Азербайджанские рассказы

ДЖЯЛИЛ МЯММЯДГУЛУЗАДЯ
ОЛЮЛЯР
Дёрд мяджлис вя беш пярдяли комедийа
МЯДЖЛИСЛЯРИН АХАЛИСИ
Шейх Нясруллах – 45 йашында.
Шейх Ахмяд – онун шагирди, 40 йашында.
Хаджы Хясян – шяхярдя мётябяр бир хаджы, 50 йашында.
Кярбялайы Фатма ханым – онун овряти, 40 йашында.
Искяндяр – онун оглу, 22 йашында.
Джялал – онун кичик оглу, 10 йашында.
Назлы – онун гызы, 12 йашында.
Зейняб – Хаджы Хясянин гаравашы, 20 йашында.
А л и – Хаджы Хясянин нёкяри, 18 йашында.
Хаджы Бяхшяли – 45 йашында.
Хаджы Кярим – 50 йашында.
Хаджы Казым – 50 йашында.
Мяшяди Орудж – 35 йашында.
Мяшяди Оруджун анасы – 50 йашында.
Мир Багыр ага – 35 йашында.
Хейдяр ага – телеграфчы, 45 йашында.
Алигулубяй – дилмандж, 30 йашында.
Мирзя Хюсейн – мюяллим, 40 йашында.
Кярбялайы Вяли – 35 йашында.
Дёрд няфяр гыз – Шейх Нясруллахын оврятляри:
хяр бири 13-14 йашында.
Азарлылар, арвадлар, мюсафирляр, джамаат.
Ахвалат ваге олур Иряван шяхярляринин бириндя, ийирми ил бундан иряли.
БИРИНДЖИ МЯДЖЛИС
Хаджы Хясянин эви.  Искяндярин отагы, кюндждя дямир крават, габагында
кёхня миз, устюндя бир-ики китаб; мизин йанында ики кёхня стул. Джялал вя Мюяллим
диз устя габаг-габага отуруб дярс охуйурлар.
Д ж я л а л (габагында китаб, дуруха-дуруха охуйур). Мара че тёхфя
адярди.
М ю я л л и м (уджадан). Авярди!
Д ж я л а л. Авярди. Кюфт. Бяхатир. Бяхатир даштям ки, чюн бядяр хят…
М ю я л л и м (уджадан). Бядиряхт!
Д ж я л а л. Бядиряхт гюл рясми дамяни, дамяни пяр кюням…
М ю я л л и м (уджадан). Пюр кюням.
Д ж я л а л. Пюр кюням хядийейи асхабра, асхабра чюн рясидям буй
гюлям чяндан мяст кярд ки, дамяням, дамяням оз дяст бярфят.
М ю я л л и м (уджадан). Беряфт!
Д ж я л а л. Аз дяст беряфт, эй мюрги сяхяр, эшги зипярваня,
зипярваня…
Бир киши (мяшяди палтарында тялясик гирир ичяри вя тёвшюйя-тёвшюйя
уджадан). Хаджы Хясян ами эвдя?..
Д ж я л а л (кишийя). Агам гедиб базара.
Киши чыхыб гедир. Мюяллим тяяджджюб иля бахыр онун далынджа.
Д ж я л а л (йеня охуйур). Зипярваня бейамуз, бейамуз…
каня…сухтяра…
М ю я л л и м (уджадан). Дюз оху, кон сухтяра… шеири гялят
охумазлар.
Д ж я л а л. Кон сухтяра джан шюд, джан сюд аваз няйамяд…
Искяндярин сяси гялир: “Марс, Марс! Марс!” дейиб ити чагыра, чагыра гирир ичяри.
Д ж я л а л (охуйур). Кон сухтяра, кон сухтяра… (Искяндяря) Дадаш,
чых гет, гой дярсими охуйум.
Искяндяр итин гулагларындан йапышыб, истяйир чякя ичяри. Ит дартыныб гялмир.
Д ж я л а л (Искяндяря). Сян Аллах, дадаш, ити чагырма ичяри; гой
дярсими охуйум.
Искяндяр итдян ал чякиб, чох хявясли вя кефли, шлйапасыны краватын устюня чырпыб,
башлайыр папирос эшмяйя.
М ю я л л и м (Искяндяря). Худахафиз, Искяндяр бяй. Йахшы олду
тяшриф гятирдиниз. Тявягге эляйирям Мирзя Джялала нясихят эляйясиниз ки,
дярсляриня джан йандырсын.
И с к я н д я р (отурур краватын устюндя). Баш устя, баш устя, нясихят
элярям. Амма буну де ки, мяним сёзюмя гулаг асан кимди? Оду,
Аллахын ити да мяним сёзюмя бахмыр; ня гядяр элядим, ичяри гирмяди.
Ха…ха…ха… (гах-гах чякиб гюлюр).
М ю я л л и м. Йох, эля буйурма. Мирзя Джялал агыллы огланды; Мирзя
Джялал сянин сёзюня бахар, ондан отрю ки, бу гядяр зяхмяти ки, мян
онун йолунда чякирям, атасы чякир, гяряк бу да эля ряфтар эляйя ки, бу
зяхмятляр сямярясиз галмайалар. Мягяр Мирзя Джялал гёрмюр ки,
элмсиз инсан бир гяпийя дяймяз? Инсанын ки, элми олмады, онун ня
гядр-гиймяти ола биляр вя ня хёрмяти ола биляр.
И с к я н д я р (уджадан гах-гах чякиб гюлюр). Мягяр Мирзя Джялал
гёрмюр ки, элмли инсан бир гяпийя дяймяз? Ха… ха… ха… Хяр кясин
ки, элми вар, онун хёрмяти йохду; хяр кясин ки, хёрмяти вар, онун да
элми йохду. Ха… ха… ха… Инсан она дейярляр ки, ня элми ола, ня
хёрмяти ола. Ха… ха… ха…
М ю я л л и м (Джялала). Йох-йох, Искяндяр бяй зярафят эляйир;
албяття, зярафят эляйир.
Д ж я л а л (мюяллимя). Мирзя, валлах дадашым геня кефлиди.
И с к я н д я р (тез дуруб гялир Джялалын йанына). Мян? Мян? Мян
кефлийям? Ханы? Мян кефлийям?
Агзыны Джялалын агзына тутуб, “ху, ху, ху” эляйир.
Д ж я л а л (башыны кянара чякиб, узюню туршудур). Валлах, дадаш, геня
чахыр ичмисян.
И с к я н д я р (гюля-гюля уджадан). Йалан дейирсян, валлах йалан
дейирсян! Чахыр ичмямишям, араг ичмишям! Гёрдюн йалан дейирсян!
Ха… ха… ха!..
М ю я л л и м (айага дуруб, Джялала). Чюнки бу гюн дярсини йахшы
билмирсян, дяхи мян да сяня тязя дярс вермирям. Хаман дярси сабах
сорушаджагам.
Б и р  к и ш и (мяшяди палтарында гапыдан тялясик гириб, тёвшюйя-
тёвшюйя уджадан). Хаджы ами эвдя?
Джя л а л (кишийя). Эвдя дейил.
Киши гедир. Хяйятдя ит хюрюр кишинин устюня.
И с к я н д я р (гапыйа тяряф гедиб). Кюш, кюш, кюш! Ха… ха… ха!
Кюш, кюш, кюш! Ха… ха… ха! Марс, Марс, Марс! Фут, фут, фут! (Ити
мушгурур).
Д ж я л а л (Искяндяря). Валлах, дадаш, агам гяляндя дейяджяйям ки,
дадашым ити кюшкюрюрдю адамларын устюня.
И с к я н д я р (бир гядяр Джялала бахандан сонра). Мян да
дейяджяйям ки, Джялал дярсини билмирди. Ха… ха… ха! (Гюлюб гуртаран-
дан сонра бир аз бахыб, гялир Джялалын йанына). Йох, йох, демяням,
демяням. Сян билирсян ки, мян сяни чох истяйирям (узюню алляйир).
Амма дадашынын сёзюня бахмамагда бир аз йахшы элямирсян. Инди,
мясялян, бу китабы гойубсан габагына, охуйурсан (Китабы гётюрюр
алиня). Инди йягин ки, аган бу китаба уч аббасы, бялкя хяля дёрд аббасы,
йа бир манат вериб, алыб, сян ахмаг габагына гойуб охуйурсан. Амма
о пуллары апарыб Карапетя версяйдин, сяня ики шюшя Смирнов арагы
верярди. Сян да гятириб верярдин Искяндяр дадашына. Мян гойардым
джибимя. Бирини сяхярдян ичярдим ахшама кими сянин саглыгына: бирини да
ахшамдан ичярдим сяхяря кими мирзянин саглыгына. Сиз саг олардыныз,
мян да кеф элярдим (мюяллимя тяряф). Мян олюм, мирзя, догру деми-
рямми? Ха… ха… ха!..
М ю я л л и м. Багышлайын, Искяндяр бяй, хярчянд бяндянин
тяряфиндян кюстахлыгдыр, сизя нясихят элямяк, амма ушаг тайфасына о
джюр сёзляри демяйиниз бир аз биджадыр. Сиз гардашыныза демякдян ки, сяй
эля, элм далынджа гет, башлайырсыз она лазым олмайан нясихятляри эля-
мяйя.
Джялал истяйир китабы онун алиндян ала, о да вермир.
И с к я н д я р. Ха… ха… ха! (Джялала) Элм далынджа гет. Ха… ха…
ха! Элм далынджа гет. Йаваш, йаваш, гулаг ас, гёр ня дейирям.
Б и р  м я ш я д и (тёвшюйя-тёвшюйя ичяри гириб, уджадан). Хаджы Хясян
ами эвдя?
И с к я н д я р. Эвдяди, эвдяди.
Д ж я л а л (мяшядийя). Дадашым йалан дейир, агам гедиб базара.
М ю я л л и м (мяшядийя). Ня вар, ня хябярди? (Мяшяди динмяйиб
гедир).
И с к я н д я р (алиндя китаб гачыр мяшядинин далынджа). А киши, гетмя,
хаджы эвдяди, гетмя. Марс, Марс, Марс! Кюш, кюш, кюш! Гойма гетди.
Фут, фут, фут! Аха, аха, фут! Кюш, кюш, кюш! (Айагларыны йеря дёйюр).
М ю я л л и м (истяйир чыхыб гедя). Хяля ки, худахафиз. (Чыхыб гедир).
И с к я н д я р (гюля-гюля мюяллимин далынджа). Мирзя гетмя! Мян
олюм, гетмя, гял Джялала элм ойрят. Охусун алим олсун.
Д ж я л а л (Искяндяря йавыг гялиб). Дадаш, вер китабымы.
И с к я н д я р (чох уджадан вя хирсли). Джяхянням ол!
(Джялал горхуб гачыр эшийя. Искяндяр бир аз онун далынджа бахандан
сонра гедиб отурур краватын устюндя вя бир джибиндян араг шюшясини вя о
бири джибиндян бир баладжа стякан чыхарыб, башлайыр тёкюб ичмяйя, сонра
китабы ачыб бахыр).
И с к я н д я р (китаба).  Таныйырам сяни. Мян да сяни бир аз
охумушам. Он беш ил бундан иряли хямин отагда мян да сяни оху-
мушам (охуйур). “Мяликра он нясихят судмянд амяд вя аз сяри-хуни-
у дяр гюзяшт”. Сяди Ширазинин “Гюлюстан” асяриндяндир. Мянасы: Падшаха онун нясихяти  хош гялди вя онун ганындан кечди Мяним да мюяллимим мяня нясихят элярди ки, бала, сяй эля, дярслярини йахшы ойрян. Амма бу дылгырларын хеч бириндян эшитмядим ки, десин: бала, адам ол. Хяр кяся раст гялирсян, эля буну эшидирсян ки, элм оху, алим ол. Амма мяни бир баша салан йохдур ки, ахыр, бу элм, элм ня демякдир? Элм она дейярляр ки, инди бириси бу шюшяни чякя башына, хамысыны ичя (ичир). Пах! Пюф! (узюню туршудур). Бах, элм – буна дейярляр.
Д ж я л а л (башыны гапыдан узадыр ичяри). Дадаш, валлах, агам гяляндя
дейяджяйям.
И с к я н д я р (стяканы вя шюшяни гойур джибиня). Джялал, Джялал, бура
гял, гёр сяня ня дейирям.
Д ж я л а л. Гялмирям, сян кефлисян.
И с к я н д я р. Джялал, билирсян Сократ ня дейирмиш?
Д ж я л а л. Сократ кимди?
И с к я н д я р. Сократ бир адам иди; чохданын адамы иди. Чох, чох
чохданын адамы иди. Сократ дейярмиш ки, “мян дярс охумамыш эля
хяйал элярдим ки, дюнйада бир зад билирям; амма элм охуйандан сонра
йягин элядим ки, хеч зад билмирям”. Ха…ха…ха! Йяни араг ичмяйи
да билмирям! Джялал, ай Джялал! Инди сян мяндян гачырсан, дейирсян ки,
мян кефлийям; амма анд олсун Гара агадж пириня ки, сян да мяним
кими дярс охуйуб гуртарандан сонра, башлайаджагсан Искяндяр дадашын
кими кюплярин дибиндя йатмага. Ха…ха…ха!..
Н а з л ы (гапыда гёрсянир). Дадаш, сян Аллах аз ич бу зяхримары!
И с к я н д я р. Баш устя, бах, мяним бу гёзлярим устя (алини гойур
гёзюня).
Н а з л ы. Валлах, йалан дейирсян.
И с к я н д я р. Валлах, йалан демирям. Ня гядяр ки, сян бурада
дурубсан, бир тикя да ичмярям; амма догрудан догрусу эля [ки]
бурадан гедибсян, ичяджяйям.
Н а з л ы (гялиб йапышыр Искяндярин алиндян). Мян да сянин йанындан
гетмяням.
И с к я н д я р (Назлынын гуджаглайыр). Эй мяним гёзял баджым Назлы.
Сяхярдян ахшама кими отурубсан эвдя, анандан бозбаш биширмяк дярси
алырсан; амма мяним йаныма гялмирсян ки, гяздийим шяхярлярдян
сяня нагыл эляйим, гёрясян дюнйада ня вар, ня йох! Бах, хяйятдя гюн
чыхыб; сян ки, о гюню гёрмяйяджяксян, няйя лазымдыр онун ишыгы? Чёлдя
отлар гёйяриб, агаджлар чичяк ачыб; амма няйя лазымдыр сянсиз о чичяк-
ляр, о чямянляр? Сянин бурну фыртыглы баладжа гардашларын (Джялал вя Назлы
гюлюр) гедирляр архларын кянарында йонджа йыгыб йейирляр, амма сян эвдя
отуруб, саггыз чейняйирсян. Эвдя битли баджыларыннан ал-аля вериб, атылыб-
дюшюрсян вя дейирсян: хагушка ха хагушка! Бир йарым вар хагушка,
узун атяк хагушка! Ха… ха… ха!... (Джялал вя Назлы гюлюрляр). Мяним
истякли Назлы баджым! Гял йапышым алиндян, баш алыб бу вилайятдян чыхыб,
гойуб гедяк. Дям гянимятяст. Дяхи нийя дурубсан?
Дяхи ня йашынмаг, ня бюрюнмяк, ня утанмаг?
Бясдир бу дайанмаг!
Аллаха шюкюр, лаля йанагында эйиб йох,
Гашында, дяханында, додагында эйиб йох,
Бир зярряджя зюлфюндя, бухагында эйиб йох,
Дяхи ня йашынмаг, ня бюрюнмяк, ня утанмаг?
Бясдир бу дайанмаг!
Хаджы Хясян чох хавалы вя ляхляйя-ляхляйя гирир ичяри. Назлы вя Джялал
гедирляр.
И с к я н д я р. Ата, ня хябяр?.
Х а д ж ы  Х я с я н (бир аз фикир эляйяндян сонра башыны галхызыб).
Дейирляр Кярбялайы Фятуллах дирилиб.
И с к я н д я р (тяяджджюбля башыны атасына тяряф айиб). Неджя?
Х а д ж ы  Х я с я н. Дейирляр Кярбялайы Фятуллах дирилиб.
И c к а н д а р (тяяджджюбля). Неджя Кярбялайы Фятуллах?
Х а д ж ы  Х я с я н. Хаджы Рюстям амивин оглу Кярбялайы Фятуллах.
И с к я н д я р. О ки, Хорасанда олмюшдю?
Х а д ж ы  Х я с я н. Хя, хя… хаман Кярбялайы Фятуллах.
И с к я н д я р. Йяни лап дирилиб, гябирдян чыхыб эшийя?
Х а д ж ы  Х я с я н (хёвсялясиз). Хя, хя, дирилиб.
Искяндяр дюзялиб, узюню чёндярир кянара вя истяйир гюлмяйини сахласын, амма
таб гятиря билмяйиб, бирдян гах-гах чякиб гюлюр вя гачыр эшийя.
Х а д ж ы  Х я с я н (тяяджджюбля онун далынджа баха-баха). Аллах сяня
лянят элясин! Буду, бу да бизим охумушларымыз! Йягин ки, геня
кефлидир. Йяни хеч кефли да олмаса, беля шейляря инанмаз. Хеч бир шейя
инанан дейил; ня Аллахы таныйыр, ня пейгямбяри таныйыр. Оз агырлыгы
гядяринджя охумагына пул гоймушам, он ил гедиб, ня билим, хансы
джяхяннямин дярясиндя дярс охуйуб; инди гёр ахыры ня гюня галыб? Хяля
бир пара намярдляр мюсялманлары мязяммят эляйирляр ки, ушагларыны
дярся гоймурлар. Бу да сяня дярс! Инди гой гялиб, дярс охуйанлары
гёрсюнляр. Аллах мяня мин дяфя лянят элясин, агяр бир да мян ушаг
гёндярям гедя узаг йердя кафирляр ичиндя дярс охумага! Йяни [мян]
башы кюллю билирдим ки, ахыры беля оладжаг. Амма гоймурлар; валлах,
биллах бу адамлар гоймурлар ки, халг башыны салсын ашага, оз билдийини
элясин. Йапышырлар йахамдан ки, хаджы, ушагына йазыгын гялсин, Аллаха
шюкюр, мягдурун-гюввян – бурада пулун, имканын вар, гой гетсин дярс охусун, гялиб бир гуллуг сахиби
олсун; инджинар олсун, хяким олсун, силитчи олсун, ня билим ня зяхирмар
олсун. Русджа следователь (мюстянтиг) сёзюнюн о заман эл арасында ишлянян шяклидир. Бяли, гёндярдик. Машаллах, охуду гялди; инди гёр ня олуб; сяхяр
кефли, ахшам кефли. Диванханаларда хеч мирзялийя да гётюрмюрляр. Аллах
баисин эвини йыхсын.
Х а д ж ы  Б я х ш я л и (тёвшюйя-тёвшюйя гирир ичяри). Хаджы, Кярбялайы
Фятуллах дирилиб?
Х а д ж ы  Х я с я н (дурур айага). Бяли, бяли, дирилиб; хятта оз алийнян
кагыз да йазыб. Мяяттял галмышам.
Х а д ж ы  Б я х ш я л и. Аллахын гюдрятиндян хеч бир шей узаг дейил вя
бир да, ай Хаджы, олю оз башына дирилмяз ки? Албяття, ону бир дирилдян вар.
Х а д ж ы  Х я с я н. Йяни, ай Хаджы, бу бир гярибя иш дейил ки! Оду,
кечян ил Кабла Хялилин арвады, хябяр чыхды ки, олюб. Амма сяхяр деди-
ляр ки, дирилиб. Инди одура гязир.
И с к я н д я р (гапыдан башыны ичяри узадыб). Албяття, ахшам эля
билибляр ки, арвад олюб, амма демя сян дири имиш! Ха…ха…ха!..
Х а д ж ы  Х я с я н (чох уджадан вя хирсли Искяндяря тяряф). Джяхян-
ням ол.
Х а д ж ы  К я р и м (тёйшюйя-тбйшюйя гирир ичяри). Хаджы, дейирляр
Кярбялайы Фятуллах дирилиб?.
Х а д ж ы  Х я с я н. Бяли, белядир, догрудур. Хаджы, айляш. Хаджы, айляш
Отурурлар.
Х а д ж ы К а з ы м (тёвшюйя-тёвшюйя гирир ичяри). Хаджы, Хясян ага,
дейирляр Хаджы Рюстям дадашын оглу дирилиб?
Х а д ж ы  Х я с я н (дурур айага). Бяли, Хаджы ага, белядир, догруду.
Мяшяди Орудж вя онун далынджа бир дястя адам тёвшюйя-тёвшюйя гирирляр ичяри.
М я ш я д и О р у д ж (бир алиндя кагыз, хяр ики алини гёйя галхызыб,
Аллахы чагырыр). Бари пярвярдигара, сянин гюдрятини тяриф элямяйя дилим
лалдыр. Мин шюкюрляр олсун кяряминя, илахи!
Адамларын бир парасы габага йерийиб, кагыза бахырлар вя дейирляр.
Будурму Кярбялайы Фятуллахын кагызы? Оху гёряк ня йазыб?
Х а д ж ы  Х я с я н (Мяшяди Оруджа). Мяшяди Орудж, йахшысы будур ки,
кагызы охуйасан, джамаатын хамысы эшидя; чюнки чох гярибя ишдир; инсан
мяяттял галыр.
М я ш я д и О р у д ж (йеня хяр ики алини йухары галхызыб, башлайыр
агламага вя гёзюнюн йашыны архалыгынын атяйи иля силяндян сонра баш-
лайыр кагызы охумага).
“Эй мяним азиз вя мехрибан гардашым Мяшяди Орудж! Бу кагыз
сяня чатан кими, аввял габагджа Хаджы Хясян амимя мюждя вер.
Хаджы Хясян аглайыр.
Ондан сонра, хяйя анам сагдыр, гет анамы бас багрына вя дегинян:
“Ай ана, йазыг ана, дяхи гюсся элямя, оглун Кярбялайы Фятуллах дири-
либ”. Сонра мяним оглум Мяхяммядхясяни ал гуджагына вя дегинян:
“Эй йазыг бала, уряйини сыхма, сян дяхи йетим дейилсян, атан дирилиб вя
бир нечя гюндян сонра сяня Хорасандан гырмызы башмаг гятиряджяк”.
Вя айыб олмасын Мяхяммядхясянин анасы, – албяття инди гедиб аря вя
ишди, агяр гетмямиш олса, – гялин баджымы гёндяр, она хябяр версин
(аглайыр). Эй мяним азиз вя мехрибан гардашым Мяшяди Орудж! Ола
биляр ки, мяним дирилмяк хябярим сяня вя бир пара гялбигара адамлара
тяяджджюблю гёрсяня. Мин лянят олсун о кясляря ки, худавянди-алямин
хикмятиня шякк гятиряляр!
Адамлар хамы бирдян: Лянят!
М я ш я д и О р у д ж (охуйур). Гардашым Мяшяди Орудж! Мян вя
мяндян савайы йюз он дёрд няфяр гябирдян риджят эдиб, дюбаря бу
дюнйайа гялянляр, гяряк бир хяфтя тамам зийарятя мяшгул олаг вя ин-
шалах бир хяфтядян сонра гялярям вятяня. Анджаг инди мюхтясяр сурятдя
буну дейя билирям ки, Мяшхяди-мюгяддясдя бир абид пейда олуб,
бунун исми-шярифи Шейх Нясруллахдыр. Аййядуллах тяала биллютф! Аллах-таала оз лютфю иля кёмяк элясин. Шейх джянаблары нечя илляр иля Исфаханда улуми-хяфиййаты тяхсил эдяндян сонра, тяшриф гятирибляр Хорасана вя бурада нечя ай рийазяти-там вя мюджахидейи-лакяламдан сонра, хямин элмин хяфайасынын истинбатына вя истихраджына мюттяле олуб, ахырда бу ниййятя дюшюб ки, сюбханя вя тяаланын мярхямятиля тясхири-арвахя игдам элясин. Эй мяним мехрибан гардашым Мяшяди Орудж! Маджяранын тяфсилини, иншаллах, гяляндя озюм дил-джавабы нагыл элярям вя сян эшидиб мат вя хейран галарсан. Анджаг буну бил вя эшит ки, джямадийял-ахирин он сяккизинджи гюню, гямяр сюфла аляминя йавуглашан саатда, шейх джянаблары Мяшхяди-мюгяддясдя гюряба гябристанына ахли-гюбур зийарятиня гялиб, тясхирюл-амват шяраитини амяля гятиряндян сонра, аввял башлайыб бир дуа охумага вя сонра уджа сясля дейиб: Аззямтю алейкюм йа ахлял-гюбур! Дурун айага, эй Аллахын мёмин бяндяляри! Бу сяси эшитджяк джями олюляр Аллахын гюдрятиля бир хярякятя гялдиляр.
Адамлар башлайыр агламага.
Дяхи ня дейим, ай гардаш? Гёрдюм башымын устюндя бир шяхс
дуруб, уджа гамятли, гырх йашында, абиди-салех вя ряхмдил, сийях-чешм
вя рянги-руйи-мубарякяш бясябзя маил вя исми-мюбарякяш Шейх
Нясруллах Исфяхани. Гарагёзлю, мюбаряк узюнюн рянги йашыла чалыр вя мюбаряк ад Шейх Нясруллах Исфахани.
Х а д ж ы л а р ы н  б и р и  д е й и р: Худайа, шюкюр сянин джялалына!
Б и р и  д е й и р: Бари пярвярдигара, ряхмин гялсин йазыг бяндя-
ляриня!
Хамы йеня аглайыр.
М я ш я д и О р у д ж (охуйур). Эй мяним мёмин гардашым Мяшяди
Орудж! Бу кагызы сяня йазмагда мягсядим сяни хябярдар элямякдир
ки, фазили-бимисл вя абиди-мюгяддяс Шейх Нясруллах ряджяб айынын
гюррясиндя Мяшхяди-мюгяддясдян чыхаджаг, Джулфа йолу иля Тябриздян
кечиб, Няджяфюл-ашряф шяхяриня азим оладжаг. Шейх джянабларынын гясди
бизим шяхяримиздя бир гюн галыб вя ахли-гюбур зийарятиня мюшярряф
олуб, сонра йола дюшюб гетмякдир.
Адамлар аглайыр.
Бу кагыз сяня йетишян кими бу хябяри вятян гардашларыма вя хю-
сусян мёхтярям Хаджы амимя йетирясян ки, айын йеддисиндя йа сякки-
зиндя шейх джянабларынын пишвазына чыхыб, о пак вюджуда лайигинджя эхти-
рам гёстярсинляр ки, бялкя аганын фязилятинин кярамят вя мярхямя-
тиндян мяним хямшяхярлилярим бибяхря галмасынлар. Вяссялам. Ка-
гыза гол гойуб ахли-вилайяти-филан Мяшяди Фятуллах Хаджы Рюстям оглу,
фи-тарих 19 джямадийял-ахир, шяхри-Мяшхяди-мюгяддяс. (Хяр ики алини
гёйя галхызыб аглайыр. Адамлар да хабеля аглайырлар). Худайа, шюкюр!
Х а д ж ы  Б я х ш я л и (тяяджджюблю). Элядя шейх джянаблары бизим шяхяря
да тяшриф гятиряджяк?
Х а д ж ы  Х я с я н. Бяли, бяли. Кагыздан беля мялум олур ки, беля
йазылыб. Адамлардан бир нечяси гяляджяк; бизим шяхяря гяляджяк.
М я ш я д и  О р у д ж. Бяли, бяли, бизим шяхяря гяляджяк; йяни гялиб
бурадан Тябризя гедяджяк.
Х а д ж ы  К а з ы м. Ня вахт тяшриф гятиряджяк? А киши, ня дейирсян?
М я ш я д и  О р у д ж. Бяли, бяли, беля йазылыб; ряджяб айынын йеддисиндя
йа сяккизиндя тяшриф гятиряджяк.
Х а д ж ы  К я р и м. А киши, ня данышырсан? Йяни нечя гюндян сонра
бизим шяхяря тяшриф гятиряджяк?
М я ш я д и  О р у д ж. Йяни ики-уч гюндян сонра.
А д а м л а р ы н  б и р  н е ч я с и. Йяни ики-уч гюндян сонра шейх
джянаблары бизим шяхяря тяшриф гятиряджяк?
М я ш я д и  О р у д ж. Бяли, бяли, белядир.
Адамлар хярякятя гялир, бир-бириня дейир: “Дяхи нийя дурмушуг?” Бир аз хамы
бахыр бир-биринин узюня.
Х а д ж ы  Х я с я н (узюню хаджылара тутуб). Валлах, дюнйанын ишляриня
мяяттял галмышам (бир аз фикирдян сонра). Йяни хягигятдя бу бир
мёджюзядир ки, инсан оляндян сонра дириля вя бизим кими агыллы-башлы
адам ола.
Х а д ж ы  Б я х ш я л и. Хаджы Хясян ага, сян эля сёзляри гяряк буйур-
муйасан. Аллахын хикмятиня ал апармаг олмаз вя бир да бу ишляр гизлин
бир иш ки, дейил: одур ки, киши оз али иля кагыз йазыб. Хейр, Хаджы ага, сян
о сёзляри буйурма.
Б и р  н е ч я  а д а м. Албяття, албяття, бунларын хамысы хикмятдир.
Бу сирляр хамысы Аллах-тааланын йанындадыр.
Х а д ж ы  Х я с я н. Элядя дяхи нийя дурмушуг? Элядя инди шейх
джянаблары йолдадыр. Дяхи дурмаг вахты дейил. Хаджы Казым, Хаджы Кярим,
Хаджы Бяхшяли, Мяшяди Орудж, дяхи ким вар, хамыныза дейирям: дурма-
йын, тядарюк гёрюн (уджадан). А гядя, Хейдяряли, харададыр бизим гя-
дяляр?
Нёкяр А л и гапыда адамларын далында гёрсянир.
А гядя, ата арпа верин, йяхяр-асбабы сазлайын. Сиз да, хаджылар, мя-
шядиляр, хазырлашын; дурмаг вахты дейил. Гяряк йол тядарюкю гёряк.
Гяряк габага гедяк.
Хаджылар, адамлар хярякятя гялирляр. Адамларын бир нечяси чыхыр вя бир-бириня
дейир: “Гедяк атлары хазырлайаг”.
Х а д ж ы  Х я с я н. А гядя, Хейдяр! Дурма, тез эвя хябяр эля ки,
отаглара фярш салсынлар, гонаг гяляджяк.
Адамларын ичиндян нёкяр Хейдяр чыхыб гедир.
Х а д ж ы  К а з ы м (Хаджы Хясяня). Хаджы, гой сизя зяхмят олмасын,
шейх джянабларынын зяхмятини мян чяким, гой бизим гонагымыз олсун;
горхурам сизя зяхмят ола.
Х а д ж ы  Х я с я н. Йох-йох, Хаджы Казым, сян Аллах эля демя. Эля
вюджудун йолунда беля зяхмятляр хошдур.
Х а д ж ы  Б я х ш я л и. Хейр, Хаджы Хясян ага, гой шейх бизя гонаг
олсун.
Х а д ж ы  К я р и м. Валлахы, разы олманам, гяряк шейх джянабларынын
бяндячилийини озюм гябул эдям. Валлах, олмаз.
Х а д ж ы  Х я с я н (Хаджы Кяримя). Сянин башын учюн разы олманам;
чюнки шейх джянабларынын бойнумузда хаггы чохдур.
Х а д ж ы  К а з ы м. Элядя, Хаджы Хясян ага, дяхи дайанмаг вахты
дейил. Гедяк хазыр олаг. Хаджылар, буйурун гедяк, йол тядарюкю гёряк.
Хамы “буйур-буйур” – дейиб чыхырлар. Отагда бир Хаджы Хясян галыр. Бу тяряфдяки
гапыдан Кярбялайы Фатма ханым, башында чадра, горха-горха башыны ичяри узадыб, сонра
гирир ичяри.
К я р б я л а й ы  Ф а т м а  х а н ы м (Хаджы Хясяня). Ай Хаджы, бу ня
хябярдир? Дейирляр Кярбялайы Фятуллах дирилиб гялир?
Хаджы Хясян. Кабла Фатма, дяхи дурмаг вахты дейил, эв-эшийи сазла.
Дюнйа вя алям бир-бириня дяйиб; Хорасанда хяр ня гядяр адам
олмюшдю, хамысы дирилиб. Кярбялайы Фятуллах да дирилиб; одур, бу гюн-
сабах гялир. Ону дирилдян шейх да гялир; озю да дюшяджяк биздя. Ди сяня
дейирям дурма гет, эв-эшийи сялигяйя сал (уджадан вя хирсли). Ди сяня
дейирям дурма! (Истяйир чыхыб гетсин).
К я р б я л а й ы  Ф а т м а  х а н ы м. Ай Хаджы, Аллах атана ряхмят
элясин, бир де гёрюм, бизим шяхярин олюлярини да дирилдяджяк?
Х а д ж ы  Х я с я н (гапыда). Ай арвад, сян Аллах, тез ол, дурма!
Билмирям дирилдяджяк йа дирилтмяйяджяк. О баглыдыр Аллахын илтифатына.
Мяним озюмюн да аглым чашыб; хеч билмирям ня джюр дириляджяк? Аллахын
илтифаты олса, бу ня бир чятин ишдир? (Джыгырыр). Арвад, сяня дейирям дурма
гет, тядарюк гёр! Мян гедирям (чыхыр).
К я р б я л а й ы Ф а т м а  х а н ы м (Хяр ики алини йухары галхызыб
аглайыр). Эй йери-гёйю йох йердян йарадан Аллах! Мяни ил йарымдыр
аглар гойубсан, гюлюзлю гызымы алимдян алыбсан, мяним джийяримя даг
басыбсан! Ай ряхим Аллах, мян сяндян истяйирям Сарамы! Ай Кярбя-
лайы Фятуллахы дирилдян Аллах, мяня да ряхмин гялсин: мяним гюлюзлю
гызымы дирилт! Аллах! Аллах!.. (аглайыб узюгойлу дёшянир йеря).
И с к я н д я р (ичяри гирир, йаваш-йаваш гялиб дурур анасынын йанында
вя башыны ашагы салыб гямгин дейир). Йазыг ана!
Пярдя
ИКИНДЖИ МЯДЖЛИС
Хаджы Хясянин гонаг отагы. Кярбялайы Фатма ханым вя гуллугчусу
Зейняб эви сялигяйя салырлар. Назлы севинджяк гязир, ойнайыр, охуйур.
Назлы (севинджяк анасына). Ана, башына дёнюм, ана, о гаданы алым,
ана, дейирляр бу гялян гонагымыз олюляри дирилдир. Гаданы алым, ана, бир
де гёрюм догрудур, йа йох? (Анасыны гуджаглайыр).
К я р б я л а й ы  Ф а т м а  х а н ы м. Ай гыз, мян ня билим? Мян
да сянин кими. Дейирляр Хорасанда он йюз адам дирилдиб. Кярбялайы
Фятуллах амоглуву да дирилдиб. Хяля мяни отюр, инди гонагларын гялмяк
вахтыдыр, гой ишими гёрюм. Ай гыз, Зейняб, тез ол йасдыглары гятир, бу
тяряфдян гой. Бу халчаны бир аз бу тяряфя чяк. Тез ол! Бир аз чяпик
тярпяш!
Назлы. Ана, валлах, билмирям аглайым, йа гюлюм. Валлах, гёр фик-
римя ня гялир. Ана, уряйимдя бир сёз вар, гой дейим (анасы динмир).
Ана, валлах, гонагымыза йалвараджагам, онун айагына дюшяджяйям (аг-
лайа-аглайа) мяним Сара баджымы да дирилтсин.
К я р б я л а й ы  Ф а т м а  х а н ы м. Ай гыз, ня билим (Йеря чёкюб,
узюню чаргатынын уджу иля ортюр вя башлайыр агламага).
З е й н я б. Ай ханым, сян Аллах, уряйини сыхма, Аллах кяримдир
(Кярбялайы Фатма ханым гёзлярини силиб, узюню ачыр). Ай ханым, сян
Аллах, о киши неджя адамдыр ки, олюляри дирилдир? Йахшы, бялкя имамды,
сейидди? Бай, Аллах, кяряминя шюкюр! (Бир аз динмяйиб). Сян алллах,
ханым бирджя буну сяндян сорушаджагдым ки, гёрясян о киши касыбларын да
олюсюню дирилдир, йа бирджя дёвлятли адамларынкыны? Валлах, ханым, бу
гюн о гядяр фикир элямишям хеч билмирям ня гайырырам. Догрусу (аг-
лайа-аглайа) бизим баладжа оглан бу гюн йадымдан чыхмыр. Эля дейясян
тифил бу саат габагымда джан верир. Йазыг ушаг оляндя гёзлярини эля
дирямишди узюмя ки, дейясян мяндян бир зад истяйир (Аглайа-аглайа
чаргаты иля гёзюнюн йашыны силир).
К я р б я л а й ы  Ф а т м а  х а н ы м. Ах, валлах, хеч озюм да
билмирям. Аллах ряхим Аллахды, албяття бизя да йазыгы гяляр. Ди дурма,
Зейняб, гет Алийя де ки, су гятирсинляр. Сян да оджагын алтына бах.
(Зейняб чыхыр).
Н а з л ы. Ана, ана, валлах, уряйим бир тикя олуб. (Гюля-гюля). Бирджя
дяфя Сара баджымы гёрсяйдим, олмяздим. Ана, ахы сян билирсян мян
Сара баджымы ня гядяр истяйирдим. Бирджя олмяйяйдим, о гюню гёряйдим
Сара бу гапыдан гирир ичяри. Беля атылыб онун бойнуну гуджаглайайдым,
дейяйдим, ай торпагларын ичиндя чюрюйян баджы! Валлах, ана, истяйирям
дяли олам. Билмирям гюлюм, йа аглайым. Мян анд ичирям Аллаха,
пейгямбяря; нязир эляйирям ки, хяр няйим вар, пайлайым фягир-фюгя-
райа, бах, палтарларымы, гызылларымы, бах, гедиб хяр ня вар гятиряджяйям.
(Истяйир гачыб гедя).
К я р б я л а й ы  Ф а т м а  х а н ы м. Ай гыз, хяля тялясмя. Гой
хяля гёряк. Гедиб шей-шюйю гятириб бура тёкмя. Гонагларын гялмяк
вахтыды. Гет Зейнябя да тез олсун гялсин.
И с к я н д я р (охуйа-охуйа гирир ичяри). Хя… ана, кефин нечяди?
К я р б я л а й ы  Ф а т м а  х а н ы м. Эх, зяхримар олсун кефим!
Сянин дярдин аз галыб мяни чюрютсюн. Халгын да ушаглары дярс охуйуб-
лар. Оду, хамысы агыллы-башлы адам олублар; хамысы айых-шайых, агыллары
башларында. Хяряси озюня гёря бир гуллуг сахиби олуб. Амма сян геджя
кефли, гюндюз кефли… Валлах, эл ичиндя лап биабыр олмушуг. Ичирсян о
зяхримары, хяр ня аглына гялир, данышырсан. Ня Аллах таныйырсан, ня бё-
йюк-кичик таныйырсан. Хяля о ня сёздю дюнян Назлыйа демисян? “Гял
йапышым алиндян гедяк, гязяк”. Йохса инди да бу галыб ки, гыз ушаглары
да огланлар кими чыхыб чёлю-баджаны гязяляр? Валлах, дюнян буну Джялал
мяня дейяндян аз галырам эля оз алимля бир гябир газам, гирям ичиня,
йахам гуртарсын.
И с к я н д я р (гах-гах чякиб, йапышыр анасынын чийниндян). Даха
бундан сонра олсян да, йаханы гуртара билмяйяджяксян. Оду, Шейх
Нясруллахды-няди, бу гюн гялир. Сян олярсян, шейх геня сяни дирилдяр.
Ха… ха… ха!.. Даха бундан сонра олмякнян да йахан гутармаз.
Ха… ха… ха!..
Зейняб вя Назлы гирирляр.  Искяндяр гедиб отурур йасдыгларын устюндя,
Зейняб истяйир гоймасын.
З е й н я б. Отуруб йастыглары азмя! Сяндян отяри бунлары бура
гоймамышыг! Гёрмюрсян ки, гонаг гялир?
И с к я н д я р (Зейнябя). Хей, Зейняб, валлах, фяндини дуймушам!
(Дурур) Гонагын йолунда, бу гядяр чалышырсан ки, арин Кярбялайы
Новрузу дирилтсин? Валлах, фяндини дуймушам. Ха… ха… ха!..
К я р б я л а й ы  Ф а т м а  х а н ы м (Искяндяря). Ай йазыг, ай башы
дашлы! Сян няйя инанырсан ки, буна да инанасан? Йазыгым гюнюня!
Йахшысы буду чых гет, гой ишимизи гёряк. Ай гыз, Зейняб, гял бу хал-
чанын уджуну дюзялт.
Н а з л ы. (Искяндяря). Дадаш, Сян Аллах, бары бу гюн озюню йахшы
сахла. Валлах, адам утаныр, гонаг-зад гяляджяк.
М и р  Б а г и р  а г а (гириб, башмагларыны чыхардыр). Салам алейкюм.
Назлы узюню ортюб, гачыб гедир.
К я р б я л а й ы  Ф а т м а  х а н ы м. Алейкяссялам. Ага, буйур айляш.
Мир Багыр ага отурур. Искяндяр гачыр Назлынын далынджа.
И с к я н д я р. Ай гыз, Назлы, муштулугуму вер! Нишанлын гялди.
К я р б я л а й ы  Ф а т м а  х а н ы м (Искяндяря аджыглы). Кяс сясини!
Ахмаг-ахмаг данышма!
Мир Багыр ага башыны салыр ашагы.
И с к я н д я р (гялиб дурур Мир Багырын габагында). Мян олюм, ал
вер! Лотусан хяйя, ал вер! Валлах, рухун вар; дюз доггуз йашында;
гяряк бирджя тикя артыг олмасын. Гузу ати, шах, тазя-тяр, лятиф, баладжа.
Агзындан сюд гохусу гялир. Ляззят, ляззят! Валлах, рухун вар! Лотусан
хяйя, ал вер!
М и р  Б а г и р  ага (Искяндяря). Айыбды, айыбды! Хеч олмаса, анан-
дан хяйа эля, о сёзляри данышма.
К я р б я л а й ы  Ф а т м а  х а н ы м. Онун хяйасы олса, нийя о сёзляри
данышыр?
И с к я н д я р (бир аз дуруб, тяяджджюблю бахыр озюня). Догрудан,
бялкя мяндя хеч хяйа йохду (Ики алини джибляриня салыб, бир шей ахтаран
кими). Бахым гёрюм, бялкя хяйа джибляримдяди: йох, йохдур (Мирбагыр
агайа) Ага, мян олюм, сян да бир джибляриня бах, бялкя сянин джиб-
ляриндя ола.
Мир Багыр ага истяйир дурсун айага.
Ха… ха… ха!.. Мян олюм инджимя! Лотусан хяйя, инджимя! Айляш,
айляш. Бу саат гедиб нишанлыны гятиряджяйям йанына. (Чагырыр) Назлы,
Назлы! (Фатма ханым да дурур айага).
М и р  Б а г и р  а г а (гейзли чох уджадан). Кяс сясини, пийан! (истяйир
гетсин).
К я р б я л а й ы  Ф а т м а  х а н ы м. Буй, ай ушаг, башыма хейир!
Бу гядя лап дяли олуб. (Уджадан) Адя, Али, гял бу сяфехи чыхар сал эшийя!
Мир Багыр ага чыхыб гедир.
Н а з л ы (гирир ичяри). Дадаш, валлах, лап биабыр олдуг. О ня сёзлярди
данышырдын? Айыб дейил?
И с к я н д я р (чыртмыг чала-чала охуйур вя ойнайыр).
Бир гыз севмишям доггуз йашында…
Сюрмя гёзюндя, расих гашында.
Ай джан! Ай джан! Ай джан!..
Кярбялайы Фатма ханым икиялли Искяндяря богма чыхардыб гедир.
Н а з л ы (уджадан). Дадаш, кяс сясини!
И с к я н д я р (бир аз фикир эляйяндян сонра гедиб йапышыр Назлынын
алиндян вя гятирир пянджярянин габагына). Бах, бах, о кимди?
Н а з л ы. Ня билим? Озюн билирсян кимди.
И с к я н д я р. Йахшы бах! Бах, гёр кимди?
К я р б я л а й ы  Ф а т м а  х а н ы м (гялиб дурур гапыда). Ай балам,
ахы бир бясди! Утан, йорул! Ахы бир озюня йазыгын гялсин. Ахы бир хяйа
эля. О сёзляри ки, о кишийя дедин, неджя утанмадын? Йазыг киши
хяджалятиндян дайана билмяди, дуруб гетди. Неджя олса сейидди,
гохумду. Мягяр адамын агзына ня гялся данышар? Ахы о да йазыгдыр,
гярибдир; биздян савайы онун бу шяхярдя кими вар?
И с к я н д я р (чыртмыг чалыб Назлыны гёстярир). Беля бу шяхярдя онун
Назлы кими нишанлысы вар.
Н а з л ы. Дадаш, анд олсун Аллаха, мян Мир Багыр агайа гетмяйя-
джяйям. Мян хеч кяся гетмяйяджяйям.
И с к я н д я р. Ха… ха… ха!.. (гедиб йапышыр Назлынын алиндян).
Баджым, хяля сян ушагсан. Гет долангинян, хамсян хянуз! Бир гюн олар
ки, гялиб гёрярям сянин габагына бир айна тутуб, чякя-чякя апарырлар.
Онда тутаг ки, сян чям-хям элядин. (Озю да чям-хям эляйян кими
бурулур). Тутаг ки, сян истямядин гедясян. О вахт бир да гёряджяксян
ки, сяни далдан итяляйиб дейирляр ки, “Дайанма, тез-тез гет!” Чёнюб
бахыб гёрярсян ки, итяляйян сянин атан Хаджы Хясяндир. Бяли, сонра
бялкя гедя-гедя бир да истядин ки, дайаныб гетмяйясян; бир да гёря-
джяксян ки, далдан геня бир адам сяни дюртмяляйир ки: “Дайанма, йейин
йери!” Чёнюб бахыб гёряджяксян ки, бу да сянин анан Кярбялайы Фатма
ханымды. Агяр, ишди, чох хай-*** элясян, йанындакы, атрафындакы биби-
лярин, халаларын, амилярин, сейидляр, моллалар, гоншулар, джиджиляр, баджылар –
хяря бир йандан сяни мизляйяджякляр ки: “Динмя, кяс сясини! Хортдан
гяляр сяни апарар!” Бяли, халла-халлайнан сяни апарыб, гатаджаглар бир
кишинин йанына. Онда даха сян мяни харадан тападжагсан? (Чыртмыг
чалыб охуйур).
Бир гюн олар сян да мяни атарсан,
Гуртларынан ашналыгы гатарсан,
Балам, гатарсан,
Баджым, гатарсан!..
(Бир аз дайаныб фикир эляйяндян сонра, бахыр Назлынын вя анасынын
узюня). Ана, бялкя мян кеф хавасына бу сёзляри данышырам? (Кярбялайы
Фатма ханым динмир. Назлы гялиб Искяндяри гуджаглайыр).
Н а з л ы. Дадаш, кефли да олсан, мян сянин сёзюндян чыхманам.
Н ё к я р л я р (тёвшюйя-тёвшюйя гириб, хябяр верирляр). Ханым, чыхын
эшийя, гонаглар гялир.
(Ханым вя Назлы гачырлар отагдан).
Х а д ж ы  Х я с я н (устю-башы тозлу, гириб тёйшюйя-тёйшюйя отагын о
тяряфиня, бу тяряфиня бахыр, узагдан салават сяси гялдикджя уджалыр).
Аллах-тааланын хяр бир бяласы гяряк бизим вилайятя назил ола. Шейх
джянаблары йолда бир аз нахош олуб. Бари Аллах шяфа версин ки, хяджалят
олмайаг. (Искяндяря) Искяндяр, бу гюн гонагларын йанында озюню йахшы
сахла. Айыбдыр, дост-дюшмян вар.
И с к я н д я р. Дадаш, бу хаман олю дирилдян шейхдир ки, гялир?
Х а д ж ы  Х я с я н. Шейх Нясруллах джянабларыдыр. Дяхи вахтым йохдур
сяннян артыг данышмага. (Истяйир чыхсын). Гёрюм эвдя хяр бир шейи хазыр
эляйиблярми?
И с к я н д я р. Дадаш, элядя гонагдан тявягге эля ки, аввял
габагджа мяни дирилтсин; чюнки эля мян да олю кими бир шейям.
Хаджы Хясян тез вя динмяз гялиб йапышыр Искяндярин голундан вя чякя-чякя апарыр
эшийя. Салават сяси, адамларын хай-кюйю йахынлашыр. Тарап-туруп, ат кишнямяси вя гилю-
гал гялдикджя уджалыр. Хаджы Хясян бир тяряфдян вя Шейх Ахмяд бир тяряфдян, Шейх
Нясруллахы голтуглайыб, гятирирляр ичяри вя отурдурлар дёшяйин устюндя вя озляри чякилиб,
адябля дурурлар кянарда. Хаджы Бяхшяли, Хаджы Кярим, Хаджы Казым, Мяшяди Орудж, Мир
Багыр ага вя хаджылар, отаг тутдугджа, джамаат уст-башлары тозлу, тёвшюйя-тёвшюйя отага
гириб, адябля дурурлар кянарда. Шейх Нясруллах нахош кими хеч кяся бахмайыб, дайаныр
йастыглара. Искяндяр адамларын ичиндян башыны чыхардыб бахыр. Хаджы Хясян ишаря эляйир
ки, чыхыб гетсин. Искяндяр йох олур. Шейх Ахмяд йавашджа гялир, чёкюр Шейх Нясруллахын
габагында вя дизи устя йавашджа сорушур.
Ш е й х  А х м я д (Шейх Нясруллаха). Шейхяна, ахвалыныз инди
неджядир?
Шейх Нясруллах бир сёз демяйиб, башыны тярпядир.
Х а д ж ы  Х я с я н (горха-горха Шейх Ахмядя йавыг гялиб). Шейх
джянаблары изин версин чай гятирсинляр.
Шейх Нясруллах башы иля йох ишаряси эляйир.
Х а д ж ы  Х я с я н (горха-горха). Бялкя гяндаб гятирсинляр?
Шейх Нясруллах йеня башы иля ишаря эляйир разы дейил.
Х а д ж ы  Х я с я н. Бялкя шейх джянаблары тяам буйуралар? Йахшы
джюджя-плов биширибляр.
Ш е й х  Н я с р у л л а х (хеч кясин узюня бахмайыб йавашджа ). Адями
дяр вягти-мяряз иштяхайи-тяам нямибашяд. Дил низ дяр вягти-ибтила
бяилляти-хява вя истилайи-мярязи-хюбби-дюнйа, рягбят бязикри-пярвяр-
дигар нямидаряд. Тяам хярчянд лязиз башяд вя лакин дяр нязяри-бимар
ляззят намидяхяд. Дил низ чюн бямяряз затюл-сяфяр вясвясейи– дюнйа
мюбтяла башяд, аз немяти-бяндягийи-худа вя тяхсили-фаидейи-угба
мютяляззиз нямигярдяд. Бягядри-матяхзюню лид-дюнйа йюхрюджюхю-
мюл-ахирятю мин гялбикя вя бигядри матяхзюню ахирятин йюхрюджю хюм-
мюд дюнйа мин гялбикя. Хястялик заманы инсанын хёряк йемяйя мейли олмаз. Уряк дюнйанын хявавю хявяс мярязиня мюбтяла олан вахт Аллахы йада салмага рягбят этмяз; йемяк ня гядяр ляззятли олур-олсун хястянин нязяриндя ляззятли гёрюнмяз вя ахирят файдасыны аля кечирмяк да она ляззят вермяз. Сяндя ахирят эшги олса, дюнйа учюн гёзял хесаб этдийин шейлярин хамысыны ахирят сянин уряйиндян чыхардар вя ахирятдя гёрмяк истядийин шейляр дюнйаны сянин уряйиндян чыхардар. (Бир аз фикир эляйиб, бахыр Хаджы Хясян узюня
вя бирдян дикялиб чыгырыр). Неджя тяам? Неджя джюджя-плов? (Шейх Ах-
мядя). Шейх Ахмяд, мяни хара гятирмисян? Бунлар неджя мюсялман-
дырлар? Неджя мёминдиляр? Бу нядир? (Отагын фяршлярини гёстярир). Бу
халиляр нядир? Неджя таям, неджя джюджя-плов? Шейх Ахмяд, мягяр сян
бунлара демямисян ки, мяним хёряйим гюндя бир хурмадыр?!
Шейх Ахмяд вя адамлар горхуб титряйирляр.
Ш е й х  А х м я д. Бяли, шейхяна, демишям.
Ш е й х  Н я с р у л л а х (узюню адамлара тутуб чыгырыр). Бу нядир,
вялядюззина? Ня уймусунуз бу дюнйайа? Иння дюнйакюм инди лахёвля
мин вярягятин фихюмми джярадятин. Бу нядир? Ня истяйирсиниз? Ня ахта-
рырсыныз? Оляджяксиниз, агярчи шах оласыз. Дюнйайи-шюма дяр нязди-мян
хяр айиня бигядртяр аст аз бярги ки, дяр дяхяни-мялях башяд. Сизин дюнйаныз мяним йанымда чяйирткя агзында олан йарпагдан да алчагдыр. Сизин
дюнйаныз ибарятдир алты джюр ляззятдян: мятум, мяшруб, мялбус, мян-
кух, мяркуб вя мяшмум. Вяссялам! Лакин тяамларын ан ляззятлиси
балдыр ки, арынын тюпюрджяйиндян амяля гялир. Ичдийиниз суйун ичиндя
минлярджя хейванат джямдяйи узюр. Атирляринизин аласы мюшкдюр ки, аху-
нун гёбяйинин ганындан ибарятдир. Мяркубатын ашряфи атдыр ки, ону
минян хямишя хятададыр. Либасларын няфистяри ипякдир ки, гурдун уфу-
нятли агзындан чыхыр. О ки, галды мянкухатын мюяззям файдалары,
бурада мятляб бир аз тулдур (бир аз сакит олуб, йавашджа дейир). Суд-
мяндтяр даруйи ки, джяряб хархари шахидан гюлюзарра фюру минишаняд,
амри-тязвидж никахи-митяяст. Тядбирист мятин дяр мюхафизяти-
шяхристани-иман аз тараджи-тюркан, гямзяхайи джанистан хиснисти-хясини
дяр тяглиди-хуни-фасид. Гёзлярин хяйалы иля тярпянян чох гашынтылы готурлугун ан файдалы дярманы – эвлянмяк мясяляси, йяни сигя элямякдир. Иман мямлякятини джаналыджы наз-гямзя гёзялляринин гарятиндян мюхафизя этмяк учюн сигя мёхкям бир тядбирдир. (Чох уджадан) Мян тязяввяджя ахрязя нисфи динихи. Йяни хяр кяс ки, тязвидж коняд нисфи-дини-худра аз шярри-
вясваси-шейтани вя фясади вя хявясхаи-няфсани эймян башяд. Хяр кяс эвлянся, эвлянмяк онун динини сахлар. Вялядюззина, йяни хяр кяс эвлянся, оз дининин йарысыны шейтанын шяриндян вя няфсани хявавю хявясдян горумуш олар. (Бир
аз дайаныб йавашджа) Шейх Ахмяд, бу джамаатын ичиндя баджылардан хеч
гёзюмя дяймир? Дейнян ки, о бичаряляря хябяр версинляр ки, онлар да
бурайа гялиб вя пярдя далына джям олуб, Аллах-тааланын хёкмлярини
эшитмякдян бибяхря галмасынлар.
Адамлар хярякятя гялир. Чадрайа бюрюнмюш оврятляр тяк-тяк отага гириб, кишилярин
дал тяряфиня дюзюлюрляр.
Ш е й х  Н я с р у л л а х (уджадан). Аксярю ахлиннарил-аззяб; биштярин
ахли-джяхянням азабанянд (йавашджа Шейх Ахмядя). Шейх Ахмяд,
мяним тагятим йохдур, сян бунлары баша сал.
Ш е й х  А х м я д (джамаата). Шейх джянабларынын фярмайишиндян
беля мялум олур ки, джяхянням ахлинин чохусу сигейи-мютядян
мяхрум олан киши вя оврятлярдир.
Ш е й х  Н я с р у л л а х (Шейх Ахмядя). Уджадан де, уджадан де.
(Чыгыра-чыгыра). Дю рикят нямази ки, мютязяввидж гюзаряд, бехтяр аст аз
хяфтад рюкят нямази ки, азяб мигюзаряд. Эвлинин гылдыгы ики рюкят намаз субайын гылдыгы йетмиш рюкят намаздан йахшыдыр. (Бирдян айага галхыб вя
саг алини джамаата тутуб, чох уджадан). Тязвидж кон вя гяр ня аз джюмлейи
ряхбанани-нясарайы вя гяр ня аз бярадярани-шейтани. Эвлян, акс тягдирдя нясара ряхбанларындан вя шейтан гардашларындан оларсан.
Х а д ж ы  Х я с я н (габага йерийиб, дюшюр Шейх Нясруллахын габа-
гында сядждяйя). Шейхяна, бизя ряхмин гялсин; биз йазыгыг. Биз хяр
халда сизин амринизя итаят этмяйя хазырыг. Бизя йазыгын гялсин.
Ш е й х  Н я с р у л л а х (бир гядяр Хаджы Хясянин узюня бахандан
сонра башлайыр агламага). Хязрят Давудра бя гябристани гюзар ифтадя,
мяляки азабра дид ки, мюрдяра азаб микюняд. Хязрят фярмуд. Давудун бир гябристана йолу дюшдю, гёрдю ки, азаб мяляки бир олюйя азаб
верир. Хязрят буйурду. (Дайаныб отурур йеря вя джамаат башлайыр агламага) Шейх Ахмяд, данышмага тагятим йохдур.
Х а д ж ы  Х я с я н. Аллах шяфа версин!
А д а м л а р. Аллах шяфа версин!
Адамларын ичиндян “чякил ойза йол вер” сяси гялир. Хейдяр ага, Али бяй вя
мюяллим Мирзя Хюсейн гирирляр ичяри. Шейх Нясруллах бунлара гёстярилян хёрмяти
гёрюб, дурур айага.
Ш е й х  Н я с р у л л а х. Шейх Ахмяд, бу агалар кимдирляр?
Х а д ж ы  Х я с я н. Шейхяна! Бу Хейдяр агадыр, телграфханада
сахибмянсяб вя ахли-элм бир вюджуддур. Бу ага – Алигулу бяйдир.
Мяшхур Джахангир бяй мярхумун оглу; озю да хаким йанында
дилмандждыр. Бу джянаб – Молла Хюсейн мюяллимдир.
Ш е й х  Н я с р у л л а х (али иля гялянляря йер гёстярир, онлар да
отурурлар). Мязаджы-шярифиниз иншаллах сяламятдир?
Х е й д я р  а г а. Аллах-таала сиз тяк уляманын сайясини бизим
устюмюздян аскик элямясин.
А л и г у л у  б я й. Аллах сизя омюр версин.
Ш е й х  Н я с р у л л а х. Чюн адямира бя джяназя гюзарянд вя
рагимани-китабханейи-гейби ибрятханейи-калбуди-инсанра бахамейи-
аджял бяр лёвхи-тяхтейи-табут нигарянд хягг-тяала… Эля ки, инсаны гября гойдулар, гейб китабханасынын катибляри инсан бядянинин ибрятханасыны аджял гялямиля табут тахтасынын устюня йазарлар... Аллах-таала...
(Шейх Нясруллах бирдян бир “уй-уй” эляйиб, узюню гырышдырыр вя сол
алини гойур бёйрюня).
Адамлар тяяджджюбя гялиб динмирляр. Шейх Ахмяд геня бир сёз демяйиб,
дурур айага вя Хаджы Хясяня ишаря эляйиб чыхыр. Хаджы Хясян Шейх
Ахмядин далынджа чыхандан сонра Шейх Нясруллах йеня башлайыр моизясини.
Чехл суал аз у нюмайяд. Аз джюмлейи он суал: йеки аняст ки,
фярзянди-алим, захири худра балибасхайи-кафиран зинят дади вя батини
худра ки, мяхялли-нязяри-мян бювядвагюзашти. Няданям ки, дяр
джяваби-ин суал че гюйянд? Она 40 суал веряр. О суаллардан бири одур ки, эй алим оглум, сян оз захирини кафирлярин палтарлары иля бязядин, амма мяним нязярими джялб эдян батинини йаддан чыхартдын. Билмирям бу суала неджя джаваб веряджякляр.
Х е й д я р  а г а. Бяли, джянаб шейх, биз хяр халда Аллах-тааланын
гюнахкар бяндяляриндяник. (Узюню адамлара чёндяриб бир аз йаваш).
Машаллах, джянаб элм дярйасыдыр; мян беля алим гёрмямишям.
А д а м л а р ы н  б и р  н е ч я с и. Машаллах, гярибя данышыр, лап Аллах
вергисидир.
А л и г у л у  б я й (адамлара). Машаллах олсун шейхин элминя!
“Маладес!”.
Ш е й х  Н я с р у л л а х (Хейдяр агайа). Агайы-мян, бу шяхярдя
сиздян савайы да аджняби дярсини охуйан вар, йаинки сиз ики няфярсиниз?
Х е й д я р  а г а. Хейр, шейхяна, йохдур. Анджаг бир нечя няфярик.
Догрудур, Хаджы Хясян аганын оглу да Фирянгистанда охуйуб; амма
чифайда ки, ахыры пешманлыг олуб. Хягигят, джянаб шейх, аджняби миллят-
лярин дилини инсан бир аз ойрянся, хеч эйиб дейил.
Шейх Ахмяд вя Хаджы Хясян гирирляр ичяри.
Амма бир сурятдя ки, мюсялман ушагы иллярля гедиб кафирляр ичиндя
галды, албяття, этигады дяйишиляджякди.
Х а д ж ы  Х я с я н. Шейхяна, догрусу, мян овладдан йана бядбяхт
олмушам. Бир гялятдир элямишям.
Ш е й х  Н я с р у л л а х. Хаджынын оглу да бурада джамаат ичиндядир?
Х а д ж ы  Х я с я н. Хейр, джянаб шейх, хяджалятиндян сизи гёрджяк гачыб
гизляниб. Аллах онун узюню гара элясин.
Ш е й х  Н я с р у л л а х. Амр бямяруф хяр мюсялмана ваджибдир.
Хаджы Хясян ага, чагырын оглунузу гялсин; мян ону гёрмяк истяйирям.
Адамлар хярякятя гялир, Хаджы Хясян гапыйа тяряф гедир, бир оврят башлайыр
уджадан агламага.
Ня истяйир оврят?
М я ш я д и  О р у д ж (бир аз габага йерийиб). Шейхяна, бу мяним
анамды; оглундан отрю аглайыр. Оглю хаман Кярбялайы Фятуллахдыр ки,
сизин мярхямятинизнян Хорасанда дирилиб.
А г л а й а н  о в р я т (чадра башында, бир аз аглайа-аглайа габага
гялир). Беля сяня гурбан олум, ай шейх! Мян оглуму сяндян истя-
йирям.
Ш е й х  Н я с р у л л а х (чох уджадан). Хяр сюхян джайи, хяр нюктя
мягами даряд. Хяр сёзюн бир йери, хяр нёгтянин бир мягамы вар.
Ш е й х   А х м я д (оврятя). Ай баджы, чякил гет, шейхя башагрысы
вермя; хяля о сёхбятин вахты дейил.
Хаджы Хясян йапышыб Искяндярин алиндян гятирир. Искяндяр гялиб дурур
Шейх Нясруллахын габагында вя аллярини джибляриня гойуб, бахыр онун узюня.
Ш е й х  Н я с р у л л а х. Бяйин исми-шярифи нядир?
Х а д ж ы  Х я с я н. Нёкяринизин ады Искяндярдир.
Ш е й х  Н я с р у л л а х. Пях, пях! Искяндяр! Искяндяр! Искяндяри-
Руми! Искяндяри-Зюлгярнейн! Ня гёзял исмдир! Искяндяр, Искяндяр!
Хич йек аз ахади-хялгра тякмили-няфси (Хаджы Хясян Хаджы Бяхшялини
ишаря иля чагырыр вя хяр икиси чыхыр эшийя) вя тяхзибихюлг зяруритяр аз
мюлки-сялатин нист ки, мямлякят сядди мёхкям бястя кишвяри-хатир
сюкняра зи шяри-йяджуджи тяшвиши дюшмянани-шум эймян кярданяд. Халгын хеч бир няфяриня оз няфсини вя ахлагыны тямизлямяк падшахлара вя султанлара зярури олан гядяр зярури дейилдир ки, мямлякятя мёхкям бир Искяндяр сядди чякиб, гялб олкясини, Йяджуджун шярри кими пис олан дюшмян тяшвишиндян амин элясин. Аз асяри сёхбятяст,
Хяр чи дяр ин алямяст.
Вярзи кюджа йафти
Бид бяхайи-нябат. Бу дюнйада хяр ня варса, хамысы йолдашлыг асяридир, йохса сёйюд агаджы нябатат бахарыны харадан тападжагды?
Искяндяр. Бяли, джянаб шейх, баша дюшдюм.
Х е й д я р  а г а. (Алигулу бяйя). Гёрюрсян шутит эляйир.
Ш е й х  Н я с р у л л а х (Искяндяря). Джянабыныз да бир мянсяб
сахибисиниз йа йох?
И с к я н д я р. Хейр, мян хеч бир шей сахиби дейилям. Мянсяб сахиби
бу агалардыр. (Хейдяр аганы вя Алигулу бяйи гёстярир). Мян анджаг бу
мейвялярин ичиндя итбурну гюлюйям.
А л и г у л у  б я й (Хейдяр агайа). Йягин геня кефлиди.
Ш е й х  Н я с р у л л а х (Искяндяря). Беля мялум олур ки, сизин
дярсиниз бу агаларын дярсиндян аздыр ки, бир мянсябя чата билмямисиниз.
И с к я н д я р. Бяли, бяли, бунлар элм дярйасыдырлар. Инди да ки,
иншалах, сиз джянабдан олю дирилтмяк элмини ойрянярляр, онда даха лап
алим оларлар, иншалах!
Ш е й х  Н я с р у л л а х (хаджылара). Хаджы Хясян ага, тявягге эдирям
бу биядяби бурадан кянар эдясиниз! Бу мюртяд Аллах-тааланын
хикмятиня истехза эляйир. (Хаджы Хясян вя гейриляри Искяндяри хядяляйиб,
салырлар эшийя).
Х е й д я р  а г а. Шейхяна, онун аглы башында дейил, чюнки геджя-
гюндюз кефлидир.
М и р  Б а г и р а г а. Хяля кефлилийи галсын кянарда, хяля хиджабы да
даныр. Дейир ки, гяряк оврятляр узюачыг гязяляр.
Ш е й х  Н я с р у л л а х (чох уджадан). Неджя?
Х а д ж ы  К я р и м. Хейр, Мир Багыр ага, о гяляти эляйя билмяз.
М и р  Б а г и р  а г а. Неджя эляйя билмяз? Хазыр дюнян мягяр
доггуз йашында баджысына демяйиб ки, дур чыхаг кючяйя гедяк, гязяк.
Ня билим, гюн чыхыб, чичякляр ачыб. Мян оз гулагымнан эшитмишям.
Ш е й х  Н я с р у л л а х (дурур айага). Вавейла, вавейла! (Адамлар
хярякятя гялир вя хамы галхыр айага, Шейх Нясруллах гапыйа тяряф
хюджум эляйир). Мян бу вилайятдя гала билмяням!
Адамлар гарышыр бир-бириня. Хаджы Хясян тяшвишля гирир ичяри вя аглайа-
аглайа гедиб дюшюр шейхин айагларына.
Х а д ж ы  Х я с я н. Шейхяна, мян йазыгам, мяня ряхмин гялсин. Ня
тянбех лазымдыр, мян эляйим; каш сыз мяним эвимдян наразы гетмяйин
вя мяни бядбяхт элямяйин.
Х а д ж ы л а р. Шейхяна, сиз сакит олун. Биз бу саат ону бурадан
говарыг, итилиб гедяр джяхяннямя!
Адамларын бир неджяси эвдян чыхыб, Искяндярин далынджа дейиня-дейиня
гачырлар.
Х а д ж ы  Х я с я н (адамларын далынджа). Йаваш! Йаваш! Сябр эляйин.
Мян озюм онун тянбехини элярям. Хаджы Бяхшяли, Хаджы Кярим, Хаджы
Казым! Джахыл-джухулу сакит эляйин, мян озюм о мялунун охдясиндян
гялярям (чыхыр, отагда галыр Шейх Нясруллах вя Шейх Ахмяд).
Ш е й х  Н я с р у л л а х. Шейх Ахмяд, мяним бу Искяндярди-няди,
бундан гёзюм су ичмир.
Ш е й х  А х м я д (бир аз фикирдян сонра). Шейхяна, хеч нарахат
олма, ону бураларда хеч адам йериня гойан йохду. Сян дамагыны
позма, ишиндя ол.
Ш е й х  Н я с р у л л а х (бир аз фикир эляйиб). Шейх Ахмяд, аввялян,
чых эв сахибиня хялвятджя де ки, мяня бир тикя чёряк гятирсинляр.
Санийян-икинджиси, тявягге эля ки, гялиб мяня йер гёстярсинляр, рахат олмаг
истяйирям. Вя салисян-учюнджюсю (бир аз дайаныб) дяхи озюн билирсян ки, сёз йох ки, тядарюк гёрюбсян. Мян бу геджя тяк бурада гала билмяням,
бядяним йекджя агрыйыр. Гяряк овдурам… Аллаха шюкюр, озюн хамысыны
билирсян. Дяхи дайанма, тез ол!
Шейх Ахмяд чыхыр, хава башлайыр гаранлыглашмага.
(Шейх Нясруллах гялиб отурур дёшяйин устюндя вя бир гядяр фикирдян
сонра оз-озюня).
Мян хямишя халга дейяндя ки, нахошам, эля билирляр ки, халгы
алдадырам; амма Аллах шахиддир ки… (бир аз дайаныб) мян хеч кяси
алдатмырам; чюнки хягигятдя мян нахошам. Джамаатын габагында мян
озюмю нахошлуга вуранда, Шейх Ахмяд хямишя эля билир ки, мян
адамлары аля салырам; амма бу бичарянин хеч хяйалына гяля билмяз ки,
мяним мярязим чох шиддятли мяряздир (Фикир эляйир). Хямин бу мя-
рязин бярякятиндяндир ки, мян бу бамбылы Ахмядин йанында олмушам
бир баладжа ушаг вя аглайыб атамдан кишмиш истяйян кими гюндя бир дяфя
утана-утана дейирям: “Шейх Ахмяд, мяня кишмиш” (ики алиля узюню
ортюб, сакит отурур).
Хаджы Хясянин нёкяри Али – бир мяджмяйи ичиндя плов вя гейри хёрякляр гятириб
гойур орталыга вя чыхыр. Шейх Ахмяд дахил олур вя гялиб дурур бир тяряфдя. Бир
гядяр кечир гапыда ики оврят гёрсянир. Пычапыч иля оврятляр бир б аладжа оврятин
алиндян тутуб, гятирирляр ичяри вя дурурлар гапынын йанында. Нёкяр гириб чыраг йандырыр.
Хаджы Хясян оврятлярин далынджа гирир.
Х а д ж ы  Х я с я н (оврятляря). Гызым, утанма, Аллах амридир. Нийя
утанырсан?
Ш е й х  Н я с р у л л а х. Шейх Ахмяд, мяним тяряфимдян вякил ол
вя сигяни джари эля.
Ш е й х  А х м я д. Баш устя.
Хамы чыхыр вя баладжа оврят галыр отагда. Бу да истяйир адамларын далынджа чыхсын;
амма чыханлар гапыны ортюб, буну гойурлар ичяридя. Шейх Нясруллах дурур айага
вя бир гядяр фикирдян сонра тярпяшмяйиб, оврятя сары бялагятля дейир.
Ш е й х  Н я с р у л л а х. О сянин оз ихтийарындадыр: истяйирсян гет,
истяйирсян гал. О сянин оз ихтийарындадыр ки, оляндя дюшясян бярзях-джяхянням аляминя. Айаг тяряфиндян баджа ачыла джяхяннямя вя гатыр йекяликдя
агрябляр гялиб йапышалар бядяниня. Бу да сянин оз ихтийарындадыр ки,
сяни гября гойанда баш тяряфиндян бир дяричя ачыла вя о дяричядян бир
няфяр гылман гялиб сяннян мазаглаша вя бу аснада гылманын бойнунда
сапа дюзюлмюш зябярджяд даняляри гырылыб дагылалар вя башлайасыныз хяря
бир тяряфдян зябярджяди геня сапа дюзмяйя вя бир да гёрясиниз ки,
йетмиш мин дюнйа саатлары гялиб доланыб вя инди гийам-гийамят олур.
(Оврятя йавуглашыр). О вядя гылман йапышар сянин алиндян (йапышыр
оврятин алиндян) вя гюля-гюля сяня дейяр: “Гёрясян дюнйада ня гядяр
саваб ишляр гёрюбсян?”
П я р д я
УЧЮНДЖЮ МЯДЖЛИС
Учюнджю мяджлис ваге олур шяхярин кянарында, гябиристанын йанында. Чох джямиййят
айагйалын, шалвар вя туманларыны дизядяк чырмайыб, аллярини алляринин устюня гойуб,
айаг устя дурублар. Орталыгда Шейх Нясруллах уджа дашын устюня чыхыб, отуруб данышыр. Саг тяряфиндя Шейх Ахмяд, сол тяряфиндя Хаджы Хясян вя атрафында биз
гёрдюйюмюз адамларын хамысы, Искяндярдян вя оврятлярдян савайы.
Ш е й х  Н я с р у л л а х (алиндя бирджилдли йекя китаб, чох фясахятля
данышыр). Дяр хязаини-гюдрят джёвхяри-шярифтяр аз элм вя няфистяр аз
даниш нист (Шаираня)
Элм бявяд зиндягийи-джаню дил,
Элм бяхяд тазягийи-абю гил.
Элм нясими-чямяни-джан бявяд,
Райихейи-рёвзейи-ризван бявяд.
Хяр ки, бясярчешмейи – даниш рясид,
Аби-хяйати-абядира чяшид. Гюдрят хязиняляриндя элмдян даха азиз вя даха гиймятли бир джявахир йохдур. Гялбин вя рухун йашайышы элмя баглыдыр. Элмя суйа вя палчыга тязялик веряр. Элм джан чямянинин нясимидир. Элм бехишт багынын атридир. Элм сярчешмясиня чатан адам хямишялик аби-хяйат дадды. (Бир аз дайаныб, китабы ики али иля йухары галхызыб, чох уджадан).
Будур китаб! Будур элм! (Бир аз дайаныб йавашджа). Анваи-улум вя ас-
нафи-он дю гисмяст: джалиййя вя хяфиййя. Джалиййя он ки, сямти-иштихар
йафтя, аксяри-уляма бир гяваид вя гяванини он мюттяле мишявянд вя
ахатейи-дягайигю рягабиги-кюллиййат вя джюзиййати-он минюмайянд.
Вя хяфиййя он ки, дяр зявайайи-ихтифа мандя хяр кясра вюгуф бяр хя-
гайиги асрар вя бядайеи-асари-он мюйяссяр няшявяд. (Бир азджа уджа-
дан). Аз джюмлейи-хяфиййат: аввял, элми-тилисматяст. Вя лакин буннан
ишимиз йохдур. Дёввюм, элми-тясхират. Буннан да ишимиз йохдур. Сев-
вюм, элми-хяйалат. Буннан да ишимиз йохдур. Джяхарюм, элми-шябядя.
Буннан да ишимиз йохдур. Пянджюм (айага дуруб, узюню гябиристана
чёндяриб, бир гядяр бахыб, чох уджадан), риджяти-амват (бир аз дайаныб,
йавашджа), йяни олюлярин риджяти (бир аз сакит олуб отурур, йавашджа). Бина
бяр умуми-фяваид вя шюмули-аваиди-ин китаб (китабы йухары галхызыр)
ки, люббю любаб вя мягбули-улюл-албабяст. Мисали бимисал, лазимюл-им-
тисал, алиджянаб, нигабяти-интисаб, дирайяти-нисаб, вялайяти-иктисаб, джяла-
люл-хяшямят вяддёвля, гявимюд-дин вял-миллят, сярирарайигах-Хёс-
рёви амири-бахадир лазаля, мюяййядян мин индиллах бинняфсил-гюдсий-
йя, симяти-сюдур йафт ки, ин хягири-фягир Нясруллах ибни-Джяфярюл-ваи-
зюл-Исфяхани бятялифи ин китаб иштигал кюняд вя ин рисаляра ки, бя “Кяш-
фюл-кяшшафи-хикмяти-риджят” гяштя бир пяндж мягсяд мябни сахт. Аввял,
элми-симийа; дёввюм, элми-римийа; севвюм, элми-кимийа; чяхарюм,
элми-лимийа; пянджюм, элми химийа. Вя лакин бунларынан да ишимиз
йохдур. (Бир аз дайаныб). Риджят бяфятхра, бямянийи-бяргяшт бядюнйаст
бяд аз мюрдян. (Бир аз бахыб, чох уджадан) Отурун!
Адамларын хамы бирдян чёкюб, диз устя отурурлар. Шейх бир аз алчагдан.
Бязи мюнкирляр дейирляр ки, риджят бяд аз мярг мюнафийи-тяклифяст.
Зира кяси ки, мюрдя, тяклиф аз у мюртяфе шюд. Дюбаря амядяни у бе ин
алям че сямяр даряд? (Уджадан). Бялкя сизин да ичиниздя беля мюнкир-
ляр вар? Агяр вар, гялсин мяним бярабяримя. Мян бу китаб иля онун
джавабыны верим. Кимдир дейян ки, олюляр дяхи бу дюнйайа гайытма-
йаджаглар?
Ш е й х  А х м я д (йавашджа Шейх Нясруллаха). Арябджя де,
арябджя де.
Ш е й х  Н я с р у л л а х (чох уджадан). Фяиза аряфтя хаза вя овзяхтю
лякя фил-гёвли бир риджятил-ляти иджтямяятиш-шиятю алейхима фи джямиил-агвам. Буну инкар эдян гяряк элядя буну да инкар эдя ки, дясти мюба-
рякяшра бяр пюшти гусфянди (башлайыр агламага), фюруд авурдя дюайи-
бярякят гюфт вя бягюдряти бари-тяала аз он эк гусфянд хяфтад гусфянди
дигяр мютявяллид шюдянд. Бир гойуну бир санийядя йетмиш гойун эля-
йян оз бяндялярини олдюря биляр, дирилдя да биляр. (Чох уджадан). Ким-
дир буну данан? Гой гялсинляр бярабяримя, бу китаб иля онларын джа-
вабыны верим.
Х а д ж ы  Х я с я н (али алинин устюндя, горха-горха башыны ашагы
айиб). Фяда олаг сяня, Аллахын хёкмюню данан кафирдир.
Ш е й х  Н я с р у л л а х (хирсля джамаата, уджадан). Дурун айага!
Хамы бирдян галхыр айага.
Мягяр эшитмяйибсиниз ки, йетмиш мин няфяр бир гёвм таундан хялак
олмушдулар. Арз кярд, илахи, агяр михасти инхара зиндя гярдани та билади-
тюра абад нюмайянд. Ондан отрю ки, сян гёндярдийин бяладан гачмайыб,
шяхадятя йетишибляр. Гой инди дирилсинляр. Гой зиндя олуб, сяня ибадят
элясинляр. Гой бу дюнйайа риджят эдиб, сянин шяхярлярини абад элясинляр.
Худавянди-алямдян джаваб гялди ки, (аглайа-аглайа) айа, дуст мидари
ки, ишанра зиндя нюмайям, бяджяхяти хатири тю?
Джамаат башлайыр агламага
Арз кярд: бяли! Пяс хягг-тяала ишанра зиндя гярданид. Аллах-таала
онларын хамысыны дирилтди. Чинан ки, зикр шюд, мюрдяянд вя зиндя шюдянд
вя рюджу нюмудянд бяин дюнйа.
Д ж а м а а т  и ч и н д я н  б и р  г о д ж а  к и ш и (аглайа-аглайа). Ай
шейх, беля гурбан олсун сяня мяним джаным. Мян пяхливан оглуму
сяндян истяйирям ки, инди бир ай олар олюб; мяним джийярими йандырыб.
Гурбан олум сяня, ай шейх, мян йазыгам.
Бир нечя адам истяйир беля тявягге элясин
Ш е й х  А х м я д (уджадан). Сябр эйляйин, хяля о сёхбятлярин вахты
дейил.
Джамаат башлайыр йеня агламага вя йалвармага, бири дейир: “атамы дирилт”, бири
дейир “анамы дирилт”, бири: “баджымы”, бири “гардашымы”
Ш е й х  Н я с р у л л а х (чох уджадан). Сюкут!
Хамы гёзляринин йашыны силя-силя сясини кясир.
Шейх Ахмяд, гётюр кагыз-гялями, хяр кяс оз гохум-агрябасын-
дан олянляринин хансынын дирилмяйини хахиш эдир, йаз, вер мяня.
Адамлар хярякятя гялир, истяйирляр йавуглашсынлар Шейх Ахмядин йанына, бир-
бирини басыр. Бязиси аглайыр. Хяр кяс истяйир габага кечя вя ахырда басабас дюшюр вя
гийлю-гал башланыр.
Ш е й х  Н я с р у л л а х (чох уджадан чыгырыр). Адяб!
Хамы йаваш-йаваш чякилиб дурур оз йериндя
Ш е й х  А х м я д (кагызы вя гялями алыр алиня). Бисмиллахир-
ряхманир-ряхим. Хяр кяс олянляринин риджятини, йяни дирилиб бу дюнйайа
гялмяйини хахиш эдир, бир-бир нёвбя иля вя гайда иля вя адяб иля десин,
мян йазым бу кагыза вя йетирим шейх хязрятляринин хидмятиня.
Йеня адамлар хярякятя гялиб, истяйирляр басхабас салсынлар.
Ш е й х  Н я с р у л л а х (чох уджадан). Ассябр! Йа мяшярял-ислам! Эй мюсялманлар! Сябр эдин.
Джамаат горхуб, сакит олур.
Ш е й х  Н я с р у л л а х (Хаджы Хясяня). Хаджы Хясян ага, олянляринин
адларыны бир-бир сёйля, Шейх Ахмяд йазсын.
Х а д ж ы  Х я с я н (адябля аллярини бир-биринин устюня гойуб, габага
гялир вя баш айир). Атам Хаджы Мехди. Аллах сизин да олянляринизя
ряхмят элясин.
Д ж а м а а т (бир сясля). Аллах ряхмят элясин!
Ш е й х  А х м я д (йазыр). Атан Хаджы Мехди.
Х а д ж ы  Х я с я н. Анам Сякиня.
Ш е й х  А х м я д (йазыр). Анан Сюкейня.
Х а д ж ы  Х я с я н. Бир оглум Джяфяр (аглайыр).
Ш е й х  А х м я д (йазыр). Бир оглун Джяфяр.
Х а д ж ы  Х я с я н. Бир оглум Хейдяр.
Ш е й х  А х м я д (йазыр). Бир оглун Хейдяр.
Х а д ж ы  Х я с я н. Гызым Сара.
М и р  Б а г и р  а г а (бирдян адамларын ичиндян чыгырыр). Ону йазма!
Ону йазма!
Хаджы Хясян вя адамлар тяяджджюбля бахырлар Мир Багыр агайа тяряф.
Шейх Нясруллах (уджадан). О кимдир дейян йазма? Она ня дяхли
вар?
М и р  Б а г и р а г а (йерийиб габага). Шейхяна, о гыз, айыб олмасын,
мяним оврятимдир!
Ш е й х  Н я с р у л л а х. Хуб, мягяр айалынын дирилмяйиня разы
дейилсян?
М и р  Б а г и р   а г а (бир аз дурухуб). Джянаб шейх, сёзюм орада
дейил. Мяня бу аджыг гялир ки, хяйя Хаджы Хясян дюз адамдыр, нийя бяс
гардашы Хаджы Рзаны йаздырмыр?
Джамаат диггятля бахыр Хаджы Хясянин узюня.
Х а д ж ы  Х я с я н (Мир Багыра хирсли). О сяня бордж дейил! Оз гар-
дашымдыр; истярям йаздырарам, истямяням йаздырманам. Сяня ня
дяхли вар?
М и р  Б а г и р  а г а (Хаджы Хясяня хирсли). Чох аджяб, инди ки, [о]
йекяликдя кишини йаздырмырсан, бир баладжа гызы бяс нийя йаздырырсан?
Ш е й х  Н я с р у л л а х (уджадан). Чох мюбахися лазым дейил! (Хаджы
Хясяня)  Хаджы Хясян ага, ня сябябя олян гардашын Хаджы Рзаны
йаздырмырсан?
Х а д ж ы  Х я с я н (башыны ашагы салыб, фикир эляйир). Шейхяна!
Гардашым Хаджы Рза беш илдян артыгдыр олюб; инди чюрюйюб гедиб; дяхи о
неджя дирилиб гялиб адам оладжаг?
Ш е й х  Н я с р у л л а х (чох уджадан). Неджя чюрюйюб? Кимдир ону
чюрюдян? Анзяр-уллах-ул-изам кейфя няншяраха. Йяни нигах кон бя-
суйи истиханяха ки, че гуня худавянди-алям онхара аз зямин бюлянд
микюняд вя бяджайи-худ рядд микюняд ки, джясяди-ишан башяд вя мю-
ряккяб микюняд бязира бябязи бяд аз он гушт мируйаняд вя мипуша-
няд. Бах гёр сюмюкляри неджя дирилдирик. Йяни сюмюкляря сары бах гёр худавянди-алям онлары йердян неджя галдырыр вя оз йерляриня гайтарыр ки, онларын бязисини о бириля бирляшдирир, ондан сонра да ат амяля гятириб, онларын узярини ортюр.Неджя чюрюйюб? Кимдир ону чюрюдян?
Ш е й х  А х м я д (Хаджы Хясяня). Хаджы Хясян ага, сёзю мюхтясяр
элямяк лазымдыр. Шейх хязрятляринин овгаты чох бахадыр. Гардашын Хаджы
Рзаны да йазыммы кагыза йа йох? Ихтийар сизиндир. Агяр дирилмяйиня
разы дейилсиз, о озгя мятлябдир.
Х а д ж ы  Х я с я н (Шейх Нясруллаха). Шейхяна, мюмкюндюрми ки,
мяня изин верясиниз, гедим бир гядяр фикирляшим?
Ш е й х  Н я с р у л л а х. Хуб, гет фикирляш.
Хаджы Хясян башыны ашагы салыб чыхыр.
Ш е й х  Н я с р у л л а х (Хаджы Бяхшялийя). Хаджы ага, нёвбят сизиндир.
Олянляринизин адларыны бир-бир де, Шейх Ахмяд йазсын.
Х а д ж ы  Б я х ш я л и (алини алинин устюня гойуб, йерийир габага вя
башлайыр агламага). Атам-анам сяня фяда олсун. Аввял-ахыр, айыб ол-
масын, бир гызым галыб, огул узюня хясрят галмышам. Бютюн омрюмдя
Аллах-таала мяня ики огул мярхямят эляйиб: амма икисини да мян би-
чарянин алиндян алыб. Биринин ады Джялил, биринин ады Хялил иди. Джялил он йа-
шында иди, Хялил сяккиз йашында. Икиси да нишанлы иди. Эля Джялилин тойунун
тядарюкюндя идим ки, айын-шайын гяздийи йердя, бах, бойнунун бу-
расындан (али иля оз бойнунун далыны гёстярир) бир йара чыхды. Ня гядяр
Уста Джяфяря дава-дярман элятдирдим, баша гялмяди (аглайыр). Ах, би-
нява Джялил! Ня гядяр нязр элядим, нечя дяфя Гарадаш оджагына апар-
дым, чифайда. Демяйинян йазыгын аджяли тамам имиш.
Ш е й х  Н я с р у л л а х. Хаджы Бяхшяли, мяним бурада чох отурмага
вахтым йохдур.
Ш е й х  А х м я д. Хаджы Бяхшяли, сёзю мюхтясяр эля, кими ис-
тяйирсян, де йазым.
Х а д ж ы  Б я х ш я л и (Шейх Нясруллаха). Джянаб Шейх, дяхи мяним
сёзюм йохдур. Мян Джялилими вя Хялилими сяндян истяйирям.
Ш е й х  А х м я д (йазыр). Демяк ки, бир оглун Джялил вя бир оглун
Хялил. Бунлары йаздым. Дяхи бунлардан савайы?
Х а д ж ы  Б я х ш я л и. Шейх Ахмяд ага, дяхи бунлар кифайятдир.
Ш е й х  А х м я д (тяяджджюблю). Хуб, мягяр атандан, анандан вя
гейри агрябаныздан вяфат эдян йохдур?
Х а д ж ы  Б я х ш я л и. Бяли, атам да, анам да вяфат эдиб; амма бича-
ряляр чох годжалмышдылар. О гядяр годжалмышдылар ки, озляри да тянгя гял-
мишдиляр.
Ш е й х  А х м я д. Демяк, Джялилдян вя Хялилдян савайы озгя бир
кясиниз йохдур ки, йазым?
Х а д ж ы  Б я х ш я л и (узюню гябиристана тяряф тутуб). Ах, йазыг
балаларым. Бичаря тифиллярин гябри эля бурадан гёрсянир. Икисини да бир-
биринин йанында дяфн элямишям. Чюнки о йазыг Хялил, догрусу, чох
надиндж иди, амма бир-бирини чох истярдиляр. Одур ки…
Ш е й х  Н я с р у л л а х (Хаджы Бяхшялинин сёзюню кясиб хирсля). Хаджы
Бяхшяли, агяр дяхи оляниниз йохдур, чякил кянара!
Х а д ж ы  Б я х ш я л и. Хейр, шейхяна, дяхи йохдур.
Д ж а м а а т  и ч и н д я н  б и р и с и (уджадан). Неджя йохдур? Пяс
оврятин Хюрнисяни нийя йаздырмырсан?
Джамаат тяяджджюбля бахыр сяс гялян тяряфя.
Ш е й х  Н я с р у л л а х. Кимди о данышан? Гялсин габага.
К я р б я л а й ы  В я л и (габага йерийиб). Шейх, мяням данышан. Бу
хаджыдан (Хаджы Бяхшялини гёстярир) бир соруш гёряк, уч ил бундан габаг
олян арвадыны нийя йаздырмыр? Ады да Хюрнисяди; озю да мяним догма
баджымды.
Х а д ж ы  Б я х ш я л и (Кярбялайы Вялийя). Итил джяхяннямя, ахмагын
бири! Оз айалымды; кефим истяр йаздырарам, истямяз йаздырмарам; сяня
ня борджду?
Ш е й х  Н я с р у л л а х (уджадан). Сюкут! Мюбахися лазым дейил!
Хаджы Бяхшяли, гяти джаваб лазымдыр. Мяним вахтым аздыр; истяйирсиниз ки,
оврятиниз дирилсин, йаздырын; истямирсиниз чякилин кянара.
Х а д ж ы  Б я х ш я л и (бир аз фикир эляйиб). Шейхяна, тявягге эдирям
бир аз изин верясиз, гедям фикирляшям.
Ш е й х  Н я с р у л л а х. Чох аджяб, гет фикирляш. Шейх Ахмяд, гёр
дяхи кимдир хахиш эдян, йаз гутар.
Хаджы Бяхшяли чыхыр, адамлар башлайыр йаваш-йаваш азалмага.
К я р б я л а й ы  В я л и (габага гялиб). Джянаб шейх, беля о
гядямляриня гурбан олум. Мяним баджым Хюрнисяни сийахыйа йаздыр,
гой йазыг арвад дирилсин вя оз дили иля джянабыныза арз элясин, гёрюн бу
Хаджы Бяхшяли онун башына ня той тутуб. Онда джянабыныз гёрярсиниз ки,
ня сябябя Хаджы Бяхшяли оврятинин дирилмяйиня разы дейил.
Х а д ж ы  Б а х ш ал и (адамларын ичиндян дюбаря габага гялиб, хирсли
вя уджадан). Адя, хяля утанмырсан да данышырсан? Чох аджяб, Хюрнисяни
йаздыр. Амма бу шяртля ки, сян да олянляринин хамысыны йаздыр.
К я р б я л а й ы  В я л и (хирсли). Чох аджяб, йаздыррам.
Ш е й х   А х м ад. Узун данышыг лазым дейил. Кярбялайы Вяли, агяр
дейяджяксян, олянлярювюн адыны де, чякил кянара.
К я р б я л а й ы  В я л и. Атам Мяшяди Мустафа.
Ш е й х  А х м я д (йазыр). Атан Мяшяди Мустафа.
Х а д ж ы  Б я х ш я л и. Чох аджяб.
К я р б я л а й ы  В я л и. Бир оглум Зейнал (истяйир агласын).
Ш е й х  А х м я д (йазыр). Бир оглун Зейнал.
Х а д ж ы  Б я х ш я л и. Чох аджяб.
К я р б я л а й ы  В я л и. Гызым Пюстя.
Ш е й х  А х м я д. Гызын Пюстя.
Х а д ж ы  Б я х ш я л и. Чох аджяб.
К я р б я л а й ы  В я л и (бир аз фикирляшиб). Вяссялам.
Х а д ж ы  Б я х ш я л и (хирсли габага йерийиб, Кярбялайы Вялийя). Неджя
вяссялам? Бяс ананы нийя йаздырмырсан? Бяс анан олмюйюб? Кечян ил
агбирчяк арвады дёйя-дёйя олдюрдюн! Хя, нийя динмирсян? Йохса гор-
хурсан дириля, гедя хёкумятя шикайят эдя, сяни тутуб гаталар дустагха-
найа? Хя… нийя йаздырмырсан? Нийя гёзлярини бялярдирсян?
Ш е й х  Н я с р у л л а х (уджадан). Гилю-гал лазым дейил. Кярбялайы
Вяли, истяйирсян, ананы да Шейх Ахмяд йазсын; истямирсян, чякил кянара.
К я р б я л а й ы  В я л и (башыны салыб ашагы). Джянаб шейх, гой гедим
фикирляшим.
Ш е й х  Н я с р у л л а х. Хуб, сян да гет, фикирляш.
Кярбялайы Вяли вя Хаджы Бяхшяли бир-бириня аджыглы баха-баха чыхырлар. Джамаат
башлайыр азалмага. Узагдан кефли Искяндярин сяси гялир: “Хуб, сян да гет, фикирляш!
Хуб, сян да гет, фикирляш!” Бу сёзляри дейя-дейя вя джибиндян чёряк парчаларыны чыхарыб
йейя-йейя Искяндяр галан тяк-тюк адамларын голундан йапышыб, гюля-гюля бахыр
юзляриня. Онлар да бир сёз демяйиб, башлары ашагы, чыхыб гедирляр. Шейх Нясруллах дашын
устюндян йенир ашагы вя Шейх Ахмяд гялямдан-кагызы йыгышдырыр. Сонра Искяндяр йеня
оз-озюня бир-ики дяфя: “Хуб, сян да гет, фикирляш!”– дейиб, шейхи гёрян кими дурур вя
гах-гах чякиб, угунуб эля гюлюр ки, аз галыр йыхылсын. Сонра сакит олуб, бир гядяр шейхин
узюня бахандан сонра дейир:
И с к я н д я р. Хамы гетди фикирляшсин. Бу мейданда галды бирджя
няфяр кефли Искяндяр. Бу мейдан пяхливан мейданыдыр. Хюняр истяр ки,
Искяндяр кими бир игид гялиб шястинян дурсун бу мейданда вя десин:
(уджадан)  Джянаб шейх, хяр ня гядяр ки, бу гябристанлыгда (али иля
гёстярир) олю басдырылыб, хамысыны дирилт. Ха… ха… ха!.. (Чёнюб бахыр
джамаат дагылан тяряфя). Ха… ха… ха!.. Хамы гетди фикирляшсин. (Шейх
Нясруллаха тяряф чёнюб, гялир онун габагына вя истяйир ал версин).
Джянаб шейх, мян олюм ал вер! Лотусан хяйя, ал вер!
Ш е й х  Н я с р у л л а х (уджадан). Кянар ол! Мян сяня ал
вермяням. Сян шяраб истемал эляйирсян.
И с к я н д я р. Джянаб шейх, сиз гяряк шюкр эляйясиниз ки, мян шяраб
ичирям. Агяр мян шяраб ичмясям, аглым башымда олар; аглым башымда
оланда бирдян гёзюмю ачыб, гёрярям ки, аха, бизим шяхяримизя бир
мюджтяхид гялиб, адыны гойуб олю дирилдян вя мёмин хаджыларымызын
башыны риджят мясялясиля пийляйя-пийляйя хяр геджя бир баладжа гыз алыр.
Ха… ха… ха!.. Мян олюм ал вер! Лотусан ал вер! Ха… ха… ха!..
Шейх Нясруллах (чох хирсли). Джяхянням ол! Валлахы эля бяд
дуа элярям ки, йер иля йексан оларсан! Мян Аллахын амри иля хяр геджя
интяхасыз сяваба наил олурам; дяхи сянин тяк мейханаларда овгатымы
зайе элямирям (Шейх Ахмядя). Шейх Ахмяд, гял гедяк; хяля бу баби
чох сёз данышаджаг.
Шейхляр узаглашыр. Искяндяр динмяйиб, бахыр онларын далынджа вя шейхляр гёздян
итяндян сонра ики йумругуну йухары галхызыб, уджадан дейир.
И с к я н д я р. Бу голларда Рюстям пяхливан кими гюввятим олайды,
йапышайдым сизин айагларыныздан вя атайдым гёйюн узюня, башашагы
гялиб, кал гарпыз кими пагг эляйиб дагылайдыныз… (вя озю да пагг
эляйиб атылыр гёйя). Тфу, шарлатанлар!.. (кефли кими уфулдайыр. Сонра
диггятля оз-озюня бахыб, гюля-гюля) Буй! Адя, валлах, динмя, дейясян
эля лап пяхливанам! Ха… ха… ха!.. (папиросу йандырыб, йаваш-йаваш
гялиб дурур Шейх Нясруллах отурдугу дашын устюндя, айаг устя дуруб,
бахыр гябристанлыга. Бир гядяр фикирли бахандан сонра хейфсиляниб,
аллярини дизляриня вуруб дейир).
Ах, Аллахын алтында, Шейх Нясруллах кими мяним да бир эля элмим
олайды ки, бурада йатан олюлярнян даныша биляйдим! Ах! Агяр олса иди,
узюмю тутардым бу гябристанлыга вя чагырардым: (чох уджадан) Олюляр!
(бир аз алчагдан). О вядя хамы йатмышлар башларыны гябирдян чыхардыб,
сорушаджаг идиляр ки, “ня дейирсян, а Искяндяр бяй?”. Онда мян бу рях-
мятликляря беля бир вясиййят элярдим; мян бунлара дейярдим: (узюню
гябиристанлыга тутуб чыгырыр). Олюляр! (йеня бир аз алчагдан). Бир гюн
Шейх Нясруллах гялиб дураджаг сизин башынызын устюндя вя бир дуа оху-
йуб уджа сясля чагыраджаг: (уджадан) “Дурун айага, эй Аллахын мёмин
бяндяляри!” (Бир аз дайаныб, бир аз алчагдан) Олюляр! Мян сизя вясий-
йят эляйирям ки, шейхин сёзюня амял элямяйясиз. Гялин бу кефли Искян-
дярин сёзюню бир йахшыджа дюшюнюн вя нясихятини гябул эдин. Вя агяр
мяндян сорушсаныз ки, нийя? – Мян сизя джаваб вермяйя хазырам. (Бир
аз дайаныб, джибиндян бир тикя чёряк чыхардыб йейир). Ай ряхмятликляр!
Инди сиз бурада рахатджа йатыбсыныз; хеч дюнйадан хябяриниз йохдур.
Амма валлах, биллах, анд олсун сизин азиз джаныныза эля ки, башынызы гя-
бирдян чыхардыб дурдунуз айага, лап пешиман оладжагсыныз. Агяр мян-
дян сорушсаныз ки, нийя? – Мян сизя бу саат арз элярям. Беля тутаг ки,
сиз, мясялян, дирилдиниз. Чох аджяб. Ахы дириляндян сонра бу гябиристан-
да ки, галмайаджагсыныз; истяйяджяксиниз ки, сёз йох, дагыласыныз эвля-
ринизя. Чох аджяб, дагылдыныз. Инди бир дейин гёрюм, сизи хяля эвя гойа-
джаглармы? Валлах, биллах, Шейх Нясруллахын башына анд олсун, гедиб гё-
ряджяксиниз ки, эвляринизин гапылары баглыдыр. Бяли, ня эйби вар, йердян бир
даш гётюрюб, гапыны дёйяджяксиниз ки, гялиб ачсынлар. Онда гапынын да-
лына бир адам гялиб сорушаджаг: (назик сясля) Эй, гапыны дёйян, сян ким-
сян? Бяли, сиз джаваб веряджяксиниз ки, тез ол, ач гапыны, мяням. (Назик
сясля) Ахы сян кимсян? Адын няди? – Ач гапыны! Мян бу эвин сахиби-
йям! (Назик сясля) – Джяхянням ол, гой гет! Биз сяни танымырыг! – А ки-
ши неджя танымырсыныз? Мян Кярбялайы Хюсейнгулуйам, бу эв мянимди.
Мяним бурада арвадым вар, ушагым вар. (Назик сясля). Чох данышма!
Итил джяхяннямя! Сянин бурада хеч задын йохдур! Гардашын Хаджы Фярядж
арвадыны да алыб, эвиня да сахибляниб, ушагларыны да гёндяриб нахыра. –
А киши, Аллах хатиряси учюн, ач гапыны, мяним бурада арим вар (йогун
сясля). Чох данышма! Чых гой гет! Бизя арвад-зад лазым дейил! Дюнйа
долуду 9 йашында гызнан. Сянин кими кафтарын йери гябирди. Итил джяхян-
нямя! Харадан гялмисян, чых гой гет ора! Бизя лазым дейилсян. Ха…
ха… ха!.. Ха… ха… ха!.. (Бирдян сакит олуб бахыр гябиристанлыга вя
уджадан чагырыр). Олюляр! (бир аз йаваш) Гялин бу кефли Искяндярин сё-
зюню эшидин вя неджя ки, йатыбсыныз, йатын! Аллах сизя ряхмят элясин…
Пярдя
ДЁРДУНДЖЮ МЯДЖЛИС
АВВЯЛИНДЖИ ПЯРДЯ
Хаджы Хясянин эви, Искяндярин отагы, Хаджы Хясян вя овряти. Кярбялайы
Фатма ханым фикирли отурублар.
Х а д ж ы  Х я с я н. Ай гыз, Фатма, Назлынын ал-айагыны хазырла, бу
гюн гяряк кёчюряк шейхин отагына.
К я р б я л а й ы  Ф а т м а  х а н ы м. Ай Хаджы, эля бу тезликдя?
Х а д ж ы  Х я с я н. Бяли, эля бу тезликдя…
К я р б я л а й ы Ф а т м а  х а н ы м (бир аз фикир эляйяндян сонра).
Ай Хаджы, валлах, билмирям ня эляйим? Лап мяяттял галмышам: билми-
рям шейх бу гядяр арвады ня эляйир? Эля гюндя бирини алыр. Инди да бизим
гызы истяйир.
Х а д ж ы  Х я с я н. Йяни гюндя бирини аланда бир хилафи-шяр иш гёрмюр
ки? Аллахын амриди, алыр.
К я р б я л а й ы  Ф а т м а  х а н ы м. Хаджы, йахшы дейирсян, амма
горхурам Назлы атылыб дюшя. Бир да, валлах, хаджы, догрудан, Назлы хяля
лап ушагды.
Х а д ж ы  Х я с я н (хирсли). Ахмаг-ахмаг данышма! Ушаг олмагыны,
йа олмамагыны мян сяндян йахшы билирям. Зилхяджджя айынын 18-да дог-
гуз йашы тамам олуб, он йашына айаг гойуб. Дяхи билмирям ушаг няйя
дейирсян? Сёзю ойза-буйза атмаг лазым дейил. Бир йоллуг ашкар де ки,
Назлыны да веряджяйям Мир Багыр агайа.
К я р б я л а й ы  Ф а т м а  х а н ы м. Йох, валлах, Мир Багыр агайа
вермякдян отрю демирям! Озюн бил, оз гызындыр. Хяр кяся истяйирсян
вер. Анджаг билирям ки, Назлы атылыб дюшяджяк.
Х а д ж ы  Х я с я н. Джяхяннямя-гора атылыб-дюшяджяк! Гыз тайфасы
ахмаг бир шейди; хейрини-шярини ня анлайыр?! Кефли Искяндярин баджысы
ондан артыг олмайаджаг ки! Хяля о гяряк Аллахына шюкюр элясин ки, Шейх
Нясруллах кими бир вюджуда аря гедир. Бир беля мюгяддяс шяхсля гохум
олмаг эля бир гянимят ди ки, дюнйада аз-аз адама гисмят ола биляр. Бу
бир мярхямятди ки, худайи-таала бизя гёндярир вя бунларын хамысы
кечяндян сонра, сян озюн гяряк билясян ки... (йавашджа) шейхи инджитмяк
олмаз. Ахы гяряк баша дюшясян ня дейирям.
К я р б я л а й ы  Ф а т м а  х а н ы м (йавашджа). Баша дюшюрям.
Х а д ж ы  Х я с я н. Догрусу, Фатма, мян бу ики гюндюр, дейясян,
эля бир тяхяр олмушам: гёзлярим гаралыр, хярдянбир башым да гиджялир.
К я р б я л а й ы  Ф а т м а  х а н ы м. Ай хаджы, Аллах кяримди, хеч
зад олмаз.
Х а д ж ы  Х я с я н (фикирли). Ня билим? (Бир аз дайаныб). Ди дурма,
Фатма, гет. Назлыйа ня лазымды де (оврят чыхыр, Хаджы башыны ашагы салыб
фикря гедир. Бир аз кечиб, гапыйа тяряф бахыр, гуйа бир шей гёрюр вя
хёвлнак айага дуруб сорушур). Ня истяйирсян? (Чаваб гялмир. Тез-тез
оз-озюня дейир). Астягфюруллах рябби вя тубе илейх, бисмиллахюр-
ряхманюр-ряхим, (сонра уджадан чагырыр). Фатма, Фатма!
Искяндяр гирир ичяри вя тяяджджюбля сорушур.
И с к я н д я р. Ата, ня истяйирсян?
Х а д ж ы  Х я с я н (Искяндяря). Бура гял, бура гял. Гял йапышым
алиндян, дизлярим титряйир (отурур, Искяндяр йапышыр атасынын алиндян).
Бисмиллахюр-ряхманур-ряхим. Дегинян мяня бир стякан су гятирсинляр.
И с к я н д я р. Ата, горхма, хеч-зад йохдур, анджаг бир аз аглын
гачыб.
Х а д ж ы  Х я с я н (йапышыб Искяндярин алиндян). Йох, Искяндяр, аглым
башымдадыр. Горхма, хеч бир задым йохду, анджаг гёзлярим гаралыр.
И с к я н д я р. Горхма, хеч бир шей дейил, анджаг адам дяли оланда
эля бир азджа гёзляри гаралыр. Дяхи бундан башга бир шей йохду. Горхма,
бирджя бу вар ки, сянин башына хава гялиб.
Х а д ж ы  Х я с я н. Йох, йох, иншалах, хеч зад олмаз. Дегинян бир
стякан су гятирсинляр.
И с к я н д я р. Су гятирсинляр; амма дяли олана су хейир элямяз.
(Уджадан). Али, Али! Бир стякан су гятир. (Али чыхыр).
Али гирир ичяри
Х а д ж ы  Х я с я н . Искяндяр, сян мяни лап горхудурсан. Ахы мян
озюм билирям ки, аглым башымдады. Анджаг дейясян ки, гёзюмя бир шей
гёрсянди. Эля кяфянли адам кими бир шей иди. Гялиб дурмушду гапыда.
Бялкя сянин да гёзюня бир эля шей саташыб?
И с к я н д я р. Йох, ата, мяним гёзюмя бир шей саташмайыб. Дяли
адамын гёзюня эля шейляр гёрсяняр.
Али су гятирир, Хаджы Хясян алыб ичир вя дейир:
Аллах Йезидя лянят элясин!
Х а д ж ы  Х я с я н (Искяндяря). Искяндяр, валлах, дейясян, мяннян
зарафат эляйирсян. Мян бурада хяр бир зады айын-шайын гёрюрям. Нядян
дейирсян ки, мяним башыма хава гялиб?
И с к я н д я р. Ондан отрю ки, Шейх Нясруллах сизя тяля гурмагдан
отрю бейнинизи долдуруб ки, олюляри дирилдя биляр, сян да инаныб вар-йо-
хуну истяйирсян верясян Исфахан лотусуна!
Х а д ж ы  Х я с я н (бир гядяр фикир эляйиб). Йахшы, бир саатлыга, тутаг
ки, мян дяли олмушам; бяс Мир Багыр ага ки, алим адамдыр, о нийя бяс
олюлярин дирилмяйиня инаныр? Элядя о да дялиди?
И с к я н д я р. Йох, Мир Багыр ага дяли дейил, анджаг эшшякди.
Х а д ж ы  Х я с я н (дикялиб хирсли, уджадан). Кяс сясини, намярбут!
(Бир аз бахыб). Бяс телеграфчы Хейдяр ага нийя инаныр, элядя о да дяли
олуб?
И с к я н д я р. Йох, дяли олмайыб. О да о сябябя инаныр ки, гулаглары
чох узундур.
Х а д ж ы  Х я с я н. Хя, элядя, дюнйада сяндян савайы хамы дялиди,
хамы эшшякди, бирджя сян агыллысан. Элядя Хаджы Бяхшяли да дялиди, Хаджы
Казым да ахмагды, Хаджы Кярим да сяфехди. Хамы дялиди, бирджя Искян-
дяр агыллыды.
И с к я н д я р. Дюнйада узунгулаг мягяр азды? Нухун гямисиндя
хяр хейвандан хярясиндян бирджя дяня вар иди, амма инди гёр бирджя Хя-
мяданда ня гядяр эшшяк вар?
Х а д ж ы  Х я с я н (хирсли). Ахмаг, ахмаг данышма!
К я р б я л а й ы  Ф а т м а  х а н ы м (гирир ичяри вя дурур бир тяряфдя).
Хаджы, мян сянин гызынын охдясиндян гяля билмирям; сян озюн бялкя
ону диля тутасан.
Х а д ж ы  Х я с я н (бир аз фикирдян сонра). Арвад, Фатма, сян мяни,
Аллаха шюкюр, таныйырсан; билирсян ки, хирсим тутанда гёзюмя хеч зад
гёрсянмир. Гет динмяз-сёйлямяз гызывын ал-айагыны гайыр. Ахшам
гяряк кёчюряк. (Фатма ханым чыхыр, Хаджы Хясян онун далынджа). Дайан,
дайан! (Арвад дайаныр). Гызына де ки, разы олмасын гялим онун габыр-
галарыны сындырым! (Фатма ханым чыхыр; Искяндяр бир аз атасына баха-
ндан сонра “тфу” эйляйиб чыхыр).
Х а д ж ы  Х я с я н (хирсли онун далынджа уджадан). А сяни акиб-доган
тюнбятюн дюшсюн! Ахырда иши бу йеря йетирдин? (Искяндярин далынджа хирсли
чыхыб, йеня гайыдыб гялир йериня).
А в в а л и н д ж и  а з а р л ы (“ай, вай” эляйя-эляйя вя оскюря-оскюря,
рянги гачмыш бир киши алиндяки агаджа сёйкяня-сёйкяня гирир ичяри). Салам
алейкюм. Ах! Вай! Вай! Хеч айаг устя дурмага тагятим йохду. Хаджы
ага, Аллах огланларыны сахласын, мяня бир аладж. Инди аз галыр бир ил тамам
олсун ки, бу зяхримар нахошлуг йапышыб йахамдан, ал чякмяк билмир.
Ай, ай, вай! Ай, вай! (оскюрюр). Бах, хярдянбир дёшюмюн бурасындан
ки, бир агры тутмур, дяхи гоймур няфясими алым. Геджя сяхяря кими
оскюрмя гоймур йатым. Дуа йаздырмагдан йорулдум. Дялляк уста
Джяфяря йол дёймякдян дяхи йорулмушам. Аман гюнюдюр, ай хаджы
(оскюрюр). Мяня аладж. Аллах сизя омюр версин. Дяхи сизин гапыныза пя-
нах гятирмишям: йа гяряк шейх джянаблары бу саат мяним джанымы ала ки,
бир йоллуг (“уй, уй” эйляйиб алини гойур дёшюня, оскюрюр) динджялям, йа
гяряк мяня бир аладж эляйя. Шейхин гядямляриня фяда олум. Хеч зад ис-
тямирям, эля бирджя мяня мярхямят нязяриля бахса, йахшы оларам;
йохса, хеч бир шейим йохдур. Эля Аллах-тааланын мяня мярхямяти
бясди. Ах… ай… вай! Няфясим кясилди.
Х а д ж ы  Х я с я н. Чох аджяб, баш устя, мяшяди. Анджаг инди шейх
джянаблары ибадятя мяшгулдур. Баш устя, фариг олан кими мян арз элярям
ки, йазыгсан, сяня бир аладж элясин. Баш устя.
А в в а л и н д ж и  а з а р л ы. Ах! (Оскюрюр). Ах!.. Валлах, билмирям
ки, бу ня дярдди гялиб йапышыб йахамдан. Бир-ики ай бундан иряли, йяни
дейясян бир аз йахшы иди. Оскюрмям азалды, иштяхам да…
И к и н д ж и  а з а р л ы (башы дясмал иля баглы, гашгабаглы гириб, аввялинджи
азарлынын сёзюню кясир). Салам алейкюм. (Аввялинджи азарлыйа). Мяшяди
Хюсейнгулу, сян да бурадасан? Йахшы эляйиб гялибсян; биз йазыглара
ниджат йолу эля бу гапыда оладжаг. Аллах Хаджы аминин кёлгясини бизим
башымызын устюндян аскик элямясин оз бирлийи хатириня! (Хаджы Хясяня).
Хаджы ами, бу башагрысы мяни хялак эляйибдир; ня гойур геджя рахат олам,
ня гойур гюндюз рахат олам. Гедирям Уста Джяфярин йанына, дейир: ганын
чохалыб, гяряк сяндян ган алам. Гедирям Мир Багыр аганын йанына,
дейир: ганын азалыб, гяряк бал халвасындан савайы озгя шей йемяйясян.
Хаджы ами, мяни чёвюр балаларывын башына, шейх джянабларындан илтимас
эля, мяня бир бармаг йекяликдя (алинин шяхадят бармагыны гёстярир) дуа
йазсын ки, бу башагрысы мяндян ряф олсун. Хаджы ами, ня гядяр джаным
сагдыр…
Гуджагында ушаг бир киши, ушаг аглайыр вя икинджи азарлынын сёзюню кясир. Сонра йеня
азарлылар башлайырлар бир-бир ичяри гирмяйя. Кими башыны, кими бойнуну, кими голуну
баглайыб, “ах, вай” иля гириб дюзюлюрляр. Вя бярк азарлылар гирян кими чёкюб отурурлар
йеря. Бунларын бир нечяси башлайырлар Хаджы Хясяндян бу тёвр тявягге элямяйя.
А з а р л ы л а р. Хаджы ами! Гапына дяхил дюшмюшюк, шейх джянабларын-
дан бизя бир чаря. Аман гюнюдю, бизя йазыгыныз гялсин.
Х а д ж ы  Х я с я н (гялиб дурур азарлыларын габагында). Баш устя, мян
алимдян гяляни сиздян асиргямяням; анджаг инди гёрюрсюнюз, шейхяна
хяля хеч кяся ичяри гирмяйя изин вермир. Сиз зяхмят [чякин] хяйятдя
отурун агаджын кёлгясиндя, гёзлюйюн. Баш устя, эля ки, шейх джянаблары
изин верди, мян сизя хябяр верярям, хамыныз дярд-дилинизи арз эдярсиниз
вя иншалах, гюманым бунадыр, бу гапыдан наюмид гайытмайасыныз.
А з а р л ы л а р (Хаджы Хясяня дуа эдя-эдя, йаваш-йаваш чыхырлар).
Аллах хаджы амийя омюр версин! Аллах хаджы аганын атасына ряхмят
элясин! Аллах ону бизя чох гёрмясин оз бирлийи хатириня!
Х а д ж ы  Х я с я н (гапыда нёкяри Алини гёрюб дейир). Али, шейх
джянабларына чай-чёряк апарыбсан?
А л и. Хейр, хаджы ага, хяля шейх йухудан дурмуйуб; гапысы индийя
кими баглыдыр.
К я р б я л а й ы  Ф а т м а  х а н ы м (гирир ичяри, Али чыхыр). Хаджы,
Назлыны бир фяндля диля тутдум, разы элядим. Амма, валлах, бир сёзюм
вар, демяйя да горхурам.
Х а д ж ы  Х я с я н. Де, сёзюн няди, де.
К я р б я л а й ы  Ф а т м а  х а н ы м. Хаджы, сян билирсян йазыг Сараны
аря веряндя мян ня гядяр нискил элядим ки, йазыг гыза той чалдырмадыг.
Сян дедин гюнахды – мян да бир сёз демядим. Аллаха гурбан олум, биз
эля хямишя гюнахдан горхмушуг, анджаг…
Х а д ж ы  Х я с я н (арвадынын сёзюню кясиб). Хя, сёзюню де гёрюм.
Инди эля о галыб ки, шейхин хюзурунда эвимизя бир тойчу да гятиряк.
К я р б я л а й ы  Ф а т м а  х а н ы м. Валлах, мяним ишим йохду,
мян хеч зад демирям. Оду, оз гардашын гызлары, Физзя ханым, Сякиня
ханым, Гюлчёхря ханым, Уммигюлсюм ханым – хамысы тёкюлюб гялиб,
йапышыблар йахамдан ки, гяряк охуйуб-чалан гяля.
Х а д ж ы  Х я с я н. Сяня дейирям ахмаг-ахмаг данышма. Хяля шейх
галсын кянарда, ким гёрюбдюр ки, хаджы эвиндя той чалына?
К я р б я л а й ы  Ф а т м а  х а н ы м. Сян эля бары инсафнан даныш:
мягяр Хаджы Алякбярин гызыны аря веряндя той чалдырмадылар? Бя Хаджы
Миртагыйа ня дейирсян? Хазыр тойа чагырмышдылар. Той сясиндян мяхял-
ля кёчюрдю. Эля бирджя сянин гёзюн бизи гёрюб? Одур, бир ай бундан га-
баг Хаджы Бяхшяли оглуну эвляндирди; инди бир соруш гёр охуйуб чалан
гятирмишдиляр йа йох? Эля дюнйада бядбяхт бирджя бизик? Ня зяхмятнян
ушаг бёйюдюрюк, амма эвдян кёчюрдяндя эля кёчюрдюрюк ки, дейясян
огурлуг малды; ня гонум билир, ня гоншу билир. Мян демирям адам
чагыр, демирям гонаглыг эля, демирям батман газанларыны ас; анджаг
дейирям ки, йаса йас дейибляр, тойа да той. О йазыг гохум-гардашлары-
мыз да тёкюлюб гялибляр. Ня олу ки, хеч олмаса, бирджя саат чяпик чалалар,
йазыг Назлынын да уряйи ачыла. Валлах, сяхярдян индийядяк аглайыр. Йад
ки, дейил, сянин оз гызынды; гяряк сянин да гызына йазыгын гялсин.
Х а д ж ы  Х я с я н (бир аз фикирдян сонра йаваш сясля). Йох, гызыма
дегилян ки, агламасын. Мян разы олманам ки, о агласын. Дур гедяк,
мян да ону диля тутум. (Дурур айага). Йох, йох, Назлы гызым агла-
масын, дур гедяк (чыхырлар).
Нёкяр Али гирир ичяри вя онун далынджа ики годжа оврят. Сонра йеня икиси-учю вя
бу джюр он беш-ийирмийядяк чаршовлу оврят, чоху годжа, пычылдаша-пычылдаша гялиб чёкюр-
ляр бир тяряфдя. Али чыхыр. Джялал агзында конфет, гялиб дурур гапыда, оврятляря бахыр.
Оврятлярин хеч бири динмир вя хеч бири узюню ачмыр. Джялал бир аз бахандан сонра
сорушур.
Д ж я л а л . Сиз да тойа гялмисиниз?
Арвадлар динмяйиб, бахырлар Джялала.
(Джялал бир аз бахыб дейир). Хяйя тойа гялибсинизся, той отагы бура
дейил.
Арвадлар динмирляр, анджаг башларыны булайырлар. Сонра бир оврят алчаг сясля Джялала
дейир: “Гялмишик шейхя сигя олаг”.
Д ж я л а л (сорушур). Сигя олаг нядир?
Оврятляр йавашджа гюлюшюрляр. Бир оврят джаваб верир: “Гялмишик шейхя аря гедяк”.
Джялал башлайыр гюлмяйя вя дейир.
Д ж я л а л. Буй, бу гядяр да арвад бир кишийя аря гедяр? (Гюлюб гачыр
эшийя).
Оврятлярин бир нечяси да гюлюр. Мир Багыр ага гапыдан ичяри гириб, оврятляри гёрюб,
диксинян кими гайыдыр. Сонра Фатма ханым башында чаршов, далынджа Мир Багыр ага
гирирляр ичяри).
К я р б я л а й ы  Ф а т м а  х а н ы м. Ага, буйур гял, гет айляш о
тяряфдя.
Мир Багыр ага далыны оврятляря чёндяриб, гялиб айляшир габагда, далы оврятляря
тяряф. Кярбялайы Фатма ханым гедиб оврятляря айилиб пычылдашандан сонра Мир Багыр
агайа.
К я р б я л а й ы  Ф а т м а  х а н ы м . Ага, бу баджылар сяндян тявягге
эляйирляр, зяхмят чякиб шейхя дейясян ки, Аллах ризасы учюн адыны гой-
сун бу бичарялярин устюня ки, йазыглар Аллахын савабындан бинясиб ол-
масынлар.
М и р  Б а г и р  а г а (башыашагы). Баш устя, баш устя. Дейярям, ал-
бяття, дейярям. Чох гёзял ишдир. Аллах-таала хямишя беля бяндялярини
дост тутар. Аллах аджри-хейир версин. Машаллах, машаллах, баджылар!
Чытмыг сяси гялир вя сазяндя чалыб охумагы эшидилир
Мир Багыр ага (тяяджджюблю башыны галхызыб, Фатма ханыма).
Амидосту, бу ня хябярди?
К я р б я л а й ы  Ф а т м а  х а н ы м (арвадлара). Бир да, валлах, биллах
хяр кяс хяр ня деся, йаланды. Хяр кясин алнына ня йазылыбса, эля да
оладжаг. Йохса кимин аглына гялярди бизим Назлы шейх кими адама
гисмят оладжаг.
М и р  Б а г и р а г а (чох тяяджджюблю). Неджя Назлы, сизин Назлы?
К я р б я л а й ы  Ф а т м а  х а н ы м. Ня билим, ай ага, бу гюн хаджы
Назлыны верир гонагымыза.
М и р  Б а г и р  а г а (тяяджджюблю). Шейх Нясруллаха?
К я р б я л а й ы  Ф а т м а  х а н ы м. Бяли, джянаб шейхя.
М и р  Б а г и р  а г а (бир аз фикир эляйиб). Эля бу гюн?
К я р б я л а й ы  Ф а т м а  х а н ы м. Йяни, валлах, ага, мян хаджынын
охдясиндян гяля билмирям; дейирям ахы бу тялясикдя иш олмаз. Ня би-
лим, валлах, озюм да мяяттял галмышам.
Мир Багыр ага башыны салыб ашагы, джибиндян гырмызы гюллю дясмалыны чыхарыб, басыр
узюня вя башыны ашагы айиб, башлайыр агламага.
Х а д ж ы  Х я с я н (гапыда гёрсянир). Фатма, баджылары апар о бири
отага; бура адам гяляджяк.
Кярбялайы Фатма ханым вя оврятляр дуруб гедирляр. Хаджы Хясян вя Искяндяр
гирирляр ичяри. Хаджы Хясян отурур вя Искяндяр дурур айаг устя.
Х а д ж ы  Х я с я н (оглуна). Искяндяр, гулаг ас, гёр ня дейирям. Мир
Багыр ага да озгяси дейил. Сян билирсян ки, баджын Назлы сяни ня гядяр
истяйир. Бугюнкю гюндяразы олма ки, мяним эвимдя гёз йашы тёкюлсюн.
Шейх джянабларына гетмяйя мян ону разы элямишям; амма байагдан
агламагдан сакит олмур, дейир ки, ня билим, гяряк Искяндяр разы олсун.
Буну да сяня хябяр верирям ки, разы олдун, олмадын, мяня хеч тяфавю-
тю йохдур. Мяни сян о гядяр инджитмисян ки, мян сяни даха адам йериня
гоймурам. Инди озюн бил: агяр истяйирсян ки, ушагын гялби сыхылмасын,
ону чагыр бура вя хош дилнян ону данышдыр. Гяряз, озюн бил.
Мир Багыр ага аглайа-аглайа Хаджы Хясянля чыхыб гедирляр. Сазяндянин чалыб-
охумаг сяси гялир. Искяндяр фикир эйляйир. Назлы гапыда гёрсяниб, дуруб вя динмир.
На з л ы. Дадаш, гой гялим узюндян опюм. (Истяйир гялсин иряли.
Искяндяр тез чякилиб, дурур кянарда вя динмяйиб, бахыр Назлынын узюня).
Дадаш, сян Аллах, мяндян инджимя!
И с к я н д я р. Хяйя истяйирсян мян сяндян инджимяйим, дур орада
вя йериндян тярпянмя. (Бир гядяр Назлыйа бахандан сонра алини салыб,
джибиндян араг шюшясини чыхардыб, истяйир башына чякиб ичя. Назлы онун
йанына йерийиб, истяйир гоймайа. Искяндяр чох уджадан вя хирсли “чякил!”
– дейиб Назлыны эля бярк итяляйир ки, гыз далы устя йыхылыр йеря. Искяндяр
башлайыр арагы ичмяйя вя Назлы аглайа-аглайа дурур айага вя гапыйа
тяряф гедир. Искяндяр. “пуф” эляйиб узюню туршудур вя Назлыйа дейир).
Дайан, дайан! Гетмя! Сяня сёз дейяджяйям. (Икинджи дяфя шюшяни башына
чякиб ичир вя шюшяни гойур джибиня. Сазяндянин чалыб-охумаг сяси гялир.
Искяндяр хаман сяси эшидиб, башлайыр йаваш-йаваш алчагдан охумага.
Сазяндя ойнамаг хавасы чалыр вя Искяндяр дюшюр ойнамага; сонра
дайаныб Назлыйа): Назлы, мян олюм, бура гял; гял бура, гял барышаг.
Инди хяр ня сёзюн вар де. Инди мян сяня нёкярям, мян сяня гулам.
Гял, гял барышаг. (Гедиб Назлыны гуджаглайыр).
М я ш я д и  О р у д ж (алиндя телеграф кагызы, кяхилдяйя-кяхилдяйя гирир
ичяри вя уджадан сорушур). Ханы Хаджы ами?
Онун далынджа анасы йеня аглайа-аглайа гирир ичяри. Назлы йох олур. Сонра кяхил-
дяйя-кяхилдяйя ичяри гирирляр Хаджы Бяхшяли, Хаджы Кярим, Хаджы Казым, Мир Багыр ага,
Хейдяр ага вя биз гёрдюйюмюз адамларын чоху. Чох адам да отага сыгышмайыб дурур
гапыда. Адамлар кяхилдяйя-кяхилдяйя бир-биринин узюня бахыб, билмирляр ня гайыр-
сынлар. Хаджы Хясян ичяри гириб, чох тяяджджюб эляйиб, мат галыр вя адамлара узюню тутуб
сорушур.
Х а д ж ы  Х я с я н. Джамаат, хейир ола? Ня хябярди, ня вар?
М я ш я д и  О р у д ж (аглайа-аглайа). Хаджы, Кярбялайы Фятуллах
дирилмяйиб.
Искяндяр ха… ха… ха!.. чякиб гюлюр вя адамларын ичиня гириб йох олур.
Х а д ж ы  Х я с я н (Мяшяди Оруджа). Ня данышырсан, неджя дирилмяйиб?
Ад а м л а р ы н  ч о х у  б и р д я н. Бяли, бяли, дирилмяйиб.
Х а д ж ы  Х я с я н. А киши, Аллах ризасына, эля сёз данышмайын. Эля
шей олмаз вя ола да билмяз.
М я ш я д и  О р у д ж. Хаджы ами, валлах, беляди. Бу да телграф, ал, охут,
гёр ня йазылыб. (Атяйи иля гёзюнюн йашыны силир вя кагызы узадыр Хаджы
Хясяня). Хаджы ами, ахы Кярбялайы Фятуллахдан кагыз гялмишди ки, гуйа
бу шейх ону дирилдиб вя озю да чыхыб гялир. Мян да озюн билирсян ки,
Хорасана телграф элямишдим ки, гёрюм Кярбялайы Фятуллах нийя йубан-
ды. Телграфы да Хаджы Мяммядялинин устюня гёндярмишдим. Чюнки да-
дашым дирилсяйди, Хаджы Мяммядялигилдян савайы озгя йана гетмязди.
Инди Хаджы Мяммядяли йазыр ки, сиз дяли-диваня олмусунуз. Адам да
мягяр оляндян сонра дириляр?
Х а д ж ы  Х я с я н (тели ала-ала). Неджя?
Искяндяр адамларын ичиндян ха… ха!.. чякиб гюлюр.
Х а д ж ы  Х я с я н (Хейдяр агайа). Ай Хейдяр ага, Аллах атана рях-
мят элясин, бир бизи баша сал гёряк, бу неджя телграфды? Ахы агыл кясмир
ки, гёзюмюз иля гёрдюйюмюз ишлярин хамысы йалан чыхсын. Биз ки Аллаха
шюкюр, ушаг дейилик, дяли дейилик. Аллаха шюкюр, шейх джянабларынын мё-
джюзялярини бурада олан адам хамысы гёрдю. Бялкя телграфда сяхв-зад
вар?
Хамы бир-бириня дейир: “Валлах, беля зад олмаз”, “Хейр, беля дейил”, “Валлах,
баша дюшя билмирям”.
Х е й д я р  а г а. Хаджы Хясян ага, мян телграфы диггятля охуму-
шам. Телграфда сяхв йохдур. Мян беля мясляхят гёрюрям, геня шейхин
озюня бу ахвалаты билдирясиниз ки, гёряк сёзю няди вя бу тели ким вура
биляр вя беля йаланы ким дюзялдя биляр?
Х а м ы  б и р д я н. Бяли, бяли, йахшы буйурур; шейхин озюня демяк
лазымдыр. (Хамы сакит олур).
Х а д ж ы  Х я с я н. Валлах, догрусу, адам утаныр да шейхя беля сёзляри
демяйя. Догрусу, мян бир аз хяджалят чякирям. А киши, валлах, ола бил-
мяз. Бурада бир озгя амял вар. Гяряз ки, валлах, мян утанырам. Беля
хябяри мян шейхя веря билмяням.
Х а д ж ы  Б я х ш я л и (Хаджы Кяримя). Хаджы Кярим ага, сян йахшысан,
сян озюн шейхнян даныш.
Х а д ж ы  К я р и м. Хейр, хейр, мян о гяляти эляйя билмяням! (Хаджы
Казыма) Хаджы Казым ага, сян озюн йахшысан.
Х а д ж ы  К а з ы м. Догрусу, мян шейх джянабларындан горхурам.
Гардаш, гёрмюрсюнюз ки, неджя хирслидир? Эля чыгырыр ки, дам-даш титряйир.
М и р  Б а г и р  а г а (габага йерийиб). А киши, бурада, мян билми-
рям, ня чятин иш вар? Шейх Нясруллах адамйейян дейил ки! Истяйирсиниз
мян бу саат гедим, хяр ня сёзюнюз вар дейим (Йавуглашыр шейхин га-
пысына).
Х а м ы. Чох аджяб! Чох аджяб! Аллах атана ряхмят элясин!
Х а д ж ы  Х я с я н (йерийиб Мир Багыр аганын габагына). Ай ага, сян
Аллах, бары бир аз эхтийатлы ол. Геня хяр ня дейяджяксян, бир аз адябли де
ки, йазыг шейхи озюмюздян инджитмяйяк.
М и р  Б а г и р а  г а (али иля шейхин гапысыны тыггылдадыр, хамы горхуб
чякилир кянара. Чохлары отагдан чыхыр. Мир Багыр ага йеня гапыны дёйя-
дёйя чагырыр). Джянаб шейх!
Х а д ж ы  Х я с я н (кянардан горха-горха). Мир Багыр ага, гял бир
истихаря эляйяк; бялкя хеч шейхи нарахат элямяйимиз мясляхят дейил?
Мир Багыр ага гулаг асмайыб, гапыны дяхи да бярк дёйюр. Хамы сакит олуб, мат
галыр. Искяндяр адамларын ичиндян чыхыб, бирдян гялир вя гапыны тяпийиля бярк вурур.
Гапы ачылыр, адамлар горхуларындан гачырлар эшийя вя шейхин отагынын тамашачылара тяряф
пярдяси галхыр.
ИКИНДЖИ ПЯРДЯ
Шейхин отагында бир кяс гёрсянмир. Искяндяр отага гириб, тяяджджюблю о тяряф-бу
тяряфя бахыб, йавуглашыр кюндждя асылан пярдянин йанына вя пярдянин кянарыны галхызыб
бахан кими, пярдя далында олан дёрд няфяр гыз башлайыр бирдян агламага.
И с к я н д я р (гызлардан сорушур). Ханы шейх?
Гызлар джаваб вермяйиб аглайырлар.
И с к я н д я р (Шейхи ахтармаг гясдиля йеня о тяряф-бу тяряфя бахыб
вя сонра пярдянин далындакы гызлара бахыб, йеня сорушур). Бяс гонаглар
хара гедибляр?
Г ы з л а р д я н  б и р и с и (пярдянин далындан). Геджяйнян шейлярини
йыгышдырыб дедиляр: “гедирик хамама”.
Искяндяр бир сёз демяйиб, гызларын пярдясини салыб, башыны ашагы салыб, бир гядяр фи-
кирли дурур. Бу хейндя эшикдя гилю-гал вя гачхагач гопур. Бир аз да кечир, у ч   няфяр
адам, мюсафир палтарында, силахлы вя тоз-торпаглы, чох хирсли гирирляр габаг отага вя
уджадан сорушурлар: “Ханы о олю дирилдянляр?” Сонра мюсафирляр вя онларын далынджа дж а -
маат гирир шейхин отагына. Мюсафир вя джамаатдан бир нечяси Искяндярдян сорушурлар:
“Ханы Шейх Нясруллах?” Искяндяр джаваб верир ки, “гачыблар”. Мюсафирляр вя джамаат
уджадан сорушур: “Неджя гачыблар, хара гачыблар?” Отага бёйюк мярякя дюшюр. Пярдя да-
лындан гызлар башлайыр агламага. Адамларын бири сорушур: “Хара гачыблар?”, бири: “Неджя
гачыблар?”. Бири дейир: “Ня вахт гачыблар?” Бир-ики киши гялиб пярдянин далындан гызлар-
дан сорушур: “Бала, нийя аглайырсан? Бала горхма!” Адамлар гарышыб бир-бириня. Мюса-
фирлярин бири узюню джамаата тутуб дейир.
М ю с а ф и р. Эй мюсялман гардашлар! Бир сакит олун; ики кялмя
сёзюмюзю эшидин; сонра сиз да тяклифинизи билин; бизя да кёмяк эляйин.
Биз Иряван вилайятиндяник вя инди эля баша дюшюрюк Исфахан лотулары
бизим башымыза гятиряни, сизин да башыныза гятириб. Беля ки, бу
харамзадалар йаландан адларыны мюджтяхид гойуб, гялиб бизим шяхярдя
дёрд гюн галыблар вя мин хийля иля геджядя бир гыз алыб, кябин алтында
гойуб, чыхыб гачыблар. Аман гюнюдюр, онлар гачан йолу бизя нишан
верин, тутаг вя онларын диваныны эляйяк.
Пярдя далында гызлар йеня аглашырлар. Адамларын бир нечяси мюсафирлярин габагына
дюшюб вя чохусу онларын далынджа тез гачырлар вя гача-гача чыгырырлар:
Дурмайын, дурмайын! Гачаг Джулфа йолуна! Кярбялайы Хясян! Мя-
шяди Джяфяр! Али! Хясянгулу! Атлары минин, дурмайын гедяк о лотулары
тапаг!
Адамларын чоху вя мюсафирляр гачыб, чыхыб гедирляр.
И с к я н д я р (Шейхин отагынын ортасында дуруб, мюсафирлярин
сёзлярини тякрар эляйиб, оз-озюня дейир). Геджядя бир гыз алыб, ахырда го-
йуб гачыблар! Ха… ха… ха!.. (Гах-гах чякиб гюлюр; сонра сакит олуб
фикирли, гызлара тяряф узюню чёндяриб вя йеня бир аз фикирдян сонра галан
адамлары эшик отагдан бир-бир чагырыр ичяри). (Адамлара). Гялин ичяри,
гялин бура! Гял, гял! Йавуг гял!? Гял, кеч ичяри. Сян да гял. Хаджы Ка-
зым, сян да буйур ичяри. Хамыныз гялин ичяри! Мян олюм хамыныз гялин!
Бах, беля! Кеч! Кеч! Сян да кеч ичяри! Сян да гял. Гялин, гялин. (Бу
сёзляри дейя-дейя Искяндяр адамлары йыгыр шейхин отагына). Ди инди
нёвбят мянимдир, гулаг асын; мян да бир-ики кялмя сёз данышым.
(Хамы дюзюлюб вя сакит дурурлар вя Искяндяр “сус” эляйиб, гедир гызла-
рын пярдясини чякиб гопардыр, атыр кянара. Джамаат утандыгындан башыны
салыр ашагы. Гызлар да утаныб, узлярини алляри иля тутурлар вя башлайырлар
агламага. Искяндяр узюню тутур джамаата).
Искяндярин нитги
Бахын! Бахын! Йахшы бахын! Диггятнян бахын! Сизин тарихляринизин
китабында бу, ган иля йазылмыш бир сяхифядир. Сиздян сонра гялянляр бу
китабы вярягляйиб, бу сяхифяни гёряндя сизи йада салыб дейяджяк:
(уджадан) туф сизин узюнюзя! (Тюпюрюр джамаата тяряф. Хамы башыны ашагы
салыб динмир). Багышлайын, кефли Искяндяр бир аз биядяблик эляйир. Амма
инди да нёвбят мянимдир. Мян демирям ки, сиз нийя бу баладжа ушаглары
(гызлары гёстярир) зорнан гятириб гатдыз бу фахишяханайа. Сёз йох, сиз
бунлара дейяндя ки, сяни верирям бу шейхя, бу бичаряляр чыгырыб багы-
рырдылар вя сизин чиркли айагларынызы опя-опя йалварырдылар: “Ата, аман
гюнюдюр, мяни анамдан айырма!” (Узюню гызлара тутуб). Элядирми?
Догруму дейирям?
Гызлар аглайа-аглайа баш йендирирляр.
Йох, мян ондан отрю инджимирям. Чюнки сиз гызларынызы бура чякя-
чякя эля хяйал эдирдиниз ки, бунлары бехиштя чякирсиниз вя Исфахан шейх-
ляри сизи инандырмышдылар ки, хяр кяс бу мюбаряк отага гядям гойса,
оляндян сонра гийамятядяк гябрин дяричясиндян мялакялярля сёхбят
эдяджяк. Амма зямани ки, риджят мясяляси орталыга гойулду вя Шейх
Нясруллах олюлярин дирилмяк ихтийарыны гойду сизин габагыныза, сиз, да-
ричядян мялакя ахтаранлар, олян гардашларынызын, баджыларынызын вя оврят-
ушагларынызын дирилмяйиня разы олмадыныз. Нийя разы олмадыныз? Ондан
отрю ки, арвадларынызын хамысыны йумруг алтында олдюрмюшсюнюз; олян
гардашларынызын арвадыны алмысыныз, олян достларынызын йетимляринин ма-
лыны йемисиниз. Разы олмадыныз ки, дирилиб гялсинляр вя сизин амялляринизи
гёрюб десинляр: “Туф сизин узюнюзя!” (Бярк тюпюрюр).
Джамаат хамысы башыны салыр ашагы.
Бу сёзляри сизя демякдя эля хяйал элямяйин ки, мян сизи писляйиб,
озюмю тяриф этмяк истяйирям. Йох, йох! Буну билирям ки, мян хеч бир
шейям. Мян чёллярин отуйам, кючялярин торпагыйам, дагларын дашыйам,
колларын косуйам, агаджларын гурдуйам. Мян дюнйада хеч бир шейям.
Агяр мян бир шей олсайдым, джибимдян бир бомба чыхарыб (алини узадыб
джибиндян араг шюшясини чыхардыр) бу эви бир санийянин ичиндя хавайа да-
гыдыб, Исфахан лотусуну кярпиджлярин алтында дири-дири дяфн эдярдим. Ам-
ма горхмайын, мяним алимдян эля шейляр гялмяз. Бу, араг шюшясидир
вя Шейх Нясруллах бурада геджяляр бу баладжа ушаглары боганда, мян бу
шюшядян араг ичярдим.
Гызлар башлайырлар агламага.
Йох, йох, о, мяним ишим дейил. О, игид ишидир. Сиз тяк джамаатын да
игиди мяним тяк олар. Хяля мян хеч. Инди гёряк сиз кимсиниз? Мяним
адым кефли Искяндярдир; бя сизин адынызы ня гойаг? Мян даглары, дашлары,
гушлары, фялякляри, айлары, улдузлары вя дюнйа-алямляри бура шахид чякя-
рям вя бу гызлары онлара нишан верярям, сорушарам ки, бу джамаата ня
ад гоймаг олар? О вядя хамысы бир сясля джаваб веряр: “Олюляр”. Мян
джями миллятляри бура йыгыб тявягге эдярям ки, Шейх Нясруллахын хя-
рямханасына тамаша элясинляр; о вядя бютюн йер узюнюн тайфалары сизи
бир сясля адландырарлар: «Олюляр!” Вя биздян сонра гялянляр илляр узуну
сизи йада салыб бир сясля дейяджякляр. «Олюляр”…
Мусиги.
Дяхи бясди. Ди гялин гызларынызы апарын аналарынын йанына. (Йапышыр
гызын биринин алиндян). Бу кимин гызыды?
Джамаат ичиндян бир киши йерийир габага.
Сянин гызынды? Ди гял апар.
Киши гялиб йапышыр гызынын алиндян.
Искяндяр (о бири гызын алиндян йапышыб йеня сорушур). Бу кимин
гызыдыр?
Йеня бир киши гялиб йапышыр гызын алиндян вя апарыр. Бу минвалла учюнджю вя
дёрдюнджю гызы Искяндяр йола салыр. Гызлар башларыны ашагы салыб алчагдан аглайа-аглайа
мусигинин сясиля чыхыб гедирляр. Джамаат да башыны ашагы салыб, мяйус дурур. Ахырынджы гыз
йола дюшяндя Искяндяр араг шюшясини чякир башына вя бош шюшяни вурур йеря. Йаваш-
йаваш пярдя йенир вя мусиги чалыр.
Ахыры
12 ийун 1909, Тифлис

КАМАНЧА
Фаcия, 1 пярдядя
МЯДЖЛИСДЯ ОЛАНЛАР
1.  Г я х р я м а н  й ю з б а ш ы.
2.  Г а р а ш.
3.  Х я с я н а л и.
4.  А з и з.
5.  Г а с ы м а л и.
6.  Н о в р у з.
7.  З е й н я б.
8.  И м р а н.
9.  К а м а н ч а ч ы  Б а х ш ы  (э р м я н и).
Гарабагда, дагын атяйиндя, кяндин кянарында, агаджларын дибиндя, чямяндя, ахша-
ма бир аз галмыш, атлы дястяси сяркярдяси Гяхряман йюзбашы бир даша сёйкяниб, гычларыны
узадыб, фикирли отурубдур. Бир тяряфдя бунун йасовулу Г а р а ш, габагында йяхяр вя
алиндя ийня-биз йяхяр тикир. Бир тяряфдя йолдашлардан Хясяняли чёряк-пендир хазыр-
лайыр вя дюзюр Гяхряман йюзбашынын габагына. Гейри йолдашлардан А з и з вя  Г а с ы м а л и од йандырырлар. Бир нечяси кянарда отуруб чёряк дюрмяйи йейир. Йеня бир нечя няфяр, кими тюфянгя патрон гойуб бошалдыр, хамысы гямяли вя патрондашлы; бирджя Г я х р я м а н  й ю з  б а ш ы патрондашыны чыхарыб гойуб габагына. Кянарда агаджа бир нечя тюфянг сёйкяниб. Бунлардан савайы йолдашларындан бири арпа хялбирляйир, бири тюфянгини гятириб сёйкяйир агаджа, о бири тюфянгини гётюрюб апарыр. Йавугдан ат кишнямяси да эшидилир. Узагдан тяк бир гюлля сяси гялир.
Г а р а ш. Хясяняли, тез ол, Гяхряман йюзбашы сяхярдян аджды.
Г я х р я м а н  й ю з б а ш ы. Балам, Гараш, валлах хеч иштахым йохду.
Х я с я н а л и. Гяхряман йюзбашы, бир мяня бах гёр ня дейирям:
сян агыр-архайын чёряйини йе, устюндян да чай дямляйим, кефинджя ич,
архайын бу гёзял чямяндя йат; мян да киши кими сяня сёз верирям ки,
сюбх ишыгланан кими эрмяниляри Газанчыдан чыхардым.
Г а р а ш (Хясянялийя). Мян олюм Хясяняли, йекя-йекя данышма!
Хяйя сян киши идин, бинява Сюлейманбяйя вахтында патрон йетиря идин,
дарда галмайайды; уч-дёрд эрмянийя асир дюшмяйяйди. Мян, няйя де-
йирсян, анд ичим (бизи вя ийняни чырпыр йеря) ки, Сюлейманбяйин да йол-
дашларынын да гюдаза гетмяйи сян кими бишюур йолдашларын бярякятин-
дяндир…
Х я с я н а л и (Гараша аджыглы). Адя, Гараш, валлах сян гудурубсан!
Сян хеч озюн да билмирсян ки, ня данышырсан! Мян Сюлейманбяйя…
Г я х р я м а н й ю з б а ш ы (данышыгы кясир вя хёвсялясиз). Аллах ха-
тириня бу бихудя данышыглары бошлайын. Инди даха иш ишдян кечиб; йяни хеч Хясянялинин да бурада гюнахы йохду. Ня гядяр башыдашлы Сюлейман-
бяйя чыгырдым ки, дяйирмана гирмяйин. Мян билирдим ки, орада эрмяни
вар. Йяни олмасайды да, Сюлейманбяйгил ордан саламат гуртара билмя-
йяджякдиляр. Мягяр йадыныздан чыхыб ки, хаман дяйирманда билдир эр-
мяниляр он ики адамымызы йандырдылар? Мян билирдим ки, ора хаталы йерди.
А з и з (Гараша). А балам, Гараш, догру дейибляр ки, узагдан дёйюш
асан гяляр. Хяля бир де гёрюм, Хясяняли башына ня даш сала иди? Дейир-
сян Сюлейманбяйя патрон йетиря билмяди; амма сян билирсянми Хя-
сяняли озю ня гюндя иди? Хясяняли бу гюн Хумарыдан Газанчыйа кими
эрмянилярин ики сянгярини алыб, нечя эрмяни олдюрюб, аталарыны йандырыб.
Нийя, даванын хамысыны Хясянялийя тутдурмуйыблар ки?..
Г а с ы м а л и (Азизя). Хяля сян ону дейирсян, бу гюн мян…
Г я х р я м а н  й ю з б а ш ы (бир гядяр дикялиб, хёвсялясиз). А киши,
сиз Аллах, сиз пейгямбяр, бу гюфтгуну-сёхбяти бошлайын. Инди хяр ня олуб, ке-
чиб; гойун бир саат гулагымыз динджялсин гёряк.
Х я с я н а л и (гуйа оз-озюня йавашджа). Йяни, Аллаха шюкюр, бир шей
ки, олмуйуб. Геня неджя олмуш олса, эрмянилярин аталарына од вур-
мушуг.
Г я х р я м а н  й ю з б а ш ы (бирдян дикялиб, уджадан хирс иля
Хясянялийя). Неcя од вурмушуг? Нийя бош-бош данышырсан? Биз онларын
хяйя беш-он дыга-мыгасыны олдюрмюшюк, бяс Няcяфгулу кими игиди бир
да харадан тапаcагыг? Ширзады харадан тапаcагыг? Мисирханы нечя эр-
мянийя дяйишмяк олар? Бу ня бош-бош тяскинликди озюнюзя верирсиниз?
Хямин сёхбятдя йолдашлардан Новруз адлы, алиндя хялбир, арпа хялбирлямякдя
иди; кянарда бир гаралты гёрюб, алини гойур алнына, диггятля узага бахыр вя бир гядяр ба-
хандан сонра дейир:
Н о в р у з. Азиз, Азиз, бир гял сян да диггятля бах гёр о гаралтылары
сечярсян, йа йох; мян онлары адама охшадырам.
А з и з (гедиб Новрузун йанында дуруб, диггятля хаман тяряфя
бахыр). Бах, бириси озюню верди гайанын далына.
Н о в р у з. Сян олясян, Азиз, эрмянидиляр. Онлар йягин бизи
гёрдюляр. Бах, о бириси да кечди дашын далына.
Хясяняли вя Гараш да дуруб диггят иля хаман тяряфя бахырлар.
Н о в р у з. Сян олясян, Азиз, бунлар эрмянидиляр.
Бу сёзляри деджяк Новруз джялд тюфянгини салыр чийниня, джилову агаджын будагындан
чякиб, гачыр атлансын. Азиз да буна бахыб хаман джюр эляйир. Бунлардан савайы
йолдашлардан йеня ики няфяр джиловлары гётюрюб гачырлар. Гяхряман йюзбашы
да вя гейриляри айага дуруб, хаман тяряфя диггят иля бахырлар.
Г я х р я м а н  й ю з б а ш ы (алини гойуб алинына). Адя, джялд
тярпяшин! (Чыгырыр) Азиз! Аты дёй, сянин атын гыврагды...
Г а р а ш (уcадан). Чапараг, чапараг! (Алчагдан). Горхурам чата
билмяйяляр. (Бир аз сакит олуб) Аха, гочаг Новруз дейясян тутачаг.
Аха, Азиз да хаглады. Залым оглунун атынын габагындан бир кяс гуртара
билмяз...
Г я х р я м а н  й ю з б а ш ы. Хей, хей... Йох, бири дейясян гачыб
алдян чыхды. Амма Газанчыдан бир-ики эрмяни гёрсянди... Адя,
горхурам ушаглары вуралар.
Чох узагдан тюфянг атылыр.
Г я х р я м а н  й ю з б а ш ы. Йох, бири гачды. Оду, озюню сохду
Газанчынын багларына...
Г а р а ш. Аха, дейясян бирини тутдулар.
Г а с ы м а л и. Тутублар. Йягин ки, йараланыбды; йохса бу да гача
билярди.
Г я х р я м а н  й ю з б а ш ы. Амма горхурам олдюряляр. Йахшы
оларды дири гятиряйдиляр; данышдырандан сонра олдуряйдик. Адя, Имран,
тез атыл атын устя, чапарагла. Дегинян агяр эрмянидирся, дири гятирсинляр.
Имран тюфянги гётюрюб йох олур, бир гядяр бахырлар.
Г а с ы м а л и. Дейясян гялирляр.
Г а р а ш. Гялирляр. Хяр кясдися, тутуб гятирирляр.
Г я х р я м а н  й ю з б а ш ы. Гялирляр (гялиб отурур габагкы йериндя).
Г а с ы м а л и. Гятирсинляр гёряк кимди...
Г а р а ш. Хамысы пийада гялир...
Г я х р я м а н  й ю з б а ш ы. Гараш, бунлар хяр кясдися, набяляд
адама охшуйурлар. Бунлар йа гяряк Сайбалыдан гяляляр, йа да Чешмя-
басардан. О йерляря да ки, эрмяни инди оз айагы иля гедиб чыхмаз. (Бир
гядяр сакитляширляр).
Г а р а ш (джялд баха-баха). Буду, Азиз чапараг гялир; гёряк ня
хябяр гятирир...
А з и з (севинджяк джялд атдан тулланыб, узюню йюзбашыйа тутур). Икиси
да Газанчы эрмяниляри имиш. Амма биринин аджяли тамам дейилмиш. За-
лым оглу довшан кими гачды, озюню сохду Газанчынын багларына; амма
йолдашыны тутдуг... Буду, ушаглар гятирирляр. Йюзбашы, валлах, буну да
тута билмяйяджякдик, чюнки мянзил чох узагды. Бу чюнки ахсагды, гача
билмяди.
Г я х р я м а н  й ю з б а ш ы. Биз эля хяйал элядик ки, гюлля дяйиб.
А з и з. Йох, гюлля дяймяйиб, анадан догма ахсагды. (Атыны чякиб
баглайыр будагларын бириня). Буду, гялдиляр...
Новруз вя Имран бир ахсаг эрмянини габагларына салыб, гятирирляр йюзбашынын
габагына. Галан йолдашлар атлары йербяйер эляйирляр. Эрмяни, йяни каманчачы
Бахшы, саг алиндя ортюк, ичиндя каманча, йюзбашыйа икигат баш айиб, горха-горха
сагына-солуна бахыр.
Г я х р я м а н  й ю з б а ш ы (йолдашлара). Амма балам, дейясян
овунуз бир ов дейилмиш. (Бахшыйа) Адя, эрмяни, сян хансы кятдисян?
Б а х ш ы (титряйя-титряйя). Ара, мян газанчылы Бахшыйам. (о тяряфя-
бу тяряфя бахыр).
Г я х р я м а н  й ю з б а ш ы. Йолдашын ким иди? Харадан гялирдиниз?
Б а х ш ы. Ай ага, йолдашым газанчылы тар чалан Григор иди. Чеш-
мябасардан гялирдик; Зулфюгарбяйин оглунун тойунда чалырдыг.
Г я х р я м а н  й ю з б а ш ы. Чох аджяб, чох аджяб. Сиз гедин мю-
сялманларын тойунда плов йейин, ахмаг мюсялманларын пулларыны дол-
дурун джибинизя, Газанчы эрмяниляри да геджя хялвятджя тёкюлсюнляр мю-
сялман кяндлярини йандырсынлар. А балам, бясди, хяйа эляйин! Балам,
бу ики джют бир тяк горхаг эрмяниляр, билмирям, валлах, биздян ня истя-
йирляр? Дюнян Газанчы эрмяниляри бизим Сарванлардан дёрд няфяр эля
бир игид огланлар олдюрюбляр ки, дёрд йюз сянин кими чолаг эрмяни ол-
дюрсяк, геня авязи чыхмаз...
Б а х ш ы (титряйир). Ага, дин хаггы хябярим йохду. Аллах (аллярини
гёйя галхызыр) баис мярдимазарын эвини йыхсын! (аглайыр).
Г а р а ш. Хя, агларсан, агларсан! Бяс нийя агламырсан?! Инди аглар-
сан. Билирсян ки, бу саат башыны гойун башы кими кясяджяйик. Инди, бах,
горхундан йолуг джюджяйя охшуйурсан. Амма, валлах, фюрсят тапсан, сян
да хаман мюсялман ганына йерикляйян эрмянилярин бирисян.
Б а х ш ы (титряйир). Ня дейим, а гардаш.
Г я х р я м а н  й ю з б а ш ы. Адя, эрмяни, Вартан инди хардады? Би-
лирсян хансы Вартаны дейирям? О ки, бизим Ширзады апарды, олдюрдю, о
намярди дейирям; билирсян хардады? Йяни билсян да, догрусуну ки, де-
мяйячяксян.
Б а х ш ы (титряйир). Валлах, билмирям.
Г я х р я м а н  й ю з б а ш ы. Эйби йохду. Инди о шишляри гызардыб сяни
даглайанда дейярсян догрусуну...
Зейняб арвад мярякя иля аглайа-аглайа озюню салыр орталыга вя Бахшынын устя
хючум чякиб, онун уз-гёзюню башлайыр джырмагламага.
З е й н я б. Буду Газанчы эрмяниси? Сянсян? Сянсян? Бу саат сяни
мян тикя-парча эляйяджяйям! Оз алимнян сяни дограйаджагам, гиймя-
гиймя эляйяджяйям! Ханы мяним оглум?! Ханы мяним пяхливан Ширалы
оглум?! Нийя ону олдюрдюнюз? Бах, бах! (Джырмаглайыр вя сонра гачыб
Гарашын белиндян гямяни чякиб, галхызыр Бахшынын устя). Вурум?
Вурум? Вурум? (Бу халятдя дайаныб дурур).
Бахшы йаныны йеря вуруб, саг алиндяки каманчаны гизлядиб, сол алини тутуб
гямянин габагына.
Г я х р я м а н  й ю з б а ш ы (Зейнябя). А ряхмятлийин гызы, сян да
бурада бизи мяяттял элямя! Арвадсан, гет арвадлыгына! (Джялд гялиб
истяйир гямяни Зейнябдян алсын, бу да вермир вя дартыныб чякилир
кянара. Йюзбашы оз гямясини чякиб, галхызыр Бахшынын устя вя узюню
тутур Зейнябя). Гямяни эля ишлятмязляр, бах беля ишлядярляр!
Зейняб джялд гялир дурур йюзбашы иля Бахшынын арасында. Гараш йавуг
гялиб, Зейняби итяляйир. Азиз гялиб тяпийи иля арвадын, далындан вуруб йыхыр йеря вя
гейри йолдашлар арвады чякиб салырлар кянара. О да аглайа-аглайа узаглашыр. Бу арада
Бахшы каманчаны узадыр Новруза тяряф.
Б а х ш ы. Новруз гардаш, сяни анд верирям бизи йарадан Аллаха.
Мян оляндян сонра бу каманчаны бир кяся вермя. Ара сакит оландан
сонра, зяхмят чякиб бизим Мугуш баланы тапасан, бу каманчаны веря-
сян Мугуш балама. Гурбан сяня, Новруз, Газанчыда каманчачы Бахшы
оглу Мугуша верясян.
Гараш аджыглы гедиб, джялд каманчаны дартыр вя йухары галхызыб, истяйир чырпсын йеря.
Бахшы ики аллярини йухары галхызыб йалварыр.
Б а х ш ы. Гурбан сяня, гардаш, бир азджа дайан, мян оляндян сонра
каманчаны сындыр ки, гёзюм гёрмясин.
Г я х р я м а н  й ю з б а ш ы. Буна бах, сян Аллах, бу эрмянинин
дамагына бах; бир тикя агадж гырыгыны истямяйиня бах!
А з и з. Амма, Гяхряман йюзбашы, инди ки, сёз дюшду, гой дейим.
Сян эрмянини гынама. Бу залым оглу, билирсян, каманчаны неджя чалыр?
Кечян ил Абдюлялигилин тойунда... (Бахшыйа). Адя, орда чалан сян
дейилдин?
Б а х ш ы. Хя, гардаш, мян идим...
Азиз. Анд олсун Аллаха, дад-бидад эляйирди.
Г я х р я м а н  й ю з б а ш ы (Азизя). Догрудан?
А з и з. Анд олсун сянин башына, неджя ки, дейирям, эляди.
Г я х р я м а н  й ю з б а ш ы (Каманчаны гётюрюр алиня, башлайыр
ортюйюню ачмага). Догрудан, гёряк бу неджя шейди. (Ортюйю чыхардыр,
атыр йеря, башлайыр каманчанын о тяряфиня – бу тяряфиня бахмага. Йол-
дашлардан да бир парасы гялиб бахырлар) Хей, эрмяни, бу ня бир шейди ки,
бу гядяр истяйирсян?..
Бахшы аллярини гёйя галхызыб, йалваран халятдя галыр.
Г я х р я м а н  й ю з б а ш ы (каманчаны узадыр Бахшыйа). А балам,
йазыгсан, бары бир дяфя да чал.
Бахшы джялд дурур айага, каманчаны алыр, чякилиб отурур дизи устя, джибиндян тикирткя
чыхарыб кяманяни чякир тикирткяйя, гырылмыш симлярин бирини тез дюйюнляйир, симляри йох-
лайыр, кёкляйир, узюню Газанчы кяндиня тяряф тутуб, ах чякир вя эрмяниджя дейир: “Ах
сирели Мугуш бала”. Сонра бир-бир адамларын узюня бахыб, башлайыр чох хявясля Раст
хавасыны чалмага. Растдан Шикястейи-фарса кечяндя Гяхряман йюзбашы гёзу
эрмянидя вя гулагы каманчада, дурдугу йердя йавашджа отурур вя Бахшы чалдыгджа гя-
мяни йаваш-йаваш, гуйа озюндян бихябяр, сохур белиндяки гынына вя гулаг асмагда
олур. Адамлар хамысы сюкутдадыр. Бахшы чалмагыны тамам эляйиб, горхан вя мюнтязир
халятдя бахыр Йюзбашынын узюня.
Г я х р я м а н  й ю з б а ш ы. А балам, эрмяни, бир де гёрюм биздян
ня истяйирсиниз? (Бахшы тяяджджюблю бахыр вя бир сёз демир. Гяхряман
йюзбашы аджыглы вя бир аз уджадан. Сяннян сёз сорушурам эй, нийя дин-
мирсян? Кар дейилсян ки! Бир де гёрум, биздян нийя ал гётюрмюрсюнюз?
Б а х ш ы (горха-горха). Ай ага, Аллах хаггы, мян хеч ня элямя-
мишям.
Г я х р я м а н  й ю з б а ш ы (аджыглы вя уджадан). Хя, элямямисян!
Валлах дюнйада ня гядяр джаным сагды, хансы бириниз алимя кечсяниз,
тикя-тикя дограйаджагам! Сизин гяряк тохумунузу йер узюндян кясям!
Б а х ш ы. Ай ага, ахы мян ня элямишям?
Г я х р я м а н  й ю з б а ш ы (аджыглы узюню йолдашларына тутуб, бир
аз алчагдан). Аллахю акбяр! Дяли шейтан дейир... (гямясини гынындан
чякир, галхыр айага вя узюню йолдашларына тутуб дейир). Йяни сиз эля
гюман эляйирсиниз ки, мян бу чолаг эрмянини олдюрмякнян хирсим
сойуйаджаг? Сойумайаджаг! (Бир гядяр эрмянийя тяряф бахыр, динмир).
Хяля буна бах, сян Аллах! Дюнйада бир харамзадалыг галмады ки,
ойрянмямиш олсунлар. Шейтана папаг тикирляр. Бу чолаг да кямянчяни
багрына басыб, гёр ня амяллярдян чыхыр. Харамзада эля чалыр ки, кечян
гюнляри гятирир гойур адамын габагына. Аллахю акбяр! (Гараша). Гараш,
бир папирос йандыр.
Гараш папирос чыхардыб йандырыр, верир йюзбашыйа. Бу хейндя Бахшы каманчаны
кёкляйир вя башлайыр Сегах-забил хавасыны чалмага. Бир гядяр гулаг асандан сонра,
Гяхряман йюзбашы дурдугу йердя йеня йавашджа отурур вя Бахшы чалдыгджа
йюзбашы йаваш-йаваш, гуйа озундян бихябяр, гямяни сохур белиндяки гынына вя хуш-
гуш иля гулаг асмагдадыр. Адамлар хамысы сюкутдадыр.
Г я х р я м а н  й ю з б а ш ы (Гараша). Гараш, сян олясян бичаря
Хейдяр гялиб дуруб гёзюмюн габагында. Ах, вай!.. (Йюзбашы бу сёзляри
дейяндя Бахшы чох алчагдан чалыр. Адамларын чоху да ах чякир. Йеня
Бахшы шёвг иля чалмагдадыр. Йюзбашы гёзю Бахшыда гахдан бир диллянир).
Бах, беля!... Эляджя!.. Аджяб!.. Афярин!.. Эляджя!.. Эляджя!.. (вя ахырда йюз-
башы бирдян дурур айага, гямясини гынындан чыхардыр вя аджыглы, уджадан
Бахшыйа дейир). Адя, эрмяни, тез кямянчяни йыгышдыр, итил гет бурдан!
Йохса атанын гору хаггы, бу йолдашларымын башына анд олсун, бу гя-
мяйнян бу саат сяни да олдюрярям, озюмю да олдюрярям! (Чыгырыр).
Чых гет!
Б а х ш ы (горха-горха). Ай ага, хара гедим?
Г я х р я м а н   й ю з б а ш ы (чыгырыр). Джяхяннямя гет! Эвиня!
Бахшы горха-горха бахыр адамларын узюня, каманчаны вя ортюйюну гётюрюр, тез
чыхыр гедир. Хамы сакит, оз фикирли халятиндя галыр. Гяхряман йюзбашы хаман дурдугу
йериндя дуруб, динмяз-сёйлямяз бахыр Бахшы гедян тяряфя. Бир гядяр да бахандан
сонра гямясини туллайыр йеря вя гуйа оз-озуня дейир:
Г я х р я м а н  й ю з б а ш ы. Эх, намярд дюнйа!..
Йанвар 1920
Шуша галасында

ДЯЛИ ЙЫГЫНДЖАГЫ
Комедийа 5 мяджлисдя
МЯДЖЛИС АДАМЛАРЫ
1. Х я з р я т  А ш р я ф – хаким, 55 йашында.
2. Х а д ж ы  Н а й и б – (хакимин мюавини) 45 йашында.
3. Х а д ж ы  М я х я м м я д а л и  ф я р ш ф ю р у ш – дёвлятли таджир, 50 йашында.
4. Х а д ж ы  Х у д а в е р д и  Ш ю р а к а – дёвлятли таджир, 50 йашында.
5. Х а д ж ы  Д ж я ф я р  К о м п а н и – дёвлятли таджир, 50 йашында.
6. Д о к т о р  Л а л б й ю з – (хямишя гёзюндя эйняк) 55 йашында.
7. Ф я р р а ш  Ш и м р я л и – 30 йашында.
8. Ф а з и л  М я х я м м я д  и б н  Й я г у б  К ю л е й н и- 45 йашында.
9. М я ш я д и  З е й н я б – онун овряти, 30 йашында.
10. Д я л и  М о л л а  А б б а с  и б н  Й я г у б – Фазилин гардашы, ваиз, мярсийяхан,
йахшы сяс сахиби, саггалы вя башы агармыш, 60 йашында (Дялиликдя мейли шадлыгадыр).
11. П ы р п ы з  С о н а – дяли. Гах шад, гах гямли. Молла Аббасын арвады, гёзял,
сачлары дагыныг, 35 йашында.
12. Ф а р м а с й о н  Р ю с т я м – дяли, 40 йашында
13. С я р с я м  Х е й д я р – дяли, 35 йашында (мейли шадлыгадыр).
14. Х я м з а д  Г у р б а н – дяли, 25 йашында (мейли гямгинлийядир).
15. Д ж и н н и  М у с т а ф а – дяли, 40 йашында (хямишя аджыглы).
16. Х а д ж ы  Б а г д а д – Фармасйон Рюстямин гардашы, 45 йашында.
17. К я р б я л а й ы  Т ю р б я т – сярсям Хейдярин гардашы, 40 йашында.
18. М я к к я  М я х я м м я д – Хямзад Гурбанын гардашы, 40 йашында.
19. У м м и  Г ю л с ю м – Фармасйон Рюстямин арвады, узю ортюлю, туманы диздян,
гычлары ачыг, 35 йашында.
20. С я к и н я – Хямзад Гурбанын арвады, узю ортюлю, туманы диздян, гычлары ачыг,
22 йашында.
21. А м и н я – Сярсям Хейдярин арвады, узю ортюлю, туманы диздян, гычлары ачыг,
30 йашында.
22. Ч а в у ш  А л я л ф я л а х – 35 йашында.
23. Бир киши, оглу иля бярабяр.
Бунлардан савайы чох джамаат.
Джями мёмюнляр ки, бурада иштирак эдирляр, хамысы али тясбехли вя додаглары
дуа вирд эдир; мясяла: “сюбханаллах, сюбханаллах”…
БИРИНДЖИ МЯДЖЛИС
Биринджи мяджлис ваге олур шяхярин хакими Хязрят Ашряфин идарясиндя. Йухары
башда сандалйа устя айляшиб Хязрят Ашряф, йанында дуруб мюавини Хаджы Найиб. Бир
тяряфдя сандалйа устя айляшиб д о к т о р   Л а л бйуз, габагында кюрсю устя кагыз-кюгу-
за бахыр. Кянарда айляшибляр шяхярин мётябяр таджирляри: Хаджы Мяхяммядяли фяр-
шфюруш, Хаджы Худаверди Шюряка, Хаджы Джяфяр Компани. Гапынын йанында
дуруб фярраш Шимряли. Хязрят Ашряф Хаджы Найибя ганылмайан дилдя йаваш-
йаваш бир сёз дейир.
Х а д ж ы  Н а й и б (узю джамаата). Хаджылар, бурада бир ваджиб мясяля
вар ки, ондан отяри да хязрят Ашряф сизи бурайа дявят эдиб, амма анд
верирям сизи узун голлу Хязрят Аббаса, бурада, агяр мюмкюнся тюркджя
данышмайаг, чюнки Хязрят Ашряфин мяня гейзи тутур.
Х а д ж ы  Д ж я ф я р  К о м п а н и (Хаджы Найибя). Хаджы ага, анд верирям
сяни пянджтяни-али-абайя, бу дяфялийя бизи афв буйурунуз вя мятляби
бизим дилдя бяйан эдиниз ки, баша дюшяк; чюнки неджя да ки, сизя мялум-
дур. Хязрят Ашряф фярмайиш этдикляри диля биз хеч биримиз ашина дейилик.
(Горхусундан бир гядяр йаваш дейир). Догрусу, Хаджы ага, пейгямбяря
анд олсун, Хязрят Ашряфин дилини биз баша дюшмюрюк. Бяс буна гёря биз
яхд эдирик ки, Хязрят Ашряфин хидмятиндя бундан сонра хеч
данышмайаг, хеч данышмайаг (Саг алини басыр агзына).
Х а д ж ы  М я х я м м я д а л и. Хеч данышмайаг, хеч данышмайаг.
(Бу да алини агзына басыр).
Х а д ж ы  X у д а в е р д и. Хеч данышмайаг, хеч данышмайаг. (Бу да
саг алини агзына басыр).
Хаджы Найиб Хязрят Ашряф тяряфя айилиб она йавашджа бир сёз дейир вя о да буна йа-
вашджа бир нечя сёз дейир. Хязрят Ашряф дуруб гедыр ичяри отага, сонра Хаджы Найиб узюню
тутур хаджылара.
Х а д ж ы  Н а й и б. Хаджылар, ахвалат бу гярар илядир ки, хяр бир хакимин
биринджи вязифяси мямлякятин абад вя ахалинин истирахят вя сяадятидир.
Вя Хязрят Ашряфин амалы вя арзусу, бу мямлякятя тяшриф гятиряндян
индийядяк хямишя бу йолда олубдур. Буна да Аллах-таала озю шахиддир;
бу да ки, азхяр миняш-шямсдир. Гюн кими айдындыр. Хямин бу джянаб (доктора ишаря эдир)
ки, исми-шярифляри доктор Лалбйуздур.
Х а д ж ы  М я х я м м я д а л и. Лалбйуз?
Х а д ж ы  Н а й и б. Бяли, Лалбйуз, доктор Лалбйуз ки, тязяликдя
Амристандан бизим вилайятя тяшриф гятирибляр ки, рух азарынын бурада
джамаат ичиндя ня шякилдя зюхура гялмяйини тядгиг вя тяхгиг эдиб,
джюнунлуг мярязинин хасиййятини, тарихини, индики Амристан дарюл-
элмляриндя тяхсил этдикляри элми-психикя тятбиг буйурсунлар.
Бурада доктор бир люгят китабына бармагыны гойуб дейир.
Д о к т о р.  Дали, дали (йяни истяйир десин “дяли”).
Х а д ж ы  Н а й и б (хякимя бахыб). Йяни хяким джянабларынын ихтисасы
хямин дялилик мярязинин, йяни рух даиряляринин оз тябии махиййятиндян
ихрач олуб, ряхня тапмагыдыр ки, бунун нятиджясиндя инсанын гюввейи-
аглиййясиня хялял йетишир. Бяистилахи-тюрк, инсан дяли олур. Бяс беля олан
сурятдя инсаф вя мюрюввятдян узаг олар, агяр биз доктор джянабларынын
шяхяримизя тяшрифини гянимят саймайаг. Хязрят Ашряфин ирадяси бу
йердя гярар тутуб ки, бундан сонра шяхяримиздя бир няфяр да дяли вя ди-
ваня кючя-базарда сяргярдан доланмасын вя доктор джянаблары о бича-
ряляр учюн бир мякан гярар вериб, онларын мюалиджясиня мяшгул олсун...
Беля бир игдаматын ики гисм гёзял нятиджяси ола биляр: бири будур ки, шя-
хяримизин кючяляриндян дялиляри рядд этмяк иля вилайятимизин абадлыгы
йолунда тялаш этмиш оларыг ки, бу озю бизим учюн мюгяддяс бир вязифя-
дир; икинджиси да будур ки, о бяхтигаря дялилярин хейир-дуасынын фейзи би-
зим озюмюзя да кифайят эдяр, валидейнимизя да кифайят эдяр вя абавю
адждадымыза да кифайят эдяр. Ня дейирсиниз, хаджылар?
Х а д ж ы  М я х я м м я д а л и (аллярини галхызыр дуайа). Бари пяр-
вярдигара, беля хакимлярин сайясини биз аджиз бяндялярин башынын устюн-
дян аскик элямя оз бирлийин хатириня.
Х а д ж ы  Х у д а в е р д и (алляри дуада). Эй гёзя гёрюнмяйян
пярвярдигар, бизя ряхмин гялсин!
Х а д ж ы  Д ж я ф я р (алляри дуада). Амин!
Хаджылар тяяджджюбля доктора тамаша эдирляр.
Х а д ж ы  М я х я м м я д а л и (Хаджы Найибя). Хаджы ага, мян беля
мясляхят гёрюрям ки, доктор джянабларынын шяхяримизя вюруду чавуш
васитясиля ахалийя элам олунсун вя джар чякилсин вя о бичаря дялилярин
гохум-агрябасына мюдждя верилсин ки, худавянди-алямин лютф вя мяр-
хямяти сайясиндя о бинява дялиляр мюбтяла олдуглары чюнунлуг мяря-
зиндян тез бир вахтда шяфа тападжаглар.
Х а д ж ы л а р (Шимрялийя тяряф). Бяли, бяли, элам олунсун, джар чякилсин.
Х а д ж ы  Н а й и б (Шимрялийя). Шимряли, хаджыларын мясляхяти пис дейил.
Дурма гет, бинагюзарлыг эля.
Ш и м р я л и. Бячешм-гёз устя (чыхыр, гедир).
Х а д ж ы  М я х я м м я д а л и. Пях, пях, пях! Машаллах олсун доктор
джянабларынын элминя; неджя да ки, арябляр дейибляр: захир батинин айиня-
сидир, эляджя докторун захириндян элм йагыр. А киши, бизим мюсялманла-
рын йяни хякимляри да бир хякимдиляр? Валлах, биллах, анд олсун гетди-
йим Имам Рзайа, хеч байтал да дейилляр. Хяким, бах, буна дейярляр
эй! Амма хейиф ки, дейясян, бизим дили йахшы билмир.
Х а д ж ы  Д ж я ф я р. Йяни, Хаджы ага, ня эйби вар ки, билмир?
Х а д ж ы  Х у д а в е р д и. Йяни, Хаджы ага, бизим дилдя ня мятляб вар
ки, ону билсин йа билмясин? Биляндя ня оладжаг, билмяйяндя ня оладжаг?
Х а д ж ы  М я х я м м я д а л и (хаджылара). Хаджы ага, анд олсун Аллаха,
мян она тяяджджюб эляйирям ки, бу залым оглу бизим дили билмяйя-билмя-
йя дялиляря неджя мюалиджя эдяджяк? Геня озгя азар ола, геня билмяся да,
о гядяр эйби йохдур. Амма Хаджы Найиб ага буйурмуш кими, бурада рух
мясяляси вар, бурада дялинин ахвалыны йохламаг мясяляси вар...
Х а д ж ы  Х у д а в е р д и. Худайа, шюкр сянин джялалына!
Х а д ж ы  Д ж я ф я р. Лахёвля вяла гюввятя илла биллахю алиййюл-азим!
Х а д ж ы  Н а й и б. Йяни Хаджы Мяхяммядяли ага, дили билмякдя, йа
билмямякдя бир мятляб йохдур. Одур, Хязрят Ашряф да бизим дили
билмир; инди гёряк бунун билмямяйинин кимя ня зяряри вар? Хяким да
бунун кими. Ня эйби вар? Хякиминки одур ки, азарын озюня йахшы тяшхис
версин.
Х а д ж ы  М я х я м м я д а л и (Хаджы Найибя). Хейр, мяни афв
буйурасыныз, Хаджы ага! Хязрят Ашряфин иши бир озгядир: о хакимди, онун
вязифяси анджаг амр этмякди, чыгырыб багырмагды ки, бурада бир озгя дили
билмяк асла лазым дейил; амма хяким бир аз бился, ня эйби вар?
Х а д ж ы  Н а й и б. Бяли, хяля бу беля. Инди, хаджылар, кечяк мясялянин
о бири тяряфиня. Мялумдур ки, хяр тяшяббюсат ки, мямлякятин абадлыгы
йолунда башланыр, хёкумят хязинясиня чох да агырлыг дюшмясин дейя,
агайани-тюджджарын химмятинин вюджуду иля нятиджябяхш олур; буна бинаян
Хязрят Ашряф дялихананын тясисинин мясарифини сиз джянабларын охдясиня
мюхаввял эдибди ки, инди биз бу саат доктор хязрятляринин мюсвяддя-
синдян хямин бинагюзарлыгын мяхариджини тяхмин эдя билярик. (Айилиб
докторун кагызына бахыр). Мюсвяддясиндян-гаралама йазы; тялясик йазы.
Доктор гах кагызлары, гах люгят китабларыны ачыр, Хаджы Найибя нишан верир.
Бяли, докторун хесабы мёвджибинджя, агяр биз истяйяк шяхяримиздя
бир дялихана тясис эдяк, онун илдя ийирми мин тюмян мясарифи оладжаг.
Х а д ж ы  М я х я м м я д а л и (тяяджджюблю). Ийирми мин тюмян?
Х а д ж ы  Н а й и б. Бяли, Хаджы ага.
Х а д ж ы  Х у д а в е р д и (тяяджджюблю). Ийирми мин тюмян?
Х а д ж ы  Н а й и б. Бяли, Хаджы ага.
Х а д ж ы  Д ж я ф я р (тяяджджюблю). Ийирми мин тюмян?
Х а д ж ы  Н а й и б. Бяли, Хаджы ага.
Хаджылар бир-бириня бахыб, башларыны булайырлар.
Х а д ж ы  М я х я м м я д а л и (Хаджы Найибя). Хаджы Найиб ага, анд
верирям сяни сяййидюш-шюхядайа, бошла гетсин.
Х а д ж ы  Х у д а в е р д и (Хаджы Найибя). Хаджы Найиб ага, анд верирям
сяни гяриб Имам Рзайа, бошла гетсин.
Х а д ж ы  Д ж я ф я р (Хаджы Найибя). Хаджы Найиб ага, анд верирям сяни
чяхардях мясума, бошла гетсин.
Х а д ж ы  М я х я м м я д а л и (Хаджы Найибя). Арз олсун Хаджы Найиб
аганын хюзури-мюбарякиня ки, о бичаря дялилярин аглыны алан о гёзя
гёрюнмяйян пярвярдигари-алямдир кн, оз йаратдыгы бяндяйя лазым
олан йердя аглы верир да, алыр да. Бу бир мяшиййяти-йязданидир ки... (Ики
алини йухары галхызыб, гёзлярини Аллаха тяряф ахыдыб, бу халятдя олан вахт
хязрят Ашряф ичяри гапыдан йавашджа башыны чыхардыб чыгырыр).
Х я з р я т  А ш р я ф. Пул, пул!.. (Хязрят Ашряф йеня йох олур. Хаджылар
хёвфя душюрляр).
Х а д ж ы  М я х я м м я д а л и (Хаджы Найибя). Хаджы ага, бу ня
фярмайишди? Пул будур бизим джибимиздя. Бизим малымызын да, джанымызын
да тяяллюгю Хязрят Ашрфдир. Анд олсун халиги-лямйязяля ки, бурада
хилаф йохду. Бу ня фярмайишди?
Фярраш Шимряли дахил олур.
Х а д ж ы  Х у д а в е р д и (Хаджы Найибя). Хаджы ага, анд верирям сяни
о узун голлу Хязрят Аббаса, ахы Хязрят Ашряфин нахаг йеря гейзи ту-
тур; биз бир сёз ки, демирик. Бир сурятдя ки, Хязрят Ашряф фярмайиш бу-
йурурлар, бизим ня сёзюмюз ола биляр?
Х а д ж ы л а р. Ня сёзумюз ола биляр?..
Х а д ж ы  Х у д а в е р д и. Ахы, гурбан сяня, Хаджы ага, бирджя мятляб
бурасындадыр ки, хярянин оз дамарына гёря ган аларлар. Ахы сян озюн бир
мулахизя буйур гёр, о ийирми мин тюмяни биз учюмюз веря билярик йа
йох? Гёряк айа бу шяхярдя биздян да савайы таджир вар йа йох?
Х а д ж ы  Д ж я ф я р. Йахшы, биз бядбяхт ня дейирик ки! Хуб, йарысыны
биз веряк, йарысыны гейри таджирляр версин.
Х а д ж ы  Н а й и б. Хаджы Мяхяммядяли ага, анд верирям сяни мёв-
лайи-мюттягийаня, бу сёзляри мяня демяйин. Сёзюнюз вар иди, байаг
Хязрят Ашряфин озюня арз эдяйдиниз. Агяр пул вермяк хяйалыныз йох
иди, хеч охдянизя гётюрмяйяйдиниз.
Х а д ж ы  Х у д а в е р д и. Ай Хаджы ага, ахы биз бядбяхт ня вахт ох-
дямизя гётюрдюк?
Х а д ж ы  Д ж я ф я р. Аллах шейтана лянят элясин!
Х а д ж ы  Х у д а в е р д и. Худайа, шюкюр сянин джялалына!
Х а д ж ы  М я х я м м я д а л и (юзю хякимя). Джянаб хяким, гял сян
бу дашы атяйиндян тёк!
Хяким тяяджджюблю бахыр хаджылара тяряф вя бир шей баша дюшмюр.
Х а д ж ы  Х у д а в е р д и (хякимя). Ай хяким, Хаджы Мяхяммядяли
ага йахшы дейир, ахы бу дялихана сёхбяти ня бир сёхбятди ки, бунун устя
озюнюзя да, бизя да бу гядяр дярди-сяр верирсиниз? Биз эшитдийимиз бу-
дур ки, дялилийин бир сябяби вар. Бу бир бяладыр; бу бир гисмятдир ки, хяр
бир йаранмыш ки, бу дярдя мубтяла олур, гярякдир ки, тутдугу ишин мю-
габилиндя джязасыны чяксин. Бунун чаряси “Джёвшяни-кябир” йа “Джёвшя-
ни-сягир” дуасыдыр ки, йазыб тикирляр дялинин палтарына; озю да гяряк сол
голуна тикилсин (али иля голуну гёстярир).
Хязряти Ашряфин башы ичяри отагдан гёрсянир.
Х я з р я т  А ш р я ф (чох уджадан вя хирсли). Пул! Пул!..
Х а д ж ы л а р (тяшвишя дюшюрляр вя горха-горха дейирляр). Бячешм,
бячешм. Гёз устя, гёз устя. Пул хазырдыр. (аллярини джибляриня узадырлар).
Кючядя Чавуш джарлайыр.
мюдждя верилир шяхяримизин дялиляриня, шяхяримизя бир хяким гялиб, даха
бундан сонра хамы дялиляр агылланаджаг. Ай муштулугуму верянляр, ай
хялятими верянляр!
Х а д ж ы  М я х я м м я д а л и (Хаджы Найибя). Хаджы Найиб ага, хуб,
бир сёзюмюз йохду; пулу бу саат дюзялдярик. Амма анд верирям сяни
Имам Мусейи-Казимя, хякими бир тёвр баша сал, хярджи азалтсын; йохса
бизим шяхяримиздя о гядяр чох дяли йохду ки, ийирми мин тюмян
онларын мюалиджясиня сярф олунсун.
Х а д ж ы  Д ж я ф я р. Хейр, хейр, о гядяр дяли харада иди? Джямиси беш-
алты няфяр анджаг олар.
Х а д ж ы  М я х я м м я д а л и (Хаджы Джяфяря). Хейр, Хаджы ага, бимари-
Кярбялайа анд олсун, дёрд няфярдян артыг дейил: бири дяли Молла Аббас-
ды, бири онун овряти Пырпыз Сонады, бири, бири...
Х а д ж ы  Х у д а в е р д и. Бири о Фармасйон Рюстямди-няди, бири оду,
бир-икиси да ола-олмайа...
Х а д ж ы  Н а й и б (айилиб хякимин хесабына бахыр). Бурада аввял да-
валарын хярджи йазылыб, мясялян: психикум-сулфирикум-броматум, мин
тюмян... Ня билим, чохусуну охуйа билмирям.
Ичяри отагдан Хязрят Ашряфин башы гёрсянир.
Х я з р я т  А ш р я ф (чыгырыр). Пул! Пул!
Хаджылар тяляся-тяляся вя горха-горха джибляриндян бир гядяр гызыл пул чыхардыб, тё-
кюрляр Хаджы Найибин габагына, бу да пулларын йарысыны йыгыр апарыр ичяри, Хязрят Ашряфя
верир, галан йарысыны гойур хякимин габагына, хямин пуллары дясмала гойур, кагыз-ку-
гузуну йыгышдырыр гедир. Хаджылар иля ал-аля верир, хаджылар хахи-няхахи ал веряндян сонра,
аллярини габага узадыб, хавада сахлайырлар ки, сонра йусунлар. Доктор буна тяяджджюб эдиб
вя узюню Хаджы Найибя тутуб, гуйа бу ишин мянасыны билмяк истяйир. Хаджылар наразы бир
халятдя истяйирляр чыхыб гетсинляр, бу хейндя кючядя гилю-гал гопур. Дахил олур Хаджы
Багдад вя Умми Гюлсюм.
Х а д ж ы  Н а й и б. Хейир ола, Хаджы Багдад, бу ня гилю-галды?
Х а д ж ы  Б а г д а д (Хаджы Найибя). Хаджы Найиб ага, анд верирям
сяни о гёзя гёрюнмяйян пярвярдигара, бизи бу мярякядян хилас эт.
Х а д ж ы  Н а й и б. Ня вар, ня мярякяди?
Х а д ж ы  Б а г д а д. Хаджы ага, бизим гилю-гал иля ишимиз йохду. Биз
Аллахын фягир вя мёмин бяндясийик. Мяним о бядбяхт дяли гардашым
Фармасйон Рюстямин алиндян билмирик хара баш гётюрюб гачаг. Бу ов-
рят  (Умми Гюлсюмю гёстярир), айыб олмасын, хаман дяли гардашымын
оврятидир. Инди бир-ики ай олар ки, мян ону мювафиг-шяри-анвяр озюмя
сигясини охудуб, хялал элямишям. Сигясини да Фазил Мяхяммяд озю
охуйуб. Чюнки гяряк мялумунуз ола ки, Фазил Мяхяммяд озю кечян
ил элан элямишди ки, джями дялилярин оврятляри арляриндян бошдулар вя
азаддылар. Инди хаман дяли Рюстям гардашым бу саат гялиб йапышыб бу
бичаря оврятин йахасындан ки, шяхяримизя хяким гялиб, мяня дава ве-
ряджяк, аглым башыма гяляджяк. Инди истяйир зорнан овряти гётюрюб апар-
сын. Аман гюнюдюр, Хаджы ага, бизи дяли Рюстямин шяриндян хилас эля.
Хаджы Найиб вя гейриляри мат галырлар.
Х а д ж ы л а р. Лахёвля вяла гюввятя илла биллахю алиййюл-азим!
Йеня кучядя мярякя вя гилю-гал гопур. Дахил олурлар Кярбялайы Тюрбят,
Мяккя Мяхяммяд, Аминя оврят, Сякиня оврят вя бунлардан савайы
кючя ахли. Дахил оланлар бир-бири иля бу тёвр гилей-гюзар эдир: “А киши, беля да иш олар,
неджя агылланаджаг, бичаря арвадын гюнахы няди?” Кючядя Чавуш йеня джарлайыр: “Эй шия-
ляр, шяхяримизя хяким гялиб, дялиляря мюждя олсун. Хамысы бир нечя гюнюн муддятиндя
агылланаджаг. Эй мяня муштулуг верян, эй мяня хялят верян!” Сонра адамлар башлайыр
чыгырышмага: «Адя, дялиляр гялирляр!” Гилю-гал гопур, ара гарышыр, Хязрят Ашряф башыны
ичяри отагдан чыхардыб чыгырыр: “Сюкут!” Фярраш шаллаг иля чамааты сакит эдир.
Х а д ж ы  Н а й и б (узюню тутур джамаата). Эй Хаджы Багдад, Кярбялайы
Тюрбят, Мяккя Мяхяммяд! Эй йер узюнюн шияляри! Хеч гилю-гал лазым
дейил. Догрудур, доктор Лалбйуз джянаблары худавянди-алямин мярхя-
мяти иля шяхяримизин джями дялилярини агылландыраджаг. О ки, сиз арз эдир-
синиз дялилярин бир нечясинин оврятляри оз гардашларына аря гедибляр, бу
мясяляляр шяри бир мясяля олдугу халда, бунун хяллини Хязрят Ашряф
мюхаввял эдир шяхяримизин шяриятмядары Фазил Мяхяммяд ибн Йягу-
бун охдясиня ки, бу барядя хяр ня сярянджам олса, она тябяиййят этмяк
джями йер узюнюн шияляринин вязифясидир. Дяхи бурада бир озгя сёхбят
ола билмяз.
Хаджы Найиб сёзюню гуртаран кими кючядя сяс дюшюр ки, дялиляр гялир, Джинни
Мустафа гялир. Адамлар гарышыр бир-бириня, гачан гачыр, галан галыр.
Пярдя салыныр
ИКИНДЖИ МЯДЖЛИС
Икинджи мяджлис ваге олур Фазил Мяхяммяд ибн Йягубун эвиндя. Отуруб
Фазилин овряти Мяшяди Зейняб, башы ашагы, гямгин; йанында беш-алты йашында оглу
Хейдяр оз-озюня охуйур. Узагдан кючя ушагларынын гилю-галы эшидилир вя кючя гапысыны
даша басырлар. Дахил олурлар дяли Молла Аббас вя дяли овряти Пырпыз Сона. Бун-
лары кючя ушаглары даша баса-баса говурлар ичяри. Мяшяди Зейняб бунлары гёрджяк тез ду-
рур айага вя йердян башмаг тайыны гятириб, атыр дялилярин устя. Дялиляр агламсынырлар вя
бир тяряфдян кючя ушагларындан горхурлар, бир тяряфдян да Мяшяди Зейнябин башмаг ат-
магындан озлярини горуйурлар.
М я ш я д и  З е й н я б (аджыглы). Итилин джяхяннямя бурадан!
П ы р п ы з  С о н а. Буй, буй, буна бах, сян Аллах! Биз нийя джяхян-
нямя итиляк? (Молла Аббаса). Молла Аббас, сян Аллах биз джяхяннямя
гедяджяйик? (истяйир аглайа). Молла Аббас, сян Аллах гойма мяни джя-
хяннямя апарсынлар; мян джяхяннямдян горхурам (горхусундан
титряйир).
М о л л а  А б б а с (Сонайа аджыглы). Кяс сясини, бихяйа гызы бихяйа!
(Бир гядяр аджыглы бахыр Сонанын узюня). Чяпик чал, ойнуйум. (Пырпыз
Сона чяпик чалыр, Молла Аббас дюшюр ойнамага).
М я ш я д и  З е й н я б (аджыглы вя уджадан). Джяхянням олун бурадан,
йохса валлах бу дашнан вуруб башынызы йарарам! (Алиндя бир шей тутуб
истяйир ата дялиляря. Онлар истяйир гачалар чёля, амма ушагларын горху-
сундан, гапыдан йеня эвя гайыдырлар).
М о л л а  А б б а с (аз галыр агласын). Ахы мян хара гедим? Ушаглар
мяни даша басыр.
(Сона айри-айри бахыр Мяшяди Зейнябин узюня вя бирдян онун устю-
ня хючум чякиб итяляйир, Зейняб она бир-ики йумруг вурур).
М о л л а  А б б а с (аглайа-аглайа). Ай арвадлар, сиз Аллах далаш-
майын.
Ф а з и л  М я х я м м я д (дахил олуб, башмагларыны чыхардыр). Геня
бу ня гилю-галды? Молла Аббас геня бу кючя ушагларыны нийя бура йыг-
мысан? Ня истяйирсян бунлардан? Мин дяфя сяня демишям бу джолма-
джочуга гошулма. (Сонайа) Hя, Сона, кефин неджяди, гызым?
(Сона да, Молла Аббас да икигат баш йендирирляр вя бир сёз де-
мирляр).
Ф а з и л  М я х я м м я д (Молла Аббаса). Аббас, геня сяндян
йана гилей-гюзар эшидирям; геня сяндян шикайятляр гулагыма чатыр. Бир
аз озюня тохтахлыг вер; ахы эйибдир. Сян мяним ата бир, ана бир гарда-
шымсан; сян джамааты устюня гюлдюряндя, мян хяджалятимдян кючяйя чы-
ха билмирям. Валлах биабыр олмушам. Бир да бу гядяр кюфр, насяза да-
нышмагы тяргит: Аллах иля, пейгямбяр иля ишин олмасын, йохса джамаат ся-
ни сянгсар эляр.
Дялиляр икиси да Фазиля тязим эдирляр, Зейняб да отуруб гулаг верир.
Ф а з и л  М я х я м м я д (Молла Аббаса). Де, де, де, гёрюм ахы
ня вахтадяк дялилик эляйяджяксян? Ахы бир сёз де гёрюм ня дейирсян?
М о л л а  А б б а с (Фазиля). Дадаш, изин вер ойнуйум.
П ы р п ы з  С о н а (Фазиля). Фазил дадаш, изин вер мян да ойнуйум.
Ф а з и л  М я х я м м я д (аджыглы). Сиз гяряк мяннян зарафат
елямяйясиниз; мян Фазилям, мяня хёрмят лазымды. Тутах ки, мян изин
вердим; сиз мяним йанымда ня тёвр джюрят эдиб ойнарсыныз?
М о л л а  А б б а с (гуйа бир шей тапыб). Буй, дадаш, валлах ойнарам.
Истяйирсян ойнуйум? (Аллярини галхызыр ки, ойнасын).
Ф а з и л (чыгырыр). Сарсаглама!
Молла Аббас горхуб гачыр чёля.
П ы р п ы з  С о н а. Фазил дадаш, гёр мян ня йахшы ойнуйурам. (Сона
аллярини галхызыр ки, ойнасын, гёрюр ки, Фазил динмир; башлайыр сюзюб ой-
намага. Сачлары чийниня тёкюлмюш халда сюзя-сюзя доланыр, гялир Фа-
зилин габагындан кечир).
Ф а з и л  М я х я м м я д (бир гядяр мат-мат тамаша эдяндян сонра
узюню кянара тутуб). Лянят шейтана!
П ы р п ы з  С о н а (Мяшяди Зейнябя). Зейняб, ай гыз, дур сян да
ойна!
(Зейняб Сонаны итяляйир кянара, Молла Аббас ойнайа-ойнайа гирир ичяри).
Ф а з и л  М я х я м м я д (Молла Аббаса). Джяхянням ол бурадан!
М о л л а  А б б а с. Дадаш, агяр ойнамагыма разы дейилсян, изин вер
майаллаг ашым (майаллаг ашыр).
Ф а з и л  М я х я м м я д (дурур Молла Аббасы эвдян говур). Джя-
хянням ол! Чых гет! Йохса, валлах, билмирям ки, ня элярям! (Молла
Аббас вя Сона гачырлар чёля, ара бир гядяр сакит олур).
Ф а з и л  М я х я м м я д (Зейнябя). Зейняб, сяня бир сёз дейяджя-
йям. (Зейняб динмир, гулаг асыр). Гулаг ас гёр ня дейирям. Шяриятдя
беля йазылыб ки, бир киши ки, дяли олду, онун овряти ондан бошду, онларын
талагы охунмуш кимиди; бу мяним бядбяхт гардашым Молла Аббасын
дяли овряти Пырпыз Сонадыр ки, мяним габагымда гол-гычы ачыг гязир вя
мян да она хахи-няхахи нязяр этмяйя мяджбур олурам, буна шярият са-
хиби бяхяр хал разы ола билмяз.
М я ш я д и  З е й н я б (Фазиля). Бяс ня элямяк истяйирсян?
Ф а з и л  М я х я м м я д (бир гядяр динмир). Валлах, мян озюм да
мяяттял галмышам; чюнки о дяли оврятдян да дейясян бир харай йохду.
(Бир гядяр динмир). Хуб, дур гёр Сона хара гачды гетди? Ону бир чагыр
гялсин данышдырым (Зейняб чыхыр, ушаг да онун далынча гачыр. Фазил ба-
шыны ашагы салыб, фикря гедир, Зейняб Сонанын алиндян йапышыб чякя-чякя
гятирир. Фазил башыны галхызыб Сонаны гёрюр). Сона, йавуг гял, сяня сёз
дейяджяйям. (Сона тязим эдир). Сона, гял разы ол, сяни йахшыджа гейинди-
рим, бязяндирим, йуйундурум, сялигяляндирим; амма бу шяртнян ки,
агылланасан, дяхи узю-гёзю ачыг кючяляря дюшюб, дялилик элямяйясян.
П ы р п ы з  С о н а (горхур, аз галыр аглайа). Фазил дадаш, мян
сяндян горхурам.
Ф а з и л  М я х я м м я д (йумшаглыгнан). Нийя мяндян горхурсан,
гызым?
П ы р п ы з  С о н а. Горхурам мяни дёйясян.
Ф а з и л  М я х я м м я д (мехрибан). Горхма, гызым, дёймяням,
дёймяням; нийя дёйюм? (йавуг гедир).
П ы р п ы з  С о н а. Ахы мян сянин йанында ойнадым, горхурам
аджыгын тута.
Ф а з и л  М я х я м м я д. Йох, гызым, аджыгым тутмур. Истяйирсян
геня ойна. (Сона аллярини галхызыр, истяйир ойнасын, о тяряф-бу тяряфя
бахыб, истяйир гедя чёля).
П ы р п ы з  С о н а. Гой гедим Молла Аббасы чагырым.
Ф а з и л  М я х я м м я д (габагыны кясир). Йох, гетмя, гетмя, да-
йан, дайан, гёр ня дейирям. (Сона Фазиля бахмайыб гачыр, чёл гапынын
агзында дуруб, горха-горха Фазиля тяряф бахыр. Фазил бир гядяр Сонайа
бахандан сонра) Ай гыз, бизя йазыгын гялсин; агяр о бядбяхт Молла
Аббаса йазыгын гялмирся, бары мяня йазыгын гялсин, аглыны йыг башына.
Ахы бир мяня де гёрюм, сян ня дейирсян, ня истяйирсян вя озюню бу
гюня салмагда хяйалын нядир?
П ы р п ы з  С о н а. Фазил дадаш, мян имамы ахтарырам.
Ф а з и л  М я х я м м я д. Неджя имамы ахтарырсан?
П ы р п ы з  С о н а. Мян имам сахиббяззяманы ахтарырам.
Ф а з и л  М я х я м м я д. Нейляйирсян имам сахиббяззяманы?
П ы р п ы з  Со н а. Мян имам сахиббяззямана аря гедяджяйям.
Ф а з и л  М я х я м м я д. Гызым, сян дялисян, онун учюн беля
данышырсан.
П ы р п ы з  С о н а. Йох, Фазил дадаш, сян озюн дялисян, онун учюн
беля данышырсан.
Ф а з и л  М я х я м м я д (бир гядяр фикирдян сонра). Ня дейим,
гызым? Имама истяйирсян, имама гет; амма ахы сян агылланмасан,
имам сяни бу сурятдя гябул элямяз.
П ы р п ы з  С о н а (агламсына-агламсына). Мян неджяйям ки? (оз
юст-башына бахыр). Мян неджяйям ки? Йох, йох, мян имамы истяйирям.
Мяни апар имамын хюзуруна; мян имам сахиббяззяманы истяйирям.
Ф а з и л  М я х я м м я д (бир гядяр Сонайа бахандан сонра). Гы-
зым, мян озюм имамын найибийям, мяним сёзюм имамын сёзюдю
(башлайыр агламага вя диз устя чёкуб, башыны айир дёшюня; алляри иля
узюню йумур. Бир гядяр бу халятдя хяряктсиз галандан сонра, башыны
дикялдир вя аллярини газийюл-хаджата галхызыб дейир).
Эй риджалюл-гейб, хардасыныз, нийя хязрят сахибяззяманы гятирмирси-
низ? Нийя онун рикаби-мюбарякиндя зюхюр этмирсиниз ки, джаханы кюфри-
кюффардан пак эдясиниз? Бари пярвярдигара, анд верирям сяни йетмиш ики
шюхяданын нахаг тёкюлян ганына, сян аввяла, мяним бярадярим Молла
Аббасын тягсириндян кеч вя ня гядяр ки, индийядяк кючя вя базарда
сянин джялалына истехзалар тёрядиб, сянин гюдрятиня шякк гятириб вя ня
гядяр ки, бундан савайы кюфря вя насяза данышмагы озюня пешя эдиб,
сян ону афв эт; зира сян архямяррахиминсян. Худайа, анд верирям сяни
мязлуми-Кярбялайа, бу бичаря Сонанын гюввейи-аглиййясиня бир гя-
дяр сиххят кярамят эля; та голу, гычы вя узю ачыг намяхрямляр нязя-
риндя гязиб доланмагы тярк этсин вя биз аджиз бяндялярин хядсиз мясу-
лиййятляриня баис олмасын. Аллахюммя бяллиг мёвлайи-сахибяззяман
сялаватуллахи алейхи алаяння джямиюл-мёмининя вялмёминат, фи мяша-
ригюл-арз вя мягарибяха! Гой зюхур этсин вя аси бяндяляриня ряхми
гялсин; гоймасын дюнйа дярхям-бярхям ола. (Аллярини даха да йухары
галхызыр вя хявяслянир, джушя гялир вя гялдикджя сясини уджалдыр). Зюхур эт,
эй сахиббяззяман! Зюхур эт! Вя хидайят эля сиратюл-мюстягимя гю-
нахкар бяндялярини
Молла Аббас вя Сона чёл гапыдан башларыны узадыб хялвятджя бахырлар.
Эй сахибюл-аср вяз-зяман, зюхур эт! Мяням сянин найибин Мяхям-
мяд, атам Йягуб, кюнйям Кюлейни (узюню чёл гапыйа тяряф тутуб чыгы-
рыр). Эй мяшярюл-хялайиг, элан олунур бу гюндян сизя ки, мян риджалюл-
гейбин атяйиндян тутуб, хязрятин зюхуруну истида этдим (гёзляри сягфя
бахыр, алляри дуада, джушя гялир, агзы кёпюклянир).
П ы р п ы з  С о н а (Фазили бу халда гёрюб, Молла Аббасы чагырыр вя
аглайыр). Молла Аббас, бура бах, бура бах! Фазил дадашым дяли олуб
(чыгырыр).
Кючядя фярраш Шимряли алиндя шаллаг дахил олур вя Пырпыз Сонайа дейир:
Ф я р р а ш  Ш и м р я л и. Тярпянмя, хяким гялир.
Хяким Лалбйуз дахил олур, бир алиндя мизанюл-хяраря-термометр, о бири алиндя йеня хяким-
ликдя лазым олан гулаг люляси. Фазил Лалбйузу гёруб, чох тяяджджюб эдир. Молла Аббас чёл
гапыда дуруб, адамларын джямисиня тязим эдир; хабеля Пырпыз Сона.
Ф я р р а ш  Ш и м р я л и (Фазиля). Хязрят Фазиля арз олсун ки, бу джянаб
(хякими нишан верир) мяшхур профессор Лалбйуздур ки, дялиляря эля бир
дава верир ки, дяли уч гюн чякмир ки, шяфа тапыр вя сянин-мяним кими
аглы башына гялир.
Ф а з и л  М я х я м м я д (айага дуруб, хякимя хёрмят эдир). Бу-
йурун, айляшиниз (узюню фярраш Шимрялийя тутуб). Бяли, бяли, джянаб док-
торун шяхяримизя тяшрифини эшитмишям. Бяндейи-хягир Амристан мю-тя-
хяссисляринин тибб элминдя мяхарятляриня шякк вя тяряддюдюм йохду
вя лакин рух мярязляринин шяфасы ки, бу алиджянаблар (хякимя ишаря эдир)
оз охдяляриня гётюрюбляр, – эля бир мюшкюл амрдир ки, бу барядя бир ня-
тиджяйя наил олмагларына мяним мютяяссифаня чох иштибахым вар. Шюбхям вар. Зира
ки, хягг-тяала озю буйурублар ки, гюлир-рухю мин амри-рябби. Де ки, рух Аллахын оз ишидир. Хярчянд амр ляфзинин кейфиййят вя махиййятинин мянасыны бяйан буйурмайыблар, лихаза агл хейрятдя галыр вя угяланын ихтилафы мяхз бу барядядир ки, айа рух джёвхяр гябилиндяндир йа аряз вя джёвхяр олдугда да айа мюджярряддир йа гейри-мюджярряд. Чюн хязряти Имам Джяфяр Садиг-
дян рявайятдир ки, зямани ки, худайи-тяала оз бяндясинин гябзи-рухини
мялякюл-мёвтя хяваля эляди, буйурду: чыхарт бяндяляримин рухуну,
гятир мяним йаныма ки, мян ону рахят эдим (башлайыр агламага, хя-
ким тяяджджюб эдир вя йаваш-йаваш гедир Фазилин йанына) вя онлара рях-
мят бяхш эдим. Рухларын хамысыны мялякюл-мёвт гятирир худайи-тяала-
нын йанына (аглайыр, хяким гедир, алини гойур Фазилин алнына вя узюню
фярраша тутур вя тяяджджюб эдир).
М о л л а  А б б а с (хякимя йалварыр). Ай хяким, мяним бу Фазил
гардашым дялиди; она бир дава вер, аглы башына гялсин.
Ф я р р а ш  Ш и м р я л и (Молла Аббаса аджыгланыр). Сарсаг, сарсаг да-
нышма, дюш габагыма сяни апараджагам дялиханайа!
Фазил алляри иля узюню ортюб агламагдадыр, хяким адамларын узюня бахыр вя бир шей
баша дюшмюр.
Ф я р р а ш  Ш и м р я л и (хякимя). Джянаб хяким, бизим шяхярин да-
лиляринин бири будур (Молла Аббасы гёстярир), бири да бунун овряти Пырпыз
Сонаны (гёстярир).
П ы р п ы з  Сона (хякимя). Джянаб хяким, бизим шяхярин дялиляринин
бири будур (аглайан Фазили гёстярир), бири да...
Фярраш ону итяляйиб истяйир чыхартсын, хяким аллярини галхызыб фяррашын габагыны
кясыр.
Ф а з и л  М я х я м м я д (башыны галхызыб йухары). Худайа, сян ар-
хямяррахиминсян (хякимя). Эй хяким, анд верирям сяни Иса вя Мярйя-
мя, агяр сянин ихтийарында олан дава-дярманларда кярамят варса, бу
бичаря оврятя бир аладж эля ки, бялкя бу гядяр намяхрям ичиндя гол-гычы
ачыг гязмяк мясиййятиндян хилас олуб, ня гядяр няфяси вар, джянабыны-
за сянахан олсун.
Доктор, Сонанын гол-гычына вяравюрд эдир вя нябзини алиня алыб сорушур.
Д о к т о р. Сянин ад ня? (Сона динмир). Сянин ад ня? (Сона йеня
динмир).
Ф я р р а ш  Ш и м р я л и (Сонайа). Ай гыз, хяким сорушур адын няди?
Джаваб вер да! Кар дейилсян ки!
М о л л а  А б б а с (хякими йамсылайыр). Сянин ад ня?
Адамлар гюлюшюр. Фярраш Молла Аббас тяряфя хючум эдир, Молла Аббас гачыр, Сона
аглайыр.
П ы р п ы з  С о н а. Нийя мяним Молла Аббасымы дёйюрсюнюз? (Хя-
кимя). Ай хяким, гойма бу дялиляр мяним Молла Аббасымы дёйсюнляр
(аглайыр).
Ф а з и л  М я х я м м я д (хякимя). Ай хяким, анд верирям сяни о
йери-гёйю йох йердян хялг эдян бир пярвярдигара, сян мяним бу дяли
гардашым Молла Аббаса да атфи-нязяр эдиб, бунун да дярди мюалиджяпя-
зир олан сурятдя, о да оз мясляхятинизди. Ня эйби вар, гирям ки, бу бяд-
бяхт бу гядяр мюддятин арзиндя ки, хябти-димаг гятириб, чёлляря дюшюб,
худавянди-алямин аглляри хейран гойан махиййят, кямиййят вя кей-
фиййятини истехзайа гойуб данышмагы озюня бир вязифейи-шяниня гярар
вериб. Вя шайяд бундан баш верян кюфр вя насязанын мюгабилиндя ху-
давянди-тябаряк вя тяала тяряфиндян (ушаг кими аглайыр) бю оврятя да
бир мюалиджя илтифат эдиниз, та ки, узю-гёзю ачыг гязиб, бизи намяхрямя
бахмаг гюнахи-кябирясиндян хилас этсин.
П ы р п ы з  С о н а (хякимя йалварыр). Ай хяким, сян Аллах, сяня
гурбан олум, мяним бу Фазил дадашыма да бир дава вер, агыллансын вя
мяни чох чимдиклямясин.
Хамы гюлюшюр, доктордан вя Фазилдян савайы.
Ф а з и л  М я х я м м я д (башыны галхызыб Сонайа бярк вя чох уджа-
дан аджыгланыр). Йалан данышма, бихяйа!
П ы р п ы з  С о н а (истяйир аглайа). Буй, буй! Йалан нийя данышырам?
Бяс бунлары ким чимдикляйиб? (Голунда вя джанындакы чимдик йерлярини
гёстярир, Молла Аббас гапыдан гах-гах чякиб гюлюр).
Ф а з и л  М я х я м м я д (аллярини гёйя галхызыб). Астягфюрюллах
рябби вя атуби илейх, лахёвля вяла гюввятя илла биллахи алиййюл-азим.
Д я л и л я р(Фазили йамсылайырлар).
Фярраш онлара хямля эдир. Дялиляр гачыр чёля. Фярраш гачыр онларын далынджа вя
чыгырыр.
Ф я р р а ш Ш и м р я л и. Адя, гоймайын, дялиляр гачдылар!
Фазил ики али иля узюню ортюр вя ушаг кими аглайыр.
Х я к и м (хейран вя мат галыб дейир). Ким дали? Ким дали?..
Пярдя
УЧЮНДЖЮ МЯДЖЛИС
Кючядя узагдан гилю-гал, сяс-кюй эшидилир; гилю-гал гялдикджя йавуглашыр вя кючяда Молла Аббас гёрсянир. Онун далынджа Пырпыз Сона вя бунларын далынджа кючя долусу кючя ушагы бунлары даша басыр; дялиляр динмирляр вя бир тёвр озлярини горуйурлар.
М о л л а  А б б а с. Ай джамаат, валлах, бу ушаглар мяни дяли
эляйяджякляр.
Ушаглар атдыглары дашын бири кючя гапыларынын бириня дяйир, хаман гапы ачылыр вя ора-
дан Мяшяди Хаджы – алиндя тясбех, додаглары дуа вирд эдир, – хёвлнак кючяйя чыхыр
вя габагджа ушагларын устюня чыгырыб, онлары сёйюб говур.
М я ш я д и  Х а д ж ы. Джяхянням олун бурадан, кёпяк ушагы кёпяк!
(Сонра узюню Молла Аббаса тутур). А киши, геня бу йазыг овряти гол-
гычы ачыг йанына салыб кючяляри доландырырсан? Аллах сяня да лянят
элясин, сяни акиб-доган кишийя да лянят элясин!
Дялиляр башларыны ашагы салыб, гюнахкар кими бахырлар. Мяшяди Хаджы Сонайа бир
гядяр йавуг гялиб, онун гол-гычына вяравюрд эдир вя дейир.
Аллах шейтана лянят элясин!
Кючя гапыларынын о бирисиндян Няджяфюл-Ашряф чыхыб дялилярин устя чыгырыр.
Н я д ж я ф у л-А ш р я ф (хямишя алиндя тясбех, додаглары дуа вирд
эдир). А киши, геня бу бамбылылар билмирям халгдан ня истяйирляр? (Ов-
рятин гол-гычыны вяравюрд эдир вя оз-озюня дейир). Аллах шейтана лянят
элясин!
Х а д ж ы  И с л а м (хямишя алиндя тясбех, додаглары дуа вирд эдир, о
бири гапыдан чыхыр вя дялиляря чыгырыр). А киши, бу мялун оглу мялун
геня бурададыр? Бяс бунлары апараджагдылар дялиханайа? Бяс бурада ня
гялят эляйирляр? (Оврятя вяравюрд эляйир вя оз-озюня дейир). Аллах
шейтана лянят элясин!
Дялиляр башлары ашагы тязим эдирляр.
М я ш я д и  Х а д ж ы (Молла Аббаса). Хя, сёзюн няди, тябият оглу
тябият?
Н я д ж я ф у л-А ш р я ф (Молла Аббаса). Ахы бир де гёрум, ня дейир-
сян? Ахы йяни дейирсян джями мяхлугат оз башына йараныб да? Йяни
бунлары йарадан йохдур да? Йяни Аллах-зад йаланды да? (Бу сёзляри
дейя-дейя Нячяфюл-Ашряф Молла Аббасы чянясинин алтындан йухары
дюмсюкляйир).
Х а д ж ы  И с л а м (Молла Аббаса тяряф йумругуну чякиб чыгырыр). Мя-
лун олгу мялун! Анд олсун Аллаха, шейтан дейир вур башы-гёзю йарылсын
(Оврятя тяряф вяравюрд эдир вя озю-озюня). Аллах шейтана лянят элясин!
Дялиляр тязим эдирляр.
М я ш я д и  Х а д ж ы (оврятя йавуглашыр вя диггят иля гол-гычына
бахыр). Аллах шейтана лянят элясин.
Н я д ж я ф у л-А ш р я ф (оврятин йанына гедир вя гол-гычына вяравюрд
эдир вя дейир). Аллах шейтана лянят элясин!
Х а д ж ы  А б д ю л я з и м (алиндя тясбех, дуа вирд эдя-эдя, кюджя иля
гялмякдя). Геня бу дяли бамбылылар ня дюшюбляр кючянин джанына? Бяс
бу гюн бунлары дялиханайа гатаджагдылар? Аллахю акбяр! Анд олсун
Абюлфязл Аббаса, агайи-Няджяфюл-Ашряф, биз бу дяли-диванянин
уджундан рюсвайи-джяхан олуб гедяджяйик. Беля хята бурасындадыр ки, бу
мялун оглу мялун (Молла Аббаса ишаря) дилини фарагат гоймур,
гоймур; гардаш, гоймур; амирял-мёмюниня анд олсун гоймур.
М ё м ю н л я р. Хейр, гоймур.
Дялиляр тязим эдирляр.
Х а д ж ы  А б д ю л я з и м. Дюнян гябристандан ахли-гюбур зийарятин-
дян гялирдим. Гёр бу мюртяд оглу мюртяд (Молла Аббаса ишаря) о гядяр
джамаатын ичиндя мяня ня дейир? Дейир о хансы балыг иди ки, хязрят ону
чагыран кими башыны судан чыхардыб джаваб верди? Дейирям: “Кяркярят
ибн Мярмярят ибн аряря иди, буйнузлары да вар иди”. Бу гядяр адамын
ичиндя бу фармасйон оглу фармасйон (Молла Аббасы гёстярир) гах-гах
чякя-чякя гёр ня дейир; дейир: балыг да данышармы?
Бурада Молла Аббас чытмыг чалыр, дюшюр ойнамага, Сона она бахыб, о да ойнайыр.
М ё м ю н л я р. Аллах сизя лянят элясин! Аллах сизя лянят элясин!
Х а д ж ы  М я д и н я (алиндя тясбех, додаглары вирд эляйир. Кючя иля
гялдикдя Молла Аббаса). Анд олсун Фатимейи-Зяхрайа, сяни бу кючядя
йыхыб, о гядяр айагларам ки, бейнин торпага гарышар! Хяпянд оглу хя-
пянд, хязрятин туман багы иля ня ишин вар? (Хаджы Мядиня бу сёзляри де-
йяндян сонра узюню Сонайа тяряф чёндяриб, онун гол-гычына вяравюрд
эляйир).
М я ш я д и  Х а д ж ы (Хаджы Мядиняйя). Агайи Хаджы Мядиня, астяг-
фюруллах, о ня сёздю фярмайиш эдирсян? Астягфюруллах!
М ё м ю н л я р. Астягфюруллах, рябби вя атуби илейхя!
Х а д ж ы  М я д и н я. Агайи-Мяшяди Хаджы, Аллахын мин бир адына анд
олсун, бу баби оглу баби дюнян кючядя джамааты башына йыгыб, хязрятин
туман багына лаг эляйир ки, гуйа няюзибиллах, хязрят эшийя чыханда
туман багыны тапшырарды сарбанына. Вя чюн туман багы да хейли гиймятли
имиш, онун учюн да сарбанын гёзю дюшюр туман багына вя кюффарын го-
шуну хязряти шяхадятя йетиряндян сонра, сарбан гялир хаман туман ба-
гыны хязрятин туманындан чыхартсын, хязрят аввял саг алини, сонра сол
алини гойур туман багынын устя, амма о харамзада хязрятин аллярини
кясиб, туман багыны гясб эляйир. (Аглайыр вя мёмюнляр да аглайырлар).
Молла Аббас башыны салыб ашагы динмир, мёмюнляр аглайа-аглайа дейирляр: “Туман
багына гурбан олум, йа сеййидюш-шюхяда!”, башларына дёйюрляр. Хяким Лалбйуз вя
фярраш Шимряли хялвятджя бунлара тамаша эдир. Молла Аббас да мёмюнляри йамсыламаг
бабятиндян оз-озюня тез-тез дейир.
М о л л а  А б б а с. Туман багына гурбан олум, йа сеййидюш-шю-
хяда! Туман багына гурбан олум, йа сеййидюш-шюхяда! (Вя бирдян
гах-гах чякиб гюлюр вя чыхыб гачыр. Сона да гачыр).
М ё м ю н л я р (бунун, далынджа). Аллах сяня лянят элясин!
Фярраш Шимряли дялиляри тутуб сахлайыр, хяким да гялиб дурур мёмюнлярин
габагында.
Ф я р р а ш  Ш и м р я л и (дялиляря). Дайанын, хара гачырсыныз? Ики саатды
сизи ахтарырам. Бу саат сизи апараджагам дялиханайа, орада аглыныз башы-
ныза гяляр вя дяхи хязрятин туман багыны мязхякяйя гоймазсыныз.
Х а д ж ы  И с л а м (фярраша), Ай Шимряли, Аллах сяня Кярбяла гисмят
элясин, Аллах валидейниня ряхмят элясин; бу дялинин охдясиндян бялкя
сян гялясян; йохса, валлахи, биабыр олдуг. Бир да бу мялуна дейян гя-
ряк, ахы, сянин хязрятин туман багы иля ня ишин вар? Гурбан олум хяз-
рятин туманына да, туман багына да!
М ё м ю н л я р (аглайа-аглайа). Туман багына гурбан олум, йа
сеййидюш-шюхяда! (Башларына дёйюрляр).
Хяким гялир аглайанларын йанына вя тяяджджюб иля аввял бунлара вя сонра Фярраш
Шимрялийя тяряф бахыб, ишаря иля сорушур ки, гуйа бунлар нийя аглайыр.
Ф я р р а ш  Ш и м р я л и (хякимя). Бир сябяб йохду, анджаг риггяти-
гялб уз вериб.
М о л л а  А б б а с (хякимя). Хяким, хяким, гял гёряк ким йахшы
майаллаг ашар. (Озю майаллаг ашыр).
М я ш я д и  Х а д ж ы. А киши, бу бядбяхт лап дяли олубдур.
Бу хейндя гюнорта азаны дейилир вя кючя иля хамбал, бир тай далында, кечир. Кянарда
бир пингчи дюканы гёрсянир. Азан дейилян кими мёмюнляр, хамбал вя пингчи шагирди
айага галхыб, бирдян, башлайырлар аллярини гулагларына гойуб азан чагырмага: “Аллахю-
акбяр!”, “Аллахю-акбяр!” ”яшхядю ан лаилахя илляллах!”. Хяким тяяджджюб иля азан чагы-
ранлара бахыр вя йеня фярраш Шимрялидян ишаря иля сорушур ки, бялкя бунлар дялидирляр?
Сонра гялир Няджяфюл-Ашряфин йанына вя джибиндян люгят китабыны чыхардыр, бир сёз ахтарыр,
амма тапа билмир: сонра гялир Хаджы Мядинянин йанына вя айилиб бунун узюнюн о тяря-
финя бахыр, бу тяряфиня бахыр, башына вя алнына диггят йетирир вя ахырда гёзляриня диггят
верир. Молла Аббас да габага йерийиб, хахиш эдир ки, она да бахсын; хяким онун да уз-
гёзюня габагкы сайаг бахдыгда Молла Аббас бирдян “пыгг” эляйиб, гёйя тулланыр вя хя-
кими эля горхудур ки, хяким аз галыр йыхыла. Молла Аббас вя Сона гачырлар, фярраш истяйир
тута, амма хякими гойуб гедя билмир. Мёмюнляр йердян даш гётюрюб, дялилярин далынджа
гачырлар. Фярраш Шимряли хякими гуджаглайыб гоймур йыхылсын вя она дейир:
Ф я р р а ш  Ш и м р я л и (хякимя). Валлах, хяким, сян ки, дялидян беля
горхансан, гяряк бир дуа йаздырыб йанында сахлайасан.
Хяким алтдан йухары бахыр Шимрялийя вя бир сёз демир.
Пярдя
ДЁРДЮНДЖЮ МЯДЖЛИС
Дялихана. Дяли Молла Аббас айаг устя дуруб, алини гёйя галхызыб, моизя эдир.
Отурублар дялиляр: Пырпыз Сона, Фармасйон Рюстям, Сярсям Хейдяр,
Хямзад Гурбан, Джинни Мустафа. Дялиляр дяли Молла Аббасын моизясиня гу-
лаг асырлар.
М о л л а  А б б а с (сяснян, авазнан охуйа-охуйа дейир). Алхям-
дилиллах ряббюл-алямин вяссялатю вяссялам ала сейидял-мюрсялин вя ила-
хит-тахирин, амма бяд...
С я р с я м Х е й д я р (аглайа-аглайа йалварыр). Ай Молла Аббас
гардаш, сян Аллах бизя нагыл де, гулаг асаг.
М о л л а  А б б а с (хирсли). Неджя нагыл де?! Ня зявзяк-зявзяк да-
нышырсан? Неджя нагыл де? Мян ваизям, йохса нагылчыйам ки, сизя нагыл
дейям? Сёзя бах, сян Аллах! Дейясян мян нагылчыйам! (Хирси тутур вя
гёзляри гызарыр. Сярсям Хейдяр вя Хямзад Гурбан аглайырлар. Джинни
Мустафа аджыгындан дизлярини йеря чырпыр вя йумругуну сага-сола тулла-
йыр. Молла Аббас бирдян гах-гах чякиб гюлюр). Бяс бу нагыл дейил,
няди? Бяс бу дедиклярим нагыл дейил, няди? (гюлюр).
Х я м з а д  Г у р б а н. Сян Аллах, Молла Аббас, бир аз моизя эля
гулаг асаг.
М о л л а  А б б а с (Гуйа Хямзад Гурбанын сёзюню эшитмяди). Бяли,
худавянди-алямин изни иля биз бурайа джям олмушуг ки, бу беш гюнлюк
дюнйайи-фанинин гуйудатындан кянара дюшюб, Аллахын йолундан азан-
лара узюмюз саташмасын. Онун учюн да фюрсяти гянимят билиб, Агайи-
Мяджлисидян сизя моизя эдяджяйям ки, фейзийаб оласыныз.
Ф а р м а с й о н  Р ю с т я м (джялд дурур айага вя аллярини олчя-
олчя). Де, де, ай атам-анам сяня гурбан олсун! Эляджя Агайи-Мяджли-
сидян де!
М о л л а  А б б а с. Бяли, эй мяним хуш вя зякавят, агл вя фярасят
сахиби олан йолдашларым! Арз олсун хидмяти-шярифинизя ки, Агайи-Фазил
Мячлиси оз “Ихтийарат” китабында беля рявайят эдир ки, (авазнан) аз
хязрят имам Мяхяммяд Багир мянгул аст ки, хяр кяс ряджяб айынын
биринджи гюню ики мин рукят намаз гыла вя габагкы рюкятдя ики мин дяфя
тёвхид зикр эдя вя уч мин дяфя “инна анзялна” охуйа вя охуйуб гур-
тарана кими узю гибляйя дура, хаман шяхс айын ахырына кими гарын агрысы
гёрмяз; валлахи гёрмяз, биллахи гёрмяз.
Бурада Фармасйон Рюстям вя Сярсям Хейдяр гах-гах иля гюлюрляр;
Хямзад Гурбан вя Пырпыз Сона аглайырлар; Джинни Мустафа да дизлярини
йеря дёйюр вя чыгырыр. Бир нечя мёмюн алляриндя тясбех, аглайа-аглайа дахил олуб
сорушурлар: “биз да мярсийяйя, агламага гялмишик. Аглайын, эй шияляр!”.
Д ж и н н и  М у с т а ф а (ара сакит оландан сонра). Бах, Молла Аббас,
истяйирсян мян дабанымы йеря вурум, бурадан бир гуш чыхсын? Бах, де-
йирсян вурум? Мян Агайи-Мячлисидян горхмайаджагам ки! (Дабанла-
рыны вурур йеря). Бах, мян да узю гибляйя дурмушам. Бяс Агайи-
Мячлиси нийя узю гибляйя дурур?
Х я м з а д  Г у р б а н (Джинни Мустафайа йалварыр). Ай Мустафа
гардаш, сян Аллах дабанларыны йеря вурма, мян гушдан горхурам.
Ф а р м а с й о н  Р ю с т я м (дик галхыр айага). Молла Аббас, Молла
Аббас, мяним бир атам вар иди, пешяси сяхярдян-ахшама кими агадж-
дан-агаджа учмаг иди. Ахырда хоруз олду банлады. (Озю да хоруз кими
банлайыр). Сян олясян, Молла Аббас, йалан демирям, оду бах (гёйя
бахыр), атам учду гетди. (Галан дялиляр да гёйя бахырлар, гуйа бир шей
ахтарырлар).
М ё м ю н л я р (бир-бириня). А киши, бунлар бир озгя джюря данышырлар,
гялин чыхаг гедяк (гедирляр).
М о л л а  А б б а с. Мян хяля гушдан савайы агаджларын да гёйя
учмагыны гёрмюшям, дашларын да гёйя учмагыны гёрмюшям.
Д ж и н н и  М у с т а ф а (чагырыр). Мян олюм, Молла Аббас, бош-бош
данышма! Агаджларын учмагыны дейирсян де, амма дашларын учмагыны
демя; бу йалан олду.
Хямзад Гурбан вя Пырпыз Сона аглайырлар.
П ы р п ы з  С о н а. Сян Аллах, ай Мустафа гардаш, аджыгын тутмасын,
мян горхурам.
М о л л а  А б б а с (Джинни Мустафайа). Хяля мяним дайымын оглунун
хорузу вар иди, хеч хяйятдя олмазды, хямишя дамнан дама учарды.
Ф а р м а с й о н  Р ю с т я м (гах-гах чякиб гюлюр). Мян олум,
Молла Аббас, сян да банна (бу да, Хейдяр да гюлюрляр, Хямзад
Гурбан вя Сона аглайырлар, Мустафа дабанларыны йеря чырпыр).
С я р с я м  Х е й д я р (дик галхыр). Сян олясян, Молла Аббас, мя-
ним ушаглыгда бир хорузум вар иди (гюлюр).
Х я м з а д  Г у р б а н (аглайа-аглайа). Нийя мяним хорузум
йохду? Нийя хамынын хорузу вар, мяним хорузум йохду?
М о л л а  А б б а с (уджадан, авазнан). Эй мяшярюл-хялайиг! Эшидин
вя агах олун ки, дёрд йюз ил бундан мюгяддям мян гетмишдим йяджудж
мяджуджларын вилайятиня. (Хамы дялиляр сакит олуб, гулаг асырлар). Орада
бу дылгыр вятяним мяним йадыма дюшдю; мяни бир агламаг тутду ки, бир
да гёрдюм (аллярини дизляриня чырпыр) дярйаларын суйу галхыр йухары, аз
галыр мяни гярг эдя; мян да галхмышам суйун узюня.
П ы р п ы з  С о н а (аз галыр аглайа). Горхурам мян да гярг олам,
Молла Аббас. (Титряйир вя гялир озюню салыр Молла Аббасын гуджагына;
Молла Аббас буну кянар эдир).
М о л л а  А б б а с (Сонайа аджыглы). Мян моизя элядийим йердя, ся-
нин ихтийарын йохду мяним йаныма гялясян (Сона инди да гедир Мус-
тафанын гуджагына, о да рядд эдир).
Д ж и н н и  М у с т а ф а (чох аджыглы). Чякил кянара, ахмагын гызы! Сян
хоруздан горханда, мян да гяряк пишикдян горхам. Мау-мау (пишик
кими мовулдайыр, Рюстям вя Хейдяр гюлюрляр).
Х я м з а д  Г у р б а н (бирдян йериндян галхыб, башыны эля бярк
вурур пянджяряйя ки, шюшяси сыныр тёкюлюр). Адя, гоймайын! Умман
дярйасы дашды! Мян богулурам!
Бу хейндя Фярраш Шимряли гирир ичяри вя алиндяки шаллаг иля Гурбаны бярк дё-
йюр. Фармасйон Рюстям вя Сярсям Хейдяр гачыб буджага сыгынырлар. Хям-
зад Гурбан вя Сона аглайырлар, Джинни Мустафа айагларыны йеря вуруб чыгырыр.
Молла Аббас башлайыр чытмаг чалыб ойнамага. Фярраш Шимряли Сонайа диггят салыр
вя сонра Молла Аббаса дейир:
Ф я р р а ш  Ш и м р я л и. Ай бичаря дяли, молла да мягяр ойнар?
Рюстям вя Хейдяр гюлюшюрляр. Гурбан вя Сона аглашырлар, Мустафа чыгырыр. Шимряли
Сонайа тяряф гедир вя хялвятляйиб ону чимдикляйир. Сона чимдийин агрысындан вуйул-
дуйур. Доктор Лалбйуз гирир ичяри. Ара сакит олур, чюнки дялиляр хамысы айага ду-
руб, доктора тязим эдирляр.
Ф я р р а ш Ш и м р я л и (доктора). Джянаб хяким, бизим шяхярин
дялиляри бу алты няфяр адамды ки, йыгыб гятирдим бурайа. Бу, дяли Молла
Аббасды. Бу, онун арвады дяли Сонады. Бунун ады Фармасйон
Рюстямди. Бу, Сярсям Хейдярди. Бу, Хямзад Гурбанды. Бу да Джинни
Мустафады.
Х я м з а д  Г у р б а н (хякимя шикайят эдир). Ай хяким, сян Аллах,
бу дялийя дегинян (Шимрялини гёстярир) бизи дёймясин!
Д ж и н н и  М у с т а ф а (хякимя). Ахы бу дялини (Шимрялийя ишаря)
гятириб бурайа гатмысыныз, бизим гюнахымыз няди ки, бизи шаллаглайыр?
М о л л а  А б б а с (хякимя). Ахы мян ки, ойнайырам, бунун кимя
бир зийаны вар ки, бу дяли мяним ойнамагыма лаг эляйир?
Рюстям вя Хейдяр гюлюрляр.
П ы р п ы з  С о н а (хякимя, аглайа-аглайа). Ай, хяким, бу дяли киши
(Шимрялини гёстярир) мяни чимдикляди.
Рюстям вя Хейдяр гюлюр, Гурбан аглайыр.
Ф я р р а ш  Ш и м р я л и (хякимя). Джянаб доктор, бунлар дялилийин
хавасына данышырлар.
С я р с я м  Х е й д я р (дик атылыр). Буй, хяким, анд олсун Аллаха,
биз дяли дейилик, озю дялиди.
Д я л и л я р(хамысы бирдян). Валлах, дялиди!
Ф я р р а ш  Ш и м р я л и (хякимя). Докторун башы учюн, мян бунлары
дёймямишям.
Л а л б й ю з (Шимрялийя). Бу, бу... (билмир ня данышсын).
Дялиляр хамысы хякимя баш йендириб адябля дурурлар. Хяким мат-мяяттял галыр,
аввял эхтийатла гедир дялилярин нябзиня бахыр, сифятляриня вя гёзляриня бахыр, сонра Со-
найа йавуг гялиб, гол-гычына диггят салыр, нябзиня бахыр, чянясини алляйир.
П ы р п ы з  С о н а (аглайа-аглайа). Ай хяким, мян сяндян горху-
рам; горхурам сян да мяни чимдикляйясян.
Молла Аббас, Рюстям вя Хейдяр гюлюшюрляр. Гурбан вя Сона аглашыр. Мустафа
дизлярини йеря вурур, чыгырыр. Дахил олурлар Хачы Багдад, Кабла Тюрбят,
Мяккя Мяхяммяд, Умми Гюлсюм, Аминя, Сякиня. Сона бунлары
гёрчяк башлайыр горхуб гизлянмяйя вя аглайа-аглайа дейир:
П ы р п ы з  С о н а. Хяким, бу дялиляри гоймайын бура гялсинляр, мян
онлардан горхурам. (Титряйир. Дялиляр да Сонаны тясдиг эдир, адамлар
нарахат, хяким мяяттял, чавуш дялиляря тяпинир вя араны сакит эдир).
К а б л а  Т ю р б я т (алиндя тясбех, додаглары “сюбханаллах” вирд
эдир). Джянаб хяким, мян бир ишдян отяри сизя зяхмят вермяйя гялми-
шям. Мян бу дяли, сярсям Хейдярин ата бир, ана бир гардашыйам. Арз
олсун ки, мяним бу бядбяхт бярадярим, бир илдян артыгды ки, дялилик аза-
рына гирифтар олуб. Дуа галмайыб ки, йаздырмамыш олаг; дярман галма-
йыб ки, йедиртмямиш олаг.
Хейдяр дурур адябля гардашы Кабла Тюрбятя баш йендирир.
Дярди-сяр вермякдян мягсяд будур ки, бу гюн сешянбя, бяли, чяр-
шянбя, пянчшянбя, чюмя гюню, йяни ряджяб айынын он доггузунда, хяз-
рятин зюхурудур ки, джями дяли кишилярин оврятляри хаман гюн оз йавуг
гохумларынын бири иля бахямликдя хязрятин зийарятиня мюшярряф олмалы-
дырлар.
Молла Аббас майаллаг ашыр. Рюстям вя Хейдяр гюлюшюрляр, “гу-гу” эляйирляр.
Сона вя Гурбан аглашырлар, Мустафа чыгырыр.
К а б л а  Т ю р б я т (Молла Аббаса). Аллах сяня лянят элясин! Гяряк
имамын зюхурунун сёхбятиндя бу мюртяд майаллаг аша (Хякимя). Хя-
ким джянабларына бу дярди-сяри вермякдян мягсяд билмякди ки, айа бу
уч гюнюн арзиндя бу бядбяхт Хейдярин агылланмагына бир умид вар йа
йох? Чюнки шайяд худавянди-алямин шяфаяти садир ола, агыллана; агяр
агылланмаса, мян озюм мячбурам овряти Аминяни (Аминяйя тяряф
бахыр) апарам хязрятин зийарятиня...
А м и н я (гедир сярсям Хейдярин узюня богма чыхардыр. Хейдяр
мат-мат бахыр). Йаланса, бунун башына кюл! Бир илдян артыгдыр бу гюн
агылланыр, сабах агылланыр; мяни да сяргярдан гойубду.
Джинни Мустафа чыгырыр.
К а б л а  Т ю р б я т (хякимя). Джянаб хяким, сизин ряйинизи билмяк
бизя лазымды.
Х я к и м (чийинлярини атыр). Академик, академик.
Хеч кяс баша дюшмюр. Рюстям вя Хейдяр гюлюшюр. Сона вя Гурбан аглашырлар,
Мустафа чыгырыр.
М я к к я  М я х я м м я д (алиндя тясбех, додаглары вирд эдир вя
хякимя дейир). Джянаб хяким, сизя дярди-сяр вермякдян мягсяд будур
ки, арз эдирям. Мяним да бу бядбяхт ата бир, ана бир гардашым Хямзад
Гурбан бир нечя мюддятди ки, дяли-диваня олуб чёлляря дюшюбдю. Бу да
онун овряти Сякиняди. Дуа галмайыб ки, йаздырмамыш олаг; дава-дяр-
ман галмайыб ки, йедиртмямиш олаг. (Гурбан дурур айага, гардашы
Мяккя Мяхяммядя баш йендирир). Дярди-сяр вермякдян мягсяд бу-
дур ки, чюмя гюню хязрят зюхур эдир; хёкмдюр ки, джями дяли кишилярин
оврятляри оз йавуг гохумлары иля бирликдя хязрятин зийарятиня мюшярряф
олалар.
Молла Аббас майаллаг ашыр, мёмюнляр бу дяфя ону дёйя-дёйя салырлар чёля. Рюс-
тям вя Хейдяр гюлюшюрляр, Сона вя Гурбан аглайырлар.
М я к к я  М я х я м м я д (Молла Аббасын далынджа). Хяр вахт ки,
имамын зюхурундан сёхбят дюшюр, бу мялун оглу мялун гяряк
майаллаг аша (Хякимя). Хяким джянабларына дярди-сяр вермякдян
мягсяд билмякдир ки, айа, бу уч гюнюн арзиндя бу бядбяхт Гурбанын
агылланмагына бир умид вар йа йох?
Сякиня гедир Хямзад Гурбана богма чыхардыр. Гурбан мат-мат бахыр.
С я к и н я. Бунун башына кюл! Ня гядяр вахтды ки, эля ха бу гюн
агылланыр, сабах агылланыр; мяни да сахибсиз гойуб.
Джинни Мустафа чыгырыр, дабанларыны йеря чырпыр.
Х я к и м (чийинлярини атыр). Академик, академик!
Хеч кяс хяким дедийини баша дюшмюр.
М о л л а А б б а с (гапыдан). Ай мюсялманлар, валлах бу хяким
дялиди.
Молла Аббас гапыда ойнайыр, Рюстям вя Хейдяр гюлюшюрляр, Сона вя Гурбан аг-
лайырлар; Мустафа чыгырыр вя дабанларыны йеря чырпыр. Шимряли Молла Аббаса бир шаллаг
чякир.
П ы р п ы з  С о н а (аглайа-аглайа, хякимя). Ай хяким, сян Аллах
бу дялиляря де, мяним Молла Аббасымы дёймясинляр.
Узагдан чавуш джарлайыр, джамаат салават чякир. Аллахюммя сялли ала Мяхяммддюн
вя али Мяхяммяд.
Пярдя
БЕШИНДЖИ МЯДЖЛИС
Шяхярин кянары, джамаат айаг устя, алляри дуада, додаглары дуа вирд эдир. Чоху
мюсафир палтарында зяввардырлар. Чавуш охуйур:
Дюшюб кёнлюм мяним да иштийагя,
Гедин мяндян габагджа сиз габагя,
Эдин иззят бу иззятли гонагя,
О хязрятдян сизя фярман чыхыбдыр.
Бяр Мяхяммяд вя алихю сялават!..
Джамаат салават чякир, чавуш Алялфялах, Фазил Мяхяммяд ибн Йягуб,
Хаджы Багдад, Кярбялайы Тюрбят вя Мяккя Мяхяммяд, бунлардан
сонра оврятляр – Умми Гюлсюм, Аминя, Сякиня... Алялфялах бир атын джиловун-
дан чякир, атын устюндя хурчун, ичиндя олю сюмюкляри гёрсянир. Адамларын далынча дёрд
кяджавя, хяряси бир гатыра йюклянмиш. Бунлардан савайы чох киши вя оврят гялмякдядир.
Хаджы Мяхяммядяли фяршфюруш, Хаджы Худаверди, Хаджы Джяфяр да бурада дуруб аглайырлар.
Бир тяряфдян дялиляр, Молла Аббас, Фармасйон Рюстям, Сярсям Хейдяр, Хямзад Гур-
бан, Джинни Мустафа, Пырпыз Сона. Шимряли алиндя шаллаг дялиляри гёзляйир.
Ф а з и л  М я х я м м я д  и б н  Й я г у б (аллярини газийюл-хаджата
галхызыб, бялагят иля дейир). Аллахюммя инни асялюкя биисмикя йа рях-
ман йа ряхим! Сюбханаллах, лаилахя илла антял-гёвс-алгёвс кюлли шейин
гядир. Эй мяшярил-хялайиг! Эй ислам уммяти! Эй йер узюнюн шияляри!
Билин вя агах олун ки, дюнйаны бядбяхтлик хяр тяряфдян ахатя эдибди.
Бунун умдя сябяби гюн-гюндян артмагда олан мясиййятлярин вюджуди
ки, ибарят олсун дяли кишилярин оврятляринин сахибсиз галмагындан. Бир
сурятдя ки, оз хязрят Йягуб мярвист ки, агяр овряти-мюслимя мюддяти
бисахиб маняд, хяфтад хязар мяляк бяяхалийион вилайят лянят кюняд. Хязрят Йягубдан рявайятдир ки, агяр мюсялман арвад бир мюддят сахибсиз галса, йетмиш мин мяляк о вилайятин ахалисиня лянят охуйар.
Д ж а м а а т. Лянят!
Ф а з и л  М я х я м м я д (аглайыр). Инди бир мюлахизя буйурун гё-
рюн, бир мямлякятя ки, йетмиш мин мяляк лянят охуйа, албяття, орада
дюнйа-алям дярхям-бярхям оладжаг. Эй йер узюнюн шияляри, бу гюн
джюмя гюнюдюр, йяни бина бярявайяти-ибн Хясян Сяид ибн Омяр Хясян
гейр вахид, галя йяхрюджю гиамюна ахлюл-бейт йёвмюл-джюмя... Бахын
мягриб тяряфиня: гюн орадан тюлю эдир; бахын мяшриг тяряфиня: гюн ора-
дан гюруб эдир (башыны галхызыб гёйя бахыр. Джамаат тяяджджюблю мягриб
вя мяшриг тяряфя бахыр).
Ф а з и л  М я х я м м я д (моизясини эляйир). Одур, аз галыр улдузлар
йеря тёкюлсюн; аз галыр вялвялейи-сятхи-хакдан олсун; аз галыр зялзяле-
йи-сягфи асиман олсун. Бу озгя бир шей дейил, мягяр сахибюл-аср вяз-
зяманын зюхурунун аламятидир.
Дялиляр тязим эдирляр, Хямзад Гурбан вя Пырпыз Сона горхуларындан титряйирляр вя
аглайырлар. Фармасйон Рюстям вя Сярсям Хейдяр гюлюрляр вя Джинни Мустафа чыгырыр.
Молла Аббас чытмыг чалыр, дюшюр ойнамага, джамаат аджыгланыр вя ону орадан чыхардыр.
Д ж и н н и  М у с т а ф а. Адя, имам гялди! Адя, Молла Аббас, имам
гялди (Дизлярини йеря дёйюр).
Кючядя джамаат бу сёзю эшидиб, хяйяджанла йавуг гялиб, имамы ахтарыр.
Ф а з и л  М я х я м м я д (моизя эдир). Эй йер узюнюн шияляри, бу
гюн бу аганын (чавуша ишаря эдир) бурайа мюсафирятинин илляти будур ки,
бютюн йер узюнюн шияляриня элам олунсун ки, хязрят сахибюл-аср вяззя-
ман джюмя гюню Гаф дагынын далындан мин овлады иля дюшмянин габа-
гына давайа чыхыб, элани-мюхарибя эдяджяк.
М о л л а  А б б а с (узагдан гах-гах чякиб гюлюр). Аз да йох, мин
овлады иля!
Шимряли вя мёмюнляр Молла Аббасы бир хейляк дёйюрляр.
Ф а з и л  М я х я м м я д. Бяли, азхяр миняш-шямсдир ки, хязрятин
уммятинин тёряйиб артмагына бёйюк зярурят мюшахидя олунур вя бу
сябябдян о хязрятдян тявягге садир олуб ки, (бир кагызы алиндя тутуб)
бяндейи-хягир хязрятин биринджи найибихассы Мяхяммяд ибн Йягуб
Гюлейни ки, ибарят олсун «Усули-Кафи” китабынын сахибиндян ки, шия
мязхябинин мядари-дяйаняти хесаб олунур. Билин вя агах олун ки, бу-
дур о хязрятин хёкмюнюн мязмуну: бу вилайятдя олан дяли кишилярин
оврятляри бир сурятдя ки, мувафиги-шяри-шяриф арляриндян бош вя азаддыр-
лар, гяряк оз арляринин гардашларына сигя олуб, бу кяджавяляря айляшсин-
ляр, хязрятин зийарятиня мюшярряф олсунлар. Зямани ки, хямин дяли киши-
лярин оврятляри оз дяли арляринин гардашларына сигя олдулар, худавянди-
зюлджялалын гюдряти иля бу оврятлярдян (дялилярин уч оврятиня ишаря эдир)
йетмиш гюнюн арзиндя йетмиш мин овлад арсяйя гяляджяк.
Молла Аббас вя дялиляр гюлюшюрляр.
Вя бунлар о бюзюргюварын кёмяйиня гедяджякляр вя о мялун дюшмяня
зяфяр йетириб, сягярин-джяхяннямин диб буджагына васил эдяджякляр вя пак олан шияля-
рин ниджатына баис оладжаглар вя бялкя бу гядяр интяхасыз савабын мюга-
билиндя да бу бичаря дялиляря бир ниджат йолу тапалар.
Хамы оврятляр кяджавяляря тяряф хючум эдирляр.
Ф а з и л  М я х я м м я д (оврятляря). Эй агыллы оврятляр, бир сябр
эдиниз, та ки сигяляр джари олсун.
Ф а р м а с й о н  Р ю с т я м (овряти Умми Гюлсюмя аглайа-аглайа).
Ай мяним оврятим Умми Гюлсюм, валлах, мян дяли дейилям; мяни
гойуб гетмя.
Х а д ж ы  Б а г д а д (гардашы Рюстямя). Гардашым, Аллаха йаландан
анд ичмя, гюнаха батдын.
С я р с я м  Х е й д я р (овряти Аминяйя йалварыр). Ай мяним ов-
рятим Аминя, мяни туллайыб гардашыма аря гетмя! Валлах, мян дяли
дейилям (аглайыр).
К а б л а  Т ю р б я т (Хейдяря). Гардашым, Хейдяр, Аллаха йаландан
анд ичмя, гюнаха батдын.
Х я м з а д Г у р б а н (Сякиняйя). Ай мяним оврятим Сякиня,
ушаглары туллайыб гардашыма аря гетмя! Баллах, мян дяли дейилям
(аглайыр).
М я к к я  М я х я м м я д. Гардаш, Гурбан, анд ичмя, гюнаха
батдын.
Ч а в у ш (охуйур). Хяр ки даряд хявяс хязрятна, бисмиллах!..
Джамаат салават зикр эдир: “Аллахюммя сялли ала Мяхяммядюн вя али Мяхям-
мяд”. Дялиляр тязим эдир. Оврятляр йени кяджавяйя хюджум чякирляр.
Ф а з и л  М я х я м м я д  и б н  Й я г у б. Эй салихя оврятляр! Маджал
верин, сигяляр джари олсун. (Фазил гялир дурур джамаатын арасында вя баш-
лайыр сигя охумага). Алхямдю лиллахиллязи ахяллят-тязвиджя вянникахя,
вяссялатю вяссяламю ала хейри хялгихи вя ачмяин аюзю биллахис-сямиил-
алими миняшшейтанир-ряджими. Анкяхтюл-мярятял-мялумата лирряджюлил-
мялуми аляссядагил-мялуми. Гябилтюн-никахя.
Д ж и н н и  М у с т а ф а (дабаныны йеря вурур вя чыгырыр). Охума, оху-
ма сигяни. Биз дяли дейилик.
Хямзад Гурбан вя Сона аглайырлар, Фармасйон Рюстям вя Сярсям Хейдяр гах-
гах чякиб гюлюрляр. Мёмюнлярин бир нечяси: “сюбханаллах, сюбханаллах”, бир нечяси:
“лахёвля вяла гюввятя илла биллахю алиййюл-азим” дейир. Джинни Мустафа пейдярпей чы-
гырыр: “Биз дяли дейилик! Биз дяли дейилик!”.
Ф а з и л  М я х я м м я д (дялиляря). Неджя дяли дейилсиниз ки, дюнйа
вя алям ичря бизим ирз вя намусумузу гётюрюбсюнюз?
Гейри мёмюнляр да дялилярин устя чыгырырлар.
Неджя дяли дейилсиниз ки, дюнйа вя алям буна шахиддир?
Гилю-гал дяхи да шиддят эдир.
Ч а в у ш  А л я л ф я л а х (Фазиля). Хуб, бир сурятдя ки, бу Аллах
бяндяляри  (дялиляри гёстярир) оз дялиликлярини инкар эдирляр, хуб, мян
эшитдийимя гёря, бу вилайятдя Амристандан тязя варид олан вя рух ам-
разиня ихтисас йетирмиш тябиби-хазиг вар. Хуб, хаман тябиби дявят эдин,
озю тяшхис версин ки, айа бу джамаат ичиндя кимдир агыллы, кимдир дяли;
дяхи мюбахисяйя ня хаджят? Дяхи мюнагишяйя ня люзум, эй мяшярюл-
хялайиг?
Д я л и л а р. Ня эйби вар, хяким озю тяшхис версин кимдир агыллы, ким-
дир дяли. Мюбахисяйя ня хаджят? Мюнагишяйя ня люзюм?
М ё м ю н л я р. Ня эйби вар, хяким озю тяшхис версин, кимдир дяли,
кимдир агыллы. Мюбахисяйя ня хаджят? Мюнагишяйя ня люзум?
Джамаат ичиндя “чякилин, чякилин” сяси дюшюр, хяким Лалбйуз гирир джамаатын ичиня
вя о тяряф – бу тяряфя бахыр.
Ф я р р а ш  Ш и м р я л и (хякимя). Джянаб хяким, сизя мюхаввял олу-
нур тяшхис вермяк кимдир бурада дяли, кимдир агыллы? Зира бу барядя
мюбахися вя мюнагишя ваге олуб.
Джями дялиляр хякимя тязим эдир, джамаат сюкутда вя мюнтязирдир ки, хяким ня тёвр
ряфтар эдяджяк. Хяким ат устюндяки хурджуна диггят вериб, сюмюкляря гёзю саташыр вя
тяяджджюб эдя-эдя орайа йавуглашыб, истяйир алини вура сюмюкляря. Хурджун сахиби чавуш
Алялфялах хякимин алини оз али иля рядд эдир ки, али сюмюкляря дяйиб, мурдарламасын.
Хяким тяяджджюблю чавуша бахыр вя ишаря иля сорушур ки, бу сюмюкляр нийя бурайа го-
йулуб вя хара апарырлар?
Ч а в у ш (хякимя). Джянаб хяким, бу сюмюкляр джяннят-мякан ата-
мын сюмюкляриди; Аллах-таала джями мёмюн бяндялярини арши-алада ху-
риляр иля хямджялис элясин... Бу сюмюкляри апарырам атябати-алийата хяз-
рятин тюрбяти-мюбарякляриня тапшырам. Чюнки хязрят Мусейи-Казимдян
рявайятдир ки, чюн мейитра дяфн кюнянд дяр бярабяри-гябри-хязрят... Эля ки, мейити хязрятин гябринин йанында дяфн элядиляр… (аглайыр вя башына дёйюр; чями дялиляр гах-гах чякиб гюлюрляр).
Ф а з и л  М я х я м м я д. Вавейла ва мюсибята!.. Гёр ня гюнляря
галдыг!
М ё м ю н л я р. Вавейла ва мюсибята!..
Х а д ж ы  Б а г д а д. Атам-анам сяня гурбан, йа хязрят! (Аглайыр,
додаглары вирд эдир: “сюбханаллах, сюбханаллах!”).
К а б л а  Т ю р б я т. Фяда олум сяня, йа хязрят! (Аглайыр. Додаг-
лары вирд эдир: “сюбханаллах, сюбхапаллах”).
М я к к я  М я х я м м я д. Лахёвля вяла гюввята илла биллахю алий-
йюл-азим.
Хяким Лалбйуз галыр мяяттял; билмир дяли кимдир, агыллы кимдир.
М о л л а  А б б а с (хякимя, гюля-гюля). Хя, беля мяяттял галарсан
ха? Эля билирсян дялиляря хякимлик элямяк хасанд ишди? Хя, бизи аля
салыбсан, йа озюню аля салыбсан? Сян ки, бу джамаатын дилини билмирсян,
ди инди тап гёрюм дяли кимди, агыллы кимди? Хя, нийя мяяттял галмысан?
Нийя лал олмусан, джянаб Лалбйуз? (гах-гах чякиб гюлюр, дялиляр да
гюлюрляр).
Хяким йеня билмир ня элясин вя бир гядяр да о адама, бу адама диггят эдяндян
сонра гедир аглайан вя башына дёйян Чавуш Алялфялахын папагыны чыхардыр вя гырхыг ба-
шына вя гёзляриня диггят эдир. Сонра додаглары “сюбханаллах” вырд эдян вя гёзляри Ал-
лахы ахтаран Хаджы Багдадын башына вя гёзляриня диггят йетирир. Фармасйон Рюстям вя
Сярсям Хейдяр гюлюшюр. Мёмюнляр наразы вя мяйусдурлар. Сонра хяким гедир додаг-
лары “сюбханаллах” вирд эдян вя гёзляри Аллахы ахтаран Кабла Тюбятин башына вя гёзля-
риня бахыр. Дялиляр гюлюшюр. Бу минвал иля Мяккя Мяхяммядя да бахандан сонра хя-
ким джибиндян люгят китабыны чыхардыб, бир сёз ахтарыр вя китабын бир йериндя бармагыны
гойуб, бу кялмяни чятинликля хёджджяляйир вя дейир: “дали”. Дялиляр гюлюшюр, мёмюнлярин
гилей-гюзары вя наразылыгы интихайа чатыр: “Бу неджя хякимди? Бу ня гайырыр? Хякимин
иштибахы вар” сёзляри уджалыр. Фярраш Шимряли дялиляри вя агыллылары шаллаглайа-шаллаглайа
джамааты сакит эдир. Чавуш авазла охуйур: “Зи тюрбяти-шюхяда буйисиб миайяд. Хязрятлярин гябирляринин торпагларындан алма ийи гялир. Джамаат
салават чевирир.
Ф а з и л  М я х я м м я д. Эй мяшярюл-хялайиг! Вай дялилярин
бяхти-гаря оврятляри! Хяр кяс оз аринин гардашына сигя олмага вя
хязрятин зийарятиня гетмяйя разыдырса, дахил олсун кяджавяйя.
(Умми Гюлсюм башыны ашагы салыб гедир, кячавяйя дахил олур).
Бяли, бу гедян шиейи-салихя Умми Гюлсюм, Фармасйон Рюстямин
бядбяхт оврятидир.
Рюстям арвадыны кяджавяйя тяряф гетмяйиня бахыб, “гу, гу” эляйир. Молла Аббас
вя Сярсям Хейдяр гюлюшюрляр, Сона вя Гурбан аглашырлар, Джинни Мустафа дабанларыны
йеря вуруб чыгырыр. Сонра кяджавяйя Умми Гюлсюмюн далынджа гедир Хаджы Багдад, он-
дан сонра гедир Аминя оврят – Сярсям Хейдярин арвады. Хейдяр да арвадына “гу-гу”
эдир, дялиляр гюлюшюрляр. Бунун далынджа Кабла Тюрбят, ондан сонра Сякиня оврят, далын-
джа Мяккя Мяхяммяд. Дялиляр “гу-гу” эдиб гюлюшюр. Фазил Мяхяммяд сигяни алчаг-
дан охуйур: “ангяхтю мярятюл-мялумя”. Охуйуб тамам эдяндян сонра узюню тутур
джамаата.
Ф а з и л  М я х я м м я д. Бяли, мялумдур ки, бу вилайятдя хамыдан
артыг дялилийи иля шёхрят газанан мяним бядбяхт бярадярим дяли Молла
Аббасдыр ки, онун бичаря овряти Пырпыз Сонаны хязрятин зийарятиня апар-
маг зяхмяти мяним охдямя мюхаввял олунубду. О ряхим Аллахдан
истигасим будур ки, оз астанасында бу бяхти-гаря оврятя шяфа кярамят
эдиб, бу мярязи-нагяханидян хилас эдя. Дахил олсун кяджавяйя гол-гычы
ачыг, мёмюн бяндялярин нязяриндя кючя вя базарда доланан Пырпыз
Сона! (Фазил Мяхяммяд ибнЙягуб башы ашагы гедир кяджавяйя тяряф вя
чёнуб гёрюр ки, Сона гялмир. Сона дялилярин ичиндян габага чыхыр, узю-
ню тутур Молла Аббаса вя дейир):
П ы р п ы з  С о н а. Молла Аббас, горхурам! Молла Аббас, мяни тут,
мян горхурам! (аллярини габага узадыр вя йалварыр). Молла Аббас, о
арвадлар ки, оз арлярини туллайыб, арляринин гардашларына гошулуб гедирляр,
о арвадларын уджундан горхурам дюнйа вя алям дагыла, кюлли-кюфан ола.
Молла Аббас, горхурам улдузлар йеря тёкюля (титряйир). Вай, няляр гёр-
дюм, Молла Аббас! (Аглайыр вя титряйир. Фазил Мяхяммядя истяйир га-
йыда гяля Сонаны апара, Сона да истяйир гайыда гяля дялилярин йанына).
М о л л а  А б б а с (Сонайа). Сона, гет, гет, мян сяня изин вердим.
Сонаны апаран мяним гардашымды.
Фазил Сонаны зор иля чякир кяджавяйя тяряф, Сона чыгырыр. Дялиляр хюджум эдирляр Фа-
зилин вя мёмюнлярин устя. Фазил вя джамаат хамысы горхуб гачыр. Дялиляр онлары говала-
йыр. Молла Аббас Сонаны гуджаглайыр вя атрафа бахыб гёряндя ки, бир кяс йохдур, дизи
устя дюшюб, башлайыр Сонанын алляриндян опмяйя вя она дейир:
Нечя илди озюмю (оз устюня бахыр) бу хала салмышам ки, сян дялиляр
ичиндя тяк галмайасан! Йазыгым сяня да, йазыг озюмя да! Чюнки дяхи
бизим гюнюмюз беля кечяджяк вя ахырда да диварлар дибиндя джан веря-
джяйик. Инди ки, гетмядин, гетмя, гой о баджы-гардашлар (алини зяввара
тяряф тутур) гайын-балдызлар айляшсинляр кяджавяляря вя йетмиш гюнюн
арзиндя хязрятин гошунундан отяри йетмиш мин овлад амяля гятирсинляр
вя хязрятин дюшмянини сягярин диб-буджагына васил элясинляр. Гедяк биз
да оз йолдашларымызын ичиндя галаг. Догрудур, онлар хязрятин зюхуруна
инанмырлар, хязрятин зюхурунда майаллаг ашырлар, амма хеч олмаса,
сяни да чимдиклямирляр. (Дялиляря тяряф узуню тутуб чыгырыр: “Йолдаш-
лар!” Дялиляр гюля-гюля гайыдыб гялирляр. Дялиляря тяряф аджыглы). Няйя
гюлюрсюнюз? Мян сизя мин дяфя демишям ки, агяр сиз мяни ваиз хесаб
эляйирсиниз, гяряк мян вяз эдян вахт сиз мяним моизямя хуш-гуш иля
гулаг асасыныз. (Дялиляр башларыны ашагы салыб динмирляр. Молла Аббас
бир гядяр фикря гедяндян сонра, бялагят иля дейир:) Хиндистан хюкяма-
сындан билмирям хансыды – ады йадымдан чыхыб, – китабында йазыр: вахт
олур ки, инсанын гялби хяр бир арзудан вя мейлдян хали олур, о вахт
гялбдя бир нёв хамушлуг амяля гялир. Бу хамушлугда инсана эля бир ити
зехн уз верир ки, дюнйанын йахшы вя йаманыны хякиманя бир сурятдя
гёря биляр. Аллах шахиддир ки, бир беля хамушлуг, бир беля сакитлик бу
дягигя мяним да гялбимдядир. Онун учюн да инди мян хязрят сахибул-
аср вяззяманын хидмятиня мюшярряф олан бу джамаатын (алини зяввара
тяряф узадыр) хярякятиня диггят иля тамаша эдиб дейирям: Валлах вя
биллах, биз “дяли йыгынджагына” дюшмушюк.
Дялиляр гюлюшюр, Сона аглайыр, Джинни Мустафа йумругуну зяввара тяряф тутуб
чыгырыр.
Пярдя

МЮНДЯРИДЖАТ

Олюляр               
Каманча               
Дяли йыгынджагы


Рецензии