Vaveyla va myusibyata!..
H a c i  B a q d a d. Atam-anam syanya qurban, ya hyazryat! (Aqlayir,
dodaqlari vird edir: “syubhanallah, syubhanallah!”).
K a b l a  T u r b a t. Fyada olum syanya, ya hyazryat! (Aqlayir. Dodaq-
lari vird edir: “syubhanallah, syubhapallah”).
M a k k a  M a h a m m a d. Lahyovlya vyala qyuvvyata illa billahyu aliy-
yyul-yazim.
Hyakim Lalbyuz qalir myayattyal; bilmir dyali kimdir, aqilli kimdir.
_______________
* Elya ki, meyiti hyazryatin qyabrinin yaninda dyafn elyadilyar…
M o l l a  A b b a s (hyakimya, qyulya-qyulya). Hya, belya myayattyal qalarsan
ha? Elya bilirsyan dyalilyarya hyakimlik elyamyak hasand ishdi? Hya, bizi alya
salibsan, ya ozyunyu alya salibsan? Syan ki, bu camaatin dilini bilmirsyan,
di indi tap qyoryum dyali kimdi, aqilli kimdi? Hya, niyya myayattyal qalmisan?
Niyya lal olmusan, cyanab Lalbyuz? (qah-qah chyakib qyulyur, dyalilyar dya
qyulyurlyar).
Hyakim yenya bilmir nya elyasin vya bir qyadyar dya o adama, bu adama diqqyat edyandyan
sonra qedir aqlayan vya bashina dyoyyan Chavush Alyalfyalahin papaqini chixardir vya qirxiq ba-
shina vya qyozlyarinya diqqyat edir. Sonra dodaqlari “syubhanallah” vird edyan vya qyozlyari Al-
lahi axtaran Haci Baqdadin bashina vya qyozlyarinya diqqyat yetirir. Farmasyon Ryustyam vya
Syarsyam Heydyar qyulyushyur. Myomyunlyar narazi vya myayusdurlar. Sonra hyakim qedir dodaq-
lari “syubhanallah” vird edyan vya qyozlyari Allahi axtaran Kabla Tyubyatin bashina vya qyozlya-
rinya baxir. Dyalilyar qyulyushyur. Bu minval ilya Myakkya Myahyammyadya dya baxandan sonra hya-
kim cibindyan lyuqyat kitabini chixardib, bir syoz axtarir vya kitabin bir yerindya barmaqini
qoyub, bu kyalmyani chyatinliklya hyoccyalyayir vya deyir: “dali”. Dyalilyar qyulyushyur, myomyunlyarin
qiley-qyuzari vya naraziliqi intihaya chatir: “Bu necya hyakimdi? Bu nya qayirir? Hyakimin
ishtibahi var” syozlyari ucalir. Fyarrash Shimryali dyalilyari vya aqillilari shallaqlaya-shallaqlaya
camaati sakit edir. Chavush avazla oxuyur: “Zi tyurbyati-shyuhyada buyisib miayyad*. Camaat
salavat chevirir.
F a z i l  M a h a m m a d. Ey myashyaryul-xyalayiq! Vay dyalilyarin
byaxti-qarya ovryatlyari! Hyar kyas oz arinin qardashina siqya olmaqa vya
hyazryatin ziyaryatinya qetmyayya razidirsa, daxil olsun kyacavyayya.
(Ummi Qyulsyum bashini ashaqi salib qedir, kyachavyayya daxil olur).
Byali, bu qedyan shieyi-salihya Ummi Qyulsyum, Farmasyon Ryustyamin
byadbyaxt ovryatidir.
Ryustyam arvadini kyacavyayya tyaryaf qetmyayinya baxib, “qu, qu” elyayir. Molla Abbas
vya Syarsyam Heydyar qyulyushyurlyar, Sona vya Qurban aqlashirlar, Cinni Mustafa dabanlarini
yerya vurub chiqirir. Sonra kyacavyayya Ummi Qyulsyumyun dalinca qedir Haci Baqdad, on-
dan sonra qedir Aminya ovryat – Syarsyam Heydyarin arvadi. Heydyar dya arvadina “qu-qu”
edir, dyalilyar qyulyushyurlyar. Bunun dalinca Kabla Tyurbyat, ondan sonra Syakinya ovryat, dalin-
ca Myakkya Myahyammyad. Dyalilyar “qu-qu” edib qyulyushyur. Fazil Myahyammyad siqyani alchaq-
dan oxuyur: “yanqyahtyu myaryatyul-myalumya”. Oxuyub tamam edyandyan sonra uzyunyu tutur
camaata.
F a z i l  M a h a m m a d. Byali, myalumdur ki, bu vilayyatdya hamidan
artiq dyaliliyi ilya shyohryat qazanan myanim byadbyaxt byaradyarim dyali Molla
Abbasdir ki, onun bicharya ovryati Pirpiz Sonani hyazryatin ziyaryatinya apar-
_______________
* Hyazryatlyarin qyabirlyarinin torpaqlarindan alma iyi qyalir.

maq zyahmyati myanim ohdyamya myuhyavvyal olunubdu. O ryahim Allahdan
istiqasim budur ki, oz astanasinda bu byaxti-qarya ovryatya shyafa kyaramyat
edib, bu myaryazi-naqyahanidyan xilas edya. Daxil olsun kyacavyayya qol-qichi
achiq, myomyun byandyalyarin nyazyarindya kyuchya vya bazarda dolanan Pirpiz
Sona! (Fazil Myahyammyad ibnYyaqub bashi ashaqi qedir kyacavyayya tyaryaf vya
chyonub qyoryur ki, Sona qyalmir. Sona dyalilyarin ichindyan qabaqa chixir, uzyu-
nyu tutur Molla Abbasa vya deyir):
P i r p i z  S o n a. Molla Abbas, qorxuram! Molla Abbas, myani tut,
myan qorxuram! (yallyarini qabaqa uzadir vya yalvarir). Molla Abbas, o
arvadlar ki, oz arlyarini tullayib, arlyarinin qardashlarina qoshulub qedirlyar,
o arvadlarin ucundan qorxuram dyunya vya alyam daqila, kyulli-kyufan ola.
Molla Abbas, qorxuram ulduzlar yerya tyokyulya (titryayir). Vay, nyalyar qyor-
dyum, Molla Abbas! (Aqlayir vya titryayir. Fazil Myahyammyadya istyayir qa-
yida qyalya Sonani apara, Sona da istyayir qayida qyalya dyalilyarin yanina).
M o l l a  A b b a s (Sonaya). Sona, qet, qet, myan syanya izin verdim.
Sonani aparan myanim qardashimdi.
Fazil Sonani zor ilya chyakir kyacavyayya tyaryaf, Sona chiqirir. Dyalilyar hyucum edirlyar Fa-
zilin vya myomyunlyarin ustya. Fazil vya camaat hamisi qorxub qachir. Dyalilyar onlari qovala-
yir. Molla Abbas Sonani qucaqlayir vya atrafa baxib qyoryandya ki, bir kyas yoxdur, dizi
yustya dyushyub, bashlayir Sonanin allyarindyan opmyayya vya ona deyir:
Nechya ildi ozyumyu (yoz ustyunya baxir) bu hala salmisham ki, syan dyalilyar
ichindya tyak qalmayasan! Yaziqim syanya dya, yaziq ozyumya dya! Chyunki dyaxi
bizim qyunyumyuz belya kechyacyak vya axirda da divarlar dibindya can verya-
cyayik. Indi ki, qetmyadin, qetmya, qoy o baci-qardashlar (yalini zyavvara
tyaryaf tutur) qayin-baldizlar aylyashsinlyar kyacavyalyarya vya yetmish qyunyun
yarzindya hyazryatin qoshunundan otyari yetmish min ovlad amyalya qyatirsinlyar
vya hyazryatin dyushmyanini syaqyarin dib-bucaqina vasil elyasinlyar. Qedyak biz
dya oz yoldashlarimizin ichindya qalaq. Doqrudur, onlar hyazryatin zyuhuruna
inanmirlar, hyazryatin zyuhurunda mayallaq ashirlar, amma hech olmasa,
syani dya chimdiklyamirlyar. (Dyalilyarya tyaryaf uzunyu tutub chiqirir: “Yoldash-
lar!” Dyalilyar qyulya-qyulya qayidib qyalirlyar. Dyalilyarya tyaryaf aciqli). Nyayya
qyulyursyunyuz? Myan sizya min dyafya demishyam ki, aqyar siz myani vaiz hesab
elyayirsiniz, qyaryak myan vyaz edyan vaxt siz myanim moizyamya hush-qush ilya
qulaq asasiniz. (Dyalilyar bashlarini ashaqi salib dinmirlyar. Molla Abbas
bir qyadyar fikrya qedyandyan sonra, byalaqyat ilya deyir:) Hindistan hyukyama-
sindan bilmiryam hansidi – adi yadimdan chixib, – kitabinda yazir: vaxt
olur ki, insanin qyalbi hyar bir arzudan vya meyldyan xali olur, o vaxt
qyalbdya bir nyov xamushluq amyalya qyalir. Bu xamushluqda insana elya bir iti
zehn uz verir ki, dyunyanin yaxshi vya yamanini hyakimanya bir suryatdya
qyorya bilyar. Allah shahiddir ki, bir belya xamushluq, bir belya sakitlik bu
dyaqiqya myanim dya qyalbimdyadir. Onun uchyun dya indi myan hyazryat sahibul-
yasr vyazzyamanin xidmyatinya myushyarryaf olan bu camaatin (yalini zyavvara
tyaryaf uzadir) hyaryakyatinya diqqyat ilya tamasha edib deyiryam: Vallah vya
billah, biz “dyali yiqincaqina” dyushmushyuk.
Dyalilyar qyulyushyur, Sona aqlayir, Cinni Mustafa yumruqunu zyavvara tyaryaf tutub
chiqirir.
Pyardya

MYUNDYARICAT
Nyasr asyarlyari
Olyulyar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  382
Kamancha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 430
Dyali yiqincaqi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  517