Азербайджанские рассказы
ТЯЗЯ ХЯБЯР
Тюкязбан халанын гялини, истяйирди тойуглара дян сяпя, сары тойуг
гёзюня саташмады. Бир аз “джю” эляйиб чагырды, сары тойуг гёрсян-
мяди. Гялин фикир эляди кий, бялкя тойуг Фатма халанын хяйятиня кечиб
вя дивара тяряф йерийиб диварын алчаг йериндян башыны Фатма халанын хя-
йятиня узадыб чагырды:
– Ай Фатма хала, сян Аллах, бах гёр бизим сары тойуг сизин хяйятя
кечмяйиб кий.
Бу хейндя Чярчи Залха гирди Тюкязбан халанын хяйятиня вя гялини
диварын йанында гёрюб башлады мязяммяти: Ай гыз, бялкя озгянин хя-
йятиндя киши-зад вар, айыб дейил мягяр халгын хяйятиня бахырсан.”.
Гялин джаваб верид кий, “сары тойугумуз кечмишди Фатма халагиля, ону
сорушурдум”.
Чярчи Залха Тюкязбан халагилдя ишини гуртарыб кючяйя чыханда
Хансяням амидостуйа раст гялди. “Ай саламялейк, ай алейкяссалам ня
вар, ня йох, ай Залха баджы.”.
Чярчи Залха кючянин о тяряфиня, бу тяряфиня бахыб агзыны апарыб
йапышдырды Хансяням амидостунун гулагына вя беля пычылдады: тю-
кязбан халанын гялини диварын чатдагындан Фатма халанын оглуна гёз
элийирди, валлах мян озюм гёзюмнян гёрдюм. Амма сян Хязрят Аб-
бас бир кяся демя”.
Хансяням амидосту гедирди Шярябаны баджыгиля. Ичяри гирян кими:
“Саламялейк, алейкяссалам. Ай гыз ня вар, ня йох, ушаглар неджядир.”
– Аллаха шюкюр. Сизин Садыгын гарны неджяди, инди машаллах дейясян
бир аз кёпю йатыб...
Хансяням амидосту о тяряфя, бу тяряфя бахыб башыны айди Шярябаны
баджынын гулагына вя йавашджа деди: “Эшитмисян тязя хябяри йа йох.”
“Йох, эшитмямишям”.
Ай гыз Шярябаны, валлах, Аллах бизим башымыза даш саладжаг.
Дейирляр кий, Тюкязбан халанын гялини дивардан хялвятджя Фатма халанын
хяйятиня йениб Фатма халанын оглунан ойнуйурмуш вя нагафил бу йан-
дан да гялинин ари чыхыб, йяни Тюкязбанын оглу чыхыб гёрюб вя арвадыны
да о гядяр дёйюб кий, инди дейирляр о матышка -гызы матышка йорган-дё-
шякдя йатыр.
– Ай гыз, ня данышырсан...
– Имам хаггы догру дейирям.
Бир саат кечмяди кий, тязя хябяр шяхярин хяр йериня йайылды. Шя-
рябаны хала Асмяр халайа, Асияр хала Гюлсюм баджыйа, Гюлсюм баджы
Сякиня халайа, Сякиня хала Нурджахана, Нурджахан Пяриджахана... Ахырда
да бу хябяр Тюкязбанын озюня чатды. Ахшамчагы гялинин ари Кярбялайы
Гасым эвя гайыдан кими Тюкязбан дурду айага вя чадрасыны ахтара-
ахтара деди кий, дяхи мян матышкайнан бир эвдя отурманам; йа бу
эвдя гяряк мян галам, йа гялин гала”.
Хюлася, Кярбялайы Гасым анасыны гоймады гетсин.
Вя хирс иля гедиб йапышды оврятинин богазындан кий, богуб олдюрсюн.
Сяхяр ачылынджа учь дяфя ана вя огул гялини салдылар дяйяняк кётя-
йинин алтына.
Анджаг бир нечя гюндян сонра йаваш-йаваш Тюкязбана вя оглуна
йягин олду кий, бу дейилян сёзляр бёхтанды, амма геня хярдянбир
Кярбялайы Гасым бикарлыйанда оврятини саларды кётяйин алтына кий, нийя
сян дивардан Фатма халайнан данышдын...”
“Молла Нясряддин”, отузунджу ийун мин доггуз йюз сяккизинджи ил, нёмря ийирми алты.
СИРКЯ
Бир нечя гюн бундаг габаг бизим адиб йолдашларымызын бири гялмиш-
ди Бакыйа вя дюшмюшдю орта мехманханаларын бириндя.
Мян вя Бакы адибляриндян бириси бир гюн гюнорта заманы, гетдик
хаман адиб ряфигимизин гёрюшюня. Ичяри гирдик. Хош-беш… Гёрюшяндян
сонра отурдуг вя бир йарым саата гядяр орадан-бурадан сёхбят элядик,
сонра истядик дураг чыхаг гедяк. Ряфигимиз да о мейлдя олду кий, бизля
бахям тямиз хавада бир гядяр долансын вя учюмюз да чыхдыг кючяйя.
Парапет багына йавыглашанда Бакы адибляриндян бириня да раст
гялдик. Бу да гошулду бизя. Олдуг дёрд вя Михайловски кючя иля биз
йарым саат ойза-буйза вар-гял эдяндян сонра Бакыйа тязя варид олан
ряфигимиз деди:
– Догрусу, мян аджымышам.
Биз дёрдюмюз да дайандыг вя башладыг бир-биримизин узюня
бахмага. Икинджи бакылы адиб йолдашымыз деди:
– Гедяк бизя.
Биринджи адиб йолдашымыз сорушду:
– Няйиниз вар эвдя йемяли.
Икинджи бакылы адиб йолдашымыз беля джаваб верди:
– Сиз олясиз, бир саат бундан габаг гетмишдим базара. Тязяджя бир
араба кютюм балыгы базарын ортасында сахлайыб сатырдылар, джамаат да чох
ширин алырды. Ики дяня балыг да мян алдым; икиси он ики гирвянкя гялди.
Балыглары бир ушагын алиня вердим апарды эвя. Инди бу саат анам о ба-
лыгларын икисини да биширибдир. Агяр биз бу саат дёрдюмюз да гетсяк бизя,
хаман балыглары гойарыг габагымыза вя ширин сёхбят эдя-эдя нахара
мяшгул оларыг вя ола биляр кий, хачпярястляр истемал эдян вя биз мёмюн
бяндяляря харам буйурулан “зяхримардан”-заддан да эвдя тапыла;
чюнки балыгын йанында ичмяли бир шейин гоншулугу хеч йаман олмаз.
Биз хамымыз адж идик, онунчюн да бу тяклифи гябул эдиб гетдик.
Сюфряни дёшядиляр… Габ-гашыг вя дуз-чёряк гятирдиляр вя бурада
мян гёрдюм кий, эв сахиби адиб ряфигимиз бир нёв тяшвишдядир вя о отага
сохулур, бу отага сохулур, гуйа бир шей ахтарыр. Ахырда гялди дурду га-
багымызда вя аллярини дизляриня вуруб деди:
– Хейиф, балыг ляззят вермяйяджяк.
Биз сябябини сорушдугда деди кий, эвдя сиркя йохду. Кютюм балыгыны
да сиркясиз йедин, йа хеч йемядин – икиси да бирдир.
Вя бу сёзляри дейяндян сонра эв сахиби гачды чёля вя хаман саат
севинджяк гайыдыб гялди. Алини бир-бир гойду биз учь адибин чийниня вя
шад, севинджяк деди:
– Сиз олясиз, бах, бу дягигя сиркя гяляджяк.
Биз хярчянд догрудан да адж идик, анджаг сиркянин гялмяйиня чох
бёйюк хявясля дайандыг. О сябябя кий, догрудан хяр бишмишин оз га-
нуну вя оз хасиййяти вар вя тязя балыгы сиркясиз йемяк, ати дузсуз йе-
мяк кими бир шейдир.
Он дягигя кечмямишди кий, бир баладжа ушаг бир бёйюк шюшя долусу
гырмызы сиркяни гятириб гойду столун устя, гачды гетди вя эв сахиби адиб
йолдашымыз балыглары буглана-буглана ики бёйюк габда пях-пях”
дейя-дейя гятирди гойду столун устя. Гапынын арасындан да бир годжа
арвад башыны чыхардыб мехрибан вя сяси титряйя-титряйя деди:
– Йейин, гаданыз мяня гялсин.
Бу арвад эв сахиби адиб йолдашымын анасы имиш.
Бакыйа тязя варид олан адиб ряфигимиз чянгяли балыгын бир тикясиня
илишдириб галхызды йухары вя бурнунун габагына тутуб ийляди вя деди:
– Пях-пях... Дейясян йемяли балыга охшайыр.
Эв сахиби адиб йолдашымыз да балыгын бир тикясини чянгялнян гётюрюб
гойду мяним бошгабыма вя бир тикясини да оз бошгабына гойуб пях-
пях эляйя-эляйя деди:
– Сиз олясиниз, балыгын бир атриня тамаша эляйин эй... Пях-пях, балыг,
ня балыг. Балыгы да тязя-тязя йейясян; тязя кий, олмады – даха онун ня
ляззяти.
Биринджи бакылы адиб йолдашымыз чянгяли иля балыгын тикялярини сечя-
сечя эв сахиби адиб йолдашымыза беля диггят тутду:
– Мян олюм, ай Ахмяд Фитрят (эв сахиби адиб йолдашымызын адыдыр),
о йедийин балыгын адыны ата-анамыз “балых” гойуб, сян да эля балых”
де, “балыг” демя.
Ахмяд Фитрят бу хейндя сиркя шюшясини алиня гётюрюб, балыгын устя
тёкмяк истяйирди вя биринджи бакылы адиб йолдашымызын тянгидиня билмяди
о саат ня джаваб версин. Анджаг шюшянин агзыны ачмамыш гойду столун
устя вя бир гядяр да динмяйиб, сонра деди:
– Мярхум атамыз, догрудур, балых” дейибляр, амма биз гяряк
“балыг” дейяк, няинки “балых”.
Бакыйа тязя варид олан адиб ряфигимиз Ахмяд Фитрятдян сорушду:
– Ахы бир сябяби вар йа йох.
Ахмяд Фитрят да бундан сорушду:
– Няйин сябяби.
Мян бурада узюмю Ахмяд Фитрятя тутуб дедим:
– Неджя йяни няйин сябяби. Ахы сяндян сорушурлар кий, биз кий, дёрд
Азярбайджан балалары кий, отуруб бурада балых йейирик, ня сябябя биз бу
балыга “балыг” дейяк, балых” демяйяк.
Ахмяд Фитрят бир гядяр уджадан деди:
– Балых няди.
– “Балых”, бах бу йедийимиз хейванын адыдыр.
Ахмяд Фитрят чянгяли столун устюня гойуб, дик галхды айага вя
агзында йаван чёряйи чейняйя-чейняйя деди:
– Ай мяним азиз гардашларым, ахы бир мяня дейин гёрюм, ахы хяр
дилин бир гануну вар. Ахы бизим тюрк дилинин да бир гануну вар йа йох.
Биринджи бакылы адиб йолдашымыз чянгяли гойду чтолун устя, бир аз
уджадан, бир аз да хирсли, буна беля джаваб верди:
– Аллах атана ряхмят элясин, ай Ахмяд Фитрят. Бир бизи баша сал
гёряк, о неджя ганунду. Бялкя догрудан да биз ганмырых.
Бакыйа тязя варид олан адиб ряфигимиз да бу сёхбятя гарышыб о да
чянгяли гойду йеря вя узюню Ахмяд Фитрятя тутду:
– Ахмяд Фитрят, гардаш, сян дейясян хирслянирсян… Аввялян,
бурада хирслянмяк хеч лазым дейил вя икинджиси будур кий, ахы…
Ахмяд Фитрят бунун сёзюню беля кясди:
– Хейр, багышлайыныз, мян хеч хирслянмирям; анджаг хяр бир дилин бир
гануну вар вя о гануна биз да гяряк табе олаг. Мялумдур кий, тюрк
милляти неджя кий, хяр бир ишдя гери галмышыг, дил барясиндя да хабеля. Ня
бир ганун таныйырыг, ня бир ахянгя табе олуруг; эля башымызы ашагы салыб
Кабла Мяммядджяфяр вя Фатма халалар кими дейирик. Эля ата-бабалары-
мыз вя джиджи-баджыларымыз дейян кими биз да гяряк балыга “балых” дейяк.
Бакылы биринджи адиб йолдашымыз да балыгдан бир тикя агзына гойуб,
бир аз джошмага башлады вя деди:
– Албяття, гяряк “балых” дейяк. Бяс неджя сян ана дилин тяряф-
дарысан.
Ахмяд Фитрят балыгын бир тикясини гётюрюб гойду агзына вя бир аз да
уджадан вя аллярини олчя-олчя агзы гёйшяйя-гёйшяйя бу джюр деди:
– Гардаш, бурада ана дилинин ня дяхли вар. Мягяр “балых” дейяндя
ана дили олур, балыг” дейяндя ана дили олмур. Бир да мян ганмырам,
биз дёрд няфяр адам бурада тязя дил йаратмайаджагыг кий. Йягин кий,
дюнйада хяр бир элмин мютяхяссиси олан кими дилин да ганунларыны вяз
эдян, хяйата тятбиг эдян вар. Асим бяйин дил барясиндя тятяббё-
атыны… Нясим Асим бяй – Тюркийянин мяшхур дилчи алимляриндян бири. Агяр бунлары…
Дёрд няфяр тюрк адибляри, йяни мян да онларын ичиндя, беля мюба-
хися этдийимиз аснада, он ики гирвянкя гялян балыгы ики няфяр йейиб аз
галмышдылар кий, сюмюкляри да йесинляр кий, бу арада гапынын арасындан эв
сахибинин годжа анасынын башы титряйян сяси иля бизя тяряф беля хябяр
верди:
– Гаданыз мяня гялсин, бу гядяр “балых-балых” дейя-дейя пяс
нийя о гёзял сиркяни гойдунуз орада галды вя агзыны хеч ачмадыз да.
Нянянин бу сёзю бизи дейясян йухудан ойатды; бир да бахаг кий,
догрудан да балыгнан “балых” сёзляринин мюбахисясиня биз дёрд
няфяр адиб эля бярк гызышмышыг кий, он ики гирвянкя балыгы йейиб гурта-
рана кими о гёзял сиркя агзы тыхаджлы дядж галыб столун устюндя; бир сурят-
да кий, хаман сиркяни дёрдюмюз да тамам йарым саат гёзлядик кий,
базардан гялсин.
ГЯЗА МЮХБИРИ
Хекайяни башламаздан аввял буну демяк лазымдыр кий, бизим
гязетчиликдя бир мюхюм мясяля вар кий, о мясяляйя индийя кими, неджя
кий, лазымдыр, диггят верилмяйибдир вя гайдайа гойулмайыбдыр.
О мясяля да гяза мюхбири мясялясидир. Неджя кий, мялумдур, бир да
гёрюрсян, узаг гязаларын бириндян бир няфяр джаван гязет идарясиня йазыр
кий, мян филанкясям, филан йердя йашайырам, филан гядяр савадым вар,
о филан йолдашлар да мяни таныйыр”. Бу гядярджик мялуматла кифайятляниб
гязет идаряси хямян джавана мюхбирлик вясигяси гёндяряджяк вя бундан
сонра тязя мюхбиримиздян гялян мяктуб вя мягаляляр дашдан ке-
чяджяк”; агына-бозуна бахылмайыб чапа вериляджяк. Ахырда мялум ола-
джаг о джаванын йазычылыга хеч бир ляйагяти йох имиш; озюню бу дона сал-
магдан онун мягсяди бир пара гоншулары иля хесаблашмаг имиш. Ону бу
йола вадар эдян онун гярязи-шяхсиси имиш. Нятиджядя орталыга эля бир
бёхтан атылыр кий, гязет идаряси учюн бёйюк бир мяйуслуг вя пешманлыг
уз верир.
Беля олан сурятдя бу джюр видждансыз мюхбирлярин беля бир лайигсиз
хярякяти хягиги вя догру-дюзгюн мюхбирлярин да адыны хараб эдир;
“йашлар да гурунун одуна йаныр”. Бундан сонра гязет идаряси озю да
мяяттял галыр кий, кимя инансын вя кимя инанмасын.
Хал-хазырда мяним бу мясяляйя ал вурмагыма баис, хямян Ка-
зымын “Сюннят тойу” мясялясидир кий, нечя ай бундан габаг мёхтярям
охуджуларымыз гязетлярдя буну охумуш олсунлар гяряк.
Ахвалат бу гярар илядир.
“Нёвбахар” гязетинин он алты феврал тарихли вя отуз учь нёмряли бир нюсхя-
синдя “Казымын тойу” сярлёвхясиля бир мягаля дярдж олунмушду.
Мягаля сахиби йазыр кий, Гарабагда, Агдам гязасында, Кяхризли
кяндиндя ики няфяр эля йахын мяхяббятли дост вар иди кий, бунларын ара-
сындан гыл да кечмязди. Бу ики достун биринин ады кянд шура сядри Акбяр
Гурбанов вя дигяринин ады мязкур кянд сакини Казым Мяммяд
оглудур.
Бунларын достлугу чох да кёхня вя о гядяр да тязя дейил; анджаг кий,
йа учжя ил габаг о вахтдан башлайыр кий, Акбяр Гурбанов хяля шура сядри
дейилди. Анджаг бир садяджя зяхмяткеш рянджбяр иди.
Амма о заман кий, бу зяхмяткеш йолдаш гёрюр кий, хяр бир шура
сядриня “кяндлиляр баш айирляр, итаят эдирляр вя бундан алавя хяр бир
фюрсят дюшяндя пешкяшдян-заддан да алырлар.
Бунларын хамысыны тярязийя гойуб, оз хяйалында самбаллайандан
сонра Акбяр Гурбанов йолдаш бу агидядя гярар тутур кий, шура сядри
олмаг хяр джюр акинчиликдян мянфяятлидир: ня афят вя бяласы вар, ня
налог-малогу вар, ня йангысы вя ня да хяфтялярля нёвбяйя дуруб, аж
хейванларын дярдини чякмяк вар кий, гёрюм ня вахт мяня бу нёвбя ча-
таджаг кий, памбыгымы гапана гойсунлар, нёвляря (сортлара) айырсынлар,
агыры йюнгюл чяксинляр, йюнгюлю агыр чяксинляр. Ня вахт кефляри истя-
дикдя мяни вя адж хейванларымы йола салсынлар.
Бунларын хамысыны мюлахизя эдяндян сонра Акбяр Гурбанов
йолдаш кянд шура сечкиси йавыглашанда озюню верир кянд голчомаг-
ларынын йанына, неджя кий, аталар дейибляр: коханы гёр – кянди чап” вя
бурада Акбяр йягин эдир кий, голчомагсыз иш кечмяйяджяк. Хяр кянддян
озюня бир “арха” гёзалты эляйяндян сонра Акбяр Гурбановун иши лапджа
дюзялир. Казым Мяммяд оглунун кёмяйи иля Аллах тяк бирджя
Кяхризли кяндиндян Акбяря сяс верян олур кий, шура сядрлийи Акбяр
Гурбановун устюндя галыр.
Бу мюнвалла Акбяр Гурбанов кянд шурасы сядри олур.
Шура сядри оландан сонра Акбяр Гурбанов йолдаш бахыб гёрюр кий,
инди даха о, адсыз-сансыз бир рянджбяр дейил; инди о чох бёйюк бир адам-
дыр. Хяр йанда хёрмят, итаят, гапысы агзында бютюн гюню шикайятчи вя
гахдан бир гузу мяляйир, тойуг-джюджя да гаггылдайыр, пулдан-парадан
да олур. Бяс бунларын мюгабилиндя шюкрани-немят лазым, йахшылыгы итир-
мямяк лазым, чюнки бу ишляр бихудя дейил. Казым Мяммяд оглу кими
достлары бугюнкю гюндя йаддан чыхармамаг, бивяфа олмамаг вя аталар
дейян кими: йахшылыга йахшылыг мярд адамын ишидир”, хяр ня акярсян,
ону да бичярсян”, “Гой овджума, гойум овджуна”, достун сяни аш иля,
сян ону бозбаш иля” вя гейриляри...
Бир гюн Гурбанов дадаш гуллуг ишиндян сонра гялир Кяхризли кянди-
ня вя атыны сюрюр дюз Казымгиля. Чай-чёряк вя ширин сёхбят арасында
мялум олур кий, Казымын тязяликля бир оглу олубдур.
– Ай киши, ня сёйлюйюрсян.
– Бяли, Аллах мяня бир огул кярамят эдиб.
– Ай гёзюн айдын, бяс адыны ня гоймусан.
– Севдималы.
– Ай, Аллах ону пир элясин, Аллах ону сяня чох гёрмясин.
Чай-чёряк йыгышандан сонра испалком йолдаш чубугуну сора-сора
ряфиги Казыма беля дейир:
– Казым, мяним хяйалыма бир шей гялир.
– Ня гялир.
– Севдималыйа гяряк сюннят тойу эляйяк.
Казым бир гядяр гюлюмсюнюр вя дейир:
– Ня арз эляйим. Амма ушаг баладжа дейилми.
– А киши, мян той дейирям. Ушагын балажа олмагынын бура ня дяхли
вар..
– Ня дейирям мясляхят сянинди. Истяйирсян той эля, истяйирсян йапыш
ушагын алиндян апар башыны кяс, йа апар сал гуйуйа. Ушаг сянинди, сянин
нёкяринди.
Вя хямин гюн ахшам вахты кяндин той подратчысы Хясян Нясир ог-
лунун эвиндя мясляхят гурулур, той тядарюкю гёрюлюр, сийахы тутулур.
Агдама йаг, дюйю учюн адам гедир, тойчуларын далынджа атлы чапыр вя
айын ийирми дёрдюндя Казымын хяйятиндя той башланыр. Газанлар гуру-
лур, гойунлар кясилир, бяй тикилир вя гонаглар да бир удждан гялмякдядир-
ляр; беля кий, ики-учь гюнюн мюддятиндя Кяхризли кяндиндя ат кишнямя-
синдян гулаглар тутулур.
Тойун режиссору (той бабасы) Хясян Нясир оглу озю иди. Онун
замы (кёмякчиси) Алибала оглу Шахмар иди. Тойун “озюндян бяйи”
Джамал Мяммяд оглу иди. Онун йасовулу Имран иди.
Чалмаг, чагырмаг, ойнамаг, гюлюшмяк, йаллы гетмяк... ура-ура”
асимана бюлянд олмушду. Йахшы да пул йыгылырды; чюнки хамы билирди кий,
бу той испалком Гурбан дадашын дясгахыдыр, онун горхусудур вя бу
сябябя хеч бир кяс артыг пул вермяйи мюзайигя этмирди, чюнки итян йеря
гетмирди. Пулун йыгылмагы да “джяримя” усулу иля иджра олунурду; мя-
сялян: Абдюл Кярим филанкясин йарасыны йахшы багламайыб, он манат
джяримя джялд алыныр. Фятяли киши Севдималыйа гаймаг гёндярмяйиб, беш
манат джяримя джялд алыныр. Алиш тойун бугдасыны дяйирманда уйюдяндя
“шахад” алыб, он манат джяримя. Филандан он беш манат джяримя, касыб-
кусубдан кимидян беш манат, кимидян учь манат, лап касыблардан бир
манат, ики манат, йарым манат. Халлы-халына гёря.
Вя учь гюнюн мюддятиндя бу минвалла джям олан пулларын мигдары
беш йюз алтмыш бир манат он дёрд гяпик олду.
Аллах бярякят версин... Кяндлилярин игтисади вязиййятини нязяря
аланда, – бир сурятдя да кий, хеч хёкумят вергисини вахтлы-вахтында веря
билмирляр, – бир бу гядяр пулун джям олмагы йеня бёйюк ишдир; йяни
“Аллах бярякят версиндир.
Бу мягаля “Нёвбахар” рузнамясиндя чап олунандан сонра, испал-
ком йолдаш вя онун ряфиги Казым Мяммяд оглу башлайыр мягаля йа-
заны ахтармага кий, онунла баджардыглары кими хесаблашсынлар. Зянляри да
бир-ики йеря гедир: аввял кянд мюяллиминдян бядгуман олурлар вя бир
гядяр ону инджитмяйя башлайырлар. Беля кий, онун акининя су вермирляр,
мяктяб назириня ондан шикайят эдирляр: “тез-тез Агдама гедир”. Вя
хяля бир гядяр да “Мяммядли” тайфасынын мяктябя гедян ушагларыны
мяктябдян гётюрюрляр (йяни: мяктяби байкот эдирляр). Амма нёв-
бахар” идарясиндян мягаля сахибинин адыны сорушдугда орадан джаваб
гялир кий, мягаляни йазан бир няфяр “Гязидир. Гязи да хямян кянддя
гядим мюлкядар оглудур кий, инди комсомолдур. Бу да башлайыр анд ич-
мяйя кий, о мягалядян мяним хябярим йохдур.
Хяр халда иш-ишдян кечиб: мягаля йазылыб вя мягаля сахиби мялум-
дурму, Гязидирми, бизим учюн ахямиййяти йохдур. Анджаг бизим сёзю-
мюз о йердядир кий, хяр бир мюхбир кий, гялями алыр алиня вя кянд мяишя-
тиндян йазмаг истяйир, хеч вахт ики шярти унутмасын:
Бирлнджи будур кий, бёхтан, бёхтан йазмасын.
Икинджи да будур кий, бёйюкляря саташмасын.
Вя Казымын сюннят тойуна гялдикдя биз гюман эдирик кий, беля бир
фягярянин тяфсилатыны гязетляря йазыб чап этмяйин мянасы йохдур. Буна
да ики сябяб вар: бириси будур кий, испалком кими вя Казым Мяммяд
оглу кими хёрмятли шяхсляря тохунур. Икинджиси да будур кий, хямин той
ахвалаты догру да олмуш олса, бурада мязяммят олунасы бир шей йох-
дур; о сябябя кий, хяр бир кясдян беш манат, он манат йыгмагла кий, бир
адам дёвлят сахиби оладжаг, – ня эйби вар, бу да игтисади ганунларын бир
нёвюдюр.
Неджя кий, аталар да дейибляр: хяр косасаггалдан бир тюк чякиб топа-
саггала версяк, бунун саггалы даха да топ олар” вя геня аталар дейибляр
кий, хяр лютдян бир сап чяксян, кёйнякли адама артыг бир гёйняк да
чыхар”.
Гюлюбяй
“Кяндли” гязети, он май мин доггуз йюз ийирми алты, нёмря ийирми алты
ОГРУ ИНЯК
Аты атын йанына багласалар, йа
халыны гётюряр, йа хасиййятини.
Аталар сёзю
Гарагылчыг кяндиндя бизим йахын гохумларымыз йашайыр. Онун
учюн да мян ил олмаз кий, орайа гонаг гетмяйям.
Шяхяр йериндя гара-гурайа бахмагдан инсанын хёвсяляси даралыр;
она гёря да бир бяханя ахтарыр кий, бёйюк шяхярдян бир нечя гюн узаг
олсун. О бири тяряфдян да, кянд аляминдя гахдан бир эля бир зёвг вя
сяфа уз верир кий, ону бёйюк вя галмагаллы шяхярдя хеч вахт тапа
билмязсян.
Узун айларнан шяхярдя бейнини йазы-позу иля йорандан сонра,
бирдян гёрюрсян кий, сяхранын ортасында, тямиз вя саф хавада, гушларын
вя хейванларын ичиндясян. Акинляр, сулар, агаджлар вя йарпаглар… Гёр
хара гялиб чыхыбсан. Харада галды бёйюк шяхярин дар кючяляри кий,
джамаатын алиндян сякидя йол тапыб, кечмяк мюмкюн дейил.
Хюлася.
Гарагылчыг кяндиндя памбыглар хяля йыгылмагда иди. Хава чох хош
кечирди вя сюбх тездян дуруб, тюфянгляри гётюрюб гедирдик довшан
овуна. Довшан ову демякдя, мягсяд довшаны вуруб, онун атини йе-
мяк дейил; бир сурятдя кий, бизим мюсялман арасында довшаны хеч лайи-
гинджя бишириб орталыга чыхармагы баджаран йохдур. Анджаг овун да ляззяти
бир джанлы шейи джандан салыб ону аля гятирмякдир кий, эвя гайыдыб гяляндя
огул-ушаг сяня гюлюшюб демясинляр кий, бах, буна бах; машаллах ов-
чуларымыза...”.
Он учь гюн мян Гарагылчыг кяндиндя галдым вя бу он учь гюнюн бир
хяфтясиня кими довшан вуруб гятирмяк вя онлары парчалайыб кёпякляря
вермякля кечиртдим. Галан хяфтяни да бизим гохумларын огру иняк”
адлы бир иняйи иля мяшгул олдум.
Ахвалат бу гярар илядир:
Бир нечя гюн кянддя вахт кечирдяндян сонра гёрдюм кий, сяхярляр
чайын йанына йекя байда долусу гайнар сюд гяляндя “огру иняйин
сюдю” дейиб данышырлар.
Мян бу сёхбятя диггят вердим. “Огру” сёзюню инсанлар барясиндя
эшитмишик вя хейванларын да бир парасынын барясиндя эшитмишик; неджя кий,
мясялян, огру пишик, огру ит. Гушлардан да сагсаган вя гейриляри да ог-
ру ола биляр. Амма буну билмирдим кий, иняк неджя огру ола биляр вя няйи
огурлайа биляр.
Бир гюн сабах чайыны ичяндян сонра амоглумла хяйятя чыхдыг вя
мяним хахишимя гёря о мяни апарды иняйи гёстярсин вя онун огурлугу
барясиндя мялумат версин. Хяйятин кянарында, багын гапысынын йа-
нында, узагдан бир боз иняк гёрсянирди. Амоглум мяня деди кий, “огру
иняк” дедийим – хаман о инякдир.
Гязя-гязя гетдик йахынлашдыг. Иняк годжа иди. Бир буйнузу да ди-
биндян гырылмышды. Бир буйнузунун йарысы да сынмышды. Бир гёзю лап
йумулу иди; кимся вуруб чыхартмышды. Амоглум иняйин о тяряфиня отюб
хейванын дал гылчасында бир чапылмыш йер гёстярди: кечян вахтларда
хансы наинсаф дяхря, йа хянджярля йараламыш имиш.
Бунларын хамысы оз гайдасынджа. Анджаг мян ону билмяк истяйирдим
кий, инди гюндюз вахты иняк ня сябябя чёля отламага гетмяйиб, эвдя га-
лыбдыр. Багларда да бир шей йохдур кий, хейванын гарны дойсун; бир су-
рятдя кий, инди хейванлар чёля гедирляр вя бичилмиш тахыл йерляриндя, со-
вулмуш памбыг йерляриндя, чёр-чёпдян-заддан тапыб гарынларыны до-
йуздурурлар.
Амоглум джаваб верди кий, иняк тохду, она гёря да гейри хейванла-
рымызла чёля гетмяк истямир. Сорушдум:
– Неджя йяни тохдур вя ня йейир кий, тох олур. – Амоглум джаваб
верди кий:
– Хямин огру иняк геджяляр хялвятджя халгын памбыг акининя гирир,
гарныны дойуздурур вя сяхяр тездян хава ишыгланмамыш, гайыдыб гялир.
Пайызын бу гёдяк гюнлярини да бурада хяйят-баджада гязиб доланыр вя
йатыб динджини алыр.
Мян сорушдум кий:
– Пяс памбыг сахиби мягяр геджяляр памбыгы башына бурахыр. Мягяр
о памбыгыны хейвандан вя огру-айридян гёзлямир. – Амоглум беля
джаваб верди. Деди:
– Аввялян, бу сёзляри сян йаваш даныш; чюнки о памбыглар кий, он-
ларын бярякятиндян, бах, бу кор иняйимиз гюндя бир долу сярнидж сюд
верир, – о памбыглар хамысы бизим гонум-гоншунун памбыгыдыр. Онлар
хярчянд кий, бизим бу огру иняйин хюняриндян хябярдардырлар, амма
Аллаха тявяккюл эдиб, бизим иняйин огурлугуну узаг памбыглара иснад
верирляр; йохса хягигятдя бизим сюдюмюзюн бярякяти хямин гапы-бир
гоншуларымызын памбыгынын бярякятиня баглыдыр. Она гёря да мян
сяндян хахиш эдирям кий, инди биз эхтийат учюн гяряк йаваш данышаг.
Гялдик эвя. Хава гарынлыглады вя чыраглар йанды. Ахшам чай
орталыга гяляндя, геня бир касада гайнар сюд орталыга гялди вя бурада
огру иняк гялди дурду гёзюмюн габагында вя мян чох истядим билям
кий, инди огру иняк харададыр вя ня ишя мяшгулдур. Амоглум деди кий,
хяля хяйятдядир; чюнки хяля вахты дейил, йяни хяля огурлуга гетмя-
йибдир. Сорушдум:
– Бяс ня вахт джедягяк. – Деди:
– Адамлар йатышандан сонра. – Дедим:
– Амоглу, бах, догрусу, мян бир йазычы адамам вя бу бир нечя
гюн кий, бурда сяня гонаг олуб гязиб доланырам вя йаглы сюд-гатыг-
лардан йейиб ичирям, бу оз гайдасынджа. Вя албяття кий, шяхяря гедяндян
сонра бу гёзял гюнляри хямишя арзу эдяджяйям. Амма бурасы вар кий,
биз бир йазычы миллятик, бизя йаг вя пендирдян, сюд вя гаймагдан да
афзял йахшыджа танымаг, тяджрюбя гёрмяк лазымдыр. Бизя гёр-гётюр ла-
зымдыр. Бизя тема вя мёвзу лазымдыр; йяни мюхтясяр, бизим йазычылыг
карханасында хямишя хаммал лазымдыр кий, карханамыз ишлясин, бикар
галмасын. Бу геджя мяндян йатды йохду. Гяряк бир бюрюнджяк гётюрям
вя сянля гедям, огру иняйи сяхярятяк пусам вя онун фянд-фелини”
ойряниб сонра йазыйа гётюрям; та кий, хяр бир кяс билмирся, билсин вя
эшитмяйибся эшитсин кий, инякдян да огру олармыш.
Эля да элядик. Габагджа амоглум тянбялляшиб гетмяк истямирди.
Мян чох тякид элядим вя истяр-истямяз разы олду; бирликдя гетдик.
Хярчянд ай ишыгы йох иди, амма хава о гядяр да гаранлыг дейилди.
Хяйятин дибинядяк гетдик. Амма иняк орада дейилди. Бага гирдик.
Орада да иняйи гёрмядик. Амоглум деди кий, иняк йягин кий, озюню
верибдир памбыгларын бириня. Амма хансы памбыга гетмяйини биля
билмядик. Багдан чыхдыг. Памбыг акинляриня тяряф гедирдик. Хава бир
аз сойуг иди. Мян ушюмяйя башладым. Амма иняйин хасиййяти мяни о
дяряджядя марагландырырды кий, сойугдан донсайдым да, геня иняйи
тапмамыш эвя гайытмайаджагдым.
Бурада амоглум мяня деди:
– Дайан.
Бахдыг кий, габагда бир хейван гаралтысы гёрсянир. Амоглум деди:
– Бу бизим инякдир. Йягин кий, бурада Хюсейнгулунун памбыгына
озюню вермяк истяйир. Амма дейясян памбыгда да адам вар вя
адамын олмагыны иняк да дуйубдур.
Биз бу сёзю данышанда памбыг зямисинин ичиндян спичка ишыгы гялди.
Мялум олду кий, догрудан да памбыгда адам вар имиш. Демяк, огру
иняк дуруб гюдюрмюш кий, Хюсейнгулу памбыгдан чыхыб эвиня гетсин,
сонра бу да озюню памбыга версин, та сяхяря кими орада отлайыб гарныны
дойуздурсун.
Сёз йох кий, гоншулугда бир беля мярдюмазарлыг амоглума йарашан
шей дейилди; онун учюн да мян она бир сёз демямиш, озю гетди иняйи
гайтарды, гятирди хяйятя вя истяди апарсын гейри хейванларыны салдыгы пя-
йяйя салсын. Амма чох алляшди, иняк ора гетмяк истямяди; чюнки вяхши
бир хейван кими чёлдя “каллахы” доланмага чохдан адят эдибдир. Вя бир
да дедиляр кий, пяйяйя ону зорнан гатсан да гапысыны-диварыны учуруб
дагыдаджаг вя гачыб баш алыб гедяджяк чёлляря отламага.
Мян озюм да бир гядяр йорулмушдум. Йатдыг. Вя сяхяр дедиляр кий,
геджя огру иняк хара ися акилиб вя гарныны дойуздуруб, сюбх тездян
гайыдыб гялибдир.
Огру иняйин маджярасы бунунла гуртармады. Мян кими йазычыйа бу
кифайят дейил кий, бир огру иняйя раст гялдим, бир геджя да онун огурлу-
гуну гёрдюм вя сонра гялдим йыхылдым йатдым, сяхяр да дурдум, огру
иняйин огурлугла йагланан сюдюню чайа гарышдырыб ляззятля ичдим, айага
дурдум.
Чох мараглы, чох гярибя вя чох билмяли бир мясяля будур кий, хямин
Аллахын хейваны харада, ня вахт вя кимдян бу огурлугу ойрянибдир.
Амоглум хямин огру иняйи, йанында баласы иля ики ил бундан габаг
гарагылчыглы Мяшяди Няджяфдян сяксян бир маната алмыш имиш. Гетдим,
Мяшяди Няджяфи тапдым. О, иняйи бир ил ондан габаг гийамядинли мяшхур
“огру Мусадан” алмыш имиш. Амма Мяшяди Няджяф, иняйин геджяляр пя-
йяни дагыдыб огурлуга гетмяйиндян вя кяндлилярин шикайятиндян бези-
киб иняйи амим оглуна сатмыш имиш.
Инди огру Мусаны тапмаг мяня лазым олду. Гийамядинли кянди иля
Гарагылчыг кяндинин арасы тягрибян алты-йедди верс олар. Эвя гайытдым
вя амоглумдан хахиш этдим кий, бир ат-йяхяр озюнюн вар, бир ат-йяхяр
да гоншудан бордж алсын.
Хярчянд амоглум Гийамядинлийя гетмяйя бир гюлдю вя мянля
ора гетмяйя габагджа мейил гёстярмяди. Мян чох тякид этдим, о да
истяр-истямяз разы олду.
Гийамядинли бир бёйюк обадыр вя гядимдян огурлугда шёхрят
тапыбдыр. Йадыма гялян будур кий, кечмиш аййамда адлиййя мяхкямя-
ляринин ишляринин чох хиссяси гийамядинлилярин огурлуг ишляриндян ибарят
оларды. Инди да бир нечя ил бундан габаг гийамядинлиляр геня ад чыхар-
маг истяйирдиляр; анджаг хёкумят бир гядяр бярк тярпяшдийиндян Гийа-
мядинли огруларыны бир нёв сусдурду.
Амоглумла бир сойуг гюндя атлары миндик вя Гийамядинлийя
гялдик чыхдыг. Пяс хара дюшяк. Амоглум истяди аты кянд шура сядри вя
амоглумун ашнасы олан Мяммядйаргиля сюрсюн. Дедим:
– Йох, ора гетмяйяк вя ики сябябя гёря ора дюшмяйяк: бири будур
кий, Мяммядйары бу ишя гяряк гатмайаг; чюнки бурда суал-джаваб ола-
джаг, данышыг оладжаг. Иняйи огру Муса харадан алыб, кимя сатыб, нийя вя
нечяйя сатыб. Вя ахырда Мяммядйар бизим йанымызда хяджалят ола
биляр кий, онун да кяндиндя огурлуг дарюлфюнундан няинки тяк бирджя ин-
санлар огурлуг дипломлары алырлар, хяля бялкя хейванлар да адамлардан
гери галмырлар. Икинджиси да будур кий: биз агяр шура сядринин эвиня дюш-
сяк, орада хеч бир иш гёря билмярик; чюнки огру Муса эшидяндя кий, биз
шура сядринин эвиня дюшмюшюк горхусундан ня орайа гяляджяк кий, биз
онунла гёрюшюб данышаг, ня да бизя бир ачыг сёз дейяджяк. О эля гюман
эдяджяк кий, биз шикайятя гялмишик. Вя бизим орайа гялмяйимизи, шура
сядригилдя дюшюб огру иняйин сёхбятини ачдыгымызы Муса эшится, бялкя
хяля горхусундан кянддян баш алыб гачыб гедя.
Мян даха амоглумун бу барядя мясляхятиня умидвар олмайыб,
дедим атлары сюряк кянд мяктябиня. Эля да олду.
Бир синифли кичик бир мктябин тяк бирджя мюяллими вар иди кий, озю да
мюдир хесаб олунурду. Ады Мирзя Хялил иди. Атдан дюшдюк. Мирзя Хялил
габагымыза чыхды. Хош-беш… Мяктяб шагирдляри хяйятдя хай-кюйля
ойнашырдылар. Бунлар бизи гёрджяк йанымыза топландылар. Атларымызы али-
миздян алыб билмядик хара чякдиляр. Амоглу атларын далынджа гетди вя
Мирзя Хялил мяни ичяри апарды.
Бир йекя отагын кюнджюндя дямир печ йанырды. Отаг хейли исти иди. Бир
гядяр кечди, амоглу гялди, чай ичдик вя ахырда мян мятляби Мирзя
Хялиля ачдым.
Мян бу сёхбяти Мирзя Хялиля сёйляйяндя, бизя чай гятирян он
дёрд-он беш йашында бир оглан дуруб гулаг асырды. Вя мян “огру Му-
са” адыны чякян кими бу оглан чыхды гетди. Мюяллим Мирзя Хялил да
бунун далынджа чыхды, гери гайытды, мяня деди кий:
– Бу оглан кий, бизя чай гятирирди, огру Мусанын гоншусудур.
Мян баша дюшдюм кий, дейясян, иши хараб элядим; чюнки биз гяриб
адамыг вя атдан дюшян кими бирдян-биря огурлуг сёхбяти саланда,
джамаат албяття эля баша дюшяр кий, биз хёкумят адамыйыг, огру Мусаны
тутмага гялмишик.
Мян неджя кий, гюман эдирдим, эля да олду. Огру Мусанын ады мяк-
тяб шагирдляринин агызларына дюшян кими кянддя кюй дюшдю: “Огру Му-
санын далынджа адам гялиб кий, ону тутсун апарсын”.
Мирзя Хялил зянги чалды вя шагирдляри синфя йыгды. Онлара баша сал-
дыг кий, биз ня хёкумят адамыйыг вя ня бир кяси тутмага гялмишик, ан-
джаг шагирдлярин дярсляриня бахмага гялмишик; озюмюз да Гарагылчыг
кяндинин мюяллимлярийик.
Мирзя Хялил дярс вермяйя башлады. Биз да хяйятя чыхдыг вя тёвляйя
гетдик кий, атлары йохлайаг. Бир годжа киши атларымызын габагына саман
тёкюрдю. Бизи гёряндя салам верди, деди:
– Сиз зяхмят чякиб сойуга чыхмайын. Йолдан гялмишсиниз, отагда
айляшин, атлардан йана нигаран олмайын; мян бурдайам.
Годжа киши мяктябин гуллугчусу имиш. Биз гайыдыб отага гялдик вя
годжа киши да ичяри гирди. Чубугуну джибиндян чыхартды, долдура-долдура
деди:
– Мярдюмязарын эвини Аллах йыхсын. Зяхримар олсун о хейир кий, сян
ону огурлугнан газанаджагсан. Инсан гяряк дюзлюкля бир парча чёряйи
газана. Огурлугнан валлах-биллах хеч кяс бу дюнйада бир шей сахиби
олмайыб, бир хейир-бярякят сахиби олмаз. – Дедим:
– Ай ами, сян кимин гарасынджа данышырсан.
– О харамзада Мусаны дейирям. Инди одур, иняйин гюнюндя гязир.
– Неджя кий.
– Неджя оладжаг, илин ики айыны чёлдя гязир, он айыны дустагханада.
– Ай ами, сян йягин кий, онун амялляриндян эшитмиш оладжагсан. О
озю огрудур, бу оз гайдасы иля. Амма бу ня тёвр олубдур кий, дейирляр
онун озю кими бир огру иняйи да вар имиш.
Бурада годжа киши чубугуну бир бярк сорду вя деди:
– Хай-хай... Мусанын няийни гёрмюсян. О хеч малдар дейил. О
иняйи да ушаг вахты човдар малындан огурламышды. Геджяляр эвдя гал-
мазды кий, иняйя да гёз-гулаг олсун. Онун учюн да геджяляр огурлуга
иняйи да апарарды. Иняк да беля джинс инякди. Бизлярдя хеч эля хейван
йохдур дейясян. Зянгязур хейванларындан иди. Гырышмал иняйи о гядяр
памбыг огурлугуна геджяляр апарды кий, иняк да, нейлясин, хейван оланда
ня олар. Аталар демишкян: “Аты атын йанында багларсан, йа халыны гётю-
ряр, йа хасиййятини”. Хя, билирсян, ай ага, о иняйин башы няляр чякибдир,
ня гядяр зийанлыгда тутулуб, ня гядяр она кётяк дяйиб.. Гяряк кий, бир
буйнузу да сынмыш ола; бир гёзюню да Зюлфюгар вурду кор эляди.
Зянг чалынды. Ушаглар бал арысы кими вызылты башладылар. Атлары миндик,
ахшам озюмюзю йетирдик Гарагылчыга. Хава да чох сойуг иди.
ГИЙАМЯТ
Йахуд кяндли гадынлар
Бу илки октйабр айы ола биляр кий, бир чохлары учюн бир шадлыг йадигары
хесаб олуна, амма мян бахтыгарадан отрю хямин октйабр гямгин бир
ай олду, о сябябя кий, бу айын арзиндя сайсыз вя хесабсыз кяндли
гадынлар бир йеря джям олдулар вя узю ачыг, намяхрям кишилярин ичиндя
нитг сёйлямяйя башладылар.
Вя хеч кяс мяни баша сала билмир кий, ахыр бу ня гийамятдир.
Ахыр бир залда беш йюз арвад ола биляр, хамысы да узю ачыг.
Вя буну гёрюб хяр бир кясдян сорушдумса: бу ня гийамятдир. Мя-
ня джаваб верян олмады. Мян да кёхня асрин адамыйам, о асрин адамы-
йам кий, бир шярият хамысы бир йердя бир овряти узю ачыг гёряндя, она мин
лянят охуйурду.
Ах, фяда олум сяня, харадасан, инди бир гял тамаша эля бу узю ачыг-
лара, гял бир гёр неджя йолдан азыблар, неджя тюгйан эдирляр, гёр ня дяря-
джядя гяфлятдядирляр кий, хеч хяйал элямирляр кий, Аллах таала оз назил этди-
йи мясхяфи-шярифиндя беля азгын гадынлар барясиндя няляр, ня фитвалар
тяйин эдибдир: вягтюлю тягтилян, йяни беля йолдан азмыш гадынлар баря-
синдя амр олунур кий, хяр йердя тапылдылар, гяряк гятля йетирилсинляр.
Худайа, бу ня гийамятдир.
Хяля узю ачыглыг бяс дейил, хяля нечя йюз зяхмяткеш кяндли гадын-
лар орталыга чыхыб нитг да сёйляйирляр.
Кишиляртяк нитг сёйляйирляр… Ня данышырлар. Биринин дедиклярини эй-
нян йадымда сахламышам.
“Мин илдян артыгдыр кий, биз пярдя далындайыг, мин илдян артыгдыр кий,
биз хярямханялярдя дустагыг, залым кишиляря гуллуг, мюстябид фазилля-
рин тяфсирляринин гурбаныйыг, хичаб чомагынын алтындайыг, дяхи бу гядяр
бясдир, дяхи бу гядяр кифайятдир”.
Гейри бир гадын няря тяпя-тяпя дейирди: бах, бизим гянимимиз,
индийядяк бизи асарятдя сахлайан хямин чаршаф олубдур. Биз буну
няинки йад кишиляр йанында, хятта йавыг гохумларымыздан да гизлянмяк
учюн ортмюшюк. Вя беля гизлянмяйя бизи моллалар мяджбур эдибдир, бизи
Гуранын эхкамы мяджбур эдибдир”. Анзаб суряси. Бу сёзляри дейя-дейя хямин гадын
беля бир джушя гялди кий; алиндяки гара чаршафы джырды, тикялярини йеря туллады.
Кючя иля бир гюн кечяркян, мат вя мюяяттял галдым: бир бёйюк
имарят кяндли гадынлары иля лябаляб долу иди.
Айа бу ня гийамятдир.
Гадынлар йыгынджагыдыр.
Ня олуб. Бурайа ня учюн джям олублар. Вя ня истийирляр.
Оз дярдлярини бир-бириня сёйлямяйя йыгышыблар, оз хюгугларыны аля
гятирмяйя джям олублар, оз мин иллик дярдлярини, хясрятлярини изхар эт-
мяйя топлашыблар.
Ня хюгуг. Неджя хюгуг.
Мян бу ишя лап мюяяттял галдым, чюнки мян бир кёхня адамам, бир
пири-кухянсалям вя индийядяк агыллы шяхслярдян эшитдийим будур кий, га-
дын хямишя кишинин итаятиндя гяряк олсун, сябяб будур кий, гадын агыл вя
камалда, габилиййят вя зякавятдя кишидян ашагы хесаб олунур. Неджя кий,
фюргани-кяримин бягяря сурясиндя зикр олунубдур кий, аряб дилиндя: вя
лирриджали алейхинн дяряджятюн” йяни бунун мязмуну будур кий, кишилярин
дяряджяси оврятлярдян артыг тутула гяряк. Сябяб будур кий, джянаб Аллах
буну оз фюргани-мяджидиндя хябяр верибдир, ондан отрю хябяр вермийиб-
дир кий, дабаны чатдах кяндли зяхмяткеш гадынлар гурултай мяджлисляриндя
хазыр олуб хюдавянди-алямин эхкамыны тянгид эдяляр, ондан отрю хябяр
вермяйибдир кий, бир пара Аллахсыз йазычылар Гураны вя китабы мясхяряйя
гойалар, ондан отрю хябяр верибдир кий, бу эхкам ня гядяр дюнйа
дурубдур, о гядяр да даим дуруб дяйишилмясин, неджя кий, хюдавянди-
алям джялля-джялаляху геня оз мюбаряк китабынын ахзаб сурясиндя хябяр
верибдир кий, мяним эхкамым дюнйа дурдугджа багидирляр, баги абядидир-
ляр, неджя кий, хаман айейи-мюбарякянин мянасы хямин мязмуна мюта-
биг гялир: вя лимян тяджидя лисюнняталлахи тябдилян” йа Мяхяммяд
Аллах тяаланын хёкмю вя ирадяси джями азминдян отрюдюр кий, тягйир вя
тябдил олуна билмяз вя олунмуйа да гяряк.
Вавейла ва шярията. Гёр йер узюню зюлмят ня дяряджядя бюрюйюбдюр
кий, гёр инсанлар неджя гатилдирляр кий, бу беш гюнлюк дюнйаны гянимят
билмякдян, онунла лазымынджа истифадя этмякдян, хюдавянди-алям бизя
тяйин гылдыгы сёвм вя сялаты ада этмякдян, гёр бу бядбахтын гызлары ня
мяшгя дюшюбляр. Пяс сян кий, гёзял огатыны сярф эдяджяксян бу кянддян
о кяндя, бу шяхярдян о шяхяря гурултайлара чапмага сян кий, гёзял
саатларыны хяср эдяджяксян нитгляр сёйлямяйя, сян кий, гиймятли фюрсяти
фётя вериб узун-узады мюбаризялярдя булунаджагсан, пяс онда он йедди
рюкят йомиййя намазыны ким гыладжаг. Пяс рямязанял-мюбаряк айынын
мин рюкят нафиля намазыны ким гыладжаг, пяс бистйеккюм, нюздяххум
бистсеййум геджяляринин алты йюз отуз алты рюкят намазыны бир геджядя ким
гылыб гуртараджаг, пяс шаир мин-мин рюкят сюнняти намазлары ким гылыб
гуртараджаг.
Афсус, геня афсус.
Дюнян бир дюнйагёрмюш адамдан бу ишляри мясяля элядим.
Дедим: – Анд верирям сяни о Аллаха кий, хятта бир пара фиргявиляр да
онун варлыгына этигад эдирляр, бир мяни баша сал гёрюм, бу ня гийамят-
дир. Вя бу кяндли гадынлары ня сябябя мясджиди вя мянбяри бурахыб бу
мяшгляря дюшюбляр.
Дюнйа гёрмуш адам саг алини гойду сол чийнимя вя бир дярин ах
чякиб деди:
– Азизим, агяр мяним сёзюмя гаиллигин оладжагса – дейим.
Дедим: –Де.
Дюнйагёрмюш адам мяня беля деди: – Абясдир.
Сорушдум: – Ня абясдир.
Деди: – Сянин тялашын.
Дедим: – Бир азджа ачыг сёйля.
Дюнйагёрмюш адам (озю да иман ахлиня охшуйурду) геня бир дярин
ах чякиб деди:
– Сян кий, хахиш эдирсян мян бир аз ачыг сёйлюйюм, мян, бир аз йох,
лап да ачыг сёйлийяджяйям, анджаг мяним ачыг сёзюм тяк ики кялмядян
ибарятдир.
О ики кялмя – Октйабр ингилабыдыр.
УДЖУЗЛУГ
Нахчыван шяхяриндян бир няфяр йетим оглан гялди мяним йаныма
вя мяндян илтимас эляди кий, Бакынын флан техникум мяктябинин мюдири
флан… дан илтимас эдим кий, ону йетим олмаг джяхятиндян техникум
мяктябиня гётюрсюн.
Йетим чох хошума гялди: он беш йашында хямин оглан диляниб до-
ланмагла Нахчыванын дарюлмюяллиминини битирмишди.
Сабахысы гейиниб гетдим техникума вя мюдир фланы орада дяфтярха-
нада тапдым.
Гирдим ичяри. Хош-беш… Вя мюдир флан айага дурду вя бир алини
йох, ики алини да мяня тяряф узатды.
Мян башладым арз элямяйя кий, Нахчывандан гялян йетими, албяття
гяряк мяктябя гябул эдясян. Мюдир мяня бу барядя бир джаваб вер-
мяйиб, спичканы алышдырды вя папиросуну тюстюляйиб сорушду кий, мян бу
йайы хансы йайлагда идим. Мян джаваб вердим кий, Баржом йайлагында
идим. Мюдир да оз тяряфиндян мяня сёйляди кий, о да мядян суларынын
“Дямирсу” йайлагында иди кий, русджа Железноводск” дейирдиляр. Мян
дедим:
– Чох аджяб.
Вя чюнки бурадан бир гейри йеря да гедяджякдим, онунчун да йол-
дашдан йетим барясиндя бир нятиджя алмаг истядим.
Мяним бу суалымын джавабында да мюдир йолдаш мяндян Баржомун
бахалыг вя уджузлугуну сорушду. Мян дедим кий, Баржом бу ил бахалыг
иди. Мян буну дейяндян сонра мюдир йолдаш саг алиндяки гялями вя сол
алиндяки папиросу да гойду мюряккяб дястгахынын карандашынын устюня
вя мяня деди:
– Сянин джанын учюн, бу ил Железноводскидя йемяк шейляри лап мюфтя
иди: мясялян, ня аглын кясир, гойун атини нечяйя алырдыг. Гирвянкясини
ийирми ики гяпийя. Озю да неджя ат. Гарачай гойунунун ати аднандыр;
одун устя гойан кими, чяк йе. Эля лятифдир кий...
Бурада мяндян да савайы чохлуджа джаван бизи ахатя этмишдиляр.
Бунлар мюдири гёзляйирдиляр кий, бундан дярдляриня бир дярман ала бил-
синляр. Онларын да дярди бизимки кими хямин техникума дахил олмаг иди.
Мян истядим дурам айага. Мюдир мяним хазырлашмагымы гёрдюся
да, геня йетимин гябулу барясиндя бир сёз данышмады; анджаг Дямирсу
йайлагынын арзагынын уджузлугундан рявайят этмякдя иди. О деди кий:
– Аг-аппаг чёряйи ня гядяр истяйирсян ал. Гирвянкяси йедди гяпийя
сатырдылар. Сюдюн ведряси эля гюн олурду кий, ики шахыйа сатылырды. Иняк
йагы йарым манат иди. Йумуртанын бири дёрд гяпик иди.
Нахчывандан гялян йетим бир аз кянарда, алляри далында, дивара
дайанмышды вя гулаг асырды. Гейри ушаглардан мюдирин сёхбятиня гулаг
асан да вар иди, асмайан да варды. Анджаг сёз йох кий, бунларын тяк бирджя
фикир-хяйалы техникума гябул оладжаглары, йа олмайаджаглары мясяляси иди.
Мян айага галхдым вя мюдир фландан буну билмяк истядим кий,
йетимин барясиндя онун фикри нядир вя илтимасымыз мюдир тяряфиндян
гябул олунур, йа йох. Бурада мюдир да мяним кими айаг устя галхды
вя худахафиз алини мяня узатды вя геня йайлагын уджузлугуна гайытды.
– Эля олурду кий, гедирдик сяйахятя вя он-он беш адам хярдж гойур-
дуг. Хаман гюн хярджимиз ики-учь манатдан артыг олмурду; адам башына
йарым манат анджаг дюшюрдю. Бир гюн гятириджидян он ики гирвянгя, бир
баш пендиря анджаг бир манат отуз гяпик вердим. Эля гюн олурду кий, атраф
кянддян гялян сюдю алан олмурду. Сянин джанын учюн дяхи гери апармаг
истямирдиляр, сюдю йеря джалайырдылар.
Чёл гапыдан мян чыханда мюдир йолдаш мяни далдан чагырды. Йазыг
йетим севинди кий, бялкя мюдир инсафа гяля вя техникумдан да бир сёз
дейя; мюдир геня беля деди:
– Йумуртаны тяк-тяк аланда бири учь гяпик иди. Он-он аланда, ону
ийирми беш гяпик иди. Амма сянин джанын учюн, бир дяфя йюз йумуртайа
мяхз икиджя манат вердим.
Кор-пешман чыхдыг кючяйя. Сонра билмядим кий, дяхи йетимим хара
гетди вя башына ня иш гялди.
ПРОЛЕТАР ШАИРИ
Мяня дедиляр кий, ики адам мяни гёрмяк истяйир: бири пролетар шаири
Тяхсин Февзидир, о бириси да Нуруханын оглу Шахвердихандыр.
Чыхдым онларын йанына. Ики шяхс иди: бири оларды он сяккиз-ийирми
йашында, чох сялигяли гейинмиш, башынын телляри гыз сачы кими дараныб,
алнына дюзюлмюш, гыз кими узю тюксюз, тям-тязя френдж вя калифели, бели
инджя, парылдайан узунбогаз чякмяли бир джентлмен иди. О бириси садя вя
хягир гейимли, отуз йа бир гядяр артыг синли бир адам иди.
Бу икинджисини албяття мян пролетар шаири зянн эдиб, аввял габаг
онун йанына гетдим, салам вердим вя гялмяйинин сябябини сорушдум.
Пролетар шаири зянн этдийим бу адам фагыр-фагыр айаг устя дура-дура
вя утана-утана мяня башлады оз дярдлярини нагыл элямяйя. Беля кий, ону
Шура хёкумяти оз кяндиндян Шамахыйа кёчюрюб, орада хямишялик
йашамага мяхкум эдибдир.
Бу адам беля данышдыгджа мяним хяйалыма гялирди кий, хямин бу
пролетар шаири йягин кий, оз намюнасиб йазылары иля йерли хёкумяти наразы
салыб вя бу сябябдян вятяниндян тябид олунмагына-узаглашдырылмагына, чыхарылмагына озю баис олубдур.
Онунчун да мян ондан сорушуб билмяк истядим кий, онун хансы бир
асяри хёкумятин ондан бу дяряджя наразылыгына сябяб олубдур. Бурада
мян пролетар шаири зянн этдийим утанджаг вя фягир гонагым геня отур-
маг истямяйя-истямяйя вя утана-утана джаваб верди кий, о, ня шаирдир,
ня йазычыдыр; анджаг йерли хёкумят ону, – неджя кий, бир ханзадяни вя са-
бигдя мюлкядары, – вятяниндян узаглашдырмага гярар чыхарыбдыр.
Бурада мян дайандым вя кянарда отуран вя бизим данышыгымыза
гулаг верян джентлменя диггят эдяндян сонра бир азджа шюбхялянмяйя
башладым вя гонагларын икисиня да бирликдя бу суалы вердим.
– Багышлайыныз, пролетар шаири хансынызсыныз.
Джаваб джентлмендян гялди:
– Бяндяниздир.
Хямин хекайя ики гисмятдян ибарятдир: бири бу иди кий, мян инди
нагыл элядим. О бири гисмяти мяним хямин ики няфяр шяхслярля галан да-
нышыгларымыздан ибарятдир.
Мяним хекайямин ан мараглы хиссяси эля бу йеря кими иди кий, арз
олунду.
Галан сёхбятляримизин о гядяр ахямиййяти йохдур.
Ийирми ики феврал мин доггуз йюз ийирми доггузунджу ил
ИКИ ГАРДАШ
Гюрджюстан йайлагларынын бириндян август айынын орталарында Тифлися
тяряф дямир йол гатары йола дюшмяйя хазырлашырды. Гюнюн батан заманы
иди. Гатар назири ушкюряк атды вя машын бярк багырандан сонра астаджа
йола дюшдю. Гедянляр, сякидя галанлара, гатардан опюш вя салам
гёндярирдиляр; галанлар да онлара дясмал галхызыб йелляйирдиляр.
Бу хямишя олан ишди; бунунла ишим йохдур. Амма йадымдан чых-
майан ахвалат одур кий, хямин машын йаваш-йаваш узаглашанда, вагон-
ларын биринин гапысынын агзында ики кишини опюшян гёрдюм. Бунлар бир-
бирини гуджаглайыб арвад кими опюшюрдюляр. Бир гядяр опюшяндян сонра
ичяри тяряфдяки киши, чёля тяряф дуран кишинин тяк алиндян тута-тута, буну
чёля тяряф басды кий, дюшсюн. О да джялд тулланды сякийя вя тулланандан
сонра гатар иля бярабяр гачмага уз гойду. Вя геня галхды хаман ва-
гона вя геня орадакы кишини гуджаглады вя бунлар геня опюшмяйя баш-
ладылар. Гатарын хярякяти бир аз сюрятлянди, амма вагона тулланан оглан
орадакы кишини опмякдян ал гётюрмюрдю. Ан узаг гедяндян сонра,
пишик кими озюню далыда лы туллайыб сычрады дюшдю йеря вя хяля да га-
бага тяряф вагондакы йолдашындан отрю гачды; анджаг ахырда дайанды. Вя
дайанандан сонра геня гёзю узаглашан гатарда иди.
Джамаатын ичиндя бир нечя гюрджю йолдашлардан хябяр тутуб билдим кий,
бунлар ики гардаш имишляр. Бири бир аз узаг сяфяря гедир, о бири гардашыны
йола салыр. Хяля гедян машынын гышгырыгы чох узагдан гялирди. Амма
йола салан гардаш эля дуруб габага бахмагда иди.
Бир гардаш о бири гардашы беляликля йола салырды.
Машын гедяндян сонра вагзал бирдян сейрялди. Джамаат бирдян да-
гылды хяря оз эвиня вя ишиня. Вагзалын габагы бир аз аввял бурада дуран
гатардан бошаландан сонра, Кюр чайынын кянарында джяргя иля битян уджа
аряр агаджлары гялди дурду гёзюмюн габагында. Хавада бир аз нясим вар
иди вя онунчун да бу агаджларын башлары гах сага тяряф айилирди, гах сола
тяряф.
Амма эля да олурду: биринин башы сага тяряф айиляндя орталыга бир
айрысы дахил олуб о бири агаджы сол тяряфя айирди. Беля оланда, ики агаджын
башлары гах бир-бириндян узаглашырды, гах бир-бириня йавыглашырды.
О вядя мян бурада бир гяриб годжа кишини, беля хяйалат алырды кий,
бялкя бу аряр агаджлары да инсанлар кими хисс сахибидирляр. Бялкя бунлар
да инди бурада байагкы ики гардаш кими опюшюрляр...
Агаджларын опюшмяйи иля ики гардашын опюшмяйи арасында бир бёйюк
тяфавют вар. Тяфавют будур кий, бурадакы арярляри бир-бириля йавыглашдыран
кянардан гялян йеллярдир, амма гардашлары опюшдюрян гардаш мяхяб-
бятидир.
Бурада мян гямгин олдум.
Ня сябябя гямгин олдум, буну даха сёйлямяк истямирям.
ШЯХЯР ВЯ КЯНД
Бир ай бундан габаг оврятим вя ушагларымы да гётюрюб Агдашдан
Бакыйа кёчмюшям.
Бу бир айын мюддятиндя бизим эвя гоншулугда олан оврятлярдян бир
нечяси айаг ачыб, оврятимля унс тутублар вя достлашыблар.
Бу хябярдарлыгы мян хаман, эвимизя оврятимин йанына гялян бир
нечя гоншу оврятляря эдирям.
Ахвалат белядир: оврятим Дилбяр Агдашдан бурайа гяляндян сонра
лап дяйишилиб. Орада садяджя доланырды вя эв-эшик ишляриня, ушаглара башы
гарышыб, гейри фикря дюшмязди вя джамаатла вя гязиб доланмагла хеч иши
олмазды.
Дюнян бирдян-биря мяня беля деди:
– Бу Бакы ня гёзял шяхяр имиш. Дюнян Урбабя баджы иля гедирдик
Хаджы Имамгулугиля. Ня гёзял дюканлар гёрдюк. Вя хамысындан артыг
мяним хошума гялян бязяк дюканыды. Йаман шейляр орада сатырлар.
Вя башлады бир-бир садаламага: гызыл узюкляр, даш-гашлар, гызыл саат-
лар, билярзикляр, сыргалар, гярдян-бяндляр, мярджанлар, зюмрюдляр, мир-
вариляр, флан вя флан.
Бизим Дилбярин савады йохдур, онунчун да бу хябярдарлыгы оху-
майаджаг. Вя онун чаршовлу ряфигяляринин да савады йохдур вя онлар да
бу хябярдарлыгдан хябярдар олмайаджаглар. Одур кий, мян узюмю
тутурам бизим эвя тяряддюд эдян-гялиб-гедян оврятлярин савадлы арляриня вя
гардашларына вя онлардан илтимас-хахиш эдирям кий, мяним илтимасымы озляри
охуйандан сонра онун мязмунуну бизя гялян оврятляря да йетирсинляр.
Бир. Аввяла: мяним оврятимин ряфигяляриня йетирсинляр кий, о кясляр кий,
бизим эвя айаг басырлар вя оврятим Дилбярля достлуг гатырлар, онлар
хямишя бизим эвя хош гялир, сяфа гятирирляр вя мяним гёзюмюн устя
йерляри вар.
Ики. Икинджи: бизим эвя тяшриф гятирян оврятлярдян илтимас эдирям хя-
мишя оврятим Дилбярля шяхяри гязмяк истяйяндя, гызыл базара тяряф вя
джявахират сатылан дюканлара тяряф мяним оврятими апармасынлар. Сябяб
да будур кий, мян сабун заводунда ишляйирям, айда йетмиш ики манат
мяваджиб алырам. Озюмюз да алты баш кюлфятик. Гызыл вя джявахират
кооператив магазасындан сёхбят дюшяндя оврятим Дилбяри инандыр-
сынлар кий, бу магаза фяхля-фюхля арвадлары учюн йох, инджинар вя бёйюк
гуллугда олан ашхасын арвадларындан отрю ачылыбдыр.
Дюнян оврятими трамвайа миндириб, бир достумун эвиня гонаг
апарырдым. Трамвайда дёрд няфяр бязякли гадын гёрдюк. Биринин дё-
шюндя гызыл зянджирли саат вар иди, биринин дёшюндя сапа дюзюлмюш кяхря-
ба дяняляри вя биринин гулагындан миналы гызыл сыргалар асылырды; биринин
бармагларынын устюндя узюкляр парылдайырды.
Мян чёндюм Дилбяря тяряф. Мяним Дилбярим бу дёрд няфяр
ханымларын дёрдюндян да гёзял иди.
Оврятим мяня тяряф дярдли-дярдли бахыб бирджя буну деди:
– Йягин бунлар хамысы инджинар арвадларыды. – Дедим:
– Албят.
Бу гюн оврятдян бихябяр аризя вердим мяним Агдаш гуллугуму
озюмя гайтарсынлар.
Сябяб.
Орада, догрудур, гыздырма вар, амма гызыл дюканлары йохдур. Гыз-
дырмадан бядяним нарахат олур, амма гызыл дюканларындан рухум ра-
хатсыз олур. Гой бядяним нарахат олсун, амма гялбим инджимясин.
ИКИ АЛМА
Ахшам вахтлары гязмяйя чыханда, хярдян бир баладжа оглуму да йа-
нымджа апарырам. Бу дяфя да апардым.
Вя хаман баладжа оглум иля гязмяйя гедяндя, хярдянбир иттифаг
дюшюр кий, она йемяли шей да алырам кий, мяндян разы галсын. Бу дяфя да
баладжа оглум дюканларда дюзюлмюш назю-немяти гёряндя мяндян йе-
мяли бир шей истяди. Мян о агидядя дейилям кий, хяр дяфя ушагла базара
гедяндя она бир шей алмаг лазымдыр вя лакин буну да демирям кий, хеч
бир вахт алмаг лазым дейил. Анджаг бу дяфя хеч бир зад алмаг истямир-
дим; о сябябя кий, джибимдя чох пулум йох иди. Вя бир да истямядим кий,
ушагым хяр дяфя базара чыханда дадамал ойрянсин.
Бир гядяр доландыг, сонра йолумуз дярйа кянарына дюшдю. Амма
оглуму да бидамаг гёрюрдюм. Чюн тярбийя оз гайдасынджа, ушагын оз
тябияти – бу да оз гайдасынджа. Вя онунчун да чох да инад этмямяк
бабятиндян дярйа кянарында табага дюзюлмюш мейвялярдян ики шахыйа
ики дяня йахшы гырмызы алма алдым вя икисини да вердим оглума. Хяр-
чянд оглум алмалары мяндян алды, амма гёрдюм кий, кёнюлсюз алды.
Мян ондан бидамаглыгынын сябябини сорушмадым; чюнки сябяби ашкар
иди. Базарда бир аз бундан габаг о мяндян ики шей истяди, хеч бирини
алмадым; бир Джарджо говуну истяди – алмадым, сонра да немся гяннады
дюканынын габагындан кечяндя шюшянин далына дюзюлмюш рянгарянг
конфет вя ширниййатдан истяди – алмадым.
Оглум о дяряджядя мяндян наразы имиш кий, мян алмалары она ве-
ряндян сонра да геня бир сёз данышмаг истямяди вя мян она вердийим
суаллара да чох мейилсиз джаваб верди.
Дяхи ону беля гашгабаглы гёряндя мян озюм да бидамаг олдум
вя Азярнефт идарясинин габагында дуран трамвай вагонларынын бириня
оглуму галхыздым вя озюм да миндим кий, гяляк эвимизя.
Вагонда хяля бизим икимиздян башга хеч кяс йох иди. Оглум бой-
да бир йетим рус ушагы джыр-джындыр ичиндя, уз-гёзю гап гара, чиркли вя
ийряндж, гялди дурду габагымызда вя мяндян бир гяпик пул истяди.
Джибимдя анджаг бир аббасы гюмюш пул вар иди. Мян ушага бир сёз де-
мядим кий, кечиб гетсин. Бир нечя миник арвад вя киши вагона гирдиляр
вя сагымызда-солумузда йер тутдулар. Бурада мяним фикрим гетди йе-
тимя пул вермямяйимя вя дилянчийя пул вермяк лазымды, йа лазым де-
йилми мясяляси мяни башлады мяшгул этмяйя; хяр кяс ня дейир десин,
анджаг дилянчи ушага хеч бир шей вермямяк мяним хошума гялмяди.
Бурадан она ишаря этмирям кий, мян хеч бир дилянчийя йох демярям;
чюнки ола биляр кий, бир пара философларын дилянчийя пул вермяк, ону бяд-
бяхт этмяк сифяти бялкя мяня да сирайят эдибдир. Анджаг сёзюн хягигяти
будур кий, бу. гюнкю дилянчи ушага бир гяпик вермямяйим мяни бурада
хараб этди; о сябябя хараб этди кий, хаман дилянчи ушаг йашда мяним
аталы вя аналы оглум, айни-башы тязя, гарны тох, бу саат бурада мяним
саг тяряфимдя мяндян инджимиш отурмушду кий, нийя мян она конфет
алмадым, анджаг ики алма алдым.
Вагонумуз хярякят эдиб гедяндя акошканын шюшясинин далындан
гёрдюм кий, хаман дилянчи ушаг йердя дуруб, бир гырмызы алманы агзына
басыб гямиртляйир. Габагджа бир шей дуймадым; амма хаман дягигя
йанымдакы оглумун алмалары йадыма дюшдю вя чёндюм ушага тяряф.
Оглум гюля-гюля мяня йавашджа буну деди:
– Дядя, алманын бирини вердим дилянчи ушага.
Бир дяня гырмызы алма оз-озлюйюндя бир шей дейил; онун гиймяти ики
гяпикдир вя йейиб гуртарандан сонра хеч бир шейдир. Амма мяняви иш-
лярдя бир алманын дяйяри ола биляр чох бёйюк олсун. О гядяр йюнгюллюк
вя кёнюл хошлугу кий, бурада ики гяпиклик алмадан мяня гялиб чатды,
няхайят дяряджядя иди.
Философийа аляминя гялдикдя, гейриляри дилянчийя кючядя ианя вер-
мяйи ня джюр баша дюшюрляр дюшсюнляр вя инсаниййят мютяхяссисляри бу
мясяляни ня тёвр хялл эдирляр этсинляр, анджаг мяним бир баладжа оглум
ики алмасынын бирисини бир йетим ушага верди.
Вя ола биляр кий, оглум да йекяляндян сонра, бир пара алимлярин “кю-
чядя дилянчийя ианя вермяйиниз” нясихятини эшидяндян сонра, онлары
кючядя гёряндя мяним кими уз чёндяряджякдир. Анджаг хяля кий, инди
оглум бу ишляри баша дюшмюр вя онунчун да ики алманын бирини йетим
ушага верир.
САРЫ
Бир нечя ил бундан габаг Шуша шяхяриндя олурдум. Бир гюн бир
бялядчи гётюрюб гетдим хамама.
Шяхярин Эрмянистан мяхяллясиндя сялигяли нёмряли хамам иди.
Хамамы бина эдян да вя иджаряйя гётюрян да эрмяни иди, амма джама-
дарлары вя кисячиляри мюсялман иди.
Нёмря билети алдым вя гирдим нёмряйя вя хахиш элядим кий, он беш
дягигядян сонра мяним йаныма бир няфяр кисячи гёндярсинляр.
Габагкы гаранлыг эвдя сойундум, гирдим ичяри. Ики крандан су
шырылты иля тёкюлюрдю ховуза; бириндян исти су, о бириндян сойуг су
гялирди. Кюндждя бир тахт гойулмушду. Тахтын устюндя ики дяня су
ведряси вар иди. Хамам хейли исти иди.
Бир нечя дягигя исти суда галдым вя вахтында да кисячи озюню йе-
тирди. Албяття кий, кисяни вя сабун торбасыны атды тахтын устя, су ведряля-
ринин хярясини алды бир алиня, ховуздан долдурду, тёкдю тахтын устя вя
узюню чёндярди мяня тяряф. Мян баша дюшдюм кий, гяряк гедям орада
узанам. Вя эля да эляlым. Бу киши отуз-отуз беш йашында гарашын ал-
чагджа бир адам иди. Беля мялум олур кий, бу адам хамама гиряндя
мяним ня миллят олдугуму билмяди; онунчун да салам вермяди.
Амма озю мюсялмана охшайырды вя хягигятдя да мюсялман имиш.
Бу башлады мяним джанымы овмага, сонра да кисялямяйя. Инсанын
джаны рахатланмага башлайанда, хямишя адам бир кяс иля сёхбят элямя-
йя майил олур; амма бирдян-биря билмядим бу киши иля ня данышым; бу
да бир сёз демяйиб оз ишиня мяшгул иди. Бизим хяр икимизин авязиндян
данышан кранлардан тёкюлян су иди кий, хамамын аг гяджля малаланмыш
диварларына вя сягфиня эля бир сяс салмышды кий, озгя бир данышыга маджал
вермяк истямирди.
Бядяними кисяляйиб устюмя бир нечя дяфя исти су тёкяндян сонра бу
киши башлады башымы сабунламага вя сабун торбасыны пюфляйя-пюфляйя
мяним устюмя о гядяр сабун кёпюйю чалады кий, бу дягигя хамамда
мяни ахтаран олсайды, йягин кий, тапа билмязди.
Киши йумушаг алляри иля сабунлу джанымы сыгалламагда иди кий, мян
бундан сорушдум:
– Адын няди. – Киши мяня джаваб верди:
– Сары.
Мян динмядим, амма бу ады нядянся гёзлямяздим. Догрудур,
демяк олмаз кий, мюсялманда Сары ад ола билмяз; амма сёз бурададыр
кий, Сары эрмяни ады да ола билярди. Амма чюнки хамам джамадарларыны
вя гуллугчуларыны мюсялман гёрмюшдюм, озляри да хамысы иранлыдырлар,
онун учюн да гёзляйя билярдим кий, мяня инди гуллуг эдян хяля бялкя
кяблайы вя мяшяди да ола.
Беля фикирляри эляйяндян сонра бир да сорушдум:
– Пяс асил адын няди. – Киши йеня гысаджа джаваб верди: сары” вя су
ведрясини йеня апарды долдурду, гятирди тёкдю устюмя вя оз ишиня
мяшгул олду.
Мян йеня узюмю кишийя тутуб дедим:
– Гардаш, бялкя сян зарафат эляйирсян, мян ахы Сары ад
эшитмямишям.
Киши бу дяфя йеня гяти джаваб верди кий, сарыды.
Мян йеня динмядим. Киши башлады аллярими йумага: саг алими
йуду, сол алими йуду вя гетди йеня су гятирди. Мян гёзюйумулу чанаг-
дакы судан овджумла гётюрюб, гёзляримин сабунуну тямизджя йудум вя
гёзлярими ачдым, башладым диггятля кишийя бахмага. Хейр, мюсялман
олмагына, йягин кий, мюсялманды; амма иранлы йа гейри иранлы олдугуна
шюбхяли галдым.
Киши сабунлу джаныма йумшаг сабун торбасыны кися авязиня бир гя-
дяр да сюртюб вя устюмя бир нечя габ исти су джалайыб, оз вязифясини гур-
тарды, гетди кранларын икисини да бурду, суйу кясди, чюнки ховуздан
дашырды. Вя ал иля ишаря эляди кий, дурум гирим ховуза. Чюнки кранлардан
гялян суйун сяси кясилди, хамамда эля бир сюкунят ваге олду кий,
гулагларым башлады джингилдямяйя. Мян галхдым, отурдум тахтын устя
вя узюмю тутдум кисячийя:
– Гардаш, мян ховуза гирмяйяджяйям. Сяндян мян йердян-гёйя
кими разы олдум. Амма анд верирям сяни Хязрят Аббаса, бир мяни
баша сал гёрюм сянин адын няди.
Киши мяня беля джаваб верди:
– Нёкярин Мяшяди Ахмяд. – Дедим:
– Неджя Мяшяди Ахмяд. Пяс сян дейирдин Сары.
– Хейр, ага, адым Мяшяди Ахмядди, озюм да сарайлыйам. Мян эля
билдим сян сабун сорушурсан. Мян эля билдим, сянин хяйалына гялир кий,
бу торбанын ичиндяки уджуз палтар сабунуду. Хейр, ага, асл сары сабунду,
бир аббасылыг сабунду. Йохса сиз тяк агаларын джанына мян уджуз сабун
вурмарам. Архайын ол, Аллах сяни саламат элясин.
Бу сёзляри дейя-дейя Мяшяди Ахмяд ведрялярин икисини да долдур-
ду, гятирди джалады устюмя, чыхды габагкы эвдян аг гятифя гятирди, тутду
габагыма.
Чыхдым. Гуруландым. Гейиндим. Мяшяди Ахмядя зяхмят хаггы
вердим вя хамамдан чыхдым. Ондан сонра дяхи о хамама йолум дюш-
мяди.
ЗЯЛЗЯЛЯ
Зялзялядян инди дюз он йедди ил кечир вя хярчянд о вахтын ахвалаты
йадымдан чыхыбдыр, анджаг хямишя зялзяля сёхбяти дюшяндя, бир йетим
ушагын фаджияси хяр бир тяфсилаты иля айын-шайын гялиб дурур гёзюмюн
габагында вя йазы йаздыгым йердя гялями, йаинки чёряк йедийим йердя
тикями гяряк гойам йеря вя хуш-гушуму верям кечмиш гюнляря вя
чох бир дягигяляри гара хюлйалара гярг олам.
Зялзялядян дагылан Бадамлы гясябяси иди. Догрудур, Бадамлы иля
бизим фасилямиз узаг иди, амма орада уз верян мюсибят о дяряджя агыр
иди кий, мян вя бир няфяр да йолдашым араба гошдурдуг вя Сарванлар ме-
шясиндян кечдик, кяся йол иля ахшам вахты йетишдик Бадамлыйа. Орада
мюяллим Мирзя Алигулудан савайы бир кяси танымырдыг вя арабаны гяся-
бянин ичиня сюрюб Мирзя Алигулуну сораглашдыг. Мялум олду кий, мяк-
тяб бинасынын бир тяряфи зялзялядян учуб вя Мирзя Алигулу орадан озгя
йеря кёчюбдюр.
Ахшам йавыглашырды. Бязи учмуш эвлярдян аглашма сяси гялирди, бир
нечя йердя али белли вя кюрякли кишиляр учуг дамларын дашыны вя торпагыны
сёкмякдя идиляр. Бунларын бязиси аглайа-аглайа дашларын алтында огул-
ушагларыны ахтарырдылар.
Биз тамамян дондуг вя билмядик ня эляйяк. Хава гаранлыглайырды.
Дедиляр кий, мюяллим Мирзя Алигулу оврятини вя ики ушагыны гётюрюб,
Бахадыр йюзбашынын эвиня кёчюбдюр.
Арабаны сюрдюк о тяряфя. Йюзбашынын эвиндя ня Мирзя Алигулуну
тапдыг, ня Бахадыр йюзбашынын озюню. Бир-ики баладжа ушаг кючя гапы-
сынын агзында дуруб аглашырдылар. Арабачы кючянин ортасында атлары ачды,
баглады арабанын далына вя габагларына саман тёкдю. Биз билмядик ня
эляйяк. Вя мюяллимин харада олдугуну бир кяс бизя дейя билмяди. Бир-
ики кяндли гялди йанымыза вя бизим ким олдугумузу вя харадан гял-
дийимизи сорушду; биз да озюмюзю нишан вердик.
Бахадыр йюзбашынын мяхяллясиндя ики эв учмушду. Биринин диварынын
кярпиджляри агныйыб тёкюлмюшдю биз дурдугумуз йеря тяряф. Хаман
хяйятя тяряф гетдик вя гёрдюк кий, мюяллим Мирзя Алигулу да бурададыр.
Хяйятин бир тяряфиндя бир дястя оврят йыгынджагы вар иди; мялум олду кий,
бурада ики адам шикяст олубдур.
Мюяллим Мирзя Алигулу бизя деди кий, зялзялянин зяряри няхайятдир:
хах джан тяляфаты, хах мал зяряри. Бахадыр йюзбашы бир-ики агсаггал иля
бирликдя вя йюзбашынын йасавуллары кючяляри долашырдылар вя зярярдидя-
ляри йохламагда идиляр. Джамаатын ахвалы хейли пяришан иди. Кючя узуну
адамлар хей о йана гачырды, хей бу йана гачырды; чохларыны да аглайан
гёрюрдюк.
Мирзя Алигулу бизи апарды Бахадыр йюзбашынын эвиня. Мян, йолда-
шым Теймур Мирзя вя мюяллим Мирзя Алигулу бир гаранлыг човустана
дахил олдуг. Зялзялянин горхусундан йюзбашынын отагларына гириб чыхан
йох иди. Вя бизи да эхтийат бабятиндян отага апармадылар. Бизим далы-
мызджа Бахадыр йюзбашынын баладжа оглу гятирди орталыга бир баладжа лампа
гойду. Биз отурдуг йеря, тязя дёшянмиш тязя гябялярин устюндя. Лам-
па гятирян ушаг гетди вя гайыдыб алиндя бир сюфря гятирди ачды йеря вя
онун далынджа бир кяндли оглан алиндя гатыг-чёряк гятириб гойду орта-
лыга. Ушагда вя огланда чякилиб адябля дурдулар кянарда. Мян ня аджлы-
гымы билмирдим, ня сусузлугуму. Йолдашларымдан чёряйя ал узадан ол-
мады. Бир дяфя мюяллим Мирзя Алигулу бизя тяклиф эляди кий, йолдан гял-
мишик, бир тикя чёряк гётюряк. Мян вя Теймур Мирзя динмядик.
Бир аз кечяндян сонра гатыг гятирян оглан бир йекя гайнар самавар
гятирди гойду гапынын йанында, гуру йеря. Самавар эля шиддятля гайна-
йырды кий, гуйа буг машыны кими бу саат хярякят эдяджяк. Стякан-нялбяки
гяляндян сонра Бахадыр йюзбашынын баладжа оглу оз али иля башлады бизя
чай тёкмяйя. Хярямиз бир стякан чай ичяндян сонра бир гядяр хала
гялдик; хятта йолдашым Теймур Мирзя йаздыгы ашарындан бир нечясини
бизя охуду. Мирзя Алигулу мюяллим о шеирляри чох бяйянди вя хятта бир
нечясини алды кий, мяктябиндя шагирдляря ойрятсин. Теймур Мирзянин ха-
хишиня гёря Мирзя Алигулу да оз мянзум асярляриндян бир нечясини
охуду вя нёвбят мяня да гялди вя мяним хекайяляримин да бир нечя-
синин адыны чякдиляр. Ахырда мян онларын шаирлик тябини тясдиг этдим,
онлар да мяни хекайя йазмагда махир гялямя вердиляр.
Демяк, беляликля хяр учюмюз авязя бядял олдуг. Бир-ики стякан
чайдан сонра, чёряйя да ал узатдыг вя бурада Бахадыр йюзбашы озю да
гялди вя бизя “хош гялмисиниз” сёйляди. Биз йюзбашынын илтифатларына тя-
шяккюр этдик, зялзяля барясиндя тяяссюф бюрузя вердик вя зялзялянин ня-
тиджясиндян ахвалпюрсан олдуг вя буну алавя этдик кий, бу бядбяхтлийин
мюгабилиндя алимиздян гялян кёмяклийи мюзайигя этмяйяджяйик. Ба-
хадыр йюзбашы деди кий, бурада инди бизим учюн бир кёмяк этмяк йери гал-
мыр; чюнки инди джамаат дамда шын алтында галан адамлары вя хейванлары
сёкюб чыхартмага мяшгулдур. Бу да кий, али белли вя кюрякли фяхля-фюхля
ишидир. Мян Бахадыр йюзбашынын бу сёзюня джаваб тапа билмядим; йолдаш-
ларым да динмядиляр.
Бу хейндя отурдугум йердя аз галды кий, башым гиджяллянсин; билмя-
дим хансы тяряфдян эля бир хырылты сяси гялди кий, мян аз галдым бихуш
олам. Йанымыздакы Бахадыр йюзбашы гачды чёля. Мялум олду кий, йеня
зялзяля олду вя геня дамда ш учмага башлады.
Хяйятдя гышгырыг гопду; амма гаранлыгда бир шей гёрсянмирди. Де-
диляр кий, Бахадыр йюзбашынын анбарынын дивары учуб вя алтында адам
галыб. Бир-ики али чыраглынын далыйджа биз да о тяряфя гетдик вя гёрдюм кий,
учь няфяр кяндли учмуш диварын дашларыны вя торпагларыны сёкюрляр.
Бу адамларын анджаг бирини таныдым. Бу хаман бизя самавар гятирян
оглан иди кий, Бахадыр йюзбашынын рянджбяридир. Адамлар чох тялясик ишля-
мякдя идиляр; чюнки Бахадыр йюзбашынын чёряк биширяни Пяри арвад кёрпя
ушагы иля хямин учугун алтында галмышдылар.
Биз учюмюз да орталыга йеридик вя истядик дашлардан-кясяклярдян
бягядри-имкан, мюмкюн гядяр, гётюрюб туллайаг кянара: чюнки даха дайанмаг мюм-
кюн дейилди. Дашларын алтынын гаранлыг дешикляриндян арвад сяси гялирди:
– Ай аман. Олдюм...
Бойнума алырам кий, бурада мян озюмю лап гюджсюз вя зяиф гёрдюм
вя хяр халда дамда ш алтында галан инсанлары сёкюб чыхартмаг ишиндя
озюмю мат вя мяяттял хисс этдим; беля кий, дашларын бирини кянара
атандан сонра, икинджисиня дяхи гюджюм чатмады вя хах рухуму, хах
бядяними эля бир йоргун гёрдюм кий, ахшамын сяринлийиня бахмайараг,
тярлямяйя башладым.
Йолдашым Теймур Мирзя да дейясян мяним гюнюмдя иди. Амма
мюяллим Мирзя Алигулу нисбятян бир гядяр ведж” верди, чюнки биз ики-
миз мат-мат баханда о хяля ишлямякдя иди. Анджаг Бахадыр йюзбашы
ючюмюзю да бу зяхмятдян гуртарды вя “устюнюзю тоз-торпага батырма-
йын” дейя-дейя йюзбашы бизи гёндярди човустана вя мян бойнума алы-
рам кий, ня гялбян вя ня захирдя она бу барядя этираз этмядим; йолдаш-
ларым да хабеля.
Биздян сонра кяндлиляр Пяри арвады вя ушагыны харабадан чыхартмыш-
дылар. Анджаг бичаря арвадын саг гылчасы диздян йухары хындж-хындж ол-
мушду.
Хаман саат гясябянин йерли хякими дялляк Абдюрряхими чагырдылар.
Арвадын гылчасыны ня тёвр баджарырды, – арвадларын али иля баглады.
Човустанда бизя йер салдылар. Горха-горха гирдим йеря вя пянах
Аллаха” дейиб гёзлярими йумдум.
Пяри арвадын ушагы бютюн геджяни аглады вя бютюн геджя мян онун
агламагына гулаг вердим. Ахвалым эля позгун иди кий, йуху-зад
мяндян чох узаг иди. Бир аз хушландым вя гёрдюм кий, мян бир баладжа
ушагам вя шяхяримизин гябиристанында олю дяфн эляйирляр. Ахундумуз
Хаджы Молла Исмайыл мейит намазы гылыр. Бир гядяр ахундун авазына
гулаг веряндян сонра йаваш-йаваш йухудан айылмага башладым вя
ушагын агламагы иля азан сяси эшитдим. Аглайан ушаг хаман шикяст
арвадын ушагы иди. Бадамлы гясябясинин мюяззини да чох хязин сясля
охуйурду: хяййя алялфялах, хяййя алахейрюл амял…
Анджаг бурада бирджя шейя тяяджджюб элядим: о шиддятля кий, ушаг аг-
лайырды, бир йандан, бир кясдян буна сакитедиджи бир джаваб йох иди; гуйа
ушагын ня анасы вар, ня гейри бир кяс.
Хава башлайырды ишыгланмага. Дурдум айага вя тяк бирджя пилляни
йендим хяйятя. Узагда диварын дибиндя бир боз ит йатмышды. Ушаг хей
агламагда иди. О тяряфя уз гойдум йаваш-йаваш гетмяйя. Кючядя
бир-ики киши сяси гялирди. Йавыглашдым вя билдим кий, аглайан ушаг хя-
йятин саг тяряфиндя бир дахмададыр. Бир аз да йавыг гялдим вя эля бил
хал гёзюмя саташды кий, бурада дик атылдым. Бир оврят хейлагы башыачыг,
хёвлнак орадан гачды хяйятя. Бу оврятин агзындан мян анджаг буну
эшитдим:
– Вай, йазыг ушаг.
Озюмю сахлашдырмадым вя башымы узатдым дамхананын ичиня вя
бурада бир беля дяхшятли вя нифрятли шей гёрдюм: бир баладжа ушаг бир
оврятин дёшлярини аглайа-аглайа сёкюшдюрюр, оврят да гёзлярини гёйя
тяряф дикиб бахмагдадыр. Хаман дягигя дуйдум кий, оврят джансыздыр.
Орададжа гайытдым човустана; анджаг эля сюрятля гайытдым кий, бился
идим бахан йохдур, ушаг кими гачардым.
О вахтдан он йедди ил кечир вя хямишя геджя вахты бир ушаг аглама-
гыны эшидяндя Бадамлы зялзяляси йадыма дюшюр. Вя хямишя бир йанда
зялзяля сёхбяти гулагыма чатанда оз-озюмя дейирям: ах, йазыг
ушаглар.”.
АТЛАР ДАЙАНДЫ
Шяхяр дагын тяпясиндя гурулубдур. Эвдя отуранда хяр йана гёз
гяздириб гёрюрсян кий, даг, даш дяряляр вя чайлар – хамысы сяндян
ашагыдадыр.
Дагларын хяряси бир рянгя чалыр; чюнки бунларын эляси вар кий, мешя-
лярля ортюлюбдюр. Амма дагларын аксяри лютдюрляр вя бу лютлюйюн хюсню
мешяли даглардан да артыгдыр; бунун сябяби будур кий, дагларын хяряси, –
хах узагдан баханда, хах йавыгдан баханда, – нёв-нёв рянг чалыр.
Алялхюсус гюн даглара дюшяндя, гюнюн шяфяги дагларын гах бу тяряфини
шёляляндириб о тяряфиня гара кёлгя салыр, гах да аксиня.
Ахшам вахтлары Хансарай шяхяринин мягриб тяряфи бехиштин бир гу-
шясини йада салыр. Йевропанын Швейтсарийасыны гёрянляр, бураны Швейт-
сарийайа охшадырлар. Тюркийянин Гямяр гёй йайлагыны гёрянляр, бураны
орайа охшадырлар. Уфа шяхяринин Джин йайлагларыны гёрянляр Хансарайын
зёхр-гюнорта вахты мягриб тяряф мянзярясини орайа охшадырлар. Мян да Гафгаз
йолунун ландшафт гёрюнюшлярини гёрян бир Аллах бяндяси буну джюрятля
дейирям кий, Хансарай шяхяринин шам вахты мягриб тяряф сейрянгахы о
гядяр кий, инсана уряк шадлыгы верир, – аз бир гейри йерлярдя бу сяадят аля
дюшя биляр.
Йай заманы, гюнортадан ики-учь саат кечяндян сонра гюн батан
сямтиндя ачылмыш Чанаггала” чайханасынын саг вя сол тяряфи сейр эдян
джаванларла долмага башлайыр. Бир аз бундан ашагы шосе йолунун атрафы
джамаатла долу олур. Бунлар йол иля отюб гедян арабалара, атлылара, файтон
вя автомобилляря тамаша эдирляр.
Шосе йолунун долайлары ан узагдан гёрсянир. Будур, дагын далындан
бир файтон гялир. Анджаг он дягигядян сонра хаман файтон йавыглашыб
бизим габагымыздан кечяджяк.
Будур, узагдан бир автомобил гёрсянир; гах долайын дёнгяляриндя
гизляниб йох олур, гах дёнгядян чыхыб йавыглашыр.
Одур, атлылар дястя-дястя, йа тяк-тяк узагдан гёрсянирляр. Бир гей-
риляри да шяхярдян чыхыб ашагы тяряфя чапырлар; бунлар хамысы джёвлан
эдирляр.
Амма ахшам вахтлары Хансарай шяхяринин гиряджяйиндя, чанаг-
гала” чайханасынын габагында, гёркямли вя тамаша этмяли бир шей вар-
са, о да ашагыдан – йухары шяхяря варид олан автомобиллярин, файтонларын
вя йахуд атлыларын тамашасыдыр.
Бах, бир автомобил гялир. Гёряк бу габагымыздан неджя баш йухары
галхаджаг. Буг вя машын иджад эдянин анасы олсюн. Бир дягигядя фырылдады
вя пуфлады, галхды гетди…
Будур, ашагыдан бир нечя атлы чапа-чапа гялир. Гёряк бунларын атлары
неджя чападжаг вя гёряк йорулуб дураны оладжаг, йа хейр, чапыб кечя-
джякляр.
Ахшам вахтлары шяхярин чанаггала” адланан сямтиндя йолун ат-
рафы, саг вя сол тяряфи ахали долу олур. Кишиляр, оврятляр, ушаглар. Вя
алялхюсус оврятляр: чаршафлы оврятляр, чардаглы оврятляр, узю ортюлю
оврятляр, узюачыг оврятляр… Джахыллар, ортабаб, баладжа гызлар, мяктяб
гызлары вя мяктяб огланлары гарышга кими гайнашырлар. Бурайа джям
олмагдан мягсяд – ашагыдан башйухары гялян атлылар, файтон вя
автомобилляря тамаша этмякдир.
Будур, ашагыдан учюнджю долайыдан башйухары ики атлы чапышыр. Гёряк
бунларын хансы габаглайаджаг. Аха. Йа Аллах, йа Аллах... Хы, ай гочаг
кяхяр ат, хы... Машаллах, машаллах... Адя, гойма... Аха. Йох, балам,
гара ат кяхяр аты габаглады.
Урра. Урра. Хай-кюй, гышгырыг, ушкюрюк, гыррр…
Будур, ики файтон гялир; икиси да зынгыровлу. Бунлар ахырынджы долайыны
галхандан сонра атларыны гунутладылар вя о гядяр йазыг хейванларын
сагрысына чырпдылар кий, атлар дёрдайаг чапыб арадан чыхдылар вя джанларыны
гуртардылар; йохса ахйана, агяр бунларын бири дайаныб дурсайды, даха
огул-ушагын вя няинки тяк бирджя огул-ушагын, бялкя йекя кишилярин вя
хятта арвад-ушагын, шушалыларын габагында, онларын фышгырыг вя ушкюряк-
ляринин вя гыр-гырларынын габагында нечя батман тяр ахыдаджаг идиляр.
Доктор Гябзибяйля бирликдя, Хансарай йайлагларында мян да чох
вахтлар кечирмишям. Бир нечя ил бундан габаг хятта онунла Илматан
дагларына да гетдик вя ораларда докторла гярибя йерляр гяздик, гярибя
сулара, нёв-нёв мядян суларына раст гялдик.
Амма чох вахтлар Хансарай шяхяринин озюндя галмышыг вя галдыг-
да да хямишя гясдян гоншу олмушуг вя бу гоншулугдан мян кий, хя-
мишя мямнун олмушам; доктор да, зянн эдирям, наразы галмамыш
олсун гяряк.
Аввялян, доктор озю чох гёзял мюсахибдир. Чалан, чагыран, ой-
найыб-гюлян, гонаг севян вя достлугда хейли сядагятли. Икинджи да бу-
дур кий, докторлугда озю махир бир хякимдир вя эвимизин ичиндя ня гя-
дяр кий, азарлы иттифаг дюшюбдюр. Гябзибяйин дёвлятиндян, хякимя вя
дярмана хярджимиз чыхмайыбдыр вя азар да дяф олуб гедибдир.
Вя лакин ахыр вахтларда, демяк олар кий, Гябзибяйин мяишятиндя бир
бёйюк дяйишиклик уз верди. Ону истяйирям дейям кий, бир нечя илдир кий,
хяким даха йай заманы Хансарайа гялмир. Бир нечя илдир кий, ашагыда,
аранда, йай заманы чох исти олан гарагырт” гясябясиндя галыб оранын
исти хавасына вя мыгмыг милчяйиня таб гятиря-гятиря Хансарай кими
гёзял бир йайлага гетмяк истямир.
Бир нечя дяфядир Хансарайа кёчюб гедяндян сонра мян Гябзибя-
йя хюсуси тяклифляр гёндярмишям, бир нечя дяфя гёрюшюб ахвалпюрсан
олмушам, тякид элямишям, йалварыб йахармышам вя хяр дяфя ондан
гяти наразылыг джавабыны алмышам.
Тяяджджюб бурасындадыр кий, хяля Хансарайда доктор Гябзибяйин оз
мяхсуси эви да вар. Бурада онун гохум агрябасы вар. Хяр йай фясли, –
кий доктор бурада олур, – онун йанына гялян азарлылардан онун йайлаг
хярджи артыглыгынджа хасил олур. Демяк, бурада бир гянаят сёхбяти да ола
билмяз. Хяля демяк олар кий, йай заманы аранда, Гарагырт гясябясиндя
хякимин базары о гядяр да ишлямир; сябяб будур кий, бютюн джамаат, – кий
чохлары малдардыр, – баш алыб йайлаглара кёчюб гедирляр.
Демяк, ашагыда галмагла хяким Гябзибяй озюню бютюн ишсизлийя
да дючар гылырды.
Бир нечя ил бу минвалла кечди. Доктор Гябзибяй йай заманы
Хансарай йайлагына гялмямякдя эля бир инад гёстярди кий, хятта онун
оз йавыг гохум-агрябасы да бу ишя мяяттял галмышдылар.
Кечян йай фяслинин габагы мяним йолум Хансарайа дюшян заман,
бир геджя Гарагырт гясябясиндя хяким Гябзибяйгилдя галдым вя хяким
Гябзибяйя гонаг олдум.
Бу геджя бурада мяним учюн хош кечди вя буна да ики шей сябяб
олду. Бири бу иди кий, хяким бу геджя мяня эхтирам гоймаг бабятиндян,
– неджя кий, дябдир, – беш он няфяр оз дост вя ашналарындан гонаг чагырды.
Бунларын ичиндя оз йезняси Аслан бяй, мяшхур тарзян да вар иди. Хяким
озю йахшыджа авазла охуйурду. Гардашы Рза бяй каманча чалырды. Беля-
ликля, шам йейиб гуртарынджа бир да саата бахдыг кий, аз галыр сюбх ишыг-
лана.
Амма, гейрилярини демирям, хяр бир шейдян афзял бурада мяня ру-
хани бир ляззят верян хяким Гябзибяйин бу мяджлисин ширин йериндя би-
зим хахишимизя гёря Хансарайа гетмямяйинин сябябини нагыл элямяйи
олду.
Вагеян хяр бир шей оз гайдасы иля: йахшыджа йейиб ичмяк, чолпаплов,
йанында хяр бир хурушу, йахшыджа Гаракянд шярабы, Гаракяндин бирин-
джилийи газанмыш аг конйакы, мейвяджат, бунлардан сонра мусиги вя
ханяндянин руха шадлыг гятирян вя инсаны гёйляря галхызан нягмяляри.
Вя лакин бунлар хамысы оз йериндя: хярчянд бу немяти да хяр дяфя
вя хяр геджя вя хяр йердя тапмаг олмаз, амма геня тапмаг олар,
хярдян бир да олмуш-олса тапмаг олар. Амма, догрусу, хяким Гяб-
зибяйин Хансарайа гетмяйи тёвбя элямяйин рявайятини бир да тапмаг
олмаз; хюсусян кий, бу рявайят хякимин оз дилиндян эшидилмиш ола.
Аввял мян, сонра гонаглар мяджлисин ширин йериндя бянд олдуг:
– Хяким, мян олюм, догрусуну де гёрюм сябяб ня олду кий, бу бир
нечя илин мюддятиля бир дяфя да Хансарай йайлагына гетмяйиб бу
гохумуш вя мирчякли аранда галырсан.
Аввял хяким сёйлямяк истямирди; амма олмады. О гядяр кий, мян
йалвардым вя гонаглар йалвардылар, йаваш-йаваш йумшалды вя гавалы
йеря гойуб, озюня йарым стякан конйак вя гонаглара долу стякан
шярабдан тёкюб башлады.
Хяким Гябзибяйин рявайяти:
– Сиз хамыныз билирсиниз вя гёрюрсюнюз кий, мян аты чох хошлайанам;
амма миник атындан да артыг гошгу атыны мян хейли дост тутурам.
Демяк, аты йяхярин алтында йох, гошгуда гёрмяйи дяхи да артыг хошла-
йырам. Инди, бах, бу саат мяним, догрудур, бир дяня йахшы миник атым
вар кий, ону чохлары арзу эдярди хяр гюн миниб сейря чыхсын, амма мян
ону хяфтяляр вя бялкя айларла унудурам. Чюнки мейлими хямишя гош-
гуйа верирям: тякярли арабайа, файтона, шарабана минмяк истяйирям,
хятта автомобили да йох, бир атлы, йа ики атлы файтону дост тутурам вя бу
йолда хямишя артыг хярджляр гойурам. Артыг газанджымы йахшы гошгу ата
верирям вя хямишя да гиймятли хам аты алырам кий, ону гошгуйа
ойрядим. Вя бу йолда усталашмышам да. Атларын хасиййятини гёзюм эля
алыбдыр кий, хеч бир бядхасиййят ат фикримя гятиря билмярям кий, ону ики-
учь гюнюн ичиндя ойрядиб файтона гоша билмяйим.
Мяним файтон атларым хямишя тярифли олублар; сябяб будур кий, мян
онлара хямишя хягг-сяй гойурам. Атбазлыга хявясим о дяряджядядир
кий, мян хякимлийя, бир бярк азарлынын устюня чагырыланда да атын
тумарыны гяряк йарымчыг гоймайам.
Вя сиз хамыныз эшитмисиниз кий, мяним атларымын хамут-шилейи
хямишя Нижни шяхяриндян хюсуси сифаришля гяляр. Вя дюнйада мяним
зёвгю сяфам орададыр кий, гоша гямяр атларымы гошам шарабаныма, чы-
хам тякджя отурам вя гнуту алам алимя, атларымын ойнаглашмагына, гах
мяним ишарямля йейинлятмякляриня, гах мяним ишарямля йаваш
гетмякляриня, лазым оланда чапмагларына вя оз вахтында дурмагларына
хязз апарам. Бу мяшгялянин мяним учюн бёйюк ляззяти вар.
Бяли, агама арз олсун кий, хаман ил кий, о вядядян мян Хансарай
шяхяриня гетмяйи тяргитмишям, хаман илин йаз фяслинин авахириндя эля
йадымдадыр кий, май айынын ахыры иди. Хямишяки кими геня башладыг эв-
эшийи йербяйер этмяйя вя Хансарайа кёчмяйя хазырлашмага.
Бярадярим-гардашым Джямилля мясляхяти бу йеря гойдуг кий, габагджа о гетсин,
Хансарайындакы эвимизи йыгышдырсын, хазыр элясин вя сонра мян да
ушаглары гойум оз файтонумуза, апарым; хями зийарят, хями тиджарят,
хями Гарагырт вятянимизин йай заманы хямишяки исти вя мозаланындан
да учь айлыга озюмю вя ушаглары хилас эдим, хям да мяним учюн бир
бяханя олсун кий, гоша гямяр атларымын вожларыны” алым алимя вя
бурадан хейванларымла мюсахиб олум. Гах вожлары азджана тярпядим,
онлар гулагларыны шишляйиб гачмаг истясинляр, гах шшшшш” дейим, онлар
дурсунлар. Гах вожлары бир аз чяким, хейванлар дайансынлар вя
дайананда да гёзляринин йаны иля мяня бахсынлар вя мюнтязир олсунлар
кий, ня вахт геня онлары сюряджяйям. Гах йавашджа муч” эляйим, геня
гётюрюлсюнляр вя сол вожу чякяндя сола чёнсюнляр кий, сагдан гялян
арабайа йол верим вя гах да саг вожу чяким, саг тяряфя чякилсинляр кий,
узагдан гялян автомобили сол тяряфя отюрюм.
Хюлася, бир гюн олду кий, баджым Тутуну, онун сяккиз йашындакы
оглуну да гойдум файтона, кучеримиз-файтончумуз Асяди миндирдим козлуйа вя озюм да миндим. Гарагыртдан гюнортадан ики саат сонра чыхдыг вя
шенликдян бир гядяр узаглашандан сонра мян озюм да галхдым миндим
Асядин йанына вя гнуту онун алиндян алыб, башладым йол узуну атларла
мазахлашмага. Вя о гядяр мяним учюн хямин мюсафирят хош гялди кий,
оз кёнлюмдя арябляря йазыгым гялди кий, биняваларын йол гетмяк шяраити
гёр ня дяряджядя агыр имиш вя бялкя инди да агырды кий, бир вахт онлар
дейирмишляр: Ассяфяри хиссятюн миняссягяр”. Сяфяр джяхяннямин бир хиссясидир. Гюн даха мягриб тяряфя хейли алчагланмышды кий, башладыг Хансарайынын долайларына башйухары галхмага вя кёхня гябристана чатыб,
ахырынджы дёнгяни дёнян кими Хансарай шяхяринин гёзял гёрюнюшю
габагымыза ачылды вя долайы йолларын саг вя сол тяряфляри гарышга кими
джамаатла долу гёрсянирди. Гёрдюм кий, джамаат ахшам вахты сейрянгаха
чыхыб, йол иля башы йухары галханлара тамаша эдирляр.
Билмирям нийя уряйим гыртылдады.
Мян гязавю-гядяря о гядяр да инанан дейилям вя гяляджякдян да
хябяр верянляри йаланчы адам хесаб эдирям. Бяхтя, талея, сября”, хош
саата вя бунун кими харугюладя сёхбятляря хямишя шякк элямишям.
Амма билмирям кий, нийя мян бурада Хансарайы шяхярини вя орайа джям
олан ахалини узагдан гёряндя уряйим гыртылдады.
Буну лазымдыр демяк кий, мян, – неджя кий, арз элядим, – бир тяряфдян
хансарайлыйам вя хярчянд да орада анадан олмушам (атам да вя анам
да олмяйибдир), анджаг омрюмюн чоху орада кечибдир. Вя чюн Хансарай
джамаатына мян инди хякимлийимдя хямишя ихласла гуллуг да элямишям,
онунчун да онлар да мяня хямишя эхтирам гёстярибляр вя амма бу-
нунла бярабяр, билмирям, нийя долайыдан дёняндя уряйим гыртылдады.
Бяли, агама арз олсун кий, ашагы долайылары галхдыг вя шяхяр бир аз
йавыглашды вя бир автомобил далдан бизя чатыб вя бизи аддады вя гурулту
иля кечди вя бир дягигянин ичиндя галхды гирди шяхяря вя гёздян итди.
Амма мян бурада гёрдюм кий, огул-ушаг дюшдю автомобилин далына вя
башлады онун далыйджа гачмага.
Чанаггала чайханасынын габагында Гучур Асяд вожлары алимдян алды
вя мян йендим файтонун ичиня. Амма мян геня да Асядя дедим кий,
дейясян атлар бир аз йорулублар: чюнки сол тяряфдя гошдугумуз ат бир аз
хам иди вя йоргун нязяря гялирди.
Асяд бурада истяди файтону йейинлятсин вя сол ата бир гнут да вурду.
Гнут ата дяйян кими бирдян хейванлар башладылар дёрдайаг чапмага. Бу
ахвал мяним хошума гялмяди: о сябябя кий, йолун саг вя сол тяряфиня
дюзюлян Хансарай джамааты мяни таныйырлар вя эля гюман эдя билярдиляр
кий, хяким Гябзибяй тяшяххюс сатыр вя озюню вя файтон вя атларыны халга
гёстярмяк истяйир. Бу хейндя да кючя ушаглары “Ура” чякиб, бизим фай-
тонумузун далына дюшдюляр. Вя мян билдим кий, бунлар истяйирляр файто-
нун далына миняляр. Хятта бир нечяси да сагдан вя солдан йанашыб истя-
диляр айаг йериня галхалар, хяля бир-икиси галхды да. Амма хяр бир бяд-
бяхтлик кий, йер узюндя баш веря биляр, онларын ан бёйюйю мяним учюн о
олду кий, бядбяхт гямяр атларым беляджя ширин-ширин чапдыгы йердя хырп дайандылар.
Бу, албяття эля бир ахямиййятли иш дейил кий, бундан йа бёйюк бяд-
бяхтлик, йа бёйюк хошбяхтлик уз веря биля: атдыр, дайанар да, сонра геня
гедяр да. Амма атларымын хямин дайанмагы она сябяб олду кий, бу дёрд
илин мюддятиндя мян даха вятяним хесаб олунан Хансарай йайлагына
кёчмяйя хясрят галдым вя инди бу саат геня о агидядяйям кий, даха йер
узюндя мяним учюн Хансарай шяхяри йохдур.
Агама арз олсун кий, атлар дайанан кими сагдан вя солдан джамаат бир
хай-кюй башлады кий, мян лапджа мяяттял галдым. Бири ушкюряк атыр, бири
гах-гах чякя-чякя атлара лаг эляйир. Хяр бир шейдян йаманы бу иди кий,
бурадакы адамларын хамысы ахы мяни таныйыр. Хяля узагдан буну да
эшидирдим кий, саггаллы кишилярин бир пара инсафлылары ушаглары башладылар хайлайыб мязяммят элямяйя кий, бу бизим хякимимиз Гябзибяйдир, эйибдир бу джянаба бу нёв тярк-адяблик элямяк.
Мян лап пис гюня галдым. Билмядим кимя аджыгым тутсун вя кимин
устюня хирсляним. Агяр хейванлары гюнахкар тутум – бунлар ня элясин-
ляр. Бунларын ады эля о сябябя хейвандыр кий, мян кими онлара мяхяббят
гёстярян бир хозейини бу хала салырлар. Агяр ушаглара хирсляним, ушагын
да вязифяси эля будур кий, йола чыхыб, отюб кечяня тамаша элясинляр вя
файтонларын далынджа гачыб дайанан атлара лаг элясинляр. О кий, саггаллы
кишилярдир, даха бурада мян ня дейим вя ня данышым. О хала кий, мян
дюшмюшям, агяр бурада бир фотограф олуб бу халын аксини гётуряйди,
мяним бурада хяджил вя мязлум халятдя башашагы хяджалятдян ган-тяр
ичиндя олдугуму чякяйди, Асядин гнутла йорулдугджа атларын баш-гё-
зюня чырпмагыны чякяйди, ушагларын бизим устюмюзя хай-кюйюню
чякяйди вя бунлардан сонра бизим устюмюзя саггаллы кишилярин вя хятта
чаршафлы арвадларын гюлюшмясини кагыза гётуряйди, о вядя бизим вяхши
вятянимизин беля бир фотографы рявайятиня олкяшюнаслар артыг гиймят
верярдиляр.
Инди мяни орада таныйанларын ушаглара ядя, харамзадалар, бу бизим
хякимдир” демяклярини йадыма саланда бу саат бу мяджлисдя да аз
галырам утаныб йеря гирям.
Бир он беш дягигя орада авара вя сяргярдан дайанандан сонра Асяд
йапышыб атларын джиловундан чякя-чякя эхмалджа апарыб. Сонра мян вя
ушаглар пийададжа файтонун далыйджа гетмишик хаман джамаатын ичиня.
Бурасы йамандыр эй...
ТОЙ
Мяним адятимдир: бир йердя дустагхана ады гяляндя гяряк ики ага-
джлыгындан гачам, йох олам.
Мян дустагханадан чох горхурам. Вя агяр кечян вахтларда
мяним башыма гялян гязавю гядяри нагыл элясям вя сиз да хёвсяля иля
охуйуб баша чыхсаныз, о вядя гёрярсиниз кий, дустагханадан горхмага
мян чох хаглыйам.
Бир нечя ил бундан агдям халам гызы Мяхбубянин тойу иди. Гызы
вермишдиляр Акбяр Ага адлы бир галалыйа. Вя чюн оглан гяриб иди, бизим
шяхярдя онун бир кяси йох иди, тойу да халамгилин оз эвиндя эляйирдиляр
вя хятта тойдан да сонра оглан хямишялик халамгилдя галаджаг иди.
Бяли, нишан гойулду, кябин кясилди, той тядарюкю гёрюлдю, гонаглар
чагырылды, плов газанлары асылды вя джахыл-джухул халамдан бихябяр гедиб
чалгычы да гятирдиляр. Геджяни йатыб сяхяр дурдум гёрдюм кий, халам
эвиндя гийамятдир: чалан, чагыран, ойнайан, дейян вя гюлян.
Халамын бёйюк гызы тойун арвад хиссясини идаря эдирди. Киши хисся-
синя да мяни тяйин этдиляр вя мян бу ишя хяр халда артыг хявясля йапыш-
дым; сябяб будур кий, халам гызы Мяхбубянин хятрини мян чох истярдим.
Гюнорта хяля олмамышды. Хяйят-баджа долду адамнан вя мян го-
нагларын габагына чыхыб, сидги-урякдян онлары пишваз эдирдим вя онлара
“хош гялдин” дейирдим.
Бу арада мяня дедиляр халам мяни чагырыр вя хяр ишими бурахыб,
гачдым гёрдюм кий, арвад чох пис халдадыр. Мялум олду кий, халам, оглу
Абдюлкяримдян йана бярк гюсся эляйир.
Халам оглу Абдюлкяримя беш-алты ай бундан габаг о тайдан кон-
драбат шевйот гятириб дярзи Джавадла бир йердя хялвятджя сатмаг устя бир
ил иш кясмишдиляр. Бичаря арвад гёзляринин йашыны эля тёкюрдю кий, мяним
халама няхайят йазыгым гялди. Хеч инсаф дейил гыз аря верясян, эвиндя
той эляйясян, бютюн шяхяр сянин хейир ишиндя иштирак эдя вя сянин догма
балан дустагханадан сянин беля шадлыг гюнюню гёря, эшидя вя джюряти
олмайа кий, орадан чыхыб гяля вя баджысынын тойунда ойнайа.
Дедим:
– Хала, сяни анд верирям Абдюлкяримин джанына, аглама; мян олюм
аглама. Анд олсун Абдюлкяримин азиз джанына кий, мян бу саат гедя-
джяйям вя Абдюлкярими дустагханадан чыхардыб гятиряджяйям.
Халам бу сёзляри эшитджяк:
– Буй, сяня гурбан олум. – дейя-дейя гялди мяни гуджаглады.
Бёйюк халагызым да, дайыджаным да тёкюлдюляр мяним устюмя вя
онлар да башладылар мяня йалвармага кий, агяр бир йол билирямся, гедим
хеч олмаса бир гюнлюйя да олса Абдюлкярими азад элятдирим гятирим.
Йазыг халам гёр неджя йалварырды:
– Гадан мяня гялсин, Джахангир, хеч олмаса бир гюня, хеч олмаса
йарым гюня. Ня дейирям, бир саата Абдюлкярими бурахдыр, гой гялсин
баджысынын тойуну элясин, геня чыхсын гетсин, ня дейирям.
Арвад-ушаг да халамын далыйджа башладылар демяйя:
– Ня дейирик, хеч олмаса, бир гюнлюйя бурахсынлар, гялсин баджысынын
тойуну элясин, геня гетсин.
“Пянах Аллаха” дейиб чыхдым кючяйя.
Билмирям бу тядбир харадан мяним фикримя гялди. Дустагхананын
ня йолуну таныйырдым, ня орада хидмят эдян гуллугчулары таныйырдым.
Анджаг узагдан гёрярдим, бах, хаман о бёйюк, ики мяртябяли тикили дус-
тагханадыр. Дюз орайа йол тутуб гетдим. Узагдан гёрюрдюм кий, хасарын
кюнджляриндя бурджларын дибиндя али тюфянгли рус салдатлары вар-гял эдир.
Дарвазанын гапысында да бир-ики няфяр вятяндаш дуруб, бир гуллугчу иля
няся данышырлар. Бир истядим гайыдам, чыхам гедям; хеч умидим йох иди
кий, бу баш тута. Ахы агяр орада бир дустаг галырса, албяття кий, о орада
галмалыдыр, галмалы олмаса, мянсиз да ону азад элярляр; йохса, мян
нячийям вя ня ихтийарын вя ня бёйюк хёрмятин сахибийям кий, мяним
сёзюмнян кондрабатчы дустагы вахты йетишмямиш азад эляйяляр.
Мян бу фикирдя идим, бир да гёрдюм кий, дарвазадан мяня тяряф бир
гуллугчу вяравюрд эляйя-эляйя гялир мяним йаныма. Бу адам бир аз да
диггятнян мяним узюмя бахандан сонра габагджа буну мяндян
сорушду:
– Адя, сян Хясяняли дейилсян.
Мян тяяджджюблю вя бир аз эхтийатлы джаваб вердим:
– Неджя Хясяняли.
Мяним бу суалымын габагында бу адам кечди мяним дал тяряфимя
вя тякидля бир аз аджыглы хёкм эляди:
– Йери дустагханайа.
Мян тяяджджюблю бир халда чёндюм буна тяряф вя дедим:
– Гардаш, дейясян сянин сяхвин вар. Мян Хясяняли дейилям, мян
Джахангирям; мян Кябля Вяли оглу Джахангирям.
Бу наинсафа мяним бу бяйанатым бир зярряджя тясир элямяди. Мяни
зорнан апарды гатды дустагхананын хяйятиня. Дарвазада мян истядим
дайанам, амма залым белиндян тапанчасыны чыхардыб эля бир халда
мяним устюмя тутду кий, мян тяяджджюб элядим нийя тапанча атылмады.
Бу шяхс дарвазадан мяни ичяри отюряндя бир айры озю кими гуллуг-
чуйа мяни эля гялямя верди кий, гуйа мян гаракямярли Хясянялибяйям
вя дустагхана хяйятиндя бу гюн арх газдыгым йердя ишдян гачмышам вя
гедиб шяхярдя гязиб инди гялирям.
Мян чох анд-аман элядим кий, мян гаракямярли Хясяняли дейилям,
мян ширванлы Джахангирям, атамын ады Кябля Вялидир, сянятим фландыр,
флан вя флан.
Хеч баша гялмяди. Хяйятдя бир-ики дустагхана гуллугчусу мяни
ахатя эдиб апардылар, уджа пилляканлары чыхартдылар вя гатдылар дустагларын
ичиня.
Бир аз кечди, гаранлыглады, чыраглары йандырдылар вя дустагларын хяря-
синя бир йекя гара чёрякля бир стякан дишлямя чайы гятирдиляр; мяня да
хабеля.
Чайдан сонра йатышдыг. Мян да гейри дустаглар тяк ичи кюляшли дёшяк
устя узандым, устюмя йорган кими бир шей салыдым вя йатдым.
Сяхяр чайындан сонра мяни чагырдылар дустагхананын канторуна.
Амоглу Мяшяди Фярзяли, алиндя бир кагыз, дурмушду дустагхана
Назиринин-гюндялик йанында вя данышырдылар. Назирин габагында геня кагыз-кугуз вар иди. Вя мяни гёряндя назир мяндян русджа адымы вя атамын адыны сорушду. Мян джаваб вердим. Мяшяди Фярзяли да оз тяряфиндян аллярини олчя-олчя деди:
– Ай киши, валлах, бу мяним амоглум Джахангирдир, Хясяняли-зад
дейил.
Бу арада дустагхананын гуллугчуларындан бир-ики няфяри вя хабеля
дюнян мяни кючядя тутуб хяйятя гатан гуллугчу гялдиляр назирин
йанына вя башладылар бир-бириля пычылдашмага. Ондан сонра назир узюню
мяня тяряф тутду вя деди:
– Гедяк.
Икимиз да севинджяк чыхдыг чёля.
Дарвазадан кючяйя чыханда вя бичаря халамы гёряндя анджаг инди
халам оглу Абдюлкярим йадыма дюшдю вя ахвалым эля дяйишилди кий,
халам мяним бурада геджя йатмагынын сябябини сорушанда мян бичаря
арвада хеч билмядим ня джаваб верям; чюнки мян ону дустагханада ня
гёрдюм, ня да о орада мяним йадыма дюшдю. Сонра мялум олду кий,
дюнян той джамааты бир-ики саат гёзляйибляр кий, бялкя мян Абдюлкярими
да дустагханадан чыхардым гятирям вя халамын хятри хош ола. Амма
ахшамдан ики саат кечяня кими гёзляйиб, ахырда гялини гятирибляр вя хяр
бир шей оз гайдасы иля отюшюбдюр.
Демяк, Абдюлкярими азад элямяк авязиндя мян озюм да о геджяси дустаг олдум.
Гярибя бурасыдыр кий, дустаг олмагымын сябябини хеч индийядяк бил-
мядим. Онунчун дахы бир йанда дустагхана гёряндя учь агаджлыгындан
гачырам.
ЭЙДИ-РЯМЯЗАН
Шюкюр вя сюпас хаман пярвярдигари-алямя кий, дюнйаны алты гюнюн
арзиндя хялг этди: ики гюнюн арзиндя йери, ики гюндя гёйю вя ики гюнюн
мюддятиндя да йер узюндя йашыйан вя гёйдя учан хейванлары.
Мяним бу шюкюр вя сянама албят бир иллят вар кий, бу барядя
мёхтярям охуджулар иля бир гядяр сёхбят этмяк мяним индики
мягалямин мёвзу вя мягсядидир.
Пянах апарырам о халиги лямйязяля кий, бу эйди-рямязанялмюба-
рякин азиз гюнюндя бяндейи-хягири мяйус этмяди, зира о гядяр дярд вя
кядяр, о гядяр наюмиди вя дилтянклик кий, хямин махи-мюбарякин ийирми
доггуз гюнюндя аджиз бяндяйя уз верди – бунларын джюмлясинин агырлыгы
вя аджысы бу гюнкю эйди-шярифи – рямязанын сяадятли гюнюнюн сяадятли
сяатиндя мяндян хямишялик ряф олду вя пярвярдигари-алямдян
тямяннам будур кий, оз бирлийи хатырына дигяр мяним кими ами мёмин
бяндяляриня да оз лютф вя мярхямятини мюзайигя буйурмасын.
Амин йа ряббилалямин.
Вагиян, бу махи мюбарякин ийирми доггуз гюнюнюн арзиндя
бяндянин дад вя фярйады йеря вя гёйя сыгышмырды; чюн бахырдын шяхярин
мюсялманларына: хах мюслимляриня, хах мюслимяляриня, йяни – неджя
мюслимляр. Джюмляси бинамаз вя орудж йейян. Йяни неджя мюслимяляр.
Джюмляси Шярг гадыны ады иля башлайыблар гуйа ня билим бу нядир.
Мяктяб, бу нядир. Глуб Али Байрамов, бу нядир. Мамалыг дярсини
тяхсил этмяк вя халон кий, мамалыг учюн бир тяхсил лазым дейил, чох да
дярин охусалар, ахырда горхурам ушагын анадан олан гюню вя бир хяфтя
да ондан сора хаман отага дахил олан адамын башынын устюня Гуран
тутмагы билмярря нязярдян салалар вя беляликля пак ислам уммятинин
балаларыны гыргына веряляр.
Хюлася.
Мян бичаря вя мян бяхтыгара хямин махи-мюбаряки-рямязанын о
гёзял гюнляриндя кючяйя чыхыб гедирдим мясджидя вя рямязанын
йомиййя нямазыны орада ата эдирдим вя рямязанын хяр гюнюня
мяхсус дуасыны орада йериня йетирирдим:
Йа Алиййю, йа азим,
Йа гяфурю, йа ряхим
Антярряббюл азим…
Амма кими гёрюрдюм мян бяхтыгара о мясджиддя. Баггал Мяшяди
Аганы вя онунтяк бир нечя баггылы, бяззаз Хаджы Абдулгафары вя онун
кими хаджылары, бир чохлу пинячи вя бир нечя амяляйи-мотаны. Мясджидин
о бири тяряфиндя да гёрдюйюм чяхаршолу оврятляри, вяссялам. Пяс беля
олар. Пяс ханы бизим охумушларымыз, ханы бизим маарифпярвярляримиз.
Хардадыр бизим зийалы мюслимяляримиз кий, адларыны шярг гадыны” гойуб
намяхрям кишилярин ичиндя гуйа маарифдир, нядир – беля-беля оврят
хялайыгына йарашмыйан пешяляря озлярини верибляр. Ханы бизим мюяллим
вя мюяллимяляримиз. Вя идарядя хидмятдя булунан джаванларымыз.
Агяр онларын гюндюзляр вахтлары игтиза этмир, пяс ахшамлар нийя
мясджидя тяшриф гятирмирляр. Вя албяття кий, мясджидя гялмийянляр орудж
да тутмурлар, зира оруджагыз бир шяхсин гираятханада ня иши ола биляр.
Орудж тутан мюсялманын адябиййат джямиййятиндя ня иши ола биляр. Орудж
намаз ахлинин лексийа мяджлисиндя ня кары ола биляр. Вя мин-мин
бядбяхт мюслимя кий, адыны шярг гадыны” гойуб хяля газет-мазет да
чыхардырлар, бунлар агяр орудж тутандырлар няйя пяс мясджиди бурахыб Али
Байрамов глубуна джям олурлар. Мягяр орадан инсана бир ниджат хасил
ола биляр, сявайы намяхрям кишиляр ичиндя шяри-шяриф мян этдийи
сёхбятлярдян.
Ах. Вай...
Мёхтярям гариляри артын дярди-сярдян хилас этмяк истяйирям вя
сёзюмю мюхтясярджя о йеря гятирирям кий, хямин мюбаряк рямязанын
ийирми доггузунджу гюнюню мян фялякзядя вя мян сийахбяхт кючя вя
базары оруджагыз сяргярдан гязиб тамам ислам алямини ики парчайа
бёлюнмюш гёрярдим: бир мяхялляси диндарлар вя оруджагызлар мяхялляси,
йяни шярг мяхяллясини, бир мяхялляси да гярб мяхялляси, йяни идаря-
лярдя, мядрясялярдя вя мятбяялярдя чалышан орудж йейянляр мяхялляси.
(Лянятуллахи ала говмяззалимин.) вя ислам алямини беля парчаланмыш
гёрдюкдя мян гядимдя бир мяшхур вя сабит гядям Иттихади исламчы”,
йяни тамам ислам аляминин тяк бирджя “мянбяр” байдагы алтында
топланмагы тяряфдары, мян бяхтигара, хямин гярб мяхяллясиндя
уряфалар тяряфиндян оруджун беля хяйасызлыг иля, йяни бяистилахи-рус
беля нахални” оруджун йейилмяйини гёряндя вя дигяр тяряфдян мёминляр тяряфиндян хаман оруджун бярк-бярк тутулмагыны (беш йашдан догсан бешя кими) гёряндя уряйимин дярин бир гушясиндян ах чякиб арзу эдярдим кий, эй овсафи-бяшяриййятдян-бяри вя мюняззях олан хягги-сюбханя вя таала, мяня аджялдян аман веряджяксянми кий, эля бир гюн олайды – хаман гярб мяхяллясинин сирати-мюстягимдян азан бядбахт мюсялманлары сянин дяргахында истигфар эдиб дини-мюбини ислама гайыдалар.
Ах шюкюр бихяд эдирям джянаби – Аллаха олмядим вя хаман арзума
наил олдум.
Беля кий:
Бу гюн йяни шяввал айынын гюрряси эйди – мюбаряки-рямязан,
йахуд эйди-фитрдир. Сюбх намазымы гылыб гетдим базара. Джями мюсял-
ман вя аснафлар джюмляси базар вя дюканда вя джюмляси оз сянятиндя вя
оз кясбкарында. Джюмляси бу гюн байрам сахлайыр; чюнки джюмляси бу
гюн дяхи сяхярдян ахшама кими агзы баглы дейил. Вя мяхз бу сябябя
рямязан байрамы ислам уммяти учюн азиз бир байрамдыр, о сябябя кий,
бундан да артыг хошбяхтлыг ола билярми отуз гюн сяхярдян ахшамадяк
адж галандан сора бирдян хябяр веряляр кий, “дяхи бясдир, инди дяхи адж
галма”.
Хюлася:
Ислам мяхяллялярини гяздим доландым вя хямин бу гюн мёмин вя
диндар мюсялманлары базар вя дюканда оз мяшгяляляриндя, оз кясб-
карларында гёрдюм.
Вя бурадан гязя-гязя гетдим чыхдым мюсялманларын гярб мяхял-
лясиня, йяни маариф идаряляри вя мядрясяляр олан мяхялляйя, йяни глуб
вя гираятхана вя няшриййат вя фянни мюхазиряляр тяртиб верилян уряфа
мяхяллясиня.
Амма хяр йер гапалы. Нийя. Бу гюн эйди-рямязанял-мюбарякдир.
Демяк бу гюн эйди-рямязанялмюбаряк намына джями ислам
мядрясяляримиз, джями дарюлмюяллиматымыз (дарюлмюяллимат” дейирям
ха.), джями няшриййат мюяссисяляримиз вя шура идаряляринин джями
мюсялман шёбяляри баглыдыр, йяни эйди-фитр мюнасибятиля тятил эдирляр.
Аллах шахиддир кий, буну гёряндян сора мяним уряйим о дяряджядя
фяряхнак олду кий, бугюнкю байрам мяним учюн икигат байрам хесаб
олунду. Бир байрам – хаман эйди-мюбаряки-рямязан байрамы. Бир
байрам да одур кий, джями маариф, мядряся вя няшриййат вя гейри даиря-
ляри эйди-фитр мюнасибятиля баглы гёрдюм, йяни эйди-шярифи-рямязан
тясдиг эляйян гёрдюм. Йяни лап ачыгы бу исламын хямин бу мяариф мя-
хяллясини няинки мёминляря тяряф йавуг чякмиш гёрдюм, хятта онлара
бир нечя тяпик вурдугларыны гёрдюм, -йяни мёминляри да габагладыг-
ларыны гёрдюм. Зира кий, аснафлар вя мяшхядиляр эйди-фитр гюню дюкан ба-
зары ачдыглары бир гюндя зийалыларымызын идаря вя мюяссисялярини рясми
сурятдя багланмыш гёрдюм.
Мин-мин тяшяккюр вя сюпас олсун хаман пярвярдигари –алямя кий,
дюнйаны алты гюнюн арзиндя хялг эдяндян сора о гядяр да йорулду кий,
джюмя гюнюню истирахятя мёхтадж олду.
Мян да йорулдум.
ЧАЙ ДЯСГАХЫ
Бир. Самавар Дёрд. Истякан Йедди. Маша
Ики. Паднос Беш. Нялбяки Сяккиз. Труба
Учь. Чайник Алты. Гашыг Доггуз. Нёкяр Али
Ахвалат ваге олур Зянгязур махалында бяргюшадлы Хаджы Ряхимбяйин эвиндя. Мяджлисин орталыгында гойулуб кресло, устя отуруб Самавар. Саг тяряфдя стуллар устя отуруб Паднос, Истякан, Гашыг вя Маша. Сол тяряфдя йеня стуллар устя отурублар Чайник, Нялбяки вя Труба. Падносун габагында стол устя вар кагыз вя гялям. Пярдя галхан кими Самавар узюню мяджлися тутуб башлайыр.
Самавар
Дявят этдим сизи бура мян озюм,
Чюнки вар сизляря бир озгя сёзюм.
Диггят иля гулаг верин мяня сиз,
Та кий, бу дярдя бир аладж эдясиз.
Сёз будур кий, дюнянки гюн бу заман
Чай ичиб гуртарыб ханымла хан,
Гёрмяйибляр о чайда бир ляззят,
Эляйибляр гуламы бихёрмят.
Сёйляйибляр она кий, эй надан,
Аглдян дур, эшшяги-Хямядан.
Ня чайын рянги вар, ня тями гялир
Ня хош атри, ня ляззяти билинир.
Аганын бейля пяс тутуб гейзи –
Кий, буйурду бу гюн гырсынлар бизи.
Инди, гардашларым, дяхи ня эдяк.
Биз бу ишдя гяряк фянайа гедяк.
Чайник
(аглайыр)
Дюшдю даш башыма, йыхылды эвим.
Хеч рявадыр кий, мян бу йашда олюм.
Шякк йохдур, бизи кий сюбх олджаг,
Джюмлямизи ага тамам гыраджаг.
Паднос
Хеч гям этмя буна, баба Самавар,
Бяндя Паднос бу дям аладж тапар.
Аладж одур гяряк бу саат биз –
Алдя инсафы биз тутаг хамымыз.
Иттифаг эйляйяк, олаг агил,
Та гёряк хяг, нядир, нядир батил.
Сябябин кяшф эдяк гёряк ня учюн,
Ня чайын атри вар, ня рянги бу гюн..
Эля кий, биз бу тёвр иля билярик,
Сябябин бу ишин йягин эдярик.
Ол заман гяр олар кёмяк тари,
Верярик агайа гюнахкари.
Самавар
Афярин, афярин, гёзюм Паднос,
Кёмяк олсун худа сяня имруз.
Сян дагытдын мяним гямими тамам,
Кёмяк олсун сяня хямишя имам.
Чайник
Ах, дёнюм башына сянин, Паднос,
Кёмяк олсун худа сяня имруз.
Уряйим сакит олду, динджялди,
Ня гяшянг фикир аглына гялди.
Самавар
Эляди, инди башлайаг иши биз,
Бялкя сабаха гуртара ишимиз.
Гяряк хеч олмуйаг биз аваря,
Бялкя бир тёвр иля тапаг чаря.
Билирям диггят иля биз инди,
Башлайаг гяр иши йягинимди.
Хям гюнахкары, шякк йох, тапарыг,
Хями да хаби-нуш иля йатарыг.
Сёзюмюз бир эдиб, олаг садиг,
Башлайаг мяндян аввяла тяхгиг.
Ахли-мяджлис, эдин мяня диггят,
Гоймайын, инсафы йеря хеч вягт.
Джяхд иля ахтарын гюсурлярим,
Хямчинин хош сифятлярим, хюнярим –
Кий, бу дюнйада хяр нечя эв вар,
Йухары башда айляшир Самавар.
Гюню кечмяз, мян олмасам, ханын,
Ня гяданын, шяхин вя дехганын.
Хяр бир эвдя ня вягт шадлыг олар,
Она баисди тяк баба Самавар.
Ким оду су ичиндя од сахлар.
Ону сахлар геня баба Самавар.
Мян гызанда гяр истийя бириси,
Узада бармагын мяня о кяси
“Уф”, “уф” иля чыхардыбан дилини
Сохаджаг агзына бютюн алини.
Йохду дярдим, бу дюнйада ня гямим,
Тула шяхри олуб мяним вятяним.
Лехимим тазядир вя сафды мисим,
Ня да тюстюм олар мяним, ня хисим.
Люлягим генди, кипди хям гапагым,
Бу мяним гулпларым, бу да папагым.
Инди, гардашларым, гёрюрсюз сиз,
Ола биллямми мян буна баис –
Кий, чайын атри гялмясин вя дады.
Гётюрюм устюмя бу тёвр ады.
Агарыб саггалым, озюм ахил,
Агамын мян эвиндяйям он учь ил.
Дейил инсаф онун эвиндя бу дям,
Башлайым мян она хяйанят эдям.
Паднос
(галхыр)
Падносам, хям озюм джяваням мян,
Габ-гашыглар ичиндя ханям мян.
Йохду чирким, ня бир лякя, ня тозум,
Шяфягим нур тяк, гёзялди узюм.
Бириси диггят иля бахса мяня,
Пях-пях иля мяни алыб алиня,
Галаджаг сурятим, мат-хейран,
Эдяджяк тярифим годжа вя джаван.
Мянсиз олмаз ня той, ня да байрам,
Сядри-мяджлисдя мян гяряк отурам.
Галы устю вя миз йеримди мяним,
Габагымда дурур гядя-нёкярим.
Истяканлар вя нялбякиляря мян –
Аналыг хаггыны ата эдярям,
Бяслярям бунлары гуджагымда,
Бири солда, бири да сагымда.
Ага, ханым эдяр мяня хёрмят,
Ипяк ортюк веряр мяня зинят.
Рянгбярянг шир ичиндядир бядяним,
Вардымы тягсирим бу ишдя мяним –
Кий, чайын рянги йох, ня тями гялир,
Ня хош атри, ня ляззяти билинир.
Беля иш уз веря агяр мяндян,
Чюрюрям тезлик иля мян гямдян.
Агамын мян узюня та гятян –
Баха билмям дяхи хяджалятдян.
Бёйюдюбдюр мяни онун амяйи,
Кор эдяр гёзлярим дузу, чёряйи.
Самавар
(Падноса)
Бизя чохдан йягин олуб хасил:
Аглин артыг, озюн да хям габил.
Галарыг олмасан биз аваря,
Сян тапарсан чятин ишя чаря.
Разы олдуг, зийадя сяндян биз,
Чюн гедирдик фянайя биз сянсиз.
Чайник
(галхыр)
Чайникин гядрини биляр чай ичян,
Чай бюсатында рузигары кечян.
Олмасам мян, ня тёвр чай дям алар,
Чай бюсаты мягяр кий, мянсиз олар.
Ики дяфя чыхам гяряк хяр гюн,
Аршя мян, йяни башына бабамын.
Кимди мяндян уджа гёрюм ол вягт.
Тяк худадыр, о сахиби-гюдрят.
Чох севярляр мяни ага, ханым,
Чинидяндир тутаг мяним джаным.
Амма нейляр мяня йа од, йа алов.
Дям алар чюн ичимдя чайи-Папов.
Бир нечя шяхсдян мяним албят,
Шяним артыг ола гяряк гайят.
Кёйнягимдир мяним йа шал, йа ипяк,
Тямиз оллам лятиф мярмяр тяк.
(аглайа-аглайа)
Хош гедярми гёрюм худайа, бабам,
Агамын гейзиня сябяб мян олам.
Тягсирим олмасын, гедим зайя,
Гырылым мян, кёчюм о дюнйайя.
Самавар
(Чайникя)
Аглама, аглама, огул, Чайник,
Хамымыз биз, буну йягин билирик
Кий, сянин йохду бурда тягсирин,
Олма сян хеч абяс йеря гямгин.
Сян озюнсян хямишя таджи-сярим,
Сян илядир мяним тамам хюнярим.
Олмасан сян мяним ня хюснюм олар,
Мяни сянсиз мягяр кий, йада салар
Йа ханым, йа ага, йа озгяляри.
Вардымы гейринин беля хюняри.
Истякан
(дурур)
О хюняр мяндяди, баба Самавар.
Истякансыз ня тёвр чай гойулар.
Олмасам мян, дюшярми чай йада.
Вардымы бейля эв бу дюнйада –
Кий, о эвдя мян олмайам лазым.
Бязи йерлярдя гёрмюшям хям озюм –
Кий, тёкюрляр суйу бёйюк газана,
Йыгышырлар ата, бала вя ана.
Гайнайыр су, газана чай салыныр,
Йохду Чайник, газанда чай дям алыр.
Йохду Чайник вя йохду хям Самавар,
Ня Гашыг, Нялбяки, ня Паднос вар.
Амма вар Истякан вя чай дямдя,
Гяр беля эвдя олмасам мян да
Йа гяряк чайы нимчяйя тёкяляр,
Йа да су парчына тёкюб ичяляр.
Исми-рясмим мяним олуб мяшхур,
Бядяним да йа шишядир, йа бюлур.
Гяр мяни хёрмят иля сахлайалар,
Мяним омрюм отуз вя гырх ил олар.
Эля кий, вердиляр ашыг йериня
Мяни ойнатмага ушаг алиня,
Йа да сойуг суда мяни йуйубан
Даг суйу устюмя тёкяр надан,
Йохду сёз, мян о вядя аз йашарам.
Ола мюмкюн, агяр кий мян баджарам.
Йолларам дюз Сибиря гатилими,
Мян итиррям бу тёвр залимими.
Кимди бурда отуз беш ил йашайан.
О мяням аг, хямишя саф вя джаван
Пасым олмаз, ня тюстю, тоз, ня хисим,
Шад эдяр кюлфяти лятиф сясим.
Гяряк хяр гюн ага вя ханымлар
Додага галхызыб мяни опяляр.
Агл кясмяз кий, мян олум нагис,
Агамын гейзиня олум баис.
Устюмя бейля пис ады гётюрюм
Вя олан исмю рясмими итирим.
Самавар
(Истякана)
Сянин аслин-няджабятин, оглум,
Вя сифатын бизя олуб мялум.
Сяня гиймят веряр бахалы бюлур,
Йарашармы сяня бир озгя гюсур.
Ня гюнахкар бизик, ня да сянсян,
Олмарыг хеч хяджил ня биз, ня да сян.
Агамын гейзиня сябяб, албят,
Йа Гашыгдыр, йа Нялбяки бядбяхт.
(Ишаря эдир Нялбяки вя Гашыга вя сонра онлара дейир)
Дегилян, Нялбяки, бизя инди
Агамын гейзиня сябяб кимди.
Йа озюн бейля фитня сахибисян,
Йа Гашыгдыр бу тёвр джюрят эдян.
Нялбяки
(бармагынын уджуну гёстярир)
Мяндя гяр бирджя бейля тягсир вар,
Башымы кяс мяним, баба Самавар.
Гяр мяням бейля бир гюнаха сябяб,
Аллах этсин мяня хямишя гязяб.
Шахид олсун худа, бу мян, бу да сиз,
Диггят иля мяня бурада бахыз.
Мяндя тапсаз йа пис гоху, йа лякя,
Мяндя гяр налайиг сюфят гёрюкюр.
Самавар
(онун сёзюню кясиб дейир)
Билирик биз сяни кий, йохду сянин –
Ня гюсурун бу ишдя, ня гюнахын.
Гар кими аг, узюн беля гёйчяк,
Ня йол иля сяни мюгяссир эдяк.
Гашыг
(аглайа-аглайа)
Ня учюн мян олум, баба, бядбяхт.
Няди билмям бу тёвр амря джяхят.
Самавар
(Гашыга)
Этмисян сян дюнян беля гёрюкюр,
Биядяблик, хями гюнахи-кябир.
Ага, ханым сяни тямиз билибян
Истякана сяни салубла дюнян.
Инди билдик гюнах эдян ким имиш,
Ага, ханым нячюн дейирляримиш
Кий, чайын рянги йох, ня тями гялир,
Ня хош атри, ня ляззяти билинир.
Гашыг
Изн вер, мян сяня, баба Самавар,
Бир нечя сёз эдим бу дям изхар.
Мян бу ишдя мюгяссир олсам агяр,
Олдюрюн сиз мяни, эдин бисяр.
Мян джяваням, адым гюмюш Гашыг,
Джями мяхлуг олуб мяня ашиг.
Чюнки омрю мяням эдян асан,
Вар-йохун хярдж эдяр мяня инсан.
Мянсиз хеч кяс чайын дадын билмяз,
Олмасам истяканда, гянд аримяз.
Хеч олар исти чайа ал вурмаг.
Кимдя вар бейля бир узун бармаг –
Кий, йетишсин Гашыг кими гяндя.
Бу хюняр варды бирджя тяк мяндя.
Вай о шяхсин, о йазыгын халына –
Кий, узун чёп кясиб алар алиня.
Истяканы гарышдырыр чёпнян
Вя чайын тямини кясир гятян.
Мян проблу, озюм тямиз гюмюшям,
Дяхи мян билмирям ня эйлямишям –
Кий, чайын рянги йох, ня тями гялир,
Ня хош атри, ня ляззяти билинир.
Вазехи бейлядир, бяйан эдирям –
Амма инди беля гюман эдирям –
Кий, сябябкар бейля амря, баба,
Йа Машадыр, йа да гара Труба.
(гёстярир Машаны вя Трубаны.
Труба узюню тутуб йана, охуйур бу бейти)
Труба
“Хаби нушини бамидади ряхил,
Баз даряд пийадяра зисябил”. Сяди Ширазинин
сёзляридир. Тярджюмяси: Сяфяр
сяхяринин ширин йухусу пийаданы
йолдан гойар.
Самавар
(Трубанын сёзюню кясиб аджыглы сясля чыгырыр онун устюня)
Кяс сясин, биядяб вя налайиг.
Ня учюн уз вериб сяня шадлыг.
Биз бяладя вя фикрдя, гямдя,
Амма сиз хям фяряхдя, хям дямдя.
Чайы сизсиз хямишя зайе эдян,
Олуруг биз хяджил нахягдян.
Гяряк инди мяня бяйан эдясиз,
Хансыныз олмусуз буна баис.
Маша
(Самавара)
Йохду, валлах, баба, мяним хябярим,
Дяймяйиб мяним хеч кяся зярярим.
Труба
(Самавара)
Шахид олсун бу амря ол гадир,
Олмайыб мяндян хеч гюнах садир.
Гялмишям мян бу синня, гёрмямишям
Налайыг иш, гюнах этмямишям.
Бянзярям сярвя, гядд-гамятли,
Олмушам мян зийадя гиймятли.
Ондан отрю кий, тяк мяням махир –
Кий, кёмюр бир дягигядя гызарыр.
Паднос
Нисфи-шябдир, беля гюман эдирям,
(Маша вя Трубайа ишаря эдир)
Бунларын барясиндя сёз верирям –
Кий, мюгяссир дейилляр хеч бириси,
Ондан отрю кий, бунлар хяр икиси
Хеч дейил чай бусатына дахил,
Олду инди мяня йягин хасил –
Кий, мюгяссир бу ишдя биз дейилик,
Неджя кий, джямимиз буну гёрюрюк.
(бир аз дурухур)
Баба, инди гёр аглыма ня гялир:
Хамыйа гюн кими мюшяххясдир –
Кий, чайын гяр суйу бир аз лил ола,
Олмаз хеч рянги да онун асла.
Гярчи су лазымынджа гайнамады,
Чайын олмаз ня ляззяти, ня дады.
Инди мян бейля мясляхят гёрюрям,
Чагыраг Нёкяри бурайа бу дям.
Сорушаг биз хягигятин ондан,
Оду бялкя бизи бялайя салан.
Самавар
(Падноса)
Мярхяба, мярхяба сяня олсун.
(узюню тутур ушаглара)
Чагырын Нёкяри кий, тез гялсин.
(Падноса ишаря эдир)
Асб тази агяр зяиф бявяд
(о бири ушаглара ишаря эдир)
Хямчинин аз тявилейи хяр бех.
Аряб ат гяр оля зяифликдян,
Йахшыдыр бир тявиля эшшякдян.
Гялир нёкяр Али, кёхня вя джындыр палтарда, алляри кёмюрчю али кими гара вя чиркли,
Самавара баш айир.
Самавар
(нёкяря)
Нийя сян чирклисян, а бядхейбят.
Бу атякляр нячюн олуб нейбят.
Али
Силирям бунлар иля габ-гашыгы,
Нялбяки, истяканлары, гашыгы.
(али иля гёстярир)
Самавар
(иряли чагырыб атяклярини гохлайыр, сонра узюню туршудуб дейир)
Нефтя сян батмысан, беля билирям.
Али
(ятяклярини гёстярир)
Лампаны бунлар иля мян силирям.
Самавар
(Падноса)
Йаз, бярадяр, бу сёзляри кагыза –
Кий, дюшя истяйяндя йадымыза.
(Паднос гётюрюр кагызы, гялями вя йазыр)
Самавар
(Алийя)
Догрусун инди сян гяряк дейясян,
Ня су иля чайы гойурсан сян.
Али
Демяйибдир хяля мяня бириси –
Кий, суйун варды йахшысы вя писи.
Паднос
(Алийя)
Гайнадыбсанмы, сян мяня дегилян,
Чай гойанда суйу бабамда дюнян.
Али
Билмядим гайнады, йа гайнамады,
Чюнки хяр вахт гаидям беляди:
Ачырам мян судан бир аз алимя,
Су агяр тясир эйляди дяримя,
Мян хаман вахт чайы дямляйирям.
Паднос
(онун сёзюню кясир)
Билирям белядир, йягин эдирям.
Али иля ишаря эдир кий, дяхи данышмасын. Паднос йаздыгы кагызы гётюрюб, отуранлара
башы иля айага галхмагы билдирир, джямиян дурурлар.
Паднос
(охуйур)
Нёкярин сёзляриндян инди бизя,
Беля мялум олду джюмлямизя,
Аввяла, бизляри силир няйнян.
Нефтя батмыш джырыг атякляринян.
Санийян, Нёкяр хеч озю билмир,
Ня су иля хямишя чайы гойур.
Салисян, зяхмяти гябул этмяз
Вя суйу лазымынджа гайнатмаз.
Бизя чюн бейля ашикар олду –
Кий, сябяб гилю-галя мяхз буду.
Эляйяк инди биз агайа хябяр –
Кий, мюгяссир гяряк ола Нёкяр.
Али
Бир дягигя агяр мяджал верясиз
Вя мяним сёзляримя лютф эдясиз.
Инанасыз кий, йохду бурда мяним –
Хям гюнахым, хями да тягсирим.
Нёкярям мян, адым Али нёкяр.
Хансы нёкяр бу тёвр гуллуг эдяр.
(атяклярини гёстярир)
Эдирям алты айды мян хидмят,
Амма гёрмям мяваджиби хеч вягт.
Кёхня палтар мяним вязифямдир.
Беля палтар гёряк ня алямдир.
Бирджя дясмал вериб мяня ханым,
Ониля эвдя габ-гаджагы силим.
О да итмишди чай гойанда дюнян,
Няйинян бунлары силейдим мян.
(ушаглары гёстярир)
Самавар
(Самавар башыны айиб ашага, бир аз фикир эдир)
Бялядям затына сянин, Нёкяр,
Дяймяз хеч бир пула бу джюр сёзляр.
Иш гуртарды вя галды бирджя сёзюм,
Бундан агдям дедим сизя мян озюм –
Кий, тутаг инсаф иля хяр иши биз,
Буну да инди сиз нязярдя тутуз.
Ня учюн эшшяйи кянара гойаг
Вя гюнахсыз паланы тапдалайаг.
Хансы эвдя олар беля нейбят,
(Алини гёстярир)
Бу гойан чайя ким эдяр рягбят.
Чюнки рягбят эдяр буна агамыз
Гилю-галя сябяб одур шяксиз.
Бу гойан чай она гюваря гялир,
Хансы кий, агзынын дадын билмир.
Хансы кий, чай ичир нядян отяри –
Кий, ичирляр чайы хям озгяляри.
Амма кечмиш заманда мян бядбяхт
Эйляр идим бир эвдя мян хидмят,
Ах джаванлыг, шюкуфяси омрюн.
Догрудур чатмаз хеч кечян гюня гюн,
Мян о эвдя ня тёвр омр элядим.
Олмаз иди о эвдя дярдю гямим.
Чай ичян вягтдя мяни нёкяр
Мизин устя гойарды шамю сяхяр,
Чай тёкярди хямишя ханым озю.
Хеч олармы беля гюнюн авязи.
Гёрмюрям бейля хёрмяти инди,
Нёкярин мянзили мяканымды.
Хяр тяряфдя кёмюр, сабын, пий, шам,
Галарам орда мян сяхяр, ахшам.
Мяня ряхм этмяйиб хямин надан
(Нёкяри гёстярир)
Чиркляняндя силир мяни гумнан.
Амма билмир ону кий, гырмызы йаг
Мяни эйляр хями тямиз, хями аг.
Хейф о гяндя, о чайя, ай агалар –
Кий, ону хар эдяр беля нёкяр.
Этмишям бейля тяджрюбя хасил:
Чай гойуб ичмяйи билян агил
Чюн тутар чох зийадя гядримизи,
Силяр о бизляри хямишя озю.
Нёкяря вермяз о чайы-гянди,
Чайи пис дямляйиб тёкян кимди.
Ханымын борджудур чайы тёкмяк,
Неджя хошдур беля чайы ичмяк.
Пярдя салыныр
Декабрын икисиндя мин сяккиз йюз сяксян доггуз, Баш Норашен
ОЛЮЛЯР
Дёрд мяджлис вя беш пярдяли комедийа
МЯДЖЛИСЛЯРИН АХАЛИСИ
Шейх Нясруллах – гырх беш йашында.
Шейх Ахмяд – онун шагирди, гырх йашында.
Хаджы Хясян – шяхярдя мётябяр бир хаджы, алли йашында.
Кярбялайы Фатма ханым – онун овряти, гырх йашында.
Искяндяр – онун оглу, ийирми ики йашында.
Джялал – онун кичик оглу, он йашында.
Назлы – онун гызы, он ики йашында.
Зейняб – Хаджы Хясянин гаравашы, ийирми йашында.
Али– Хаджы Хясянин нёкяри, он сяккиз йашында.
Хаджы Бяхшяли – гырх беш йашында.
Хаджы Кярим – алли йашында.
Хаджы Казым – алли йашында.
Мяшяди Орудж – отуз беш йашында.
Мяшяди Оруджун анасы – алли йашында.
Мир Багыр ага – отуз беш йашында.
Хейдяр ага – телеграфчы, гырх беш йашында.
Алигулубяй – дилмандж, отуз йашында.
Мирзя Хюсейн – мюяллим, гырх йашында.
Кярбялайы Вяли – отуз беш йашында.
Дёрд няфяр гыз – Шейх Нясруллахын оврятляри:
хяр бири он учь-он дёрд йашында.
Азарлылар, арвадлар, мюсафирляр, джамаат.
Ахвалат ваге олур Иряван шяхярляринин бириндя, ийирми ил бундан иряли.
БИРИНДЖИ МЯДЖЛИС
Хаджы Хясянин эви. Искяндярин отагы, кюндждя дямир крават, габагында
кёхня миз, устюндя бир-ики китаб; мизин йанында ики кёхня стул. Джялал вя Мюяллим
диз устя габаг-габага отуруб дярс охуйурлар.
Джялал (габагында китаб, дуруха-дуруха охуйур). Мара че тёхфя
адярди.
Мюяллим (уджадан). Авярди.
Джялал. Авярди. Кюфт. Бяхатир. Бяхатир даштям кий, чюн бядяр хят…
Мюяллим (уджадан). Бядиряхт.
Джялал. Бядиряхт гюл рясми дамяни, дамяни пяр кюням…
Мюяллим (уджадан). Пюр кюням.
Джялал. Пюр кюням хядийейи асхабра, асхабра чюн рясидям буй
гюлям чяндан мяст кярд кий, дамяням, дамяням оз дяст бярфят.
Мюяллим (уджадан). Беряфт.
Джялал. Аз дяст беряфт, эй мюрги сяхяр, эшги зипярваня,
зипярваня…
Бир киши (мяшяди палтарында тялясик гирир ичяри вя тёвшюйя-тёвшюйя
уджадан). Хаджы Хясян ами эвдя...
Джялал (кишийя). Агам гедиб базара.
Киши чыхыб гедир. Мюяллим тяяджджюб иля бахыр онун далынджа.
Джялал (йеня охуйур). Зипярваня бейамуз, бейамуз…
каня…сухтяра…
Мюяллим (уджадан). Дюз оху, кон сухтяра… шеири гялят
охумазлар.
Джялал. Кон сухтяра джан шюд, джан сюд аваз няйамяд…
Искяндярин сяси гялир: марс, Марс. Марс.” дейиб ити чагыра, чагыра гирир ичяри.
Джялал (охуйур). Кон сухтяра, кон сухтяра… (Искяндяря) Дадаш,
чых гет, гой дярсими охуйум.
Искяндяр итин гулагларындан йапышыб, истяйир чякя ичяри. Ит дартыныб гялмир.
Джялал (Искяндяря). Сян Аллах, дадаш, ити чагырма ичяри; гой
дярсими охуйум.
Искяндяр итдян ал чякиб, чох хявясли вя кефли, шлйапасыны краватын устюня чырпыб,
башлайыр папирос эшмяйя.
Мюяллим (Искяндяря). Худахафиз, Искяндяр бяй. Йахшы олду
тяшриф гятирдиниз. Тявягге эляйирям Мирзя Джялала нясихят эляйясиниз кий,
дярсляриня джан йандырсын.
Искяндяр (отурур краватын устюндя). Баш устя, баш устя, нясихят
элярям. Амма буну де кий, мяним сёзюмя гулаг асан кимди. Оду,
Аллахын ити да мяним сёзюмя бахмыр; ня гядяр элядим, ичяри гирмяди.
Ха…ха…ха… (гах-гах чякиб гюлюр).
Мюяллим. Йох, эля буйурма. Мирзя Джялал агыллы огланды; Мирзя
Джялал сянин сёзюня бахар, ондан отрю кий, бу гядяр зяхмяти кий, мян
онун йолунда чякирям, атасы чякир, гяряк бу да эля ряфтар эляйя кий, бу
зяхмятляр сямярясиз галмайалар. Мягяр Мирзя Джялал гёрмюр кий,
элмсиз инсан бир гяпийя дяймяз. Инсанын кий, элми олмады, онун ня
гядр-гиймяти ола биляр вя ня хёрмяти ола биляр.
Искяндяр (уджадан гах-гах чякиб гюлюр). Мягяр Мирзя Джялал
гёрмюр кий, элмли инсан бир гяпийя дяймяз. Ха… ха… ха… Хяр кясин
кий, элми вар, онун хёрмяти йохду; хяр кясин кий, хёрмяти вар, онун да
элми йохду. Ха… ха… ха… Инсан она дейярляр кий, ня элми ола, ня
хёрмяти ола. Ха… ха… ха…
Мюяллим (Джялала). Йох-йох, Искяндяр бяй зярафят эляйир;
албяття, зярафят эляйир.
Джялал (мюяллимя). Мирзя, валлах дадашым геня кефлиди.
Искяндяр (тез дуруб гялир Джялалын йанына). Мян. Мян. Мян
кефлийям. Ханы. Мян кефлийям.
Агзыны Джялалын агзына тутуб, “ху, ху, ху” эляйир.
Джялал (башыны кянара чякиб, узюню туршудур). Валлах, дадаш, геня
чахыр ичмисян.
Искяндяр (гюля-гюля уджадан). Йалан дейирсян, валлах йалан
дейирсян. Чахыр ичмямишям, араг ичмишям. Гёрдюн йалан дейирсян.
Ха… ха… ха...
Мюяллим (айага дуруб, Джялала). Чюнки бу гюн дярсини йахшы
билмирсян, дяхи мян да сяня тязя дярс вермирям. Хаман дярси сабах
сорушаджагам.
Бир киши (мяшяди палтарында гапыдан тялясик гириб, тёвшюйя-
тёвшюйя уджадан). Хаджы ами эвдя.
Джялал (кишийя). Эвдя дейил.
Киши гедир. Хяйятдя ит хюрюр кишинин устюня.
Искяндяр (гапыйа тяряф гедиб). Кюш, кюш, кюш. Ха… ха… ха.
Кюш, кюш, кюш. Ха… ха… ха. Марс, Марс, Марс. Фут, фут, фут. (Ити
мушгурур).
Джялал (Искяндяря). Валлах, дадаш, агам гяляндя дейяджяйям кий,
дадашым ити кюшкюрюрдю адамларын устюня.
Искяндяр (бир гядяр Джялала бахандан сонра). Мян да
дейяджяйям кий, Джялал дярсини билмирди. Ха… ха… ха. (Гюлюб гуртаран-
дан сонра бир аз бахыб, гялир Джялалын йанына). Йох, йох, демяням,
демяням. Сян билирсян кий, мян сяни чох истяйирям (узюню алляйир).
Амма дадашынын сёзюня бахмамагда бир аз йахшы элямирсян. Инди,
мясялян, бу китабы гойубсан габагына, охуйурсан (Китабы гётюрюр
алиня). Инди йягин кий, аган бу китаба учь аббасы, бялкя хяля дёрд аббасы,
йа бир манат вериб, алыб, сян ахмаг габагына гойуб охуйурсан. Амма
о пуллары апарыб Карапетя версяйдин, сяня ики шюшя Смирнов арагы
верярди. Сян да гятириб верярдин Искяндяр дадашына. Мян гойардым
джибимя. Бирини сяхярдян ичярдим ахшама кими сянин саглыгына: бирини да
ахшамдан ичярдим сяхяря кими мирзянин саглыгына. Сиз саг олардыныз,
мян да кеф элярдим (мюяллимя тяряф). Мян олюм, мирзя, догру деми-
рямми. Ха… ха… ха...
Мюяллим. Багышлайын, Искяндяр бяй, хярчянд бяндянин
тяряфиндян кюстахлыгдыр, сизя нясихят элямяк, амма ушаг тайфасына о
джюр сёзляри демяйиниз бир аз биджадыр. Сиз гардашыныза демякдян кий, сяй
эля, элм далынджа гет, башлайырсыз она лазым олмайан нясихятляри эля-
мяйя.
Джялал истяйир китабы онун алиндян ала, о да вермир.
Искяндяр. Ха… ха… ха. (Джялала) Элм далынджа гет. Ха… ха…
ха. Элм далынджа гет. Йаваш, йаваш, гулаг ас, гёр ня дейирям.
Бир мяшяди (тёвшюйя-тёвшюйя ичяри гириб, уджадан). Хаджы Хясян
ами эвдя.
Искяндяр. Эвдяди, эвдяди.
Джялал (мяшядийя). Дадашым йалан дейир, агам гедиб базара.
Мюяллим (мяшядийя). Ня вар, ня хябярди. (Мяшяди динмяйиб
гедир).
Искяндяр (алиндя китаб гачыр мяшядинин далынджа). А киши, гетмя,
хаджы эвдяди, гетмя. Марс, Марс, Марс. Кюш, кюш, кюш. Гойма гетди.
Фут, фут, фут. Аха, аха, фут. Кюш, кюш, кюш. (Айагларыны йеря дёйюр).
Мюяллим (истяйир чыхыб гедя). Хяля кий, худахафиз. (Чыхыб гедир).
Искяндяр (гюля-гюля мюяллимин далынджа). Мирзя гетмя. Мян
олюм, гетмя, гял Джялала элм ойрят. Охусун алим олсун.
Джялал (Искяндяря йавыг гялиб). Дадаш, вер китабымы.
Искяндяр (чох уджадан вя хирсли). Джяхянням ол.
(Джялал горхуб гачыр эшийя. Искяндяр бир аз онун далынджа бахандан
сонра гедиб отурур краватын устюндя вя бир джибиндян араг шюшясини вя о
бири джибиндян бир баладжа стякан чыхарыб, башлайыр тёкюб ичмяйя, сонра
китабы ачыб бахыр).
Искяндяр (китаба). Таныйырам сяни. Мян да сяни бир аз
охумушам. Он беш ил бундан иряли хямин отагда мян да сяни оху-
мушам (охуйур). мяликра он нясихят судмянд амяд вя аз сяри-хуни-
у дяр гюзяшт”. Сяди Ширазинин гюлюстан” асяриндяндир. Мянасы: Падшаха онун нясихяти хош гялди вя онун ганындан кечди Мяним да мюяллимим мяня нясихят элярди кий, бала, сяй эля, дярслярини йахшы ойрян. Амма бу дылгырларын хеч бириндян эшитмядим кий, десин: бала, адам ол. Хяр кяся раст гялирсян, эля буну эшидирсян кий, элм оху, алим ол. Амма мяни бир баша салан йохдур кий, ахыр, бу элм, элм ня демякдир. Элм она дейярляр кий, инди бириси бу шюшяни чякя башына, хамысыны ичя (ичир). Пах. Пюф. (узюню туршудур). Бах, элм – буна дейярляр.
Джялал (башыны гапыдан узадыр ичяри). Дадаш, валлах, агам гяляндя
дейяджяйям.
Искяндяр (стяканы вя шюшяни гойур джибиня). Джялал, Джялал, бура
гял, гёр сяня ня дейирям.
Джялал. Гялмирям, сян кефлисян.
Искяндяр. Джялал, билирсян Сократ ня дейирмиш.
Джялал. Сократ кимди.
Искяндяр. Сократ бир адам иди; чохданын адамы иди. Чох, чох
чохданын адамы иди. Сократ дейярмиш кий, “мян дярс охумамыш эля
хяйал элярдим кий, дюнйада бир зад билирям; амма элм охуйандан сонра
йягин элядим кий, хеч зад билмирям”. Ха…ха…ха. Йяни араг ичмяйи
да билмирям. Джялал, ай Джялал. Инди сян мяндян гачырсан, дейирсян кий,
мян кефлийям; амма анд олсун Гара агадж пириня кий, сян да мяним
кими дярс охуйуб гуртарандан сонра, башлайаджагсан Искяндяр дадашын
кими кюплярин дибиндя йатмага. Ха…ха…ха...
Назлы (гапыда гёрсянир). Дадаш, сян Аллах аз ич бу зяхримары.
Искяндяр. Баш устя, бах, мяним бу гёзлярим устя (алини гойур
гёзюня).
Назлы. Валлах, йалан дейирсян.
Искяндяр. Валлах, йалан демирям. Ня гядяр кий, сян бурада
дурубсан, бир тикя да ичмярям; амма догрудан догрусу эля кий
бурадан гедибсян, ичяджяйям.
Назлы (гялиб йапышыр Искяндярин алиндян). Мян да сянин йанындан
гетмяням.
Искяндяр (Назлынын гуджаглайыр). Эй мяним гёзял баджым Назлы.
Сяхярдян ахшама кими отурубсан эвдя, анандан бозбаш биширмяк дярси
алырсан; амма мяним йаныма гялмирсян кий, гяздийим шяхярлярдян
сяня нагыл эляйим, гёрясян дюнйада ня вар, ня йох. Бах, хяйятдя гюн
чыхыб; сян кий, о гюню гёрмяйяджяксян, няйя лазымдыр онун ишыгы. Чёлдя
отлар гёйяриб, агаджлар чичяк ачыб; амма няйя лазымдыр сянсиз о чичяк-
ляр, о чямянляр. Сянин бурну фыртыглы баладжа гардашларын (Джялал вя Назлы
гюлюр) гедирляр архларын кянарында йонджа йыгыб йейирляр, амма сян эвдя
отуруб, саггыз чейняйирсян. Эвдя битли баджыларыннан ал-аля вериб, атылыб-
дюшюрсян вя дейирсян: хагушка ха хагушка. Бир йарым вар хагушка,
узун атяк хагушка. Ха… ха… ха.... (Джялал вя Назлы гюлюрляр). Мяним
истякли Назлы баджым. Гял йапышым алиндян, баш алыб бу вилайятдян чыхыб,
гойуб гедяк. Дям гянимятяст. Дяхи нийя дурубсан.
Дяхи ня йашынмаг, ня бюрюнмяк, ня утанмаг.
Бясдир бу дайанмаг.
Аллаха шюкюр, лаля йанагында эйиб йох,
Гашында, дяханында, додагында эйиб йох,
Бир зярряджя зюлфюндя, бухагында эйиб йох,
Дяхи ня йашынмаг, ня бюрюнмяк, ня утанмаг.
Бясдир бу дайанмаг.
Хаджы Хясян чох хавалы вя ляхляйя-ляхляйя гирир ичяри. Назлы вя Джялал
гедирляр.
Искяндяр. Ата, ня хябяр..
Хаджы Хясян (бир аз фикир эляйяндян сонра башыны галхызыб).
Дейирляр Кярбялайы Фятуллах дирилиб.
Искяндяр (тяяджджюбля башыны атасына тяряф айиб). Неджя.
Хаджы Хясян. Дейирляр Кярбялайы Фятуллах дирилиб.
Иcкандар (тяяджджюбля). Неджя Кярбялайы Фятуллах.
Хаджы Хясян. Хаджы Рюстям амивин оглу Кярбялайы Фятуллах.
Искяндяр. О кий, Хорасанда олмюшдю.
Хаджы Хясян. Хя, хя… хаман Кярбялайы Фятуллах.
Искяндяр. Йяни лап дирилиб, гябирдян чыхыб эшийя.
Хаджы Хясян (хёвсялясиз). Хя, хя, дирилиб.
Искяндяр дюзялиб, узюню чёндярир кянара вя истяйир гюлмяйини сахласын, амма таб гятиря билмяйиб, бирдян гах-гах чякиб гюлюр вя гачыр эшийя.
Хаджы Хясян (тяяджджюбля онун далынджа баха-баха). Аллах сяня
лянят элясин. Буду, бу да бизим охумушларымыз. Йягин кий, геня
кефлидир. Йяни хеч кефли да олмаса, беля шейляря инанмаз. Хеч бир шейя
инанан дейил; ня Аллахы таныйыр, ня пейгямбяри таныйыр. Оз агырлыгы
гядяринджя охумагына пул гоймушам, он ил гедиб, ня билим, хансы
джяхяннямин дярясиндя дярс охуйуб; инди гёр ахыры ня гюня галыб. Хяля
бир пара намярдляр мюсялманлары мязяммят эляйирляр кий, ушагларыны
дярся гоймурлар. Бу да сяня дярс. Инди гой гялиб, дярс охуйанлары
гёрсюнляр. Аллах мяня мин дяфя лянят элясин, агяр бир да мян ушаг
гёндярям гедя узаг йердя кафирляр ичиндя дярс охумага. Йяни мян башы кюллю билирдим кий, ахыры беля оладжаг. Амма гоймурлар; валлах, биллах бу адамлар гоймурлар кий, халг башыны салсын ашага, оз билдийини элясин. Йапышырлар йахамдан кий, хаджы, ушагына йазыгын гялсин, Аллаха шюкюр, мягдурун-гюввян – бурада пулун, имканын вар, гой гетсин дярс охусун, гялиб бир гуллуг сахиби олсун; инджинар олсун, хяким олсун, силитчи олсун, ня билим ня зяхирмар олсун. Русджа следователь (мюстянтиг) сёзюнюн о заман эл арасында ишлянян шяклидир. Бяли, гёндярдик. Машаллах, охуду гялди; инди гёр ня олуб; сяхяр кефли, ахшам кефли. Диванханаларда хеч мирзялийя да гётюрмюрляр. Аллах баисин эвини йыхсын.
Хаджы Бяхшяли (тёвшюйя-тёвшюйя гирир ичяри). Хаджы, Кярбялайы
Фятуллах дирилиб.
Хаджы Хясян (дурур айага). Бяли, бяли, дирилиб; хятта оз алийнян
кагыз да йазыб. Мяяттял галмышам.
Хаджы Бяхшяли. Аллахын гюдрятиндян хеч бир шей узаг дейил вя
бир да, ай Хаджы, олю оз башына дирилмяз кий. Албяття, ону бир дирилдян вар.
Хаджы Хясян. Йяни, ай Хаджы, бу бир гярибя иш дейил кий. Оду,
кечян ил Кабла Хялилин арвады, хябяр чыхды кий, олюб. Амма сяхяр деди-
ляр кий, дирилиб. Инди одура гязир.
Искяндяр (гапыдан башыны ичяри узадыб). Албяття, ахшам эля
билибляр кий, арвад олюб, амма демя сян дири имиш. Ха…ха…ха...
Хаджы Хясян (чох уджадан вя хирсли Искяндяря тяряф). Джяхян-
ням ол.
Хаджы Кярим (тёйшюйя-тбйшюйя гирир ичяри). Хаджы, дейирляр
Кярбялайы Фятуллах дирилиб..
Хаджы Хясян. Бяли, белядир, догрудур. Хаджы, айляш. Хаджы, айляш
Отурурлар.
Хаджы Казым(тёвшюйя-тёвшюйя гирир ичяри). Хаджы, Хясян ага,
дейирляр Хаджы Рюстям дадашын оглу дирилиб.
Хаджы Хясян (дурур айага). Бяли, Хаджы ага, белядир, догруду.
Мяшяди Орудж вя онун далынджа бир дястя адам тёвшюйя-тёвшюйя гирирляр ичяри.
Мяшяди Орудж (бир алиндя кагыз, хяр ики алини гёйя галхызыб,
Аллахы чагырыр). Бари пярвярдигара, сянин гюдрятини тяриф элямяйя дилим
лалдыр. Мин шюкюрляр олсун кяряминя, илахи.
Адамларын бир парасы габага йерийиб, кагыза бахырлар вя дейирляр.
Будурму Кярбялайы Фятуллахын кагызы. Оху гёряк ня йазыб.
Хаджы Хясян (Мяшяди Оруджа). Мяшяди Орудж, йахшысы будур кий,
кагызы охуйасан, джамаатын хамысы эшидя; чюнки чох гярибя ишдир; инсан
мяяттял галыр.
Мяшяди Орудж (йеня хяр ики алини йухары галхызыб, башлайыр
агламага вя гёзюнюн йашыны архалыгынын атяйи иля силяндян сонра баш-
лайыр кагызы охумага).
“Эй мяним азиз вя мехрибан гардашым Мяшяди Орудж. Бу кагыз
сяня чатан кими, аввял габагджа Хаджы Хясян амимя мюждя вер.
Хаджы Хясян аглайыр.
Ондан сонра, хяйя анам сагдыр, гет анамы бас багрына вя дегинян:
“Ай ана, йазыг ана, дяхи гюсся элямя, оглун Кярбялайы Фятуллах дири-
либ”. Сонра мяним оглум Мяхяммядхясяни ал гуджагына вя дегинян:
“Эй йазыг бала, уряйини сыхма, сян дяхи йетим дейилсян, атан дирилиб вя
бир нечя гюндян сонра сяня Хорасандан гырмызы башмаг гятиряджяк”.
Вя айыб олмасын Мяхяммядхясянин анасы, – албяття инди гедиб аря вя
ишди, агяр гетмямиш олса, – гялин баджымы гёндяр, она хябяр версин
(аглайыр). Эй мяним азиз вя мехрибан гардашым Мяшяди Орудж. Ола
биляр кий, мяним дирилмяк хябярим сяня вя бир пара гялбигара адамлара
тяяджджюблю гёрсяня. Мин лянят олсун о кясляря кий, худавянди-алямин
хикмятиня шякк гятиряляр.
Адамлар хамы бирдян: Лянят.
Мяшяди Орудж (охуйур). Гардашым Мяшяди Орудж. Мян вя
мяндян савайы йюз он дёрд няфяр гябирдян риджят эдиб, дюбаря бу
дюнйайа гялянляр, гяряк бир хяфтя тамам зийарятя мяшгул олаг вя ин-
шалах бир хяфтядян сонра гялярям вятяня. Анджаг инди мюхтясяр сурятдя
буну дейя билирям кий, Мяшхяди-мюгяддясдя бир абид пейда олуб,
бунун исми-шярифи Шейх Нясруллахдыр. Аййядуллах тяала биллютф. Аллах-таала оз лютфю иля кёмяк элясин. Шейх джянаблары нечя илляр иля Исфаханда улуми-хяфиййаты тяхсил эдяндян сонра, тяшриф гятирибляр Хорасана вя бурада нечя ай рийазяти-там вя мюджахидейи-лакяламдан сонра, хямин элмин хяфайасынын истинбатына вя истихраджына мюттяле олуб, ахырда бу ниййятя дюшюб кий, сюбханя вя тяаланын мярхямятиля тясхири-арвахя игдам элясин. Эй мяним мехрибан гардашым Мяшяди Орудж. Маджяранын тяфсилини, иншаллах, гяляндя озюм дил-джавабы нагыл элярям вя сян эшидиб мат вя хейран галарсан. Анджаг буну бил вя эшит кий, джямадийял-ахирин он сяккизинджи гюню, гямяр сюфла аляминя йавуглашан саатда, шейх джянаблары Мяшхяди-мюгяддясдя гюряба гябристанына ахли-гюбур зийарятиня гялиб, тясхирюл-амват шяраитини амяля гятиряндян сонра, аввял башлайыб бир дуа охумага вя сонра уджа сясля дейиб: Аззямтю алейкюм йа ахлял-гюбур. Дурун айага, эй Аллахын мёмин бяндяляри. Бу сяси эшитджяк джями олюляр Аллахын гюдрятиля бир хярякятя гялдиляр.
Адамлар башлайыр агламага.
Дяхи ня дейим, ай гардаш. Гёрдюм башымын устюндя бир шяхс
дуруб, уджа гамятли, гырх йашында, абиди-салех вя ряхмдил, сийях-чешм
вя рянги-руйи-мубарякяш бясябзя маил вя исми-мюбарякяш Шейх
Нясруллах Исфяхани. Гарагёзлю, мюбаряк узюнюн рянги йашыла чалыр вя мюбаряк ад Шейх Нясруллах Исфахани.
Хаджыларын бири дейир: Худайа, шюкюр сянин джялалына.
Бири дейир: Бари пярвярдигара, ряхмин гялсин йазыг бяндя-
ляриня.
Хамы йеня аглайыр.
Мяшяди Орудж (охуйур). Эй мяним мёмин гардашым Мяшяди
Орудж. Бу кагызы сяня йазмагда мягсядим сяни хябярдар элямякдир
кий, фазили-бимисл вя абиди-мюгяддяс Шейх Нясруллах ряджяб айынын
гюррясиндя Мяшхяди-мюгяддясдян чыхаджаг, Джулфа йолу иля Тябриздян
кечиб, Няджяфюл-ашряф шяхяриня азим оладжаг. Шейх джянабларынын гясди
бизим шяхяримиздя бир гюн галыб вя ахли-гюбур зийарятиня мюшярряф
олуб, сонра йола дюшюб гетмякдир.
Адамлар аглайыр.
Бу кагыз сяня йетишян кими бу хябяри вятян гардашларыма вя хю-
сусян мёхтярям Хаджы амимя йетирясян кий, айын йеддисиндя йа сякки-
зиндя шейх джянабларынын пишвазына чыхыб, о пак вюджуда лайигинджя эхти-
рам гёстярсинляр кий, бялкя аганын фязилятинин кярамят вя мярхямя-
тиндян мяним хямшяхярлилярим бибяхря галмасынлар. Вяссялам. Ка-
гыза гол гойуб ахли-вилайяти-филан Мяшяди Фятуллах Хаджы Рюстям оглу,
фи-тарих он доггуз джямадийял-ахир, шяхри-Мяшхяди-мюгяддяс. (Хяр ики алини гёйя галхызыб аглайыр. Адамлар да хабеля аглайырлар). Худайа, шюкюр.
Хаджы Бяхшяли (тяяджджюблю). Элядя шейх джянаблары бизим шяхяря
да тяшриф гятиряджяк.
Хаджы Хясян. Бяли, бяли. Кагыздан беля мялум олур кий, беля
йазылыб. Адамлардан бир нечяси гяляджяк; бизим шяхяря гяляджяк.
Мяшяди Орудж. Бяли, бяли, бизим шяхяря гяляджяк; йяни гялиб
бурадан Тябризя гедяджяк.
Хаджы Казым. Ня вахт тяшриф гятиряджяк. А киши, ня дейирсян.
Мяшяди Орудж. Бяли, бяли, беля йазылыб; ряджяб айынын йеддисиндя
йа сяккизиндя тяшриф гятиряджяк.
Хаджы Кярим. А киши, ня данышырсан. Йяни нечя гюндян сонра
бизим шяхяря тяшриф гятиряджяк.
Мяшяди Орудж. Йяни ики-учь гюндян сонра.
Адамларын бир нечяси. Йяни ики-учь гюндян сонра шейх
джянаблары бизим шяхяря тяшриф гятиряджяк.
Мяшяди Орудж. Бяли, бяли, белядир.
Адамлар хярякятя гялир, бир-бириня дейир: “Дяхи нийя дурмушуг.” Бир аз хамы
бахыр бир-биринин узюня.
Хаджы Хясян (узюню хаджылара тутуб). Валлах, дюнйанын ишляриня
мяяттял галмышам (бир аз фикирдян сонра). Йяни хягигятдя бу бир
мёджюзядир кий, инсан оляндян сонра дириля вя бизим кими агыллы-башлы
адам ола.
Хаджы Бяхшяли. Хаджы Хясян ага, сян эля сёзляри гяряк буйур-
муйасан. Аллахын хикмятиня ал апармаг олмаз вя бир да бу ишляр гизлин
бир иш кий, дейил: одур кий, киши оз али иля кагыз йазыб. Хейр, Хаджы ага, сян о сёзляри буйурма.
Бир нечя адам. Албяття, албяття, бунларын хамысы хикмятдир.
Бу сирляр хамысы Аллах-тааланын йанындадыр.
Хаджы Хясян. Элядя дяхи нийя дурмушуг. Элядя инди шейх
джянаблары йолдадыр. Дяхи дурмаг вахты дейил. Хаджы Казым, Хаджы Кярим,
Хаджы Бяхшяли, Мяшяди Орудж, дяхи ким вар, хамыныза дейирям: дурма-
йын, тядарюк гёрюн (уджадан). А гядя, Хейдяряли, харададыр бизим гя-
дяляр.
Нёкяр Али гапыда адамларын далында гёрсянир.
А гядя, ата арпа верин, йяхяр-асбабы сазлайын. Сиз да, хаджылар, мя-
шядиляр, хазырлашын; дурмаг вахты дейил. Гяряк йол тядарюкю гёряк.
Гяряк габага гедяк.
Хаджылар, адамлар хярякятя гялирляр. Адамларын бир нечяси чыхыр вя бир-бириня
дейир: гедяк атлары хазырлайаг”.
Хаджы Хясян. А гядя, Хейдяр. Дурма, тез эвя хябяр эля кий,
отаглара фярш салсынлар, гонаг гяляджяк.
Адамларын ичиндян нёкяр Хейдяр чыхыб гедир.
Хаджы Казым (Хаджы Хясяня). Хаджы, гой сизя зяхмят олмасын,
шейх джянабларынын зяхмятини мян чяким, гой бизим гонагымыз олсун;
горхурам сизя зяхмят ола.
Хаджы Хясян. Йох-йох, Хаджы Казым, сян Аллах эля демя. Эля
вюджудун йолунда беля зяхмятляр хошдур.
Хаджы Бяхшяли. Хейр, Хаджы Хясян ага, гой шейх бизя гонаг
олсун.
Хаджы Кярим. Валлахы, разы олманам, гяряк шейх джянабларынын
бяндячилийини озюм гябул эдям. Валлах, олмаз.
Хаджы Хясян (Хаджы Кяримя). Сянин башын учюн разы олманам;
чюнки шейх джянабларынын бойнумузда хаггы чохдур.
Хаджы Казым. Элядя, Хаджы Хясян ага, дяхи дайанмаг вахты
дейил. Гедяк хазыр олаг. Хаджылар, буйурун гедяк, йол тядарюкю гёряк.
Хамы буйур-буйур” – дейиб чыхырлар. Отагда бир Хаджы Хясян галыр. Бу тяряфдяки гапыдан Кярбялайы Фатма ханым, башында чадра, горха-горха башыны ичяри узадыб, сонра гирир ичяри.
Кярбялайы Фатма ханым (Хаджы Хясяня). Ай Хаджы, бу ня
хябярдир. Дейирляр Кярбялайы Фятуллах дирилиб гялир.
Хаджы Хясян. Кабла Фатма, дяхи дурмаг вахты дейил, эв-эшийи сазла.
Дюнйа вя алям бир-бириня дяйиб; Хорасанда хяр ня гядяр адам
олмюшдю, хамысы дирилиб. Кярбялайы Фятуллах да дирилиб; одур, бу гюн-
сабах гялир. Ону дирилдян шейх да гялир; озю да дюшяджяк биздя. Ди сяня
дейирям дурма гет, эв-эшийи сялигяйя сал (уджадан вя хирсли). Ди сяня
дейирям дурма. (Истяйир чыхыб гетсин).
Кярбялайы Фатма ханым. Ай Хаджы, Аллах атана ряхмят
элясин, бир де гёрюм, бизим шяхярин олюлярини да дирилдяджяк.
Хаджы Хясян (гапыда). Ай арвад, сян Аллах, тез ол, дурма.
Билмирям дирилдяджяк йа дирилтмяйяджяк. О баглыдыр Аллахын илтифатына.
Мяним озюмюн да аглым чашыб; хеч билмирям ня джюр дириляджяк. Аллахын
илтифаты олса, бу ня бир чятин ишдир. (Джыгырыр). Арвад, сяня дейирям дурма гет, тядарюк гёр. Мян гедирям (чыхыр).
Кярбялайы Фатма ханым (Хяр ики алини йухары галхызыб
аглайыр). Эй йери-гёйю йох йердян йарадан Аллах. Мяни ил йарымдыр
аглар гойубсан, гюлюзлю гызымы алимдян алыбсан, мяним джийяримя даг
басыбсан. Ай ряхим Аллах, мян сяндян истяйирям Сарамы. Ай Кярбя-
лайы Фятуллахы дирилдян Аллах, мяня да ряхмин гялсин: мяним гюлюзлю
гызымы дирилт. Аллах. Аллах... (аглайыб узюгойлу дёшянир йеря).
Искяндяр (ичяри гирир, йаваш-йаваш гялиб дурур анасынын йанында
вя башыны ашагы салыб гямгин дейир). Йазыг ана.
Пярдя
ИКИНДЖИ МЯДЖЛИС
Хаджы Хясянин гонаг отагы. Кярбялайы Фатма ханым вя гуллугчусу
Зейняб эви сялигяйя салырлар. Назлы севинджяк гязир, ойнайыр, охуйур.
Назлы (севинджяк анасына). Ана, башына дёнюм, ана, о гаданы алым,
ана, дейирляр бу гялян гонагымыз олюляри дирилдир. Гаданы алым, ана, бир
де гёрюм догрудур, йа йох. (Анасыны гуджаглайыр).
Кярбялайы Фатма ханым. Ай гыз, мян ня билим. Мян
да сянин кими. Дейирляр Хорасанда он йюз адам дирилдиб. Кярбялайы
Фятуллах амоглуву да дирилдиб. Хяля мяни отюр, инди гонагларын гялмяк
вахтыдыр, гой ишими гёрюм. Ай гыз, Зейняб, тез ол йасдыглары гятир, бу
тяряфдян гой. Бу халчаны бир аз бу тяряфя чяк. Тез ол. Бир аз чяпик
тярпяш.
Назлы. Ана, валлах, билмирям аглайым, йа гюлюм. Валлах, гёр фик-
римя ня гялир. Ана, уряйимдя бир сёз вар, гой дейим (анасы динмир).
Ана, валлах, гонагымыза йалвараджагам, онун айагына дюшяджяйям (аг-
лайа-аглайа) мяним Сара баджымы да дирилтсин.
Кярбялайы Фатма ханым. Ай гыз, ня билим (Йеря чёкюб,
узюню чаргатынын уджу иля ортюр вя башлайыр агламага).
Зейняб. Ай ханым, сян Аллах, уряйини сыхма, Аллах кяримдир
(Кярбялайы Фатма ханым гёзлярини силиб, узюню ачыр). Ай ханым, сян
Аллах, о киши неджя адамдыр кий, олюляри дирилдир. Йахшы, бялкя имамды,
сейидди. Бай, Аллах, кяряминя шюкюр. (Бир аз динмяйиб). Сян алллах,
ханым бирджя буну сяндян сорушаджагдым кий, гёрясян о киши касыбларын да
олюсюню дирилдир, йа бирджя дёвлятли адамларынкыны. Валлах, ханым, бу
гюн о гядяр фикир элямишям хеч билмирям ня гайырырам. Догрусу (аг-
лайа-аглайа) бизим баладжа оглан бу гюн йадымдан чыхмыр. Эля дейясян
тифил бу саат габагымда джан верир. Йазыг ушаг оляндя гёзлярини эля
дирямишди узюмя кий, дейясян мяндян бир зад истяйир (Аглайа-аглайа
чаргаты иля гёзюнюн йашыны силир).
Кярбялайы Фатма ханым. Ах, валлах, хеч озюм да
билмирям. Аллах ряхим Аллахды, албяття бизя да йазыгы гяляр. Ди дурма,
Зейняб, гет Алийя де кий, су гятирсинляр. Сян да оджагын алтына бах.
(Зейняб чыхыр).
Назлы. Ана, ана, валлах, уряйим бир тикя олуб. (Гюля-гюля). Бирджя
дяфя Сара баджымы гёрсяйдим, олмяздим. Ана, ахы сян билирсян мян
Сара баджымы ня гядяр истяйирдим. Бирджя олмяйяйдим, о гюню гёряйдим
Сара бу гапыдан гирир ичяри. Беля атылыб онун бойнуну гуджаглайайдым,
дейяйдим, ай торпагларын ичиндя чюрюйян баджы. Валлах, ана, истяйирям
дяли олам. Билмирям гюлюм, йа аглайым. Мян анд ичирям Аллаха,
пейгямбяря; нязир эляйирям кий, хяр няйим вар, пайлайым фягир-фюгя-
райа, бах, палтарларымы, гызылларымы, бах, гедиб хяр ня вар гятиряджяйям.
(Истяйир гачыб гедя).
Кярбялайы Фатма ханым. Ай гыз, хяля тялясмя. Гой
хяля гёряк. Гедиб шей-шюйю гятириб бура тёкмя. Гонагларын гялмяк
вахтыды. Гет Зейнябя да тез олсун гялсин.
Искяндяр (охуйа-охуйа гирир ичяри). Хя… ана, кефин нечяди.
Кярбялайы Фатма ханым. Эх, зяхримар олсун кефим.
Сянин дярдин аз галыб мяни чюрютсюн. Халгын да ушаглары дярс охуйуб-
лар. Оду, хамысы агыллы-башлы адам олублар; хамысы айых-шайых, агыллары
башларында. Хяряси озюня гёря бир гуллуг сахиби олуб. Амма сян геджя
кефли, гюндюз кефли… Валлах, эл ичиндя лап биабыр олмушуг. Ичирсян о
зяхримары, хяр ня аглына гялир, данышырсан. Ня Аллах таныйырсан, ня бё-
йюк-кичик таныйырсан. Хяля о ня сёздю дюнян Назлыйа демисян. гял
йапышым алиндян гедяк, гязяк”. Йохса инди да бу галыб кий, гыз ушаглары
да огланлар кими чыхыб чёлю-баджаны гязяляр. Валлах, дюнян буну Джялал
мяня дейяндян аз галырам эля оз алимля бир гябир газам, гирям ичиня,
йахам гуртарсын.
Искяндяр (гах-гах чякиб, йапышыр анасынын чийниндян). Даха
бундан сонра олсян да, йаханы гуртара билмяйяджяксян. Оду, Шейх
Нясруллахды-няди, бу гюн гялир. Сян олярсян, шейх геня сяни дирилдяр.
Ха… ха… ха... Даха бундан сонра олмякнян да йахан гутармаз.
Ха… ха… ха...
Зейняб вя Назлы гирирляр. Искяндяр гедиб отурур йасдыгларын устюндя,
Зейняб истяйир гоймасын.
Зейняб. Отуруб йастыглары азмя. Сяндян отяри бунлары бура
гоймамышыг. Гёрмюрсян кий, гонаг гялир.
Искяндяр (Зейнябя). Хей, Зейняб, валлах, фяндини дуймушам.
(Дурур) Гонагын йолунда, бу гядяр чалышырсан кий, арин Кярбялайы
Новрузу дирилтсин. Валлах, фяндини дуймушам. Ха… ха… ха...
Кярбялайы Фатма ханым (Искяндяря). Ай йазыг, ай башы
дашлы. Сян няйя инанырсан кий, буна да инанасан. Йазыгым гюнюня.
Йахшысы буду чых гет, гой ишимизи гёряк. Ай гыз, Зейняб, гял бу хал-
чанын уджуну дюзялт.
Назлы. (Искяндяря). Дадаш, Сян Аллах, бары бу гюн озюню йахшы
сахла. Валлах, адам утаныр, гонаг-зад гяляджяк.
Мир Багир ага (гириб, башмагларыны чыхардыр). Салам алейкюм.
Назлы узюню ортюб, гачыб гедир.
Кярбялайы Фатма ханым. Алейкяссялам. Ага, буйур айляш.
Мир Багыр ага отурур. Искяндяр гачыр Назлынын далынджа.
Искяндяр. Ай гыз, Назлы, муштулугуму вер. Нишанлын гялди.
Кярбялайы Фатма ханым (Искяндяря аджыглы). Кяс сясини.
Ахмаг-ахмаг данышма.
Мир Багыр ага башыны салыр ашагы.
Искяндяр (гялиб дурур Мир Багырын габагында). Мян олюм, ал
вер. Лотусан хяйя, ал вер. Валлах, рухун вар; дюз доггуз йашында;
гяряк бирджя тикя артыг олмасын. Гузу ати, шах, тазя-тяр, лятиф, баладжа.
Агзындан сюд гохусу гялир. Ляззят, ляззят. Валлах, рухун вар. Лотусан
хяйя, ал вер.
Мир Багир ага (Искяндяря). Айыбды, айыбды. Хеч олмаса, анан-
дан хяйа эля, о сёзляри данышма.
Кярбялайы Фатма ханым. Онун хяйасы олса, нийя о сёзляри
данышыр.
Искяндяр (бир аз дуруб, тяяджджюблю бахыр озюня). Догрудан,
бялкя мяндя хеч хяйа йохду (Ики алини джибляриня салыб, бир шей ахтаран
кими). Бахым гёрюм, бялкя хяйа джибляримдяди: йох, йохдур (Мирбагыр
агайа) Ага, мян олюм, сян да бир джибляриня бах, бялкя сянин джиб-
ляриндя ола.
Мир Багыр ага истяйир дурсун айага.
Ха… ха… ха... Мян олюм инджимя. Лотусан хяйя, инджимя. Айляш,
айляш. Бу саат гедиб нишанлыны гятиряджяйям йанына. (Чагырыр) Назлы,
Назлы. (Фатма ханым да дурур айага).
Мир Багир ага (гейзли чох уджадан). Кяс сясини, пийан. (истяйир
гетсин).
Кярбялайы Фатма ханым. Буй, ай ушаг, башыма хейир.
Бу гядя лап дяли олуб. (Уджадан) Адя, Али, гял бу сяфехи чыхар сал эшийя.
Мир Багыр ага чыхыб гедир.
Назлы (гирир ичяри). Дадаш, валлах, лап биабыр олдуг. О ня сёзлярди
данышырдын. Айыб дейил.
Искяндяр (чыртмыг чала-чала охуйур вя ойнайыр).
Бир гыз севмишям доггуз йашында…
Сюрмя гёзюндя, расих гашында.
Ай джан. Ай джан. Ай джан...
Кярбялайы Фатма ханым икиялли Искяндяря богма чыхардыб гедир.
Назлы (уджадан). Дадаш, кяс сясини.
Искяндяр (бир аз фикир эляйяндян сонра гедиб йапышыр Назлынын
алиндян вя гятирир пянджярянин габагына). Бах, бах, о кимди.
Назлы. Ня билим. Озюн билирсян кимди.
Искяндяр. Йахшы бах. Бах, гёр кимди.
Кярбялайы Фатма ханым (гялиб дурур гапыда). Ай балам,
ахы бир бясди. Утан, йорул. Ахы бир озюня йазыгын гялсин. Ахы бир хяйа
эля. О сёзляри кий, о кишийя дедин, неджя утанмадын. Йазыг киши
хяджалятиндян дайана билмяди, дуруб гетди. Неджя олса сейидди,
гохумду. Мягяр адамын агзына ня гялся данышар. Ахы о да йазыгдыр,
гярибдир; биздян савайы онун бу шяхярдя кими вар.
Искяндяр (чыртмыг чалыб Назлыны гёстярир). Беля бу шяхярдя онун
Назлы кими нишанлысы вар.
Назлы. Дадаш, анд олсун Аллаха, мян Мир Багыр агайа гетмяйя-
джяйям. Мян хеч кяся гетмяйяджяйям.
Искяндяр. Ха… ха… ха... (гедиб йапышыр Назлынын алиндян).
Баджым, хяля сян ушагсан. Гет долангинян, хамсян хянуз. Бир гюн олар
кий, гялиб гёрярям сянин габагына бир айна тутуб, чякя-чякя апарырлар.
Онда тутаг кий, сян чям-хям элядин. (Озю да чям-хям эляйян кими
бурулур). Тутаг кий, сян истямядин гедясян. О вахт бир да гёряджяксян
кий, сяни далдан итяляйиб дейирляр кий, дайанма, тез-тез гет.” Чёнюб
бахыб гёрярсян кий, итяляйян сянин атан Хаджы Хясяндир. Бяли, сонра
бялкя гедя-гедя бир да истядин кий, дайаныб гетмяйясян; бир да гёря-
джяксян кий, далдан геня бир адам сяни дюртмяляйир кий: “Дайанма, йейин
йери.” Чёнюб бахыб гёряджяксян кий, бу да сянин анан Кярбялайы Фатма
ханымды. Агяр, ишди, чох хай-*** элясян, йанындакы, атрафындакы биби-
лярин, халаларын, амилярин, сейидляр, моллалар, гоншулар, джиджиляр, баджылар – хяря бир йандан сяни мизляйяджякляр кий: Динмя, кяс сясини. Хортдан гяляр сяни апарар.” Бяли, халла-халлайнан сяни апарыб, гатаджаглар бир кишинин йанына. Онда даха сян мяни харадан тападжагсан. (Чыртмыг
чалыб охуйур).
Бир гюн олар сян да мяни атарсан,
Гуртларынан ашналыгы гатарсан,
Балам, гатарсан,
Баджым, гатарсан...
(Бир аз дайаныб фикир эляйяндян сонра, бахыр Назлынын вя анасынын
узюня). Ана, бялкя мян кеф хавасына бу сёзляри данышырам. (Кярбялайы
Фатма ханым динмир. Назлы гялиб Искяндяри гуджаглайыр).
Назлы. Дадаш, кефли да олсан, мян сянин сёзюндян чыхманам.
Нёкярляр (тёвшюйя-тёвшюйя гириб, хябяр верирляр). Ханым, чыхын
эшийя, гонаглар гялир.
(Ханым вя Назлы гачырлар отагдан).
Хаджы Хясян (устю-башы тозлу, гириб тёйшюйя-тёйшюйя отагын о
тяряфиня, бу тяряфиня бахыр, узагдан салават сяси гялдикджя уджалыр).
Аллах-тааланын хяр бир бяласы гяряк бизим вилайятя назил ола. Шейх
джянаблары йолда бир аз нахош олуб. Бари Аллах шяфа версин кий, хяджалят
олмайаг. (Искяндяря) Искяндяр, бу гюн гонагларын йанында озюню йахшы
сахла. Айыбдыр, дост-дюшмян вар.
Искяндяр. Дадаш, бу хаман олю дирилдян шейхдир кий, гялир.
Хаджы Хясян. Шейх Нясруллах джянабларыдыр. Дяхи вахтым йохдур
сяннян артыг данышмага. (Истяйир чыхсын). Гёрюм эвдя хяр бир шейи хазыр
эляйиблярми.
Искяндяр. Дадаш, элядя гонагдан тявягге эля кий, аввял
габагджа мяни дирилтсин; чюнки эля мян да олю кими бир шейям.
Хаджы Хясян тез вя динмяз гялиб йапышыр Искяндярин голундан вя чякя-чякя апарыр
эшийя. Салават сяси, адамларын хай-кюйю йахынлашыр. Тарап-туруп, ат кишнямяси вя гилю-
гал гялдикджя уджалыр. Хаджы Хясян бир тяряфдян вя Шейх Ахмяд бир тяряфдян, Шейх
Нясруллахы голтуглайыб, гятирирляр ичяри вя отурдурлар дёшяйин устюндя вя озляри чякилиб,
адябля дурурлар кянарда. Хаджы Бяхшяли, Хаджы Кярим, Хаджы Казым, Мяшяди Орудж, Мир
Багыр ага вя хаджылар, отаг тутдугджа, джамаат уст-башлары тозлу, тёвшюйя-тёвшюйя отага
гириб, адябля дурурлар кянарда. Шейх Нясруллах нахош кими хеч кяся бахмайыб, дайаныр
йастыглара. Искяндяр адамларын ичиндян башыны чыхардыб бахыр. Хаджы Хясян ишаря эляйир
кий, чыхыб гетсин. Искяндяр йох олур. Шейх Ахмяд йавашджа гялир, чёкюр Шейх Нясруллахын
габагында вя дизи устя йавашджа сорушур.
Шейх Ахмяд (Шейх Нясруллаха). Шейхяна, ахвалыныз инди
неджядир.
Шейх Нясруллах бир сёз демяйиб, башыны тярпядир.
Хаджы Хясян (горха-горха Шейх Ахмядя йавыг гялиб). Шейх
джянаблары изин версин чай гятирсинляр.
Шейх Нясруллах башы иля йох ишаряси эляйир.
Хаджы Хясян (горха-горха). Бялкя гяндаб гятирсинляр.
Шейх Нясруллах йеня башы иля ишаря эляйир разы дейил.
Хаджы Хясян. Бялкя шейх джянаблары тяам буйуралар. Йахшы
джюджя-плов биширибляр.
Шейх Нясруллах (хеч кясин узюня бахмайыб йавашджа ). Адями
дяр вягти-мяряз иштяхайи-тяам нямибашяд. Дил низ дяр вягти-ибтила
бяилляти-хява вя истилайи-мярязи-хюбби-дюнйа, рягбят бязикри-пярвяр-
дигар нямидаряд. Тяам хярчянд лязиз башяд вя лакин дяр нязяри-бимар
ляззят намидяхяд. Дил низ чюн бямяряз затюл-сяфяр вясвясейи– дюнйа
мюбтяла башяд, аз немяти-бяндягийи-худа вя тяхсили-фаидейи-угба
мютяляззиз нямигярдяд. Бягядри-матяхзюню лид-дюнйа йюхрюджюхю-
мюл-ахирятю мин гялбикя вя бигядри матяхзюню ахирятин йюхрюджю хюм-
мюд дюнйа мин гялбикя. Хястялик заманы инсанын хёряк йемяйя мейли олмаз. Уряк дюнйанын хявавю хявяс мярязиня мюбтяла олан вахт Аллахы йада салмага рягбят этмяз; йемяк ня гядяр ляззятли олур-олсун хястянин нязяриндя ляззятли гёрюнмяз вя ахирят файдасыны аля кечирмяк да она ляззят вермяз. Сяндя ахирят эшги олса, дюнйа учюн гёзял хесаб этдийин шейлярин хамысыны ахирят сянин уряйиндян чыхардар вя ахирятдя гёрмяк истядийин шейляр дюнйаны сянин уряйиндян чыхардар. (Бир аз фикир эляйиб, бахыр Хаджы Хясян узюня
вя бирдян дикялиб чыгырыр). Неджя тяам. Неджя джюджя-плов. (Шейх Ах-
мядя). Шейх Ахмяд, мяни хара гятирмисян. Бунлар неджя мюсялман-
дырлар. Неджя мёминдиляр. Бу нядир. (Отагын фяршлярини гёстярир). Бу
халиляр нядир. Неджя таям, неджя джюджя-плов. Шейх Ахмяд, мягяр сян
бунлара демямисян кий, мяним хёряйим гюндя бир хурмадыр..
Шейх Ахмяд вя адамлар горхуб титряйирляр.
Шейх Ахмяд. Бяли, шейхяна, демишям.
Шейх Нясруллах (узюню адамлара тутуб чыгырыр). Бу нядир,
вялядюззина. Ня уймусунуз бу дюнйайа. Иння дюнйакюм инди лахёвля
мин вярягятин фихюмми джярадятин. Бу нядир. Ня истяйирсиниз. Ня ахта-
рырсыныз. Оляджяксиниз, агярчи шах оласыз. Дюнйайи-шюма дяр нязди-мян
хяр айиня бигядртяр аст аз бярги кий, дяр дяхяни-мялях башяд. Сизин дюнйаныз мяним йанымда чяйирткя агзында олан йарпагдан да алчагдыр. Сизин
дюнйаныз ибарятдир алты джюр ляззятдян: мятум, мяшруб, мялбус, мян-
кух, мяркуб вя мяшмум. Вяссялам. Лакин тяамларын ан ляззятлиси
балдыр кий, арынын тюпюрджяйиндян амяля гялир. Ичдийиниз суйун ичиндя
минлярджя хейванат джямдяйи узюр. Атирляринизин аласы мюшкдюр кий, аху-
нун гёбяйинин ганындан ибарятдир. Мяркубатын ашряфи атдыр кий, ону
минян хямишя хятададыр. Либасларын няфистяри ипякдир кий, гурдун уфу-
нятли агзындан чыхыр. О кий, галды мянкухатын мюяззям файдалары,
бурада мятляб бир аз тулдур (бир аз сакит олуб, йавашджа дейир). Суд-
мяндтяр даруйи кий, джяряб хархари шахидан гюлюзарра фюру минишаняд,
амри-тязвидж никахи-митяяст. Тядбирист мятин дяр мюхафизяти-
шяхристани-иман аз тараджи-тюркан, гямзяхайи джанистан хиснисти-хясини
дяр тяглиди-хуни-фасид. Гёзлярин хяйалы иля тярпянян чох гашынтылы готурлугун ан файдалы дярманы – эвлянмяк мясяляси, йяни сигя элямякдир. Иман мямлякятини джаналыджы наз-гямзя гёзялляринин гарятиндян мюхафизя этмяк учюн сигя мёхкям бир тядбирдир. (Чох уджадан) Мян тязяввяджя ахрязя нисфи динихи. Йяни хяр кяс кий, тязвидж коняд нисфи-дини-худра аз шярри-
вясваси-шейтани вя фясади вя хявясхаи-няфсани эймян башяд. Хяр кяс эвлянся, эвлянмяк онун динини сахлар. Вялядюззина, йяни хяр кяс эвлянся, оз дининин йарысыны шейтанын шяриндян вя няфсани хявавю хявясдян горумуш олар. (Бир
аз дайаныб йавашджа) Шейх Ахмяд, бу джамаатын ичиндя баджылардан хеч
гёзюмя дяймир. Дейнян кий, о бичаряляря хябяр версинляр кий, онлар да
бурайа гялиб вя пярдя далына джям олуб, Аллах-тааланын хёкмлярини
эшитмякдян бибяхря галмасынлар.
Адамлар хярякятя гялир. Чадрайа бюрюнмюш оврятляр тяк-тяк отага гириб, кишилярин
дал тяряфиня дюзюлюрляр.
Шейх Нясруллах (уджадан). Аксярю ахлиннарил-аззяб; биштярин
ахли-джяхянням азабанянд (йавашджа Шейх Ахмядя). Шейх Ахмяд,
мяним тагятим йохдур, сян бунлары баша сал.
Шейх Ахмяд (джамаата). Шейх джянабларынын фярмайишиндян
беля мялум олур кий, джяхянням ахлинин чохусу сигейи-мютядян
мяхрум олан киши вя оврятлярдир.
Шейх Нясруллах (Шейх Ахмядя). Уджадан де, уджадан де.
(Чыгыра-чыгыра). Дю рикят нямази кий, мютязяввидж гюзаряд, бехтяр аст аз
хяфтад рюкят нямази кий, азяб мигюзаряд. Эвлинин гылдыгы ики рюкят намаз субайын гылдыгы йетмиш рюкят намаздан йахшыдыр. (Бирдян айага галхыб вя
саг алини джамаата тутуб, чох уджадан). Тязвидж кон вя гяр ня аз джюмлейи
ряхбанани-нясарайы вя гяр ня аз бярадярани-шейтани. Эвлян, акс тягдирдя нясара ряхбанларындан вя шейтан гардашларындан оларсан.
Хаджы Хясян (габага йерийиб, дюшюр Шейх Нясруллахын габа-
гында сядждяйя). Шейхяна, бизя ряхмин гялсин; биз йазыгыг. Биз хяр
халда сизин амринизя итаят этмяйя хазырыг. Бизя йазыгын гялсин.
Шейх Нясруллах (бир гядяр Хаджы Хясянин узюня бахандан
сонра башлайыр агламага). Хязрят Давудра бя гябристани гюзар ифтадя,
мяляки азабра дид кий, мюрдяра азаб микюняд. Хязрят фярмуд. Давудун бир гябристана йолу дюшдю, гёрдю кий, азаб мяляки бир олюйя азаб
верир. Хязрят буйурду. (Дайаныб отурур йеря вя джамаат башлайыр агламага) Шейх Ахмяд, данышмага тагятим йохдур.
Хаджы Хясян. Аллах шяфа версин.
Адамлар. Аллах шяфа версин.
Адамларын ичиндян “чякил ойза йол вер” сяси гялир. Хейдяр ага, Али бяй вя
мюяллим Мирзя Хюсейн гирирляр ичяри. Шейх Нясруллах бунлара гёстярилян хёрмяти
гёрюб, дурур айага.
Шейх Нясруллах. Шейх Ахмяд, бу агалар кимдирляр.
Хаджы Хясян. Шейхяна. Бу Хейдяр агадыр, телграфханада
сахибмянсяб вя ахли-элм бир вюджуддур. Бу ага – Алигулу бяйдир.
Мяшхур Джахангир бяй мярхумун оглу; озю да хаким йанында
дилмандждыр. Бу джянаб – Молла Хюсейн мюяллимдир.
Шейх Нясруллах (али иля гялянляря йер гёстярир, онлар да
отурурлар). Мязаджы-шярифиниз иншаллах сяламятдир.
Хейдяр ага. Аллах-таала сиз тяк уляманын сайясини бизим
устюмюздян аскик элямясин.
Алигулу бяй. Аллах сизя омюр версин.
Шейх Нясруллах. Чюн адямира бя джяназя гюзарянд вя
рагимани-китабханейи-гейби ибрятханейи-калбуди-инсанра бахамейи-
аджял бяр лёвхи-тяхтейи-табут нигарянд хягг-тяала… Эля кий, инсаны гября гойдулар, гейб китабханасынын катибляри инсан бядянинин ибрятханасыны аджял гялямиля табут тахтасынын устюня йазарлар... Аллах-таала...
(Шейх Нясруллах бирдян бир “уй-уй” эляйиб, узюню гырышдырыр вя сол
алини гойур бёйрюня).
Адамлар тяяджджюбя гялиб динмирляр. Шейх Ахмяд геня бир сёз демяйиб,
дурур айага вя Хаджы Хясяня ишаря эляйиб чыхыр. Хаджы Хясян Шейх
Ахмядин далынджа чыхандан сонра Шейх Нясруллах йеня башлайыр моизясини.
Чехл суал аз у нюмайяд. Аз джюмлейи он суал: йеки аняст кий,
фярзянди-алим, захири худра балибасхайи-кафиран зинят дади вя батини
худра кий, мяхялли-нязяри-мян бювядвагюзашти. Няданям кий, дяр
джяваби-ин суал че гюйянд. Она гырх суал веряр. О суаллардан бири одур кий, эй алим оглум, сян оз захирини кафирлярин палтарлары иля бязядин, амма мяним нязярими джялб эдян батинини йаддан чыхартдын. Билмирям бу суала неджя джаваб веряджякляр.
Хейдяр ага. Бяли, джянаб шейх, биз хяр халда Аллах-тааланын
гюнахкар бяндяляриндяник. (Узюню адамлара чёндяриб бир аз йаваш).
Машаллах, джянаб элм дярйасыдыр; мян беля алим гёрмямишям.
Адамларын бир нечяси. Машаллах, гярибя данышыр, лап Аллах
вергисидир.
Алигулу бяй (адамлара). Машаллах олсун шейхин элминя.
“Маладес.”.
Шейх Нясруллах (Хейдяр агайа). Агайы-мян, бу шяхярдя
сиздян савайы да аджняби дярсини охуйан вар, йаинки сиз ики няфярсиниз.
Хейдяр ага. Хейр, шейхяна, йохдур. Анджаг бир нечя няфярик.
Догрудур, Хаджы Хясян аганын оглу да Фирянгистанда охуйуб; амма
чифайда кий, ахыры пешманлыг олуб. Хягигят, джянаб шейх, аджняби миллят-
лярин дилини инсан бир аз ойрянся, хеч эйиб дейил.
Шейх Ахмяд вя Хаджы Хясян гирирляр ичяри.
Амма бир сурятдя кий, мюсялман ушагы иллярля гедиб кафирляр ичиндя
галды, албяття, этигады дяйишиляджякди.
Хаджы Хясян. Шейхяна, догрусу, мян овладдан йана бядбяхт
олмушам. Бир гялятдир элямишям.
Шейх Нясруллах. Хаджынын оглу да бурада джамаат ичиндядир.
Хаджы Хясян. Хейр, джянаб шейх, хяджалятиндян сизи гёрджяк гачыб
гизляниб. Аллах онун узюню гара элясин.
Шейх Нясруллах. Амр бямяруф хяр мюсялмана ваджибдир.
Хаджы Хясян ага, чагырын оглунузу гялсин; мян ону гёрмяк истяйирям.
Адамлар хярякятя гялир, Хаджы Хясян гапыйа тяряф гедир, бир оврят башлайыр
уджадан агламага.
Ня истяйир оврят.
Мяшяди Орудж (бир аз габага йерийиб). Шейхяна, бу мяним
анамды; оглундан отрю аглайыр. Оглю хаман Кярбялайы Фятуллахдыр кий,
сизин мярхямятинизнян Хорасанда дирилиб.
Аглайан оврят (чадра башында, бир аз аглайа-аглайа габага
гялир). Беля сяня гурбан олум, ай шейх. Мян оглуму сяндян истя-
йирям.
Шейх Нясруллах (чох уджадан). Хяр сюхян джайи, хяр нюктя
мягами даряд. Хяр сёзюн бир йери, хяр нёгтянин бир мягамы вар.
Шейх Ахмяд (оврятя). Ай баджы, чякил гет, шейхя башагрысы
вермя; хяля о сёхбятин вахты дейил.
Хаджы Хясян йапышыб Искяндярин алиндян гятирир. Искяндяр гялиб дурур
Шейх Нясруллахын габагында вя аллярини джибляриня гойуб, бахыр онун узюня.
Шейх Нясруллах. Бяйин исми-шярифи нядир.
Хаджы Хясян. Нёкяринизин ады Искяндярдир.
Шейх Нясруллах. Пях, пях. Искяндяр. Искяндяр. Искяндяри-
Руми. Искяндяри-Зюлгярнейн. Ня гёзял исмдир. Искяндяр, Искяндяр.
Хич йек аз ахади-хялгра тякмили-няфси (Хаджы Хясян Хаджы Бяхшялини
ишаря иля чагырыр вя хяр икиси чыхыр эшийя) вя тяхзибихюлг зяруритяр аз
мюлки-сялатин нист кий, мямлякят сядди мёхкям бястя кишвяри-хатир
сюкняра зи шяри-йяджуджи тяшвиши дюшмянани-шум эймян кярданяд. Халгын хеч бир няфяриня оз няфсини вя ахлагыны тямизлямяк падшахлара вя султанлара зярури олан гядяр зярури дейилдир кий, мямлякятя мёхкям бир Искяндяр сядди чякиб, гялб олкясини, Йяджуджун шярри кими пис олан дюшмян тяшвишиндян амин элясин. Аз асяри сёхбятяст,
Хяр чи дяр ин алямяст.
Вярзи кюджа йафти
Бид бяхайи-нябат. Бу дюнйада хяр ня варса, хамысы йолдашлыг асяридир, йохса сёйюд агаджы нябатат бахарыны харадан тападжагды.
Искяндяр. Бяли, джянаб шейх, баша дюшдюм.
Хейдяр ага. (Алигулу бяйя). Гёрюрсян шутит эляйир.
Шейх Нясруллах (Искяндяря). Джянабыныз да бир мянсяб
сахибисиниз йа йох.
Искяндяр. Хейр, мян хеч бир шей сахиби дейилям. Мянсяб сахиби
бу агалардыр. (Хейдяр аганы вя Алигулу бяйи гёстярир). Мян анджаг бу
мейвялярин ичиндя итбурну гюлюйям.
Алигулу бяй (Хейдяр агайа). Йягин геня кефлиди.
Шейх Нясруллах (Искяндяря). Беля мялум олур кий, сизин
дярсиниз бу агаларын дярсиндян аздыр кий, бир мянсябя чата билмямисиниз.
Искяндяр. Бяли, бяли, бунлар элм дярйасыдырлар. Инди да кий,
иншалах, сиз джянабдан олю дирилтмяк элмини ойрянярляр, онда даха лап
алим оларлар, иншалах.
Шейх Нясруллах (хаджылара). Хаджы Хясян ага, тявягге эдирям
бу биядяби бурадан кянар эдясиниз. Бу мюртяд Аллах-тааланын
хикмятиня истехза эляйир. (Хаджы Хясян вя гейриляри Искяндяри хядяляйиб,
салырлар эшийя).
Хейдяр ага. Шейхяна, онун аглы башында дейил, чюнки геджя-
гюндюз кефлидир.
Мир Багир ага. Хяля кефлилийи галсын кянарда, хяля хиджабы да
даныр. Дейир кий, гяряк оврятляр узюачыг гязяляр.
Шейх Нясруллах (чох уджадан). Неджя.
Хаджы Кярим. Хейр, Мир Багыр ага, о гяляти эляйя билмяз.
Мир Багир ага. Неджя эляйя билмяз. Хазыр дюнян мягяр
доггуз йашында баджысына демяйиб кий, дур чыхаг кючяйя гедяк, гязяк.
Ня билим, гюн чыхыб, чичякляр ачыб. Мян оз гулагымнан эшитмишям.
Шейх Нясруллах (дурур айага). Вавейла, вавейла. (Адамлар
хярякятя гялир вя хамы галхыр айага, Шейх Нясруллах гапыйа тяряф
хюджум эляйир). Мян бу вилайятдя гала билмяням.
Адамлар гарышыр бир-бириня. Хаджы Хясян тяшвишля гирир ичяри вя аглайа-
аглайа гедиб дюшюр шейхин айагларына.
Хаджы Хясян. Шейхяна, мян йазыгам, мяня ряхмин гялсин. Ня
тянбех лазымдыр, мян эляйим; каш сыз мяним эвимдян наразы гетмяйин
вя мяни бядбяхт элямяйин.
Хаджылар. Шейхяна, сиз сакит олун. Биз бу саат ону бурадан
говарыг, итилиб гедяр джяхяннямя.
Адамларын бир неджяси эвдян чыхыб, Искяндярин далынджа дейиня-дейиня
гачырлар.
Хаджы Хясян (адамларын далынджа). Йаваш. Йаваш. Сябр эляйин.
Мян озюм онун тянбехини элярям. Хаджы Бяхшяли, Хаджы Кярим, Хаджы
Казым. Джахыл-джухулу сакит эляйин, мян озюм о мялунун охдясиндян
гялярям (чыхыр, отагда галыр Шейх Нясруллах вя Шейх Ахмяд).
Шейх Нясруллах. Шейх Ахмяд, мяним бу Искяндярди-няди,
бундан гёзюм су ичмир.
Шейх Ахмяд (бир аз фикирдян сонра). Шейхяна, хеч нарахат
олма, ону бураларда хеч адам йериня гойан йохду. Сян дамагыны
позма, ишиндя ол.
Шейх Нясруллах (бир аз фикир эляйиб). Шейх Ахмяд, аввялян,
чых эв сахибиня хялвятджя де кий, мяня бир тикя чёряк гятирсинляр.
Санийян-икинджиси, тявягге эля кий, гялиб мяня йер гёстярсинляр, рахат олмаг
истяйирям. Вя салисян-учюнджюсю (бир аз дайаныб) дяхи озюн билирсян кий, сёз йох кий, тядарюк гёрюбсян. Мян бу геджя тяк бурада гала билмяням,
бядяним йекджя агрыйыр. Гяряк овдурам… Аллаха шюкюр, озюн хамысыны
билирсян. Дяхи дайанма, тез ол.
Шейх Ахмяд чыхыр, хава башлайыр гаранлыглашмага.
(Шейх Нясруллах гялиб отурур дёшяйин устюндя вя бир гядяр фикирдян
сонра оз-озюня).
Мян хямишя халга дейяндя кий, нахошам, эля билирляр кий, халгы
алдадырам; амма Аллах шахиддир кий… (бир аз дайаныб) мян хеч кяси
алдатмырам; чюнки хягигятдя мян нахошам. Джамаатын габагында мян
озюмю нахошлуга вуранда, Шейх Ахмяд хямишя эля билир кий, мян
адамлары аля салырам; амма бу бичарянин хеч хяйалына гяля билмяз кий,
мяним мярязим чох шиддятли мяряздир (Фикир эляйир). Хямин бу мя-
рязин бярякятиндяндир кий, мян бу бамбылы Ахмядин йанында олмушам
бир баладжа ушаг вя аглайыб атамдан кишмиш истяйян кими гюндя бир дяфя
утана-утана дейирям: шейх Ахмяд, мяня кишмиш” (ики алиля узюню
ортюб, сакит отурур).
Хаджы Хясянин нёкяри Али – бир мяджмяйи ичиндя плов вя гейри хёрякляр гятириб
гойур орталыга вя чыхыр. Шейх Ахмяд дахил олур вя гялиб дурур бир тяряфдя. Бир
гядяр кечир гапыда ики оврят гёрсянир. Пычапыч иля оврятляр бир б аладжа оврятин
алиндян тутуб, гятирирляр ичяри вя дурурлар гапынын йанында. Нёкяр гириб чыраг йандырыр.
Хаджы Хясян оврятлярин далынджа гирир.
Хаджы Хясян (оврятляря). Гызым, утанма, Аллах амридир. Нийя
утанырсан.
Шейх Нясруллах. Шейх Ахмяд, мяним тяряфимдян вякил ол
вя сигяни джари эля.
Шейх Ахмяд. Баш устя.
Хамы чыхыр вя баладжа оврят галыр отагда. Бу да истяйир адамларын далынджа чыхсын;
амма чыханлар гапыны ортюб, буну гойурлар ичяридя. Шейх Нясруллах дурур айага
вя бир гядяр фикирдян сонра тярпяшмяйиб, оврятя сары бялагятля дейир.
Шейх Нясруллах. О сянин оз ихтийарындадыр: истяйирсян гет,
истяйирсян гал. О сянин оз ихтийарындадыр кий, оляндя дюшясян бярзях-джяхянням аляминя. Айаг тяряфиндян баджа ачыла джяхяннямя вя гатыр йекяликдя
агрябляр гялиб йапышалар бядяниня. Бу да сянин оз ихтийарындадыр кий,
сяни гября гойанда баш тяряфиндян бир дяричя ачыла вя о дяричядян бир
няфяр гылман гялиб сяннян мазаглаша вя бу аснада гылманын бойнунда
сапа дюзюлмюш зябярджяд даняляри гырылыб дагылалар вя башлайасыныз хяря
бир тяряфдян зябярджяди геня сапа дюзмяйя вя бир да гёрясиниз кий,
йетмиш мин дюнйа саатлары гялиб доланыб вя инди гийам-гийамят олур.
(Оврятя йавуглашыр). О вядя гылман йапышар сянин алиндян (йапышыр
оврятин алиндян) вя гюля-гюля сяня дейяр: “Гёрясян дюнйада ня гядяр
саваб ишляр гёрюбсян.”
Пярдя
УЧЮНДЖЮ МЯДЖЛИС
Учюнджю мяджлис ваге олур шяхярин кянарында, гябиристанын йанында. Чох джямиййят айагйалын, шалвар вя туманларыны дизядяк чырмайыб, аллярини алляринин устюня гойуб, айаг устя дурублар. Орталыгда Шейх Нясруллах уджа дашын устюня чыхыб, отуруб данышыр. Саг тяряфиндя Шейх Ахмяд, сол тяряфиндя Хаджы Хясян вя атрафында биз гёрдюйюмюз адамларын хамысы, Искяндярдян вя оврятлярдян савайы.
Шейх Нясруллах (алиндя бирджилдли йекя китаб, чох фясахятля
данышыр). Дяр хязаини-гюдрят джёвхяри-шярифтяр аз элм вя няфистяр аз
даниш нист (Шаираня)
Элм бявяд зиндягийи-джаню дил,
Элм бяхяд тазягийи-абю гил.
Элм нясими-чямяни-джан бявяд,
Райихейи-рёвзейи-ризван бявяд.
Хяр кий, бясярчешмейи – даниш рясид,
Аби-хяйати-абядира чяшид. Гюдрят хязиняляриндя элмдян даха азиз вя даха гиймятли бир джявахир йохдур. Гялбин вя рухун йашайышы элмя баглыдыр. Элмя суйа вя палчыга тязялик веряр. Элм джан чямянинин нясимидир. Элм бехишт багынын атридир. Элм сярчешмясиня чатан адам хямишялик аби-хяйат дадды. (Бир аз дайаныб, китабы ики али иля йухары галхызыб, чох уджадан).
Будур китаб. Будур элм. (Бир аз дайаныб йавашджа). Анваи-улум вя ас-
нафи-он дю гисмяст: джалиййя вя хяфиййя. Джалиййя он кий, сямти-иштихар
йафтя, аксяри-уляма бир гяваид вя гяванини он мюттяле мишявянд вя
ахатейи-дягайигю рягабиги-кюллиййат вя джюзиййати-он минюмайянд.
Вя хяфиййя он кий, дяр зявайайи-ихтифа мандя хяр кясра вюгуф бяр хя-
гайиги асрар вя бядайеи-асари-он мюйяссяр няшявяд. (Бир азджа уджа-
дан). Аз джюмлейи-хяфиййат: аввял, элми-тилисматяст. Вя лакин буннан
ишимиз йохдур. Дёввюм, элми-тясхират. Буннан да ишимиз йохдур. Сев-
вюм, элми-хяйалат. Буннан да ишимиз йохдур. Джяхарюм, элми-шябядя.
Буннан да ишимиз йохдур. Пянджюм (айага дуруб, узюню гябиристана
чёндяриб, бир гядяр бахыб, чох уджадан), риджяти-амват (бир аз дайаныб,
йавашджа), йяни олюлярин риджяти (бир аз сакит олуб отурур, йавашджа). Бина
бяр умуми-фяваид вя шюмули-аваиди-ин китаб (китабы йухары галхызыр)
кий, люббю любаб вя мягбули-улюл-албабяст. Мисали бимисал, лазимюл-им-
тисал, алиджянаб, нигабяти-интисаб, дирайяти-нисаб, вялайяти-иктисаб, джяла-
люл-хяшямят вяддёвля, гявимюд-дин вял-миллят, сярирарайигах-Хёс-
рёви амири-бахадир лазаля, мюяййядян мин индиллах бинняфсил-гюдсий-
йя, симяти-сюдур йафт кий, ин хягири-фягир Нясруллах ибни-Джяфярюл-ваи-
зюл-Исфяхани бятялифи ин китаб иштигал кюняд вя ин рисаляра кий, бя кяш-
фюл-кяшшафи-хикмяти-риджят” гяштя бир пяндж мягсяд мябни сахт. Аввял,
элми-симийа; дёввюм, элми-римийа; севвюм, элми-кимийа; чяхарюм,
элми-лимийа; пянджюм, элми химийа. Вя лакин бунларынан да ишимиз
йохдур. (Бир аз дайаныб). Риджят бяфятхра, бямянийи-бяргяшт бядюнйаст
бяд аз мюрдян. (Бир аз бахыб, чох уджадан) Отурун.
Адамларын хамы бирдян чёкюб, диз устя отурурлар. Шейх бир аз алчагдан.
Бязи мюнкирляр дейирляр кий, риджят бяд аз мярг мюнафийи-тяклифяст.
Зира кяси кий, мюрдя, тяклиф аз у мюртяфе шюд. Дюбаря амядяни у бе ин
алям че сямяр даряд. (Уджадан). Бялкя сизин да ичиниздя беля мюнкир-
ляр вар. Агяр вар, гялсин мяним бярабяримя. Мян бу китаб иля онун
джавабыны верим. Кимдир дейян кий, олюляр дяхи бу дюнйайа гайытма-
йаджаглар.
Шейх Ахмяд (йавашджа Шейх Нясруллаха). Арябджя де,
арябджя де.
Шейх Нясруллах (чох уджадан). Фяиза аряфтя хаза вя овзяхтю
лякя фил-гёвли бир риджятил-ляти иджтямяятиш-шиятю алейхима фи джямиил-агвам. Буну инкар эдян гяряк элядя буну да инкар эдя кий, дясти мюба-
рякяшра бяр пюшти гусфянди (башлайыр агламага), фюруд авурдя дюайи-
бярякят гюфт вя бягюдряти бари-тяала аз он эк гусфянд хяфтад гусфянди
дигяр мютявяллид шюдянд. Бир гойуну бир санийядя йетмиш гойун эля-
йян оз бяндялярини олдюря биляр, дирилдя да биляр. (Чох уджадан). Ким-
дир буну данан. Гой гялсинляр бярабяримя, бу китаб иля онларын джа-
вабыны верим.
Хаджы Хясян (али алинин устюндя, горха-горха башыны ашагы
айиб). Фяда олаг сяня, Аллахын хёкмюню данан кафирдир.
Шейх Нясруллах (хирсля джамаата, уджадан). Дурун айага.
Хамы бирдян галхыр айага.
Мягяр эшитмяйибсиниз кий, йетмиш мин няфяр бир гёвм таундан хялак
олмушдулар. Арз кярд, илахи, агяр михасти инхара зиндя гярдани та билади-
тюра абад нюмайянд. Ондан отрю кий, сян гёндярдийин бяладан гачмайыб,
шяхадятя йетишибляр. Гой инди дирилсинляр. Гой зиндя олуб, сяня ибадят
элясинляр. Гой бу дюнйайа риджят эдиб, сянин шяхярлярини абад элясинляр.
Худавянди-алямдян джаваб гялди кий, (аглайа-аглайа) айа, дуст мидари
кий, ишанра зиндя нюмайям, бяджяхяти хатири тю.
Джамаат башлайыр агламага
Арз кярд: бяли. Пяс хягг-тяала ишанра зиндя гярданид. Аллах-таала
онларын хамысыны дирилтди. Чинан кий, зикр шюд, мюрдяянд вя зиндя шюдянд
вя рюджу нюмудянд бяин дюнйа.
Джамаат ичиндян бир годжа киши (аглайа-аглайа). Ай
шейх, беля гурбан олсун сяня мяним джаным. Мян пяхливан оглуму
сяндян истяйирям кий, инди бир ай олар олюб; мяним джийярими йандырыб.
Гурбан олум сяня, ай шейх, мян йазыгам.
Бир нечя адам истяйир беля тявягге элясин
Шейх Ахмяд (уджадан). Сябр эйляйин, хяля о сёхбятлярин вахты
дейил.
Джамаат башлайыр йеня агламага вя йалвармага, бири дейир: “атамы дирилт”, бири дейир анамы дирилт”, бири: баджымы”, бири “гардашымы”
Шейх Нясруллах (чох уджадан). Сюкут.
Хамы гёзляринин йашыны силя-силя сясини кясир.
Шейх Ахмяд, гётюр кагыз-гялями, хяр кяс оз гохум-агрябасын-
дан олянляринин хансынын дирилмяйини хахиш эдир, йаз, вер мяня.
Адамлар хярякятя гялир, истяйирляр йавуглашсынлар Шейх Ахмядин йанына, бир-
бирини басыр. Бязиси аглайыр. Хяр кяс истяйир габага кечя вя ахырда басабас дюшюр вя
гийлю-гал башланыр.
Шейх Нясруллах (чох уджадан чыгырыр). Адяб.
Хамы йаваш-йаваш чякилиб дурур оз йериндя
Шейх Ахмяд (кагызы вя гялями алыр алиня). Бисмиллахир-
ряхманир-ряхим. Хяр кяс олянляринин риджятини, йяни дирилиб бу дюнйайа
гялмяйини хахиш эдир, бир-бир нёвбя иля вя гайда иля вя адяб иля десин,
мян йазым бу кагыза вя йетирим шейх хязрятляринин хидмятиня.
Йеня адамлар хярякятя гялиб, истяйирляр басхабас салсынлар.
Шейх Нясруллах (чох уджадан). Ассябр. Йа мяшярял-ислам. Эй мюсялманлар. Сябр эдин.
Джамаат горхуб, сакит олур.
Шейх Нясруллах (Хаджы Хясяня). Хаджы Хясян ага, олянляринин
адларыны бир-бир сёйля, Шейх Ахмяд йазсын.
Хаджы Хясян (адябля аллярини бир-биринин устюня гойуб, габага
гялир вя баш айир). Атам Хаджы Мехди. Аллах сизин да олянляринизя
ряхмят элясин.
Джамаат (бир сясля). Аллах ряхмят элясин.
Шейх Ахмяд (йазыр). Атан Хаджы Мехди.
Хаджы Хясян. Анам Сякиня.
Шейх Ахмяд (йазыр). Анан Сюкейня.
Хаджы Хясян. Бир оглум Джяфяр (аглайыр).
Шейх Ахмяд (йазыр). Бир оглун Джяфяр.
Хаджы Хясян. Бир оглум Хейдяр.
Шейх Ахмяд (йазыр). Бир оглун Хейдяр.
Хаджы Хясян. Гызым Сара.
Мир Багир ага (бирдян адамларын ичиндян чыгырыр). Ону йазма.
Ону йазма.
Хаджы Хясян вя адамлар тяяджджюбля бахырлар Мир Багыр агайа тяряф.
Шейх Нясруллах (уджадан). О кимдир дейян йазма. Она ня дяхли
вар.
Мир Багир ага (йерийиб габага). Шейхяна, о гыз, айыб олмасын,
мяним оврятимдир.
Шейх Нясруллах. Хуб, мягяр айалынын дирилмяйиня разы
дейилсян.
Мир Багир ага (бир аз дурухуб). Джянаб шейх, сёзюм орада
дейил. Мяня бу аджыг гялир кий, хяйя Хаджы Хясян дюз адамдыр, нийя бяс
гардашы Хаджы Рзаны йаздырмыр.
Джамаат диггятля бахыр Хаджы Хясянин узюня.
Хаджы Хясян (Мир Багыра хирсли). О сяня бордж дейил. Оз гар-
дашымдыр; истярям йаздырарам, истямяням йаздырманам. Сяня ня
дяхли вар.
Мир Багир ага (Хаджы Хясяня хирсли). Чох аджяб, инди кий, о
йекяликдя кишини йаздырмырсан, бир баладжа гызы бяс нийя йаздырырсан.
Шейх Нясруллах (уджадан). Чох мюбахися лазым дейил. (Хаджы
Хясяня) Хаджы Хясян ага, ня сябябя олян гардашын Хаджы Рзаны
йаздырмырсан.
Хаджы Хясян (башыны ашагы салыб, фикир эляйир). Шейхяна.
Гардашым Хаджы Рза беш илдян артыгдыр олюб; инди чюрюйюб гедиб; дяхи о
неджя дирилиб гялиб адам оладжаг.
Шейх Нясруллах (чох уджадан). Неджя чюрюйюб. Кимдир ону
чюрюдян. Анзяр-уллах-ул-изам кейфя няншяраха. Йяни нигах кон бя-
суйи истиханяха кий, че гуня худавянди-алям онхара аз зямин бюлянд
микюняд вя бяджайи-худ рядд микюняд кий, джясяди-ишан башяд вя мю-
ряккяб микюняд бязира бябязи бяд аз он гушт мируйаняд вя мипуша-
няд. Бах гёр сюмюкляри неджя дирилдирик. Йяни сюмюкляря сары бах гёр худавянди-алям онлары йердян неджя галдырыр вя оз йерляриня гайтарыр кий, онларын бязисини о бириля бирляшдирир, ондан сонра да ат амяля гятириб, онларын узярини ортюр.Неджя чюрюйюб. Кимдир ону чюрюдян.
Шейх Ахмяд (Хаджы Хясяня). Хаджы Хясян ага, сёзю мюхтясяр
элямяк лазымдыр. Шейх хязрятляринин овгаты чох бахадыр. Гардашын Хаджы
Рзаны да йазыммы кагыза йа йох. Ихтийар сизиндир. Агяр дирилмяйиня
разы дейилсиз, о озгя мятлябдир.
Хаджы Хясян (Шейх Нясруллаха). Шейхяна, мюмкюндюрми кий,
мяня изин верясиниз, гедим бир гядяр фикирляшим.
Шейх Нясруллах. Хуб, гет фикирляш.
Хаджы Хясян башыны ашагы салыб чыхыр.
Шейх Нясруллах (Хаджы Бяхшялийя). Хаджы ага, нёвбят сизиндир.
Олянляринизин адларыны бир-бир де, Шейх Ахмяд йазсын.
Хаджы Бяхшяли (алини алинин устюня гойуб, йерийир габага вя
башлайыр агламага). Атам-анам сяня фяда олсун. Аввял-ахыр, айыб ол-
масын, бир гызым галыб, огул узюня хясрят галмышам. Бютюн омрюмдя
Аллах-таала мяня ики огул мярхямят эляйиб: амма икисини да мян би-
чарянин алиндян алыб. Биринин ады Джялил, биринин ады Хялил иди. Джялил он йашында иди, Хялил сяккиз йашында. Икиси да нишанлы иди. Эля Джялилин тойунун тядарюкюндя идим кий, айын-шайын гяздийи йердя, бах, бойнунун бу-
расындан (али иля оз бойнунун далыны гёстярир) бир йара чыхды. Ня гядяр
Уста Джяфяря дава-дярман элятдирдим, баша гялмяди (аглайыр). Ах, би-
нява Джялил. Ня гядяр нязр элядим, нечя дяфя Гарадаш оджагына апар-
дым, чифайда. Демяйинян йазыгын аджяли тамам имиш.
Шейх Нясруллах. Хаджы Бяхшяли, мяним бурада чох отурмага
вахтым йохдур.
Шейх Ахмяд. Хаджы Бяхшяли, сёзю мюхтясяр эля, кими ис-
тяйирсян, де йазым.
Хаджы Бяхшяли (Шейх Нясруллаха). Джянаб Шейх, дяхи мяним
сёзюм йохдур. Мян Джялилими вя Хялилими сяндян истяйирям.
Шейх Ахмяд (йазыр). Демяк кий, бир оглун Джялил вя бир оглун
Хялил. Бунлары йаздым. Дяхи бунлардан савайы.
Хаджы Бяхшяли. Шейх Ахмяд ага, дяхи бунлар кифайятдир.
Шейх Ахмяд (тяяджджюблю). Хуб, мягяр атандан, анандан вя
гейри агрябаныздан вяфат эдян йохдур.
Хаджы Бяхшяли. Бяли, атам да, анам да вяфат эдиб; амма бича-
ряляр чох годжалмышдылар. О гядяр годжалмышдылар кий, озляри да тянгя гялмишдиляр.
Шейх Ахмяд. Демяк, Джялилдян вя Хялилдян савайы озгя бир
кясиниз йохдур кий, йазым.
Хаджы Бяхшяли (узюню гябиристана тяряф тутуб). Ах, йазыг
балаларым. Бичаря тифиллярин гябри эля бурадан гёрсянир. Икисини да бир-
биринин йанында дяфн элямишям. Чюнки о йазыг Хялил, догрусу, чох
надиндж иди, амма бир-бирини чох истярдиляр. Одур кий…
Шейх Нясруллах (Хаджы Бяхшялинин сёзюню кясиб хирсля). Хаджы
Бяхшяли, агяр дяхи оляниниз йохдур, чякил кянара.
Хаджы Бяхшяли. Хейр, шейхяна, дяхи йохдур.
Джамаат ичиндян бириси (уджадан). Неджя йохдур. Пяс
оврятин Хюрнисяни нийя йаздырмырсан.
Джамаат тяяджджюбля бахыр сяс гялян тяряфя.
Шейх Нясруллах. Кимди о данышан. Гялсин габага.
Кярбялайы Вяли (габага йерийиб). Шейх, мяням данышан. Бу
хаджыдан (Хаджы Бяхшялини гёстярир) бир соруш гёряк, учь ил бундан габаг
олян арвадыны нийя йаздырмыр. Ады да Хюрнисяди; озю да мяним догма
баджымды.
Хаджы Бяхшяли (Кярбялайы Вялийя). Итил джяхяннямя, ахмагын
бири. Оз айалымды; кефим истяр йаздырарам, истямяз йаздырмарам; сяня
ня борджду.
Шейх Нясруллах (уджадан). Сюкут. Мюбахися лазым дейил.
Хаджы Бяхшяли, гяти джаваб лазымдыр. Мяним вахтым аздыр; истяйирсиниз кий,
оврятиниз дирилсин, йаздырын; истямирсиниз чякилин кянара.
Хаджы Бяхшяли (бир аз фикир эляйиб). Шейхяна, тявягге эдирям
бир аз изин верясиз, гедям фикирляшям.
Шейх Нясруллах. Чох аджяб, гет фикирляш. Шейх Ахмяд, гёр
дяхи кимдир хахиш эдян, йаз гутар.
Хаджы Бяхшяли чыхыр, адамлар башлайыр йаваш-йаваш азалмага.
Кярбялайы Вяли (габага гялиб). Джянаб шейх, беля о
гядямляриня гурбан олум. Мяним баджым Хюрнисяни сийахыйа йаздыр,
гой йазыг арвад дирилсин вя оз дили иля джянабыныза арз элясин, гёрюн бу
Хаджы Бяхшяли онун башына ня той тутуб. Онда джянабыныз гёрярсиниз кий,
ня сябябя Хаджы Бяхшяли оврятинин дирилмяйиня разы дейил.
Хаджы Бахшали (адамларын ичиндян дюбаря габага гялиб, хирсли
вя уджадан). Адя, хяля утанмырсан да данышырсан. Чох аджяб, Хюрнисяни
йаздыр. Амма бу шяртля кий, сян да олянляринин хамысыны йаздыр.
Кярбялайы Вяли (хирсли). Чох аджяб, йаздыррам.
Шейх Ахмад. Узун данышыг лазым дейил. Кярбялайы Вяли, агяр
дейяджяксян, олянлярювюн адыны де, чякил кянара.
Кярбялайы Вяли. Атам Мяшяди Мустафа.
Шейх Ахмяд (йазыр). Атан Мяшяди Мустафа.
Хаджы Бяхшяли. Чох аджяб.
Кярбялайы Вяли. Бир оглум Зейнал (истяйир агласын).
Шейх Ахмяд (йазыр). Бир оглун Зейнал.
Хаджы Бяхшяли. Чох аджяб.
Кярбялайы Вяли. Гызым Пюстя.
Шейх Ахмяд. Гызын Пюстя.
Хаджы Бяхшяли. Чох аджяб.
Кярбялайы Вяли (бир аз фикирляшиб). Вяссялам.
Хаджы Бяхшяли (хирсли габага йерийиб, Кярбялайы Вялийя). Неджя
вяссялам. Бяс ананы нийя йаздырмырсан. Бяс анан олмюйюб. Кечян ил
агбирчяк арвады дёйя-дёйя олдюрдюн. Хя, нийя динмирсян. Йохса гор-
хурсан дириля, гедя хёкумятя шикайят эдя, сяни тутуб гаталар дустагха-
найа. Хя… нийя йаздырмырсан. Нийя гёзлярини бялярдирсян.
Шейх Нясруллах (уджадан). Гилю-гал лазым дейил. Кярбялайы
Вяли, истяйирсян, ананы да Шейх Ахмяд йазсын; истямирсян, чякил кянара.
Кярбялайы Вяли (башыны салыб ашагы). Джянаб шейх, гой гедим
фикирляшим.
Шейх Нясруллах. Хуб, сян да гет, фикирляш.
Кярбялайы Вяли вя Хаджы Бяхшяли бир-бириня аджыглы баха-баха чыхырлар. Джамаат
башлайыр азалмага. Узагдан кефли Искяндярин сяси гялир: “Хуб, сян да гет, фикирляш.
Хуб, сян да гет, фикирляш.” Бу сёзляри дейя-дейя вя джибиндян чёряк парчаларыны чыхарыб
йейя-йейя Искяндяр галан тяк-тюк адамларын голундан йапышыб, гюля-гюля бахыр
юзляриня. Онлар да бир сёз демяйиб, башлары ашагы, чыхыб гедирляр. Шейх Нясруллах дашын
устюндян йенир ашагы вя Шейх Ахмяд гялямдан-кагызы йыгышдырыр. Сонра Искяндяр йеня
оз-озюня бир-ики дяфя: хуб, сян да гет, фикирляш.”– дейиб, шейхи гёрян кими дурур вя
гах-гах чякиб, угунуб эля гюлюр кий, аз галыр йыхылсын. Сонра сакит олуб, бир гядяр шейхин
узюня бахандан сонра дейир:
Искяндяр. Хамы гетди фикирляшсин. Бу мейданда галды бирджя
няфяр кефли Искяндяр. Бу мейдан пяхливан мейданыдыр. Хюняр истяр кий,
Искяндяр кими бир игид гялиб шястинян дурсун бу мейданда вя десин:
(уджадан) Джянаб шейх, хяр ня гядяр кий, бу гябристанлыгда (али иля
гёстярир) олю басдырылыб, хамысыны дирилт. Ха… ха… ха... (Чёнюб бахыр
джамаат дагылан тяряфя). Ха… ха… ха... Хамы гетди фикирляшсин. (Шейх
Нясруллаха тяряф чёнюб, гялир онун габагына вя истяйир ал версин).
Джянаб шейх, мян олюм ал вер. Лотусан хяйя, ал вер.
Шейх Нясруллах (уджадан). Кянар ол. Мян сяня ал
вермяням. Сян шяраб истемал эляйирсян.
Искяндяр. Джянаб шейх, сиз гяряк шюкр эляйясиниз кий, мян шяраб
ичирям. Агяр мян шяраб ичмясям, аглым башымда олар; аглым башымда
оланда бирдян гёзюмю ачыб, гёрярям кий, аха, бизим шяхяримизя бир
мюджтяхид гялиб, адыны гойуб олю дирилдян вя мёмин хаджыларымызын
башыны риджят мясялясиля пийляйя-пийляйя хяр геджя бир баладжа гыз алыр.
Ха… ха… ха... Мян олюм ал вер. Лотусан ал вер. Ха… ха… ха...
Шейх Нясруллах (чох хирсли). Джяхянням ол. Валлахы эля бяд
дуа элярям кий, йер иля йексан оларсан. Мян Аллахын амри иля хяр геджя
интяхасыз сяваба наил олурам; дяхи сянин тяк мейханаларда овгатымы
зайе элямирям (Шейх Ахмядя). Шейх Ахмяд, гял гедяк; хяля бу баби
чох сёз данышаджаг.
Шейхляр узаглашыр. Искяндяр динмяйиб, бахыр онларын далынджа вя шейхляр гёздян
итяндян сонра ики йумругуну йухары галхызыб, уджадан дейир.
Искяндяр. Бу голларда Рюстям пяхливан кими гюввятим олайды,
йапышайдым сизин айагларыныздан вя атайдым гёйюн узюня, башашагы
гялиб, кал гарпыз кими пагг эляйиб дагылайдыныз… (вя озю да пагг
эляйиб атылыр гёйя). Тфу, шарлатанлар... (кефли кими уфулдайыр. Сонра
диггятля оз-озюня бахыб, гюля-гюля) Буй. Адя, валлах, динмя, дейясян
эля лап пяхливанам. Ха… ха… ха... (папиросу йандырыб, йаваш-йаваш
гялиб дурур Шейх Нясруллах отурдугу дашын устюндя, айаг устя дуруб,
бахыр гябристанлыга. Бир гядяр фикирли бахандан сонра хейфсиляниб,
аллярини дизляриня вуруб дейир).
Ах, Аллахын алтында, Шейх Нясруллах кими мяним да бир эля элмим
олайды кий, бурада йатан олюлярнян даныша биляйдим. Ах. Агяр олса иди,
узюмю тутардым бу гябристанлыга вя чагырардым: (чох уджадан) Олюляр.
(бир аз алчагдан). О вядя хамы йатмышлар башларыны гябирдян чыхардыб,
сорушаджаг идиляр кий, ня дейирсян, а Искяндяр бяй.”. Онда мян бу рях-
мятликляря беля бир вясиййят элярдим; мян бунлара дейярдим: (узюню
гябиристанлыга тутуб чыгырыр). Олюляр. (йеня бир аз алчагдан). Бир гюн
Шейх Нясруллах гялиб дураджаг сизин башынызын устюндя вя бир дуа оху-
йуб уджа сясля чагыраджаг: (уджадан) Дурун айага, эй Аллахын мёмин
бяндяляри.” (Бир аз дайаныб, бир аз алчагдан) Олюляр. Мян сизя вясий-
йят эляйирям кий, шейхин сёзюня амял элямяйясиз. Гялин бу кефли Искян-
дярин сёзюню бир йахшыджа дюшюнюн вя нясихятини гябул эдин. Вя агяр
мяндян сорушсаныз кий, нийя. – Мян сизя джаваб вермяйя хазырам. (Бир
аз дайаныб, джибиндян бир тикя чёряк чыхардыб йейир). Ай ряхмятликляр.
Инди сиз бурада рахатджа йатыбсыныз; хеч дюнйадан хябяриниз йохдур.
Амма валлах, биллах, анд олсун сизин азиз джаныныза эля кий, башынызы гя-
бирдян чыхардыб дурдунуз айага, лап пешиман оладжагсыныз. Агяр мян-
дян сорушсаныз кий, нийя. – Мян сизя бу саат арз элярям. Беля тутаг кий,
сиз, мясялян, дирилдиниз. Чох аджяб. Ахы дириляндян сонра бу гябиристан-
да кий, галмайаджагсыныз; истяйяджяксиниз кий, сёз йох, дагыласыныз эвля-
ринизя. Чох аджяб, дагылдыныз. Инди бир дейин гёрюм, сизи хяля эвя гойа-
джаглармы. Валлах, биллах, Шейх Нясруллахын башына анд олсун, гедиб гё-
ряджяксиниз кий, эвляринизин гапылары баглыдыр. Бяли, ня эйби вар, йердян бир
даш гётюрюб, гапыны дёйяджяксиниз кий, гялиб ачсынлар. Онда гапынын да-
лына бир адам гялиб сорушаджаг: (назик сясля) Эй, гапыны дёйян, сян ким-
сян. Бяли, сиз джаваб веряджяксиниз кий, тез ол, ач гапыны, мяням. (Назик
сясля) Ахы сян кимсян. Адын няди. – Ач гапыны. Мян бу эвин сахиби-
йям. (Назик сясля) – Джяхянням ол, гой гет. Биз сяни танымырыг. – А кий-
ши неджя танымырсыныз. Мян Кярбялайы Хюсейнгулуйам, бу эв мянимди.
Мяним бурада арвадым вар, ушагым вар. (Назик сясля). Чох данышма.
Итил джяхяннямя. Сянин бурада хеч задын йохдур. Гардашын Хаджы Фярядж
арвадыны да алыб, эвиня да сахибляниб, ушагларыны да гёндяриб нахыра. –
А киши, Аллах хатиряси учюн, ач гапыны, мяним бурада арим вар (йогун
сясля). Чох данышма. Чых гой гет. Бизя арвад-зад лазым дейил. Дюнйа
долуду доггуз йашында гызнан. Сянин кими кафтарын йери гябирди. Итил джяхян-
нямя. Харадан гялмисян, чых гой гет ора. Бизя лазым дейилсян. Ха…
ха… ха... Ха… ха… ха... (Бирдян сакит олуб бахыр гябиристанлыга вя
уджадан чагырыр). Олюляр. (бир аз йаваш) Гялин бу кефли Искяндярин сё-
зюню эшидин вя неджя кий, йатыбсыныз, йатын. Аллах сизя ряхмят элясин…
Пярдя
ДЁРДУНДЖЮ МЯДЖЛИС
АВВЯЛИНДЖИ ПЯРДЯ
Хаджы Хясянин эви, Искяндярин отагы, Хаджы Хясян вя овряти. Кярбялайы
Фатма ханым фикирли отурублар.
Хаджы Хясян. Ай гыз, Фатма, Назлынын ал-айагыны хазырла, бу
гюн гяряк кёчюряк шейхин отагына.
Кярбялайы Фатма ханым. Ай Хаджы, эля бу тезликдя.
Хаджы Хясян. Бяли, эля бу тезликдя…
Кярбялайы Фатма ханым (бир аз фикир эляйяндян сонра).
Ай Хаджы, валлах, билмирям ня эляйим. Лап мяяттял галмышам: билми-
рям шейх бу гядяр арвады ня эляйир. Эля гюндя бирини алыр. Инди да бизим
гызы истяйир.
Хаджы Хясян. Йяни гюндя бирини аланда бир хилафи-шяр иш гёрмюр
кий. Аллахын амриди, алыр.
Кярбялайы Фатма ханым. Хаджы, йахшы дейирсян, амма
горхурам Назлы атылыб дюшя. Бир да, валлах, хаджы, догрудан, Назлы хяля
лап ушагды.
Хаджы Хясян (хирсли). Ахмаг-ахмаг данышма. Ушаг олмагыны,
йа олмамагыны мян сяндян йахшы билирям. Зилхяджджя айынын он сяккизда дог-
гуз йашы тамам олуб, он йашына айаг гойуб. Дяхи билмирям ушаг няйя
дейирсян. Сёзю ойза-буйза атмаг лазым дейил. Бир йоллуг ашкар де кий,
Назлыны да веряджяйям Мир Багыр агайа.
Кярбялайы Фатма ханым. Йох, валлах, Мир Багыр агайа
вермякдян отрю демирям. Озюн бил, оз гызындыр. Хяр кяся истяйирсян
вер. Анджаг билирям кий, Назлы атылыб дюшяджяк.
Хаджы Хясян. Джяхяннямя-гора атылыб-дюшяджяк. Гыз тайфасы
ахмаг бир шейди; хейрини-шярини ня анлайыр.. Кефли Искяндярин баджысы
ондан артыг олмайаджаг кий. Хяля о гяряк Аллахына шюкюр элясин кий, Шейх
Нясруллах кими бир вюджуда аря гедир. Бир беля мюгяддяс шяхсля гохум
олмаг эля бир гянимят ди кий, дюнйада аз-аз адама гисмят ола биляр. Бу
бир мярхямятди кий, худайи-таала бизя гёндярир вя бунларын хамысы
кечяндян сонра, сян озюн гяряк билясян кий... (йавашджа) шейхи инджитмяк
олмаз. Ахы гяряк баша дюшясян ня дейирям.
Кярбялайы Фатма ханым (йавашджа). Баша дюшюрям.
Хаджы Хясян. Догрусу, Фатма, мян бу ики гюндюр, дейясян,
эля бир тяхяр олмушам: гёзлярим гаралыр, хярдянбир башым да гиджялир.
Кярбялайы Фатма ханым. Ай хаджы, Аллах кяримди, хеч
зад олмаз.
Хаджы Хясян (фикирли). Ня билим. (Бир аз дайаныб). Ди дурма,
Фатма, гет. Назлыйа ня лазымды де (оврят чыхыр, Хаджы башыны ашагы салыб
фикря гедир. Бир аз кечиб, гапыйа тяряф бахыр, гуйа бир шей гёрюр вя
хёвлнак айага дуруб сорушур). Ня истяйирсян. (Чаваб гялмир. Тез-тез
оз-озюня дейир). Астягфюруллах рябби вя тубе илейх, бисмиллахюр-
ряхманюр-ряхим, (сонра уджадан чагырыр). Фатма, Фатма.
Искяндяр гирир ичяри вя тяяджджюбля сорушур.
Искяндяр. Ата, ня истяйирсян.
Хаджы Хясян (Искяндяря). Бура гял, бура гял. Гял йапышым
алиндян, дизлярим титряйир (отурур, Искяндяр йапышыр атасынын алиндян).
Бисмиллахюр-ряхманур-ряхим. Дегинян мяня бир стякан су гятирсинляр.
Искяндяр. Ата, горхма, хеч-зад йохдур, анджаг бир аз аглын
гачыб.
Хаджы Хясян (йапышыб Искяндярин алиндян). Йох, Искяндяр, аглым
башымдадыр. Горхма, хеч бир задым йохду, анджаг гёзлярим гаралыр.
Искяндяр. Горхма, хеч бир шей дейил, анджаг адам дяли оланда
эля бир азджа гёзляри гаралыр. Дяхи бундан башга бир шей йохду. Горхма,
бирджя бу вар кий, сянин башына хава гялиб.
Хаджы Хясян. Йох, йох, иншалах, хеч зад олмаз. Дегинян бир
стякан су гятирсинляр.
Искяндяр. Су гятирсинляр; амма дяли олана су хейир элямяз.
(Уджадан). Али, Али. Бир стякан су гятир. (Али чыхыр).
Али гирир ичяри
Хаджы Хясян . Искяндяр, сян мяни лап горхудурсан. Ахы мян
озюм билирям кий, аглым башымдады. Анджаг дейясян кий, гёзюмя бир шей
гёрсянди. Эля кяфянли адам кими бир шей иди. Гялиб дурмушду гапыда.
Бялкя сянин да гёзюня бир эля шей саташыб.
Искяндяр. Йох, ата, мяним гёзюмя бир шей саташмайыб. Дяли
адамын гёзюня эля шейляр гёрсяняр.
Али су гятирир, Хаджы Хясян алыб ичир вя дейир:
Аллах Йезидя лянят элясин.
Хаджы Хясян (Искяндяря). Искяндяр, валлах, дейясян, мяннян
зарафат эляйирсян. Мян бурада хяр бир зады айын-шайын гёрюрям. Нядян
дейирсян кий, мяним башыма хава гялиб.
Искяндяр. Ондан отрю кий, Шейх Нясруллах сизя тяля гурмагдан
отрю бейнинизи долдуруб кий, олюляри дирилдя биляр, сян да инаныб вар-йо-
хуну истяйирсян верясян Исфахан лотусуна.
Хаджы Хясян (бир гядяр фикир эляйиб). Йахшы, бир саатлыга, тутаг
кий, мян дяли олмушам; бяс Мир Багыр ага кий, алим адамдыр, о нийя бяс
олюлярин дирилмяйиня инаныр. Элядя о да дялиди.
Искяндяр. Йох, Мир Багыр ага дяли дейил, анджаг эшшякди.
Хаджы Хясян (дикялиб хирсли, уджадан). Кяс сясини, намярбут.
(Бир аз бахыб). Бяс телеграфчы Хейдяр ага нийя инаныр, элядя о да дяли
олуб.
Искяндяр. Йох, дяли олмайыб. О да о сябябя инаныр кий, гулаглары
чох узундур.
Хаджы Хясян. Хя, элядя, дюнйада сяндян савайы хамы дялиди,
хамы эшшякди, бирджя сян агыллысан. Элядя Хаджы Бяхшяли да дялиди, Хаджы
Казым да ахмагды, Хаджы Кярим да сяфехди. Хамы дялиди, бирджя Искян-
дяр агыллыды.
Искяндяр. Дюнйада узунгулаг мягяр азды. Нухун гямисиндя
хяр хейвандан хярясиндян бирджя дяня вар иди, амма инди гёр бирджя Хя-
мяданда ня гядяр эшшяк вар.
Хаджы Хясян (хирсли). Ахмаг, ахмаг данышма.
Кярбялайы Фатма ханым (гирир ичяри вя дурур бир тяряфдя).
Хаджы, мян сянин гызынын охдясиндян гяля билмирям; сян озюн бялкя
ону диля тутасан.
Хаджы Хясян (бир аз фикирдян сонра). Арвад, Фатма, сян мяни,
Аллаха шюкюр, таныйырсан; билирсян кий, хирсим тутанда гёзюмя хеч зад
гёрсянмир. Гет динмяз-сёйлямяз гызывын ал-айагыны гайыр. Ахшам
гяряк кёчюряк. (Фатма ханым чыхыр, Хаджы Хясян онун далынджа). Дайан,
дайан. (Арвад дайаныр). Гызына де кий, разы олмасын гялим онун габыр-
галарыны сындырым. (Фатма ханым чыхыр; Искяндяр бир аз атасына баха-
ндан сонра тфу” эйляйиб чыхыр).
Хаджы Хясян (хирсли онун далынджа уджадан). А сяни акиб-доган
тюнбятюн дюшсюн. Ахырда иши бу йеря йетирдин. (Искяндярин далынджа хирсли
чыхыб, йеня гайыдыб гялир йериня).
Аввялинджи азарлы (ай, вай” эляйя-эляйя вя оскюря-оскюря,
рянги гачмыш бир киши алиндяки агаджа сёйкяня-сёйкяня гирир ичяри). Салам
алейкюм. Ах. Вай. Вай. Хеч айаг устя дурмага тагятим йохду. Хаджы
ага, Аллах огланларыны сахласын, мяня бир аладж. Инди аз галыр бир ил тамам
олсун кий, бу зяхримар нахошлуг йапышыб йахамдан, ал чякмяк билмир.
Ай, ай, вай. Ай, вай. (оскюрюр). Бах, хярдянбир дёшюмюн бурасындан
кий, бир агры тутмур, дяхи гоймур няфясими алым. Геджя сяхяря кими
оскюрмя гоймур йатым. Дуа йаздырмагдан йорулдум. Дялляк уста
Джяфяря йол дёймякдян дяхи йорулмушам. Аман гюнюдюр, ай хаджы
(оскюрюр). Мяня аладж. Аллах сизя омюр версин. Дяхи сизин гапыныза пя-
нах гятирмишям: йа гяряк шейх джянаблары бу саат мяним джанымы ала кий,
бир йоллуг (уй, уй” эйляйиб алини гойур дёшюня, оскюрюр) динджялям, йа
гяряк мяня бир аладж эляйя. Шейхин гядямляриня фяда олум. Хеч зад ис-
тямирям, эля бирджя мяня мярхямят нязяриля бахса, йахшы оларам;
йохса, хеч бир шейим йохдур. Эля Аллах-тааланын мяня мярхямяти
бясди. Ах… ай… вай. Няфясим кясилди.
Хаджы Хясян. Чох аджяб, баш устя, мяшяди. Анджаг инди шейх
джянаблары ибадятя мяшгулдур. Баш устя, фариг олан кими мян арз элярям
кий, йазыгсан, сяня бир аладж элясин. Баш устя.
Аввялинджи азарлы. Ах. (Оскюрюр). Ах... Валлах, билмирям
кий, бу ня дярдди гялиб йапышыб йахамдан. Бир-ики ай бундан иряли, йяни
дейясян бир аз йахшы иди. Оскюрмям азалды, иштяхам да…
Икинджи азарлы (башы дясмал иля баглы, гашгабаглы гириб, аввялинджи
азарлынын сёзюню кясир). Салам алейкюм. (Аввялинджи азарлыйа). Мяшяди
Хюсейнгулу, сян да бурадасан. Йахшы эляйиб гялибсян; биз йазыглара
ниджат йолу эля бу гапыда оладжаг. Аллах Хаджы аминин кёлгясини бизим
башымызын устюндян аскик элямясин оз бирлийи хатириня. (Хаджы Хясяня).
Хаджы ами, бу башагрысы мяни хялак эляйибдир; ня гойур геджя рахат олам,
ня гойур гюндюз рахат олам. Гедирям Уста Джяфярин йанына, дейир: ганын
чохалыб, гяряк сяндян ган алам. Гедирям Мир Багыр аганын йанына,
дейир: ганын азалыб, гяряк бал халвасындан савайы озгя шей йемяйясян.
Хаджы ами, мяни чёвюр балаларывын башына, шейх джянабларындан илтимас
эля, мяня бир бармаг йекяликдя (алинин шяхадят бармагыны гёстярир) дуа
йазсын кий, бу башагрысы мяндян ряф олсун. Хаджы ами, ня гядяр джаным
сагдыр…
Гуджагында ушаг бир киши, ушаг аглайыр вя икинджи азарлынын сёзюню кясир. Сонра йеня
азарлылар башлайырлар бир-бир ичяри гирмяйя. Кими башыны, кими бойнуну, кими голуну
баглайыб, ах, вай” иля гириб дюзюлюрляр. Вя бярк азарлылар гирян кими чёкюб отурурлар
йеря. Бунларын бир нечяси башлайырлар Хаджы Хясяндян бу тёвр тявягге элямяйя.
Азарлылар. Хаджы ами. Гапына дяхил дюшмюшюк, шейх джянабларын-
дан бизя бир чаря. Аман гюнюдю, бизя йазыгыныз гялсин.
Хаджы Хясян (гялиб дурур азарлыларын габагында). Баш устя, мян
алимдян гяляни сиздян асиргямяням; анджаг инди гёрюрсюнюз, шейхяна
хяля хеч кяся ичяри гирмяйя изин вермир. Сиз зяхмят чякин хяйятдя
отурун агаджын кёлгясиндя, гёзлюйюн. Баш устя, эля кий, шейх джянаблары
изин верди, мян сизя хябяр верярям, хамыныз дярд-дилинизи арз эдярсиниз
вя иншалах, гюманым бунадыр, бу гапыдан наюмид гайытмайасыныз.
Азарлылар (Хаджы Хясяня дуа эдя-эдя, йаваш-йаваш чыхырлар).
Аллах хаджы амийя омюр версин. Аллах хаджы аганын атасына ряхмят
элясин. Аллах ону бизя чох гёрмясин оз бирлийи хатириня.
Хаджы Хясян (гапыда нёкяри Алини гёрюб дейир). Али, шейх
джянабларына чай-чёряк апарыбсан.
А л и. Хейр, хаджы ага, хяля шейх йухудан дурмуйуб; гапысы индийя
кими баглыдыр.
Кярбялайы Фатма ханым (гирир ичяри, Али чыхыр). Хаджы,
Назлыны бир фяндля диля тутдум, разы элядим. Амма, валлах, бир сёзюм
вар, демяйя да горхурам.
Хаджы Хясян. Де, сёзюн няди, де.
Кярбялайы Фатма ханым. Хаджы, сян билирсян йазыг Сараны
аря веряндя мян ня гядяр нискил элядим кий, йазыг гыза той чалдырмадыг.
Сян дедин гюнахды – мян да бир сёз демядим. Аллаха гурбан олум, биз
эля хямишя гюнахдан горхмушуг, анджаг…
Хаджы Хясян (арвадынын сёзюню кясиб). Хя, сёзюню де гёрюм.
Инди эля о галыб кий, шейхин хюзурунда эвимизя бир тойчу да гятиряк.
Кярбялайы Фатма ханым. Валлах, мяним ишим йохду,
мян хеч зад демирям. Оду, оз гардашын гызлары, Физзя ханым, Сякиня
ханым, Гюлчёхря ханым, Уммигюлсюм ханым – хамысы тёкюлюб гялиб,
йапышыблар йахамдан кий, гяряк охуйуб-чалан гяля.
Хаджы Хясян. Сяня дейирям ахмаг-ахмаг данышма. Хяля шейх
галсын кянарда, ким гёрюбдюр кий, хаджы эвиндя той чалына.
Кярбялайы Фатма ханым. Сян эля бары инсафнан даныш:
мягяр Хаджы Алякбярин гызыны аря веряндя той чалдырмадылар. Бя Хаджы
Миртагыйа ня дейирсян. Хазыр тойа чагырмышдылар. Той сясиндян мяхял-
ля кёчюрдю. Эля бирджя сянин гёзюн бизи гёрюб. Одур, бир ай бундан га-
баг Хаджы Бяхшяли оглуну эвляндирди; инди бир соруш гёр охуйуб чалан
гятирмишдиляр йа йох. Эля дюнйада бядбяхт бирджя бизик. Ня зяхмятнян
ушаг бёйюдюрюк, амма эвдян кёчюрдяндя эля кёчюрдюрюк кий, дейясян
огурлуг малды; ня гонум билир, ня гоншу билир. Мян демирям адам
чагыр, демирям гонаглыг эля, демирям батман газанларыны ас; анджаг
дейирям кий, йаса йас дейибляр, тойа да той. О йазыг гохум-гардашлары-
мыз да тёкюлюб гялибляр. Ня олу кий, хеч олмаса, бирджя саат чяпик чалалар,
йазыг Назлынын да уряйи ачыла. Валлах, сяхярдян индийядяк аглайыр. Йад
кий, дейил, сянин оз гызынды; гяряк сянин да гызына йазыгын гялсин.
Хаджы Хясян (бир аз фикирдян сонра йаваш сясля). Йох, гызыма
дегилян кий, агламасын. Мян разы олманам кий, о агласын. Дур гедяк,
мян да ону диля тутум. (Дурур айага). Йох, йох, Назлы гызым агла-
масын, дур гедяк (чыхырлар).
Нёкяр Али гирир ичяри вя онун далынджа ики годжа оврят. Сонра йеня икиси-учю вя
бу джюр он беш-ийирмийядяк чаршовлу оврят, чоху годжа, пычылдаша-пычылдаша гялиб чёкюр-
ляр бир тяряфдя. Али чыхыр. Джялал агзында конфет, гялиб дурур гапыда, оврятляря бахыр.
Оврятлярин хеч бири динмир вя хеч бири узюню ачмыр. Джялал бир аз бахандан сонра
сорушур.
Джялал . Сиз да тойа гялмисиниз.
Арвадлар динмяйиб, бахырлар Джялала.
(Джялал бир аз бахыб дейир). Хяйя тойа гялибсинизся, той отагы бура
дейил.
Арвадлар динмирляр, анджаг башларыны булайырлар. Сонра бир оврят алчаг сясля Джялала
дейир: гялмишик шейхя сигя олаг”.
Джялал (сорушур). Сигя олаг нядир.
Оврятляр йавашджа гюлюшюрляр. Бир оврят джаваб верир: гялмишик шейхя аря гедяк”.
Джялал башлайыр гюлмяйя вя дейир.
Джялал. Буй, бу гядяр да арвад бир кишийя аря гедяр. (Гюлюб гачыр
эшийя).
Оврятлярин бир нечяси да гюлюр. Мир Багыр ага гапыдан ичяри гириб, оврятляри гёрюб,
диксинян кими гайыдыр. Сонра Фатма ханым башында чаршов, далынджа Мир Багыр ага гирирляр ичяри).
Кярбялайы Фатма ханым. Ага, буйур гял, гет айляш о тяряфдя.
Мир Багыр ага далыны оврятляря чёндяриб, гялиб айляшир габагда, далы оврятляря тяряф. Кярбялайы Фатма ханым гедиб оврятляря айилиб пычылдашандан сонра Мир Багыр агайа.
Кярбялайы Фатма ханым . Ага, бу баджылар сяндян тявягге
эляйирляр, зяхмят чякиб шейхя дейясян кий, Аллах ризасы учюн адыны гой-
сун бу бичарялярин устюня кий, йазыглар Аллахын савабындан бинясиб ол-
масынлар.
Мир Багир ага (башыашагы). Баш устя, баш устя. Дейярям, ал-
бяття, дейярям. Чох гёзял ишдир. Аллах-таала хямишя беля бяндялярини
дост тутар. Аллах аджри-хейир версин. Машаллах, машаллах, баджылар.
Чытмыг сяси гялир вя сазяндя чалыб охумагы эшидилир
Мир Багыр ага (тяяджджюблю башыны галхызыб, Фатма ханыма).
Амидосту, бу ня хябярди.
Кярбялайы Фатма ханым (арвадлара). Бир да, валлах, биллах
хяр кяс хяр ня деся, йаланды. Хяр кясин алнына ня йазылыбса, эля да
оладжаг. Йохса кимин аглына гялярди бизим Назлы шейх кими адама
гисмят оладжаг.
Мир Багир ага (чох тяяджджюблю). Неджя Назлы, сизин Назлы.
Кярбялайы Фатма ханым. Ня билим, ай ага, бу гюн хаджы
Назлыны верир гонагымыза.
Мир Багир ага (тяяджджюблю). Шейх Нясруллаха.
Кярбялайы Фатма ханым. Бяли, джянаб шейхя.
Мир Багир ага (бир аз фикир эляйиб). Эля бу гюн.
Кярбялайы Фатма ханым. Йяни, валлах, ага, мян хаджынын
охдясиндян гяля билмирям; дейирям ахы бу тялясикдя иш олмаз. Ня би-
лим, валлах, озюм да мяяттял галмышам.
Мир Багыр ага башыны салыб ашагы, джибиндян гырмызы гюллю дясмалыны чыхарыб, басыр
узюня вя башыны ашагы айиб, башлайыр агламага.
Хаджы Хясян (гапыда гёрсянир). Фатма, баджылары апар о бири
отага; бура адам гяляджяк.
Кярбялайы Фатма ханым вя оврятляр дуруб гедирляр. Хаджы Хясян вя Искяндяр
гирирляр ичяри. Хаджы Хясян отурур вя Искяндяр дурур айаг устя.
Хаджы Хясян (оглуна). Искяндяр, гулаг ас, гёр ня дейирям. Мир
Багыр ага да озгяси дейил. Сян билирсян кий, баджын Назлы сяни ня гядяр
истяйир. Бугюнкю гюндяразы олма кий, мяним эвимдя гёз йашы тёкюлсюн.
Шейх джянабларына гетмяйя мян ону разы элямишям; амма байагдан
агламагдан сакит олмур, дейир кий, ня билим, гяряк Искяндяр разы олсун.
Буну да сяня хябяр верирям кий, разы олдун, олмадын, мяня хеч тяфавю-
тю йохдур. Мяни сян о гядяр инджитмисян кий, мян сяни даха адам йериня
гоймурам. Инди озюн бил: агяр истяйирсян кий, ушагын гялби сыхылмасын,
ону чагыр бура вя хош дилнян ону данышдыр. Гяряз, озюн бил.
Мир Багыр ага аглайа-аглайа Хаджы Хясянля чыхыб гедирляр. Сазяндянин чалыбохумаг сяси гялир. Искяндяр фикир эйляйир. Назлы гапыда гёрсяниб, дуруб вя динмир.
Назлы. Дадаш, гой гялим узюндян опюм. (Истяйир гялсин иряли.
Искяндяр тез чякилиб, дурур кянарда вя динмяйиб, бахыр Назлынын узюня).
Дадаш, сян Аллах, мяндян инджимя.
Искяндяр. Хяйя истяйирсян мян сяндян инджимяйим, дур орада
вя йериндян тярпянмя. (Бир гядяр Назлыйа бахандан сонра алини салыб,
джибиндян араг шюшясини чыхардыб, истяйир башына чякиб ичя. Назлы онун
йанына йерийиб, истяйир гоймайа. Искяндяр чох уджадан вя хирсли чякил.”
– дейиб Назлыны эля бярк итяляйир кий, гыз далы устя йыхылыр йеря. Искяндяр
башлайыр арагы ичмяйя вя Назлы аглайа-аглайа дурур айага вя гапыйа
тяряф гедир. Искяндяр. пуф” эляйиб узюню туршудур вя Назлыйа дейир).
Дайан, дайан. Гетмя. Сяня сёз дейяджяйям. (Икинджи дяфя шюшяни башына
чякиб ичир вя шюшяни гойур джибиня. Сазяндянин чалыб-охумаг сяси гялир.
Искяндяр хаман сяси эшидиб, башлайыр йаваш-йаваш алчагдан охумага.
Сазяндя ойнамаг хавасы чалыр вя Искяндяр дюшюр ойнамага; сонра
дайаныб Назлыйа): Назлы, мян олюм, бура гял; гял бура, гял барышаг.
Инди хяр ня сёзюн вар де. Инди мян сяня нёкярям, мян сяня гулам.
Гял, гял барышаг. (Гедиб Назлыны гуджаглайыр).
Мяшяди Орудж (алиндя телеграф кагызы, кяхилдяйя-кяхилдяйя гирир
ичяри вя уджадан сорушур). Ханы Хаджы ами.
Онун далынджа анасы йеня аглайа-аглайа гирир ичяри. Назлы йох олур. Сонра кяхил-
дяйя-кяхилдяйя ичяри гирирляр Хаджы Бяхшяли, Хаджы Кярим, Хаджы Казым, Мир Багыр ага,
Хейдяр ага вя биз гёрдюйюмюз адамларын чоху. Чох адам да отага сыгышмайыб дурур
гапыда. Адамлар кяхилдяйя-кяхилдяйя бир-биринин узюня бахыб, билмирляр ня гайыр-
сынлар. Хаджы Хясян ичяри гириб, чох тяяджджюб эляйиб, мат галыр вя адамлара узюню тутуб
сорушур.
Хаджы Хясян. Джамаат, хейир ола. Ня хябярди, ня вар.
Мяшяди Орудж (аглайа-аглайа). Хаджы, Кярбялайы Фятуллах
дирилмяйиб.
Искяндяр ха… ха… ха... чякиб гюлюр вя адамларын ичиня гириб йох олур.
Хаджы Хясян (Мяшяди Оруджа). Ня данышырсан, неджя дирилмяйиб.
Адамларын чоху бирдян. Бяли, бяли, дирилмяйиб.
Хаджы Хясян. А киши, Аллах ризасына, эля сёз данышмайын. Эля
шей олмаз вя ола да билмяз.
Мяшяди Орудж. Хаджы ами, валлах, беляди. Бу да телграф, ал, охут,
гёр ня йазылыб. (Атяйи иля гёзюнюн йашыны силир вя кагызы узадыр Хаджы
Хясяня). Хаджы ами, ахы Кярбялайы Фятуллахдан кагыз гялмишди кий, гуйа
бу шейх ону дирилдиб вя озю да чыхыб гялир. Мян да озюн билирсян кий,
Хорасана телграф элямишдим кий, гёрюм Кярбялайы Фятуллах нийя йубан-
ды. Телграфы да Хаджы Мяммядялинин устюня гёндярмишдим. Чюнки да-
дашым дирилсяйди, Хаджы Мяммядялигилдян савайы озгя йана гетмязди.
Инди Хаджы Мяммядали йазыр кий, сиз дяли-диваня олмусунуз. Адам да
мягяр оляндян сонра дириляр.
Хаджы Хясян (тели ала-ала). Неджя.
Искяндяр адамларын ичиндян ха… ха... чякиб гюлюр.
Хаджы Хясян (Хейдяр агайа). Ай Хейдяр ага, Аллах атана рях-
мят элясин, бир бизи баша сал гёряк, бу неджя телграфды. Ахы агыл кясмир
кий, гёзюмюз иля гёрдюйюмюз ишлярин хамысы йалан чыхсын. Биз кий Аллаха
шюкюр, ушаг дейилик, дяли дейилик. Аллаха шюкюр, шейх джянабларынын мё-
джюзялярини бурада олан адам хамысы гёрдю. Бялкя телграфда сяхв-зад
вар.
Хамы бир-бириня дейир: валлах, беля зад олмаз”, хейр, беля дейил”, Валлах,
баша дюшя билмирям”.
Хейдяр ага. Хаджы Хясян ага, мян телграфы диггятля охуму-
шам. Телграфда сяхв йохдур. Мян беля мясляхят гёрюрям, геня шейхин
озюня бу ахвалаты билдирясиниз кий, гёряк сёзю няди вя бу тели ким вура
биляр вя беля йаланы ким дюзялдя биляр.
Хамы бирдян. Бяли, бяли, йахшы буйурур; шейхин озюня демяк
лазымдыр. (Хамы сакит олур).
Хаджы Хясян. Валлах, догрусу, адам утаныр да шейхя беля сёзляри
демяйя. Догрусу, мян бир аз хяджалят чякирям. А киши, валлах, ола бил-
мяз. Бурада бир озгя амял вар. Гяряз кий, валлах, мян утанырам. Беля
хябяри мян шейхя веря билмяням.
Хаджы Бяхшяли (Хаджы Кяримя). Хаджы Кярим ага, сян йахшысан,
сян озюн шейхнян даныш.
Хаджы Кярим. Хейр, хейр, мян о гяляти эляйя билмяням. (Хаджы
Казыма) Хаджы Казым ага, сян озюн йахшысан.
Хаджы Казым. Догрусу, мян шейх джянабларындан горхурам.
Гардаш, гёрмюрсюнюз кий, неджя хирслидир. Эля чыгырыр кий, дамда ш титряйир.
Мир Багир ага (габага йерийиб). А киши, бурада, мян билми-
рям, ня чятин иш вар. Шейх Нясруллах адамйейян дейил кий. Истяйирсиниз
мян бу саат гедим, хяр ня сёзюнюз вар дейим (Йавуглашыр шейхин га-
пысына).
Хамы. Чох аджяб. Чох аджяб. Аллах атана ряхмят элясин.
Хаджы Хясян (йерийиб Мир Багыр аганын габагына). Ай ага, сян
Аллах, бары бир аз эхтийатлы ол. Геня хяр ня дейяджяксян, бир аз адябли де
кий, йазыг шейхи озюмюздян инджитмяйяк.
Мир Багир ага (али иля шейхин гапысыны тыггылдадыр, хамы горхуб
чякилир кянара. Чохлары отагдан чыхыр. Мир Багыр ага йеня гапыны дёйя-
дёйя чагырыр). Джянаб шейх.
Хаджы Хясян (кянардан горха-горха). Мир Багыр ага, гял бир
истихаря эляйяк; бялкя хеч шейхи нарахат элямяйимиз мясляхят дейил.
Мир Багыр ага гулаг асмайыб, гапыны дяхи да бярк дёйюр. Хамы сакит олуб, мат
галыр. Искяндяр адамларын ичиндян чыхыб, бирдян гялир вя гапыны тяпийиля бярк вурур.
Гапы ачылыр, адамлар горхуларындан гачырлар эшийя вя шейхин отагынын тамашачылара тяряф
пярдяси галхыр.
ИКИНДЖИ ПЯРДЯ
Шейхин отагында бир кяс гёрсянмир. Искяндяр отага гириб, тяяджджюблю о тяряф-бу
тяряфя бахыб, йавуглашыр кюндждя асылан пярдянин йанына вя пярдянин кянарыны галхызыб
бахан кими, пярдя далында олан дёрд няфяр гыз башлайыр бирдян агламага.
Искяндяр (гызлардан сорушур). Ханы шейх.
Гызлар джаваб вермяйиб аглайырлар.
Искяндяр (Шейхи ахтармаг гясдиля йеня о тяряф-бу тяряфя бахыб
вя сонра пярдянин далындакы гызлара бахыб, йеня сорушур). Бяс гонаглар
хара гедибляр.
Гызлардан бириси и (пярдянин далындан). Геджяйнян шейлярини
йыгышдырыб дедиляр: гедирик хамама”.
Искяндяр бир сёз демяйиб, гызларын пярдясини салыб, башыны ашагы салыб, бир гядяр фикирли дурур. Бу хейндя эшикдя гилю-гал вя гачхагач гопур. Бир аз да кечир, учь няфяр адам, мюсафир палтарында, силахлы вя тоз-торпаглы, чох хирсли гирирляр габаг отага вя уджадан сорушурлар: “Ханы о олю дирилдянляр.” Сонра мюсафирляр вя онларын далынджа джамаат гирир шейхин отагына. Мюсафир вя джамаатдан бир нечяси Искяндярдян сорушурлар:
“Ханы Шейх Нясруллах.” Искяндяр джаваб верир кий, “гачыблар”. Мюсафирляр вя джамаат
уджадан сорушур: Неджя гачыблар, хара гачыблар.” Отага бёйюк мярякя дюшюр. Пярдя далындан гызлар башлайыр агламага. Адамларын бири сорушур: Хара гачыблар”, бири: Неджя гачыблар.”. Бири дейир: ня вахт гачыблар.” Бир-ики киши гялиб пярдянин далындан гызлардан сорушур: Бала, нийя аглайырсан. Бала горхма.” Адамлар гарышыб бир-бириня. Мюсафирлярин бири узюню джамаата тутуб дейир.
Мюсафир. Эй мюсялман гардашлар. Бир сакит олун; ики кялмя
сёзюмюзю эшидин; сонра сиз да тяклифинизи билин; бизя да кёмяк эляйин.
Биз Иряван вилайятиндяник вя инди эля баша дюшюрюк Исфахан лотулары
бизим башымыза гятиряни, сизин да башыныза гятириб. Беля кий, бу
харамзадалар йаландан адларыны мюджтяхид гойуб, гялиб бизим шяхярдя
дёрд гюн галыблар вя мин хийля иля геджядя бир гыз алыб, кябин алтында
гойуб, чыхыб гачыблар. Аман гюнюдюр, онлар гачан йолу бизя нишан
верин, тутаг вя онларын диваныны эляйяк.
Пярдя далында гызлар йеня аглашырлар. Адамларын бир нечяси мюсафирлярин габагына дюшюб вя чохусу онларын далынджа тез гачырлар вя гача-гача чыгырырлар: Дурмайын, дурмайын. Гачаг Джулфа йолуна. Кярбялайы Хясян. Мяшяди Джяфяр. Али. Хясянгулу. Атлары минин, дурмайын гедяк о лотулары
тапаг.
Адамларын чоху вя мюсафирляр гачыб, чыхыб гедирляр.
Искяндяр (Шейхин отагынын ортасында дуруб, мюсафирлярин
сёзлярини тякрар эляйиб, оз-озюня дейир). Геджядя бир гыз алыб, ахырда го-
йуб гачыблар. Ха… ха… ха... (Гах-гах чякиб гюлюр; сонра сакит олуб
фикирли, гызлара тяряф узюню чёндяриб вя йеня бир аз фикирдян сонра галан
адамлары эшик отагдан бир-бир чагырыр ичяри). (Адамлара). Гялин ичяри,
гялин бура. Гял, гял. Йавуг гял.. Гял, кеч ичяри. Сян да гял. Хаджы Ка-
зым, сян да буйур ичяри. Хамыныз гялин ичяри. Мян олюм хамыныз гялин.
Бах, беля. Кеч. Кеч. Сян да кеч ичяри. Сян да гял. Гялин, гялин. (Бу
сёзляри дейя-дейя Искяндяр адамлары йыгыр шейхин отагына). Ди инди
нёвбят мянимдир, гулаг асын; мян да бир-ики кялмя сёз данышым.
(Хамы дюзюлюб вя сакит дурурлар вя Искяндяр сус” эляйиб, гедир гызла-
рын пярдясини чякиб гопардыр, атыр кянара. Джамаат утандыгындан башыны
салыр ашагы. Гызлар да утаныб, узлярини алляри иля тутурлар вя башлайырлар
агламага. Искяндяр узюню тутур джамаата).
Искяндярин нитги
Бахын. Бахын. Йахшы бахын. Диггятнян бахын. Сизин тарихляринизин
китабында бу, ган иля йазылмыш бир сяхифядир. Сиздян сонра гялянляр бу
китабы вярягляйиб, бу сяхифяни гёряндя сизи йада салыб дейяджяк:
(уджадан) туф сизин узюнюзя. (Тюпюрюр джамаата тяряф. Хамы башыны ашагы
салыб динмир). Багышлайын, кефли Искяндяр бир аз биядяблик эляйир. Амма
инди да нёвбят мянимдир. Мян демирям кий, сиз нийя бу баладжа ушаглары
(гызлары гёстярир) зорнан гятириб гатдыз бу фахишяханайа. Сёз йох, сиз
бунлара дейяндя кий, сяни верирям бу шейхя, бу бичаряляр чыгырыб багы-
рырдылар вя сизин чиркли айагларынызы опя-опя йалварырдылар: ата, аман
гюнюдюр, мяни анамдан айырма.” (Узюню гызлара тутуб). Элядирми.
Догруму дейирям.
Гызлар аглайа-аглайа баш йендирирляр.
Йох, мян ондан отрю инджимирям. Чюнки сиз гызларынызы бура чякя-
чякя эля хяйал эдирдиниз кий, бунлары бехиштя чякирсиниз вя Исфахан шейх-
ляри сизи инандырмышдылар кий, хяр кяс бу мюбаряк отага гядям гойса,
оляндян сонра гийамятядяк гябрин дяричясиндян мялакялярля сёхбят
эдяджяк. Амма зямани кий, риджят мясяляси орталыга гойулду вя Шейх
Нясруллах олюлярин дирилмяк ихтийарыны гойду сизин габагыныза, сиз, да-
ричядян мялакя ахтаранлар, олян гардашларынызын, баджыларынызын вя оврят-
ушагларынызын дирилмяйиня разы олмадыныз. Нийя разы олмадыныз. Ондан
отрю кий, арвадларынызын хамысыны йумруг алтында олдюрмюшсюнюз; олян
гардашларынызын арвадыны алмысыныз, олян достларынызын йетимляринин малыны йемисиниз. Разы олмадыныз кий, дирилиб гялсинляр вя сизин амялляринизи гёрюб десинляр: “Туф сизин узюнюзя.” (Бярк тюпюрюр).
Джамаат хамысы башыны салыр ашагы.
Бу сёзляри сизя демякдя эля хяйал элямяйин кий, мян сизи писляйиб,
озюмю тяриф этмяк истяйирям. Йох, йох. Буну билирям кий, мян хеч бир
шейям. Мян чёллярин отуйам, кючялярин торпагыйам, дагларын дашыйам,
колларын косуйам, агаджларын гурдуйам. Мян дюнйада хеч бир шейям.
Агяр мян бир шей олсайдым, джибимдян бир бомба чыхарыб (алини узадыб
джибиндян араг шюшясини чыхардыр) бу эви бир санийянин ичиндя хавайа да-
гыдыб, Исфахан лотусуну кярпиджлярин алтында дири-дири дяфн эдярдим. Ам-
ма горхмайын, мяним алимдян эля шейляр гялмяз. Бу, араг шюшясидир
вя Шейх Нясруллах бурада геджяляр бу баладжа ушаглары боганда, мян бу
шюшядян араг ичярдим.
Гызлар башлайырлар агламага.
Йох, йох, о, мяним ишим дейил. О, игид ишидир. Сиз тяк джамаатын да
игиди мяним тяк олар. Хяля мян хеч. Инди гёряк сиз кимсиниз. Мяним
адым кефли Искяндярдир; бя сизин адынызы ня гойаг. Мян даглары, дашлары,
гушлары, фялякляри, айлары, улдузлары вя дюнйа-алямляри бура шахид чякя-
рям вя бу гызлары онлара нишан верярям, сорушарам кий, бу джамаата ня
ад гоймаг олар. О вядя хамысы бир сясля джаваб веряр: олюляр”. Мян
джями миллятляри бура йыгыб тявягге эдярям кий, Шейх Нясруллахын хя-
рямханасына тамаша элясинляр; о вядя бютюн йер узюнюн тайфалары сизи
бир сясля адландырарлар: Олюляр.” Вя биздян сонра гялянляр илляр узуну
сизи йада салыб бир сясля дейяджякляр. Олюляр”…
Мусиги.
Дяхи бясди. Ди гялин гызларынызы апарын аналарынын йанына. (Йапышыр
гызын биринин алиндян). Бу кимин гызыды.
Джамаат ичиндян бир киши йерийир габага.
Сянин гызынды. Ди гял апар.
Киши гялиб йапышыр гызынын алиндян.
Искяндяр (о бири гызын алиндян йапышыб йеня сорушур). Бу кимин
гызыдыр.
Йеня бир киши гялиб йапышыр гызын алиндян вя апарыр. Бу минвалла учюнджю вя
дёрдюнджю гызы Искяндяр йола салыр. Гызлар башларыны ашагы салыб алчагдан аглайа-аглайа
мусигинин сясиля чыхыб гедирляр. Джамаат да башыны ашагы салыб, мяйус дурур. Ахырынджы гыз
йола дюшяндя Искяндяр араг шюшясини чякир башына вя бош шюшяни вурур йеря. Йавашйаваш пярдя йенир вя мусиги чалыр.
Ахыры. Он ики ийун мин доггуз йюз доггуз, Тифлис
КАМАНЧА
Фаcия, биринджи пярдядя
МЯДЖЛИСДЯ ОЛАНЛАР
Бир. Гяхряман йюзбашы.
Ики. Гараш.
Учь. Хясянали.
Дёрд. Азиз.
Беш. Гасымали.
Алты. Новруз.
Йедди. Зейняб.
Сяккиз. Имран.
Доггуз. Каманчачы Бахшы (эрмяни).
Гарабагда, дагын атяйиндя, кяндин кянарында, агаджларын дибиндя, чямяндя, ахшама бир аз галмыш, атлы дястяси сяркярдяси Гяхряман йюзбашы бир даша сёйкяниб, гычларыны узадыб, фикирли отурубдур. Бир тяряфдя бунун йасовулу Гараш, габагында йяхяр вя алиндя ийня-биз йяхяр тикир. Бир тяряфдя йолдашлардан Хясяняли чёряк-пендир хазырлайыр вя дюзюр Гяхряман йюзбашынын габагына. Гейри йолдашлардан Азиз вя Гасымали од йандырырлар. Бир нечяси кянарда отуруб чёряк дюрмяйи йейир. Йеня бир нечя няфяр, кими тюфянгя патрон гойуб бошалдыр, хамысы гямяли вя патрондашлы; бирджя Гяхряман йюзбашы патрондашыны чыхарыб гойуб габагына. Кянарда агаджа бир нечя тюфянг сёйкяниб. Бунлардан савайы йолдашларындан бири арпа хялбирляйир, бири тюфянгини гятириб сёйкяйир агаджа, о бири тюфянгини гётюрюб апарыр. Йавугдан ат кишнямяси да эшидилир. Узагдан тяк бир гюлля сяси гялир.
Гараш. Хясяняли, тез ол, Гяхряман йюзбашы сяхярдян аджды.
Гяхряман йюзбашы. Балам, Гараш, валлах хеч иштахым йохду.
Хясянали. Гяхряман йюзбашы, бир мяня бах гёр ня дейирям:
сян агыр-архайын чёряйини йе, устюндян да чай дямляйим, кефинджя ич,
архайын бу гёзял чямяндя йат; мян да киши кими сяня сёз верирям кий,
сюбх ишыгланан кими эрмяниляри Газанчыдан чыхардым.
Гараш (Хясянялийя). Мян олюм Хясяняли, йекя-йекя данышма.
Хяйя сян киши идин, бинява Сюлейманбяйя вахтында патрон йетиря идин,
дарда галмайайды; учь-дёрд эрмянийя асир дюшмяйяйди. Мян, няйя де-
йирсян, анд ичим (бизи вя ийняни чырпыр йеря) кий, Сюлейманбяйин да йол-
дашларынын да гюдаза гетмяйи сян кими бишюур йолдашларын бярякятин-
дяндир…
Хясянали (Гараша аджыглы). Адя, Гараш, валлах сян гудурубсан.
Сян хеч озюн да билмирсян кий, ня данышырсан. Мян Сюлейманбяйя…
Гяхряман йюзбашы (данышыгы кясир вя хёвсялясиз). Аллах ха-
тириня бу бихудя данышыглары бошлайын. Инди даха иш ишдян кечиб; йяни хеч Хясянялинин да бурада гюнахы йохду. Ня гядяр башыдашлы Сюлейман-
бяйя чыгырдым кий, дяйирмана гирмяйин. Мян билирдим кий, орада эрмяни
вар. Йяни олмасайды да, Сюлейманбяйгил ордан саламат гуртара билмя-
йяджякдиляр. Мягяр йадыныздан чыхыб кий, хаман дяйирманда билдир эр-
мяниляр он ики адамымызы йандырдылар. Мян билирдим кий, ора хаталы йерди.
Азиз (Гараша). А балам, Гараш, догру дейибляр кий, узагдан дёйюш
асан гяляр. Хяля бир де гёрюм, Хясяняли башына ня даш сала иди. Дейир-
сян Сюлейманбяйя патрон йетиря билмяди; амма сян билирсянми Хя-
сяняли озю ня гюндя иди. Хясяняли бу гюн Хумарыдан Газанчыйа кими
эрмянилярин ики сянгярини алыб, нечя эрмяни олдюрюб, аталарыны йандырыб.
Нийя, даванын хамысыны Хясянялийя тутдурмуйыблар кий...
Гасымали (Азизя). Хяля сян ону дейирсян, бу гюн мян…
Гяхряман йюзбашы (бир гядяр дикялиб, хёвсялясиз). А киши,
сиз Аллах, сиз пейгямбяр, бу гюфтгуну-сёхбяти бошлайын. Инди хяр ня олуб, кечиб; гойун бир саат гулагымыз динджялсин гёряк.
Хясянали (гуйа оз-озюня йавашджа). Йяни, Аллаха шюкюр, бир шей
кий, олмуйуб. Геня неджя олмуш олса, эрмянилярин аталарына од вур-
мушуг.
Гяхряман йюзбашы (бирдян дикялиб, уджадан хирс иля
Хясянялийя). Неcя од вурмушуг. Нийя бош-бош данышырсан. Биз онларын
хяйя беш-он дыга-мыгасыны олдюрмюшюк, бяс Няcяфгулу кими игиди бир
да харадан тапаcагыг. Ширзады харадан тапаcагыг. Мисирханы нечя эр-
мянийя дяйишмяк олар. Бу ня бош-бош тяскинликди озюнюзя верирсиниз.
Хямин сёхбятдя йолдашлардан Новруз адлы, алиндя хялбир, арпа хялбирлямякдя иди; кянарда бир гаралты гёрюб, алини гойур алнына, диггятля узага бахыр вя бир гядяр бахандан сонра дейир:
Новруз. Азиз, Азиз, бир гял сян да диггятля бах гёр о гаралтылары
сечярсян, йа йох; мян онлары адама охшадырам.
Азиз (гедиб Новрузун йанында дуруб, диггятля хаман тяряфя
бахыр). Бах, бириси озюню верди гайанын далына.
Новруз. Сян олясян, Азиз, эрмянидиляр. Онлар йягин бизи
гёрдюляр. Бах, о бириси да кечди дашын далына.
Хясяняли вя Гараш да дуруб диггят иля хаман тяряфя бахырлар.
Новруз. Сян олясян, Азиз, бунлар эрмянидиляр.
Бу сёзляри деджяк Новруз джялд тюфянгини салыр чийниня, джилову агаджын будагындан
чякиб, гачыр атлансын. Азиз да буна бахыб хаман джюр эляйир. Бунлардан савайы
йолдашлардан йеня ики няфяр джиловлары гётюрюб гачырлар. Гяхряман йюзбашы
да вя гейриляри айага дуруб, хаман тяряфя диггят иля бахырлар.
Гяхряман йюзбашы (алини гойуб алинына). Адя, джялд
тярпяшин. (Чыгырыр) Азиз. Аты дёй, сянин атын гыврагды...
Гараш (уcадан). Чапараг, чапараг. (Алчагдан). Горхурам чата
билмяйяляр. (Бир аз сакит олуб) Аха, гочаг Новруз дейясян тутачаг.
Аха, Азиз да хаглады. Залым оглунун атынын габагындан бир кяс гуртара
билмяз...
Гяхряман йюзбашы. Хей, хей... Йох, бири дейясян гачыб
алдян чыхды. Амма Газанчыдан бир-ики эрмяни гёрсянди... Адя,
горхурам ушаглары вуралар.
Чох узагдан тюфянг атылыр.
Гяхряман йюзбашы. Йох, бири гачды. Оду, озюню сохду
Газанчынын багларына...
Гараш. Аха, дейясян бирини тутдулар.
Гасымали. Тутублар. Йягин кий, йараланыбды; йохса бу да гача
билярди.
Гяхряман йюзбашы. Амма горхурам олдюряляр. Йахшы
оларды дири гятиряйдиляр; данышдырандан сонра олдуряйдик. Адя, Имран,
тез атыл атын устя, чапарагла. Дегинян агяр эрмянидирся, дири гятирсинляр.
Имран тюфянги гётюрюб йох олур, бир гядяр бахырлар.
Гасымали. Дейясян гялирляр.
Гараш. Гялирляр. Хяр кясдися, тутуб гятирирляр.
Гяхряман йюзбашы. Гялирляр (гялиб отурур габагкы йериндя).
Гасымали. Гятирсинляр гёряк кимди...
Гараш. Хамысы пийада гялир...
Гяхряман йюзбашы. Гараш, бунлар хяр кясдися, набяляд
адама охшуйурлар. Бунлар йа гяряк Сайбалыдан гяляляр, йа да Чешмя-
басардан. О йерляря да кий, эрмяни инди оз айагы иля гедиб чыхмаз. (Бир
гядяр сакитляширляр).
Гараш (джялд баха-баха). Буду, Азиз чапараг гялир; гёряк ня
хябяр гятирир...
Азиз (севинджяк джялд атдан тулланыб, узюню йюзбашыйа тутур). Икиси
да Газанчы эрмяниляри имиш. Амма биринин аджяли тамам дейилмиш. За-
лым оглу довшан кими гачды, озюню сохду Газанчынын багларына; амма
йолдашыны тутдуг... Буду, ушаглар гятирирляр. Йюзбашы, валлах, буну да
тута билмяйяджякдик, чюнки мянзил чох узагды. Бу чюнки ахсагды, гача
билмяди.
Гяхряман йюзбашы. Биз эля хяйал элядик кий, гюлля дяйиб.
Азиз. Йох, гюлля дяймяйиб, анадан догма ахсагды. (Атыны чякиб
баглайыр будагларын бириня). Буду, гялдиляр...
Новруз вя Имран бир ахсаг эрмянини габагларына салыб, гятирирляр йюзбашынын
габагына. Галан йолдашлар атлары йербяйер эляйирляр. Эрмяни, йяни каманчачы
Бахшы, саг алиндя ортюк, ичиндя каманча, йюзбашыйа икигат баш айиб, горха-горха
сагына-солуна бахыр.
Гяхряман йюзбашы (йолдашлара). Амма балам, дейясян
овунуз бир ов дейилмиш. (Бахшыйа) Адя, эрмяни, сян хансы кятдисян.
Бахшы (титряйя-титряйя). Ара, мян газанчылы Бахшыйам. (о тяряфя-
бу тяряфя бахыр).
Гяхряман йюзбашы. Йолдашын ким иди. Харадан гялирдиниз.
Бахшы. Ай ага, йолдашым газанчылы тар чалан Григор иди. Чеш-
мябасардан гялирдик; Зулфюгарбяйин оглунун тойунда чалырдыг.
Гяхряман йюзбашы. Чох аджяб, чох аджяб. Сиз гедин мю-
сялманларын тойунда плов йейин, ахмаг мюсялманларын пулларыны дол-
дурун джибинизя, Газанчы эрмяниляри да геджя хялвятджя тёкюлсюнляр мю-
сялман кяндлярини йандырсынлар. А балам, бясди, хяйа эляйин. Балам,
бу ики джют бир тяк горхаг эрмяниляр, билмирям, валлах, биздян ня истя-
йирляр. Дюнян Газанчы эрмяниляри бизим Сарванлардан дёрд няфяр эля
бир игид огланлар олдюрюбляр кий, дёрд йюз сянин кими чолаг эрмяни ол-
дюрсяк, геня авязи чыхмаз...
Бахшы (титряйир). Ага, дин хаггы хябярим йохду. Аллах (аллярини
гёйя галхызыр) баис мярдимазарын эвини йыхсын. (аглайыр).
Гараш. Хя, агларсан, агларсан. Бяс нийя агламырсан.. Инди аглар-
сан. Билирсян кий, бу саат башыны гойун башы кими кясяджяйик. Инди, бах,
горхундан йолуг джюджяйя охшуйурсан. Амма, валлах, фюрсят тапсан, сян
да хаман мюсялман ганына йерикляйян эрмянилярин бирисян.
Бахшы (титряйир). Ня дейим, а гардаш.
Гяхряман йюзбашы. Адя, эрмяни, Вартан инди хардады. Би-
лирсян хансы Вартаны дейирям. О кий, бизим Ширзады апарды, олдюрдю, о
намярди дейирям; билирсян хардады. Йяни билсян да, догрусуну кий, де-
мяйячяксян.
Бахшы (титряйир). Валлах, билмирям.
Гяхряман йюзбашы. Эйби йохду. Инди о шишляри гызардыб сяни
даглайанда дейярсян догрусуну...
Зейняб арвад мярякя иля аглайа-аглайа озюню салыр орталыга вя Бахшынын устя
хючум чякиб, онун уз-гёзюню башлайыр джырмагламага.
Зейняб. Буду Газанчы эрмяниси. Сянсян. Сянсян. Бу саат сяни
мян тикя-парча эляйяджяйям. Оз алимнян сяни дограйаджагам, гиймя-
гиймя эляйяджяйям. Ханы мяним оглум.. Ханы мяним пяхливан Ширалы
оглум.. Нийя ону олдюрдюнюз. Бах, бах. (Джырмаглайыр вя сонра гачыб
Гарашын белиндян гямяни чякиб, галхызыр Бахшынын устя). Вурум.
Вурум. Вурум. (Бу халятдя дайаныб дурур).
Бахшы йаныны йеря вуруб, саг алиндяки каманчаны гизлядиб, сол алини тутуб
гямянин габагына.
Гяхряман йюзбашы (Зейнябя). А ряхмятлийин гызы, сян да
бурада бизи мяяттял элямя. Арвадсан, гет арвадлыгына. (Джялд гялиб
истяйир гямяни Зейнябдян алсын, бу да вермир вя дартыныб чякилир
кянара. Йюзбашы оз гямясини чякиб, галхызыр Бахшынын устя вя узюню
тутур Зейнябя). Гямяни эля ишлятмязляр, бах беля ишлядярляр.
Зейняб джялд гялир дурур йюзбашы иля Бахшынын арасында. Гараш йавуг
гялиб, Зейняби итяляйир. Азиз гялиб тяпийи иля арвадын, далындан вуруб йыхыр йеря вя
гейри йолдашлар арвады чякиб салырлар кянара. О да аглайа-аглайа узаглашыр. Бу арада
Бахшы каманчаны узадыр Новруза тяряф.
Бахшы. Новруз гардаш, сяни анд верирям бизи йарадан Аллаха.
Мян оляндян сонра бу каманчаны бир кяся вермя. Ара сакит оландан
сонра, зяхмят чякиб бизим Мугуш баланы тапасан, бу каманчаны веря-
сян Мугуш балама. Гурбан сяня, Новруз, Газанчыда каманчачы Бахшы
оглу Мугуша верясян.
Гараш аджыглы гедиб, джялд каманчаны дартыр вя йухары галхызыб, истяйир чырпсын йеря.
Бахшы ики аллярини йухары галхызыб йалварыр.
Бахшы. Гурбан сяня, гардаш, бир азджа дайан, мян оляндян сонра
каманчаны сындыр кий, гёзюм гёрмясин.
Гяхряман йюзбашы. Буна бах, сян Аллах, бу эрмянинин
дамагына бах; бир тикя агадж гырыгыны истямяйиня бах.
Азиз. Амма, Гяхряман йюзбашы, инди кий, сёз дюшду, гой дейим.
Сян эрмянини гынама. Бу залым оглу, билирсян, каманчаны неджя чалыр.
Кечян ил Абдюлялигилин тойунда... (Бахшыйа). Адя, орда чалан сян
дейилдин.
Бахшы. Хя, гардаш, мян идим...
Азиз. Анд олсун Аллаха, дад-бидад эляйирди.
Гяхряман йюзбашы (Азизя). Догрудан.
Азиз. Анд олсун сянин башына, неджя кий, дейирям, эляди.
Гяхряман йюзбашы (Каманчаны гётюрюр алиня, башлайыр
ортюйюню ачмага). Догрудан, гёряк бу неджя шейди. (Ортюйю чыхардыр,
атыр йеря, башлайыр каманчанын о тяряфиня – бу тяряфиня бахмага. Йол-
дашлардан да бир парасы гялиб бахырлар) Хей, эрмяни, бу ня бир шейди кий,
бу гядяр истяйирсян...
Бахшы аллярини гёйя галхызыб, йалваран халятдя галыр.
Гяхряман йюзбашы (каманчаны узадыр Бахшыйа). А балам,
йазыгсан, бары бир дяфя да чал.
Бахшы джялд дурур айага, каманчаны алыр, чякилиб отурур дизи устя, джибиндян тикирткя
чыхарыб кяманяни чякир тикирткяйя, гырылмыш симлярин бирини тез дюйюнляйир, симляри йох-
лайыр, кёкляйир, узюню Газанчы кяндиня тяряф тутуб, ах чякир вя эрмяниджя дейир: Ах
сирели Мугуш бала”. Сонра бир-бир адамларын узюня бахыб, башлайыр чох хявясля Раст
хавасыны чалмага. Растдан Шикястейи-фарса кечяндя Гяхряман йюзбашы гёзу
эрмянидя вя гулагы каманчада, дурдугу йердя йавашджа отурур вя Бахшы чалдыгджа гя-
мяни йаваш-йаваш, гуйа озюндян бихябяр, сохур белиндяки гынына вя гулаг асмагда
олур. Адамлар хамысы сюкутдадыр. Бахшы чалмагыны тамам эляйиб, горхан вя мюнтязир
халятдя бахыр Йюзбашынын узюня.
Гяхряман йюзбашы. А балам, эрмяни, бир де гёрюм биздян
ня истяйирсиниз. (Бахшы тяяджджюблю бахыр вя бир сёз демир. Гяхряман
йюзбашы аджыглы вя бир аз уджадан. Сяннян сёз сорушурам эй, нийя дин-
мирсян. Кар дейилсян кий. Бир де гёрум, биздян нийя ал гётюрмюрсюнюз.
Бахшы (горха-горха). Ай ага, Аллах хаггы, мян хеч ня элямя-
мишям.
Гяхряман йюзбашы (аджыглы вя уджадан). Хя, элямямисян.
Валлах дюнйада ня гядяр джаным сагды, хансы бириниз алимя кечсяниз,
тикя-тикя дограйаджагам. Сизин гяряк тохумунузу йер узюндян кясям.
Бахшы. Ай ага, ахы мян ня элямишям.
Гяхряман йюзбашы (аджыглы узюню йолдашларына тутуб, бир
аз алчагдан). Аллахю акбяр. Дяли шейтан дейир... (гямясини гынындан
чякир, галхыр айага вя узюню йолдашларына тутуб дейир). Йяни сиз эля
гюман эляйирсиниз кий, мян бу чолаг эрмянини олдюрмякнян хирсим
сойуйаджаг. Сойумайаджаг. (Бир гядяр эрмянийя тяряф бахыр, динмир).
Хяля буна бах, сян Аллах. Дюнйада бир харамзадалыг галмады кий,
ойрянмямиш олсунлар. Шейтана папаг тикирляр. Бу чолаг да кямянчяни
багрына басыб, гёр ня амяллярдян чыхыр. Харамзада эля чалыр кий, кечян
гюнляри гятирир гойур адамын габагына. Аллахю акбяр. (Гараша). Гараш,
бир папирос йандыр.
Гараш папирос чыхардыб йандырыр, верир йюзбашыйа. Бу хейндя Бахшы каманчаны
кёкляйир вя башлайыр Сегах-забил хавасыны чалмага. Бир гядяр гулаг асандан сонра,
Гяхряман йюзбашы дурдугу йердя йеня йавашджа отурур вя Бахшы чалдыгджа
йюзбашы йаваш-йаваш, гуйа озундян бихябяр, гямяни сохур белиндяки гынына вя хуш-
гуш иля гулаг асмагдадыр. Адамлар хамысы сюкутдадыр.
Гяхряман йюзбашы (Гараша). Гараш, сян олясян бичаря
Хейдяр гялиб дуруб гёзюмюн габагында. Ах, вай... (Йюзбашы бу сёзляри
дейяндя Бахшы чох алчагдан чалыр. Адамларын чоху да ах чякир. Йеня
Бахшы шёвг иля чалмагдадыр. Йюзбашы гёзю Бахшыда гахдан бир диллянир).
Бах, беля.... Эляджя... Аджяб... Афярин... Эляджя... Эляджя... (вя ахырда йюз-
башы бирдян дурур айага, гямясини гынындан чыхардыр вя аджыглы, уджадан
Бахшыйа дейир). Адя, эрмяни, тез кямянчяни йыгышдыр, итил гет бурдан.
Йохса атанын гору хаггы, бу йолдашларымын башына анд олсун, бу гя-
мяйнян бу саат сяни да олдюрярям, озюмю да олдюрярям. (Чыгырыр).
Чых гет.
Бахшы (горха-горха). Ай ага, хара гедим.
Гяхряман йюзбашы (чыгырыр). Джяхяннямя гет. Эвиня.
Бахшы горха-горха бахыр адамларын узюня, каманчаны вя ортюйюну гётюрюр, тез
чыхыр гедир. Хамы сакит, оз фикирли халятиндя галыр. Гяхряман йюзбашы хаман дурдугу
йериндя дуруб, динмяз-сёйлямяз бахыр Бахшы гедян тяряфя. Бир гядяр да бахандан
сонра гямясини туллайыр йеря вя гуйа оз-озуня дейир:
Гяхряман йюзбашы. Эх, намярд дюнйа...
Йанвар мин доггуз йюз ийирминджи
Шуша галасында
АНАМЫН КИТАБЫ
Драма, дёрд мяджлисдя
Рюстям бяй – рус интеллигенти либасында: йяни пиджак, жилет, нишасталы йахалы кёйняк, богазында галстук, нишасталанмыш аг голлары. Рус дарюлфюнунунда элм тяхсил элямиш вя рус тярбийяси тяряфдары. Хярякяти агыр вя тямкинли. Башы ачыг, хямишя гёзляри эйнякли (чешмяк). Гырх йашында.
Мирзя Мяхяммядали – Иран уряфасы либасында, йяни уджа Иран бёркю, узун
Иран архалыгы, устюндян гуршаг, архалыгын устюндян узун Ирани чуха (геймя), ген шалвар, аг джораб. Башмагларыны гапынын агзында чыхардыб йердя диз устя отурур. Хямишя алиндя
тясбех вя гёзюндя эйняк. Аджыглы вя гюлмяйян. Иран тярбийяси тяряфдары. Отуз беш йашында.
Сямяд Вахид – Истанбулда адябиййат дярси алмыш. Башында гырмызы фяс, ай-
ниндя пиджак, жилет, аг йахалы кёйняк вя галстук, гёзляриндя эйняк. Тямкинли вя сакит.
Османлы тярбийяси тяряфдары. Отуз йашында.
Гюлбахар – сурятдя гёзял. Умуми мюсялман гызлары либасында, башында чаргат.
Мюсялманджа савадлы. Анасыны няхайят истяйян. Ийирми йашында.
Зивяр ханым – рус тярбийяси тапмыш. Рус ханымлары либасында. Богазы вя гол-
лары ачыг, мюсялманджа савадсыз.
Гянбяр – сифятдя гёйчяк. Айниндя чяркязи чуха, белиндя гямя вя тапанча.
Алиндя гамчы.
Аслан бяй – хяр джяхятдян Рюстям бяйя охшайыр.
Мирзя Бяхшяли – хяр джяхятдян Мирзя Мяхяммядялийя охшайыр.
Хюсейн Шахид – хяр джяхятдян Сямяд Вахидя охшайыр.
Сензор Мирзя Джяфяр б я й – рус чиновники либасында. Гёзляриндя эйняк.
МЯДЖЛИСЛАРИН АХАЛИСИ
Бир. Зяхра бяйим – Алтымыш йашында.
Ики. Рюстям бяй – онун бёйюк оглу, интеллигент, Гырх йашында.
Учь. Мирзя Мяхяммядяли – онун икинджи оглу, элми-илахи мюяллими вя ваиз. Отуз беш йашында.
Дёрд. Сямяд Вахид – онун учюнджю оглу, тюрк дили мюяллими (фяс гойур). Отуз йашында.
Беш. Гюлбахар – гызы, мюсялманджа охумуш. Ийирми йашында.
Алты. Зивяр ханым – Рюстям бяйин овряти, русджа тярбийя тапмыш. Ийирми беш йашында.
Йедди. Мирзя Хясян – Рюстям бяйин дилманджы. Отуз йашында.
Сяккиз. Теймур бяй– Джямиййяти-хейриййянин дяфтярдары. Ийирми беш йашында.
Доггуз. Мирзя Зейнал – миллятпяряст. Отуз йашында.
Он. Сялимя ханым – мюяллимя (данышмыр) Ийирми йашында.
Он бир. Аслан бяй – мал хякими (рус интеллигенти либасында). Отуз йашында.
Он ики. Исмайыл ага – Джямиййяти-хейриййя узвю (данышмыр). Гырх беш йашында.
Он учь Мюняввяр ханым – онун гызы (данышмыр). Ийирми йашында.
Он дёрд. Хюсейн Шахид – тюрк дили мюяллими (фясли). Отуз йашында.
Он беш. Мирзя Бяхшяли – элми-илахи мюяллими. Отуз беш йашында.
Он алты. Гянбяр – Рюстям бяйин сяркары. Гырх беш йашында.
Он йедди. Гурбан – чобан. Ийирми беш йашында.
Он сяккиз. Заман – чобан. Ийирми беш йашында.
Он доггуз. Сензор Мирзя Джяфяр бяй – Гырх беш йашында.
Ийирми. Полис мямуру (данышмыр) – Отуз беш йашында.
Ийирми бир. Ики няфяр фярраш (данышмырлар) – Отуз-отуз беш йашында.
Ийирми ики. Мяшяди Джяфяр – аризя сахиби, Гырх йашында.
Ийирми учь Йеня учь няфяр фягир – Гырх-гырх беш йашында.
Ийирми дёрд. Биринджи хамбал -Отуз йашында.
Ийирми беш. Икинджи хамбал – Отуз йашында.
Ахвалат ваге олур тарихи-хиджринин мин учь йюз отузунджу илинин йавыгларында,
Азярбайджан шяхярляринин бириндя, Русийа хёкумяти асриндя.
БИРИНДЖИ МЯДЖЛИС
Рюстям бяйин, Мирзя Мяхяммядялинин вя Сямяд Вахидин умуми кабиняси: бир
тяряфдя бёйюк йазы столу, устюндя гырмызы махутдан ортюк, йанында нечя дяня сандалйа, китаб шкафы, столун устюндя вя шкафын ичиндя китаблар. Столун устюндя телефон, мюряккяб габы, гялямляр, кагызлар вя гейри йазы ашйасы. Бу – Рюстям бяйин йазы столу. Бир тяряфдя гойулуб китаб гяфясяси (этажерка), устя китаблар, йанында бир дяня сандалйа. Бура Сямяд Вахидин йери. Бир тяряфдя гойулуб сандыг, ичиндя вя устюндя йекя вя гара джилдли кёхня мюсялман китаблары. Сандыгын йанында дёшяк. Бу да Мирзя Мяхяммядялинин йери.
Диварларда чахарджубяляр, ичиндя шякилляр. Пярдя галхан вахт отагда отуруб тяк Рюстям бяй оз йериндя; гёзляриндя чешмяк, охуйуб йазмага мяшгулдур. Бир гядяр сюкутдан сонра ичяри гапы ачылыр вя Зяхра бяйимин башы гёрсянир вя йеня йох олур. Бир гядяр кечяндян сонра йеня Зяхра бяйим горха-горха башыны узадыб йавашджа сорушур.
Зяхра бяйим. Бала, гёрясян нийя ушаглар йубандылар.
Рюстям бяй (башыны столун устюндян говзамайыб). Ана, мяни
данышдырма, люгят йазырам. (Зяхра бяйим динмяйиб йох олур. Йеня бир
дягигя сакитлик иля кечир. Ичяри отагда ушаг аглайыр. Рюстям бяй гялям
алиндя тез дурур айага вя хаман гапыйа йавыглашыб дейир:)
Рюстям бяй. Ай ушаг сяс элямяйин, мян люгят йазырам. (Рюс-
тям бяй гайыдыб отурур вя йеня йазыб охумага джумур; йеня бир дягигя
кечир, чёл гапыны таггылдадырлар).
Рюстям бяй. Кимсян. Гир ичяри.
Мирзя Хясян гирир ичяри.
Мирзя Хясян. Сялам алейкюм.
Рюстям бяй. Алейкяссялам. Мирзя, ня аджяб бу гюн йубандын.
Мирзя Хясян. Багышлайасыныз, Рюстям бяй, чох сяй элядим,
тез гяля билмядим.
Рюстям бяй. Айляш.
Мирзя Хясян сандалйаны йазы столунун йанына чякиб отурур, гялями гётюрюр,
кагызлары аралайыр вя йерини рахатлайандан сонра узюню Рюстям бяйя тутуб йазмага хазыр олур.
Рюстям бяй. Дюнян харда галдыг.
Мирзя Хясян (кагыза бахыр вя охуйур). Неджя кий, Йевропа, ха-
беля Асийа миллятляринин хюруфатынын аввялинджиси “А” сёвтюнюн аламя-
тидир кий, биз она алиф” дейирик.
Рюстям бяй. Мирзя, дайан, гяряк бир йерини дяйишяк. Неджя
йазыбсан. Йевропа вя Асийа миллятляринин.
Мирзя Хясян. Неджя кий, Йевропа, хабеля Асийа миллятляринин
хюруфатынын...
Рюстям бяй. Дайан бир, йахшы олар артырасан: джюмлясинин.
Мирзя Хясян. Хуб, джюмлясинин (йазысыны дюзялдир), джумлясинин
хюруфатынын аввялинджиси А” сёвтюнюн аламятидир кий, биз она алиф”
дейирик...
Рюстям бяй (китаба бахыр). Йаз (йаваш-йаваш дейир) бундан
алавя хах Шярг тайфаларынын бязиляринин, хабеля славларын, греклярин...
Мирзя Хясян. Йунанларын...
Рюстям бяй. Йунанларын вя гядим йяхудилярин дилиндя хюру-
фатын аввялинджисинин мянасы хями бирдир, хями миндир; неджя кий, мяся-
лян, аряб дилиндя “алиф” ляфзи. (Йеня габагкы кими ичяри отагдан ушаг
сяси гялир. Рустям бяй). Сяс элямяйин, мян люгят йазырам (алиндя китаб
вар-гял эдир). Мирзя, йаз; вя лакин хямин “А” сёвтю миллятлярин бязи-
синин дилиндя чох ишлянир, бязисинин дилиндя аз ишлянир...
Мирзя Хясян (йаза-йаза). Бязисинин дилиндя...
Рюстям бяй. Бязисинин дилиндя чох ишлянир, бязисинин дилиндя,
бязисинин дилиндя аз ишлянир.
Ичяри отагдан Зивяр ханым атирли вя киршанлы, синяси вя голлары ачыг, гывраг гялир,
Рюстям бяйин йазы столунун устюндяки телефонун дястяйини галхызыб, гойур гулагына вя
беля данышыр.
Зивяр ханым. Кто у телефона. Кимди телефонда. Кимди.
Сялимя ханым. Салам алейкюм. Саг ол, саг ол. Неджя. Ким. Хя, йахшы.
Гялин бир йердя гедяк. Йахшы, эвдяди. Йахшы, сяламят гал... (Дястяйи
гойур йериня). Рюстям, Сялимя ханымгил инди гяляджякляр; гяряк бу гюн
билетляри пайлайаг, сабах да кий, билирсян, биздя джямиййяти-хейриййянин
йыгынджагыды. Билмирям сянин хяля ишин чохдур.
Рюстям бяй. Мян сонра да йаза биллям. Дейирсян ня вахт
гяляджякляр.
Зивяр ханым. Йарым саата бурада олаллар. (Рюстям бяй бир сёз
демяйиб, йеня китаба мяшгул олур. Зивяр ханым гывраг чыхыб гедир.
Рюстям бяй йеня китаба баха-баха дейир).
Рюстям бяй. Йаз, Мирзя, харада галдыг.
Мирзя Хясян. Бяли. Вя лакин хямин “А” сёвтю миллятлярин
бязисинин дилиндя чох ишлянир, бязисинин дилиндя аз ишлянир.
Рюстям бяй (бир гядяр фикир эляйир). Йахшы, инди йаз: буну да
лазымдыр нязяря алмаг кий, хямин а” хярфи бязи диллярдя гласны
хярфидир...
Мирзя Хясян. Имла хярфидир.
Рюстям бяй. Имла хярфидир вя озю да озлюйюндя слогдур.
Мирзя Хясян. Йяни хеджа” демяк истяйирсиниз.
Рюстям бяй. Бяли, “хеджа” гяряк ола вя лакин бязи тайфаларын
дилиндя хямин “А” хярфи согласны хярфляри джяргясиндядир.
Мирзя Хясян. Буну согласны” авязиня хюруфи-самитя”
йазаг.
Рюстям бяй. Мясялян, неджя кий, Б, Д, Л вя гейриляри.
Чёл гапыдан Мирзя Мяхяммядяли гирир ичяри, салам вериб, башмагларыны
чыхардыр вя кечиб отурур оз йериндя.
Мирзя Мяхяммядали. Дадаш, сяня мане олмурам кий.
Рюстям бяй. Алейкяссялам, мане олмурсан, кеч отур.
Мирзя Мяхяммядяли отурур оз йериндя дизи устя вя китабларыны ачыб бахыр.
Рюстям бяй. Инди кечяк алмас” ляфзиня. Йаз, алмас” латынджа
“атамас”, пюр гиймят дашлар джяргясиндя ан гёзял шяфягли вя кимйа аля-
миндя бундан бярк вя сяхт даш хяля бу вахтадяк дюнйада тапылмайыб;
бяркликдя джявахиратын хеч бири буна бярабяр дейил. Ня зюмрюд, ня
тупаз, ня дендрит, кварс, йашма, тормалин вя ня гейриляри.
Мирзя Хясян йазыр.
Мирзя Мяхяммядали (башыны галхызыб, Рюстям бяйя тяряф
дейир). Дадаш, о люгяти кий, сян йазырсан, бу бир йадигарды кий, хяр бир кяс
охуйуб мянфяятбярдар оладжаг. Амма мяним ганаджагыма гёря сизин
китабынызда олан мялумат мяхз Йевропа вя Русийа мянбяиндян ахз
олунмушдур. Беля олан сурятдя сиз оз алинизля люгятинизин даирясини да-
ралдырсыныз. Мяня галарса хаман иттилааты кий, сиз о зяхмятнян джям эдир-
синиз, онлары Шярг вя ислам элмляри иля тятбиг элямяйинизин бир эйби йох-
дур. Мясялян, гётюряк хаман алмас барясиндя бярклик сёхбятини. Мя-
ним ганачагыма гёря, алмасдан бярк шей дюнйада йохдур” демяк
озю бир сяхв вя гялятдир. Алмасдан бярк шей дюнйада чохдур.
Рюстям бяй. Мяхяммядяли, мян хеч вахт о фикирдя олмамы-
шам кий, люгятими Шярг аляминдян узаг тутум; няинки о фикирдя олмамы-
шам, хяля бялкя озюм сяня демишям кий, мяним йадымда вя сийахымда
олмайан ляфзляри мяним йадыма сал кий, китабымыз ня гядяр мюм-
кюндюр, э... Э... Э... Э...
Мирзя Хясян. Тякмил олсун.
Рюстям бяй. Тякмил олсун. Инди хяр ня сёзюн вар, де.
Мирзя Мяхяммядали. Сёхбят хаман сяхтлик устядир кий,
сиз орада йаздыныз. Амма мяним агидямджя бу барядя бизя бир амр
буйурулубдур, о амрдян кянара чыхмаг хяр айиня сязавар дейил. Неджя
кий, мялумдур вя кяррат иля эшитмишик вя китаблардан тяхсил элямишик кий,
хягг-тяала бизя он шей тяйин эдиб кий, бир-бириндян бяркдир. Йяни ан
аввяли сонракындан бош вя сонракы габагкындан бярк; та гедир чыхыр
онунджуйа кий, дяхи ондан бярк, ондан сяхт бир шей дюнйада йохдур вя
ола билмяз.
Ичяри гапыдан Зяхра бяйим гёрсянир.
Рюстям бяй вя Мирзя Мяхяммядали (икиси да
аллярини галхызыб бирдян). Ана, дайан, хяля гялмя, сёз данышырыг.
Зяхра бяйим йох олур.
Мирзя Мяхяммядали. Хаман бярк шейлярин аввялинджиси
дашдыр.
Рюстям бяй. Йяни неджя даш. Ахыр дюнйада даш чохдур, гёряк
хансыны дейирсян.
Мирзя Мяхяммядали. Хеч тяфавютю йохдур. Хансы даш
олур-олсун.
Рюстям бяй вя Мирзя Хясян гюлюрляр.
Мирзя Мяхяммядали. Дяхи бурада гюлмяк, йяни че. Сиз
хахиш этдиниз, мян да дейирям. Лазым дейил, мяни афв буйурунуз; дяхи
гюлмяк йяни ня олсун. Хеч дяхли вар.
Рюстям бяй (гюлюмсюня-гюлюмсюня). Йахшы, сёзюню де,
гюлмяник. Сонра. Дашдан сонра.
Мирзя Мяхяммядали. Икинджи мяртябядя дашдан сонра
бярк олан шей дямирдир, зира бу ики джисимляри бир-бириня вуранда (аллярини
гоша тутуб йавашджа бир-бириня вурур), ашкардыр кий, дямир дашы сындыраджаг.
Рустям бяй вя Мирзя Хясян йеня гюлюрляр.
Мирзя Мяхяммядали. Хя... гюлярсиниз, гюлярсиниз. Вай
сизин халыныза... Афярин люгят йазанлар.
Рюстям бяй (гюля-гюля). Сонра. Дямирдян сонра бярк олан шей
хансыдыр.
Мирзя Мяхяммядяли дурур айага, истяйир гетсин. Рюстям бяй дурур, онун
габагыны кясир.
Рюстям бяй. Мяхяммядяли, ушага ушаг дейярляр, бёйюйя да
бёйюк дейярляр. Сян сёзюню де, агяр сянин сёзюн хагдыр, гяряк ону
демякдян чякинмяйясян. Аллаха шюкюр, сян ваизсян, мюяллимсян; сян
бахма бизим гюлмяйимизя, сян сёзюню де. Агяр бизя лазым олар,
люгятя да бир шей йазарыг, лазым олмаз, – олмаз.
Мирзя Хясян. Мирзя Мяхяммядяли, мян сяндян хахиш
эдирям, хёвсяля эляйясиниз вя бяйанатынызы баша йетирясиниз.
Мирзя Мяхяммядали (бир гядяр фикир эляйиб, отурур йериндя
вя сонра башлайыр). Дямирдян бярк олан шей одур кий, дямири аридир вя
озю да сяхтлик анасириндя учюнджю дяряджядядир. Оддан бярк олан шей
судур кий, оду сёндюрюр вя сяхтлик анасиринин дёрдюнджю дяряджясиндядир.
Рюстямбяй вя Мирзя Хясян аллярини агызларына басыб гюлюрляр.
Судан бярк олан шей булуддур кий, су хаман булуддан амяля гялир.
(Йеня ичяри отагдан сяс гялир, йеня Мирзя Мяхяммядяли хирсли
дейир).Сяс гялмясин. Гёрюрсюнюз кий, биз бурда сёз данышырыг. Бяли, ага-
ма арз олсун кий, булуддан бяркраг олан шей йелдир кий, булудлара хямишя
йелдян фярман чыхыр. (Бир гядяр дикялиб хявяся гялир). Йелдян бярк олан
шей мялякдир кий, йелляри идаря эдир; йяни харайа гёндярмялидир, гёндя-
рир; гёндярмяли дейил, гёндярмир. (Бир аз да уджадан вя хявясли). Мя-
лякдян бярк шей мялякюл-мёвтдюр кий, мяляки гябзи-рух эдир. Хы... Гю-
лярсиниз. Гюлюн, эйби йохдур, гюлюн. Вай халыныза. Мялякюл-мёвтдян
да бярк олан шей билирсиниз нядир. Олюмдюр, олюм. Хы... Гюлярсиниз.
(Дяхи да хирсли). Бяс билирсинизми кий, олюмдян бярк шей нядир. Билирси-
низми, эй люгят йазанлар... Олюмдян бярк шей худавянди-алямин амри-
дир кий, лазым олан йердя олюм варид олур, лазым олмайанда олмур. Ла-
зым олан йердя ваге олур бялайи-нагяханлар, мисли-вялвялейи-сягф-
асиманлар, зялзялейи-сятхи-хакиданлар, хюсуф-кюсуф, йеня хюсуф, йеня
кюсуф, ма-тяагябял-мяляван. (Аллярини йухары галхызыр вя джушя гялир).
Сиз гяряк хяджалят чякясиниз, адынызы мюсялман гойуб ислам элмляриня
истехза эдирсиниз (чыгыра-чыгыра дурур айага). Нийя гюлюрсюнюз. Бу-
рада илан ойнатмырлар кий. Мягяр инсан оз гябахятини гяряк аннамайа.
Эйб дейил. (хирсли гедир гапыйа тяряф).
Рюстям бяй вя Мирзя Хясян дурурлар айага вя Мирзя Мяхяммядялинин габагыны
кясиб дейирляр.
Рюстям бяй вя Мирзя Хясян. Дайан бир, дайан бир.
Чёл гапыдан Сямяд Вахид гирир ичяри вя гилю-галы гёрюб дейир.
Сямяд Вахид. Иштя иркаклар. Хайда аркадашлар.
Мирзя Мяхяммядали (хирсли вя уджадан Сямяд Вахидя).
А киши, хяля билмирям бу ня дейир эй...
Сямяд Вахид гедиб отурур йериндя вя кагыз-гялямини чыхардыр. Рюстям бяй вя
Мирзя Хясян йеня гюлмякдядирляр. Мирзя Мяхяммядяли истяйир башмагларыны гейя,
гедя. Зяхра бяйим гапыда гёрсяниб, Мирзя Хясяндян утаныр вя чякинир. Мирзя
Хясян буну анлайыб, Рюстям бяйдян изин алыб чыхыр, гедир. Зяхра бяйим йавашджа ичяри
гирир вя горха-горха гялир чёкюр бир тяряфдя. Рюстям бяй оз йериня отуруб китаба бахыр.
Мирзя Мяхяммядяли гапынын агзында дайаныб, бир истяйир чыха, бир истяйир гала.
Зяхра бяйим (Мирзя Мяхяммядялийя). Ай балам, бир дайан
гёрюм, хара гедирсян. Ахы ня устя бу гядяр савашырсыныз. Ай беля сизя
мян гурбан олум, ахыр мин дярд-сяримиз, дост-дюшмян вар.
Мирзя Мяхяммядали. Ана, сян Аллах сян да ал гётюр
биздян.
Зяхра бяйим. Бала, сизин беля мян гаданызы алым, мяним ахыр
сизнян ваджиб ишим вар. Мяхяммядяли, бала, бир гял отур, архайын даны-
шаг. Сян озун, Аллаха шюкюр, йахшы-йаманы билянсян. Ахыр, о гызы хяр
йандан истяйирляр; гыз ушагынын эвдя галмагынын да бир вахты вар. Ня
дейирсян, ай Рюстям бала. Сян ня дейирсян, Сямяд бала. Нийя динмир-
сян, Мяхяммядяли бала. Бир дейин гёрюм, ня мясляхят гёрюрсюнюз.
Сизя гялян гада-бала мяня гялсин.
Мирзя Мяхяммядали (аджыглы). Мяня дяхли йохдур. Хяр
кяся истяйирсиниз верин.
Рюстям бяй (китабы гойур, дурур айаг устя). Ана, мян габаг-
джа да сяня демишям, инди да йеня дейирям, гой огланларын да эшитсин-
ляр: гыз гяряк оз хошу иля хяр кяся кий, кефи истяди, ону гёря вя бяйяня
вя аря гедя. Дяхи о асрляр кечибди кий, гызы зорнан истямядийи адама аря
верирдиляр. Анджаг йеня мян мясляхят гёрюрям кий, Гюлбахары Аслан
бяйя веряк.
Мирзя Мяхяммядали (хирсли). Астягфюруллах. Астягфюруллах.
Агяр Гюлбахар мяним баджымдыр, мян бу амря хяргиз разы ола
билмяням.
Рюстям бяй. Ня сябябя разы ола билмирсян. Хуб, ня эйби вар,
разы олмурсан, сян де гёряк кимя веряк.
Мирзя Мяхяммядали. Мян ня билим. Кимя гисмят олар,
она верярик.
Рюстям бяй. Ахыр неджя кимя гисмят олар. Хазыр гызы истяйирляр,
дяхи йюз ил гёзлятмяйяджяйик кий.
Мирзя Мяхяммядали (бир гядяр динмяйиб). Мяня галырса,
Гюлбахары Мирзя Бяхшялийя верярик.
Рюстям бяй гюлюр.
Сямяд Вахид. Неджя Мирзя Бяхшялийя. Мюяллим Мирзя Бях-
шялийя.
Мирзя Мяхяммядали. Бяли, хаман Мирзя Бяхшялийя.
Сямяд Вахид. Бян буна хяргиз разы олмам.
Мирзя Мяхяммядали (тяяджджюблю). Неджя йяни разы олмазсан.
Хяля сян нячисян.
Сямяд Вахид. Бяня галыйорса, Гюлбахары Хюсейн Шахидя
вермяли.
Мирзя Мяхяммядали (саг алини фырладыр). Пях-пях-пях,
буна бах сян Аллах. Бу да бизя мюштяри тапды.
Зяхра бяйим. Ай балаларым, сизя беля мяним джаным гурбан,
бир мяня дейин гёрюм, о дедийиниз адамлар кимдиляр. Йахшымы
адамдылар, нячидирляр.
Рюстям бяй. Ана, мян дедийим Аслан бяй чох йахшы адамды;
озю да кечян ил йурист дярси охуйурду, сонра пешман олду, васточни
факултетя гирди. Инди истяйир мал хякими олсун.
Зяхра бяйим (Сямяд Вахидя). Бала, сян дедийин адам кимди,
нячиди. Бир гуллугу вармы.
Сямяд Вахид. Ана, Хюсейн Шахид бизим гяндж адибляримиз-
дяндир, озю да хейриййя мяктябиндя адябиййат дярси мюяллимидир.
Мирзя Мяхяммядяли башыны булайыр.
Мирзя Мяхяммядали. Пях-пях-пях. Эля бизим гяндж ади-
бимиз аскик иди. Аллах бяд нязярдян сахласын. (Хирсли). А киши, мян бил-
мирям адиб няди, ахыр эй.
Рюстям бяй. Гардашларым, мян сиздян хахиш эдирям кий, хяр ня
элямяк истяйирсиниз, мясляхятнян вя агыл учуйнан эляйин. Ону сиз гя-
ряк билмиш оласыныз кий, о шей кий, мехрибанчылыгнан вя мясляхятнян ашар,
дава-галмагалнан ашмаз. Геня да дейирям кий, Гюлбахар бизим баджы-
мызды, гяряк биз учюмюз да сяй, тялаш эдяк кий, баджымыз бядбяхт олма-
сын. О ахы хейван дейил кий, йапышаг алиндян, кимя кий истяйирик – веряк.
Сян бир сёз дейирсян, мян бир сёз дейирям, о бир сёз дейир. Гардашла-
рым, беляликнян бир мятляб хасил олмаз. Гыз хазыр, бах, о гапынын далын-
дады (алини ичяри гапыйа узадыр), чагыраг бу саат озюндян суал эляйяк кий,
гёряк мейли кимяди. Аслан бяйя истяр, Аслан бяйя гедяр, Мирзя Бях-
шялийя истяр, Мирзя Бяхшялийя гедяр, Хюсейн Шахидди – няди, ону истяр,
она гедяр.
Сямяд Вахид. Беля мясляхятя гаршы бян бир сёз сёйлямям.
Рюстям бяй (Мирзя Мяхяммядялийя). Нийя динмирсян, Мя-
хяммядяли.
Мирзя Мяхяммядали. Озюнюз билин, мяним ишим йохдур.
Рюстям бяй дурур, гапыдан Гюлбахары чагырыр. Гюлбахар гирир ичяри.
Зяхра бяйим (Гюлбахара). Бала, Гюлбахар, гял оту йанымда,
дурма айаг устя.
Рюстям бяй. Гюлбахар, кеч оту вя гулаг ас, гёр ня дейирям.
Биз бу саат сянин баряндя данышырдыг. Сёзюн ачыгы будур кий, сяни учь
адам истяйир: бири Аслан бяйди, бири Мирзя Бяхшялиди, бири да Хюсейн
Шахидди... Инди сян да фикирляш, Аллаха шюкюр, йекя гызсан, дяхи сяни ой-
рятмяк лазым дейил. Гялбин кимя йапышыр, она да гет; бизим хеч сёзю-
мюз йохду. Аслан бяй мяним достларымданды, озю да интеллигентди;
бялкя гёрмюш, йа эшитмиш оласан. Мирзя Бяхшяли вя Хюсейн Шахид да
мюяллимдирляр, амма мян онлара йахшы бяляд дейилям. Озюн бил, фи-
кирляш вя джаваб вер.
Гюлбахар динмир.
Зяхра бяйим (Гюлбахара). Бала, нийя динмирсян.
Гюлбахар (Рюстям бяйя). Дадаш, аввял бу кий, сян дедийин
адамларын хеч бириня мян бяляд дейилям вя галды кий, сизин мяним ба-
рямдя чалышмагыныз абясдир; чюнки мян билирям кий, мян бир кяси хош-
ласам да, сян разы олсан, Мяхяммядяли дадашым разы олмайаджаг; Мя-
хяммядяли дадашым разы олса, сян изин вермяйяджяксян; хяр икиниз да
хошласаныз, Сямяд дадашым бяйянмяйяджяк. Бир йадыныза салын, гёрюн
индийя кими мяним устюмдя сиз учь гардашын нечя дяфя дава-мярякя-
синя гоншулар йыгышыб тамашайа. Йох-йох, мян хеч кяся гетмяк истя-
мирям. Каш сиз бир-биринизнян йола гедин. (Дуруб чыхыр гедир).
Мирзя Мяхзммядяли гялиб отурур йериндя.
Рюстям бяй. Иш беля олан сурятдя мян мясляхят гёрюрям кий,
бир сурятдя кий, Гюлбахар биз дедийимиз адамларын хеч бириня бяляд де-
йил, сабах ахшам гяряк кий, джямиййяти-хейриййянин заседанийасыдыр, озю
да нёвбятя гёря гяряк бизим эвя йыгышалар. Аслан бяй – неджя кий узв –
заседанийайа гяляджяк. Гяряк хесабнан мюяллимлярдян да олалар; чюнки
програмлар барясиндя мюяллимлярдян джаваб истяйибляр. Гяряк онлардан
шикайят да вар. Хюлася, онлар гяряк гяляляр заседанийайа. Гюлбахар да
истяйяр, чыхар онларнан таныш олар.
Мирзя Мяхяммядали (саг алини ойнадыр). Бяли, истяр, чыхар,
онларнан таныш олар...
Рюстям бяй. Ня эйби вар, чыхмаз, гапынын арасындан бахар, ха-
мысыны гёряр.
Сямяд Вахид. Издиваджи-ниййят эдиб, тогрудан-тогруйа мюла-
гатда булунмаг, зярря гядяр эйб тёрятмяз, зянниндяйям.
Мирзя Мяхяммядали (хирсли, Сямяд Вахидя). Аллах хати-
риня, оз дилиндя даныш, пейгямбяр хатириня, оз дилиндя даныш.
Чёл гапы таггылдайыр.
Рюстям бяй. Кимсян. Гял.
Дахил олур Теймур бяй, голтугунда папка; Зяхра бяйим узюню тутур о тяряфя
кий, Теймур бяй гёрмясин.
Теймур бяй. Сялам алейкюм.
Рюстям бяй. Ай алейкяссялам, Теймур бяй. Гял айляш.
Теймур бяй. Йахшыды, гедяжяйям.
Ичяри отагдан Зивяр ханым чыхыр, Теймур бяйя ал верир.
Зивяр ханым (гюля-гюля). А, здравствуйте, Теймур бек.
Теймур бяй (Зивяр ханымын алини опюр). Здравствуйте, Зивар
ханум.
Теймур бяй да, Зивяр ханым да отурурлар Рюстям бяйин йанында. Мирзя Мяхям-
мядяли аджыглы бахыр бунлара. Теймур бяй папканы ачыр, кагызлары аралайыр, сонра учь кагыз
гойур Рюстям бяйин габагына; бу да кагызлара гол чякир, верир Зивяр ханыма, о да гол
чякиб, верир Теймур бяйя. Теймур бяй да йыгышдырыр, гойур папкайа.
Теймур бяй. Сабахкы заседанийанын повесткасында смета мя-
сяляси барясиндя бир шей йазылмайыб; бир аз бигаидя олду. Ола биляр кий,
йеня Афруз ханым чыгыр-багыр сала.
Зивяр ханым. Пажалста, сян горхурсан горх, амма мян хеч да
горхмурам. Онлар озляри тутдуглары иш гуйа чох гайдалыды кий, бизимкини
да бяйянмяйяляр. Хяля, сян Аллах, о дюнянки ня хярякят иди, о ня
чямхям иди. Валлах мян Афруз ханымын йериня хяджалят чякирдим.
Теймур бяй (саатына бахыб дейир). Дейясян йубанырыг ха...
Зивяр ханым (дурур айага). Рюстям, бу гюн джямиййяти-хей-
риййянин о гядяр иши вар кий, билмирям ахшама кими гуртара биляджяйям,
йа йох. Йахшы оларды сян да гедя идин, бизя кёмяк эляйяйдин.
Рюстям бяй. Эйби йохду, сиз гедин, мян маджал элясям, гяля-
рям. Харда оладжагсыныз.
Теймур бяй. Габагджа гяряк театра гедяк, атчотун копйасыны
алаг, сонра Марковун кагыз магазасына гедяк, кагыз сечяк.
Рюстям бяй. Ола биляр кий, мян да гялям.
Зивяр ханым вя Теймур бяй дурурлар айага. Зивяр ханым айна габагына гедиб,
шлйапасыны дюзялдир вя Теймур бяй иля чыхыб гедир. Мирзя Мяхяммядяли йеня аджыглы-
аджыглы бахыр бунларын далынджа. Гянбяр, узун чухалы вя белиндя хянджяр, йанында
чобан Гурбан, гирирляр ичяри. Гурбанын бир алиндя узун чомаг, бир алиндя дясмала
дюйюлю бир габ. Икиси да баш йендирирляр.
Рюстям бяй. Гянбяр, ня вар, гойунлар неджяди.
Гянбяр. Саглыгын, бир шей йохду. Амма гойунлара бярк гыздыр-
ма дюшюб, йаман гырыр; хеч бир аладжы да йохду. (Гурбанын алиндян дю-
йюнчяни алыб гойур йеря). Буйурайдыныз, бу йаванлыгы бошалдайдылар; бир
аз кяряди, бир аз да тязя шорду (Гянбяр дюйюнчяни апарыр ичяри, гапынын
йанына гойур).
Зяхра бяйим. Гянбяр, нийя чохданды гёрюкмюрсян.
Гянбяр. Ханым бяйим, валлах маджалымыз олмур. Гойунун азары
башымызы бярк гатыб.
Рюстям бяй. Гянбяр, билирсян ня эля. Сабах ахшам мал хя-
кими биздя оладжаг, джямиййяти-хейриййянин йыгынджагыды; сян да гял, йа-
дыма сал, дейяк, бялкя гойунларын гыздырмасына бир дава дейя.
Гянбяр. Баш устя, гялярям.
Рюстям бяй. Хя, йадыма дюшдю, дявя йуну тапшырмышдым, хеч
йерини эляйя билдин.
Гянбяр. Ага, ахтарырам. Дяхи бизя гёря гуллуг.
Рюстям бяй. Гедя билярсиниз.
Гянбяр вя чобанлар чыхырлар.
Рюстям бяй (гялир анасынын тяряфиня вя гюля-гюля дейир). Ана,
кефин неджяди. Йахшыдыр. Ана, билирсян ня вар. Мян люгят йазырам.
Билирсян люгят няди. Йяни инсанын дилиндя хяр ня гярибя сёз вар, гяряк
о китаба йазыла; хамысы гяряк йазыла кий, бир сёз да галмайа. Бялкя сян
да эля бир гярибя сёз билирсян кий, бизим йадымыза дюшмямиш ола. Хя, ня
дейирсян, ана. Бир гярибя сёз де йазым.
Зяхра бяйим. Бала, гадан мяня гялсин, мян ня билирям кий,
ня дейим.
Мирзя Мяхяммядали (дурур айага). Дадаш, агяр гярибя
сёз ахтарырсан, мяндян соруш, дейим; дяхи агбирчяк арвад ня билир, ня
десин. Гярибя сёз буду кий, инди машаллах крахмаллы алимляр дяхи
хиджабы-зады билмярря атыб, башлайыблар руссайагы узюачыг зиндяганлыг
элямяйя. Эля мяннян олса, люгятя бу мятляби да йазсан, пис олмаз.
(Башмагларыны гейир гетсин).
Рюстям бяй (аджыглы вя уджадан). Мяхяммядяли, сяни анд
верирям атавын горуна, мяндян ал чяк.
Мирзя Мяхяммядяли башмагларыны гейир гетсин.
Зяхра бяйим (Мяхяммядялийя). Бала, Мяхяммядяли, бир
дайан. Бала, бир дайан, бир гетмя.
Зяхра бяйим галхыр айага, голтугундан бир байаз чыхардыр, гедир
Мяхяммядялинин далыйджа; о да гулаг вермяйиб гедир. Зяхра бяйим
йеня гялиб отурур йериндя вя байазы гойур голтугуна.
Сямяд Вахид йазыйа мяшгул олдугда, ичяридян ушаг агламагы эшидилир. Сямяд
Вахид, алиндя гялям, дурур гедир гапыйа тяряф вя хирсли.
Сямяд Вахид. Чоджуг агламасын, бян шеир йазыйорум (гялиб
отурур йериндя вя Рюстям бяйя). Дадаш, адябиййатдан лазымса, нюмуня
олараг бир шеир дейим, йаз люгятя.
Рюстям бяй. Ня эйби вар. Амма бу шярт иля ачыг олсун. Йохса,
догрусу, мян сянин дилини ганмырам.
Сямяд Вахид (кагызларыны алляшдирир вя бир йердян шаираня
охуйур):
Анзари-шябабымда пядидар олан, эй зилл.
Эй зилли-тюлуат, олуйорсун йеня пейда.
Рюстям бяй (“эх” эляйиб, чёнюб гедир оз столуна тяряф). О дили
мян озюм ганырам кий, люгятя да йазам.
Сямяд Вахид (дурур айага вя кагызларыны йыгышдырыр кий, гет-
син). Дадаш, мян сёйлядийим “Фаустдан тюрк дилиня тярджюмядир. Бизим
мюяллимляр буну инди бу саат мяктябляримиздя баладжа чоджуглара ойря-
дийорлар. Сян кий, буну ганмыйорсан, сянайеи-няфисядян бибяхря олма-
гыны мюшахидя эдийорсын, зянниндяйим, афяндим. (Сямяд Вахид аджыглы,
кагызы гяфясянин ичиня атыб, дурур гедир).
Рюстям бяй тяяджджюблю бахыр онун далыйджа.
Зяхра бяйим (дурур айага, байазыны голтугундан чыхардыр вя
Сямяд Вахидин далыйджа). Бала, бир дайан. Бала, бир дайан. Сямяд бала,
бир дайан.
Рюстям бяй да кагызларыны йыгышдырыр вя аджыглы, хазырлашыр чыхыб гетмяйя.
Инди да Зяхра бяйим байазыны буна тяряф тутуб йалварыр. Рюстям,
Рюстям, айагларынын алтында олюм. Бир дайан. Бала, бир дайан, бир бу
китаба бах.
Рюстям бяй (аджыглы). Эх, ана, сян Аллах ал чяк. (Рюстям бяй
да чыхыб гедир).
Зяхра бяйим галыр орталыгда тяк, алиндя китаб. Бир гядяр фикирдян сонра гайыдыб
отурур йериндя, китабын бир сяхифясини ачыр вя диггят иля бахыр. Бир гядяр бахандан сонра
башлайыр хаман сяхифяни опмяйя.
Пярдя салыныр
ИКИНДЖИ МЯДЖЛИС
Рюстям бяйин зал отагы. Орталыгда узун стол, атрафында сандалйалар устя айляшибляр
джямиййяти-хейриййя узвляри: башдан Рюстям бяй кий, джямиййяти-хейриййянин сядридир;
онун саг тяряфиндя Зивяр ханым, сол тяряфиндя Теймур бяй. Ондан савайы айляшибляр;
Мирзя Зейнал – миллятпяряст, Сялимя ханым – мюяллимя, Аслан бяй, Исмайыл ага,
Мюняввяр ханым, Сямяд Вахид, Хюсейн Шахид, йанында мяктяб шагирди, фясли. Кянар-
да, йердя диз устя айляшибляр: Мирзя Мяхяммядяли, Мирзя Бяхшяли, йанында бир мяк-
тяб шагирди, бёрклю. Гапынын йанында учь-дёрд няфяр фягир вя гейри адамлар кий, айаг устя
дуруб иджласа тамаша эдирляр. Отагын кюнджюндя, джамаата гёрюкмяйян йердя, пярдя да-
лында Зяхра бяйим вя Гюлбахар отуруб, мяджлися нязяр эляйирляр. Узвлярин хярясинин
габагында бир вяряг аг кагыз вя гялямтяраш; сядрин габагында зянг. Адамларын чоху
папирос чякир.
Рюстям бяй. Господа, заседание объявляю открытым. Агалар, иджласы ачыг элан эдирям.
Мирзя Зейнал (дурур айага вя йумругуну силкяляйя-силкяляйя,
аджыглы). Агалар, ана дилиндян башга бурада озгя дил данышмаг олмаз.
Ана дили, ана дили. Тюрк дили, милли дил.
Джамаат чяпик чалыр.
Зивяр ханым (дурур айага). Не понимаю, господа, что за
дикарство. Пусть кто каким языком лучше владеет, на том и объясня-
ется, что же такое.. Агалар, баша дюшмюрям бу ня вяхшиликдир. Гой ким хансы дили даха йахшы билирся, о дилдя данышсын. Буна ня вар кий.
Мирзя Мяхяммядали (аджыглы). Хагг буйурур Мирзя Зейнал,
ислам мяджлиси хара, рус дили хара..
Галан узвлярдян да бязи дейир: эйби йохдур”; бязи дейир: олмаз”.
Рюстям бяй (зянги чалыр). Агалар, мян тяклиф эдирям кий, хяр
кяс кий, мюмкюндур, мюсялманджа данышсын; чюнки бурада рус дили бил-
мяйянляр да вар. О кий, бириси мюсялманджа хеч данышмаг билмир, онда
дяхи чаря няди...
Мирзя Зейнал. Хейр, Рюстям бяй, бириси кий, мюсялманджа
билмир...
Мирзя Бяхшяли (Рюстям бяйя). Багышлайыныз, Рюстям бяй,
бириси кий, мюсялманджа билмир, дяхи бу мяджлисдя онун узв олмага ня
хаггы..
Зивяр ханым. Господа, так нелзйа рассуждат, йей богу. Агалар валлах беля мюхакимя олмаз.
Мирзя Зейнал (дурур айага вя уджадан). Биз дюбаря тявяггя
эдирик сядр джянабларындан кий, русджа данышмагы билмярря гядягян элясин.
Йеня сяс-кюй галхыр, йеня Рюстям бяй зянги чалыр, джамаат сакит олур.
Рюстям бяй (Теймур бяйя). Хуб, Теймур бяй, повесткада
йазылан вопрослары оху, джамаат эшитсин.
Теймур бяй (папкадан бир кагыз чыхардыб охуйур). Аввялинджи
мясяля: ил хесабы тясдиги мясяляси; икинджи мясяля: мяктяб програмы
барясиндя; учюнджю мясяля: аджларын арзи-халы барясиндя; дёрдюнджю
мясяля: элми-илахи дярсляри барясиндя, – бунлардыр.
Рюстям бяй (дурур айага). Хязярат, ил хесабы барясиндя кечян
заседанийада бир гядяр разноречийа олду. Бу да о барядя иди кий, сме-
танын бир пара пунктларында бир гядяр тяфавют гёрсянди вя озгя джюр да
ола билмязди; сябяб бу кий, мядахил олду, мяхаридж олду, онун бязи йер-
лярини биз мяхз приблизително тяйин эдирик. Мясялян, биз кий, дейирик бал
гонаглыгындан гяляджякдя бу гядяр мядахил оладжаг, албяття, бу мяда-
хил биз йаздыгымыздан йа бир гядяр аскик оладжаг, йа артыг оладжаг вя
мяхз бу сябябдян сметада рядд-бядял амяля гялир кий, ону точно дюз
гётюрмяк мюмкюн дейил. Кимин бу барядя сёзю вар, буйурсун. Аслан
бяй данышаджаг.
Аслан бяй (дурур айага).
Гюлбахар диггят иля бахыр.
Хеч беля дейил; багышлайасыныз. Закон бу случайлары тамамян пре-
дусматрет эляйибдир. Агяр разноречийе эля бир случайда олду кий, ону
мядахил джяргясиндя олан пунктлар дюз гятюрмяди, о вядя сметни
статйалары о гядяр сократит эдирляр кий, ил ахырында хесаб дюз гялир. Амма
бизим сметанын погрешностлары о барядядир кий, биз, например, тяйин эля-
мишик аджлара илдя йюз манат пайлайаг; амма биз йюз манат авязиня
пайламышыг йуз доггуз манат он дёрд шахы ики гяпик.
Джамаатдан бир нечяси гюлюр, бир нечяси да чяпик чалыр. Гюлбахар нечя дяфя асняйир,
бярк йухусу гялир; Мирзя Мяхяммядяли вя Мирзя Бяхшяли башларыны булайыр.
Рюстям бяй (зянги чалыр). Дяхи бу барядя геня сёз данышан
варса, десин.
Бир сяс гялмир.
Хуб (кагызлары аралайыр). Икинджи мясяля мяктяб програмы барясин-
дядир. Мялумдур кий, кечян хяфтя ревизийоннайа комиссийа...
Мирзя Зейнал. Тяфтиш комиссийасы.
Рюстям бяй. Кечян хяфтя тяфтиш комиссийасы мяктяб програмы
барясиндя ирад тутуб кий, гуйа програмлара, неджя кий, лазымдыр, диггят
олунмур вя дярсляр бир нёв сюст кечир вя икинджи класда...
Мирзя Бяхшяли. Икинджи синифдя.
Рюстям бяй. Икинджи синифдя адябиййат дярсляри няхайят чятин-
ляшиб вя бизим оз милли Азярбайджан дилимиз билмярря нязярдян салыныб.
Кечян заседанийада мюяллим джянабларындан хахиш олунуб кий, бу баря-
да джамаатын арзусуна хёрмят гойубан, мясяляни мюмкюн дяряджядя
нязяри-диггятя алсынлар. Хюсейн Шахид джянаблары данышмаг истяйир.
Хюсейн Шахид (дурур айага).
Гюлбахар гулаг верир.
Мёхтярям азайи-анджюмян хязрятляриня оз ихласымы тягдим эдиб,
мятлябин ан ибтидасындан бир шяммя изахат вермяйи фярз вя гярз билиб,
илтимас эдийорум, афяндим. Аркадашлар, шимди хяпимиз Танрымызын
буйругу иля иштя кёйюмюздя торпага борджуну одямякдян гачаджаг тяк
бир киши олмаз; ону хай джифт сюряркян тяр олараг алимиздян дёкмюшюз,
йетяр. Аз аввял алчагджа бурахыб савушдугумуз торпаглар йетяр. Хай вя
йа дюшмяня савашаркян ган олараг дамарларымыздан ахытмышыз, йетяр.
Акыл ирмяз танры хикмятляри иля авят, йарын гяддар вя мурдар алляри га-
фаларымызы ансямиздян кясяряк бизи вяхшят шейтанларына гурбан эдя-
джяк, зянн эдийорум, афяндим. Йетяр, аз аввял алчагджа бурахыб совуш-
дугумуз торпаглар, йетяр.
Гюлбахар вя адамларын чоху асняйир.
Авят, чоджуглар, гадынлар, иркаклар, йениляр бу торпагдан чыхыб, йа-
вуглусуна говушмушду. Гартлашмыш голларыны учь, беш мызраг бойу отя-
дяки биналарын устюня гадар салан бол кёлгяли сокакларын дибиндя гюм-
ляйян давулларын сяси чоджугларын дюйюнюню билдирийорду. Саглам кёкс-
лярдя уйгудакы йавузлуг дуйгуларыны габартан бу гумбулту кянди
гылынджларымызын армагыныны хатырлатыйорду, афяндим. Халбуки, авят, бир
такым адябиййат кий, икинджи синифдя тяхсил олунмагдадыр...
Иштя кялябякляр кими гарлар дюшюйор,
Санки бир нур энийор хяр фидана,
Лакин айлянджя олуркян адана,
Йавру чоджуглар ушюйор.
Агалар, бу дейилми милли адябиййат. Бу дейилми милли тюрк лисаны.
Сямяд Вахид чяпик чалыр. Галан джамаатдан гюлян да вар вя тяк-тяк чяпик чалан
да вар. Гюлбахар мюргюляйир.
Мяктяб шагирди башында ф я с:
Иштя кялябякляр кими гарлар дюшюйор,
Санки бир нур энийор хяр фидана,
Лакин айлянджя олуркян адана,
Йавру чоджуглар ушюйор.
Сямяд Вахид вя Хюсейн Шахид аллярини гойурлар хямин шагирдин чийниня. Галан
джамаатдан гюлян да вар, чяпик чалан да вар.
Зяхра бяйим (Гюлбахара). Гызым, бу адамлар ня данышырлар.
Гюлбахар джаваб вермир, чюнки мюргюляйир.
Мирзя Мяхяммядали (хирсли, джамаата). А балам, хяля
бизи баша салын гёряк, нийя чяпик чалырсыныз.
Рюстям бяй (кагызлары аралайыр). Агалар, галды ики мясяля: бири
элми-илахи дярсляри барясиндя, бири да аджларын аризяси. Элми-илахи баря-
синдя ушагларын бир парасынын аталары тяряфиндян аризя гялиб кий, мяктябин
учюнджю синфиндя мюяллим джянаблары – кий, ибарят олсун Мирзя Бяхшяли вя
мяним кичик бярадярим Мяхяммядялидян, – октйабр айында хюсуф вя
кюсуф барясиндя, йяни айын вя гюнюн тутулмагы барясиндя бир моизя
башлайыблар кий, инди дёрд ай олур кий, хаман кюсуф вя хюсуф дярсляри
няинки азалмыр, хяля бялкя алты ай да бундан сонра гуртармайаджаг...
Мирзя Бяхшяли. Хейр, ага, эля дейил, афв буйурасыныз. Индики
дярсляр мяхз хюсуф барясиндядир кий, дёрд айдыр охунур. О кий, галды кю-
суф дярсляри, бяли, хягдир, бир алты ай да кюсуф дярсляри тяхсил олунмалыдыр.
Рюстям бяй (Мирзя Бяхшялийя, зянг чала-чала). Джянаб Мирзя,
мяни багышлайасыныз, хахиш эдирям сёзюмю гуртармамыш сёзюмю кяс-
мяйясиниз. Бяли, хеч эйби йохдур, данышмаг истяйирсиниз, изахат вериниз.
Амма хахиш олунур бяйанатынызы мюхтясяр сёйляйясиниз.
Мирзя Бяхшяли (дурур айага вя алиндя бир йекя, дяридян джилди,
кёхня мусялман китабы).
Гюлбахар диггят иля гулаг асыр.
Азайи-гирамдан узр истяйирям кий, зейлдя мярузейи-мюхяггярим
агайани-бюзюргюварын дярди-сяриня шайяд сябяб ола. Агама арз олсун
кий, элми-илахи дярсляри, элми-нюджум дярсляри, хейят дярсляри вя хюлася-
тюл-хесаб дярсляри мяктяб програмларында, – неджя кий, шайистя вя алзям-
дир, – арайишт олунмуйуб кий, айа хюсуф вя кюсуф мясяляляри бу сайдыгы-
мыз фюнунун хансы бирисинин даирясиндя тяхсил олунасыдыр вя фёвгяззикр
фюнун хансы мюяллимин охдясиндя вя тяхти-джявабдехлийиндядир. Бяндя-
йя мюхаввял олунан элми-агдяси-илахи дярсляри дёври-ибтидасындан –
неджя кий, мялумдур, – бисти хяштюми-рябиюссани, йёвми-джяхаршянбя,
гютрюн асябляринин ики дангы вя шямсин гюрсюнюн тамам сяхифясинин
данг йарымы ряс угдясинин хявалисиндя мютякяссиф олуб, йяни бяистилахи-
тюрк, гюн тутулуб вя хямин кюсуф гюн чыхандан беш саат он учь дягигядя
ваге олуб. Азайи-анджюмян хязрятляринин хюзури-мюбарякляриня арз ол-
сун кий, кюсуфун кейфиййяти вя онун овзаы кюрейи-арзин джями биладларында
мюхтялиф сурятдя зюхр эдибдир вя мяхз кюсуф нягшясинин назири-мёхтя-
рямляринин иттилаындан отяри, бяндейи-хягир о фикирдя олдум кий, бир тяряф-
дян асяри-пюрсямяри-джянаб фяхамятнисаб, Мирзя Хясян хан Няджмюл-
мюлк, ахявизадейи-джянаб Хаджы Няджмюддёвляни дястурил-амял мянзи-
лясиндя тутуб, дигяр тяряфдян хейят элминдян ахз вя Шярг улямасы тяря-
финдян тясдиг олунмуш кявакиби-сяййарянин хярякатынын бяйанатындан
мюстяфид олуб, миллят балаларына хямин улумун фяваидини ихтисар эдибян
нёвджаванларын нязяри-диггятляриня тяблиг эдим.
Джамаатдан вя узвлярдян чоху мюргюляйир; Зяхра бяйим вя Гюлбахар да
мюргюляйир.
Мирзя Бяхшяли (Мирзя Мяхяммядялийя). Буйур, ага, нёвбят
сизиндир.
Мирзя Мяхяммядали (дурур айага). Фясли-ноздяххюм
дяр бяйани-кюсуф вя хюсуф; йяни айын вя гюнюн тутулмагы...
Зивяр ханым (йавашджа Рюстям бяйя). Нелзя ли сократить речи
ораторов. Натиглярин нитгини ихтисар этмяк олмазмы.
Мирзя Мяхяммядали. Ахвал кий, кёвкябляря ариз ола, ха-
ман овзада кий, бир-бириня нисбятляри вар, аз он джюмля хаман ахвалдыр
кий, гямяр шямся ариз ола вя бир сурятдя кий, гямяр бир кясиф джинсдир вя
афитабдан кясби-нур эляйир вя чюн...
Теймур бяй. Мяним ганаджагыма гёря, бу гядяр тяфсил вер-
мяйин люзуму йохдур.
Мирзя Мяхяммядали (хирсли вя уджадан). Неджя йяни люзу-
му йохду.
Джамаатын, ичиня данышыг дюшюр; бир нечяляри дейир: люзуму йохдур”, бир парасы
дейир: гой сёзюню десин”.
Мяктяб шагирди башында папаг. Кюсуф, йяни афитаб
гирифтяги он халят аст кий, гямяр мийани-афитаб хаил башяд вя кюсуф ваге
оланда хямин дуаны охуйурлар: бисмиллахир-ряхманир-ряхим, ряббяна
атина фиддюнйа...
Мирзя Бяхшяли, Мирзя Мяхяммядяли аллярини гойурлар хямин шагирдин чийниня.
Рюстям бяй (зянги чалыр). Агалар, азайи-мяджлис хахиш эдир кий,
бяйанаты тамам эдяк вя дяхи данышмага ихтийар вермяйяк. Ким буна
разыдыр, дурсун айага.
Узвляр тямамян дурур айага, Мирзя Мяхяммядяли башыны булайа-булайа гедир
отурур йериндя вя бир нечя дяфя дейир: “неджя люзуму йохдур.”.
Рюстям бяй (зянги чалыр вя бир кагыз алыр алиня). Джамаат, хахиш
олунур аджларын аризяляриня гулаг верясиниз. Аризя мюсялман джямиййя-
ти-хейриййясиня Мяшяди Джяфяр уста Мехди оглу тяряфиндян. Аризядя
йазылыб кий, мян годжа вя шикяст адамам вя он ики няфяр кюлфятим вар,
йомиййя чёряйиня мёхтаджыг; джямиййяти-хейриййядян беш-он манат
чёряк пулу истяйирик кий; ня гядяр джанымыз сагдыр, сизя дуачы олаг”.
Хаман аризя сахиби Мяшяди Джяфяр йерийир чамаатын ичиня вя аглайа-аглайа
пул истяйир.
Рюстям бяй. Агалар, бу барядя сёзю олан данишсын.
Теймур бяй. Мян эля билирям кий, джямиййяти-хейриййя бу мя-
сяляйя инди ал вура билмяз. Сябяб будур кий, кечян иджласда да аджларын
аризяляриня кифайят верилмяди вя верилмямяйинин да сябяби будур кий,
джямиййятин сандыгында олан пуллары запасной фонда гоймаг сёхбяти
орталыга гойулубдур.
Рюстям бяй. Беля олан сурятдя аджларын аризялярини бугюнкю
мячлисдя мюзакиряйя гоймаг олмайаджаг.
Узвлярин бир нечяси дейир: хейр, олмайачаг”; бир нечяси дейир: гяряк
мюзакиряйя гойулсун”.
Рюстям бяй (зянги чалыр). Агалар, аджларын аризяляриня бу гюн
кифайят вермяк истяйянляр дурсунлар айага.
Дурур айага Зивяр ханым вя Муняввяр ханым.
Рюстям бяй (Теймур бяй иля пычылдашандан сонра). Джамаат,
джямиййяти-хейриййя беля гярар гойду кий, аджларын аризяси мёвджибинджя
аджларын халыны йохламаг вя онларын хягигятдя мёхтадж олмагларыны тях-
гиг эля-мякдян отрю алахиддя комиссийа тяйин олунсун вя бу сябяб-
дян хямин мясялянин мюзакиряси бундан сонракы иджласа галмагы гярар
верилди.
Аджлар аглашыр. Зивяр ханым дурур гедир. Мяшяди Джяфяря бир гюмюш пул верир.
Зивяр ханым. Догрусу, мяним бу кишийя йазыгым гялир. Какой
он джалкий. И наверное голодный. О ня гядяр заваллыдыр. Йягин кий, адждыр.
Гапыда гёрсянир Гянбяр, Гурбан вя Заман. Гурбанын вя Заманын хя-
рясинин бир алиндя узун чомаг, бир алиндя дясмал багламасы.
Заман (кобуд чобан сяси иля). Бурдадымы о мал хякими.
Джамаат узюню чёндярир чобанлара тяряф.
Гянбяр (Замана). Адя, хейван, адябли даныш. Агалардан
айыбды.
Рюстям бяй (Гянбяря). Гянбяр, бир аз дайанын, мяджлис гур-
тарсын, сонра данышарыг. (Узюню Аслан бяйя тутур, йавашджа). Аслан бяй,
бу бизим сяркарымызды, о икиси да гоншу чобанларынданды. Дюнян гял-
мишдиляр, дейирдиляр кий, гойунлара бир азар дюшюб. Джямиййят дагыландан
сонра бир гядяр айаг сахла, бялкя бунлара бир дава дейясян.
Аслан бяй. Йахшы, галарам.
Гурбан (аджларын, агламагына диггят салыр вя дейир). А балам,
нийя аглайырсыныз.
МяшядиДжяфяр. Ай гардаш, валлах, аджыг. Учь гюндю дилимизя
чёряк дяймяйиб.
Буну эшидяндян сонра Гянбяр, Гурбан вя Заман багламанын бирини ачырлар вя учь
няфяр аджларын хярясиня бир чёряк вя чёряк устя йаг гойуб верирляр.
Аджлар (чобанлара). Ай гардашлар, Аллах сизя кёмяк олсун, Аллах
атаныза ряхмят элясин.
Заман. Нуш-джан олсун, гардашлар. Дойунджа йейин. Доймасаныз,
геня верярик.
Джямиййят дурур айага вя аджларын йемяйиня тамаша эдир. Гюлбахар да диггят иля
бахыр чобанлара.
Рюстям бяй. Господа, заседание обйавлйайу закрытом. Агалар, йыгынджагы баглы элан эдирям.
Джямиййят ал-аля вериб истяйир чыха гедя вя сонра йеня гайыдыб, аджлара тамаша эдир.
Ханымлар да габагджа бир-бириля опюшюр вя сонра хазырлашыр чыхмага. Хамынын нязяри
чобанларын аджлара чёряк вермяйиндядир.
Рюстям бяй. Гянбяр, Гянбяр, йавуга гял, сёзюню де.
Гянбяр, Гурбан вя Заман гялир габага, Аслан бяйин, йанына.
Аслан бяй. Йягин кий, гойунларда йара гёрсянир.
Гянбяр. Бяли, йаралананы да олур, амма йаранын дилини биз билирик;
гара нёйют сюртян кими йахшы олур. Амма гыздырманын чарясини
билмирик.
Узвляр чобанларын данышыгына гулаг верир.
Аслан бяй (бир гядяр фикирдян сонра). Йахшы, бир мяня дейин
гёрюм, гойунун йарасыны сиз дезинфексийа эляйирсинизми.
Гянбяр. Ганмадыг, хяким ага.
Гурбан. Баша дюшмядик, гурбанын олум.
Заман. О ня сёздю, башына доланым.
Джамаат гюлюшюр.
Аслан бяй. Бир да мяня дейин гёрум, гойун йаралананда онун
температурасыны олчюрсюнюзмю.
Гянбяр. Ганмадыг, хяким ага.
Гурбан. Баша дюшмядик, гурбанын олум.
Заман. О ня сёздю, башына доланым.
Джамаат гюлюшюр.
Гурбан. Хяким ага, йарайнан сянин ишин йохдур, йаранын дилини
биз озюмюз билирик. Кечян хяфтя гумрал кяря гойуну джанавар йарала-
мышды; бах, йарасы беля калафа кими иди. Гара нёйют сюртдюк, ики гюндя
йахшы олду.
Джамаат вя Гюлбахар диггят иля гулаг асыр.
Бянёйюш гараюзю джанавар ики хяфтя бундан габаг йараламышды; ону
да гара нёйютнян йахшы элядик. Кечян гюн Хаджы Амрахгилин сюрюсюн-
дян сары абряш гойуну геня джанавар дагытмышды; она да гара нёйют
сюртдюляр. Сянин йарайнан ишин йохду. Билирик, сян йахшы хякимсян; сян
бу шогяриб гыздырмайа бир дава вер, йа бизя бир мясляхятли сёз де. Бир
да сяни анд верирям Аллаха, бизнян эля даныш кий, баша дюшяк; йохса биз
чёлдя бёйюмюш чобаныг. Сян бир дава вер, гойун гыздырмадан олмясин.
Оду, бир айын ичиндя бизим сюрюдян ийирми гойун гыздырмадан гырылды;
сары кяря дюнян бизим сюрюдян гыздырыб олдю. Замангилин сюрюсюндян
дюнян йох, ирялики гюн бир гара бянёйюш, бир да сары гараюз азарлады вя
мурдар олду. (Замана). Адя, Заман, нийя динмирсян. (Аслан бяйя).
Сян бу гыздырмайа бизя бир дава вер, йохса беля гется, эвимиз йыхылар.
Сян бизя ряхм эля, биз да сянин йолуну бош гойманыг, хярдянбир йаг-
дан, шордан гятиррик, ушаглар йейяр; аг йаванныг пис дейил. Билирям, шя-
хяр йериди, гонаг-гараныз олур.
Аслан бяй (Рюстям бяйя ал вериб гедир вя чобанлара дейир).
Йахшы, гялярсиниз ресепт йазарам.
Чобанлар мяяттял галыб, билмирляр ня элясинляр. Чамаат хамы башлайыр гюля-гюля
дагылмага.
(Отагда галыр Рюстям бяй, Мирзя Мяхяммядяли вя Сямяд Вахид.
Бунлар учю да йавыглашырлар Гюлбахарын йанына).
Рюстям бяй. Хы, баджым, гёрдюн Аслан бяй ня йахшы данышыр.
Мирзя Мяхяммядяли наразы башыны булайыр.
Гюлбахар. Хейр, дадаш.
Зяхра бяйим (Гюлбахара). Ай гыз, Аслан бяй данышанда сян
йухуламышдын. Машаллах, йахшы данышды.
Рюстям бяй чякилир кянара. Сямяд Вахид гялир габага.
Сямяд Вахид. Гюлбахар, гёрдюн Хюсейн Шахид ня гёзял ашар
сёйляди.
Гюлбахар бярк гюлюр, буна бахыб Мирзя Мяхяммядяли да гюлюр. Сямяд Вахид да
чякилир кянара вя Гюлбахар гюлмякдян сакит олуб дейир.
Гюлбахар. Гардашларым, валлах, сёзюн догрусу будур кий, чобан-
ларын данышыгындан савайы мян бир сёз баша дюшмядим. (Чыхыр гедир
ичяри отага).
Рюстям бяй (гялиб дурур Зяхра бяйимин габагында вя аджыгнан
дейир). Ана, дяхи бундан сонра гызыны кимя истяйирсян вер. Мяним дяхи
ишим йохдур.
Мирзя Мяхяммядали (Рустям бяйя). Сёз йох кий, Аслан
бяй кими ахмягляря гетмякдянся, Гюлбахарын эвдя галмагы мясля-
хятдир.
Рюстям бяй (чох уджадан Мирзя Мяхяммядялийя). Ахмаг-
ахмаг данышма.
Мирзя Мяхяммядали (бу да уджадан). Данышаджагам.
Сямяд Вахид (бу да уджадан). Адябсизляр. Авят, адябсизляр.
Учу да бир-бириня чох хирсли баха-баха чыхыб гедирляр. Зяхра бяйим тез дурур
айага вя огланларынын далынджа йалвара-йалвара.
Зяхра бяйим. Сизя гялян гада-бала мяня гялсин, ай балаларым,
савашмайын. (Голтугундан байазыны чыхардыб, галхызыр йухары. Оглан-
лары узаглашыб йох оландан сонра гайыдыб отурур йериндя. Байазыны йеня
гойур голтуг джибиня вя дярин фикря гедир).
Пярдя с а л ы н ы р
УЧЮНДЖЮ МЯДЖЛИС
Рюстям бяйин кабинети. Зяхра бяйим вя Гюлбахар отурублар оз йерляриндя. Гапыда
дурублар Гянбяр, Гурбан вя Заман.
Гянбяр. Ханымлар, биз мяяттял галдыг, билмядик бу мал хяки-
миндян гойунлара дава оладжаг, йа йох..
Гюлбахар. Нийя гедиб сорушмурсан.
Гянбяр. Ханымджан, билмирям харда олур.
Гюлбахар. Рюстям дадашым биляр. Нийя тялясирсиниз, гёзляйин
гялсин, сорушун.
Гурбан. Ханымджан, гойунлардан нигараныг.
Гюлбахар. Гянбяр, дюнян сян мал хякиминнян данышанда мян
гулаг асырдым; гойунларын ады чох мязяли иди. Неджя, неджя. Гумрал
гарагёз. (Гюлюр).
Чобанлар утанырлар вя башларыны ашагы салырлар.
Гянбяр. Ханымджан, бизим сюрюдя йюз алли гойун вар, хамысынын
алахиддя ады вар; неджя кий, бир мяджлисдя йюз алли адам ола, хярясинин да
айры-айр ады ола. (Гюлбахар гюлюр, Зяхра бяйим гулаг асыр). Бу адлары
гойунлара биз ондан отрю гойуруг кий, гойунлар хямишя нязяримиздя
олсун вя онларын бириси сюрюдян чыхмыш олса, о дягигя биляк вя далыйджа
олаг. Инди, мясялян, мяним гойунларымы гятиряляр мяним гёзюмюн
габагына вя имтахан учюн сюрюдян бир гойун чыхардалар; мян сюрюйя
бир беляджя бахан кими (гёзюню доландырыр о тяряфя-бу тяряфя) биляджя-
йям кий, мясялян, чал абряш гойун сюрюдян чыхыб; йа огурлайыблар, йа
джанавар дагыдыб.
Гюлбахар (Гянбяря йавыглашыр). Дайан, дайан. Гянбяр, сян
Аллах бир мяни баша сал. Чох аджяб, инди, мясялян, тутаг кий, бир саатлыга
сюрюню гятирибляр бура, сян да бахырсан. Ахыр бу учь гойун дейил, беш
гойун дейил. Озюн дейирсян йюз алли гойунду; озю да джанлы хейванды,
бир йердя дуран дейил; гарышга кими гайнашыр бир-бириня. Сян ня тёвр би-
ляджяксян кий, бунун ичиндян хансы гойун йохду. Хамысы да бир-бириня
охшайыр. Сян Аллах, Гянбяр, нагыл эля.
Чобанлар гюлюшюр.
Гянбяр. Ханымджан, бах, мясялян, Гурбан гедир дурур гойун-
ларын бир тяряфиндя, Заман да гедир дурур, бир тяряфиндя – кий, гойунлар
дагылмасын. – Алырам агаджы алимя (Гурбанын алиндян чомагы алыр) вя
башлайырам гойунлары йохламага: гара кяря, тайын гёрмяк гяряк;
гумрал кяря, тайын гёрмяк гяряк; сары кюря, тайын гёрмяк гяряк, гум-
рал кюря, тайын гёрмяк гяряк; бянёйюш кяря, тайын гёрмяк гяряк;
гумрал абряш, тайын гёрмяк гяряк; аг гараюз, тайын гёрмяк гяряк; бя-
нёйюш абряш кюря, тайын гёрмяк гяряк; сары кяря, гара кяря, чал кяря,
аг кяря, боз гумрал кяря, ханы боз гумрал кяря. Адя, Гурбан, ханы
боз гумрал кяря. Адя, Заман, йохду боз гумрал кяря; Заман, Гур-
бан, Салман, боз гумрал кяря йохду. (Байаты хавасы иля охуйур). Чал
кяря, марал кяря, харадасан боз гумрал кяря, боз гумрал кяря, боз
гумрал кяря... Эй вай... Эй...
Чобанлар гюлюр, Гюлбахар да хейран-хейран бахыр вя дясмалы иля гёзюнюн йашыны силир.
Гюлбахар. Гянбяр, инди сян билдин боз гумрал кяря йохду.
Гянбяр. Бяс неджя билмядим. Билдим кий, боз гумрал кяря йохду.
Гюлбахар. Инди ня эляйяджяксян. Гойун сюрюдян йох оланда ня
эляйирсиниз.
Гянбяр. Ханымджан, бизим гойунчулуг бир тяряфдян гёзял
пешяди. Хямишя гяздийимиз вя йашадыгымыз йерляр чямянляр, лаляли вя
чичякли даглар, дашлар; ичдийимиз нядир. Булаг сулары вя пак гойун сюдю.
Амма бу хейванын йох олмагы, уздянираг, эля бир дярддир кий, эля бил,
бир кюлфятдян бир овлад йох олуб.
Гюлбахар. Йяни чохму дярд эляйирсиниз.
Гянбяр. Ханымчан, эля олур кий, аглайырыг да; чюнки сёз бир го-
йуыун гиймятиндя дейил кий, учь, йа беш манатды. Амма дейяндя кий, боз
гумрал кяря йохду, эля билирик бу боз гумрал кяря бизим гардашымыз
иди, йаинки бир азиз йолдашымыз иди. Ханымджан, анд олсун Аллаха, кечян
ай сары абряш кяряни джанавар дагыданда Заман бир гюн ахшама кими тю-
тяк чалды, мян ахшама кими байаты дейиб агладым. (Голу иля гёзюнюн
йашыны салир).
Гюлбахар дясмалыны басыр гёзюня, гирир ичяри отага. Рюстям бяй чёлдян гирир ичяри.
Зяхра бяйим да гедир ичяри отага.
Рюстям бяй (Гянбяря). Гянбяр, хяля бурадасыныз.
Гянбяр. А бяй, эля давадан отрю галдыг, билмядик мал
хякиминнян гойунлара дава оладжаг, йа олмайаджаг.
Рюстям бяй. Нийя гедиб сорушмурсан. Мал хякиминин эви
базар башында, карвансаранын йанында, Хаджы Гасым бяйин эвиндядир.
Гет хамбалдан-заддан соруш, тап. Мяяттял олмуйун, гедин.
Гянбяр вя чобанлар чыхырлар. Рюстям бяй йазыйа мяшгул олур. Чёл гапыдан гирир
ичяри Мирзя Мяхяммядяли, далынча бир хамбал. Мирзя Мяхяммядяли гедир
китабларыны йыгышдырыр сандыга кий, версин хамбала. Зяхра бяйим горха-горха башыны
гапыдан узадыр ичяри вя Мирзя Мяхяммядялинин йыгышмагыны гёряндя, гялиб дурур
онун йанында.
Зяхра бяйим. Бала, буну хара йыгышдырырсан. (Мирзя
Мяхяммядяли джаваб вермир вя китабларыны йыгышдырыр). Олмаз, олмаз.
Дейясян бурадан кёчмяк истяйирсян. Гойманам, гойманам, озюмю
олдюррям. (Голтугуну эшяляйир, байазыны чыхардыр). Олмаз, кёчмяк ол-
маз. Сиз бурда хамыныз бир йердя йазылмысыныз, айрыла билмязсиниз;
йохса валлах багрым чатлар. (Узюню чёндярир Рюстям бяйя). Рюстям,
бала, гойма гетсин. Бурада хамыныз бир йердя йазылмысыныз, гойманам
айрыласыныз.
Чёл гапыдан Сямяд Вахид, далынджа бир хамбал гирирляр ичяри; Сямяд
Вахид да гялир, китабларыны йыгышдырыр.
Зяхра бяйим (Сямяд Вахидя). Сямяд, бала, сян ня гайырырсан.
Нийя бунлары йыгышдырырсан. Йохса сян да кёчмяк истяйирсян. Буй,
эвим йыхылды. Аман Аллах, мяним башыма кюл алянсин. Аллах, мяни
олдюр, олдюр, олдюр. (Аглайа-аглайа гирир ичяри).
Мирзя Мяхяммядяли вя Сямяд Вахид Зяхра бяйимя гулаг вермяйиб йыгышмаг-
дадырлар. Бу хейндя чёл гапыдан гирир ичяри Сензор Мирзя Джяфяр бяй, йанында бир няфяр
полис мямуру вя ики няфяр полис фяррашы. Учь гардаш чякилиб дурурлар оз йерляриндя, хам-
баллар чякилир кянара. Ичяри отагдан, гапынын арасындан Гюлбахар бахыр вя чёл гапыдан
Гянбяр бахыр.
Сензор. Хязярат, хёкумятин гярардады мочибинджя биз тяйин
олунмушуг кий, бурада учь гардашын, йяни (папкасындан бир кагыз чыхарыб
бахыр) Рюстям бяй, Мирзя Мяхяммядяли вя Сямяд Вахидин мянзилини
ахтараг, китабханаларыны мюайиня эдяк, сийахийя гётюряк, мязмун-
ларыны биляк вя хёкумятя чатан бязи шайиаты тяфтиш вя тяхгиг эдиб, бу ба-
рядя бяратюлговл йазаг вя хёкумятин баш сензорханасына пишняхад
эдиб, бизя мюхаввял олунан мямуриййяти сядагятля йериня йетиряк.
Бурада олан ашхасдан хахиш олунур кий, ня бир йеря тярпянсинляр вя ня
да бурайа саир бир адам гойсунлар.
Рюстям бяй. Бяли, ня сёзюмюз ола биляр.
Мирзя Мяхяммядали. Ихтийар сахибисиниз.
Сямяд Бахид. Шайяд беля иджаб эдяр.
Сензор. Джянаб Рюстям бяй, Мирзя Мяхяммядяли вя Сямяд
Вахид... (кагыза баха-баха) хахиш эдирям фамилийанызы да буйурасыныз.
Рюстям бяй. Рюстям бяй Абдюлязимоф.
Мирзя Мяхяммядали. Мирзя Мяхяммядяли хяляфи-
мярхум Ага Абдюлязим.
Сямяд Вахид. Абдюлязимзадейи Сямяд Бахид.
Сензор. Хуб, сиздян гяряк пюнхан олмайа кий, сизин бир пара бяд-
хахларыныз хёкумят нязяриндя сизи беля гялямя верибляр кий, сиз учь гар-
даш сёз бир вя хямфикир олмусунуз кий, аввяла, Русийа исламларыны Тюр-
кийя дёвлятиня тяряф чякиб, иттихади-мюслимин джямиййятиня иштирак эдя-
синиз. Санийян, ахыр заманларда Азярбайджанда амяля гялян Хюбби-
вятян вя Адями-мяркязиййят фиргясинин амалы йолунда чалышмагдасы-
ныз кий, бир тяряфдян Гафгаз Азярбайджаныны, дигяр тяряфдян Иран Азяр-
байджаныны – кий, ибарят олсун Тябриз, Техран, Гилан, Османлы вя Иран
Кюрдюстаны, Урму вя гейриляри – бу вилайятляри бир-бириня илхаг эдиб,
мюстягил Азярбайчан хёкумяти амяля гятирясиниз вя салисян бу фикир-
дян да узаг дейилсиз кий, мюсават вя хюрриййят асасларыны кяндли вя ахли-
кясябя ичиндя мюнтяшир эдирсиниз кий, мин ил йухуда олан джамаат хёку-
мятин асарят зянджирини гырыб, озляри учюн бир ниджат йолу тапсынлар вя хя-
мин ниййятляринизи амяля гятирмяк йолунда лазыми мятбуат джям
эляйиб, гялям иля чалышмагдасыныз. Мяхз бу сябябдян сиз учь гардашын
джями китабларыны бу саат гяряк тяфтиш эдяк. Джянаб Рюстям бяй, аввял
сиз оз китабларынызы нишан вериниз.
Рюстям бяй оз китабларыны нишан верир. Сензор бир-бир китаблары, чыхардыр ачыб бахыр
вя полис мямуру отуруб, сензор бахдыгы китаблары сийахи эдир.
Сензор (русджа да, мюсялманджа да охуйур):
Словарь русского языка – Рус дили люгяти, бир джилд.
Словарь русского языка Даля, три тома – рус люгяти.
Большая энциклопедия, два тома – Рус дилиндя бёйюк гамус, ики джилд.
Словарь иностранных слов в русском языке – Рус дилиндя
аджняби люгят.
Словарь великорусского языка – Геня рус люгяти.
Малая энциклопедия – Рус дилиндя кичик гамус.
Русско-славянский словарь – Рус вя славйан люгяти.
Славяно-русский словарь – Славйан-рус люгяти.
Сокращённый русский словарь Никитина – Геня рус люряти.
Толкование сербских слов, вошедших в русский азык – Серб
вя рус люгяти.
Мирзя Мяхяммядяли башыны буламаг иля наразылыгыны билдирир.
Малороссийский словарь – Геня рус люгяти.
Сравнительное толкование болгарских слов – Рус-болгар люгяти.
Русско-болгарский словарь – Рус-болгар люгяти.
Молдаво-русско-чешский словарь – Геня рус люгяти.
Медицинский словарь – Рус дилиндя мюалиджя люгяти.
Ожно-великорусский словарь – Великорус люгяти.
Русско-румынский словарь – Рус-румын люгяти.
Технический словарь – Рус дилиндя сянят люгяти.
Философский словарь – Философийа люгяти.
Полный словотолкователг Зимина – Зимин люгяти.
Исследование древних русских слов по летописи Нестора –
Несторун люряти.
Йеня Мирзя Мяхяммядяли наразылыгыны бюрузя вериб, башыны булайыр.
Словарь Соловьёва – Соловйовун люгяти.
Восточно-русский словарь – Шярги-рус люгяти.
Западно-русский словарь – Гярби-рус люгяти.
Академический словарь – Академийа люгяти.
Древнерусский словарь – Гядим рус люгяти.
Рюстям бяйин китаблары гуртарыр.
Сензор. Бурадакы китаблар тамам олду. Дяхи бундан савайы бир
йанда китабыныз варса, нишан вериниз.
Рюстям бяй. Хейр, дяхи бундан савайы мяним китабым йохдур.
Сензор. Хуб, бунлар джямиси рус люгятляридир. Бунлардан бизим
учюн бир мятляб хасил олмады. Бунлары йыгышдырын гойун йериня. Пяс
сизин мюсялман китабыныз мягяр йохдур.
Рюстям бяй. Хейр, йохдур.
Сензор. Хеч бири да.
Рюстям бяй. Хеч йарысы да.
Сензор. Сябяб нядир. Хя, хя, багышлайыныз, йягин кий, сиз дарюл-
фюнун гуртармысыныз.
Рюстям бяй. Бяли, ага.
Сензор. Хуб, пяс сиз ня ишя мяшгулсунуз.
Рюстям бяй. Мян люгят йазырам.
Сензор (Мирзя Мяхяммядялийя). Джянаб Мирзя Мяхяммядяли,
шайяд сиз иттихади-мюслимин мяшгиня дюшюбсюнюз кий, Иран вя Русийа
азярбайджанлыларындан бир мюстягил хёкумят амяля гятирясиниз вя бу
гясд иля гардашларыныз иля бир иттихад багламысыныз. Хахиш эдирям, сиз да
оз китабларынызы нишан верясиниз.
Мирзя Мяхяммядали (хяр ики али иля китаб сандыгыны нишан
верир). Ага, буйура билярсиниз, бу да мяним китабларым.
Сензор (бир-бир китаблары алыр алиня, бахыр). Хуб, бу нядир. Бяли,
Китаб дяр бяйани-кюсуфи-кюлли, йяни гюнюн тамам тутулмагынын дуалары
(полис мямуру йазыр). Китаб дяр бяйани-ахвалати-кюсуфи-джюзи, йяни гю-
нун йарымчыг тутулмагынын ахвалаты (полис мямуру йазыр). Кейфиййяти-
хюсуф вя кюсуф; айын вя гюнюн тутулмагы (полис мямуру йазыр, сензор
о бири китабы охуйур). Мютявяссит шюдяни-афитаби-мийани-овджи-гямяр
вя мяркязи-тядвири-у вя бяйани-тяфсилати-хюсуф вя кюсуф (полис мяму-
ру йазыр, сензор о бири китабы гётурюр). Кирифтяджийи гяндили-Иса, йяни афи-
таби-алямтаб, йяни гюнюн тутулмагынын дуалары (полис мямуру йазыр,
сензор о бири китабы гётурюр). Китаб дяр бяйани-ахвали-кий, зямин мийа-
ни-мах вя афитаб хайил шявяд, йяни бяйани-хали-хюсуф вя онун хёкм-
ляриндян данышыр кий, худавянди-алям тяряфиндян бяндяляря тёвсийя олу-
нубдур (полис мямуру йазыр, сензор о бири китабы гётюрур). Кейфиййяти-
кюсуф вя овзаи-он нисбят бябилади-мюхтялифя; демяк, бу да гюнюн
тутулмагындан данышыр (полис мямуру йазыр, сензор о бири китабы гёту-
рюр). Овзаи-кявакиб дяр мягами-иттифаг шюдяни-кюсуф вя хюсуф вя
тяклифи кий, бебяндяган мюхаввял шюдя аст; демяк, бу да айын вя гюнюн
тутулмагындан вя онун ибадятляриндян данышыр (о бири китаб) Нягшейи-
хюсуфи-кюлли, йяни айын тамам тутулмагынын нягшяси. (О бири китаб)
Хятти-хюсуфи-джюз дяр афаги-мяркязи; хюлася, бу да айын тутулмагындан
данышыр. Вяссялам, дяхи китабыныз йохду.
Мирзя Мяхяммядали. Хейр, агаджан, дяхи бунлардан савайы
китабым йохдур.
Сензор. Багышлайасыныз, сизин сянятиниз нядир.
Мирзя Мяхяммядали. Бяндя хюсуф вя кюсуф дуасы йазы-
рам, озюм да джямиййяти-хейриййядя элми-илахи мюяллимийям.
Сензор. Джянаб Рюстям бяй вя Мирзя Мяхяммядяли, хёкумяти-
алиййянин политикасына хятяр йетирян мятлябляр сизин икинизин да китаб-
ларындан тапылмады. Йягин кий, олса Сямяд Вахид джянабларында оладжаг.
(Сямяд Вахидя). Йягин кий, сизин китабларыныз бунлардыр.
Сямяд Вахид. Бяли, ага.
Сензор (бир китабы гётурюб охуйур).
Заваллынын иши чохдур заман булуб гялямяз,
Гедиб да сёйлямямишсян, ня халдасан билямяз.
Мирзя Мяхяммядали (оз-озюня). Пях-пях, ляззят апардыг.
Сензор. Демяк, бу хамысы шеирдир.
Сямяд Вахид. Авят, хяпси ашардыр.
Сензор (о бири китабы гётюруб охуйур).
Кёксюндян галгар, топугдан салгар,
Кяндини ичя сагын, ич чянгяля тагар.
Гюдж иля агяр Мисри,
Вармы бу пяхляванларын гюсури.
Сензор. Бунлар да дейясян хамысы шеирди.
Сямяд Вахид. Авят.
Сензор (бир китабы да гётюрюб, йахшы охуйа билмир, верир Сямяд
Вахидя). Дейясян бу да хамысы шерди. Буйур бурадан оху гёрюм.
Сямяд Вахид (шаираня охуйур, ал-голуну ата-ата).
Фярда сянин, сянин бу тяджяддюд, бу ингилаб,
Хяр шей сянин дейилми кий, затян сян, эй шябаб..
Эй чёхрейи-бяхиджи-умид, иштя мякясин,
Гаршында бир сямайи-сяхяр сафю бисяхаб.
Мирзя Мяхяммядяли башыны булайыр.
Сензор. Мян, догрусу, буну баша дюшмядим. Пяс бу галан
китаблар ня китабларыдыр.
Сямяд Вахид. Хяпси Тюркийя ашарыдыр.
Сензор (бир китаб да гётуруб бахыр). Мюряббеляр.
Тятхири-мяджаз хямл эгаг,
Бир эйши-хязиз нар хяндир.
Бир хиз висал тёхфядяндир,
Ашюфтя нихан хак-мюштаг.
(Бу китабы гойур, о бири китабы гётюрюб охуйур).
Фаилатюн, фаилатюн, фаилатюн, фаилат,
Шёляйаби, хаки-паки, инкишаки-тянтяраг,
(Бу китабы гойур, о бирини гётурюр, охуйур).
Элми-вязн. Хамысы шеирдир. Бу китаб да усули-гафийядян данышыр.
Хамысы шердир. Бу китаб сярбяст нязм шеирляридир. Бу китаб да мюхям-
мяс шеирляридир. Бу да тяхмисдир. Хамысы шердир. Бу китаб гясидялярдир;
йяни хамысы шеирди. Бу да сагинамя шеирляриди. Бу да мясняви. Бу да гя-
зялляр. Бу нядир. Тярджибянд. Бу да тяркиб-бянд. Геня хамысы шеирдир.
Мирзя Мяхяммядяли башыны булайыр.
Сензор. Гёрюм дяхи ня вар. Бу китаб гёрюм нядян данышыр. Бу
да сяняти-сюхяндян данышыр. Бу да шеирдир. Бу да мюсяддяс шеирляридир.
Ба-ба-ба. Джянаб Сямяд Вахид, бунлар кий, джюмляси шеир китабларыдыр,
озляри да хамысы Истамбул чапыдыр. Пяс сябяб нядир кий, Османлыдан гя-
лян китаблар хамысы шеирдир.
Сямяд Вахид. Сябяб будур кий, Османлыда джями гялям са-
хибляри шаирди; джями докторлар, мюхяндисляр, дипломатлар, хятта министр-
ляр да шаирди, хяпси шаирди.
Сензор. Багышлайасыныз, пяс сизин сянятиниз нядир.
Сямяд Вахид. Мян озюм да шаирям. Кяндим да джямиййяти-
хейриййя мяктябиндя элми-гафийя дярси дийорум.
Мирзя Мяхяммядали (оз-озуня). Аллах бярякят версин.
Сензор (узюню полис мямуруна вя фяррашлара тутуб). Хуб, биз
гетмяли олдуг. (Учь гардаша) Хязярат, бяндя бир саат бундан агдям
сизин учюнюзюн да барясиндя бир озгя хяйалда идим. Амма китаблары-
нызы гёряндян сонра, дяхи инди фикрими билмярря дяйишдим. Инди ня фикир-
дяйям, о да галсын мяним оз йанымда; лакин озюмя фярз билирям хё-
кумятя арзи-хал эдиб сизи умянайи-дёвлят йанында ан сяламят вя зя-
рярсиз бяндяляр джюмлясиндя хесаб эдям. Мяни афв буйурасыныз вя
сяламят галасыныз (Сензор, полис мямуру вя фяррашлар чыхыб гедирляр).
Рюстям бяй, Мирзя Мяхяммядялийя вя Сямяд
Вахид (бирдян). Хош гялдиниз.
Гардашлар башлайырлар китабларыны йыгышдырмага. Рустям бяй китаб-
ларыны шкафа дюздюйю йердя бирдян узюню чёндярир гардашларына вя гах-
гах чякиб башлайыр гюлмяйя. Мирзя Мяхяммздяли вя Сямяд Вахид тяядж-
джюблю бахырлар Рюстям бяйя. Бир дяфя да угунуб гюляндян сонра Рюс-
тям бяй гардашларына дейир.
Рюстям бяй. Хяля индийя кими халг бир шейи баша дюшмюрдю.
Индийя кими халг дейирди: мярхяба-Абдюлязимин огланларына. Маш-
аллах, бири Петербургда элм тяхсил эдиб, бири Истамбулда, бири Няджяфюл-
Ашряфдя. Учю да, машаллах, охуйуб алим олуб. Амма бундан сонра
агызларда сёйляняджяк кий, хаман учь алимлярин бири (Мирзя Мяхяммяд-
алийя ишаря эдир) хюсуф-кюсуф дуасы йазыр; бири (Сямяд Вахидя бахыр)
мяфаилюн фяилатюн; бири да... (озюня бахыр), валлах, мян озюм да хеч
баша дюшмюрям кий, мян нячийям. Гах-гах-гах. (Гах-гах чякир).
Мирзя Мяхяммядали (Рюстям бяйя). Джянаб Рюстям бяй.
Аксяр уляма вя фюзяладан мютяватир рявайятдир кий, “ал-гяхгяхятю ми-
няшшейтан” – йяни билирсян бунун мянасы нядир. (Бир аз дайаныр). Бил-
мирсян, тяфсир эдим. Бунун мянасы будур кий, гах-гах чякиб гюлмяк
шейтан сянятидир (мяшгул олур китабларыны йыгышдырмага).
Рюстям бяй (чыгырыр). Биядяб.
Мирзя Мяхяммядали (чыгырыр). Биядяб озюнсян.
Рюстям бяй (чыгырыр). Сянсян.
Мирзя Мяхяммядали (чыгырыр). Сянсян.
Сямяд Вахид (чыгырыр). Бярадярлярим, ня говга.
Зяхра бяйим гирир ичяри вя голтугундан байазыны чыхарыб тутур гах Рюстям
бяйин габагына, гах Мирзя Мяхяммядялинин габагына. Бунлар да Зяхра бяйими итя-
ляйиб дейирляр: “Сян да чяхянням ол башымыздан.” Икиси да оврятин китабыны туллайырлар,
вярягляри дагылыр, Гюлбахар вя Гянбяр чобанлар иля тёкюлюрляр ичяри. Мирзя Мя-
хяммядяли “сянсян.” дейя-дейя чыхыб гедир. Сямяд Вахид “ня говгадыр.” дейя-
дейя чыхыб гедир. Зивяр ханым гялиб йапышыр Рюстям бяйин голундан, чякиб апарыр.
Зяхра бяйим йыхылыб бихуш олур, Гюлбахар озюню салыр арвадын йанына. Гянбяр да йавуг
гялиб, мяяттял галыр.
Пярдя с а л ы н ы р
ДЁРДЮНДЖЮ МЯДЖЛИС
Рюстям бяйин вя гардашларынын хаман кабиняси. Зяхра бяйим азарлы халятиндя
сёйкяниб йастыга, йанында отуруб Гюлбахар вя йапышыр анасынын алиндян. Рюстям бяй оз
йериндя отуруб, китаба бахыр. Сямяд Вахид вя Мирзя Мяхяммядяли китабларыны йыгыш-
дырыб гойурлар гутуйа вя аз галыб кий, гуртарсынлар, Зяхра бяйим вайылдайыр.
Рюстям бяй (гялир дурур анасынын габагында). Ана, ай ана.
(Зяхра бяйим динмир. Рустям бяй йеня чагырыр). Ана. Ана.
Зяхра бяйим (хязин сяс иля). Ня дейирсян, Рюстям бала.
Рюстям бяй. Ана, мян сянин йанында мюгяссирям. Мяним
гюнахымдан кеч. Дюнян сяни мян инджитдим.
Зяхра бяйим. Бала, сянин мян гаданы алым. Сянин ня бир гю-
нахын вар кий, мян сянин гюнахындан кечям. Сян мяни инджитмямисян.
Сян бирджя гардашларындан айры дюшмя, мян оляндян сонра да, гябирдя
да сяня дуачы олум, ай Рюстям бала.
Рюстям бяй (бир гядяр динмир вя сонра). Ана, ай ана, ахыр сян
бязи ишляри билирсян, бязисини да билмирсян. Бизим бир-биримизнян даны-
шыгымыз мясляк устядир, мюбахисямиз китаб устядир. Йохса сян де-ди-
йин сёз бир гёзял сёздю. Мясялян, эля мян ачыгыны сяня дейим. Ана,
ана, эшидирсян ня дейирям. Ана, гулаг асырсан йа йох.
Зяхра бяйим (хязин сяс иля вя гюдж иля). Хя, хя, бала, сёзюню
де, эшидирям.
Рюстям бяй. Ана, бах, мян сяни лап йахшы баша салым: ня гя-
дяр кий, мян бу китаблара этигад эляйирям (оз китаблары тяряфя алини тутур),
Мяхяммядяли да бу китаблара (Мирзя Мяхяммядялинин тяряфиня алини
узадыр) вя Сямяд да бу китаблара (Сямяд Вахидя тяряф алини узадыр) эти-
гад эляйирляр, дяхи биз ня тяхяр иттихад эдиб, мехрибан йола гедя билярик.
Рустям бяй йаваш-йаваш узаглашыр ичяри отага. Зяхра бяйим дярин
ах чякир, сонра Мирзя Мяхяммядяли гялиб чёкюр диз устя анасынын га-
багында.
Мирзя Мяхяммядали. Ана, мяни багышла, дюнян хирсли
вахтымда сяня тярк-адяблик гёстярдим.
Зяхра бяйим. Бала, айагларынын алтында олюм, гардашларындан
айрылма.
Гюлбахар. Дадаш, сяни атанын гору, айрылма.
Мирзя Мяхяммядали. Ана, ай ана, бир гулаг ас, гёр ня
дейирям. Ишин аслкары бир йердядир кий, бах, мян сяни бу саат баша салым.
Бах, бу эвдя учь гисим китаб вар кий, биз учь гардаш бунлара ситайиш эдирик.
Бир гисми будур (Рюстям бяйин китабларыны нишан верир). Бир гисми будур
(Сямяд Вахидин китабларыны нишан верир). Бир гисми да будур (оз китаб-
ларыны нышан верир). Агяр биз бу китаблары бир-биринин йанына гойсаг,
диггятнян бахсаг вя заигяйя тапшырсаг, бахыб гёрярик кий, бу учь гисим
китаблар бир-бириня о гядяр охшайыр, нечя кий, мясялян, мян Сямядя
охшайырам, Сямяд Рюстямя охшайыр, Рюстям бяй да мяня охшайыр.
Бах, гой сяни гуртарым; гулаг асырсан, ана, йа йох. Бу китабларын джя-
миси ашарды, озю да ашар дейирям ха. Фикрин озгя йана гетмясин. Хоруз
сяси эшитмяйян ашарды.
Сямяд Вахид. Пяки.
Мирзя Мяхяммядали (алини Рюстям бяйя сары тутур). Бу
китабларын да чямиси билирсян нядир. Билмирсян, дейим: джямиси рус
люгятидир. Бу да эля бир джюр нахошлугдур.
Рюстям бяй саг алини Мирзя Мяхяммядялийя тяряф атыр вя гедир чёля.
О кий, галды мяним оз китабларым (китабларына тяряф бахыр вя бир
гядяр фикря гедир), бунларын бири хюсуфду, бири кюсуфду. Ди инди, ана,
бизя бир тядбир тёк, гёряк биз ня тёвр йола гедя билярик..
Зяхра бяйим дярин ах чякир.
Ана, сёзюн йохду. Мяни багышла, мян гетмялийям. (Дурур, баш-
магларыны гейир). Гюлбахар, мян хамбал гёндяряджяйям, мяним китаб
сандыгымы вя йатаджагымы верярсян гятирсин (чыхыб гедир).
Сямяд Вахид (Зяхра бяйимя тяряф гялир). Валидям, бяня да
бярадярлярим иля йола гетмяйи тяклиф эдяджяксян, бяни да афв эт, зира гя-
ряк гавур люгятляринин (Рюстям бяйин шкафына ишаря эдир) вя гяряк фана-
тик китабларынын (Мирзя Мяхяммядялинин китабларына ишаря эдир) сахибляри
иля бир сырада булунмаг бяндя учюн габили-имкан дейил. Бяни афв эт.
(Гюлбахара) Бяним да китабларым ардынджа хамбал гялясидир, она тяслим
этмякдя мюзайигя гёстярмязсян, зянн эдийорум. (Чыхыб гедир).
Зяхра бяйим бир гядяр фикир эляйир вя гюдж иля о тяряфя-бу тяряфя бахыр Гюлбахар-
дан савайы отагда бир кяси гёрмюр.
Зяхра бяйим. Гызым, бунлар хара гетдиляр.
Гюлбахар. Ня билим, ана. Чыхыб гетдиляр.
Зяхра бяйим (фикря гедир). Уряйим, уряйим (алини гойур
уряйиня) учь йеря бёлюня, учь тикя ола, хяр тикяси да бир тяряфя чыхыб гедя
(йеня бахыр отага), онда дяхи уряйим парчаланар, олярям. Гызым, пяс
мяним уряйим учь парча олса, сян ня элярсян.. Гызым, анасыз галарсан
(дярин ах чякир вя хуша гедир).
Гюлбахар бир гядяр бахыр анасына вя тез дурур айага, гачыр гапыйа вя ня гядяр сяси
вар, чыгырыр.
Гюлбахар. Сямяд, Сямяд... Мяхяммядяли дадаш... Сямяд...
Гянбяр хёвлнак гирир ичяри, далынча Гурбан вя Заман. Гюлбахар гачыр
Гянбярин йанына, йапышыр алиндян вя чякя-чякя гятирир анасынын йанына вя озю да чёкюр
анасынын габагында, алини гётюрюр вя чагырыр.
Ана. Ана.
Гянбяр тяяджджюб эдир вя дейир:
Гянбяр. Ханымчан, ня вар. Йохса ханым бяйим пис халдадыр.
Зяхра бяйим гёзлярини ачыр вя бахыр Гюлбахара вя сонра да Гянбяря вя гюдж иля
башыны чёндярир вя гёзю иля бир шей ахтаран кими чобанлара гёзю саташыр.
Гюлбахар . Ана, неджясян.
Зяхра бяйим (Гянбяря бахыр). Гянбяр, сянсян. Хяля гетмя-
мисян.
Гянбяр. Ханым бяйим, гуллугунда дурмушам.
Гюлбахар. Ана, Гянбяр вя чобанлар гялибляр сянин кефини хябяр
алырлар. (Гянбяря) Гянбяр, бир аз даныш, анамын кефи ачылсын.
Зяхра бяйим (Гянбяря). Гянбяр, бир аз даныш, даныш. Ня олар,
даныш, гулаг асаг. Нийя данышмырсан. Мян истяйирям гулаг асам. Де
гёряк, инди гойунларын ня гайырыр. Дейирдин ахы азарлыйырлар.
Гянбяр утаныр вя башыны салыр ашагы.
Гюлбахар (гюля-гюля). Гянбяр, хы, инди гойунларын сяни гёзля-
йир. Инди гёрясян гумрал бянёйюш гойуну джанавар дагытмайыб кий.
(гюлюр).
Гянбяр. Ханым бяйим, гумрал бянёйюш гойун сяня гурбан
олсун.
Гюлбахар. Гянбяр, хы, сян Аллах бир нагыл эля гёряк, гойуну
джанавар дагыданда неджя аглайырсан.
Гянбяр (утана-утана). Ханымджан, ону мян сяня нагыл элями-
шям, ону сян билирсян. Бялкя сян Заманын тютяк чалмагыны гёрясян,
гёрясян неджя тютяйин сяси иля гойунлары гайтарыр.
Гюлбахар. Неджя, неджя. Сян Аллах, Гянбяр, неджя. Бир нагыл эля
гёряк. (Анасына). Ана, гулаг асырсанмы, нагыл элясинми. Ана, гой нагыл
элясин, гулаг ас.
Гянбяр. Ханымджан, анд олсун Аллаха, бир дяфя мян озюм тяядж-
джюб галдым. Гюнорта заманы иди. Гойунлары чобанлар апарырдылар “Гызлар
булагына”. Биз да йолдашларымызнан отурмушдуг кяклик тяпясинин йа-
маджында, гойунлара бахырдыг. Бах, бу гырышмал Заман да отурмушду
йанымызда, тютяк чалырды. Бизим гойунлар да, Замангилин гойунлары да
булага сары гетмякдя иди. Бирдян Заман бизя гайытды кий, ня верярсиниз,
эля чалым кий, гойунлар гетдикляри йердя дайаныб, гери гайытсынлар.” Сёз
йох, хеч кяс инанмады. Хюлася, ня башынызы агрыдым, ханымлар, Заман
башлады чалмага. (Замана). Адя, чыхарт тютяйини. (Заман утана-утана
тютяйини чыхардыр). Анд олсун сизин азиз джаныныза, гойунлар тютяйин ся-
сини эшидян кими эля бил кий, бир шейдян уркдюляр. Эляджя гетдикляри йердя
дайандылар, гулагларыны гырпытдылар. Эля бил, бир шейдян горхан кими гери
дёндюляр вя гуйругларыны ата-ата, мяляшя-мяляшя башладылар тяпяйя
тяряф гери гачмага. (Замана). Адя, Заман, чал.
Заман башлайыр тютякдя чобанбайатыны чалмага, бир гядяр она бахыб, Гянбяр
охуйур.
Гянбяр. Биз чобаныг, дагды, дашды йеримиз,
Йолдашымыз гойун-гузу сюрюмюз.
Дярс алмайыб, хагды кий, хеч биримиз,
Амма зёвгю сяфалыды чобанлар,
Гардашлыгда вяфалыды чобанлар.
Гёзял олур чёлдя чямянляр, чайлар,
Гышда арандайыг, дагда да йайлар,
Чобан сюдю сагар, хамыйа пайлар,
Ниййяти чюнки алидир чобанлар,
Гардашлыгда вяфалыды чобанлар.
Сюрю кяндя дёняндя ахшам-сяхяр,
Гойун мяляр, гузу мяляр, хей мяляр,
Сяся-кюйя дюшяр, кёпякляр хюряр,
Баллах, зёвгю сяфалыды чобанлар,
Гардашлыгда вяфалыды чобанлар.
Заман (тютяйи гойур чибиня вя дейир). Эх, ханымларын джаны саг
олсун.
Гюлбахар (Гянбяря). Гянбяр, сян Аллах о сёзляри сян озюн бир
да де.
Гянбяр башыны салыр ашага вя бир да авазсыз хямин сёзляри дейир.
Гянбяр. Биз чобаныг, дагды, дашды йеримиз... (вя ахыра кими).
Гянбяр гуртардыгда чёл гапыдан бир хамбал гирир ичяри.
Хамбал. Бурдадымы Мирзя Мяхяммядяли аганын китаблары.
Мяни гёндяриб апарам мясджид хюджрясиня.
Гюлбахар хамбала али иля ишаря эляйир динмясин вя хамбала йавуг гялиб гулагына
бир шей пычылдайыр. Хамбал чыхыб гедир, сонра гялир анасынын йанына.
Гюлбахар (анасына). Ана, дур сяни апарым ичяри отага. Орада
узан, рахат ол.
Зяхра бяйим хазырлашыр дурсун айага, бир гядяр фикир эляйир вя голтугуну эшяляйиб
байазыны чыхардыр верир Гюлбахара вя дейир:
Зяхра бяйим. Гызым, бу китабы ал сахла йанында. Гардашларын
йола гетмяйяндя китабын бир йериндя атанын йазысы вар, – оз алинян йа-
зыб, – ону ахтар тап, вер гардашларын охусун. Ону охусалар, дахы саваш-
мазлар. Ону атан оляндян ики гюн габаг оз алинян йазды (дурур айага);
али титряйя-титряйя йазды; эля нахош ола-ола йазды. Деди ушаглар охусун-
лар. Гыз, йапыш алимдян, галха билмирям.
(Зяхра бяйим вай-вай” эляйя-эляйя дурур айага, Гюлбахар китабы
гойур голтугуна, йапышыр анасынын алиндян; йаваш-йаваш апарыр о бири
отага. Гайыдыр гери, китабы вярягляйир, бир йерини тапыр, диггятля охуйур).
Икинджи хамбал дахил олур ичяри.
Икинджи хамбал. Мян гялмишям Сямяд Вахидин китабларыны
вя йатаджагыны апарам.
Гюлбахар (бир гядяр бахыр). Бир гядяр дур чёлдя, бир аздан
сонра гял апар.
Хамбал гедир.
Гюлбахар (бир гядяр фикирдян сонра, Гянбяря). Гянбяр, билирсян
ня вар.
Гянбяр. Буйур, ханымджан.
Гюлбахар. Гяряк мяня кёмяк эляйясян.
Гянбяр. Гёзюм устя, ханымджан, буйур. (Алини гойур гёзюнюн
устя).
Гюлбахар. Гянбяр, билирсян ня вар. Гулаг ас, дейим. Гянбяр,
Мяхяммядяли дадашым вя Сямяд дадашым инди хамбаллары гёндяр-
мишдиляр кий, китабларыны вя йатаджагларыны бурадан апарсынлар. Амма
анам онларын кёчмяйини эшитджяк гутараджаг; йягин бил кий, хаман дягигя
кечиняджяк. Гянбяр, мяня кёмяк эля.
Гянбяр. Ханымджан, хяр ня буйурурсан буйур, хазырам.
Гюлбахар (фикирли). Валлах, мяяттял галмышам.
Гянбяр. Ханымджан, хяр ня буйурсан, амяля гятиря билярям.
Гюлбахар. Валлах, хеч билмирям ня гайырым.
(Гюлбахар гах гедир гапыйа тяряф, гах гирир ичяри отага, гах бир
йердя дурур фикир эляйир, гах гедир гардашларынын китабларына диггят иля
бахыр).
Бу хейндя Рюстям бяй ичяри отагдан башыны узадыб, Гянбяри вя чобанлары гёрюб
дейир.
Рюстям бяй. Гянбяр, сизин бурада бир ишиниз йохдур, бу саат
бурадан рядд олун, бир да сизи мян бурада гёрмяйим.
Гянбяр вя чобанлар чыхыб гедирляр, Рюстям бяй да йох олур. Гюлбахар дярин фикирдя
о тяряфя-бу тяряфя вар-гял эляйир вя ахырда гедир дурур пянджярнин габагында вя бахыр
чёля вя бирдян уджа сяс иля чыгырыр: Гянбяр.”. Чёл гапыдан ичяри дахил олур икинджи
хамбал.
Икинджи хамбал. Ханым, мян мяяттял олдум, мяни йола сал,
гедим.
Гюлбахар йеня бир гядяр фикир эдир, сонра гялир йапышыр онун алиндян, чякя-чякя
апарыр пянджярянин габагына вя дейир:
Гюлбахар. Ай хамбал гардаш, бир мяня де гёрюм, ахыр адамлар
нийя хяря бир йана гедир.
Икинджи хамбал. Ханым, пяс хара гетсинляр.
Гюлбахар. Неджя хара гетсинляр. Мян ахыр сяндян сёз сорушурам
кий, нийя хамысы бир йеря гетмир, нийя хяря бир тяряфя гедир. Бах, гёрюр-
сян, о адамлар о тяряфя гедир, бу адамлар бу тяряфя гедир; мян бу иши
баша дюшмюрям. Йягин кий, дяли олублар.
Икинджи хамбал. Хярянин бир йанда иши вар, хярянин эви бир тя-
ряфдяди: бири эвиня гедир, бири ишиня гедир.
Гюлбахар (хёвсялясиз). Эх, мян сяндян сёз сорушурам, сян бил-
мирям мяня ня джаваб верирсян. Ня сябябя, ахыр, хамы бир тяряфя гет-
мир. Йох, йох, бу пис ишди, валлах, пис ишди. Бир йахшы фикир эля (отурур
пянджярянин ичиндя).
Икинджи хамбал. Ханым, мяни йола сал гедим. Хансы китаблары
апараджагам, вер апарым.
Гюлбахар (хирсли галхыр айага вя уджадан). Ахмаг-ахмаг да-
нышма. Мян сяндян сёз сорушурам, сян хяля мяндян китаб истяйирсян.
Бу саат мяня де гёрюм кий, ахыр бу адамлар нийя хамысы бир тяряфя
гетмир. Нийя бири о тяряфя гедир, бири бу тяряфя гедир.
Икинджи хамбал. Ханым, башына доланым, ахыр мян ня билим.
Хяр кяс хара истяйир гедир. Мян дяхи ня эляйим..
Гюлбахар. Гялят элямя, харамзада. Бу саат гет онлара де кий, анд
олсун Аллаха, эля бир иш эдярям, бир дягигя ичиндя, бах, бир гёз йумуб
саатда (гёзлярини йумур) гуруйуб даша дёнярляр. Онлар хамысы Аллахын
йолундан чыхыблар. Йох, йох, сян онлары хябярдар эля. Йохса йазыгдылар,
ахырда озляри пешиман оларлар. Оларлар иншаллах, оларлар иншаллах.
Хамбал чёнюб гапыйа тяряф гедир.
Гюлбахар (сакит). Дайан, хамбал гардаш, дайан. Гял китаблары
апар. Амма мян сяня неджя кий, дедим, эля да джамааты баша саларсан.
Икинджи хамбал. Баш устя, ханым. Пяс мян хансы китаблары
апараджагам.
Гюлбахар гедир Рюстям бяйин китаб шкафыны ачыр, китаблары бир-бир чыхардыр вя джилд-
лярини джыра-джыра, вяряглярини дагыдада гыда туллайыр орталыга вя туллайа-туллайа дейир:
Гюлбахар. Рус лугяти. Славйан люгяти (хамбал бу иши гёрджяк йа-
вашджа йох олур. Рюстям бяйин китабларыны гуртарандан сонра Гюлбахар
Сямяд Вахидин китабларыны хаман минвал иля, йяни джырыб дагыдада гыда
атыр йеря вя ата-ата дейир): Элми-гафийя. Вязни-шеир. (Бу китаблары да
гуртарандан сонра, Гюлбахар гедир Мирзя Мяхяммядялинин сандыгын-
дан китаблары йеня бир-бир чыхарыр вя джыра-джыра туллайыр йеря вя дейир)
Хюсуф. Кюсуф. (Сонра о тяряф-бу тяряфя бахыб гёрюр хамбал йохдур,
гялир китабларын тикя-парчаларыны гуджаглайыр вя пянджярядян тёкюр чёля.
Гачыр ичяри отагдан нефт вя спичка гятирир, китабларын, устюня нефт тёкюб
од вурур. Китаблар чёлдя алышыр. Гюлбахар дурур отагын ортасында,
голтугундан анасынын китабыны чыхардыр, бир сяхифясини ачыр вя диггят иля
бахыр.
Чёл гапыдан хёвлнак дахил олур, Мирзя Мяхяммядяли, Сямяд
Вахид вя далларынджа биринджи вя икинджи хамбаллар. Ичяри отагдан хёвлнак дахил
олурлар Рюстям бяй, Зивяр ханым вя бунларын далысынджа Зяхра бяйим
сюрюня-сурюня озюню салыр гапынын агзына. Джамаат хамысы китабларын йанмагыны вя
Гюлбахарын ахвалынын дяйишмяйини гёруб мат галыр. Зяхра бяйим вайылдайа-вайылдайа
дейир.
Зяхра бяйим. Ах, йазыг джаным.
Гардашлар гедирляр, пянджярядян китабларын йанмагына бахырлар, сонра чёнюб Гюл-
бахара тамаша эдирляр. Гюлбахар алиндяки китабын ачыг сяхифясини йухары галхызыб, гар-
дашларына тяряф тутуб бахыр. Ара бир гядяр сакит кечир вя хеч кяс динмир. Ахырда Гюл-
бахар учадан, мютяяссираня дейир:
Гюлбахар. Галды бирджя китаб: бу да анамын китабы.
(Бир гядяр хамы сакит дурур бахыр). Будур атам оз али иля йаздыгы
вясиййят (охуйур).
Тарихи-хиджринин мин ики йюз дохсан дёрдюнджю илиндя, рябиюс-санинин
он икисиндя, сешянбя гюню, сюбх азанындан йарым саат кечдикдя йолда-
шым Зяхранын джисминдян бир парча гопуб айрылды кий, ибарят олсун Рюс-
тям баламдан (бармагы иля Рустям бяйя ишаря эдир; Рюстям бяй
атасынын хяттиня диггят эдяндян сонра дясмалыны басыр узюня).
Бичаря оврятин джисминин галанындан геня тарихи-хиджринин мин ики йюз
дохсан доггузунджу илиндя, рамазанын бешиндя, пянджшянбя гюню,
ахшамдан учь саат кечдикдя геня бир парча айрылыб гопду. Хаман гюн
оглум Мяхяммядяли анадан олду (бармагы иля Мирзя Мяхяммядялийя
ишаря эдир; Мяхяммядяли да йавуг гялир вя атасынын хяттини гёрюр вя
дясмалы басыр узюня).
Йазыг Зяхранын галан джисми геня бир дяфя парчаланды. Бу да ваге
олду хаман тарихин мин учь йюз дёрдюнджю илиндя, джямадиял-аввялин он
бешиндя, чахаршянбя гюню, гюнорта заманы кий, хаман гюн баламыз
Сямяд дюнйайа гялди (Сямяд Вахидя ишаря эдир; Сямяд Вахид дясмалы
басыр узюня).
Бундан да бир нечя ил сонра бахтыгара оврятин галан йарым джанындан
геня бир парча гопду кий, адыны Гюлбахар гойдуг. Бу да ваге олуб
хаман тарихин мин учь йюз онунджу илиндя, шяввалын ийирми бириндя, джюмя
ахшамы, сюбх вахты.
Йер, гёй, айлар вя улдузлар гёйлярдя сейр эдиб гязя-гязя геня
аввял-ахыр гюнюн башына доланырлар; чюнки бунлар хамысы гядим азялдя
гюндян гопуб айрылмыш парчалардыр.
Мян этигад эдирям кий, мяним да балаларым дюнйада хяр йаны гязиб
долансалар, геня аввял-ахыр аналары Зяхранын (алини анасына тяряф тутур)
ятрафында гяряк доланалар; чюнки ай вя улдуз шямсин парчалары олан кими,
бунлар да аналарынын айы вя улдузларыдыр. Вай о кясин халына кий, тябиятин
хямин ганунуну позмаг истяйя. Онун инсафы вя виджданы она мюдамюл-
хяйат азиййят эдяджяк; ня гядяр джанында няфяс вар, пешиман оладжаг.
Гюлбахар гуртарджаг анасы Зяхра бяйим бихуш отурдугу йердя йыхылыр.
Гюлбахар китабы гойур голтуг чибиня вя гедир отурур пянджярянин габа-
гында, дизлярини гуджаглайыр вя бахыр чёля тяряф.
Рюстям бяй, Мирзя Мяхяммядяли, Сямяд Вахид вя Зивяр
ханым тёкюлюрляр Зяхра бяйимин йанына. Мирзя Мяхяммядяли анасынын аллярини со-
йумуш вя джан устя гёрюб, галхыр дурур оврятин башынын устюндя вя башлайыр фатихя суря-
сини охумага. Хамы галхыр айага. Рюстям бяй, Сямяд Вахид вя Зивяр ханым дясм-
алларыны узляриня басыб, йавашджа аглайырлар. Гюлбахар мат-мат бахыр гах анасына тяряф,
гах чёля тяряф.
Мирзя Мяхяммядали (аваз иля). Алхямдю-лиллахи-ряббил-
алямин. Арряхманир-ряхим, малики йёвмяддин...
Пярдя салыныр вя Мирзя Мяхяммядялинин охумагыны кясир.
ТАМАМ
ОЙУНБАЗЛАР
Хясянов – мюяллим
Абан бяй – гумарбаз
Гулу бяй
Шагирдляр
АВВЯЛИНДЖИ МЯДЖЛИС
Аввялинджи мяджлис башланыр учител Хясяновуны отагында. Отагын ики гапысы вар: бири
йандан, бири да габагдан. Отагын бир кюнджюндя бир йазы столу, бир тяряфдя сары шкаф. Столун устя он-он беш шагирд дяфтяри, бир шарсыз лянпя, бир тяряфдя тахт, устюндя йорган-дёшяк. Дивардан бир кёхня йай палтосу асылыб. Хясянов отуруб столун бир тяряфиндя, башында йай фуражкасы, бир аз гери верилмиш. Онун йанында Абан бяй башыачыг. Хясянов алиндя карт кагызларыны тутуб гарышдырыр. Шкафын устя бир глобус. Гапынын бири ачыгды вя ушаг Миртагы гялир.
Хясянов (узюню тутуб гапыйа уджадан). Ахмяд, сян оху.
(Узюню тутуб Абан бяйя). Мян олдум сяккиз, сян олдун дёрд.
Абан бяй. Ай сян олясян. Адя, неджя дёрд. Хушун дагылыб.
Байаг дёрд идим. Инди да икисини гетдим. Бу алты дяня. Дейирсян узюня
тюпюрюм.
Хясянов (картлары йеня бир чалыр, папирос агзында). Олсун.
(Узюню гапыйа) Адя, демядим оху. (Картлары пайлайыр).
Сяс. Учител, с начала.
Хясянов (карт алиндя). Йох, папроводный одевайетсдян оху.
Абан бяй. Эй, мейидини гёрюм. Ат йеря гызыл онлугу.
Догрулугунан апарыр кюрзя.
Хясянов. Гёзюню сил.
Сяс. Учител, ахы, орада галмышдыг. “Солнышко вя окно” Бурданды.
Хясянов. Хей ди йахшы оху.
Сяс. Человек и зверь и пташка все берутся за дело, с ношей
тащится букашка, за медком летает пчела.
Абан бяй. Чярря, бу да хач. Икилик гетди. Сян олясян, башыны
гашысан, удаджыйам.
Хясянов (узюню тутуб гапыйа). Хей…башла.
Сяс. Учител охудум да.
Хясянов. Йахшы элядин. Бир да оху.
Сяс. Опять.
Хясянов. Хей, хором, бир йердя (клас гапысына сямт айилиб сол
алиндя карт, саг алийля ишаря эдиб, дейир). Хором, хей, хей…
Ушагларын хор сяси кясиляндян сонра Абан бяй хяр бир карты апардыгджа дейир:
“Хей… хором, бир йердя, хей, хором, бир да”
Хясянов. Бала, бир да хором охуйун. (Ушаглар башлайырлар бир
да гышгырмага).
Абан бяй. Аши, сян Аллах бунлары аз улашдыр. Бошла, гетсинляр
эвляриня.
Хясянов. Тялясмя, бу саат рядд эляйирям. Гой бир дярслярин
сорушум хяля.
Абан бяй. Ах, бир да гедяджяксян ора.
Хясянов. Аши, кимди ора гедян. Бир дяфя сорушуб отюряджяйям.
Хяля гётюр бир папирос гайыр. (Озю да папирос гайырыр. Сонра узюню га-
пыйа) Адя, дюнян йаздыгынызы бир охуйун гёрюм, (класа сямт) Гулу-
задя. (Джаванлар охумагдадырлар).
Сяс . Я иду в школу. Старуха купила кувшин молока. У меня брат
и сестра.
Хясянов. Адя, бирджя модск охуйаджагсан. Бяс, мянасы неджя
олду. Башдан.
Сяс. Йа – мян, иду – гедирям, в школа – школа, старуха – годжа ов-
рят, купила– сатын алды, кувшин – сяхянг, молока – гатыг.
Хясянов. Йалан данышма, отур йеря, гулаг ас, бир дейим, озюнюз
да азбярляйин. Йа – мян, иду – гедирям, в – ичиня, школу – мяктябин,
старуха – годжа оврят, купила – сатын алды, кувшин – бир сяхянг, молоко
– сюд. Мише – баладжа Миша, буна Михаил да демяк олар. Бежал – гачды,
в – ичиня, садмбаг, и – вя, Волга – чай ады, крич – сяс эляйир.
Сяс. Учител Иволга бир йердя йазылыб китабда.
Хясянов. Нагыл данышма. Чапханада гялят дюшюб. Устюня бир
нёгтя гой йадындан чыхмасын. Эвдя дядян сорушса, дейнян чапханада
гялят дюшюб. Сабаха буну йахшы азбярлярсиниз.
Абан бяй. Просба, хей, мян олюм бэлядими.
Хясянов. Аши, йаваш даныш да. Ушаглар эшидяр.
Абан бяй. Ай гаргабейин, гашгабагыны бир аз да тёк.
Далан гапысы таггылдайыр.
Хясянов. Кимсян. Гял.
Телеграф разносшики гирир ичяри.
Разносшик. Гасанов вы.
Хясянов. Йа, что говариш.
Разносшик Хясянова бир телеграм верир. Хясянов гябзя гол чякиб разнос-
шики рядд эдир вя сакит мяшгул олур телеграфы охумага. Абан бяй сябр этмяйиб
сорушур:
Абан бяй. Кимнянди.
Хясянов. Йаваш, гой гёрюм. (Гах охуйуб, гах фикир эдир).
Абан бяй. Шюурун тёкюлсюн. Ики кялмяни сяхярдян охуйанмыр.
А, йохса гуллугдан говалайыблар. Сян олясян белядир. Чох гиррянирсян.
Хясянов. Йох, охумагына охуйурам. Амма бир шей баша дюш-
мюрям.
Абан бяй. Бя сян кий, бир телеграмы охуйанмырсан, бу ушаглары
нийя бурада авара эляйиб адыны учител гоймусан.
Хясянов. Йох, баша дюшюрям, амма она тяяджджюб эдирям кий,
нийя баша дюшмюрям.
Абан бяй. А, ушаглара да эля сёзю беля гандырырсан.
Хясянов. Йох, баша дюшмяйиня дюшюрям. Амма мян эля били-
рям кий, бу телеграмы мяня сяхв йетирибляр. Бу телеграф гяряк озгясинин
ола.
Абан бяй. А киши, мян олюм ахмахлама, ахы, бир оху, гёряк, ня
йазыблар. Чох мязяди ха.
Хясянов. Сян бир мяня де гёрюм, бурда мяндян савай йеня
Хясянов вар.
Абан бяй. Олмагына вар. Амма сянин кими ахмаг йохдур.
(Гях-гяхя чякиб гюлюр).
Хясянов. Адя, мян олюм аз хырылда. Гулаг ас, бир охуйум,
бялкя сян баша дюшясян.
Клас отагындан ушагларын бириси дейир:
Сяс. Учител гедяк.
Хясянов (узюню клас гапысына тутуб). Тише, тише. (Телеграфа
бахыр). Хя, буну Тябриздян Кяримбяйов гёндяриб. Йазыр кий, Тябриз
банкында дилмандж йери ачылыб. Илдя мин сяккиз йюз манат мяваджиби.
Агяр фарсджа савадын вар, телеграф эля. Управлийайушийя дейим сяни тя-
йин элясин. Вяссялам.
Абан бяй. Йахшы, бу бир чятин мятляб дейил кий, ахы баша дюш-
мюрсян. Йерди ачылыб. Киши да сяня хябяр верир да.
Хясянов. Йох, ахы иш онда дейил. Ахы, беля Кяримбяйов иля мя-
ним бир эля йахынлыгым йохдур. Буна хяр ня дейирсян де, амма горху-
рам кий, бу телеграф мяним олмайа.
Абан бяй. Ай гардаш ахыр озгянин телеграфыны нийя сяня
верирляр. Йахшы, телеграфын устя сянин адын йазылмайыб. (Узюню тутуб
джамаата). Дейнян кий, охуйа билмирям кий, гёрюм ня йазылыб.
Хясянов. Ня дейирсян.
Абан бяй. Хеч, сяннян дейилям.
Хясянов. А, бя неджя эляйяк дейирсян.
Абан бяй. Мирзя Сяфяр, валлах инджимя мяндян. Амма чох гю-
тах адамсан. Гардаш, адам ишыг гялян йеря папагыны тыхмаз. Хазыр йер
ачылыр. Сянин да адына телеграф гялиб, та нийя дурубсан. Бир мяня де гё-
рюм бурда сян беш-алты ушагдан айда айры-айрылыгда беш манатдан артыг
алмазсан. Гётюр бу саат тел вер кий, разыйам, тяйин элясинляр. Бу кечял-
кючяли башдан эля. Гой, гет Тябризя. Та сян гедяндян сонра телеграф
сяня да олмаса, сяни кий, дюбаря гери гёндярмяйяджякляр. Айляшярсян
Тябриз кими йердя. Илдя алиня гяляр мин сяккиз йюз манат мяваджиб. Бир
арвад сигя эляйярсян. О гядяр чилов йе кий, гарнында чялтик гёйярсин.
(Хяр икиси гюлюр). Валлах, догру дейирям гет, фюрсяти фёвтя вермя. Йох-
са, йер гулаглыдыр. Телеграф сахибинин хябяри олар, гялиб телеграфы алиндян
алар. Алин галар бошда.
Хясянов. Сян олясян, догру дейирсян. Йазырам кий, разыйам (Тез
кагыз гётюрюр, алиндя тутуб, фикир эляйир).
Абан бяй. Аши, чох фикирдян файда йохдур, йаз гой гетсин. Хей,
хором. (Ушаглар хором” сяси эшидиб башлайырлар бир йердя охумага.
Абан бяй угунур. Хясянов хирсляниб дурур айага).
Хясянов (Абан бяйя). Ах, аши, бясди да. Шулуг элямя. (Тез га-
чыр клас гапысына вя дейир). Тише. (Ушаглар сяслярини кясир).
Абан бяй (удгунуб Хясянова дейир). Балам, ушагларын баш
апарыр.
Хясянов телеграфы йазыб гуртарыр, ушагларын бирини гапыйа чагырыб телеграфы пулла
вериб, дейир.
Хясянов. Тез апар бу кагызы телеграфханайа вя гябзи гятир. Йу-
банма, гочум. Адя, йолда сорушуб эляйян олса о няди, гёстярмя. Ди
тез. (Абан бяйя) Айя, сян ол, ишим тутса, чох йахшы оладжаг. (Аллярини бир-
бириня сюртюр, Абан бяйя тяряф гялиб онун голларындан тутуб силкяляйир. )
Кефди, кеф. (Сонра тез гапыйа гачыб дейир) Ушаглар, гедин эвинизя.
Абан бяй. Кейфин шеш чякди ха. Амма сян олясян, бир гонаглыг
борджундур.
Хясянов. Вермяйян намярдди. Амма, Абан бяй, джаным гур-
тарды, сян олясян. Валлах, билмирсян кий, неджя гарагюнчюлюк иля чёряк
газанырам. Бах, бу ушаглары гёрюрсян, омрюмюн канканыдырлар. Бах,
бунларын хярясиндян айда ики манат йарым пул алырам, ону да аталары джан
чякирляр версинляр. Сян олясян бязиси вар кий, шаха-шаха гятирир айлыгы.
Гара гейим хяйя бирини артыг-аскик дейирямся. Бу ушагларын бирисинин
атасы баггалды. Айлыг авязиня кечян ай йаг гёндярмишди. Амма наин-
саф оглу сары йаг авязиня гуйруг йагы гёндярмишди, гохум-гохум го-
хурду. Бу да бунларын хагг вермяйи. Бу индики оглан кий, телин джавабыны
апарды, дялляк оглудур. Кечян ай гёндярмишдим кий, айлыгы гятирсин.
Атасы джаваб вермишди кий, хеч эйби йохдур, учителя дейнян кий, башыны гыр-
харам хаглашарыг. Хяля билясян кий, уму-кюсюляри ня гядярди. Бир гюн
хямин дялляк гялиб ушкола дейир кий, оглума хеч зад ойрятмяйибсян.
Дейирям, неджя йаны хеч зад ойрятмямишям. Башлайыб кий, хяйя йахшы
оргядирсян, бу ики айды гялиб-гедир, нийя аризя йазмагы баджармыр. Ду-
рурсан гандырмага баша дюшмюр. Дейясян оглуну гётюр гет, ишин кеч-
мир. Галырсан мат-мяяттял вя хямишя да аталары гёряндя башлайырлар
мяндян сорушмага кий, ушголдан гуртаранда ушагларымыз ня оладжаг.
Дейирям кий, ня оладжаглар. Фярасятляри олса, адам оларлар. Дейир кий,
Мирзя, сянин демяйиндян бир адам дейилляр. Анджаг биз дейирик кий, гул-
лугчу олсунлар. (Бир аз йаваш сясля) Оз арамызды чохусуна дейирям кий,
гардаш оглун силистчи оладжаг. Сян олясян динджялмишям. Хеч динмя,
джаным гуртарды. Абан бяй, сян Тябризя гетмямисян. Гёрясян, гостин-
са вар кий, адам гедяндя озюня йер тапынджа дюшя.
Абан бяй (кялмя-кялмя). Ат алмамышдан ахурун тикирсян.
Хясянов. Аши, иш тутуб эй. Кефди эй. (“Кефди, кефди, кефди” сёз-
лярини охуйа-охуйа дейир). Мин сяккиз йюз манатды эй... Кефди, кеф....
(Столун устя бир йумруг вуруб бёркюню башындан гётюрюр, атыр кючяйя.
Бу хейндя Хясянов Гулу бяй тялясик вя кяхилдяйя-кяхилдяйя озюню
салыр ичяри вя узюню тутур Мирзя Сяфяря ).
Гулубяй. Ханы мяним телеграфым.
Хясянов Мирзя Сяфяр озюню итирир. Абан бяй хяля бахыр, гах аввялинджи
Хясяновун, гах икинджи Хясяновун узюня. Бир дягигя сюкутдан сонра Абан бяй гях-
гях чякиб гюлюр.
Сон
Мин доггуз йюз ийирми биринджи ил.
ДАНАБАШ КЯНДИНИН МЮЯЛЛИМИ
Комедийа, дёрд мяджлисдя Ахвалат ваге олур Иряван губернийасы, Данабаш кяндиндя, милади тарихинин мин сяккиз йюз догсан бешинджи илиндя.
БИРИНДЖИ МЯДЖЛИС
Данабаш кяндинин кянарында хирмян. Бир бютюн тахыл тайасы, бир башы ачылмыш тайа, хаман кяндли Мяшяди Агакиши он ики йашлы оглу Асяд иля бахям хырман дёйюрляр.
Мяшяди Агакиши алиндя йаба, кюляши эшяляйиб гарышдырыр. Бир вяля ики окюз гошулуб;
Асяд миниб вялин устя вя окюзляри чубуг иля сюрюр. Тайанын кёлгясиндя бир кёпяк
йатыб, дилини чыхардыб истидян ляхляйир. Бир тяряфдя тайанын дибиндя су бардагы, чёряк
дюйюнчяси, айин палтары вя бир нечя бош чувал. Мяшяди Агакиши башына дясмал баглайыб;
ата вя огул, исти олмага гёря, кёйнякчякдирляр. Хяр икисинин айагында чарыг. Асяд хе-
хе” дейя-дейя окюзляри сюрмякдя иди кий, гоншулары Кярбялайы Мирзалы тялясик
хырманя чатыб, тёвшюйя-тёвшюйя хябяр верир.
Кярбялайы Мирзалы. Мяшяди Агакиши, билирсян ня хябяр
вар. Эвин тикилмясин, бу сабах кяндя, мян дейя билярям кий, йюз да ол-
маса, бялкя алли атды гялди; хамысы да бёйюк-бёйюк адамларды. Ган-
мырам бу ня сирди.
Мяшяди Ага киши (тяяджджюблю). Ня данышырсан.
Асяд вялдян йениб кяндя тяряф бахыр.
Кярбялайы Мирзалы. Сян олясян, нячярник да гялиб, силисчи
да гялиб, газы да гялиб, миравай суд гялиб, ушгол гялиб. Атамын гору
хаггы догру дейирям. Хяля бунлардан савайы геня чох адам гялиб.
Мяшяди Ага киши (алини алнына гойуб кяндя тяряф бахыр). А
киши, беля шей олмаз..
Нуру (тёвшюйя-тёйшюйя чатыр хырмана). Сян олясян, Мяшяди Ага-
киши кянддя гийамятди. Мян, догрусу, дайана билмядим; гедирям гёрюм
ушаглар ня гайырыр. Нячярник гялиб кяндя. Йениджя да о гядяр бёйюк гялиб
кий, лап мяхтял галмалы ишди. Аллах ахырыны хейир элясин. (Истяйир гетсин).
Мяшяди Ага киши (Нуруйа). Нуру, сян Аллах, дайан гёрюм
бу ня ишди. Йяни ахы кимди кяндя гялянляр.
Нуру. Сян олясян, Мяшяди Агакиши, мян дейирям Русетдя ня
гядяр бёйюк адамлар вар, хамысы гялиб кяндя. Бах, нячярник да гялиб,
пристав да гялиб, силисчи да гялиб, спехтор да, газы да... Ня билим, учь-
голду-няди, о да гялиб. Йяни догрусуну дейим кий, мян оз гёзюмнян
гёрмядим ха. Бунлары да мяня Мяшяди Йармяхяммяд деди; амма
мян анджаг узагдан гёрдюм кий, бир топа атды чапараг гирдиляр кяндя.
Кярбялайы Мирзалы. А киши, неджя Мяшяди Йармяхяммяд
деди. Нийя, мян кор дейилям кий. Йохса нячярники танымырам. Силисчини
танымырам. Мян озюм хамысыны гёзюмнян гёрдюм.
Хуммятали (алиндя чубуг тялясик гялир бу адамларын йанына
вя узюню тутур Нуруйа вя Кярбялайы Мирзалыйа). Ня хябярди. Дейирляр
кяндя гобурнат гялиб.
Кярбялайы Мирзалы. Йох, гобурнат дейил, нячярникнян чох
бёйюк адамлар гялиб.
Нуру (Кабла Мирзалыйа). Кабла Мирзалы, ахы мян эшитдим кий, го-
бурнат озю да гялиб.
Кярбялайы Мирзалы. Хейр, гобурнат йаланды.
Мяшяди Ага киши. Аллахю-акбяр, чох гярибя ишди. (Асядя)
Адя, гойма, гойма. Кор дейилсян кий. Окюзляр кюляши йедиляр. (Асяд
гачыр окюзлярин йанына).
Кярбялайы Фятали (тялясик гялиб сорушур). А киши, бу ня
хябярдир. Дейирляр кяндя чох бёйюк гялиб.
Нуру (гедя-гедя). Гялиб, гялиб. Аллах ахырыны хейир элясин (чыхыб
гедир).
Кярбялайы Фятали. Кабла Мирзалы, дейирляр кяндя салдат
гойаджаглар, аглын ня кясир.
Кярбялайы Мирзалы. Валлах, мяхтял галмышам. Ахы бу гядяр
адам ня сябябя бирдян тёкюля кяндя.
Адамлар хамысы кяндя тяряф бахыр.
Хяля бир шей гёрсянмир. Аллаха пянах.
Бир гядяр да бахаyдан сонра кяндлиляр гялиб чёмбялирляр тайанын кёлгясиндя.
Мяшяди Ага киши. Кабла Мирзалы, гялин отурун гёряк бир; ахы сян
бу ишляри гяряк биздян йахшы билясян. Бу бёйюкляр нядян отрю кяндя
гялсинляр. Бялкя салдат тутаджаглар. Ахы габагларда бир беля данышыг вар иди.
Хуммятали. А киши, йох, йох; салдат сёхбяти йохду. Гёрясян,
нийя гялибляр. Салдат сёхбяти йохду.
Мяшяди Ага киши. Кабла Мирзалы, сян ня дейирсян. Мян ахы
горхурам салдат тутмаг мясяляси ола. Бя нийя эрмянилярдян тутурлар.
Кярбялайы Мирзалы. А киши, сян Аллах бош-бош данышма;
билмядийин сёзю ахы ня сябябя данышырсан. (Узуню тутур Асядя). Адя
Асяд, гет о бардагда су вар, гятир, бир аз ичяк. (Кишиляря). Салдат-зад
сёхбяти йохду; инди Аллах билир нийя гялибляр. Салдат мясяляси йохду вя
бир да (Асяддян бардагы алыб чякир башына) вя бир да мюсялманлардан
салдат тута билмязляр.
Мяшяди Ага киши. Йяни неджя тута билмязляр.
Кярбялайы Мирзалы. Хейр, тута билмязляр; мян сяня дейи-
рям кий, тута билмязляр. Сян эрмяниляря бахма кий, эрмянидян тутурлар.
Эрмяни горхаг бир миллятди вя бир да падшахы-зады йохду. Амма мю-
сялмандан тута билмязляр. (О тяряфя-бу тяряфя бахыр). Хейр, тута бил-
мязляр.
Хуммятали. Кабла Мирзалы, сяни Гуран, сяни китаб, бу сёзляри
бурахын гетсин; гойун отурмушуг, отураг.
Мяшяди Ага киши. Догрусу, лап мат галмалы ишди. Беля мян
она тяяджджюб элямирям кий, нячярник, йаинки пристав гялибляр кяндя. Ахы
биз ушаг дейилик. Биз гёрмюшюк кий, кяндя нячярник да гялиб, пристав да
гялиб, хятта гобурнат да гялиб, силисчи да гялиб; амма сёз бурасындадыр
кий, бу гядяр адам нийя эля бир гюндя гялибляр. Беля шей, догрусу, биз
гёрмямишик.
Кярбялайы Мирзалы. Мян ону демирям; о хяля озгя мя-
сяляди. Мян дейирям кий, бурада салдат-зад сёхбяти йохду; чюнки, ахы
бир дягигялийя беля фярз эдяк кий, бяли, салдат тутмагдан отрю гялибляр;
бяс газы нийя гялиб. (Алиндяки чубугу бир дяфя вурур йеря). Бяли, ня
эйби вар, тутаг кий, газыны да гятирибляр кий, чамааты диля тутсун; ойюд-ня-
сихят элясин кий, иш йумшаглыгнан кечсин. Чох йахшы, бяс силисчи нийя
гялиб. (Агаджы вурур йеря). Бяс спехтыр нийя гялиб. (Агаджы вурур йеря)
Ушгол нийя гялиб. Хейр, бурада озгя бир мятляб вар. Хяр ня ися, Аллах
ахырыны хейир элясин. (Дурур, кяндя тяряф бахыр, йеня отурур).
Хуммятали. Хейр, салдат тутмагдан отрю дейил; йягин кий, озгя
ишди.
Мяшяди Ага киши (узюну тутур Хюммятялийя). Балам, бу гя-
дяр тапмаджа дейинджя, бир адам гачсын, кянддян хябяр гятирсин. Валлах
ня вар кий. Адамы йемяйяджякляр кий, бир дягигялик ишди.
Кярбялайы Мирзалы. Догрудан, Хюммятяли, сян эля йах-
шысан, йюнгюлайагсан; гялясян гачыб бир хябяр гятирясян.
Хуммятали. Мян, догрусу, гедярдим; амма хирмянимиз са-
хибсиздир, гойуб гедя билмяням.
Мяшяди Ага киши. А балам, гетмирсян, гетмя; та йалан нийя
дейирсян. Оду, хирмянинизи Хясяняли дёйюр; та йалан нийя дейирсян.
Бир йоллуг де кий, гетмирям, горхурам.
Хуммятали (Мяшяди Агакишийя). Йахшы, бир саатлыга тутаг кий,
мян горхурам; мян бойнума алырам кий, горхурам. Бяс сян нийя гет-
мирсян. Сянин гычларын кий чолаг дейил.
Мяшяди Агакиши бу сёзляря чаваб вермяйиб, башлайыр чубугу вя кисяни джибиндян
чыхардыб долдурмага.
Кярбялайы Мирзалы (узагда бир гаралты гёруб алини гойур
алнына). Адя, кянддян бир атды чыхды, гёр залым оглу ня чапыр. Гёряк
хара гедир.
Хуммятали (бахыр узага). Буду, бир атды да онун далыйджа гетди,
бунлар йягин адам ахтарырлар.
Мяшяди Ага киши (бахыр узага). Кабла Мирзалы бу ня иш ола.
Кярбялайы Мирзалы. Пянах Аллаха.
Хуммятали (бахыр узага). Кабла Мирзалы, атлылар сюрдюляр дюз
Хаджы Намазалынын хирмяниня.
Мяшяди Ага киши (бахыр узага). Сиз олясиз, дюз Хачы
Намазалынын хирмяниня сюрдюляр. Кишинин халыны гатаджаглар.
Хуммятали (хаман тяряфя бахыр). Сиз олясиз, эляди. Бах, о да
Хаджы Намазалы озюдю; папагынын уджалыгы бурдан да гёрсянир. Адя, кий-
шини гатыблар атын габагына, апарырлар. Кишинин эви йыхылды.
Мяшяди Ага киши. Эляди, эляди.
Кярбялайы Мирзалы. Балам, кишинин чархы чёнюб. Бир хяфтя
дейил кий, арвады олдю; хяля йасдан башы айылмайыб; инди да гёрясян ба-
шына ня иш гяляджяк.
Хуммятали (узада-узада). Бяли, бу иш айры ишя охшайыр; бурада
йягин кий, бир ангял вар.
Мяшяди Ага киши. Кабла Мирзалы, ахы дейясян, атдыларын бири
бизя тяряф чёндю.
Хуммятали (хирмяндян узаглашыр). Сиз олясиз, бизя, тяряф гялир.
Кярбялайы Фятяли, Кярбялайы Мирзалы вя Хуммятяли учю да атлы
гялян сямтя баха-баха чыхыб гедирляр. Асяд гачыр, озюню сохур тайанын дибиня. Мяшяди
Агакиши гедиб чыхыр вялин устя вя хо-хо” дейя-дейя башлайыр окюзляри сюрмяйя.
Мяшяди Ага киши (Асядя). Бала, горхма, иншаллах бир зад
олмаз.
Асад (титряйир). Дядя, горхурам мяни салдат апаралар.
Мяшяди Ага киши. Бала, горхма, Аллах кярим Аллахды.
Йюзбашынын чавушу Нязяряли ат устя, чапараг йетишир хырмана, атыны сюрюр дюз
Мяшяди Агакишинин йанына, атдан тулланыр йеря, алиндяки шаллагы галхызыр гёйя кий,
Мяшяди Агакишини вурсун, амма Мяшяди Агакиши джялд алини узадыб, йапышыр шаллагын
сапындан. Асяд аглайыр.
Асад (аглайа-аглайа). Вай, дядя.
Мяшяди Ага киши (чавуша). Вурма, вурма. Нязяряли, гадан
алым, вурма.
Нязярали (Асяди гёрджяк она тяряф). Чых ордан, бу саат гял, дюш
габага, вялядюззина оглу вялядюззина.
Асяд горха-горха гялир Нязярялийя тяряф.
Нязярали (Мяшяди Агакишийя). Гял оглуну сал габага гедяк.
Мяшяди Агакиши горхусундан бир сёз демяйиб, архалыгыны тялясик гейир; оглунун
архалыгыны верир она вя дюшюр йола. Амма окюзляри йада салыб, истяйир дайана, бир сёз
дейя, Нязяряли геня шаллагы галхызыр йухары.
Мяшяди Ага киши (Нязярялийя). Йох, йох. Вурма. Гедирям.
Учю да йола дюшюр. Асяд голуну узюня басыб, йаваш-йаваш аглайыр. Нязяряли хяля
атыны минмяйиб йедяйиндя чякир.
Мяшяди Ага киши Нязяряли, сяни анд верирям Аллаха, хяйя
Асяди салдат апараджагларса, бир йоллуг де кий, эвим йыхылды.
Нязярали (йеня шаллагы галхызыр йухары). А киши сяня дейирям
дайанма гет.
Мяшяди Ага киши. Йох, йох, гедирям, гедирям (Гедирляр).
Пярдя
ИКИНДЖИ МЯДЖЛИС
Икинджи мяджлис ваге олур Данабаш кяндинин агсаггал вя мётябяри Хаджы Намаза-
лынын хяйятиндя. Кяндин джамааты тямамян бурайа джям олуб. Адамлар гарышыб бир-бириня: о бунунла данышыр, бу онунла данышыр. Кишилярин йанында ушаглар да вар. Мяшяди Агакиши оглу Асяд иля бурададыр. Хябяр верилир кий, “нячярник гялир”. Гуйа гурбаганын гёлюня даш атдылар. Джамаат хаман дягигя сакит олур. Сяс-сяда кясилир.
Аввял Хаджы Намазалы чякил-чякил” дейя-дейя гялиб дурур бир тяряфдя; сонра чавуш Нязяряли “чякил”, чякил” дейя-дейя алиндя шаллаг гялиб дурур бир тяряфдя.
Бундан сонра чавуш йюзбашы Пирверди бяй “чякил” дейя-дйя алиндя шаллаг гялиб дурур бир тяряфдя. Инди да гялирляр: Началник, пристав, дилмандж Мирзя Мяхяммядгулу, мяктяблярин инспектору, газы, мюяллим
Хясянов вя Данабаш кяндинин молласы Молла Мовламверди.
Газы (бир гядяр габага гялиб, гоша овджуну тутуб габага вя
гёзлярини йухары ахыдыб). Алхямдю лиллахил-ахядил-вахидил-мютягяд-
дяси мин кюлли зиддин вя ниддин. Алхямдю лиллахил-лязи хюлийя анбийаял-
мюрсялин би-ахсяни хилйятил-мюттягин, фя-сяляватюллахи-алейхи вя
ялейхим адяди анфасил-мюсяббихин минял-мялаикяти вяннаси аджмяин
вя лянятюллахи ала адаихим мялаюс-сямават вял-арзин. Аллахюмярфя-
зикри вя аял шяни вя аиззяти би-аззятикя вя акримии бикярямикя бейня
йедяйкя вя бейня хялгикя вя лянятюллахи ала-гёвмиз-залимин, амин йа
ряббял-алямин. Бя чюн гюдряти-камилейи джяхан афярин бяабаданийи-
мямалики-мяхрусейи-Русиййя тяяллюг гирифт, шяхрийари-джяван бяхт ва-
риси-таджю тяхт шахани-джахангюшай, хюласейи-сялатини-намдар сюлалейи-
Романоф сядрюс-сялатин, бядрюл-хявагин, зиллюллахи фил-арзин, ассултан
Николай Александрович аз он джайи кий, аз джюзи вя кюлли хич амри аз уму-
ри-худра мяаф нямидаряд, бинайи-тялимханейи кий, ибарят бяистиллахи-рус
ушголайи-гярйейи-вилайяти Данабаш истиграр вя истикшаф мифярмайянд.
“Амин” дейян дилляр лал олмасын.
Джамаат (бирдян). Амин...
Газы. Кёмяклик истярик джями ишлярдя Аллахын ады иля кий, мехри-
бандыр…
Джамаат (бирдян). Амин...
Газы. Джями мяхлугата лазым олан немятляри ряхм эдяндир…
Джамаат (бирдян). Амин.
Газы. Гёйдя Аллахын вя йердя падшахи-мехрибанымызын зяхмят
вя шяфяггятиня мёхтадждыр джями арбаб вя зярурат...
Джамаат (бирдян). Амин.
Газы. Сяляват вя сялам ола гёйлярин падшахына кий, аррахманир-ря-
химдир вя йерлярин падшахы шяхри-йари-хуршид-айят Николай Александ-
ровичя.
Джамаат (бирдян). Амин...
Газы. Онун хатуни-мюкяррямяси Александра Фйодоровнайа.
Джамаат (бирдян). Амин...
Газы. Вялияхди-афлатуни фитнят Сергей Александрович вя джями
овлади-амджадына вя ханявадейи-шаханясиня...
Джамаат (бирдян). Амин...
Газы. Бари-илахи, хифз эля йерин-гёйюн афатындан бизим алиджянаб,
мехрибан нячярник хязрятлярини, алимигдар спехдур аганы вя джями
умянайи-умурати-сялтяняти дуайи-хейир иля йад эдяк. Вяллахю вялий-
йят-тёвфиг, амин.
Джамаат (бирдян). Амин...
Газы кянара чякиляндян сонра Началник дилмандж Мирзя Мяхяммяд-
гулуну йанына чагырыб, узюню тутур джамаата.
Начальник. Забота об образовании подданных входит в задачи
всякого благоустроенного государства, а потому во исполнение
предписания. Его превосходительства начальника губернии от…
(голтугундакы портфелдян бир кагыз чыхардыр, бахыр) семнадцатого мая тысяча восемьсот девяносто пятого года за номером четырнадцать тысяч триста шестьдесят пять поставлен в необходимость оказать административное со-
действие. Его Высокородию (узюню инспектора тутур) господину инс-
пектору народных училищ колледжскому советнику Ивану Евлампиевичу
Духотвортсеву, на которого Дирекция народных училищ возложила высо-
кую миссию открытия одноклассного земского нормального училища в
селении Данабаш. В нём же уездным, участковым и селским должностным
лицам наистрожайше вменяю в обязанность к первому числу предсто-
ящего сентября месяца обеспечит новооткрываемую школу дос-
таточным комплектом детей мужского пола, а приставу четвёртого
участка своевременно донести мне о результатах преподоваемой ныне
мной словесной инструкции (Началник нитгини гуртаран кими йюзбашы Пир-
верди бяй чыгырыр). Тярджюмяси: тябяялярин тяхсилинин гайгысына галмаг хяр бир гайдалы дёвлятин борджудур; одур кий, алахязрят губернийа ряиси... он дёрд мин учйюз алтымыш беш нёмряли он йеддинджи май мин сяккиз йюз догсан бешинджи ил тарихли амри иля халг мяктябляри мюфяттиши, зати-алиляри (узюну мюфяттишя тутур) коллежски советник Иван Йевлампийевич Духотворсевя Данабаш кяндиндя бир синифли йерли мяктяб ачмаг кими шяряфли бир иш хяваля этмишдир. Гяза, нахийя вя кяндлярин бютюн вязифя сахибляриня чох джидди билдирирям кий, узюмюзя гялян сентйабр айынын бириня гядяр онлар йени ачылан мяктябя кифайят гядяр оглан ушагынын топланмасыны тямин этмялидирляр, дёрдюнджю нахийянин приставы ися мяним бу шифахи тялиматымын нятичясиня даир вахтында мяня мялумат вермялидир.
Пирверди бяй. Йашасын нячярник ага.
Джамаат (бирдян). Йашасын.
Дилмандж Мирзя Мяммядгулу. Эй Данабаш кяндинин
джамааты. Гулаг асын, гёрюн ня дейирям. Билирсиниз началник джянаблары ня
фярмайиш эдир. Буйурурлар кий, Данабаш кяндинин чамааты хяля индийя
кими гаранлыг аляминдя галыблар. Началник хязрятляринин сизя ряхми гялиб
вя бу гюн хядсиз зяхмятляр чякиб вя Данабаш кяндиня тяшрифляр гятириб,
бу хяйал иля кий, бурада, бу гюн бир ушгол бинасы гойа вя бу вясиля иля сиз-
ляри бялкя гаранлыг аляминдян чыхарда, ишыглыг аляминя дахил эляйя. Бя бир
да, эй джамаат, буну да билин вя эшидин кий, йер узюндя пярвярдигари-алям
ня гядяр шяхярляр вя кяндляр хялг эдиб хяр ня гядяр вилайятляр йарадыб,
онлар джямиси элмин сайясиндя чохдан ишыглыг аляминя дахил олублар; мяхз
галыб Данабаш кянди. Иншааллах, агяр худавянди-алямин лютф вя мярхя-
мяти олар, началник джянаблары бурада бу гюн бир дарюлелм бинасы гойар, та
кий, сизи бу дарюлфюнунда тяхсил олунан фюнунун васитясиля ишыглыг шярбяти
ичиб, мядяниййят аляминя дахил оласыз.
Молла Мовламверди (бир гядяр габага гялиб). Эй джямаяти-
гярйейи-Данабаш. Бизя хамылыгнан лазымдыр хяр гюн вя хяр геджя ибадят
вахтында бари-пярвярдигаря хямд вя сяна эдяк кий, биз ня гядяр хошбяхт
бяндяйик кий, бизим вилайятя беля хаким тяшриф гятириб кий, ибарят олсун би-
зим джянаб нячярник агадан вя спехтыр агадан. Бу озгя бир шей дейил,
мягяр кий, Аллах-тааланын бизя лютфю мярхямяти. Йашасын нячярник ага.
Джамаат (бир сяс иля). Аллах агайа омюр версин.
Инспектор (йерийир габага вя русджа дейир). Милостивые государи.
В сегодняшний день я считаю себя счастливым, что стою перед вами,
данабашинцами и принимаю с вами близкое участие в столь великом празд-
нестве, как открытие новой школы, этого действительного фермента культуры и
цивилизации. Я вам завидую, ибо не попал детством своим в тот педа-
гогический мир, когда педагогика и педагогическая психология сделали
крупные шаги и наметили, изучив все зигзаги детской психологии, движений
его души, верные пути правильного, рационального, целесообразного, воспи-
тывающего, его обучения, когда все приемы последнего во всех де-
талях его выводятся легко из принципов и положений экспериментальной
педагогики и психологии, понимая это последние в широком и благород-
ном смысле этого слова. Уважаемые данабашинцы, вы сегодня в праздни-
чном настроении, и радость ваша велика и понятна; ибо для вас ваша дав-
нишняя, давно желанная мечта сегодня выливается в форму реального
факта. Да, вы счастливы сегодня, именно с сегодняшнего дня, когда
педагоги, болея душой вместе с вами, изыскали, наконец, поразительно
тонкий метод обучения, тонкий до того, что всякая и каждая абстрак-
тность, отвлеченность, красиво правильно одевается в конкретность; яв-
ляясь своего рода лабораторией для приготовления сознательных граждан
родины и верных подданных государства, она – эта школа, в то же время
выведет ваших детей из круга коснеющих в невежестве и приобщить их к об-
щей мировой культуре. Она развяжет им язык и введёт в мир государст-
венной жизни, научив их говорить и понимать всякого русского, всякого
админстратора, проходяшего через село солдата, да, солдата...
“Солдат” сёзюню эшитджяк Мяшяди Агакиши йавашджа йапышыр оглу Асядин
алиндян вя хялвятджя чамаатын ичиндян чыхардыб апарыр. Хабеля бурада олан кяндлилярдян
Кярбялайы Гуламалы оглу Мустафаны хялвятджя апарыр вя Мяшяди Хей-
дяр оглу Няджяфи апарыр. Кяндлиляр да “солдат” сёзюндян тяшвишя дюшюбляр.
Мяшяди Агакиши гедяндя чавуш Нязярялийя хялвятджя ня ися дейир...
…переброшенного из далних губерний Великой России к вам в целях
оградждения ваших интересов. Заканчивая свою речь, приношу вам своё
поздравление. Тярджюмяси: Мёхтярям агалар. Бу гюнкю гюндя мян озюмю хошбяхт сайырам кий, сиз данабашлыларын габагында чыхыш эдиб мядяниййят вя сивилизасийанын тясирли майяси олан йени мяктябин ачылмасы кими бёйюк бир байрамда сизинля бирликдя йахындан иштирак эдирик. Мян сизя гибтя эдирям; чюнки мян ушаглыгда эля бир педагожи алямя дюшмямишям кий, орада педагожи элми вя педагожи психологийа ири аддымлар атмыш ола, ушаг психологийасынын доланбадж джяхятлярини, ушаг рухунун инкишафыны ойряняряк, догру, сямяряли, мягсядяуйгун, тярбийяедиджи тялимин дюзгюн йолларыны мюяййянляшдиряляр; эля бир алямя кий, орада тялимин бютюн
усуллары башдан-баша тяджрюби педагожи вя психологийанын принсипляри вя ганунлары асасында, хям да бу, сёзюн ан гениш вя гёзял мянасында, асанлыгла алдя эдилир. Мёхтярям данабашлылар, бу гюн сиздя байрам ахвали-рухиййяси вардыр. Сизин бу бёйюк севинджинизин сябяби айдындыр; зира узун заманлардан бяри сизин бяслядийиниз арзулар бу гюн джанлы хягигят шякли алыр. Бяли, бу гюн сиз хошбяхтсиниз; мяхз бу гюн, эля бир гюндя кий, урякляри сизинля бир олан педагоглар хейли азиййят чякиб, хейрят эдиляджяк дяряджядя инджя бир тялим усулу тапмышлар, о гядяр инджя кий, бютюн вя хяр джюр мюджяррядлик гёзял вя дюзгюн бир сурятдя мюяййян гёркям алыр; ана йурдун шюурлу вятяндашларыны вя дёвлятин садиг тябяялярини хазырламаг учюн
бир нёв лабораторийа олан мяктяб эйни заманда сизин ушагларынызы джяхалятдя батыб галанлар ичярисиндян чыхарыб умумдюнйа мядяниййяти иля бирляшдиряджякдир. Мяктяб онларын дилини ачаджаг, хяр бир русун, хяр бир инзибатчынын дилини, Бёйюк Русийанын узаг махалларындан сизин мянафейынизи горумаг учюн гёндярилян вя сизин кяндиниздян кечян хяр бир хёкумят гуллугчусунун, салдатын, бяли, салдатын дилини баша дюшмяйи вя онларла данышмагы сизин ушагларыныза ойрятмякля мяктяб бу ушаглары дёвлят хяйатына дахил эдяджякдир. Нитгими гуртарыб сизи тябрик эдирям.
Началник (йюзбашыйа). Что же, список мальчиков уже готов. Хя, огланларын сийахысы хазырдырмы.
Мирзя Мяхяммядгулу (йюзбашыйа). Хазырдырмы ушагларын
сийахиси.
Пирверди бяй кагызы апарыб верир началникя, о да верир Мирзя Мяхяммядгулуйа.
Началник (Мирзя Мяхяммядгулуйа). Переводчик, огласите этот
список. Дилмандж, бу сийахыны охуйун.
Мирзя Мяхяммядгулу. Джамаат, бу гюн джянаб началникин
хёкмю моджибинджя бурада бир сийахи гярар верилиб; хяр кясин кий, ушко-
лайа гёндярмяли оглу вар, бу сийахидя намизяд олунуб кий, ибарят ола
зейлдяки ахалидян: аввялян, Кярбялайы Имамгулу Кярбялайы Али оглу.
Кярбялайы Имамгулу чыхыр габага вя ики гат баш йендирир.
Мирзя Мяхяммядгулу Киши, бу саат Зейнал оглуву гятир
началникин хюзуруна.
Кярбялайы Имамгулу (юзю началникя вя ики али дёшюндя).
Ай нячярник ага, беля гурбан олсун сяня мяним оглум Зейнал. Мех-
рибан падшахымызын йолунда оглуму няинки салдатлыга верярям, мян
ону гурбан да кясярям. Амма Зейналын йедди йашы хяля тамам олма-
йыб, буну джамаат да билир. Онун ня ляйагяти вар гедиб салдатлыг элясин,
тюфянг гётюрсюн.
Мирзя Мяхяммядгулу (тяяджджюблю вя аджыглы). А киши, ня
данышырсан. Салдат няди, тюфянг няди. Хансы мюфсидляр сизи башдан чы-
хардыблар. Оглун охуйуб адам оладжаг, мярифят сахиби оладжаг. Дяли де-
йилсян кий, бу сёзляри данышырсан. Бизи мяяттял элямя; бу саат гет, ог-
луну гятир, йохса пешман оларсан.
Джамаат ичиндя галан, бир-ики ушаг да йох олур. Кярбялайы Имамгулу бир гядяр фикир
эляйиб, чыхыб гедир.
Мирзя Мяхяммядгулу (сийахыны охуйур). Кабла Хейдяр
Кабла Казым оглу (Кярбялайы Хейдяр габага гялиб баш айир). Бу саат
оглун Сюлейманы гятир джянаб началникин хюзуруна.
Кярбялайы Хейдяр. Ага арзим вар.
Мирзя Мяхяммядгулу (аджыглы). Кабла Хейдяр, гонаглары
мяяттял элямя, бу саат оглуну гятир; йохса началник джянабларынын о
гядяр вахты йохду кий, сизин нагыл-хекайяляринизя гулаг версин.
Кярбялайы Хейдяр йаваш-йаваш чыхыр.
Мирзя Мяхяммядгулу (сийахыны охуйур). Мяшяди Агакиши
Гасым оглу. (Мяшяди Агакиши гялир габага). Оглун Асяд бурададырмы.
Мяшяди Ага киши. Хейр, ага, мяним оглум Асяди бу саат
йорган-дёшякдя гойуб гялмишям; бах, чавуш Нязяряли да Аллах ша-
хидиди. (Чавуш Нязярялийя гёз эляйир).
Мирзя Мяхяммядгулу (охуйур). Кабла Гуламалы
Йярмяхяммяд оглу.
Джамаат ичиндян Кярбялайы Гуламалы габага гялиб баш айир.
Мирзя Мяхяммядгулу. Оглун Мустафа харададыр.
Кярбялайы Гуламалы. Ага, мяним оглум йохдур.
Кяндлилярдян бир нечяси гюлюшюр вя бир-биринин узюня бахыр.
Мирзя Мяхяммядгулу (тяяджджюбля). Неджя йохду. Бяс
Мустафа адлы сянин оглун йохду.
Кярбялайы Гуламалы. Хейр, ага, сёзюм вар. Арз олсун кий…
Йюзбашы Пирверди бяй далдан гялиб Кярбялайы Гуламалынын пейсяриндян бир йум-
руг салыб дейир:
Пирверди бяй (Кярбялайы Гуламалыйа). Бу саат оглун
Мустафаны гет гятир джянаб нячярникин хюзуруна.
Кярбялайы Гуламалы кор-пешман чыхыр гедир.
Мирзя Мяхяммядгулу (сийахийя бахыр). Мяшяди Фяря-
джулла Мяшяди Муртуза оглу.
Бир джаваб гялмир вя орталыга бир сяс чыхмыр. Йюзбашы тяшвишя дюшюб джамаата гёз гяздирир.
Пирвярди бяй (Мирзя Мяхяммядгулуйа). Джянаб Мирзя, Мя-
шяди Фяряджулла озю бир годжа кишиди; эля билирям кий, бу гюн хеч кянддя
да дейил. Ики улагы вар, чарвадаррых эляйир. Адам гёндярярям, бу саат
оглуну гятирярляр. (Нязярялийя). Адя, Нязяряли, гач бу саат Мяшяди Фя-
ряджулланын оглу Джяфяри тап гятир бура. Адя, озюню гёзля, йаман сярп ит-
ляри вар, сяни тутарлар.
Началник (Мирзя Мяхяммядгулуйа). Что же, пока ни одного
мальчика нет на лицо. Бяс ня олду. Хяля гёз габагында бир няфяр да оглан йохдур.
Мирзя Мяхяммядгулу. Йюзбашы, сянин учюн чох эйиб
олсун кий, нечя саатдыр биз бурада мяяттялик, сян бу йекяликдя кянддян
бурада индийя кими бир ушаг хазыр элямямисян. Бяс сян неджя йюзбашы-
сан. Джянаб началник сяндян бярк наразыдыр.
Бу сёзлярдян сонра йюзбашы вя чавуш Нязяряли башлайырлар кяндлиляри шаллаг иля
вурмага вя вура-вура дейирляр: гет, бу саат ушагыны гятир, йохса дярини сойарам. Бу
хейндя арайа ики ушаг гятирирляр. Кянарда аглашма сяси гялир. Хямин ики ушагын аналары
“бала вай.” дейиб аглайырлар. Ики киши, хямин ушагларын аталары, ушагларын алляриндян ту-
туб йавашджа аглайырлар. Руслар тяяджджюблю бахырлар.
Инспектор (гедиб ушагларын узлярини алляйир). Вот хорошие
малчики. Бах йахшы огланлардыр.
Молла Мовламверди. Ай баджылар, ай гардашлар. Ахы сизин
агламагыныз биджадыр; сябяб бу кий, ушагларыныза хеч бир джяхятдян афят
йетишмяйяджяк, савайы ондан кий, иншаллах, худавянди-алямин лютфю мяр-
хямяти олса, элм тяхсил эдиб, нурани аляминя дахил олмагла фейзийаб
оладжаглар. Аллах-таала оз бирлийи хатиряси учюн сизя сябр версин.
Мюяллим Хясянов (джамаата). Джями миллятлярин тялашы бу
олубдур кий, образованйа тапсынлар, образованны олсунлар; амма сиз
хяля индийя кими гёр ня гядяр далда галмысыз кий, ня гядяр неведжест-
веннисиз кий, бир сурятдя буну хяля анламамысыныз кий: учение свет, не
учение тма. Охумаг ишыгдыр, охумамаг зюлмят.
Инспектор. Вот, вот, совершенно верно. Бах, бах тамам догрудур.
Хаджы Намазали (йерийир габага вя Мирзя Мяхяммядгулуйа).
Джянаб Мирзя, агалара арз эля нахар хазырды, буйурсунлар отага; та галан
ушаглар да нахар гуртарынджа джям олсунлар.
Мирзя Мяхяммядгулу началникя йавуг гялиб, она алчагдан бир нечя сёз дейир вя
хямчинин гейри гонаглары да отага дявят эдир. Началник, инспектор, газы, Молла Мовлам-
верди, пристав вя бунларын далынджа Хаджы Намазалы гедирляр. Джамаат тёкюлюр Пирверди бяйин
устюня вя башлайыр йалвармага; бири дейир: Аман гюнюдю, оглуму азад эля”, бири дейир:
“Оглум нахошду, сийахидян поздур”. Оврятляр аглашыр вя бу оврятлярин йанына бир нечя
да чаршовлу оврят гялиб аглашырлар. Кишилярдян да аглайан вар. Сяс-кюй чохалыр, чамаат
гарышыр бир-бириня. Пирверди бяй вя Нязяряли гахдан бир бязи кяндлиляр иля пычылдашырлар вя
хабеля бязилярини да шаллаг иля вурурлар. Хямин гышгырыг иля пярдя салыныр.
Пярдя
УЧЮНДЖЮ МЯДЖЛИС
Учюнджю мяджлис ваге олур Мяшяди Агакишинин хяйятиндя. Алты арвад башларында
чаршов, йердя отуруб, айагларыны узадыб, дизляриня дёйя-дяйя аглашырлар. Хяйятин бир
тяряфиндя кярмя галагы гёрсянир. Кянарда Гасым киши отуруб чарыгыны тикир.
Биринджи арвад. Баламы салдат апараджаглар, бала вай.
(Арвадларын хамысы аглашыр).
Икинджи арвад. Баламы ушгол апараджаглар, бала вай. (Арвадлар
аглашырлар).
Учюнджю арвад. Баламы учтел апараджаглар, бала вай.
(Аглашырлар).
Дёрдюнджю арвад. Баламын узюня хясрят галачагам, бала
вай. (Аглашырлар).
Бешинджи арвад. Баис, эвин дагылсын, бала вай.
Гасым киши (арвадлара). Балам, агламайын, Аллах кяримди.
Кючя гапысы ачылыр. Мяшяди Агакиши габагында оглу Асяд, тялясик гирирляр
хяйятя. Гапыны далдан баглайыр, оглунун алиндян йапышыб гятирир вя о тяряф – бу тяряфя
бахыр. Шабан няня йериндян дуруб гедир нявяси Асяди гуджаглайыр.
Гасым киши (нявяси Асядя). Бала, сяни неджя бяс бурахдылар.
Шабан няня. Нянян гаданы алсын, бала. Бяс сяни неджя
бурахдылар. Гурбан сяня, дахы бир да апармайаджаглар кий. Буй, Аллах,
мяня олюм гёндяр.
Мяшяди Ага киши (хёвсялясиз вя алчагдан). Динмя, динмя.
Сясини чыхартма. (Асядя) Гял, гял, тез ол. (Беля дейя-дейя апарыр Асяди
кярмя галагынын габагына). Гир, гир сяня дейирям. Дурма, гир. (Асяд
озюню сохур галагын ичиня, Мяшяди Агакиши йеня атрафа бахыб, бир йасты
даш тапыб гятирир дайайыр галагын агзына вя узюню тутур арвадлара).
(Алчагдан). Бах, сяс-кюй элямяйин. Сизя мян тапшырырам кий, сяс-кюй
чыхартмайын.
Арвадлар узляри ортюлю, далларыны чевирирляр Мяшяди Агакишийя вя башлайырлар Шабан
няня иля пычылдашмага.
Шабан няня (оглуна). Агакиши, бала, сян Аллах бир де гёрюм
Гюлджахан халагызымын нявяси Сюлейман вя бир да Хансяням баджынын...
Мяшяди Ага киши (арвадын созюну кясир, алини агзына басыб
алчагдан). Арвад, кяс сясини сяня дейирям. Данышма.
Гасым киши (арвадлара). Балам, сяс-кюй элямяйин.
Кючя гапысы дёйюлюр. Мяшяди Агакиши гачыб гизлянир. Гапы бир да бярк дёйюляндян
сонра Мяшяди Агакишинин гоншусу Кярбялайы Гуламалы кючядян хяйят диварына
дырмашыб, оглу Мустафанын алиндян йапышыб, галхызыр диварын устя; хяр икиси дюшюрляр
хяйятя. Мяшяди Агакиши чыхыр бунларын габагына, тез гедиб йапышыр Мустафанын алиндян
вя апарыб сохур хямин кярмя галагына.
Эляджя буну да гат галага.
Арвадларын бири, йяни Мустафанын анасы узюёртюлю севинджяк гачыр оглунун йанына.
Мяшяди Агакиши ушаглара “сус” дейиб, йеня йасты дашы гойур галагын агзына. Кишиляр чя-
килиб, диварын кёлгясиндя отуруб, чубугларыны джибляриндян чыхардырлар долдурсунлар. Га-
лан арвадлар хязин-хязин аглашырлар. Йеня кючя гапысы дёйюлюр; йеня Мяшяди Агакиши
вя Кярбялайы Гуламалы йерляриндян галхыб гирирляр эвя. Гапы, йеня бярк дёйюляндян
сонра, дивара дырмашыр Кярбялайы Хейдяр. Бу да оглу Сюлейманы кючядян дивара дыр-
машдырыб йендирир хяйятя.
Гасым киши. Эляджя буну да гатын галага.
Мяшяди Агакиши вя Кярбялайы Гуламалы бу ушагы да гатырлар галагын ичиня. Кишиля-
рин учю да чубуг чякмяйя мяшгул олур.
Зярбяли (диварын чатдагындан дейир, амма узю гёрюкмюр). Мя-
шяди Агакиши, ушаглары нийя кярмя галагында гизлядирсян. Сян олясян
бу саат гедиб ушгола хябяр вердим. (Кишилярин учю да хёвлнак айага
галхыб тяяджджюб иля бахырлар). Хя, сиз Нязяряли чавушнан дилбир олун, мя-
ним оглуму салдат йаздырын, оз ушагларынызы да кярмя галагында гизля-
дин. Бу да бир гоншулугду. Нейляк, хеч эйби йохду.
Мяшяди Ага киши (йалварыр). Адя, Зярбяли, мян олюм уджадан
данышма. Хансы хяпянд сянин оглуну йаздырыб. Адя, мян олюм йаваш
даныш, аман гюнюдю.
Гасым киши (Зярбялийя). А балам, Зярбяли, бошла гойсун гетсин.
Зярбяли (чатдагдан). Бя сиз йаздырмамысыныз, нячярник мяним
оглумун олмагыны харадан билирди. Хейляди, эля биз бядбяхт мусурма-
на гуйу газан эля оз мусурманымыз олур. Бир дейин гёряк, мяним ог-
лум салдат гедяндя, гёряк сизин джибинизя бир шей гиряджяк, йа дёшюнюзя
медал асаджаглар.
Кярбялайы Гуламалы (Зярбялийя). Адя, дяли олма. Балам,
халга баискарлыг элямя. Хансы атасындан хябяри олмайан, анасынын ам-
джяйини кясян сянин оглуну йаздырыб. Мян олюм, Зярбяли, бу данышыглары
бошла, гет ишиня.
Нязярали Чавуш (габагджа кючя гапысыны дёйюр, сонра диварын
устюндян йавашджа дейир). Мяшяди Агакиши, Мяшяди Агакиши. Дурма
ушаглары бу саат гёндяр хирмяня, йохса йюзбашы ушколнан бир йердя
эвляри гязирляр. (Нязяряли бу сёзляри дейиб, йох олур).
Мяшяди Агакиши, Кярбялайы Гуламалы вя Кярбялайы Хейдяр
гачыб галагын агзындан дашы гётюрюб ушаглары чыхардырлар вя дейирляр: “Гачын хирмяня.
Гачын хирмяня.”. Ушагларын учю да чыхыб гачырлар.
Гасым киши (ушагларын далынджа). Бала, бир аз гывраг гачын, алдян
чыхын...
Шабан няня (Асядин далынджа). Няня сяня гурбан, Асяд бала.
Кючя гапысы дёйюлюр. Нязяряли чавуш гапынын далындан сяслянир.
Нязярали. Мяшяди Агакиши. Ач гапыны, йюзбашыйнан ушгол сизя
гялирляр.
Мяшяди Агакиши гедиб гапыны ачыр, хяйятя дахил олурлар: йюзбашы Пирверди
бяй, алиндя шаллаг, учител Хясянов, Молла Мовламверди, Нязяряли
чавуш алиндя шаллаг вя бир нечя кяндли. Чамаат гялиб дюзюлюр хяйятин ортасына.
Пирверди бяй (Мяшяди Агакишийя). Мяшяди Агакиши, йахшы гулаг
ас, гёр ня дейирям. Сизя мялумду кий, мян он йедди илди кий, истякли пад-
шахымыза ихилас иля гуллуг эляйирям. Вя бир дяфя да олмайыб кий, мян
дёвлят йанында башы ашагы олум. Вя буну сиз йахшы билирсиниз. Мян инди
да разы олманам кий, хяр йанда данышалар кий, нячярник ага гялиб Дана-
баш кяндиндя бир ушгол ачды, амма данабашлылар йюзбашы Приверди бяй-
дян (озюню али иля нишан верир) горхмадылар, ушагларыны ушголдан гачыр-
дыб кярмя галагында гизлятдиляр.
Джамаатдан бир нечяси гюлюшюр.
Мяшяди Ага киши. Йюзбашы, сянин башын учюн кярмя галагында
ушаг йохду; бах, бу мяним кярмя галагым. (Гедир кярмя галагынын
йанына).
Гасым киши. Ня эйби вар, гой зяхмят чякиб бахсынлар да. Бялкя
инанмырлар.
Нязярали Чавуш (гедиб башыны узадыр галагын ичиня). Йюзбашы,
башын учюн галагын ичиндя ушаг йохду.
Гасым киши. Йохду, йохду. Хяр кяс дейибся, йалан дейиб.
Шабан няня (узю ортулю, далы джамаата тяряф, чаршовлу). Йохду,
йохду.
Молла Мовламверди (Шабан няняйя аджыглы вя уджадан).
Кяс сясини, бихяйа. Оврят хялайигинин кишиляр ичиндя данышмагы гябих-
дир. Хяйа лазымдыр, хяйа.
Учител Хясянов (джибиндян бир кагыз чыхардыр). Джамаат, мян
джянаб инспекторун хёкмюня гёря кий, директорун предписанйасы ыля ав-
густун бириндян Данабаш ушголасына сматрител олмушам, инспекторун вя
началникин хюзурунда хямин сийахидяки ушагларын адлары вя аталарынын
адлары бурада йазылыб, ики хяфтядян сонра ушагларын аталарындан хахиш
эдирям кий, бир сурятдя кий, сизя да бир беля хошбяхтлик уз вериб кий, ушаг-
ларыныз охуйуб адам оладжаглар, мян да фяхр эдирям кий, миллятпярястлик
вязифями йериня йетириб падшахи-мехрибанымызын хидмятиндя гуллуг
йарыдаджагам. Йашасын падшахымыз. Йашасын инспекторумуз. Йашасын
Данабаш кяндинин джамааты.
Гасым киши (учителя). Ай ушгол, ахы мян да бир годжа кишийям;
дюнйада мян да аздан-чохдан йахшы иля йаманы сечирям. Ахы, гурбан
олум сяня, бир мяни баша сал гёрюм, о кий дейирсян ушаглар охуйуб
адам оладжаглар, бир мяня де гёрюм, неджя йяни адам оладжаглар. Ахы бу
гюн йыгынджагда спехтырды-няди данышырды, баша дюшмядим; амма ахы
спехтыр сёз арасында агзындан гачыртды кий, ушаглар салдат оладжаглар.
Пирверди бяй. Гасым киши, бу сёзляр бир гяпийя дяймяз вя мян
салдат-зад ганмырам; мян буйуруг гулуйам. Мяня буйурублар: Сюр
дяряйя, сюр дяряйя. Агяр сийахидяки ушаглар ушгола гялмясяляр, мян
сизнян, бах, бу шаллагнан данышаджагам. (Алиндяки шаллагы нишан верир).
Учител (йюзбашыйа). Хейр, йюзбашы, мяни багышлайасыныз, мян шал-
лагнан ушаг йыгмагын тяряфдары дейилям. Педагогийа аляминя шаллаг
йарашмаз вя шаллаг гюджю иля верилян дярслярдян бир файда хасил олмаз.
Мян эля ганырам кий, чятини икиджя айды; эля кий, ушаглар икиджя ай дярся
игялдиляр, онда аталары тязя методун нятиджясини оз гёзляриля гёрюб дяхи
мяктябдян гачмайаджаглар.
Гасым киши (учителя). Бах, чох аджяб данышырсан, ай ушгол. Аллах
атана ряхмят элясин. Инди беля фярз эдяк кий, мян нявями гойдум гялди
ушгола; сян ики ай дейирсян, мян сяня бир ил мёхлят верирям. Инди бир
мяня де гёрюм, бир илдян сонра мяним ушагым ня оладжаг.
Учител. Ня оладжаг, тярбийя тапыб адам оладжаг.
Гасым киши. Ахы, неджя адам оладжаг. Мян инди йетмиш илдян ар-
тыгды кий, омрюм вар, инди сянин сёзюндян беля баша дюшяк кий, бу бурну
фыртыглы джорма-джоджуглар бир илдян сонра адам оладжаглар. Йяни ня зяряри
вар кий, бизи баша саласан, гёряк неджя адам оладжаглар.
Учител. Гасым киши, багышла, ахы ушаглар бир илдян сонра йазыб
охумаг ойряняджякляр.
Гасым киши. Ня охуйаджаглар. Ня йазаджаглар.
Учител. Черняевскинин русски реч”ини да охуйаджаглар, вя-
тян дилини да звуковой методнан охуйачаглар. Бурада техники сяхв вар. “Русская речь” мяшхур рус педагогу К.Д.Ушинскинин, вятян дили” ися А.О.Черняевскинин китабынын адыдыр.
Гасым киши (о тяряф-бу тяряфя бахыб, гёзю саташыр Кярбялайы
Хейдяря). А балам, Кабла Хейдяр, о хансы китабды. Билмирям гюлюс-
танды-няди кий, ушаглара дярс дейирдин. Инди мян бу мятлябляри баша
дюшмюрям. Сян кий, охумусан, гял чаваб вер да. Нийя лал-кар кими ду-
руб бахырсан.
Учител. Йахшы, Гасым киши, сёхбят бир “Гюлустанда дейил. Тяк
бир “Гюлюстан” охумагнан образованны олмаг олмаз. Мясяля, инди
гётюряк Кабла Хейдяри, гёряк инди мясяля учюн Кабла Хейдяр таблитса
умнаженини билир. Вя халонки, сизин ушаглар бир илдян сонра биляджякляр.
Кярбялайы Хейдяр (учителя). Джянаб ушгол, усулиддин чян-
дяст. (учител гюлюр, кяндлиляр да гюлюрляр). Мянаси: Усулиддин нечядир. Ислам эхкамына гёря мюсялманлыгын ваджиб шяртляриндян бири да усулиддиня риайят этмякдир. Усулиддинин шяртляри бунлардыр: Аллахын бирлийиня вя Мяхяммядя этигат, намаз, орудж тутмаг, эхсан вермяк вя с.
Молла Мовламверди (учителя). Дяхи бурада гюлмяйин мя-
насы йохдур. Сёздю о киши сорушду; агяр билирсян, чаваб вер; агяр бил-
мирсян, де кий, мян урус дярсиндян савайы бир озгя элм охумамышам.
Зира кий, хяр бир элм, хяр бир тялим вя тярбийя азхяри миняшшямсдир
кий, инсаны оз тяряфиня чякяджяк. Гюняшдян да айдындыр. Шярият элмини тяхсил эдян даим озюню ис-
лам билиб, мюсялманчылыг тяригятиндя сахлайаджаг. Хариджиляр иля унс ту-
танлар, онларын дилини охуйанлар, онларын ичиндя тярбийя тапанлар, башла-
рына шапга гойуб усулиддиндян да, фюруиддииндян да бихябяр вя бибях-
ря оладжаглар. Дяхи нийя гюлюрсюз. Йахшы дейилми кий, этираф эдясиниз.
Учител. Джянаб Молла Мовламверди, догрудур, мян шярият элм-
лярини охумамышам, амма гюман эдирям кий, мян охудугум вя билди-
йим элмляри да, няинки Кабла Хейдяр вя бялкя багышлайыныз, сиз озюнюз
да охумайыб вя билмирсиниз.
Молла Мовламверди. О хансы элмлярди.
Учител. Мясяла, гётюряк, зоологийаны. Чяйиртгянин гулаглары бя-
дянинин харасындадыр.
Кярбялайы Хейдяр вя кяндлиляр гюлюшюр.
Молла Мовламверди. Пях, пях. Бу да мяня элм олду.
Гасым киши (учителя). Ай ушгол, ай ушгол, ахы мяним ушагыма
чяйиртгянин гулагыны билмяк ня лазым вя няйиня лазым оладжаг. Сян бу
зяхримар чяйиртгяйя бир чаря тап кий, гырылсын рядд олсун; хяр ил бир дяфя
гялиб тахылымызы йемясин вя бизи адж гоймасын. Сян буна чаря тап; йохса
тапмаджаларын мяним ушагыма ня мянфяяти ола биляр. (Оз-озюня мырт-
даныр). Чяйиртгянин гулаглары няйимя лазымдыр... Гадам онун гулагла-
рына да, гёзляриня да, гашларына да. Чох матах шейди, хяля дуруб ону
тутуб гулагларыны да ахтараджагам кий, гёрюм харадады. (Учителя). Ай уш-
гол, бялкя сян бизнян зарафат эляйирсян...
Кярбялайы Хейдяр (гюля-гюля учителя). Хуб, джянаб мирзя,
чяйиртгянин гулаглары бядянинин харасындадыр.
Учител. Чяйиртгянин гулаглары дизляриндяди.
Джамаат гюлюшюр.
Пирвярди бяй (бир аз гюляндян сонра учителя). Ай ушгол, мяня
нячярник, догрудур, хёкм эдиб кн, сяня джамаат хёрмят элясин, амма
мян, догрусу, разы дейилям кий, чяйиртгя сёхбятляри иля кяндлиляри устю-
нюзя гюлдюрясиниз. Агяр сян ушаглардан отрю бу гядяр башыны агрыдыр-
санса, хеч горхма вя уряйини ген сахла, бунлара моизя-зад лазым
дейил, бунларынкы, бах, бу шаллагды. (Алиндяки шаллагы нишан верир).
Молла Мовламверди (йюзбашыйа). Йюзбашы, хеч эйби йохду.
Ушаглары, сёз йох, Аллахын мясляхяти иля джям эдярик; амма ня эйби
вар, гой джянаб ушгол охудугу элмлярдян бяхс элясин, гулаг асаг.
(Учителя). Джянаб ушгол, гой бир сёз да мян сяндян сорушум: мян шякк
элядим ики иля учь арасындак; инди мяним тяклифим няди.
Учител (Моллайа). Ахунд Молла Мовламверди, мян арз элядим кий,
мяним вязифям ушголанын програмыны охудуб шагирдляря аттестат вер-
мякдир кий, Данабаш мяктябинин курсуну гуртарандан сонра, хахиш эдян-
ляр гедиб городской школайа гирсинляр вя орадан да агяр няхайят га-
билиййятли вя зехинли олсалар, семинарийайа кечиб вя оранын да элмлярини
ахз эдиб алим олсунлар. Инди, мясялян, бах, бир кяндлидян сорушсан кий,
мясялян, ики иля ики нечя эляр, сёз йох кий, билмяйяджяк; амма, мяним
кими гедиб семинарийаны гуртарсалар, онда, мясялян, бир гарпызын ичини
аршын иля олчя биляджякляр кий, инди, сёз йох, хеч биринизин хяйалына гялмир.
Кяндлиляр гюлюшюр.
Кярбялайы Хейдяр. Ушгол, догрусу, биз буну да баша
дюшмядик; неджя йяни гарпызын ичини аршын иля олчмяк.
Учител. Кярбялайы, догрусу будур кий, мян сяни баша сала билмя-
ням. Сябяб бу кий, сян мян охудугум дили вя элмляри билмирсян; сян
семинарийа гуртармамысан.
Гасым киши, Ай ушгол, ахы бир инсафнан даныш. Ахы гарпызын ичини
аршыннан олчмяйин бизя ня мянфяяти. Биз акинчи ряшбярик. Биз эля хя-
мишя гарпыз да акярик, ону сатанда, йа аланда сайнан, йа адяднян алыб
сатарыг, йаинки таразыйа гойарыг; аршыннан да чити, бези олчярик. Сян йя-
гин бизим вилайятя набялядсян, билмирсян; амма йахшы оларды, сян би-
зим кяндя тяшриф гятиряндя Шахтахтындан бизя гарпыз тохуму гятиря
идин. Чюнки ораларын гарпызы джинсликдя аднанды; йохса бизим тохумлар
наджинсди. Агяр бир беля иш элямиш олса идин, бизляря бёйюк бир йахшылыг
элямиш олардын; йохса, догрусу, сянин бу гарпыз олчюндян да аглым бир
шей кясмяди.
Молла Мовламверди. Джянаб ушгол, сянин тябири-хаб мя-
саилиня этигадын вар. Йуху йозмаг мясяляляриня.
Учител. Хейр, йохду.
Молла Мовламверди. Бяли, бяли, ишин асл хягигяти будур кий,
гара лякя аг лякяни басмасын. Йохса иш-ишдян кечяндян сонра, бядян
гарталыр, рух сюстляшир, этигад тягйир тапыр вя дяхи ниджата бир умид йолу гал-
мыр; о сябябдяндир кий, хягги-сюбханя вя таала инсаны фаили-мухтар йара-
дыбдыр вя хилгятдя бир хикмяти-набина, бир сирри-йяздани алагядар олубдур
кий, мясялян тябири-хаб асрарында ня гядяр иджти-хадлар вюджуда гялиб кий,
бунларын инкишафы аз бир хошсяадят бяндяляря мюйяссяр олур. Срага геджя
бир гатма-гарышыг йуху гёрдюм. Хёвлнак айылдым. Беля... тягрибян (гёйя
бахыр) нисфи-шябдян йарым саат кечмиш оларды. Улдузлара зянн элядим,
гёрдюм кий, сянджянджяли-асгяр улдузлары сюнбюля бюрчюнюн, бах, бу тяря-
финдядирляр. (Алини йумруг шяклиндя тутуб баш бармагыны гёйя галхызыр).
Сонра мяни йуху тутду. Бир аз кечди, айылдым бахдым кий, (гёйя бахыр) ха-
ман сянджянджяли-асгяр улдузлары инди да сюнбюля бюрджюнюн, бах, бу тяря-
финдядирляр. Сиз эля гюман этмяйин кий, афлакын хярякаты сябябсиз вя мя-
насыз бир хадисатдыр. Хейр, няюзи-биллах.
Кярбялайы Хейдяр (учителя) хя, ушгол, ди джаваб вер, ня
дейирсян. Нийя динмирсян. Ханы бяс чяйиртгянин гулаглары.
Адамлар гюлюшур.
Пирверди бяй (Кярбялайы Хейдяря). Сян хяр ня эляйирсян эля,
амма бу шаллагы йадындан чыхартма. Мян бура сизи ушголнан дейишмя-
йя чагырмамышам; мяня ушаг лазымды, ушаг.
Гасым киши. Ай ушгол, бу сёзляр хамысы кечяндян сонра, бир де
гёрум, ахыр бизим ушаглара ня охудаджагсан. Дейирсян ахы Гюлюстан”
охумайаджаглар.
Учител. Хейр, “Гюлюстан” охумайаджаглар. Йазыг дейиллярми,
ушагларыныз илляр узуну гёзлярини зайе элясинляр кий, ня вар, ня вар, биз
“Гюлюстан” охумушуг. Амма тязя звуковой метод иля, йяни усули-
сёвти иля Чернйайевскинин вятян дили” китабыны бир нечя айын мюд-
дятиндя охуйуб гуртараджаглар вя алляри гялям тутаджаг.
Кярбялайы Хейдяр гюлюр.
Молла Мовламверди. Джянаб ушгол, бах, ону мян баша
дюшмядим.
Учител. Джянаб Молла Мовламверди, звуковой способ методу
ичад олунмамышдан, ушаглар илляр узуну хёджджялийя-хёджджялийя битли вя
тозлу хясирляр устя йыргалана-йыргалана джаван омюрлярини пуча чыхардыр-
дылар вя хеч бир шей да ойрянмирдиляр; амма инди тязя усул иля сёзляри
гётюрюрляр, сясляря тягсим эляйирляр. Инди беля бир мясяли гётюряк; гётю-
ряк “оса” кялмясини. Бах, бурада учь сяс вар: бири “о”, бири с”, бири а”.
Гасым киши (Кярбялайы Хейдяря). А балам, Кабла Хейдяр, бу
ня данышыр.
Кярбялайы Хейдяр. Валлах, мян ганмадым. (Моллайа)
Молла Мовламверди, бялкя сян бу элми тяхсил элямиш оласан.
Молла Мовламверди (учителя). Джянаб ушгол, о сёзю кий, инди
дединиз, оса” кий, буйурдунуз, о сёз ня сёздю.
Учител. “Оса”, йяни эшшякарысы.
Адамлар гюлушюр.
Хуб, баша дюшмюрсюнюз, гётюряк мюсялман сёзюню. Мясялян,
“от”; хаман оту дейирям кий, чёллярдя битир вя хейванлар йейир. Инди биз
истяйирик йазаг “от”. Ахы “от” сёзюндя ики сяс вар: бири о”, бири да “т”.
Аввял йазырыг “о”, сонра да йазырыг “т”; олур: от”.
Молла Мовламверди. Багышла, джянаб ушгол, от” ляфзи учь
хярфдян мюряккябдир, няинки ики.
Учител. Хейр, икидир.
Молла Мовламверди. Хейр, багышлайасыныз, учь хярфдир. Бири
– “алиф”, бири – вав”, бири да – “тей”. Мягяр сиз о дяряджядя бисавадсыз
кий, буну да баша дюшмюрсюнюз.
Кяндлиляр гюлюшюр.
Гасым киши. Йахшы, джянаб ушгол, бир буну да бизя буйур гёряк
ушаглар ушголу гуртарандан сонра бир гуллуг сахиби оладжаглармы.
Учител. Албяття. О бахар шагирдин габилиййятиня; агяр габилиййяти
олса, мяним кими гедиб семинарийаны гуртарар вя мяним кими сматрител
олар.
Кярбялайы Гуламалы. Догрусу, мян билсям кий, ушголада
охуйан ушаглар гуллуг сахиби оладжаглар, мян оглум Мустафаны ушгола
вермяйя сёзюм йохду.
Учител. Мярхяба, мярхяба. Бах, бу киши агыллы кишийя охшайыр.
Албяття, хяр бир атанын борджудур эвладынын тярбийясинин фикриня галсын.
Мярхяба.
Гасым киши. Ай ушгол, бу нячярникин дилманджы Мирзя Мяхям-
мядгулу, беля гёрюкюр кий, бёйюк йердя охуйуб кий, нячярникя дилмандж
олуб. Йягин сяндян чох дярс охуйуб.
Учител (гюлюмсюнюр). Одур кий, сиз авамсыз вя чох ишлярдян хя-
бярдар дейилсиниз. Нячярникин дилманджы городской ушголдан савайы бир
йердя охумайыб, о хеч мянджя дярс охумайыб.
Гасым киши. Йягин сянин адамын олмайыб кий, сяни узя чяксин;
онунчун Мирзя Мяхяммядгулу сяндян аз охуйа-охуйа дилмандж олуб
нячярникя, амма сян чох охуйа-охуйа ушгол олмусан. Албяття, ада-
мын васитяси чох шяртди.
Учител. Гасым киши, сян сяхв эляйирсян. Мян истясям дилмандж да
оллам, пристав да оллам, хяля бялкя артыг да оллам; амма озюм истя-
мирям.
Кярбялайы Хейдяр. Бялкя гобурнат да оларсан.
Хамы гюлюшюр.
Учител (джамаата аджыглы). Дяхи нийя гюлюрсюнюз. Мян бура сизнян
зарафата гялмямишям кий.
Пирверди бяй. Дяхи бясди. Мян ону-буну билмяням; данышыг
чох узанды вя мян да дуруб гедирям (дурур). Бах, Гасым киши, Кабла
Гуламалы, Кабла Хейдяр вя гейриниз, хамыныз эшидин вя билин кий, бу
данышыгларын хеч бири мяним гулагыма гирмир; чюнки мян йюзбашыйам;
мянимки шаллагды. Гялян шянбя йох, о бири шянбя гюню иншаллах ушаглары
гёндярярсиниз ушгола, вяссялам; йохса озгя данышыгнан мяним ишим
йохду. Бир сёзю кий, бёйюклярим мяня буйурублар, мян гяряк она амял
эляйям. Та кий, халг арасында узю гара олмайам вя хяр йанда сёз гош-
масынлар кий, Данабаш йюзбашысы Пирверди бяйин гёзюнюн габагында
ушаглары ушголдан гачырдыб кярмя галагында гизлятдиляр.
Гасым киши (моллайа). Ай молла, сян ня дейирсян. Сянин аглын
ня кясир.
Молла Мовламверди (бир гядяр фикир эдиб о тяряф-бу тяряфя
бахыр). Бяли, албяття, тяхсили-улум вя фюнун, бир дяряджядя кий, этигад
аляминя ряхня йетирмяйя, фярайиздян мяхсуб олунур вя лакин аджняби
дил-ляринин вя айинляринин тяхсили бу шярт иля кий, мясялян, беля фярз эдяк
кий... (дурухур).
Учител. Джянаб Молла Мовламверди, чянаб инспектор мяни вякил
эдиб сизя тяклиф эдям кий, хямин ушголда хяфтядя ики саат шярият дярси
дейиб, айда он ики манат йарым хюгуг аласыныз. Буна нядир фярмайи-
шиниз.
Молла Мовламверди (бир гядяр дикялиб вя хявясляниб).
Бяли, бяли, иншаллах чидди-джяхд элярик вя йюзбашынын нюфузу сайясиндя
иншаллах ушаглары да джям элярик. Албяття, элм тяхсил элямяк хяр бир ба-
бятдян лазымдыр вя падшахи-мехрибанымызын дилини билмяк дяхи алзям-
дир; ня эйби вар. Элм хямишя элмдир. Аллах мюбаряк элясин; Аллах
падшахымызы да сяламят элясин.
Гасым киши. Аллах мюбаряк элясин. Аллах ахырыны хейир элясин.
Шабан няня. Ай ушгол, бах мяним Асяд баламы гяряк дёймя-
йясян ха. Йохса гойманам гетсин ушгола.
Мяшяди Ага киши (анасына). Ай арвад, сян бир кяс сясини.
Учител. Мян Данабаш чамаатынын бу тёвр элмин гядрини билмя-
йини паздравит эдирям; чюнки неджя кий ахунд Молла Мовламверди да бу-
йурдулар, элм, элм вя геня да элм; неджя кий дейибляр: учение свет, неу-
чение тма.
Кярбялайы Хейдяр вя бир нечя кяндли гюлюр, учител тякджя чяпик чалыр.
Пярдя
ДЁРДЮНДЖЮ МЯДЖЛИС
Дёрдюнджю мячлис ваге олур Данабаш кяндиндя тязя ачылан мяктябдя. Бир гениш кяндли эвиндя дюзюлюб тязя рянглянмиш скамйалар; хярясинин устюндя отуруб ики няфяр
кяндли ушаг; сяккиз йашындан он беш йашына кими. Шагирдлярин джями он икидир. Баш тяряф-
да гойулуб йазы тахтасы, гара рянг иля бойанмыш, габагда вар миз, йанында бир сандалйа
(стул). Диварлара бир нечя хейванат шякли дюзюлюб; габаг дивардан бир йекя ат шякли асы-
лыб. Шагирдлярин габагында мюяллим Хясянов алиндяки китаба хярдянбир баха-ба-
ха дуруб дярс дейир. Кянарда дивар дибиндя чёмбялибдир Гасым киши, Кярбялайы
Гуламалы вя Кярбялайы Хейдяр. Шагирдлярин адлары: Асяд Мяшяди Агакиши ог-
лу вя Гасым кишинин нявяси. Мустафа Кярбялайы Гуламалы оглу, Сюлейман Кярбялайы
Хейдяр оглу вя галан доггуз ушаг кий, аталары бурада йохду, бунлардыр: Зейнал, Хя-
сянгулу, Джяфяр, Сябзалы, Новруз, Хясян, Таргулу, Гуламхю-
сейн, Зюлфяли. Джями шагирдляр оз кяндли либасларындадыр.
Учител (шагирдляря). Дурун. (Шагирдляр дурурлар). Отурун.
(Отурурлар). Алляринизи йухары галхызын. (Ушаглар аллярини йухары галхы-
зыб дуайа хазырлашырлар). Дярсдян габаг вачиб олан дуаны мян оху-
йум, сиз да мяним далымджа дейин. (Учител озю да аллярини газийюл-ха-
джата галхызыб бу дуаны охуйур, шагирдляр кялмя-кялмя онун далынджа
охуйурлар). Аллахюммярзюгна элмян нафиян вя хифзян камилян вя
зехнян шамилян вя фяхмя зякиййян вя тябян рязийян вя тёвфигян
литяхсилил-улум, Аллахюммяфтях алейна абвабя фязликя вя сяххил алей-
на элмикя вя эхсаникя вя рифятикя йа архямяррахимин. Амин. Амин.
(Шагирдляря) Отурун.
Шагирдляр отурурлар. Гасым киши аллярини узюня сюртюр вя салават чевирир: Аллах-
юммя сялли ала Мяхяммядин вя али Мяхяммяд. Кярбялайы Гуламалы вя Кяр-
бялайы, Хейдяр да салават чевирирляр.
Гасым киши. Йашасын беля падшах.
Учител. Бу гюн предметни урокди. Мяктяб тахтасыны ким дейя
биляр.
Шагирдлярин бир нечяси саг алинин шяхадят бармагыны галхызыр йухары.
Учител. Мустафа, сян де.
Мустафа (дурур айага вя ряван дейир). Мяктяб тахтасы, мяктяб
тахтасы уджа вя гарадыр. Мяктяб тахтасы дуруб ики гычынын устя. Мяктяб
тахтасынын устя йазырлар тябаширля; мяктяб тахтасыны силирляр джында иля вя
йа булуд иля.
Учител. Хамыныз бир йердя.
Мустафа тахта барясиндя дедийини шагирдляр хамысы бир йердя дейир.
– Ким гедиб мяктяб тахтасыны гёстяряр.
Шагирдляр бармагларыны галдырыр.
– Сябзалы.
Шагирд гедиб алиля мяктяб тахтасыны гёстярир.
Гасым киши (нявяси Асядя). Асяд, бала, сян да гет гёрсят.
Учител (Гасым кишийя). Гасым киши, тявяггя эдирям шагирдляр иля
данышмайасыныз. (Сябзалыйа) Де.
Сябзяли. Мяктяб тахтасы буду.
Учител. Йох, йох, эля дейил; билмядин.
Сябзяли (тяяджджюб иля бахыр учителя). Буду (тахтаны гёстярир).
Учител. Йох, мян неджя демишдим. Ким дейя биляр.
Кишиляр тяяджджюб эдир, шагирдляр фикирляшир.
Гяряк дейясиниз: бу мяктяб тахтасыдыр.
Кярбялайы Гуламалы. Гой бизим Мустафа да десин. Адя,
Мустафа, сян да де кий, йадындан чыхмасын.
Учител (Кярбялайы Гуламалыйа). Мян сиздян хахиш эдирям кий,
ушаглары данышыга тутмайасыныз.
Гасым киши чубугуну чыхардыб долдурур.
Учител (шагирдляря). Хамыныз бир йердя: бу мяктяб тахтасыдыр.
Шагирдляр джямян. Бу мяктяб тахтасыдыр.
Учител. Ким дюнянки дярси дейяр. Сюлейман.
Сулейман (дурур айага). Гойун, ит, пишик, ат, кечи, джамуш, иняк.
Джяфяр. Учител, бирини демяди.
Учител. Хансыны.
Джяфяр. Дана.
Гасым киши чахмагы даша вуруб гову басыр чубуга.
Учител (Гасым кишийя). Гасым киши, клас отагында чубуг чякмяк
олмаз; хеч олмаз.
Гасым киши бир сёз демир вя чубугу алиндя сахлайыб чякмир.
Учител (шагирдляря). Чох аджяб, гёзюнюз мяндя олсун; бу няди.
(Атын шяклини гёстярир, шагирдляр хамысы бармагларыны галхызыр).
Учител. Зюлфяли, сян де.
Зюлфяли. Бу атды.
Учител. Йох, дюрюст фикир эля.
Гасым киши. Дяхи ня фикир элясин. Догру дейир, атды да.
Учител (Гасым кишийя бахыб бир сёз демир). Сябзалы, сян де.
Сябзяли. Бу ат шяклиди.
Учител. Йох, эля дейил.
Кишиляр башларыны булайыр.
Эля дейил. Ким дюзялдяр.
Шагирдляр фикирляшир вя бир кяс бармагыны галхызыр.
Гулаг асын: бу атыи шяклиди.
Шагирдлярдян бир нечяси. Бу атын шяклиди.
Учител. Хором. Бу атын шяклиди.
Шагирдляр джямян. Бу атын шяклиди.
Учител. Бир да.
Шагирдляр джямян. Бу атын шяклиди.
Учител. Хясянгулу, сян де.
Хясянгулу. Бу атын шяклиди.
Учител. Новруз, гет атын шяклини гёстяр.
Новруз гедиб атын шяклини гёстярир.
Учител. Де.
Новруз. Бу ат шяклиди.
Учител. Йох, беля дейил. Мустафа, дюзялт.
Мустафа. Бу атын шяклиди.
Учител. Новруз, отур йериня. (Новруз гедиб отурур, учител атын
башыны гёстярир). Бу атын няйиди. Хясян, де.
Хясян. Бу атын шяклиди.
Учител. Йох. (Оз башыны гёстярир). Бах, бу мяним няйимди.
Хясян. Башынды.
Учител. Йох, беля дейил.
Кишиляр тяяджджюб эляйирляр.
Бу мяним башымды.
Шагирдлярдян бир нечяси. Бу мяним башымды.
Учител (алини гойуб атын башына). Бу атын няйиди.
Хясян. Бу атын башыды.
Учител. Бир да.
Хясян. Бу атын башыды.
Учител. Хором.
Шагирдляр джямян. Бу атын башыды.
Учител. Асяд, сян де.
Асад. Бу атын башыды.
Учител. Маладес. Бу атын башыды. Бир да де.
Асад. Бу атын башыды.
Учител. Хором.
Шагирдляр джямян. Бу атын башыды.
Учител. Чох аджяб. (Алини гойур атын гулагына). Бу атын няйиди.
Шагирдлярин бир нечяси (йериндян). Гулагы.
Учител. Хяр кяс билир, бармагыны галхызсын.
Шагирдляр бармагыны галхызыр.
Таргулу, сян де.
Таргулу. Гулагы.
Учител. Йох.
Кишиляр тяяджджюблю бахырлар бир-биринин узюня.
Гуламхюсейн, сян де.
Гуламхюсейн. Гулагыды.
Учител. Йох, Джяфяр, сян де.
Джяфяр. Атын гулагыды.
Учител. Йох.
Джяфяр. Гулагларыды.
Учител. Йох.
Гасым киши (учителя). Йахшы, сян де гёряк гулагы дейил, бяс
няйиди.
Учител (Гасым кишийя). Гасым киши, данышсаныз, мян гяряк сиздян
хахиш эдям чыхыб гедясиниз.
Гасым киши. Баш устя.
Кишиляр йаваш-йаваш дурурлар айага.
Сулейман. Учител, бизим да атымыз вар.
Учител (Сюлеймана). Мян сяндян сорушмадым атыныз вар, йа йох.
Зейнал, сорушдум.
Зейнал. Йох, сорушмадын.
Учител. Таргулу, сорушдум.
Таргулу. Йох, сорушмадын.
Учител. Хамыныз бир йердя дейин: йох, сорушмадын.
Шагирдляр джямян. Йох, сорушмадын.
Асад. Учител, бизим да атымыз вар.
Гасым киши (Асядя). Адя, Асяд, бала, бу учител йягин ат-зад
гёрмяйиб. Гял гедяк, атыны мин, гяти бахсын; хями башыны гёрсюн, хями
да гулагларыны гёрсюн.
Учител (аджыглы Гасым кишийя). Гасым киши, Аллах хатырына, чых гой
гет, дярсимизля мяшгул олаг.
Гасым киши. Валлах, йахшы дейирям. Озю да минмяли атды,
йоргады; кефин гяляндя минярсян, гязярсян; башыны да гёрярсян,
гулагларыны да гёрярсян. Асяд, бала, гял гедяк.
Асяд дурур айага, бахыр учителин узюня.
Учител. Дярс гуртармайынджа, ушголадан чыхыб гетмяк олмаз.
Кишиляр бир гядяр да гялиб дайанырлар гапыда.
Учител (Шагирдляря). Дурун. (Шагирдляр дурурлар). Отурун.
(Отурурлар). Дурун. (Дурурлар). Отурун. (Отурурлар).
Хясянгулу . Учител, бизим атымыз гарады.
Учител (Хясянгулуйа). Мян сяндян сорушмурам. (Шагирдляря)
Сорушурам.
Шагирдлярдян бир нечяси. Сорушмурсан.
Учител (Хясянгулуйа). Гет буджага.
Хясянгулу чыхыб гедир дурур буджагда, узю дивара, кишиляр тяяджджюб иля она бахырлар.
Гасым киши (учителя). Ай учител, бу ушагы нийя узю гибляйя
гойдун.
Учител динмир, шагирдлярин бязиси гюлюр.
Учител (шагирдляря). Мяним нечя гулагым вар.
Гасым ами, Кярбялайы Хейдяр вя Кярбялайы Гуламалы гах-гах чякиб гюлюшюб
чыхырлар; шагирдлярдян да гюлян вар.
Учител (кишилярин далынджа аджыглы баха-баха).– Вот невежественный
народ. (Учител алини гойур атын бойнуна) Гёр неджя джахил джамаатдыр. Бу атын няйиди. (Шагирдляр
бармагларыны галхызыр). Гуламхусейн, сян де.
Гуламхюсейн. Бойнуду.
Учител. Долу джаваб вер.
Гуламхюсейн. Бу атын бойнуду.
Учител. Хором.
Шагирдляр джямян. Бу атын бойнуду.
Учител. Бир да.
Шагирдляр джямян. Бу атын бойнуду.
Учител (бир гядяр алиндяки китаба бахандан сонра). Атын бядяни
ня иля ортюлюбдур. (Шагирдляр динмир). Гулаг асын. Бядяни атын ортюлюб-
дюр тюк иля.
Гуламхюсейн (йериндян). Атын бядяни тюклюду.
Учител. Йох, олмады.
Гуламхюсейн. Атын тюкю вар.
Учител. Йох, беля дейил. Ким дейя биляр. Зейнал, сян де.
Зейнал. Ушгол, ат тюклюдур.
Бу хейндя Асяд хейбясини гётюрюб истяйир гетсин.
Учител (Асядя). Асяд, хара гедирсян.
Асад. Ушгол, аджам, гедирям эвимизя.
Учител. Оту йериня. Дярс гуртармамыш гетмяк олмаз.
Асяд гедир гапыйа тяряф, учител гялиб йапышыр онун чийниндян.
– Сян кий, мяним сёзюмдян чыхдын, гет дур буджагда; озюню да тян-
бех учун безабед-нахарсыз гойаджагам. (Саатыны чыхардыб бахыр) Кимди дежу-
рни. Джяфяр, сянсян. Гет зянги чал.
Джяфяр гачыр чёлдя зянги чалыр, шагирдляр сяс-кюй иля тёкюлюрляр эшийя.
Асад (Мустафайа алчагдан). Мустафа, гач нянямя де кий, ушгол
мяни безабед гойду, озюмю да гойуб буджага. (Шагирдляр чыхыр, галыр
учител вя Асяд).
Учител (вар-гял эляйя-эляйя). Сян лап хейван имишсян. Индидян
сян мюяллимин сёзюня бахмайанда, дяхи йекя киши оланда ня
эляйяджяксян. Йягин кий, гулдур олмаг истяйирсян, разбойник олмаг
истяйирсян. Эля беля тярбийя тапмышсыныз кий, Данабаш кяндинин кишиляри
лап вяхши хейван кими олуб, инсанлыгдан билмярря бихябярдирляр. Одур,
йекя кишиляриниз. Одур Гасым киши кими агсаггалыныз. Онун бир оз
ишляриня бах, дярся гюлмякляриня бах.
Шагирдлярин бир нечяси гирир ичяри.
Сёз йох, авам адама мяним дярсим хош гялмяз. Онлар ня билир
Ушински кимди, Пирогов кимди, Песталотси кимди. Ушински К.Д. (мин сяккиз йюз ийирми дёрдюнджю-мин сяккиз йюз йетмишинджи) – йени, мютярягги рус педагожи элминин вя Русийада халг мяктябинин баниси, ибтидаи мяктяб баниси, ибтидаи мяктяб учюн гиймятли дярс китабларынын мюяллифи. Пирогов Н.И. (мин сяккиз йюз онунджу-мин сяккиз йюз хяштат биринджи) – бёйюк рус джяррашы, анатому вя педагогу. Песталотси И.Х. (мин йедди йюз гырх алтынджы-мин сяккиз йюз ийирми йеддинджи) – мяшхур Исвечря педагогу. Оз пулу иля мяктяб вя йеним ушаглар эви ачмышдыр.Онларынкы одур кий, надан моллаларла илляр узуну диз устя отуруб йыргалана-йыргалана (озю да йыргаланыр) алиф-зябяр-а, бей-зябяр бе, тей-зир те... Ня вар, ня вар, йекя киши оланда бир гюлюстан” китабыны охуйуб гуртараджаг.
Сулейман. Ушгол, мян Гулюстан”ын баби-пянджюмуня-бешинджи фяслиня кими охумушам.
Шагирд Зюлфяли (гачыб сохулур ичяри). Учител, Асядин няняси
алиндя аг шей, сёйя-сёйя гялир.
Учител (аджыглы). Чяхянням ол.
Зюлфяли чыхыр. Шабан нянянин багыртысы гялдикджя йавуглашыр. Арвад алиндя бир
дяйяняк, о бири алиндя бир нечя даш, мярякя вя фёхш иля дахил олур ичяри.
Шабан няня. Ханы мяним балам. (Асяди гёрюб, учителя). Буну
нийя бурада дуссах элямисян. А сянин атан-анан тюнбятюн дюшсюн. А
сяни ушгол ачдыгын йердя гуруйуб даша дёня идин. А сяни беля акиб
доганувун атасына няхлят. (Асядя) Бала, гял гедяк.
Учител (аджыглы йерийир габага). Олмаз, о гедя билмяз; сян озюн
бурадан рядд ол, гет.
Шабан няня. Адя, буна бах эй. Мяни хяля говмагына бах эй.
А сянин беля... (Алиндяки дашын бирини туллайыр. Даш мюяллимин башынын
устюндян гедиб дяйир дивара).
Мяшяди Агакиши, Кярбялайы Гуламалы, Кярбялайы Хейдяр,
Хаджы Намазалы вя бир нечя гейри кяндли тёкюлюрляр ичяри. Мяшяди Агакиши
Шабан няняни чякир гапыйа тяряф.
Мяшяди Ага киши. Ай арвад, чых гой гет. Аз бихяйалыг эля.
Кишиляр тяяджджюблю дуруб бахырлар. Шабан няня Асяди габагына салыб, йаман дейя-
дейя гедир. Шагирдляр мяйус тамаша эдирляр.
Учител. Аман Аллах, бунлар, неджя вяхши тайфадырлар. Мян дяхи
бурада неджя мюяллимлик эляйя билярям. Гардаш, мяним абрым тёкюлдю,
беля да ряфтар олар. Беляликнян дярс демяк олар. Програм кечмяк олар.
Мяшяди Ага киши. Ай ушгол, сян Аллах, ахы сян бу дяли гарыйа
нийя баш гошурсан. Гой итилсин гетсин джяхяннямя. О озю няди кий, сёзю
ня ола.
Учител. А киши, сяни тары, сян да ал чяк гет ишиня. Бу джамаат
дейилмиш, дялихана имиш. Йох, йох, мян бурада ня гала билярям, ня дярс
веря билярям. (Ойза-буйза бахыб, бир гялямнян бир кагыз тапыб, отурур
йазмага). Ханы, хардады йюзбашы. Адя, Садыг, ханы бизим сторож. Гой
гетсин йюзбашыны чагырсын. Кагыз йазаджагам началникя.
Джамаат ичиндян сяс гялир: бяли, бурадайам, бах, бу саат гедим чагырым”. Мяшяди
Агакиши вя кяндлиляр тяшвишя дюшюр. Учител кагыз йазыр.
Мяшяди Ага киши (учителя). Ай ушгол, аман гюнюдю, о кагызы
йазма; бизи бядбяхт элямя. Хяр ня тянбехин варса, озюн эля. Гой мян
бу сахат о арвады да гятирим бура. Асяди да гятирим; ня тянбехин варса,
озюн эля, та нячярникя-зада шикайят йазма. Йохса йазыгыг биз,
бядбяхт оларыг. Аман гюнюдю, йазма.
Йюзбашы Пирверди бяй далдан йетишир. Мяшяди Агакишинин куряйиндян бир
шаллаг йендирир.
Пирверди бяй. Адя, Нязяряли, апар буну сал дама. (Учителя)
Йазма, йазма. Мян озюм бунларын йахшыджа хаггына фикир чякярям.
Мян бунлары гязямятдя чюрютмясям, мяндян аскик адам йохду.
Йазма, йазма. (Гедир учителин алиндян гялями алыр).
Бир нечя кяндли. Ай Аллах атана ряхмят элясин, йюзбашы.
Йюзбашы (учителя). Билирсян мян нийя дейирям бу ахвалат ня-
чярникя йазылмасын. Ондан отрю дейирям кий, нячярник сянин кагызыны
охуйанда эля хяйал эляйяджяк кий, йюзбашы джамаатын охдясиндян гяля
билмяди; йягин эля гюман эляйяджяк кий, бялкя геня Данабаш джамааты
ушагларыны ушгола вермямяк дярдиндян, апарыб кярмя галагында гиз-
лядирляр. Мян олюм о кагызы джыр, ат.
Учител башыны салыр ашагы вя динмир.
Джамаатдан бир нечяси. Мян олюм о кагызы джыр ат.
Учител (дурур айага). Буну билмяли оласыныз кий, мюяллимлик озю
бир мюгяддяс вя хабеля агыр бир вязифядир. Хятта биз семинарийаны гур-
таранда, губернатор гялмишди бизляр иля гёрюшмяйя. Губернатор бизя бир
нечя гёзял нясихят эляди вя бу да йадымдады кий, деди кий, кянд мюял-
лимлийи бир али мягамдыр; йяни о гядяр али мягамдыр кий, губернатор озю
бизя хясяд апарырды вя хятта бир нечя дяфя ах чякиб деди: ах, каш мян
да о йол иля гедя идим вя беля бир али вязифядян, беля бир немятдян
мяхрум олмайа идим. Эля хягигятдя бу озю бир мюгяддяс вязифядир;
чюнки авам чамааты гаранлыгдан ишыглыг аляминя чыхардырсан. Гётюряк
мяшхур Ломоносову. О озю аввялляр ня иди кий. Элмин сайясиндя ня
дяряджяйя галхды. Мян йюзбашынын илтимасына гёря бу кагызы джырырам.
(Джырыр).
Йюзбашы. Чох саг ол.
Джамаат. Чох саг ол.
Учител. Вя умидварам кий, сиз мяним бу нясихятимя амял эдиб
бундан сонралыгда мяктябин гядрини биляджяксиниз вя разы олмайаджагсы-
ныз кий, мяктябдя бугюнкю шулуглар бир да тякрар олунсун. Чюнки мяк-
тяб кючя дейил; гилю-гал кючядя олар, мяктябдя олмаз. Кючядя олар
гилюгал, мяктябдя да олар дярс; кючядя олар фёхш вя биядяблик, мяк-
тябдя олар нясихят вя элм. Кючя джамааты хямишя гаранлыгда галаджаг;
чюнки кючядя элм йохдур. Амма мяктябдя хяр бир кяс ишыглыг тападжаг;
чюнки мяктябдя элм вар; неджя кий, дейибляр: учение свет, неучеине тма;
йяни охумаглыг ишыглыгды, охумамаглыг гаранлыгды.
Джамаат. Бяли, бяли, баша дюшдюк.
Джамаат дагылыр вя гедя-гедя аллярини агызларына басыб хялвятджя гюлюшюр.
Кярбялайы Хейдяр (йавашджа джамаата). А киши, гял гедяк,
бу сарсагын йахасындан узаглашаг.
Учител (джамаатын далынджа). Амма йадыныздан чыхмасын ха, элм,
элм вя геня да элм. (Джамаат буну эшидяндян сонра дяхи да бярк гюля-
гюля узаглашыр. Вя учител йеня онларын далынджа уджадан харайлайыр).
Учение свет, неучение тма.
Пярдя салыныр
ЛАЛ
Театр учюн бир пярдя
Шяхярин кючясиндя, диварын дибиндя, хаванын сойуг вахты, гюнор-
тайа бир аз галмыш ики сахибсиз ушаг, бири сяккиз, бири алты йашында, мюн-
дярис-йыртыг вя чиркли палтарда. Хярясинин алиндя бир тикя гара чёряк, гах вай дядя.”– дейиб аглайырлар, ках чёряйи агызларына басыб, иштаха иля йе-
йирляр. Йавугдакы эвлярин бириндян мусиги сяси гялир вя ушагларын халына
мюнасиб байаты хавасы чалыныр.
Бир. Бу хейндя йол иля интеллигент либасында бир мюсялман кечир вя
ушаглары гёрюб дайаныр вя сонра бунлара йавуг гялиб, агламагларынын
сябябини сорушур. Ушаглар бу шяхси гёрджяк агламагдан сакит олурлар,
амма онун суалына чаваб вермяйиб, йеня башлайырлар агламагы вя му-
сиги йеня байаты хавасыны чалыр. Мязкур шяхс да бахыр вя билмир ня
элясин.
Ики. Хямин вахт бир мёмюн мюсялман таджири, алиндя тясбех, йавуг
гялир вя бу да башлайыр ушаглардан агламагларынын сябябини сорушмага.
Ушаглар буну да гёряндя агламырлар; амма бунун да сёзляриня джаваб
вермяйиб, – башлайырлар агламагы. Мусиги йеня байаты хавасыны чалыр.
Мёмюн мяяттял галыб билмир ня элясин.
Учь. Инди да бурайа бир мусялман чиновники голтугунда портфел гялир
вя бу да ушагларын агламагларынын сябябини сорушур. Ушаглар буна да
джаваб вермирляр вя йеня аглашырлар. Мусиги да байаты хавасы иля аглайыр.
Дёрд. Ахырда бурайа бир лал киши гялир. Ня миллят олдугу мялум дейил вя
ушаглара йавуг гялиб алляри иля вя озюня мяхсус сяс иля бир шей сорушур.
Ушаглар, шякк йох, динмирляр вя йеня аглашырлар. Хабеля мусиги да оз
байатысыны чалыр.
Гюнорта тамам олур. Шяхяр сааты узагдан он ики дяфя зянг чалыр вя
интеллигент иля чиновник джибляриндян саатларыны чыхардыб бахырлар. Чюн
бунларын ваджиб ишляри йада дюшюр. Хяряси джибляриндян бир пул чыхардыб,
гойурлар ушагларын бёйюйюнюн овджуна вя гедирляр.
Вя хямин вахт узагдан азан сяси гялир, мусиги минаджат хавасыны
чалыр, мёмюн мусялман “лаилахя-илляллах” – дейиб ушаглара пул вериб
гедир.
Галыр ушагларын йанында тяк бирджя лал. Бу ня зянги эшитди, ня азаны;
анджаг мяшгулдур ушаглара. Ушаглар йеня агламага башлайанда лал гедир
дизи устя чёкюр ушагларын габагында вя ики алляри иля гуджагыны ачыб,
ушаглары гуджагына алмаг истяйир. Ушаглар аввял лалдан горхан кими олуб
гери чякилирляр. Кюляк галхыр вя сойугданмы, горхуданмы, ушаглар баш-
лайырлар титрямяйя. Лал буну гёрджяк галхыр айага вя бир гядяр гери
чякилир. Ушаглар сага-сола бахыб, бир кяси гёрмюрляр, башлайырлар “дядя
вай.” – дейиб агламага вя йаваш-йаваш йавуглашырлар лала тяряф. Бу да
дюбаря гялиб чёкур дизи устя, алляринин биринин устюня ушагларын бирини вя
о биринин устюня дигярини миндириб, дурур айага вя башлайыр гетмяйя.
Мусиги буна мунасиб хава чалыр.
Пярдя
отузунджу август мин доггуз йюз ийирми биринджи, Бакы
ЛЯНЯТ
Сяхняджик
Кяндин кянарындан бир адам чыхыб гялир. Годжа кяндли Джяфяралы джют акир.
Узагдакы адам йетишир вя салам верир.
Набяляд. Ай гардаш, бура мюсялман кяндиди.
Джяфярали. Хя-хя, гёрюкюр кий, набялядсян.
Набяляд. Мян Аразын о тайындан гялирям.
Джяфярали. Хош гялмисян. (Аллярини бир-бириня вура-вура гялир).
Хара беля иншаллах.
Набяляд. Валлах, догрусу, Иранда гюзаран чох пис кечир. Иш йох,
пул йох. Гялдим бу тяряфляри йохлайым, гёрюм ня ишля мяшгул олмаг
олар кий, бир тикя чёряк пулу аля гялсин.
Джяфярали. Хуб, гардаш, бяс, сянин алиндян ня иш гялир.
Набяляд. Валлах, ня дейим.
Джяфярали. Джют акмяк билирсян.
Набяляд. Валлах, ня дейим. Бу ишя хеч адят элямямишям.
Джяфярали. Бянналыг, дюлгярлик неджя. Гапы-окошка гайыра
билярсян.
Набяляд. Валлах, адятим дейил.
Джяфярали. Кянкянлыгда неджя, сяриштян вар.
Набяляд. Догрусу, башым чыхмаз.
Джяфярали. Йягин кий, алыш-вериш ахлисян, йягин кий, сянятин
дюканчылыгды.
Набяляд. Йох-йох.
Джяфярали. Бялкя молласан, мярсийяхансан.
Набяляд (о узя-бу узя баха-баха). Ай гардаш, сяни анд
верирям о бир Аллаха, бирджя де гёрюм, сян болшевик-зад дейилсян кий.
Джяфярали. Ай набяляд гардаш, мян да сяни анд верирям Аллаха
кий, бир аз бу сёзляри йавашджа даныш.
Набяляд (о узя-бу узя бахыр). Ня вар кий, азизим.
Джяфярали (йавашджа). Ай гардаш, багышла адыны да билмирям. Анд
верирям сяни о Хязрят Аббаса, билирям, бу мяхяррямлик гюнляри Иран
тяряфиндян бу тяряфя хямишя шябехкярдан вя молла, мярсийяхан ке-
чярди. Амма бу ил онлар бизим хёкумятин горхусундан бу тяряфя ад-
дым ата билмирляр. Агяр, догрудан да мярсийяхан, йахуд шябех чыхар-
дансан, бу ишин устюню ачма, йохса кянддя бир пара фиридун джаванлар
сяни инджидярляр.
Набяляд (бир гядяр фикирдян сонра). Йяни онлар ня дейирляр. Ня
рясул, ня хеч бир няфяр-зад олмасын.
Джяфярали. Бяс, неджя. Бяс, неджя... (Йавашджа вя горха-горха)
Аллах онлара лянят эйлясин.
Набяляд. Лянятулла ала гёвмюз-залимин. Мянасы: Залым тайфалар лянятя гялсинляр.
Джяфярали. Хяля о няди кий, хяля дейирляр кий, няузю-биллах… Мянасы: Аллах гёстярмясин.
(О узя-бу узя бахыр). Дейирляр кий, няузю-биллах... Ай гардаш, сян
Хязрят Аббас, сянин адын няди.
Набяляд. Молла Гюдрятялиди.
Джяфярали. Молла Гюдрятяли, бу мялунлар хяля Аллаха да ал
атырлар, хяля имам, пейгямбяр няди кий.
Молла Гудрятали (тяджили). Неджя йяни Аллаха. Аллаха дейирляр
кий, имам Джяфяр ан-ниса суряси… О сёзю мяним дилим тутмаз… Ахыр
йеня ня дейирляр кий.
Джяфярали. Мян, йох-йох. Ону сорушма, ону мяним дилим
тутмаз. Дейирляр кий, Аллах йох…
Молла Гудрятали. Лянятулла ала говмюз-залимин.
Джяфярали. Амин.
Сон
Гуранда гадынлара хяср олунмуш суряляр нязярдя тулулур.
ДЯЛИ ЙЫГЫНДЖАГЫ
Комедийа беш мяджлисдя
МЯДЖЛИС АДАМЛАРЫ
Бир. Хязрят Ашряф – хаким, алли беш йашында.
Ики. Хаджы Найиб – (хакимин мюавини) гырх беш йашында.
Учь. Хаджы Мяхяммядали фяршфюруш – дёвлятли таджир, алли йашында.
Дёрд. Хаджы Худаверди Шюрака – дёвлятли таджир, алли йашында.
Беш. ХаджыДжяфяр Компани – дёвлятли таджир, алли йашында.
Алты. Доктор Лалбйюз – (хямишя гёзюндя эйняк) алли беш йашында.
Йедди. Фярраш Шимряли – отуз йашында.
Сяккиз. Фазил Мяхяммяд ибн Йягуб Кюлейни- гырх беш йашында.
Доггуз. Мяшяди Зейняб – онун овряти, отуз йашында.
Он. Дяли Молла Аббас ибн Йягуб – Фазилин гардашы, ваиз, мярсийяхан,
йахшы сяс сахиби, саггалы вя башы агармыш, алтымыш йашында (Дялиликдя мейли шадлыгадыр).
Он бир. Пырпыз Сона – дяли. Гах шад, гах гямли. Молла Аббасын арвады, гёзял,
сачлары дагыныг, отуз беш йашында.
Он ики. Фармасйон Рюстям – дяли, гырх йашында
Он учь Сярсям Хейдяр – дяли, отуз беш йашында (мейли шадлыгадыр).
Он дёрд. Хямзад Гурбан – дяли, ийирми беш йашында (мейли гямгинлийядир).
Он беш. Джинни Мустафа – дяли, гырх йашында (хямишя аджыглы).
Он алты. Хаджы Багдад – Фармасйон Рюстямин гардашы, гырх беш йашында.
Он йедди. Кярбялайы Тюрбят – сярсям Хейдярин гардашы, гырх йашында.
Он сяккиз. Мяккя Мяхяммяд – Хямзад Гурбанын гардашы, гырх йашында.
Он доггуз. Умми Гюллсюм – Фармасйон Рюстямин арвады, узю ортюлю, туманы диздян, гычлары ачыг, отуз беш йашында.
Ийирми. Сякиня – Хямзад Гурбанын арвады, узю ортюлю, туманы диздян, гычлары ачыг, ийирми ики йашында.
Ийирми бир. Аминя – Сярсям Хейдярин арвады, узю ортюлю, туманы диздян, гычлары ачыг, отуз йашында.
Ийирми ики. Чавуш Алялфялах – отуз беш йашында.
Ийирми учь Бир киши, оглу иля бярабяр.
Бунлардан савайы чох джамаат.
Джями мёмюнляр кий, бурада иштирак эдирляр, хамысы али тясбехли вя додаглары
дуа вирд эдир; мясяла: сюбханаллах, сюбханаллах”…
БИРИНДЖИ МЯДЖЛИС
Биринджи мяджлис ваге олур шяхярин хакими Хязрят Ашряфин идарясиндя. Йухары башда сандалйа устя айляшиб Хязрят Ашряф, йанында дуруб мюавини Хаджы Найиб. Бир тяряфдя сандалйа устя айляшиб Доктор Лалбйуз, габагында кюрсю устя кагыз-кюгуза бахыр. Кянарда айляшибляр шяхярин мётябяр таджирляри: Хаджы Мяхяммядяли фяршфюруш, Хаджы Худаверди Шюряка, Хаджы Джяфяр Компани. Гапынын йанында дуруб фярраш Шимряли. Хязрят Ашряф Хаджы Найибя ганылмайан дилдя йаваш-йаваш бир сёз дейир.
Хаджы Найиб (узю джамаата). Хаджылар, бурада бир ваджиб мясяля
вар кий, ондан отяри да хязрят Ашряф сизи бурайа дявят эдиб, амма анд
верирям сизи узун голлу Хязрят Аббаса, бурада, агяр мюмкюнся тюркджя
данышмайаг, чюнки Хязрят Ашряфин мяня гейзи тутур.
ХаджыДжяфяр Компани (Хаджы Найибя). Хаджы ага, анд верирям
сяни пянджтяни-али-абайя, бу дяфялийя бизи афв буйурунуз вя мятляби
бизим дилдя бяйан эдиниз кий, баша дюшяк; чюнки неджя да кий, сизя мялум-
дур. Хязрят Ашряф фярмайиш этдикляри диля биз хеч биримиз ашина дейилик.
(Горхусундан бир гядяр йаваш дейир). Догрусу, Хаджы ага, пейгямбяря
анд олсун, Хязрят Ашряфин дилини биз баша дюшмюрюк. Бяс буна гёря биз
ахд эдирик кий, Хязрят Ашряфин хидмятиндя бундан сонра хеч
данышмайаг, хеч данышмайаг (Саг алини басыр агзына).
Хаджы Мяхяммядали. Хеч данышмайаг, хеч данышмайаг.
(Бу да алини агзына басыр).
Хаджы Xудаверди. Хеч данышмайаг, хеч данышмайаг. (Бу да
саг алини агзына басыр).
Хаджы Найиб Хязрят Ашряф тяряфя айилиб она йавашджа бир сёз дейир вя о да буна йа-
вашджа бир нечя сёз дейир. Хязрят Ашряф дуруб гедыр ичяри отага, сонра Хаджы Найиб узюню
тутур хаджылара.
Хаджы Найиб. Хаджылар, ахвалат бу гярар илядир кий, хяр бир хакимин
биринджи вязифяси мямлякятин абад вя ахалинин истирахят вя сяадятидир.
Вя Хязрят Ашряфин амалы вя арзусу, бу мямлякятя тяшриф гятиряндян
индийядяк хямишя бу йолда олубдур. Буна да Аллах-таала озю шахиддир;
бу да кий, азхяр миняш-шямсдир. Гюн кими айдындыр. Хямин бу джянаб (доктора ишаря эдир)
кий, исми-шярифляри доктор Лалбйуздур.
Хаджы Мяхяммядали. Лалбйуз.
Хаджы Найиб. Бяли, Лалбйуз, доктор Лалбйуз кий, тязяликдя
Амристандан бизим вилайятя тяшриф гятирибляр кий, рух азарынын бурада
джамаат ичиндя ня шякилдя зюхура гялмяйини тядгиг вя тяхгиг эдиб,
джюнунлуг мярязинин хасиййятини, тарихини, индики Амристан дарюл-
элмляриндя тяхсил этдикляри элми-психикя тятбиг буйурсунлар.
Бурада доктор бир люгят китабына бармагыны гойуб дейир.
Доктор. Дали, дали (йяни истяйир десин дяли”).
Хаджы Найиб (хякимя бахыб). Йяни хяким джянабларынын ихтисасы
хямин дялилик мярязинин, йяни рух даиряляринин оз тябии махиййятиндян
ихрач олуб, ряхня тапмагыдыр кий, бунун нятиджясиндя инсанын гюввейи-
аглиййясиня хялял йетишир. Бяистилахи-тюрк, инсан дяли олур. Бяс беля олан
сурятдя инсаф вя мюрюввятдян узаг олар, агяр биз доктор джянабларынын
шяхяримизя тяшрифини гянимят саймайаг. Хязрят Ашряфин ирадяси бу
йердя гярар тутуб кий, бундан сонра шяхяримиздя бир няфяр да дяли вя ди-
ваня кючя-базарда сяргярдан доланмасын вя доктор джянаблары о бича-
ряляр учюн бир мякан гярар вериб, онларын мюалиджясиня мяшгул олсун...
Беля бир игдаматын ики гисм гёзял нятиджяси ола биляр: бири будур кий, шя-
хяримизин кючяляриндян дялиляри рядд этмяк иля вилайятимизин абадлыгы
йолунда тялаш этмиш оларыг кий, бу озю бизим учюн мюгяддяс бир вязифя-
дир; икинджиси да будур кий, о бяхтигаря дялилярин хейир-дуасынын фейзи би-
зим озюмюзя да кифайят эдяр, валидейнимизя да кифайят эдяр вя абавю
адждадымыза да кифайят эдяр. Ня дейирсиниз, хаджылар.
Хаджы Мяхяммядали (аллярини галхызыр дуайа). Бари пяр-
вярдигара, беля хакимлярин сайясини биз аджиз бяндялярин башынын устюн-
дян аскик элямя оз бирлийин хатириня.
Хаджы Худаверди (алляри дуада). Эй гёзя гёрюнмяйян
пярвярдигар, бизя ряхмин гялсин.
ХаджыДжяфяр (алляри дуада). Амин.
Хаджылар тяяджджюбля доктора тамаша эдирляр.
Хаджы Мяхяммядали (Хаджы Найибя). Хаджы ага, мян беля
мясляхят гёрюрям кий, доктор джянабларынын шяхяримизя вюруду чавуш
васитясиля ахалийя элам олунсун вя джар чякилсин вя о бичаря дялилярин
гохум-агрябасына мюдждя верилсин кий, худавянди-алямин лютф вя мяр-
хямяти сайясиндя о бинява дялиляр мюбтяла олдуглары чюнунлуг мяря-
зиндян тез бир вахтда шяфа тападжаглар.
Хаджылар (Шимрялийя тяряф). Бяли, бяли, элам олунсун, джар чякилсин.
Хаджы Найиб (Шимрялийя). Шимряли, хаджыларын мясляхяти пис дейил.
Дурма гет, бинагюзарлыг эля.
Ш и м р я л и. Бячешм-гёз устя (чыхыр, гедир).
Хаджы Мяхяммядали. Пях, пях, пях. Машаллах олсун доктор
джянабларынын элминя; неджя да кий, арябляр дейибляр: захир батинин айиня-
сидир, эляджя докторун захириндян элм йагыр. А киши, бизим мюсялманла-
рын йяни хякимляри да бир хякимдиляр. Валлах, биллах, анд олсун гетди-
йим Имам Рзайа, хеч байтал да дейилляр. Хяким, бах, буна дейярляр
эй. Амма хейиф кий, дейясян, бизим дили йахшы билмир.
ХаджыДжяфяр. Йяни, Хаджы ага, ня эйби вар кий, билмир.
Хаджы Худаверди. Йяни, Хаджы ага, бизим дилдя ня мятляб вар
кий, ону билсин йа билмясин. Биляндя ня оладжаг, билмяйяндя ня оладжаг.
Хаджы Мяхяммядали (хаджылара). Хаджы ага, анд олсун Аллаха,
мян она тяяджджюб эляйирям кий, бу залым оглу бизим дили билмяйя-билмя-
йя дялиляря неджя мюалиджя эдяджяк. Геня озгя азар ола, геня билмяся да,
о гядяр эйби йохдур. Амма Хаджы Найиб ага буйурмуш кими, бурада рух
мясяляси вар, бурада дялинин ахвалыны йохламаг мясяляси вар...
Хаджы Худаверди. Худайа, шюкр сянин джялалына.
ХаджыДжяфяр. Лахёвля вяла гюввятя илла биллахю алиййюл-азим.
Хаджы Найиб. Йяни Хаджы Мяхяммядяли ага, дили билмякдя, йа
билмямякдя бир мятляб йохдур. Одур, Хязрят Ашряф да бизим дили
билмир; инди гёряк бунун билмямяйинин кимя ня зяряри вар. Хяким да
бунун кими. Ня эйби вар. Хякиминки одур кий, азарын озюня йахшы тяшхис
версин.
Хаджы Мяхяммядали (Хаджы Найибя). Хейр, мяни афв
буйурасыныз, Хаджы ага. Хязрят Ашряфин иши бир озгядир: о хакимди, онун
вязифяси анджаг амр этмякди, чыгырыб багырмагды кий, бурада бир озгя дили
билмяк асла лазым дейил; амма хяким бир аз бился, ня эйби вар.
Хаджы Найиб. Бяли, хяля бу беля. Инди, хаджылар, кечяк мясялянин
о бири тяряфиня. Мялумдур кий, хяр тяшяббюсат кий, мямлякятин абадлыгы
йолунда башланыр, хёкумят хязинясиня чох да агырлыг дюшмясин дейя,
агайани-тюджджарын химмятинин вюджуду иля нятиджябяхш олур; буна бинаян
Хязрят Ашряф дялихананын тясисинин мясарифини сиз джянабларын охдясиня
мюхаввял эдибди кий, инди биз бу саат доктор хязрятляринин мюсвяддя-
синдян хямин бинагюзарлыгын мяхариджини тяхмин эдя билярик. (Айилиб
докторун кагызына бахыр). Мюсвяддясиндян-гаралама йазы; тялясик йазы.
Доктор гах кагызлары, гах люгят китабларыны ачыр, Хаджы Найибя нишан верир.
Бяли, докторун хесабы мёвджибинджя, агяр биз истяйяк шяхяримиздя
бир дялихана тясис эдяк, онун илдя ийирми мин тюмян мясарифи оладжаг.
Хаджы Мяхяммядали (тяяджджюблю). Ийирми мин тюмян.
Хаджы Найиб. Бяли, Хаджы ага.
Хаджы Худаверди (тяяджджюблю). Ийирми мин тюмян.
Хаджы Найиб. Бяли, Хаджы ага.
ХаджыДжяфяр (тяяджджюблю). Ийирми мин тюмян.
Хаджы Найиб. Бяли, Хаджы ага.
Хаджылар бир-бириня бахыб, башларыны булайырлар.
Хаджы Мяхяммядали (Хаджы Найибя). Хаджы Найиб ага, анд
верирям сяни сяййидюш-шюхядайа, бошла гетсин.
Хаджы Худаверди (Хаджы Найибя). Хаджы Найиб ага, анд верирям
сяни гяриб Имам Рзайа, бошла гетсин.
ХаджыДжяфяр (Хаджы Найибя). Хаджы Найиб ага, анд верирям сяни
чяхардях мясума, бошла гетсин.
Хаджы Мяхяммядали (Хаджы Найибя). Арз олсун Хаджы Найиб
аганын хюзури-мюбарякиня кий, о бичаря дялилярин аглыны алан о гёзя
гёрюнмяйян пярвярдигари-алямдир кн, оз йаратдыгы бяндяйя лазым
олан йердя аглы верир да, алыр да. Бу бир мяшиййяти-йязданидир кий... (Ики
алини йухары галхызыб, гёзлярини Аллаха тяряф ахыдыб, бу халятдя олан вахт
хязрят Ашряф ичяри гапыдан йавашджа башыны чыхардыб чыгырыр).
Хязрят Ашряф. Пул, пул... (Хязрят Ашряф йеня йох олур. Хаджылар
хёвфя душюрляр).
Хаджы Мяхяммядали (Хаджы Найибя). Хаджы ага, бу ня
фярмайишди. Пул будур бизим джибимиздя. Бизим малымызын да, джанымызын
да тяяллюгю Хязрят Ашрфдир. Анд олсун халиги-лямйязяля кий, бурада
хилаф йохду. Бу ня фярмайишди.
Фярраш Шимряли дахил олур.
Хаджы Худаверди (Хаджы Найибя). Хаджы ага, анд верирям сяни
о узун голлу Хязрят Аббаса, ахы Хязрят Ашряфин нахаг йеря гейзи ту-
тур; биз бир сёз кий, демирик. Бир сурятдя кий, Хязрят Ашряф фярмайиш бу-
йурурлар, бизим ня сёзюмюз ола биляр.
Хаджылар. Ня сёзумюз ола биляр...
Хаджы Худаверди. Ахы, гурбан сяня, Хаджы ага, бирджя мятляб
бурасындадыр кий, хярянин оз дамарына гёря ган аларлар. Ахы сян озюн бир
мулахизя буйур гёр, о ийирми мин тюмяни биз учюмюз веря билярик йа
йох. Гёряк айа бу шяхярдя биздян да савайы таджир вар йа йох.
ХаджыДжяфяр. Йахшы, биз бядбяхт ня дейирик кий. Хуб, йарысыны
биз веряк, йарысыны гейри таджирляр версин.
Хаджы Найиб. Хаджы Мяхяммядяли ага, анд верирям сяни мёв-
лайи-мюттягийаня, бу сёзляри мяня демяйин. Сёзюнюз вар иди, байаг
Хязрят Ашряфин озюня арз эдяйдиниз. Агяр пул вермяк хяйалыныз йох
иди, хеч охдянизя гётюрмяйяйдиниз.
Хаджы Худаверди. Ай Хаджы ага, ахы биз бядбяхт ня вахт ох-
дямизя гётюрдюк.
ХаджыДжяфяр. Аллах шейтана лянят элясин.
Хаджы Худаверди. Худайа, шюкюр сянин джялалына.
Хаджы Мяхяммядали (юзю хякимя). Джянаб хяким, гял сян
бу дашы атяйиндян тёк.
Хяким тяяджджюблю бахыр хаджылара тяряф вя бир шей баша дюшмюр.
Хаджы Худаверди (хякимя). Ай хяким, Хаджы Мяхяммядяли
ага йахшы дейир, ахы бу дялихана сёхбяти ня бир сёхбятди кий, бунун устя
озюнюзя да, бизя да бу гядяр дярди-сяр верирсиниз. Биз эшитдийимиз бу-
дур кий, дялилийин бир сябяби вар. Бу бир бяладыр; бу бир гисмятдир кий, хяр
бир йаранмыш кий, бу дярдя мубтяла олур, гярякдир кий, тутдугу ишин мю-
габилиндя джязасыны чяксин. Бунун чаряси Джёвшяни-кябир” йа Джёвшя-
ни-сягир” дуасыдыр кий, йазыб тикирляр дялинин палтарына; озю да гяряк сол
голуна тикилсин (али иля голуну гёстярир).
Хязряти Ашряфин башы ичяри отагдан гёрсянир.
Хязрят Ашряф (чох уджадан вя хирсли). Пул. Пул...
Хаджылар (тяшвишя дюшюрляр вя горха-горха дейирляр). Бячешм,
бячешм. Гёз устя, гёз устя. Пул хазырдыр. (аллярини джибляриня узадырлар).
Кючядя Чавуш джарлайыр.
мюдждя верилир шяхяримизин дялиляриня, шяхяримизя бир хяким гялиб, даха
бундан сонра хамы дялиляр агылланаджаг. Ай муштулугуму верянляр, ай
хялятими верянляр.
Хаджы Мяхяммядали (Хаджы Найибя). Хаджы Найиб ага, хуб,
бир сёзюмюз йохду; пулу бу саат дюзялдярик. Амма анд верирям сяни
Имам Мусейи-Казимя, хякими бир тёвр баша сал, хярджи азалтсын; йохса
бизим шяхяримиздя о гядяр чох дяли йохду кий, ийирми мин тюмян
онларын мюалиджясиня сярф олунсун.
ХаджыДжяфяр. Хейр, хейр, о гядяр дяли харада иди. Джямиси беш-
алты няфяр анджаг олар.
Хаджы Мяхяммядали (Хаджы Джяфяря). Хейр, Хаджы ага, бимари-
Кярбялайа анд олсун, дёрд няфярдян артыг дейил: бири дяли Молла Аббас-
ды, бири онун овряти Пырпыз Сонады, бири, бири...
Хаджы Худаверди. Бири о Фармасйон Рюстямди-няди, бири оду,
бир-икиси да ола-олмайа...
Хаджы Найиб (айилиб хякимин хесабына бахыр). Бурада аввял да-
валарын хярджи йазылыб, мясялян: психикум-сулфирикум-броматум, мин
тюмян... Ня билим, чохусуну охуйа билмирям.
Ичяри отагдан Хязрят Ашряфин башы гёрсянир.
Хязрят Ашряф (чыгырыр). Пул. Пул.
Хаджылар тяляся-тяляся вя горха-горха джибляриндян бир гядяр гызыл пул чыхардыб, тё-
кюрляр Хаджы Найибин габагына, бу да пулларын йарысыны йыгыр апарыр ичяри, Хязрят Ашряфя
верир, галан йарысыны гойур хякимин габагына, хямин пуллары дясмала гойур, кагыз-ку-
гузуну йыгышдырыр гедир. Хаджылар иля ал-аля верир, хаджылар хахи-няхахи ал веряндян сонра,
аллярини габага узадыб, хавада сахлайырлар кий, сонра йусунлар. Доктор буна тяяджджюб эдиб
вя узюню Хаджы Найибя тутуб, гуйа бу ишин мянасыны билмяк истяйир. Хаджылар наразы бир
халятдя истяйирляр чыхыб гетсинляр, бу хейндя кючядя гилю-гал гопур. Дахил олур Хаджы
Багдад вя Умми Гюлсюм.
Хаджы Найиб. Хейир ола, Хаджы Багдад, бу ня гилю-галды.
Хаджы Багдад (Хаджы Найибя). Хаджы Найиб ага, анд верирям
сяни о гёзя гёрюнмяйян пярвярдигара, бизи бу мярякядян хилас эт.
Хаджы Найиб. Ня вар, ня мярякяди.
Хаджы Багдад. Хаджы ага, бизим гилю-гал иля ишимиз йохду. Биз
Аллахын фягир вя мёмин бяндясийик. Мяним о бядбяхт дяли гардашым
Фармасйон Рюстямин алиндян билмирик хара баш гётюрюб гачаг. Бу ов-
рят (Умми Гюлсюмю гёстярир), айыб олмасын, хаман дяли гардашымын
оврятидир. Инди бир-ики ай олар кий, мян ону мювафиг-шяри-анвяр озюмя
сигясини охудуб, хялал элямишям. Сигясини да Фазил Мяхяммяд озю
охуйуб. Чюнки гяряк мялумунуз ола кий, Фазил Мяхяммяд озю кечян
ил элан элямишди кий, джями дялилярин оврятляри арляриндян бошдулар вя
азаддылар. Инди хаман дяли Рюстям гардашым бу саат гялиб йапышыб бу
бичаря оврятин йахасындан кий, шяхяримизя хяким гялиб, мяня дава ве-
ряджяк, аглым башыма гяляджяк. Инди истяйир зорнан овряти гётюрюб апар-
сын. Аман гюнюдюр, Хаджы ага, бизи дяли Рюстямин шяриндян хилас эля.
Хаджы Найиб вя гейриляри мат галырлар.
Хаджылар. Лахёвля вяла гюввятя илла биллахю алиййюл-азим.
Йеня кучядя мярякя вя гилю-гал гопур. Дахил олурлар Кярбялайы Тюрбят,
Мяккя Мяхяммяд, Аминя оврят, Сякиня оврят вя бунлардан савайы
кючя ахли. Дахил оланлар бир-бири иля бу тёвр гилей-гюзар эдир: “А киши, беля да иш олар,
неджя агылланаджаг, бичаря арвадын гюнахы няди.” Кючядя Чавуш йеня джарлайыр: “Эй шия-
ляр, шяхяримизя хяким гялиб, дялиляря мюждя олсун. Хамысы бир нечя гюнюн муддятиндя
агылланаджаг. Эй мяня муштулуг верян, эй мяня хялят верян.” Сонра адамлар башлайыр
чыгырышмага: Адя, дялиляр гялирляр.” Гилю-гал гопур, ара гарышыр, Хязрят Ашряф башыны
ичяри отагдан чыхардыб чыгырыр: “Сюкут.” Фярраш шаллаг иля чамааты сакит эдир.
Хаджы Найиб (узюню тутур джамаата). Эй Хаджы Багдад, Кярбялайы
Тюрбят, Мяккя Мяхяммяд. Эй йер узюнюн шияляри. Хеч гилю-гал лазым
дейил. Догрудур, доктор Лалбйуз джянаблары худавянди-алямин мярхя-
мяти иля шяхяримизин джями дялилярини агылландыраджаг. О кий, сиз арз эдир-
синиз дялилярин бир нечясинин оврятляри оз гардашларына аря гедибляр, бу
мясяляляр шяри бир мясяля олдугу халда, бунун хяллини Хязрят Ашряф
мюхаввял эдир шяхяримизин шяриятмядары Фазил Мяхяммяд ибн Йягу-
бун охдясиня кий, бу барядя хяр ня сярянджам олса, она тябяиййят этмяк
джями йер узюнюн шияляринин вязифясидир. Дяхи бурада бир озгя сёхбят
ола билмяз.
Хаджы Найиб сёзюню гуртаран кими кючядя сяс дюшюр кий, дялиляр гялир, Джинни
Мустафа гялир. Адамлар гарышыр бир-бириня, гачан гачыр, галан галыр.
Пярдя салыныр
ИКИНДЖИ МЯДЖЛИС
Икинджи мяджлис ваге олур Фазил Мяхяммяд ибн Йягубун эвиндя. Отуруб
Фазилин овряти Мяшяди Зейняб, башы ашагы, гямгин; йанында беш-алты йашында оглу
Хейдяр оз-озюня охуйур. Узагдан кючя ушагларынын гилю-галы эшидилир вя кючя гапысыны
даша басырлар. Дахил олурлар дяли Молла Аббас вя дяли овряти Пырпыз Сона. Бун-
лары кючя ушаглары даша баса-баса говурлар ичяри. Мяшяди Зейняб бунлары гёрджяк тез ду-
рур айага вя йердян башмаг тайыны гятириб, атыр дялилярин устя. Дялиляр агламсынырлар вя
бир тяряфдян кючя ушагларындан горхурлар, бир тяряфдян да Мяшяди Зейнябин башмаг ат-
магындан озлярини горуйурлар.
Мяшяди Зейняб (аджыглы). Итилин джяхяннямя бурадан.
Пырпыз Сона. Буй, буй, буна бах, сян Аллах. Биз нийя джяхян-
нямя итиляк. (Молла Аббаса). Молла Аббас, сян Аллах биз джяхяннямя
гедяджяйик. (истяйир аглайа). Молла Аббас, сян Аллах гойма мяни джя-
хяннямя апарсынлар; мян джяхяннямдян горхурам (горхусундан
титряйир).
Молла Аббас (Сонайа аджыглы). Кяс сясини, бихяйа гызы бихяйа.
(Бир гядяр аджыглы бахыр Сонанын узюня). Чяпик чал, ойнуйум. (Пырпыз
Сона чяпик чалыр, Молла Аббас дюшюр ойнамага).
Мяшяди Зейняб (аджыглы вя уджадан). Джяхянням олун бурадан,
йохса валлах бу дашнан вуруб башынызы йарарам. (Алиндя бир шей тутуб
истяйир ата дялиляря. Онлар истяйир гачалар чёля, амма ушагларын горху-
сундан, гапыдан йеня эвя гайыдырлар).
Молла Аббас (аз галыр агласын). Ахы мян хара гедим. Ушаглар
мяни даша басыр.
(Сона айри-айри бахыр Мяшяди Зейнябин узюня вя бирдян онун устю-
ня хючум чякиб итяляйир, Зейняб она бир-ики йумруг вурур).
Молла Аббас (аглайа-аглайа). Ай арвадлар, сиз Аллах далаш-
майын.
Фазил Мяхяммяд (дахил олуб, башмагларыны чыхардыр). Геня
бу ня гилю-галды. Молла Аббас геня бу кючя ушагларыны нийя бура йыг-
мысан. Ня истяйирсян бунлардан. Мин дяфя сяня демишям бу джолма-
джочуга гошулма. (Сонайа) Hя, Сона, кефин неджяди, гызым.
(Сона да, Молла Аббас да икигат баш йендирирляр вя бир сёз де-
мирляр).
Фазил Мяхяммяд (Молла Аббаса). Аббас, геня сяндян
йана гилей-гюзар эшидирям; геня сяндян шикайятляр гулагыма чатыр. Бир
аз озюня тохтахлыг вер; ахы эйибдир. Сян мяним ата бир, ана бир гарда-
шымсан; сян джамааты устюня гюлдюряндя, мян хяджалятимдян кючяйя чы-
ха билмирям. Валлах биабыр олмушам. Бир да бу гядяр кюфр, насяза да-
нышмагы тяргит: Аллах иля, пейгямбяр иля ишин олмасын, йохса джамаат ся-
ни сянгсар эляр.
Дялиляр икиси да Фазиля тязим эдирляр, Зейняб да отуруб гулаг верир.
Фазил Мяхяммяд (Молла Аббаса). Де, де, де, гёрюм ахы
ня вахтадяк дялилик эляйяджяксян. Ахы бир сёз де гёрюм ня дейирсян.
Молла Аббас (Фазиля). Дадаш, изин вер ойнуйум.
Пырпыз Сона (Фазиля). Фазил дадаш, изин вер мян да ойнуйум.
Фазил Мяхяммяд (аджыглы). Сиз гяряк мяннян зарафат
елямяйясиниз; мян Фазилям, мяня хёрмят лазымды. Тутах кий, мян изин
вердим; сиз мяним йанымда ня тёвр джюрят эдиб ойнарсыныз.
Молла Аббас (гуйа бир шей тапыб). Буй, дадаш, валлах ойнарам.
Истяйирсян ойнуйум. (Аллярини галхызыр кий, ойнасын).
Фазил (чыгырыр). Сарсаглама.
Молла Аббас горхуб гачыр чёля.
Пырпыз Сона. Фазил дадаш, гёр мян ня йахшы ойнуйурам. (Сона
аллярини галхызыр кий, ойнасын, гёрюр кий, Фазил динмир; башлайыр сюзюб ой-
намага. Сачлары чийниня тёкюлмюш халда сюзя-сюзя доланыр, гялир Фа-
зилин габагындан кечир).
Фазил Мяхяммяд (бир гядяр мат-мат тамаша эдяндян сонра
узюню кянара тутуб). Лянят шейтана.
Пырпыз Сона (Мяшяди Зейнябя). Зейняб, ай гыз, дур сян да
ойна.
(Зейняб Сонаны итяляйир кянара, Молла Аббас ойнайа-ойнайа гирир ичяри).
Фазил Мяхяммяд (Молла Аббаса). Джяхянням ол бурадан.
Молла Аббас. Дадаш, агяр ойнамагыма разы дейилсян, изин вер
майаллаг ашым (майаллаг ашыр).
Фазил Мяхяммяд (дурур Молла Аббасы эвдян говур). Джя-
хянням ол. Чых гет. Йохса, валлах, билмирям кий, ня элярям. (Молла
Аббас вя Сона гачырлар чёля, ара бир гядяр сакит олур).
Фазил Мяхяммяд (Зейнябя). Зейняб, сяня бир сёз дейяджя-
йям. (Зейняб динмир, гулаг асыр). Гулаг ас гёр ня дейирям. Шяриятдя
беля йазылыб кий, бир киши кий, дяли олду, онун овряти ондан бошду, онларын
талагы охунмуш кимиди; бу мяним бядбяхт гардашым Молла Аббасын
дяли овряти Пырпыз Сонадыр кий, мяним габагымда гол-гычы ачыг гязир вя
мян да она хахи-няхахи нязяр этмяйя мяджбур олурам, буна шярият са-
хиби бяхяр хал разы ола билмяз.
Мяшяди Зейняб (Фазиля). Бяс ня элямяк истяйирсян.
Фазил Мяхяммяд (бир гядяр динмир). Валлах, мян озюм да
мяяттял галмышам; чюнки о дяли оврятдян да дейясян бир харай йохду.
(Бир гядяр динмир). Хуб, дур гёр Сона хара гачды гетди. Ону бир чагыр
гялсин данышдырым (Зейняб чыхыр, ушаг да онун далынча гачыр. Фазил ба-
шыны ашагы салыб, фикря гедир, Зейняб Сонанын алиндян йапышыб чякя-чякя
гятирир. Фазил башыны галхызыб Сонаны гёрюр). Сона, йавуг гял, сяня сёз
дейяджяйям. (Сона тязим эдир). Сона, гял разы ол, сяни йахшыджа гейинди-
рим, бязяндирим, йуйундурум, сялигяляндирим; амма бу шяртнян кий,
агылланасан, дяхи узю-гёзю ачыг кючяляря дюшюб, дялилик элямяйясян.
Пырпыз Сона (горхур, аз галыр аглайа). Фазил дадаш, мян
сяндян горхурам.
Фазил Мяхяммяд (йумшаглыгнан). Нийя мяндян горхурсан,
гызым.
Пырпыз Сона. Горхурам мяни дёйясян.
Фазил Мяхяммяд (мехрибан). Горхма, гызым, дёймяням,
дёймяням; нийя дёйюм. (йавуг гедир).
Пырпыз Сона. Ахы мян сянин йанында ойнадым, горхурам
аджыгын тута.
Фазил Мяхяммяд. Йох, гызым, аджыгым тутмур. Истяйирсян
геня ойна. (Сона аллярини галхызыр, истяйир ойнасын, о тяряф-бу тяряфя
бахыб, истяйир гедя чёля).
Пырпыз Сона. Гой гедим Молла Аббасы чагырым.
Фазил Мяхяммяд (габагыны кясир). Йох, гетмя, гетмя, да-
йан, дайан, гёр ня дейирям. (Сона Фазиля бахмайыб гачыр, чёл гапынын
агзында дуруб, горха-горха Фазиля тяряф бахыр. Фазил бир гядяр Сонайа
бахандан сонра) Ай гыз, бизя йазыгын гялсин; агяр о бядбяхт Молла
Аббаса йазыгын гялмирся, бары мяня йазыгын гялсин, аглыны йыг башына.
Ахы бир мяня де гёрюм, сян ня дейирсян, ня истяйирсян вя озюню бу
гюня салмагда хяйалын нядир.
Пырпыз Сона. Фазил дадаш, мян имамы ахтарырам.
Фазил Мяхяммяд. Неджя имамы ахтарырсан.
Пырпыз Сона. Мян имам сахиббяззяманы ахтарырам.
Фазил Мяхяммяд. Нейляйирсян имам сахиббяззяманы.
Пырпыз Сона. Мян имам сахиббяззямана аря гедяджяйям.
Фазил Мяхяммяд. Гызым, сян дялисян, онун учюн беля
данышырсан.
Пырпыз Сона. Йох, Фазил дадаш, сян озюн дялисян, онун учюн
беля данышырсан.
Фазил Мяхяммяд (бир гядяр фикирдян сонра). Ня дейим,
гызым. Имама истяйирсян, имама гет; амма ахы сян агылланмасан,
имам сяни бу сурятдя гябул элямяз.
Пырпыз Сона (агламсына-агламсына). Мян неджяйям кий. (оз
юст-башына бахыр). Мян неджяйям кий. Йох, йох, мян имамы истяйирям.
Мяни апар имамын хюзуруна; мян имам сахиббяззяманы истяйирям.
Фазил Мяхяммяд (бир гядяр Сонайа бахандан сонра). Гы-
зым, мян озюм имамын найибийям, мяним сёзюм имамын сёзюдю
(башлайыр агламага вя диз устя чёкуб, башыны айир дёшюня; алляри иля
узюню йумур. Бир гядяр бу халятдя хяряктсиз галандан сонра, башыны
дикялдир вя аллярини газийюл-хаджата галхызыб дейир).
Эй риджалюл-гейб, хардасыныз, нийя хязрят сахибяззяманы гятирмирси-
низ. Нийя онун рикаби-мюбарякиндя зюхюр этмирсиниз кий, джаханы кюфри-
кюффардан пак эдясиниз. Бари пярвярдигара, анд верирям сяни йетмиш ики
шюхяданын нахаг тёкюлян ганына, сян аввяла, мяним бярадярим Молла
Аббасын тягсириндян кеч вя ня гядяр кий, индийядяк кючя вя базарда
сянин джялалына истехзалар тёрядиб, сянин гюдрятиня шякк гятириб вя ня
гядяр кий, бундан савайы кюфря вя насяза данышмагы озюня пешя эдиб,
сян ону афв эт; зира сян архямяррахиминсян. Худайа, анд верирям сяни
мязлуми-Кярбялайа, бу бичаря Сонанын гюввейи-аглиййясиня бир гя-
дяр сиххят кярамят эля; та голу, гычы вя узю ачыг намяхрямляр нязя-
риндя гязиб доланмагы тярк этсин вя биз аджиз бяндялярин хядсиз мясу-
лиййятляриня баис олмасын. Аллахюммя бяллиг мёвлайи-сахибяззяман
сялаватуллахи алейхи алаяння джямиюл-мёмининя вялмёминат, фи мяша-
ригюл-арз вя мягарибяха. Гой зюхур этсин вя аси бяндяляриня ряхми
гялсин; гоймасын дюнйа дярхям-бярхям ола. (Аллярини даха да йухары
галхызыр вя хявяслянир, джушя гялир вя гялдикджя сясини уджалдыр). Зюхур эт,
эй сахиббяззяман. Зюхур эт. Вя хидайят эля сиратюл-мюстягимя гю-
нахкар бяндялярини
Молла Аббас вя Сона чёл гапыдан башларыны узадыб хялвятджя бахырлар.
Эй сахибюл-аср вяз-зяман, зюхур эт. Мяням сянин найибин Мяхям-
мяд, атам Йягуб, кюнйям Кюлейни (узюню чёл гапыйа тяряф тутуб чыгы-
рыр). Эй мяшярюл-хялайиг, элан олунур бу гюндян сизя кий, мян риджалюл-
гейбин атяйиндян тутуб, хязрятин зюхуруну истида этдим (гёзляри сягфя
бахыр, алляри дуада, джушя гялир, агзы кёпюклянир).
Пырпыз Сона (Фазили бу халда гёрюб, Молла Аббасы чагырыр вя
аглайыр). Молла Аббас, бура бах, бура бах. Фазил дадашым дяли олуб
(чыгырыр).
Кючядя фярраш Шимряли алиндя шаллаг дахил олур вя Пырпыз Сонайа дейир:
Фярраш Шимряли. Тярпянмя, хяким гялир.
Хяким Лалбйуз дахил олур, бир алиндя мизанюл-хяраря-термометр, о бири алиндя йеня хяким-
ликдя лазым олан гулаг люляси. Фазил Лалбйузу гёруб, чох тяяджджюб эдир. Молла Аббас чёл
гапыда дуруб, адамларын джямисиня тязим эдир; хабеля Пырпыз Сона.
Фярраш Шимряли (Фазиля). Хязрят Фазиля арз олсун кий, бу джянаб
(хякими нишан верир) мяшхур профессор Лалбйуздур кий, дялиляря эля бир
дава верир кий, дяли учь гюн чякмир кий, шяфа тапыр вя сянин-мяним кими
аглы башына гялир.
Фазил Мяхяммяд (айага дуруб, хякимя хёрмят эдир). Бу-
йурун, айляшиниз (узюню фярраш Шимрялийя тутуб). Бяли, бяли, джянаб док-
торун шяхяримизя тяшрифини эшитмишям. Бяндейи-хягир Амристан мю-тя-
хяссисляринин тибб элминдя мяхарятляриня шякк вя тяряддюдюм йохду
вя лакин рух мярязляринин шяфасы кий, бу алиджянаблар (хякимя ишаря эдир)
оз охдяляриня гётюрюбляр, – эля бир мюшкюл амрдир кий, бу барядя бир ня-
тиджяйя наил олмагларына мяним мютяяссифаня чох иштибахым вар. Шюбхям вар. Зира
кий, хягг-тяала озю буйурублар кий, гюлир-рухю мин амри-рябби. Де кий, рух Аллахын оз ишидир. Хярчянд амр ляфзинин кейфиййят вя махиййятинин мянасыны бяйан буйурмайыблар, лихаза агл хейрятдя галыр вя угяланын ихтилафы мяхз бу барядядир кий, айа рух джёвхяр гябилиндяндир йа аряз вя джёвхяр олдугда да айа мюджярряддир йа гейри-мюджярряд. Чюн хязряти Имам Джяфяр Садиг-
дян рявайятдир кий, зямани кий, худайи-тяала оз бяндясинин гябзи-рухини
мялякюл-мёвтя хяваля эляди, буйурду: чыхарт бяндяляримин рухуну,
гятир мяним йаныма кий, мян ону рахят эдим (башлайыр агламага, хя-
ким тяяджджюб эдир вя йаваш-йаваш гедир Фазилин йанына) вя онлара рях-
мят бяхш эдим. Рухларын хамысыны мялякюл-мёвт гятирир худайи-тяала-
нын йанына (аглайыр, хяким гедир, алини гойур Фазилин алнына вя узюню
фярраша тутур вя тяяджджюб эдир).
Молла Аббас (хякимя йалварыр). Ай хяким, мяним бу Фазил
гардашым дялиди; она бир дава вер, аглы башына гялсин.
Фярраш Шимряли (Молла Аббаса аджыгланыр). Сарсаг, сарсаг да-
нышма, дюш габагыма сяни апараджагам дялиханайа.
Фазил алляри иля узюню ортюб агламагдадыр, хяким адамларын узюня бахыр вя бир шей
баша дюшмюр.
Фярраш Шимряли (хякимя). Джянаб хяким, бизим шяхярин да-
лиляринин бири будур (Молла Аббасы гёстярир), бири да бунун овряти Пырпыз
Сонаны (гёстярир).
Пырпыз Сона (хякимя). Джянаб хяким, бизим шяхярин дялиляринин
бири будур (аглайан Фазили гёстярир), бири да...
Фярраш ону итяляйиб истяйир чыхартсын, хяким аллярини галхызыб фяррашын габагыны
кясыр.
Фазил Мяхяммяд (башыны галхызыб йухары). Худайа, сян ар-
хямяррахиминсян (хякимя). Эй хяким, анд верирям сяни Иса вя Мярйя-
мя, агяр сянин ихтийарында олан дава-дярманларда кярамят варса, бу
бичаря оврятя бир аладж эля кий, бялкя бу гядяр намяхрям ичиндя гол-гычы
ачыг гязмяк мясиййятиндян хилас олуб, ня гядяр няфяси вар, джянабыны-
за сянахан олсун.
Доктор, Сонанын гол-гычына вяравюрд эдир вя нябзини алиня алыб сорушур.
Доктор. Сянин ад ня. (Сона динмир). Сянин ад ня. (Сона йеня
динмир).
Фярраш Шимряли (Сонайа). Ай гыз, хяким сорушур адын няди.
Джаваб вер да. Кар дейилсян кий.
Молла Аббас (хякими йамсылайыр). Сянин ад ня.
Адамлар гюлюшюр. Фярраш Молла Аббас тяряфя хючум эдир, Молла Аббас гачыр, Сона
аглайыр.
Пырпыз Сона. Нийя мяним Молла Аббасымы дёйюрсюнюз. (Хя-
кимя). Ай хяким, гойма бу дялиляр мяним Молла Аббасымы дёйсюнляр
(аглайыр).
Фазил Мяхяммяд (хякимя). Ай хяким, анд верирям сяни о
йери-гёйю йох йердян хялг эдян бир пярвярдигара, сян мяним бу дяли
гардашым Молла Аббаса да атфи-нязяр эдиб, бунун да дярди мюалиджяпя-
зир олан сурятдя, о да оз мясляхятинизди. Ня эйби вар, гирям кий, бу бяд-
бяхт бу гядяр мюддятин арзиндя кий, хябти-димаг гятириб, чёлляря дюшюб,
худавянди-алямин аглляри хейран гойан махиййят, кямиййят вя кей-
фиййятини истехзайа гойуб данышмагы озюня бир вязифейи-шяниня гярар
вериб. Вя шайяд бундан баш верян кюфр вя насязанын мюгабилиндя ху-
давянди-тябаряк вя тяала тяряфиндян (ушаг кими аглайыр) бю оврятя да
бир мюалиджя илтифат эдиниз, та кий, узю-гёзю ачыг гязиб, бизи намяхрямя
бахмаг гюнахи-кябирясиндян хилас этсин.
Пырпыз Сона (хякимя йалварыр). Ай хяким, сян Аллах, сяня
гурбан олум, мяним бу Фазил дадашыма да бир дава вер, агыллансын вя
мяни чох чимдиклямясин.
Хамы гюлюшюр, доктордан вя Фазилдян савайы.
Фазил Мяхяммяд (башыны галхызыб Сонайа бярк вя чох уджа-
дан аджыгланыр). Йалан данышма, бихяйа.
Пырпыз Сона (истяйир аглайа). Буй, буй. Йалан нийя данышырам.
Бяс бунлары ким чимдикляйиб. (Голунда вя джанындакы чимдик йерлярини
гёстярир, Молла Аббас гапыдан гах-гах чякиб гюлюр).
Фазил Мяхяммяд (аллярини гёйя галхызыб). Астягфюрюллах
рябби вя атуби илейх, лахёвля вяла гюввятя илла биллахи алиййюл-азим.
Дялиляр(Фазили йамсылайырлар).
Фярраш онлара хямля эдир. Дялиляр гачыр чёля. Фярраш гачыр онларын далынджа вя
чыгырыр.
Фярраш Шимряли. Адя, гоймайын, дялиляр гачдылар.
Фазил ики али иля узюню ортюр вя ушаг кими аглайыр.
Хяким (хейран вя мат галыб дейир). Ким дали. Ким дали...
Пярдя
УЧЮНДЖЮ МЯДЖЛИС
Кючядя узагдан гилю-гал, сяс-кюй эшидилир; гилю-гал гялдикджя йавуглашыр вя кючяда Молла Аббас гёрсянир. Онун далынджа Пырпыз Сона вя бунларын далынджа кючя долусу кючя ушагы бунлары даша басыр; дялиляр динмирляр вя бир тёвр озлярини горуйурлар.
Молла Аббас. Ай джамаат, валлах, бу ушаглар мяни дяли
эляйяджякляр.
Ушаглар атдыглары дашын бири кючя гапыларынын бириня дяйир, хаман гапы ачылыр вя ора-
дан Мяшяди Хаджы – алиндя тясбех, додаглары дуа вирд эдир, – хёвлнак кючяйя чыхыр
вя габагджа ушагларын устюня чыгырыб, онлары сёйюб говур.
Мяшяди Хаджы. Джяхянням олун бурадан, кёпяк ушагы кёпяк.
(Сонра узюню Молла Аббаса тутур). А киши, геня бу йазыг овряти гол-
гычы ачыг йанына салыб кючяляри доландырырсан. Аллах сяня да лянят
элясин, сяни акиб-доган кишийя да лянят элясин.
Дялиляр башларыны ашагы салыб, гюнахкар кими бахырлар. Мяшяди Хаджы Сонайа бир
гядяр йавуг гялиб, онун гол-гычына вяравюрд эдир вя дейир.
Аллах шейтана лянят элясин.
Кючя гапыларынын о бирисиндян Няджяфюл-Ашряф чыхыб дялилярин устя чыгырыр.
Хяджяфул-Ашряф (хямишя алиндя тясбех, додаглары дуа вирд
эдир). А киши, геня бу бамбылылар билмирям халгдан ня истяйирляр. (Ов-
рятин гол-гычыны вяравюрд эдир вя оз-озюня дейир). Аллах шейтана лянят
элясин.
Хаджы Ислам (хямишя алиндя тясбех, додаглары дуа вирд эдир, о
бири гапыдан чыхыр вя дялиляря чыгырыр). А киши, бу мялун оглу мялун
геня бурададыр. Бяс бунлары апараджагдылар дялиханайа. Бяс бурада ня
гялят эляйирляр. (Оврятя вяравюрд эляйир вя оз-озюня дейир). Аллах
шейтана лянят элясин.
Дялиляр башлары ашагы тязим эдирляр.
Мяшяди Хаджы (Молла Аббаса). Хя, сёзюн няди, тябият оглу
тябият.
Хяджяфул-Ашряф (Молла Аббаса). Ахы бир де гёрум, ня дейир-
сян. Ахы йяни дейирсян джями мяхлугат оз башына йараныб да. Йяни
бунлары йарадан йохдур да. Йяни Аллах-зад йаланды да. (Бу сёзляри
дейя-дейя Нячяфюл-Ашряф Молла Аббасы чянясинин алтындан йухары
дюмсюкляйир).
Хаджы Ислам (Молла Аббаса тяряф йумругуну чякиб чыгырыр). Мя-
лун олгу мялун. Анд олсун Аллаха, шейтан дейир вур башы-гёзю йарылсын
(Оврятя тяряф вяравюрд эдир вя озю-озюня). Аллах шейтана лянят элясин.
Дялиляр тязим эдирляр.
Мяшяди Хаджы (оврятя йавуглашыр вя диггят иля гол-гычына
бахыр). Аллах шейтана лянят элясин.
Хяджяфул-Ашряф (оврятин йанына гедир вя гол-гычына вяравюрд
эдир вя дейир). Аллах шейтана лянят элясин.
Хаджы Абдюлязим (алиндя тясбех, дуа вирд эдя-эдя, кюджя иля
гялмякдя). Геня бу дяли бамбылылар ня дюшюбляр кючянин джанына. Бяс
бу гюн бунлары дялиханайа гатаджагдылар. Аллахю акбяр. Анд олсун
Абюлфязл Аббаса, агайи-Няджяфюл-Ашряф, биз бу дяли-диванянин
уджундан рюсвайи-джяхан олуб гедяджяйик. Беля хята бурасындадыр кий, бу
мялун оглу мялун (Молла Аббаса ишаря) дилини фарагат гоймур,
гоймур; гардаш, гоймур; амирял-мёмюниня анд олсун гоймур.
Мёмюнляр. Хейр, гоймур.
Дялиляр тязим эдирляр.
Хаджы Абдюлязим. Дюнян гябристандан ахли-гюбур зийарятин-
дян гялирдим. Гёр бу мюртяд оглу мюртяд (Молла Аббаса ишаря) о гядяр
джамаатын ичиндя мяня ня дейир. Дейир о хансы балыг иди кий, хязрят ону
чагыран кими башыны судан чыхардыб джаваб верди. Дейирям: кяркярят
ибн Мярмярят ибн аряря иди, буйнузлары да вар иди”. Бу гядяр адамын
ичиндя бу фармасйон оглу фармасйон (Молла Аббасы гёстярир) гах-гах
чякя-чякя гёр ня дейир; дейир: балыг да данышармы.
Бурада Молла Аббас чытмыг чалыр, дюшюр ойнамага, Сона она бахыб, о да ойнайыр.
Мёмюнляр. Аллах сизя лянят элясин. Аллах сизя лянят элясин.
Хаджы Мядиня (алиндя тясбех, додаглары вирд эляйир. Кючя иля
гялдикдя Молла Аббаса). Анд олсун Фатимейи-Зяхрайа, сяни бу кючядя
йыхыб, о гядяр айагларам кий, бейнин торпага гарышар. Хяпянд оглу хя-
пянд, хязрятин туман багы иля ня ишин вар. (Хаджы Мядиня бу сёзляри де-
йяндян сонра узюню Сонайа тяряф чёндяриб, онун гол-гычына вяравюрд
эляйир).
Мяшяди Хаджы (Хаджы Мядиняйя). Агайи Хаджы Мядиня, астяг-
фюруллах, о ня сёздю фярмайиш эдирсян. Астягфюруллах.
Мёмюнляр. Астягфюруллах, рябби вя атуби илейхя.
Хаджы Мядиня. Агайи-Мяшяди Хаджы, Аллахын мин бир адына анд
олсун, бу баби оглу баби дюнян кючядя джамааты башына йыгыб, хязрятин
туман багына лаг эляйир кий, гуйа няюзибиллах, хязрят эшийя чыханда
туман багыны тапшырарды сарбанына. Вя чюн туман багы да хейли гиймятли
имиш, онун учюн да сарбанын гёзю дюшюр туман багына вя кюффарын го-
шуну хязряти шяхадятя йетиряндян сонра, сарбан гялир хаман туман ба-
гыны хязрятин туманындан чыхартсын, хязрят аввял саг алини, сонра сол
алини гойур туман багынын устя, амма о харамзада хязрятин аллярини
кясиб, туман багыны гясб эляйир. (Аглайыр вя мёмюнляр да аглайырлар).
Молла Аббас башыны салыб ашагы динмир, мёмюнляр аглайа-аглайа дейирляр: “Туман
багына гурбан олум, йа сеййидюш-шюхяда.”, башларына дёйюрляр. Хяким Лалбйуз вя
фярраш Шимряли хялвятджя бунлара тамаша эдир. Молла Аббас да мёмюнляри йамсыламаг
бабятиндян оз-озюня тез-тез дейир.
Молла Аббас. Туман багына гурбан олум, йа сеййидюш-шю-
хяда. Туман багына гурбан олум, йа сеййидюш-шюхяда. (Вя бирдян
гах-гах чякиб гюлюр вя чыхыб гачыр. Сона да гачыр).
Мёмюнляр (бунун, далынджа). Аллах сяня лянят элясин.
Фярраш Шимряли дялиляри тутуб сахлайыр, хяким да гялиб дурур мёмюнлярин
габагында.
Фярраш Шимряли (дялиляря). Дайанын, хара гачырсыныз. Ики саатды
сизи ахтарырам. Бу саат сизи апараджагам дялиханайа, орада аглыныз башы-
ныза гяляр вя дяхи хязрятин туман багыны мязхякяйя гоймазсыныз.
Хаджы Ислам (фярраша), Ай Шимряли, Аллах сяня Кярбяла гисмят
элясин, Аллах валидейниня ряхмят элясин; бу дялинин охдясиндян бялкя
сян гялясян; йохса, валлахи, биабыр олдуг. Бир да бу мялуна дейян гя-
ряк, ахы, сянин хязрятин туман багы иля ня ишин вар. Гурбан олум хяз-
рятин туманына да, туман багына да.
Мёмюнляр (аглайа-аглайа). Туман багына гурбан олум, йа
сеййидюш-шюхяда. (Башларына дёйюрляр).
Хяким гялир аглайанларын йанына вя тяяджджюб иля аввял бунлара вя сонра Фярраш
Шимрялийя тяряф бахыб, ишаря иля сорушур кий, гуйа бунлар нийя аглайыр.
Фярраш Шимряли (хякимя). Бир сябяб йохду, анджаг риггяти-
гялб уз вериб.
Молла Аббас (хякимя). Хяким, хяким, гял гёряк ким йахшы
майаллаг ашар. (Озю майаллаг ашыр).
Мяшяди Хаджы. А киши, бу бядбяхт лап дяли олубдур.
Бу хейндя гюнорта азаны дейилир вя кючя иля хамбал, бир тай далында, кечир. Кянарда
бир пингчи дюканы гёрсянир. Азан дейилян кими мёмюнляр, хамбал вя пингчи шагирди
айага галхыб, бирдян, башлайырлар аллярини гулагларына гойуб азан чагырмага: Аллахю-
акбяр.”, Аллахю-акбяр.” ”яшхядю ан лаилахя илляллах.”. Хяким тяяджджюб иля азан чагы-
ранлара бахыр вя йеня фярраш Шимрялидян ишаря иля сорушур кий, бялкя бунлар дялидирляр.
Сонра гялир Няджяфюл-Ашряфин йанына вя джибиндян люгят китабыны чыхардыр, бир сёз ахтарыр,
амма тапа билмир: сонра гялир Хаджы Мядинянин йанына вя айилиб бунун узюнюн о тяря-
финя бахыр, бу тяряфиня бахыр, башына вя алнына диггят йетирир вя ахырда гёзляриня диггят
верир. Молла Аббас да габага йерийиб, хахиш эдир кий, она да бахсын; хяким онун да уз-
гёзюня габагкы сайаг бахдыгда Молла Аббас бирдян пыгг” эляйиб, гёйя тулланыр вя хя-
кими эля горхудур кий, хяким аз галыр йыхыла. Молла Аббас вя Сона гачырлар, фярраш истяйир
тута, амма хякими гойуб гедя билмир. Мёмюнляр йердян даш гётюрюб, дялилярин далынджа
гачырлар. Фярраш Шимряли хякими гуджаглайыб гоймур йыхылсын вя она дейир:
Фярраш Шимряли (хякимя). Валлах, хяким, сян кий, дялидян беля
горхансан, гяряк бир дуа йаздырыб йанында сахлайасан.
Хяким алтдан йухары бахыр Шимрялийя вя бир сёз демир.
Пярдя
ДЁРДЮНДЖЮ МЯДЖЛИС
Дялихана. Дяли Молла Аббас айаг устя дуруб, алини гёйя галхызыб, моизя эдир.
Отурублар дялиляр: Пырпыз Сона, Фармасйон Рюстям, Сярсям Хейдяр,
Хямзад Гурбан, Джинни Мустафа. Дялиляр дяли Молла Аббасын моизясиня гу-
лаг асырлар.
Молла Аббас (сяснян, авазнан охуйа-охуйа дейир). Алхям-
дилиллах ряббюл-алямин вяссялатю вяссялам ала сейидял-мюрсялин вя ила-
хит-тахирин, амма бяд...
Сярсям Хейдяр (аглайа-аглайа йалварыр). Ай Молла Аббас
гардаш, сян Аллах бизя нагыл де, гулаг асаг.
Молла Аббас (хирсли). Неджя нагыл де.. Ня зявзяк-зявзяк да-
нышырсан. Неджя нагыл де. Мян ваизям, йохса нагылчыйам кий, сизя нагыл
дейям. Сёзя бах, сян Аллах. Дейясян мян нагылчыйам. (Хирси тутур вя
гёзляри гызарыр. Сярсям Хейдяр вя Хямзад Гурбан аглайырлар. Джинни
Мустафа аджыгындан дизлярини йеря чырпыр вя йумругуну сага-сола тулла-
йыр. Молла Аббас бирдян гах-гах чякиб гюлюр). Бяс бу нагыл дейил,
няди. Бяс бу дедиклярим нагыл дейил, няди. (гюлюр).
Хямзад Гурбан. Сян Аллах, Молла Аббас, бир аз моизя эля
гулаг асаг.
Молла Аббас (Гуйа Хямзад Гурбанын сёзюню эшитмяди). Бяли,
худавянди-алямин изни иля биз бурайа джям олмушуг кий, бу беш гюнлюк
дюнйайи-фанинин гуйудатындан кянара дюшюб, Аллахын йолундан азан-
лара узюмюз саташмасын. Онун учюн да фюрсяти гянимят билиб, Агайи-
Мяджлисидян сизя моизя эдяджяйям кий, фейзийаб оласыныз.
Фармасйон Рюстям (джялд дурур айага вя аллярини олчя-
олчя). Де, де, ай атам-анам сяня гурбан олсун. Эляджя Агайи-Мяджли-
сидян де.
Молла Аббас. Бяли, эй мяним хуш вя зякавят, агл вя фярасят
сахиби олан йолдашларым. Арз олсун хидмяти-шярифинизя кий, Агайи-Фазил
Мячлиси оз Ихтийарат” китабында беля рявайят эдир кий, (авазнан) аз
хязрят имам Мяхяммяд Багир мянгул аст кий, хяр кяс ряджяб айынын
биринджи гюню ики мин рукят намаз гыла вя габагкы рюкятдя ики мин дяфя
тёвхид зикр эдя вя учь мин дяфя инна анзялна” охуйа вя охуйуб гур-
тарана кими узю гибляйя дура, хаман шяхс айын ахырына кими гарын агрысы
гёрмяз; валлахи гёрмяз, биллахи гёрмяз.
Бурада Фармасйон Рюстям вя Сярсям Хейдяр гах-гах иля гюлюрляр;
Хямзад Гурбан вя Пырпыз Сона аглайырлар; Джинни Мустафа да дизлярини
йеря дёйюр вя чыгырыр. Бир нечя мёмюн алляриндя тясбех, аглайа-аглайа дахил олуб
сорушурлар: “биз да мярсийяйя, агламага гялмишик. Аглайын, эй шияляр.”.
Джинни Мустафа (ара сакит оландан сонра). Бах, Молла Аббас,
истяйирсян мян дабанымы йеря вурум, бурадан бир гуш чыхсын. Бах, де-
йирсян вурум. Мян Агайи-Мячлисидян горхмайаджагам кий. (Дабанла-
рыны вурур йеря). Бах, мян да узю гибляйя дурмушам. Бяс Агайи-
Мячлиси нийя узю гибляйя дурур.
Хямзад Гурбан (Джинни Мустафайа йалварыр). Ай Мустафа
гардаш, сян Аллах дабанларыны йеря вурма, мян гушдан горхурам.
Фармасйон Рюстям (дик галхыр айага). Молла Аббас, Молла
Аббас, мяним бир атам вар иди, пешяси сяхярдян-ахшама кими агадж-
дан-агаджа учмаг иди. Ахырда хоруз олду банлады. (Озю да хоруз кими
банлайыр). Сян олясян, Молла Аббас, йалан демирям, оду бах (гёйя
бахыр), атам учду гетди. (Галан дялиляр да гёйя бахырлар, гуйа бир шей
ахтарырлар).
Мёмюнляр (бир-бириня). А киши, бунлар бир озгя джюря данышырлар,
гялин чыхаг гедяк (гедирляр).
Молла Аббас. Мян хяля гушдан савайы агаджларын да гёйя
учмагыны гёрмюшям, дашларын да гёйя учмагыны гёрмюшям.
Джинни Мустафа (чагырыр). Мян олюм, Молла Аббас, бош-бош
данышма. Агаджларын учмагыны дейирсян де, амма дашларын учмагыны
демя; бу йалан олду.
Хямзад Гурбан вя Пырпыз Сона аглайырлар.
Пырпыз Сона. Сян Аллах, ай Мустафа гардаш, аджыгын тутмасын,
мян горхурам.
Молла Аббас (Джинни Мустафайа). Хяля мяним дайымын оглунун
хорузу вар иди, хеч хяйятдя олмазды, хямишя дамнан дама учарды.
Фармасйон Рюстям (гах-гах чякиб гюлюр). Мян олум,
Молла Аббас, сян да банна (бу да, Хейдяр да гюлюрляр, Хямзад
Гурбан вя Сона аглайырлар, Мустафа дабанларыны йеря чырпыр).
Сярсям Хейдяр (дик галхыр). Сян олясян, Молла Аббас, мя-
ним ушаглыгда бир хорузум вар иди (гюлюр).
Хямзад Гурбан (аглайа-аглайа). Нийя мяним хорузум
йохду. Нийя хамынын хорузу вар, мяним хорузум йохду.
Молла Аббас (уджадан, авазнан). Эй мяшярюл-хялайиг. Эшидин
вя агах олун кий, дёрд йюз ил бундан мюгяддям мян гетмишдим йяджудж
мяджуджларын вилайятиня. (Хамы дялиляр сакит олуб, гулаг асырлар). Орада
бу дылгыр вятяним мяним йадыма дюшдю; мяни бир агламаг тутду кий, бир
да гёрдюм (аллярини дизляриня чырпыр) дярйаларын суйу галхыр йухары, аз
галыр мяни гярг эдя; мян да галхмышам суйун узюня.
Пырпыз Сона (аз галыр аглайа). Горхурам мян да гярг олам,
Молла Аббас. (Титряйир вя гялир озюню салыр Молла Аббасын гуджагына;
Молла Аббас буну кянар эдир).
Молла Аббас (Сонайа аджыглы). Мян моизя элядийим йердя, ся-
нин ихтийарын йохду мяним йаныма гялясян (Сона инди да гедир Мус-
тафанын гуджагына, о да рядд эдир).
Джинни Мустафа (чох аджыглы). Чякил кянара, ахмагын гызы. Сян
хоруздан горханда, мян да гяряк пишикдян горхам. Мау-мау (пишик
кими мовулдайыр, Рюстям вя Хейдяр гюлюрляр).
Хямзад Гурбан (бирдян йериндян галхыб, башыны эля бярк
вурур пянджяряйя кий, шюшяси сыныр тёкюлюр). Адя, гоймайын. Умман
дярйасы дашды. Мян богулурам.
Бу хейндя Фярраш Шимряли гирир ичяри вя алиндяки шаллаг иля Гурбаны бярк дё-
йюр. Фармасйон Рюстям вя Сярсям Хейдяр гачыб буджага сыгынырлар. Хям-
зад Гурбан вя Сона аглайырлар, Джинни Мустафа айагларыны йеря вуруб чыгырыр.
Молла Аббас башлайыр чытмаг чалыб ойнамага. Фярраш Шимряли Сонайа диггят салыр
вя сонра Молла Аббаса дейир:
Фярраш Шимряли. Ай бичаря дяли, молла да мягяр ойнар.
Рюстям вя Хейдяр гюлюшюрляр. Гурбан вя Сона аглашырлар, Мустафа чыгырыр. Шимряли
Сонайа тяряф гедир вя хялвятляйиб ону чимдикляйир. Сона чимдийин агрысындан вуйул-
дуйур. Доктор Лалбйуз гирир ичяри. Ара сакит олур, чюнки дялиляр хамысы айага ду-
руб, доктора тязим эдирляр.
Фярраш Шимряли (доктора). Джянаб хяким, бизим шяхярин
дялиляри бу алты няфяр адамды кий, йыгыб гятирдим бурайа. Бу, дяли Молла
Аббасды. Бу, онун арвады дяли Сонады. Бунун ады Фармасйон
Рюстямди. Бу, Сярсям Хейдярди. Бу, Хямзад Гурбанды. Бу да Джинни
Мустафады.
Хямзад Гурбан (хякимя шикайят эдир). Ай хяким, сян Аллах,
бу дялийя дегинян (Шимрялини гёстярир) бизи дёймясин.
Джинни Мустафа (хякимя). Ахы бу дялини (Шимрялийя ишаря)
гятириб бурайа гатмысыныз, бизим гюнахымыз няди кий, бизи шаллаглайыр.
Молла Аббас (хякимя). Ахы мян кий, ойнайырам, бунун кимя
бир зийаны вар кий, бу дяли мяним ойнамагыма лаг эляйир.
Рюстям вя Хейдяр гюлюрляр.
Пырпыз Сона (хякимя, аглайа-аглайа). Ай, хяким, бу дяли киши
(Шимрялини гёстярир) мяни чимдикляди.
Рюстям вя Хейдяр гюлюр, Гурбан аглайыр.
Фярраш Шимряли (хякимя). Джянаб доктор, бунлар дялилийин
хавасына данышырлар.
Сярсям Хейдяр (дик атылыр). Буй, хяким, анд олсун Аллаха,
биз дяли дейилик, озю дялиди.
Дялиляр(хамысы бирдян). Валлах, дялиди.
Фярраш Шимряли (хякимя). Докторун башы учюн, мян бунлары
дёймямишям.
Лалбйюз (Шимрялийя). Бу, бу... (билмир ня данышсын).
Дялиляр хамысы хякимя баш йендириб адябля дурурлар. Хяким мат-мяяттял галыр,
аввял эхтийатла гедир дялилярин нябзиня бахыр, сифятляриня вя гёзляриня бахыр, сонра Со-
найа йавуг гялиб, гол-гычына диггят салыр, нябзиня бахыр, чянясини алляйир.
Пырпыз Сона (аглайа-аглайа). Ай хяким, мян сяндян горху-
рам; горхурам сян да мяни чимдикляйясян.
Молла Аббас, Рюстям вя Хейдяр гюлюшюрляр. Гурбан вя Сона аглашыр. Мустафа
дизлярини йеря вурур, чыгырыр. Дахил олурлар Хачы Багдад, Кабла Тюрбят,
Мяккя Мяхяммяд, Умми Гюлсюм, Аминя, Сякиня. Сона бунлары
гёрчяк башлайыр горхуб гизлянмяйя вя аглайа-аглайа дейир:
Пырпыз Сона. Хяким, бу дялиляри гоймайын бура гялсинляр, мян
онлардан горхурам. (Титряйир. Дялиляр да Сонаны тясдиг эдир, адамлар
нарахат, хяким мяяттял, чавуш дялиляря тяпинир вя араны сакит эдир).
Кабла Тюрбят (алиндя тясбех, додаглары сюбханаллах” вирд
эдир). Джянаб хяким, мян бир ишдян отяри сизя зяхмят вермяйя гялми-
шям. Мян бу дяли, сярсям Хейдярин ата бир, ана бир гардашыйам. Арз
олсун кий, мяним бу бядбяхт бярадярим, бир илдян артыгды кий, дялилик аза-
рына гирифтар олуб. Дуа галмайыб кий, йаздырмамыш олаг; дярман галма-
йыб кий, йедиртмямиш олаг.
Хейдяр дурур адябля гардашы Кабла Тюрбятя баш йендирир.
Дярди-сяр вермякдян мягсяд будур кий, бу гюн сешянбя, бяли, чяр-
шянбя, пянчшянбя, чюмя гюню, йяни ряджяб айынын он доггузунда, хяз-
рятин зюхурудур кий, джями дяли кишилярин оврятляри хаман гюн оз йавуг
гохумларынын бири иля бахямликдя хязрятин зийарятиня мюшярряф олмалы-
дырлар.
Молла Аббас майаллаг ашыр. Рюстям вя Хейдяр гюлюшюрляр, гу-гу” эляйирляр.
Сона вя Гурбан аглашырлар, Мустафа чыгырыр.
Кабла Тюрбят (Молла Аббаса). Аллах сяня лянят элясин. Гяряк
имамын зюхурунун сёхбятиндя бу мюртяд майаллаг аша (Хякимя). Хя-
ким джянабларына бу дярди-сяри вермякдян мягсяд билмякди кий, айа бу
учь гюнюн арзиндя бу бядбяхт Хейдярин агылланмагына бир умид вар йа
йох. Чюнки шайяд худавянди-алямин шяфаяти садир ола, агыллана; агяр
агылланмаса, мян озюм мячбурам овряти Аминяни (Аминяйя тяряф
бахыр) апарам хязрятин зийарятиня...
Аминя (гедир сярсям Хейдярин узюня богма чыхардыр. Хейдяр
мат-мат бахыр). Йаланса, бунун башына кюл. Бир илдян артыгдыр бу гюн
агылланыр, сабах агылланыр; мяни да сяргярдан гойубду.
Джинни Мустафа чыгырыр.
Кабла Тюрбят (хякимя). Джянаб хяким, сизин ряйинизи билмяк
бизя лазымды.
Хяким (чийинлярини атыр). Академик, академик.
Хеч кяс баша дюшмюр. Рюстям вя Хейдяр гюлюшюр. Сона вя Гурбан аглашырлар,
Мустафа чыгырыр.
Мяккя Мяхяммяд (алиндя тясбех, додаглары вирд эдир вя
хякимя дейир). Джянаб хяким, сизя дярди-сяр вермякдян мягсяд будур
кий, арз эдирям. Мяним да бу бядбяхт ата бир, ана бир гардашым Хямзад
Гурбан бир нечя мюддятди кий, дяли-диваня олуб чёлляря дюшюбдю. Бу да
онун овряти Сякиняди. Дуа галмайыб кий, йаздырмамыш олаг; дава-дяр-
ман галмайыб кий, йедиртмямиш олаг. (Гурбан дурур айага, гардашы
Мяккя Мяхяммядя баш йендирир). Дярди-сяр вермякдян мягсяд бу-
дур кий, чюмя гюню хязрят зюхур эдир; хёкмдюр кий, джями дяли кишилярин
оврятляри оз йавуг гохумлары иля бирликдя хязрятин зийарятиня мюшярряф
олалар.
Молла Аббас майаллаг ашыр, мёмюнляр бу дяфя ону дёйя-дёйя салырлар чёля. Рюс-
тям вя Хейдяр гюлюшюрляр, Сона вя Гурбан аглайырлар.
Мяккя Мяхяммяд (Молла Аббасын далынджа). Хяр вахт кий,
имамын зюхурундан сёхбят дюшюр, бу мялун оглу мялун гяряк
майаллаг аша (Хякимя). Хяким джянабларына дярди-сяр вермякдян
мягсяд билмякдир кий, айа, бу учь гюнюн арзиндя бу бядбяхт Гурбанын
агылланмагына бир умид вар йа йох.
Сякиня гедир Хямзад Гурбана богма чыхардыр. Гурбан мат-мат бахыр.
Сякиня. Бунун башына кюл. Ня гядяр вахтды кий, эля ха бу гюн
агылланыр, сабах агылланыр; мяни да сахибсиз гойуб.
Джинни Мустафа чыгырыр, дабанларыны йеря чырпыр.
Хяким (чийинлярини атыр). Академик, академик.
Хеч кяс хяким дедийини баша дюшмюр.
Молла Аббас (гапыдан). Ай мюсялманлар, валлах бу хяким
дялиди.
Молла Аббас гапыда ойнайыр, Рюстям вя Хейдяр гюлюшюрляр, Сона вя Гурбан аг-
лайырлар; Мустафа чыгырыр вя дабанларыны йеря чырпыр. Шимряли Молла Аббаса бир шаллаг
чякир.
Пырпыз Сона (аглайа-аглайа, хякимя). Ай хяким, сян Аллах
бу дялиляря де, мяним Молла Аббасымы дёймясинляр.
Узагдан чавуш джарлайыр, джамаат салават чякир. Аллахюммя сялли ала Мяхяммддюн
вя али Мяхяммяд.
Пярдя
БЕШИНДЖИ МЯДЖЛИС
Шяхярин кянары, джамаат айаг устя, алляри дуада, додаглары дуа вирд эдир. Чоху
мюсафир палтарында зяввардырлар. Чавуш охуйур:
Дюшюб кёнлюм мяним да иштийагя,
Гедин мяндян габагджа сиз габагя,
Эдин иззят бу иззятли гонагя,
О хязрятдян сизя фярман чыхыбдыр.
Бяр Мяхяммяд вя алихю сялават...
Джамаат салават чякир, чавуш Алялфялах, Фазил Мяхяммяд ибн Йягуб,
Хаджы Багдад, Кярбялайы Тюрбят вя Мяккя Мяхяммяд, бунлардан
сонра оврятляр – Умми Гюлсюм, Аминя, Сякиня... Алялфялах бир атын джиловун-
дан чякир, атын устюндя хурчун, ичиндя олю сюмюкляри гёрсянир. Адамларын далынча дёрд
кяджавя, хяряси бир гатыра йюклянмиш. Бунлардан савайы чох киши вя оврят гялмякдядир.
Хаджы Мяхяммядяли фяршфюруш, Хаджы Худаверди, Хаджы Джяфяр да бурада дуруб аглайырлар.
Бир тяряфдян дялиляр, Молла Аббас, Фармасйон Рюстям, Сярсям Хейдяр, Хямзад Гур-
бан, Джинни Мустафа, Пырпыз Сона. Шимряли алиндя шаллаг дялиляри гёзляйир.
Фазил Мяхяммяд ибн Йягуб (аллярини газийюл-хаджата
галхызыб, бялагят иля дейир). Аллахюммя инни асялюкя биисмикя йа рях-
ман йа ряхим. Сюбханаллах, лаилахя илла антял-гёвс-алгёвс кюлли шейин
гядир. Эй мяшярил-хялайиг. Эй ислам уммяти. Эй йер узюнюн шияляри.
Билин вя агах олун кий, дюнйаны бядбяхтлик хяр тяряфдян ахатя эдибди.
Бунун умдя сябяби гюн-гюндян артмагда олан мясиййятлярин вюджуди
кий, ибарят олсун дяли кишилярин оврятляринин сахибсиз галмагындан. Бир
сурятдя кий, оз хязрят Йягуб мярвист кий, агяр овряти-мюслимя мюддяти
бисахиб маняд, хяфтад хязар мяляк бяяхалийион вилайят лянят кюняд. Хязрят Йягубдан рявайятдир кий, агяр мюсялман арвад бир мюддят сахибсиз галса, йетмиш мин мяляк о вилайятин ахалисиня лянят охуйар.
Джамаат. Лянят.
Фазил Мяхяммяд (аглайыр). Инди бир мюлахизя буйурун гё-
рюн, бир мямлякятя кий, йетмиш мин мяляк лянят охуйа, албяття, орада
дюнйа-алям дярхям-бярхям оладжаг. Эй йер узюнюн шияляри, бу гюн
джюмя гюнюдюр, йяни бина бярявайяти-ибн Хясян Сяид ибн Омяр Хясян
гейр вахид, галя йяхрюджю гиамюна ахлюл-бейт йёвмюл-джюмя... Бахын
мягриб тяряфиня: гюн орадан тюлю эдир; бахын мяшриг тяряфиня: гюн ора-
дан гюруб эдир (башыны галхызыб гёйя бахыр. Джамаат тяяджджюблю мягриб
вя мяшриг тяряфя бахыр).
Фазил Мяхяммяд (моизясини эляйир). Одур, аз галыр улдузлар
йеря тёкюлсюн; аз галыр вялвялейи-сятхи-хакдан олсун; аз галыр зялзяле-
йи-сягфи асиман олсун. Бу озгя бир шей дейил, мягяр сахибюл-аср вяз-
зяманын зюхурунун аламятидир.
Дялиляр тязим эдирляр, Хямзад Гурбан вя Пырпыз Сона горхуларындан титряйирляр вя
аглайырлар. Фармасйон Рюстям вя Сярсям Хейдяр гюлюрляр вя Джинни Мустафа чыгырыр.
Молла Аббас чытмыг чалыр, дюшюр ойнамага, джамаат аджыгланыр вя ону орадан чыхардыр.
Джинни Мустафа. Адя, имам гялди. Адя, Молла Аббас, имам
гялди (Дизлярини йеря дёйюр).
Кючядя джамаат бу сёзю эшидиб, хяйяджанла йавуг гялиб, имамы ахтарыр.
Фазил Мяхяммяд (моизя эдир). Эй йер узюнюн шияляри, бу
гюн бу аганын (чавуша ишаря эдир) бурайа мюсафирятинин илляти будур кий,
бютюн йер узюнюн шияляриня элам олунсун кий, хязрят сахибюл-аср вяззя-
ман джюмя гюню Гаф дагынын далындан мин овлады иля дюшмянин габа-
гына давайа чыхыб, элани-мюхарибя эдяджяк.
Молла Аббас (узагдан гах-гах чякиб гюлюр). Аз да йох, мин
овлады иля.
Шимряли вя мёмюнляр Молла Аббасы бир хейляк дёйюрляр.
Фазил Мяхяммяд. Бяли, азхяр миняш-шямсдир кий, хязрятин
уммятинин тёряйиб артмагына бёйюк зярурят мюшахидя олунур вя бу
сябябдян о хязрятдян тявягге садир олуб кий, (бир кагызы алиндя тутуб)
бяндейи-хягир хязрятин биринджи найибихассы Мяхяммяд ибн Йягуб
Гюлейни кий, ибарят олсун Усули-Кафи” китабынын сахибиндян кий, шия
мязхябинин мядари-дяйаняти хесаб олунур. Билин вя агах олун кий, бу-
дур о хязрятин хёкмюнюн мязмуну: бу вилайятдя олан дяли кишилярин
оврятляри бир сурятдя кий, мувафиги-шяри-шяриф арляриндян бош вя азаддыр-
лар, гяряк оз арляринин гардашларына сигя олуб, бу кяджавяляря айляшсин-
ляр, хязрятин зийарятиня мюшярряф олсунлар. Зямани кий, хямин дяли киши-
лярин оврятляри оз дяли арляринин гардашларына сигя олдулар, худавянди-
зюлджялалын гюдряти иля бу оврятлярдян (дялилярин учь оврятиня ишаря эдир)
йетмиш гюнюн арзиндя йетмиш мин овлад арсяйя гяляджяк.
Молла Аббас вя дялиляр гюлюшюрляр.
Вя бунлар о бюзюргюварын кёмяйиня гедяджякляр вя о мялун дюшмяня
зяфяр йетириб, сягярин-джяхяннямин диб буджагына васил эдяджякляр вя пак олан шияля-
рин ниджатына баис оладжаглар вя бялкя бу гядяр интяхасыз савабын мюга-
билиндя да бу бичаря дялиляря бир ниджат йолу тапалар.
Хамы оврятляр кяджавяляря тяряф хючум эдирляр.
Фазил Мяхяммяд (оврятляря). Эй агыллы оврятляр, бир сябр
эдиниз, та кий сигяляр джари олсун.
Фармасйон Рюстям (овряти Умми Гюлсюмя аглайа-аглайа).
Ай мяним оврятим Умми Гюлсюм, валлах, мян дяли дейилям; мяни
гойуб гетмя.
Хаджы Багдад (гардашы Рюстямя). Гардашым, Аллаха йаландан
анд ичмя, гюнаха батдын.
Сярсям Хейдяр (овряти Аминяйя йалварыр). Ай мяним ов-
рятим Аминя, мяни туллайыб гардашыма аря гетмя. Валлах, мян дяли
дейилям (аглайыр).
Кабла Тюрбят (Хейдяря). Гардашым, Хейдяр, Аллаха йаландан
анд ичмя, гюнаха батдын.
Хямзад Гурбан (Сякиняйя). Ай мяним оврятим Сякиня,
ушаглары туллайыб гардашыма аря гетмя. Баллах, мян дяли дейилям
(аглайыр).
Мяккя Мяхяммяд. Гардаш, Гурбан, анд ичмя, гюнаха
батдын.
Чавуш (охуйур). Хяр кий даряд хявяс хязрятна, бисмиллах...
Джамаат салават зикр эдир: аллахюммя сялли ала Мяхяммядюн вя али Мяхям-
мяд”. Дялиляр тязим эдир. Оврятляр йени кяджавяйя хюджум чякирляр.
Фазил Мяхяммяд ибн Йягуб. Эй салихя оврятляр. Маджал
верин, сигяляр джари олсун. (Фазил гялир дурур джамаатын арасында вя баш-
лайыр сигя охумага). Алхямдю лиллахиллязи ахяллят-тязвиджя вянникахя,
вяссялатю вяссяламю ала хейри хялгихи вя ачмяин аюзю биллахис-сямиил-
алими миняшшейтанир-ряджими. Анкяхтюл-мярятял-мялумата лирряджюлил-
мялуми аляссядагил-мялуми. Гябилтюн-никахя.
Джинни Мустафа (дабаныны йеря вурур вя чыгырыр). Охума, оху-
ма сигяни. Биз дяли дейилик.
Хямзад Гурбан вя Сона аглайырлар, Фармасйон Рюстям вя Сярсям Хейдяр гах-
гах чякиб гюлюрляр. Мёмюнлярин бир нечяси: сюбханаллах, сюбханаллах”, бир нечяси:
“лахёвля вяла гюввятя илла биллахю алиййюл-азим” дейир. Джинни Мустафа пейдярпей чы-
гырыр: биз дяли дейилик. Биз дяли дейилик.”.
Фазил Мяхяммяд (дялиляря). Неджя дяли дейилсиниз кий, дюнйа
вя алям ичря бизим ирз вя намусумузу гётюрюбсюнюз.
Гейри мёмюнляр да дялилярин устя чыгырырлар.
Неджя дяли дейилсиниз кий, дюнйа вя алям буна шахиддир.
Гилю-гал дяхи да шиддят эдир.
Чавуш Алялфялах (Фазиля). Хуб, бир сурятдя кий, бу Аллах
бяндяляри (дялиляри гёстярир) оз дялиликлярини инкар эдирляр, хуб, мян
эшитдийимя гёря, бу вилайятдя Амристандан тязя варид олан вя рух ам-
разиня ихтисас йетирмиш тябиби-хазиг вар. Хуб, хаман тябиби дявят эдин,
озю тяшхис версин кий, айа бу джамаат ичиндя кимдир агыллы, кимдир дяли;
дяхи мюбахисяйя ня хаджят. Дяхи мюнагишяйя ня люзум, эй мяшярюл-
хялайиг.
Дялилар. Ня эйби вар, хяким озю тяшхис версин кимдир агыллы, ким-
дир дяли. Мюбахисяйя ня хаджят. Мюнагишяйя ня люзюм.
Мёмюнляр. Ня эйби вар, хяким озю тяшхис версин, кимдир дяли,
кимдир агыллы. Мюбахисяйя ня хаджят. Мюнагишяйя ня люзум.
Джамаат ичиндя чякилин, чякилин” сяси дюшюр, хяким Лалбйуз гирир джамаатын ичиня
вя о тяряф – бу тяряфя бахыр.
Фярраш Шимряли (хякимя). Джянаб хяким, сизя мюхаввял олу-
нур тяшхис вермяк кимдир бурада дяли, кимдир агыллы. Зира бу барядя
мюбахися вя мюнагишя ваге олуб.
Джями дялиляр хякимя тязим эдир, джамаат сюкутда вя мюнтязирдир кий, хяким ня тёвр
ряфтар эдяджяк. Хяким ат устюндяки хурджуна диггят вериб, сюмюкляря гёзю саташыр вя
тяяджджюб эдя-эдя орайа йавуглашыб, истяйир алини вура сюмюкляря. Хурджун сахиби чавуш
Алялфялах хякимин алини оз али иля рядд эдир кий, али сюмюкляря дяйиб, мурдарламасын.
Хяким тяяджджюблю чавуша бахыр вя ишаря иля сорушур кий, бу сюмюкляр нийя бурайа го-
йулуб вя хара апарырлар.
Чавуш (хякимя). Джянаб хяким, бу сюмюкляр джяннят-мякан ата-
мын сюмюкляриди; Аллах-таала джями мёмюн бяндялярини арши-алада ху-
риляр иля хямджялис элясин... Бу сюмюкляри апарырам атябати-алийата хяз-
рятин тюрбяти-мюбарякляриня тапшырам. Чюнки хязрят Мусейи-Казимдян рявайятдир кий, чюн мейитра дяфн кюнянд дяр бярабяри-гябри-хязрят... Эля кий, мейити хязрятин гябринин йанында дяфн элядиляр… (аглайыр вя башына дёйюр; чями дялиляр гах-гах чякиб гюлюрляр).
Фазил Мяхяммяд. Вавейла ва мюсибята... Гёр ня гюнляря
галдыг.
Мёмюнляр. Вавейла ва мюсибята...
Хаджы Багдад. Атам-анам сяня гурбан, йа хязрят. (Аглайыр,
додаглары вирд эдир: сюбханаллах, сюбханаллах.”).
Кабла Тюрбят. Фяда олум сяня, йа хязрят. (Аглайыр. Додаг-
лары вирд эдир: “сюбханаллах, сюбхапаллах”).
Мяккя Мяхяммяд. Лахёвля вяла гюввята илла биллахю алий-
йюл-азим.
Хяким Лалбйуз галыр мяяттял; билмир дяли кимдир, агыллы кимдир.
Молла Аббас (хякимя, гюля-гюля). Хя, беля мяяттял галарсан
ха. Эля билирсян дялиляря хякимлик элямяк хасанд ишди. Хя, бизи аля
салыбсан, йа озюню аля салыбсан. Сян кий, бу джамаатын дилини билмирсян,
ди инди тап гёрюм дяли кимди, агыллы кимди. Хя, нийя мяяттял галмысан.
Нийя лал олмусан, джянаб Лалбйуз. (гах-гах чякиб гюлюр, дялиляр да
гюлюрляр).
Хяким йеня билмир ня элясин вя бир гядяр да о адама, бу адама диггят эдяндян
сонра гедир аглайан вя башына дёйян Чавуш Алялфялахын папагыны чыхардыр вя гырхыг ба-
шына вя гёзляриня диггят эдир. Сонра додаглары сюбханаллах” вырд эдян вя гёзляри Ал-
лахы ахтаран Хаджы Багдадын башына вя гёзляриня диггят йетирир. Фармасйон Рюстям вя
Сярсям Хейдяр гюлюшюр. Мёмюнляр наразы вя мяйусдурлар. Сонра хяким гедир додаг-
лары сюбханаллах” вирд эдян вя гёзляри Аллахы ахтаран Кабла Тюбятин башына вя гёзля-
риня бахыр. Дялиляр гюлюшюр. Бу минвал иля Мяккя Мяхяммядя да бахандан сонра хя-
ким джибиндян люгят китабыны чыхардыб, бир сёз ахтарыр вя китабын бир йериндя бармагыны
гойуб, бу кялмяни чятинликля хёджджяляйир вя дейир: дали”. Дялиляр гюлюшюр, мёмюнлярин
гилей-гюзары вя наразылыгы интихайа чатыр: бу неджя хякимди. Бу ня гайырыр. Хякимин
иштибахы вар” сёзляри уджалыр. Фярраш Шимряли дялиляри вя агыллылары шаллаглайа-шаллаглайа
джамааты сакит эдир. Чавуш авазла охуйур: зи тюрбяти-шюхяда буйисиб миайяд. Хязрятлярин гябирляринин торпагларындан алма ийи гялир. Джамаат
салават чевирир.
Фазил Мяхяммяд. Эй мяшярюл-хялайиг. Вай дялилярин
бяхти-гаря оврятляри. Хяр кяс оз аринин гардашына сигя олмага вя
хязрятин зийарятиня гетмяйя разыдырса, дахил олсун кяджавяйя.
(Умми Гюлсюм башыны ашагы салыб гедир, кячавяйя дахил олур).
Бяли, бу гедян шиейи-салихя Умми Гюлсюм, Фармасйон Рюстямин
бядбяхт оврятидир.
Рюстям арвадыны кяджавяйя тяряф гетмяйиня бахыб, “гу, гу” эляйир. Молла Аббас
вя Сярсям Хейдяр гюлюшюрляр, Сона вя Гурбан аглашырлар, Джинни Мустафа дабанларыны
йеря вуруб чыгырыр. Сонра кяджавяйя Умми Гюлсюмюн далынджа гедир Хаджы Багдад, он-
дан сонра гедир Аминя оврят – Сярсям Хейдярин арвады. Хейдяр да арвадына “гу-гу”
эдир, дялиляр гюлюшюрляр. Бунун далынджа Кабла Тюрбят, ондан сонра Сякиня оврят, далын-
джа Мяккя Мяхяммяд. Дялиляр “гу-гу” эдиб гюлюшюр. Фазил Мяхяммяд сигяни алчаг-
дан охуйур: “ангяхтю мярятюл-мялумя”. Охуйуб тамам эдяндян сонра узюню тутур
джамаата.
Фазил Мяхяммяд. Бяли, мялумдур кий, бу вилайятдя хамыдан
артыг дялилийи иля шёхрят газанан мяним бядбяхт бярадярим дяли Молла
Аббасдыр кий, онун бичаря овряти Пырпыз Сонаны хязрятин зийарятиня апар-
маг зяхмяти мяним охдямя мюхаввял олунубду. О ряхим Аллахдан
истигасим будур кий, оз астанасында бу бяхти-гаря оврятя шяфа кярамят
эдиб, бу мярязи-нагяханидян хилас эдя. Дахил олсун кяджавяйя гол-гычы
ачыг, мёмюн бяндялярин нязяриндя кючя вя базарда доланан Пырпыз
Сона. (Фазил Мяхяммяд ибн Йягуб башы ашагы гедир кяджавяйя тяряф вя
чёнуб гёрюр кий, Сона гялмир. Сона дялилярин ичиндян габага чыхыр, узю-
ню тутур Молла Аббаса вя дейир):
Пырпыз Сона. Молла Аббас, горхурам. Молла Аббас, мяни тут,
мян горхурам. (аллярини габага узадыр вя йалварыр). Молла Аббас, о
арвадлар кий, оз арлярини туллайыб, арляринин гардашларына гошулуб гедирляр,
о арвадларын уджундан горхурам дюнйа вя алям дагыла, кюлли-кюфан ола.
Молла Аббас, горхурам улдузлар йеря тёкюля (титряйир). Вай, няляр гёр-
дюм, Молла Аббас. (Аглайыр вя титряйир. Фазил Мяхяммядя истяйир га-
йыда гяля Сонаны апара, Сона да истяйир гайыда гяля дялилярин йанына).
Молла Аббас (Сонайа). Сона, гет, гет, мян сяня изин вердим.
Сонаны апаран мяним гардашымды.
Фазил Сонаны зор иля чякир кяджавяйя тяряф, Сона чыгырыр. Дялиляр хюджум эдирляр Фа-
зилин вя мёмюнлярин устя. Фазил вя джамаат хамысы горхуб гачыр. Дялиляр онлары говала-
йыр. Молла Аббас Сонаны гуджаглайыр вя атрафа бахыб гёряндя кий, бир кяс йохдур, дизи
устя дюшюб, башлайыр Сонанын алляриндян опмяйя вя она дейир:
Нечя илди озюмю (оз устюня бахыр) бу хала салмышам кий, сян дялиляр
ичиндя тяк галмайасан. Йазыгым сяня да, йазыг озюмя да. Чюнки дяхи
бизим гюнюмюз беля кечяджяк вя ахырда да диварлар дибиндя джан веря-
джяйик. Инди кий, гетмядин, гетмя, гой о баджы-гардашлар (алини зяввара
тяряф тутур) гайын-балдызлар айляшсинляр кяджавяляря вя йетмиш гюнюн
арзиндя хязрятин гошунундан отяри йетмиш мин овлад амяля гятирсинляр
вя хязрятин дюшмянини сягярин диб-буджагына васил элясинляр. Гедяк биз
да оз йолдашларымызын ичиндя галаг. Догрудур, онлар хязрятин зюхуруна
инанмырлар, хязрятин зюхурунда майаллаг ашырлар, амма хеч олмаса,
сяни да чимдиклямирляр. (Дялиляря тяряф узуню тутуб чыгырыр: йолдаш-
лар.” Дялиляр гюля-гюля гайыдыб гялирляр. Дялиляря тяряф аджыглы). Няйя
гюлюрсюнюз. Мян сизя мин дяфя демишям кий, агяр сиз мяни ваиз хесаб
эляйирсиниз, гяряк мян вяз эдян вахт сиз мяним моизямя хуш-гуш иля
гулаг асасыныз. (Дялиляр башларыны ашагы салыб динмирляр. Молла Аббас
бир гядяр фикря гедяндян сонра, бялагят иля дейир:) Хиндистан хюкяма-
сындан билмирям хансыды – ады йадымдан чыхыб, – китабында йазыр: вахт
олур кий, инсанын гялби хяр бир арзудан вя мейлдян хали олур, о вахт
гялбдя бир нёв хамушлуг амяля гялир. Бу хамушлугда инсана эля бир ити
зехн уз верир кий, дюнйанын йахшы вя йаманыны хякиманя бир сурятдя
гёря биляр. Аллах шахиддир кий, бир беля хамушлуг, бир беля сакитлик бу
дягигя мяним да гялбимдядир. Онун учюн да инди мян хязрят сахибул-
аср вяззяманын хидмятиня мюшярряф олан бу джамаатын (алини зяввара
тяряф узадыр) хярякятиня диггят иля тамаша эдиб дейирям: Валлах вя
биллах, биз “дяли йыгынджагына” дюшмушюк.
Дялиляр гюлюшюр, Сона аглайыр, Джинни Мустафа йумругуну зяввара тяряф тутуб
чыгырыр.
Пярдя
ЙЫГЫНДЖАГ
Кяндин ортасында кечмиш мюлкядар Калышбяйин бош саманлыгына кянд джамааты
джям олубдур: кими багдаш гурма, кими чёмбялиб, кими да айаг устядир. Тягрибян ийир-
ми-отуз адам вар. Йухары башда кянд шура сядри Хясяняли, сол алиндя чубуг, саг
алиндя агадж, чубуг чякя-чякя вя данышада ныша алиндяки агаджы гахдан бир йеря вурур.
Онун човушу Зейнал алиндя шаллаг, сядрин амри иля гах гедир адам чагырмага, гах
гайыдыб гялир. Кяндлиляр йеня гялмякдядирляр. Ахвалат Гарабагын аран тяряфиндя
кяндлярин бириндя ваге олур.
Мяджлиси кянд шура сядри Хясяняли бу сёзлярля башлайыр вя тязя ичяри гирян Зейнала
узюню тутуб бир нёв аджыглы дейир:
– Мян, флан-флан олмуш сяня дюнян ахшамдан дедим кий, джамаатын
хамысына хябяр верясян кий, бу гюн гюнорта чагы тяк бир адам да эвдя
галмасын, бура джям олсун. Пяс ханы джамаат.
Зейнал. Йолдаш Хясяняли, Аллаха анд олсун, кянддя бир эв да
галмайыб кий, гедиб хябяр вермямиш олам. Гардаш, гялмирляр, валлах
гялмирляр, лап беляджя дирянибляр. Бири дейир, су нобатымдыр, гяля билмя-
ням, бири дейир, дяйирмана дян апараджагам. Дахы мян ня эляйим. Ай
Хясяняли, мянимки демякди. Индики заманда демякдян савайы ня
элямяк олар.. Зорнан халгы чякя-чякя гятиря билмяням кий. Мянимки
демякди.
Хясянали (аджыглы вя уджадан). Неджя йаны гятиря билмяням.
Джаныны да аларам. Халг оз башына дейил кий.
Зейнал. Йаны сян дейирсян кий, мян кянд джамаатына зор эляйим.
Хясянали (аджыглы). Зор да элярям, джаныны да аларам. Кянд джа-
мааты кий, хёкюмятин сёзюня бахмады, хёкюмятин гярарыны позмаг ис-
тяди, – о джамаатын джаныны да алаллар.
Сулейман. Бир сурятдя кий, джамаат хёкюмятин чагырмасына гял-
мяди, – адамын джаныны да алаллар.
Мюяллим Мирзя Йахйа. Албяття кий, гярардада табе олмаг
лазым гялир.
Хясянали (узюню джамаата тутуб). Буна бах сян Аллах, бир йан-
дан озяк катиби йазыр кий, гюнорта вахты джамаат орада хазыр олсун кий, идж-
лас оладжаг; бир йандан да хяря бир джаваб версин кий, су нобатым беля гял-
ди, дяйирман нобатым беля гетди. Джяхяннямя гетди, гора да устялик.
Мустафа (Хясянялийя). Хясяняли, догрудан да гёрясян бу гюн
мяркяздян гялян кимди. Йягин тязя бир мясялядян отрю бир иджлас гу-
рулур.
Хясянали (башыны булайа-булайа оз-озюня гилейлянир). Эх,
нахаг йеря беля джамаатын тяклифини гябул элядим вя бу бойундуругу
бойнума гётюрдюм. Гардаш, сяни кий, иджласа чагырырлар, албяття кий, бир
ваджиб мясяля вар кий, мяркяздян адам гёндярирляр. Гардаш, ахыр гюн
гюнорта кий, олуб, нийя вахтлы-вахтында джям олмурсунуз кий, адамын
узюня сёз гялмясин. Гурани-мюнзял хаггы, бу джамаатын хярякяти
мяни хараб эляйибдир кий, хушум башымда дейил.
Кяндлилярдян Мехбалы ичяри гирир.
Хясянали (Мехбалыйа). Хей, Мехбалы ага, Аллаха шюкюр олсун
кий, ахыры сян да тяшриф гятирдин. Гардаш, ахыр ахшамдан сизя хябяр верилиб
кий, бу гюн иджлас чагырылыр, мяркяздян адам гяляджяк. Ахыр мян билми-
рям ня вахт биздя да бир гайда оладжагдыр.
Мехбалы (Хясянялийя бир аз габарыр). Ахыр ня олуб кий. Гоймаз-
сыныз харабамызда бир саат отуруб йоргунлугумузу алаг. Ня гийамят-
дир ахыр. Сиз чагырмысыныз, мян да гялмишям. Дяхи ганмырам кий, ня
истяйирсиниз.
Хясянали (габарыр). Адя, балам, сизя дахы сёз демяк олмаз.
Ахыр, а йолдаш, бир бах гёр гюнюн ня вахтыдыр. (Гёйя бахыр). Инди аз
галыр гюнорта олсун.
Мехбалы. Джяхяннямя олсун, гора олсун. Сян чагырмысан, мян
да гялмишям. Дахы билмирям мяндян ня истяйирсян.
Кабла Салах (Хясянялийя тяряф). А балам, сиз оласыныз Аллах,
сёз-хекайяти гуртарын гетсин. Мян билмирям, ахыр сёзляшмяйин ня мя-
насы вар. Дахы бясдир, сиз оласыныз Аллах, гойун гёряк башымыза ня иш
гялир. Гойун гёряк гялян кимди, нядян отрю гялир. Асил мятляби гой-
мусунуз, анджаг бир-биринизнян дейиширсиниз.
Калышбяй ичяри гирир вя динмяз-сёйлямяз гедир гуру йердя багдаш гурма отурур.
Тясбехини чыхарыб башлайыр чевирмяйя.
Хясянали (Калышбяйя тяряф). Калышбяй, багышлагинян, сянин бу
мяджлися гялмяйя ихтийарын йохду. Сянин сясин алыныбды.
Калышбяй (ики алли тясбех чевиря-чевиря). Хуб, бурада инди сечки
йох, сяс вермяк йох. Мяним сяссизлийимин сизя бурада ня зяряри ола
биляр.
Кабла Салах, Кабла Алиш, Абдюлкярим (бирдян). А киши,
хеч бир зяряри ола билмяз. Бурада ня вар кий.
Абузяр, комсомол Мурад, Сюлейман, Джямшид (бир-
дян). А киши, неджя ола билмяз. Хазыр кий, сяси алыныб. Сяси алынмышларын бу
мяджлисдя ня иши ола биляр.
Калышбяй дурур айага вя сяс-кюй йатыр.
Калышбяй. Эйби йохдур, гедярям (истяйир гетсин, сонра ися фи-
кирляшир вя Хясянялийя тяряф гайыдыр). Хясяняли йолдаш, саманлыгын кира-
сындан ики айын хаггы галыр; йяни о гядяр да пул дейил, айы ики манатдан
дёрд манат эляйир, ону чыхарт вер. Имран гойун кясиб, ушаглара ат
аладжагам. Бир гяпик пулум йохдур.
Хясянали. Неджя саманлыгын кирасы. Хансы саманлыгын.
Калышбяй. Бах, хямин бу саманлыгы дейирям кий, сиз буну клуб
элямишсиниз вя бурада иджлас гурурсунуз.
Хясянали. Мян кира-зад билмянян. Мян хеч кясдян саманлыг
кира элямямишям.
Йармяммяд (Хясяняли тяряфя). Хя, догруду, кечян илин
сёзюдю.
Имамверди. Хяля бялкя алтдакы илин сёхбяти ола.
Кабла Алиш. Онда Шура сядри Хясяняли дейилди.
Хясянали. Хейр, мян дейилдим.
Абузяр. А киши, харанын сёзюню данышырсыныз, онда шура сядри
сарванлы Иса иди.
Бир нечяси. Хя, Исанын вахтында иди.
Бир-ики кяндли. Хя, Исанын вахтында иди.
Калышбяй. Хуб, истяр Исанын вахтында олсун, истяр Мусанын
вахтында олсун. Мян саманлыгымы хёкюмятя иджаряйя вермишям,
хёкюмятдян да истяйирям. Ня дяхли вар кий. Бу ня сёздю.
Бир-ики кяндли гирир ичяри вя хяря бир йанда гедиб отурур.
Калышбяй (гедя-гедя). Хуб, мян гедирям. Амма бизим Шура
хёкюмятимиз адалятли хёкюмятди. О разы олмаз кий, мяним вар-йохум,
торпагым вя кяхризим алыныб кяндлиляря вериляндян сонра бир учуг са-
манлыгымдан да мяня чатасы олан учь-дёрд манат джиб хярджлийими шура
сядри лянгя сала кий, ня вар-ня вар, мян кёхня мюлкядарам. Хуб, бу-
нун мятлябя ня дяхли вар. Худахафиз (йох олур).
Кяндлилярин бир парасы гюлюшюр вя Калышбяй дала баха-баха чыхыб гедир. Кяндлиля-
рин ичиндя гюлюшмя уджалыр, фышгырыг чалыныр вя джамаат гюлюшюр. Айагйалын Гурбан адлы
муздур мяджлися гириб, адамлара тяяджджюбля вя гуйа горха-горха бахыр.
Хясянали (аджыглы, Гурбана тяряф). Гурбан, анд олсун Абюлфяз-
Аббаса, сянин сясини аладжагам. (Гурбан фагыр-фагыр дуруб динмир).
Хясянали (йеня аджыглы хаман сёзляри дейир). Сянин мейидини
гёрюм кий, сянин сясини аладжагам.
Гурбан (йавашджа, горха-горха). Ня сябябя, а Хясяняли коха.
Хясянали. Неджя йаны ня сябябя. Хяля бурасы гярибядир кий, хяля
сябябини да сорушур.
Зейнал гирир ичяри.
Гярибя бурасыдыр кий, хяля сябябини да сорушур. (Гурбана тяряф). Не-
джя йаны ня сябябя. Пяс сян билмирсян кий, бу гюн бурада иджлас чагырылыр.
Джаббар (Хясянялийя). Хясяняли йолдаш, сян агзынын данышыгыны
билмирсян. Онунчюн да вя нахаг йеря да чыгырырсан. Чюнки бурада кар
адам йохдур.
Хясянали. Хяля мян данышырам, Гурбан данышыр. Пяс сяня ким
сёз верди, сян Гурбана вякиллик элямяйи башладын.
Джаббар. Неджя ким сёз верди. Мян озюм сёз вердим.
Хясянали (Джаббара). Сян чох данышсан, сянин да сясини аларам.
Джаббар (бир аз йухары галхыб хорузланыр). Неджя ала билярсян. Хеч
вахт ала билмязсян.
Кабла Салах (данышанлара). Ай ушаг, сизи пярвярдигар,
галмагал салмайын.
Кяндли Йармяммяд (Хясянялийя). Хясяняли, аглын ня кясир,
бу гюн мяркяздян гялян ким ола биляр.
Джаббар. Йягин кий, мираб оладжаг, чюнки Сейид Хюсейн дюнян су-
дан йана шикайятя гетмишди.
Кабла Алиш (Джаббара тяряф). Йох, Джаббар, мираб ола билмяз.
Мираб бу гюн сарванлара гедяси иди. Мян дейирям беля налогдан йана
гялирляр.
Зюлфюгяр (Кабла Алишя). Йох, Кабла Алиш, беля дейил, мяним
дюнян шяхярдя гулагыма чатды кий, хямкарлар иттифагы сядри бизим кяндя
гяляси иди.
Хагверди (Хясянялийя). Хясяняли, пяс сяня хеч йазмайыблар кий,
кяндя гялян кимди вя ня ишдян отрю гялир.
Хясянали. Йох, гялянин нячи олдугуну йазмайыблар. Анджаг
озяк катиби сифариш эдиб, бу гюн гюнорта вахты иджлас чагырым, чюнки бу-
райа гялян адамын мярузяси оладжагдыр.
Абузяр. Элядя уком да гяляджяк. Уком (Уездный комитет) – ингилабын илк илляриндя гяза иджраиййя комитяси.
Джямшид. Элядя исполком да гяляджяк. Исполком – иджраиййя комитяси.
Гасым Хаджылар оглу. Элядя политбюро гяляджяк. Политбюро – сийаси бюро.
Кабла Джахангир (гуйа бир шей тапыбдыр). Хясяняли, Хясяняли,
йох, йох, срага гюн базарда земком мяня раст гялиб сорушду кий,
нийя гойурсунуз Хямзянин чяпяринин габагыны Рзагулу акин элясин.
Бялкя бу гюн гялян земком ола. Земком – торпаг комитяси.
Имамверди. А киши, мян ганмырам кий, ахыр нийя беля узага ге-
дирсиниз. Йохса беля гюман эляйирсиниз кий, Мямиши озлюйюня гойаджаг-
лар кий, вуруб фагыр Мяммядялинин башыны дагыдыбдыр, бичарянин башы де-
йирляр симляйибдир. Сиз олясиниз кий, бу гюн гялян силисчи оладжагдыр.
Комсомол Мурад (ичяри гиря-гиря). Дейясян мяркяздян
гялянин сёзюню данышырсыныз. Мян эшитдийимя гёря бу адам маариф
хадимляри иттифагынын сядри гяряк ола. Биз ону ики гюндюр гёзляйирик.
Мяшяди Салман (Хясянялийя). Хясяняли йолдаш, ня аглын
кясир, бялкя хярби стол мюдири ола.
Абдюл Кярим. Йох. Йох, о да дейил. Йягин кий, йардым коми-
тясидир. Дюнян Хейбятгулу йардым комитясиня шикайятя гетмишди.
Имамверди. Инди ня дейирсиниз дейин, амма чягирткя адамлары
да ола биляр ха.
Гасым Хаджылар оглу. Амма ола биляр кий, милис начарники
да олсун ха.
Шахверди. Амма ола биляр кий, тохуджулар иттифагы адамларындан
да олсун.
Абдюл Кярим (Хясянялийя). Хясяняли, бялкя Йермешя иттифа-
гындан гялян вар.
Гуламали. Йох, йох. Хяр ня дейирсиниз дейин, амма бу
гялянляр муздур комитясиндян гялян оладжаг.
Сейид бала. Гардаш, бир Аллаха бахын, ахыр кагызы гятирин. Ачыгджа
дейибди кий, кагызы фиргя озяк катиби верди, йанында да бир адам вар иди,
о да чох аджыглы адама охшайырды; озю да урусджа данышырды, амма мусур-
ман иди. Йягин кий, о адам бу гюн бура гялир. Йа йоллара бахан адамды
кий, кёрпюляря вя арх-бяряйя нязяр йетирсин, йа да маллары истрахавой
эляйян адамды. Анджаг бунлар хансы бириси олса, аввял-ахыр бизим учюн
дярд-сярди; чюнки о кий, кёрпюляри дейирсян, гардаш, валлах…
Чал Джяфяр (Сейидбаланын сёзюню кясир). А киши, мян ганмырам
кий, йавыгы гойуб узагы ахтарырсыныз. Бу адам кёйбирлийи тяряфиндян гялир.
Хялил. Кёйбирлийи йох, сянятбирлийи.
Абузяр. Сянятбирлийи йох, тиджарят бирлийи.
Кянд Мюяллим и. Хуб, тиджарят бирлийи дейяндя лазымдыр, мюяй-
йян элямяк кий, айа тиджарятин хансы шёбясинин бирлийини нязярдя тутурсан;
памбыг бирлийиними, йун бирлийиними, ипяк бирлийиними, йахуд… (хыггыл-
дайыб дайаныр).
Чал Джяфяр. Йох, хейр, бир дяри бирлийини, багырсаг бирлийини, джийяр
бирлийини (адамлар гюлюшюр).
Гапыйа дуранлардан сяс гялир: “чякилин, чякилин” вя ики няфяр атлы атдан йенир-
ляр. Икисинин да голтугунда йекя портфел. Габагджа гёзю чешмякли бир джаван, башында
шапга, айагында паходны, тапанчалы галифе шалвар, тягрибян ийирми йашында, голтугунда
портфел; икинджиси ийирми беш-отуз йашында, шапгалы паходны чякмя, йараглы. Бунлар
дахил олур джамаатын ичиня вя йухары баша кечирляр вя йухары башда гойулмуш миз устя
портфеллярини гойуб, башлайырлар портфеллярин ичиндян кагыз-кугузларыны гуртдаламага вя
орадан бир нечя кагыз-кугузу мизин устя гойуб, джамаата тяряф нязяр эдирляр. Бунлар-
дан чешмяксиз йолдаш – кий, ады тяблигат шёбяси мюдири имиш, – узюню джамаата тутуб
дейир.
Тяблигат шёбяси мюдири. Йолдашлар, мян бу гюн иджласы
ачылмыш элан эдирям вя мятлябя кечмякдян габаг бу бир нечя сёзю да
лазым билирям сёйляйям кий, бундан габагкы асрлярдя инсанлар хейван
кими йашайырдылар; неджя кий, бир сюрю хейван дюшярди бир чобанын габагы-
на вя о чобан да бу сюрюню хара истярди орайа да апарарды. Амма инди,
неджя кий, гёрюрсюнюз, дюнйанын зяхмяткешляри бир-бири иля ал-аля вериб,
дахы озлярини хейван сюрюсюня охшатмаг истямирляр вя дахы падшахлара,
бяй вя ханлара бойун аймяк истямирляр. Анджаг шахлар, бяй вя ханлар
да гара джамааты истисмар этмяк учюн бунлары гаранлыгда сахламага ча-
лышырдылар. Хаман бугюнкю иджласымызын мёвзусу хаман бу мясялядир
кий, мяркяздян гязамыза гялян тяблигатчы йолдаш бурада бу саат мяру-
зядя булунаджагдыр. Сёз верилир хямин гязадан гялян тяблигатчы йолдаша.
Гязадан гялян тяблигатчы. Мярузядян габаг мян ону
истяйирям сизя дейям кий, сиз авам кянд джамааты бирджя дяня мятляби
гяряк хеч унутмайасыныз кий, хяр бир тяряггинин баниси вя хяр бир
мярузянин шярт вя шяраити вя хяр бир тяблигатын биринджи мязмуну будур
кий, мян ону бурада сизя бяйан этмяк истяйирям кий, сиз да ону нязярдя
сахлайасыныз вя илла агяр ону сиз нязярдя сахламасаныз вя ону озюнюз
учюн диллярдя азбяр этмясяниз – ня кянд истехсалатымыз тярягги эдяр вя
ня да бешиллик планымыз баш тутар вя ня да гейри бир мярамымыз баш
тутар.
Джамаат. Албяття, албяття белядир.
Гасым Хаджылар оглу. Ай йолдаш, буйурун гёряк инди
тяклифиниз нядир вя бизя ня йол гёстярмяк истяйирсиниз.
Гязадан гялян тяблигатчы. Хяр шейдян габаг буну
гяряк нязяря алаг кий… (дайаныр).
Гасым. Бяли, нязяря алаг кий…
Кяндлилярдян Бир нечяси. Хя, няйи нязяря алаг.
Гязадан гялян тяблигатчы. Нязяря алаг кий…
Кяндлилярдян Бир нечяси. Хы, буйур гёряк.
Джамаат дахы да артмагдадыр. Адамлар диггят иля гулаг асыр.
Гязадан гялян тяблигатчы. Ай йолдашлар, буну
борджлуйам сизя хябяр верям кий...
Джамаат бир нёв олгюн кими олур вя чох тяяджджюблю бир-биринин узюня бахыр.
Чал Джяфяр (тяблигатчыйа). Ай йолдаш, джамаат хахиш эдир о сёзю
бир да дейясиниз.
Гязадан гялян тяблигатчы. Мян дейирям кий, Аллах
йохдур.
Кабла Алиш, Сейидбала, Кабла Пирверди вя бир нечяси. Неджя йаны
Аллах йохду...
Гязадан гялян тяблигатчы. Йохду да. Дахы неджяси
йохду кий.
Джамаат йеня бир-биринин узюня тяяджджюблю бахыр.
Сейид бала (тяблигатчыйа). Хуб, ай йолдаш, бу сёз сизин догру
сёзюнюздю, йохса зарафат эляйирсиниз.
Гязадан гялян тяблигатчы (тяяджджюблю). Дахы бурада
зарафат ола билмяз кий. Мяним сизнян ня зарафатым ола биляр.
Джамаат йеня тяяджджюблю бир-биринин узюня бахыр.
Кабла Алиш (тяблигатчыйа). Хуб, а йолдаш, бир зяхмят олмаса
бизи баша сал гёряк неджя йаны йохду; йяни лап дибиндян йохду, йохса
геня бир аз-маз вар.
АР
Дёрд мяджлисдян ибарят комедийа
ИШТИРАК ЭДИРЛЯР. Мюаллифин алйазмасында иштиракчылар хаггында мялумат йохдур.
Джахангир (Пярвяр, Гейрятмянд Джахангир, Гейрятмянд) – ийирми бир йашында фиргя на-
мизяди, дарюлфюнун тялябяси. Джахангир – асярин асас гяхряманыдыр. Биринджи вариантда аввялдян ахырадяк Джахангир ады иля чыхыш эдир. Йалныз хямин вариантын учюнджю мяджлисиндя бир йердя онун ады Пярвяр кими гейд эдилмиш вя узяриндян хятт чякилмишдир. Тягдим олунан вариантда ися биринджи вя икинджи мяджлислярдя Джахангир, учюнджю мяджлисдя Пярвяр, дёрдюнджю мяджлисдя Гяхряман Джахангир, Гейрятмянд адлары
иля тягдим олунур.
Мярджан ханым – Джахангирин анасы, мяктяб мюдиряси, мяркязи гадынлар клубунун сядри. Мярджан ханым – биринджи вариантда Хясрят ханым ады иля тягдим олунмушдур.
Чичяк – Джахангирин баджысы, Тагыйев гимназийасынын мязуну, мюяллимя, ийирми учь
йашында
Иззят няня – Джахангирин няняси
Мюршюд дайы – Джахангирин дайысы
Зяряфшан ханым – Мярджан ханымын баджысы, дул гадын, отуз-отуз беш йашларында
Пюстя –Мярджан ханымын эвиндя хидмятчи гыз
Хясрят хала – чёрякбиширян
Надир бала – Мярджан ханымын кичик оглу
Дилшад – Чичяйин ряфигяси
Мирзя Арвахаллах хан – университетин профессору, Асяб хястяханасынын
мюдири, алли-алли беш йашында
Дяли Муртуза – Асяб хястяханасындакы хястялярдян
Гутаз
Шяряф хала
Йарпыз хала
Исмят ханым
Биринджи йад арвад
Икинджи йад арвад
Учюнджю йад арвад
Дёрдюнджю йад арвад
Бешинджи йад арвад
Биринджи тялябя
Икинджи тялябя
Учюнджю тялябя
Хидмятчи ифритя
Гапычы
Шяхяр нязарятчиси
Нязарятчи
Гюлян нязарятчи
гоншу гадынлар
Джахангирин тялябя йолдашлары
шяхярдя иджтимаи асайиши бярпа эдянляр
хястяхананын ишчиляри
мяхялля гадынлары
Азад бяй -орта йашлы йеткин зийалы
Миллятпяряст Гяхряман Натиг
Натиг
Миллятпяряст Вяли (Вяли Азадихах)
Али Гейрятмянд
Биринджи ушаг
Ушаглардан бири
О бири ушаг
Учюнджю ушаг
Дёрдюнджю ушаг
Мюдждя
Дяли Шахзадя – профессорун палтарларыны гейинмиш Дяли Муртуза
АВВЯЛИНДЖИ МЯДЖЛИС
Мярджан ханым голу чырмалы мизин устя хамыр гатыр. Пюстя дуруб онун йанында
тамаша эйляйир. Бир гядяр кечяндян сонра Джахангир гирир вя о бири отага кечир.
Анасыны гёрюб сорушур.
Джахангир . Ана, ня гайырырсан.
Мярджан ханым. Бала, зянджяфил-чёряк биширирям.
Джахангир. Ня аджяб, ана.
Мярджан ханым. Неджя ня аджяб. Бяс, демирдин Теймур бяй
бу гюн бизя гонаг гяляджяк.
Джахангир. Йох, гялмяйяджяк.
Мярджан ханым (тяяджджюбля). Неджя йяни гялмяйяджяк.
Джахангир. Гялмяйяджяк да. Теймур бу гюн Вязировгиля гонаг
гедибдир.
Мярджан ханым. Бяс, нийя дейирдин бизя гонаг гяляджяк.
Джахангир. Дейяндя ня олар. Мян эля билирдим бизя гяляджяк,
амма кючядя мяня раст гялди, узр истяди. Деди, Гасым бяй гонаг
чагырыб вя сёз да вермишям.
Мярджан ханым (бир гядяр динмир вя узюню тутур Пюстяйя).
Гыз, су гятир, алимя су тёк.
Пюстя гедир, Джахангир да гедир оз отагына. Пюстя су гятирянядяк Мярджан ханым
хамыра бахыр. Пюстя су гятирир. Мярджан ханым бидамаг аллярини йуйа-йуйа вя хирсли-
хирсли данышыр. Йени джямиййяти тямсил эдян гянджляр. Мяхялля ушагларынын нюмайяндяляри.
Бах, бу олду адам алдатмаг, адамы аля салмаг. Гардаш гяляджяк-
сян, де кий, гяляджяйям, гялмяйяджяксян, де кий, гялмяйяджяйям. Дяхи
сяня йалваран йохду, бу агыр заманда озюн билирсян кий, гонага тядарюк
гёрмяк чятиндир. Ня ун тапылыр, ня йумурта тапылыр. Алимизя дюшяни ве-
ририк йага-бала кий, гонаг габагында хяджалят олмайаг. Демяйяляр кий,
филанкяс касыб дюшюбдюр. А ряхмятлийин оглу, сян гёрюрсян кий, биз сяня
ня гядяр хёрмят гойуруг. Ахыр сян вядя вермясян, биз бу тямтарагы
тяк озюмюздян отрю гурмарыг. Ахыр гёр бу заманда бу дястгах ня иля
баша гялир. Биз бу тядарюкю гёрюрюк кий, сяня лайиг олсун, бяй баласысан,
ойрянмисян джялаллы мяджлисляря, биз да чалышарыг кий, джяргядян гери гал-
майаг.
Чичяк (тяяджджюбля). Бяс, Теймур бяй гялмяйяджяк.
Мярджан ханым (бикеф вя бир аздан сонра). Гялмяйяджяк.
Чичяк. Бяс, нийя гялмяйяджяк. Мягяр озю демямишди кий,
гяляджяйям.
Мярджан ханым. Чох да демишди. Бизим она зорумуз кий, йох-
ду. Кефи истямишди демишди кий, сизя гяляджяйям. Сора кефи истяйиб, Гасым
бяйгиля гедиб. Зорумуз кий, йохду. Кефи беля истяйиб.
Джахангир гапыны ачыр вя баджысына тяряф бахыр вя динмир. Гёрюр кий, бикефди.
Джахангир. Гыз, Чичяк, сян бу гюн бикефсян.
Чичяк башыны ашагы салыб, динмир. Джахангир йох олур.
Чичяк (гуйа оз-озюня). Теймур бяй дяли дейил кий, Вязировгилдя
гёзял-гёзял гызлары гойуб, бизя гялсин.
Мярджан ханым (аджыглы). Джяхяннямя гялсин, гора гялсин, хеч
гялмясин, хеч да она йалваран йохду кий.
Джахангир (гапыдан). Ай гыз, Чичяк, мян аджам, агяр бир шей
биширмишсиниз, верин йейяк, агяр вермяйяджяксиниз мян чыхым гедим.
Чичяк чыхыб гедир ашпазханайа тяряф.
Джахангир (анасына). Ана, догрусу мяним фикримя бир шей гялир.
Сиз бу гюн, албяття, Теймуру нахара гёзляйирдиниз вя ондан отрю
зянджяфил-чёряк тядарюк эдирдиниз. Чюнки Теймур бяй гялмяди, сиз
аналы-гызлы бярк бидамаг вя дилхор олдунуз. Эля дилхор олдунуз кий,
зянджяфил-чёряйи бишириб гуртармаг истямядиниз вя ушагларынызын да
аджлыгы йаддан чыхды. Мян ону истяйирям дейям кий, сизин тяряфиниздян бу
бир дялиликдир. Сябяб будур кий, йад бир адамын бизя гялмямяйи сизин
халыныза бир зярря гядяр тяфавют элямяйя вя агяр тяфавют эляся да, ону
сиз хяр халда бюрузя вермяйин. Бу, хяр икинизин тяряфиндян сяфахят вя
бялкя да биядябликдир. Сяфахят(я) – люзумсуз йеря мал вя мюлкюню исраф этмяк, сяфехлик, агылсызлыг Теймур бяй кими оглан дюнйада хядсиздир.
Теймур бяй мяним йолдашымдыр. О бизя гяляндя мяня гонаг гялир,
сизя гялмир. Онун вядя хилаф олмагы вя йа олмамагы аввял гяряк мя-
ня тясир эдя, сора сизя. Агяр о бизя вядя вериб, гялмяк авязиня Вязи-
ровгиля гетди, бу кий, бизя тяфавют элямяз. Анджаг буну сизя демяк истя-
йирям кий… (Чичяйя) Гыз, бир дур гёр чёряк оладжаг, йа олмайаджаг. (Чи-
чяк дуруб гедир).
Хя, анджаг сизя буну демяк истяйирям кий, инди бу саат аджындан да-
ныша билмирям, амма чёрякдян сонра сизя баша сала билярям кий, Тей-
мур бяйи сизин гёзлямяйиниз лап абясдир.
Мярджан ханым. Ня дейирям, гой абяс олсун, гой Теймур
бяй хошбяхт олсун, ня дейирям кий.
Джахангир . Сян билирсянми нийя абясдир...
Мярджан ханым. Дайан, бир да дайан, гёр ня дейирям…
Джахангир. Ондан отрю абясдир кий…
Мярджан ханым. Дайан бир, сян демирсян абясдир, гой буну
Теймур бяй ашкар десин, ачыг-ачыгына десин сян да бил, мян да билим
кий, бизим умидимиз абясдир. Дяхи гизлянпач ойнамагын ня мянасы.
Дяхи бурада икиюзлюлюк лазым дейил. Гардаш, бах, сян мяня лазым де-
йилсян, мян да сяня лазым дейилям, вяссялам. Гой бирйоллуг ачыг-ачы-
гына десин кий, гардаш, азизим, гоншум, сянин гызын мяня лазым дейил.
Мян да мюштябех олмуйум.
Джахангир. Ай арвад, ахы бу ня сёздю кий…
Мярджан ханым. Дайан, дайан, мян да мюштябех олмуйум.
(Гедиб хамыры йыгышдырыр). Пюстя, ай Пюстя, Чичяк, гял бу хамыры бура-
дан йыгышдыр (оз-озюня данышыр). Хяля умидимиз абясдир. Амма бир гюн
зянджяфил-чёряк, бир гюн шякяр-чёряк, бир гюн пахлава оланда зийаны
йохдур, амма, умид сёхбятиня гяляндя умидимиз абясдир. Бу милйон-
лар абяс дейил, вядяхилаф олмаг абяс дейил, амма биз йазыг, мюнтязир
олмагымыз абясдир, гонагын йолуну гёзлямяйимиз абясдир, абясдир.
Джахангир (гапыда дуруб, хамыры йыгышдыранлара тамаша эдир).
Ана, бяс, дейирдин зянджяфил-чёряк биширяджяйям. Мягяр Теймур бурада
олмаса, бизим богазымыздан кечмяз.
Мярджан ханым (гилейли). Мяним ишим йохду, хяр кяс биширяджяк
биширсин.
Иззят няня – Джахангирин няняси. Биринджи вариантда Няня кими верил-
мишдир (алиндя бошгабда гёйярти, вайылдайа-вайылдайа ги-
рир ичяри вя Джахангиря). Бала, нянян гаданы алсын бя гонагын нийя гял-
мяди.
Джахангир динмир вя нянясинин алиндян гёйяртини алыр, гедир отагына. Иззят няня
гайыдыр. Пюстя бишмиш габыны буглана-буглана апарыр ичяри.
Пюстя Пюстя – илк вариантда бир нечя йердя Матан адландырылмышдыр (Джахангиря). Бяс, Надир бала чёряйя гялмяйяджяк.
Джахангир . Мяним Надирдян хябярим йохду. Бу нядир.. (Биш-
мишя бахыр. Пюстя истяйир гетсин). Бу нядир. Бу нядир. Плов да вармы.
Пюстя. Вар.
Джахангир. Гарасы нядир.
Пюстя. Хинджамады.
Джахангир. Неджя хинджама.
Пюстя (гюля-гюля). Валлах, дилим тутмур. Билмирям хинджамады, йа
синджама.
Джахангир. Бяс, анамгил нийя чёряйя гялмир, Чичяк нийя гялмир,
халам харадады.
Пюстя. Эвдядирляр, билмирям нийя гялмирляр.
Джахангир (шорбадан бир-ики гашыг гётюрюб чагырыр). Ана, (сонра
бир-ики гашыг да гётюрюб йеня чагырыр) Чичяк.
Чичяк. (Плов нимчяси алиндя гирир ичяри). Дадаш, сян рахат чёряйини
йе, биз да гялирик.
Джахангир. Бяс, Надир нийя индийя кими гялмяйиб.
Мярджан ханым (гапыдан гирир). Джахангир, бала сян чёряйини
йе. Ола биляр кий, Надир бу гюн чёряйя гялмяйя.
Джахангир. Сябяби.
Мярджан ханым. Ня билим, дейир мяни йолдашларымдан бириси
нахара чагырыб. Она мал ати биширмисиниз. Анджаг Теймур бяйи гонаг
чагыранда она фисинджан плов биширирсиниз. Онун сёзю будур (пловун га-
расыны дюзюр Джахангирин габагына). Бах, чолпаны йавуг гой, бу да
хурма-бадам гарасыдыр.
Джахангир. Бах бу догру сёздюр. Инсан гяряк хагг тяряфдары ола.
Мян бу барядя Надири хеч гынамырам, бу ашикар бир ишдир кий, Теймур
бяйи сиз хамыдан артыг истяйирсиниз.
Мярджан ханым. Албяття, бунун бир сябяби вар кий, истяйирик.
Джахангир. Нядир сябяби.
Мярджан ханым. Сябяби одур кий, Теймур бяй да бизи хамы го-
наглардан артыг истяйир.
Джахангир. Хуб, агяр бу сёз догрудурса, мян буну билмяк ис-
тярдим кий, Теймур бяй ахыр бизи нийя озгяляриндян артыг истясин.
Мярджан ханым динмир вя кёнюлсюз шорбадан бир гашыг гётюрюб йемяк истяйир.
Джахангир (йемякдян алини чякир). Ахыр мян сяндян сёз
сорушурам.
Мярджан ханым. Чёряйини йе, сойутма.
Джахангир. Инди мян доймуш олсам, онда сян гяряк мяня джаваб
вермяйясян.
Анасы йеня динмир. Джахангир бир-ики гашыг да гётюрюб дурур айага. Додагларыны
чёряк дясмалы иля силир вя истяйир чыхсын гетсин. Зяряфшан гялир.
Джахангир. Ана, бугюнкю сёхбятляр, догрусу, мяним хеч хо-
шума гялмяди. Билмирям бу ня данышыгды. Теймур бяй беля гялди, На-
дир беля гетди, бу сёзлярин мянасыны мян хеч баша дюшя билмирям.
Зяряфшан ханым. Валлах, билмирям чёряк устя бу гядяр да-
нышыг олар кий, сиз эляйирсиниз.
Чичяк. Хала, валлах, лап догруджа дейирсян.
Пюстя. Сиз кий, бу плову йемяйяджякдиниз, бяс, нийя бизя бу гядяр
азиййят вердиниз.
Мярджан ханым. Джахангир, валлах, сян нахаг йеря бизя бахыб
чёряйини йарымчыг гойубсан, бах, чолпайа, хурма-бадама хеч ал вур-
мадын. Ахяр мян ганмырам сян нийя бизя бахырсан. Хярянин бир дярди
олар, сян ахыр, нийя бизя бахырсан вя чёряйини йарымчыг гойуб арвад-
ушаг сёхбятиня гарышырсан.
Джахангир (гялир анасынын йанына вя онун габагында дуруб, бир
гядяр динмир вя сонра дейир). Ана, гял, сяннян ачыг данышаг.
Мярджан ханым. (Чичяйя вя Пюстяйя тяряф). Бу габ-гаджагы
бурадан йыгышдырыб апарын. Озюнюз да бурадан гедин.
Гызлар эля да эляйирляр.
Мярджан ханым (оглуна). Джахангир, бала, гой сяня сёзюн
ачыгыны дейим.
Джахангир. Де, де, де гёрюм, ня дейирсян.
Мярджан ханым. Бяс, бу бядбяхтин гызы ня вахтадяк эвдя га-
ладжагдыр.
Джахангир. Хансы гыз.
Мярджан ханым (гапыйа тяряф бахыр). Хансы гыз оладжаг. Чичяк.
Джахангир. Ким она дейир кий, эвдя гал.
Мярджан ханым. Бяс, о, аря гетмяйяджяк.
Джахангир. Ким она дейир кий, аря гетмя. (Хирсиндян чийинлярини
туллайыр).
Мярджан ханым. А балам, ахыр ону гяряк аря истяйян ола кий,
аря гедя, йа йох.
Джахангир. Хуб, мян кимин габагыны кясиб гоймурам кий, ону
истясин.
Мярджан ханым. Валлах, Джахангир, мян билирям кий, сян бу
сёхбятляри хошламырсан. Чюнки ушаглыгдан сян Чичяйи истямирсян, ам-
ма, неджя олмуш олса, о, сянин анабир, атабир, догмаджа баджынды.
Джахангир (бир гядяр фикирляшир). Ана, валлах, сянин гяряк мяня
йазыгын гялсин вя мяни дарыхдырмайасан.
Мярджан ханым . Машаллах, машаллах сёз данышана. Бары бир
да беля сёзляри агзына алыб данышма, эшидян олар.
Джахангир. Эшидян олса, дяхи да йахшы олар. Хеч олмаса сян да
мяндян ал чякярсян.
Мярджан ханым (аджыглы дуруб гедир). Догрусу, сяннян даныш-
малы дейил. Сянин кефин гялиб.
Гедир. Джахангир китабларыны ачыр габагына, башлайыр китабларла мяшгул олмага. Пюс-
тя гялир. Галан габ-гаджагдан гётюрюб, апармаг истяйир. Бир Джахангиря бахыр, бир гет-
мяк истяйир. Иззят нянянин ахылтысыны эшидиб чыхыб гедир.
Иззят няня ах-вай иля гирир Джахангирин йанына вя о тяряфя-бу тяряфя бахыр вя гёрюр
кий, Джахангир китабларла мяшгулдур, динмяйир вя гетмяк истяйир вя гедяряк гапынын аг-
зында Джахангирдян сорушур:
Иззят няня. А балам, бяс, о йазыг гыз ня вахтадяк эвдя
галаджаг.
Джахангир нянясиня тяряф бахыр, хеч динмир. Няняси да она тяряф бахыр вя хеч бир
сёз демир. Хейли бир вахтдан сонра Джахангир нянясиня дейир:
Джахангир. Няня ня дейирсян.
Иззят няня. Беля, а гадавы алым, дейирям кий, ахыр ня вахта кими
о гыз эвдя галаджаг.
Джахангир. Хансы гыз.
Иззят няня. Беля, о йазыг Чичяк балам.
Джахангир хёвсялясиз нянясиня тяряф бахыр вя динмир. Бир гядяр кечяндян сонра
китабларыны вурур голтугуна, папагыны гойур башына вя отагдан чыхыб гедир. Няняси дин-
мяз-сёйлямяз бахыр Джахангирин далынджа. Мярджан ханым гялир.
Мярджан ханым. Ана, бах. Джахангир чёряйи да йарымчыг гойду
вя йягин кий, адж дурду, гетди.
Иззят няня. Ахыр нийя беля эляди. Сёзю нядир кий.
Мярджан ханым. Ня билим, дейир кий, Чичяйин сёзюню мяним
йанымда данышмайын.
Иззят няня. Нийя. Мягяр Чичяк сянин баджын дейил. Сян онун
гардашы дейилсян.
Мярджан ханым. Ана, валлах, инди дяхи сян гёрян дейил. Инди
дяхи ня баджы гардашы таныйыр, ня гардаш баджысыны таныйыр. Инди гяряк хяр
кяс оз башыны сахласын. Ня гардаша умид вар, на баджыйа умид вар. (Дяс-
малдан, гашыгдан бир-ики шей гётюрюб, отагдан чыхыб гедир).
Иззят няня. Ах, йазыг джаным, гёр ня гюня галдыг, гёр о йазыг
гыз ня гюня галды. Ня гардаша умид вар, ня баджыйа умид вар. Бяс, о
йазыг гыз ня вахтадяк эвдя галсын, башына харанын дашыны салсын, хара-
дан озюня омюр йолдашы тапсын, хяря гедиб озюня бир сары сачлы гыз тапа-
джаг, бяс, о йазыг гызын гюнахы нядир кий, сачлары гарадыр, сары дейил. Бяс,
нейлясин, кимя сёзюню десин, ах йазыг балам, бир да йазыг балам.
Диз устя чёкюб, гуйа, намаз гылыр вя башыны ашагы салыб, гойур дизинин устя вя сю-
кута джумур. Мярджан ханым гялир анасыны бу халятдя гёрюб, о да диз устя чёкюр вя ал-
лярини Аллахын дяргахына галхызыб данышыр.
Мярджан ханым. Худайа, мян сянин хикмятиня ал вура бил-
мярям, мясляхят сянин йанындадыр. Худайа, анд верирям сянин джяла-
лына, мяни сян бу дярддян хилас эйля, сян мяним бирджя дяня о йазыг
гызымын бяхтини ач, ахыр мян дост-дюшмян ичиндя хяджалятимдян йеря
гирирям. Ахыр кими мян баша салым вя кимя мян джаваб верим кий, мя-
ним ийирми учь йашында гызым индийядяк кор гыз кими эвдя галыб, аря гетмир.
Бяс, мян ня вядяйядяк она-буна бахыб, хясрят чякяджяйям. Бяс, хал-
хын гызлары он дёрд йаша чатмамыш аря гедир. Худайа, мян ня гюнахын сахи-
бийям. О йазыг гызын гюнахы нядир вя кимин гызындан аскикдир. Няджабят
десян, султан гызыдыр. Дярс десян, дярс охуйуб вя мюяллимлик эляйир.
Миллят иши вя джамаат иши десян, хяр гюн иджтимаи ишлярдя вя мяджлислярдя.
Абырлы десян, хамыдан абырлы. Инди бяс, йазыг гыздан дяхи ня истяйирляр.
Зяряфшан ханым (гапыдан гиря-гиря). Мярджан, валлах, Чичя-
йин эвини йыхан эля хямин джамаат ишляридир. Ня гядяр кий, геджя вя гюндюз
Чичяк мяджлислярдя кишиляр ичиндядир, кишиляр ичиндя онун гядри-гиймяти
олмайаджаг. Бах, буну сян йадында сахла. Бир сёздю мян дейирям.
Иззят няня (отурдугу йердя хярякят элямяйир вя башыны галдыр-
майыб дейир). Олмайаджаг, олмайаджаг, Зяряфшан йахшы дейир.
Мярджан ханым (Зяряфшана). Эх, сян да магыл сёз данышдын,
эля эвдя отуранлар аг гюня галыблар кий, Чичяк да эвдя отурсун. Бяс,
халхын гызлары нийя кишиляр ичиндя мин амялдян чыха-чыха аря гедирляр.
Бяс, Назлы хатын геджя да огланларнан гязирди, гюндюз да гязирди. Нийя
он дёрдя чатмамыш аря гетди. Нийя Байрам бяйин гызы Гызыл аря гетди.
Амма эвдя отуранлар неджя олду. Хансы аря гетди. Сян озюню нийя гё-
тюрмюрсян. Сянин ня вахтынды кий, башына гара дясмал баглайыб, йаслы ар-
вадлар кими эвдя омюр чюрюдясян. Бир да инди ня асрдир кий, джамаат ишиня
гарышмайыб, эвдя отурасан вя адамын тюкюню дидяляр. Валлах, билмирсян
кимин сёзюня бахасан. Эвдя отуранлары да мязяммят эляйирляр, джа-
маат ишиня гарышанлары да тёхмятляндирирляр. Лап Молла Нясряддинин эш-
шяк минмясиня дёнмюшюк. Минирсян, дейирляр нийя минирсян, минмир-
сян, дейирляр нийя минмирсян.
Иззят няня (отурдугу йердян тярпянмяйиб дейир). Мярджан дог-
ру дейир. Лап гара гюня галмышыг.
Зяряфшан ханым. Бунлар хамысы бяхтнянди. Хяр кясин бяхти
вар, аря гедяджяк, бяхти йохду, гетмяйяджяк.
Иззят няня . Хя, хя, бяхтнянди, бяхтнянди. Йазыг бядбяхт Чи-
чяк балам да бядбяхтдир, эля Зяряфшан балам да бядбяхтдир.
Хясрят хала (гоншу отагдан гялир. Мярджан ханыма). Ай ханым,
бяс, Теймур бяйин иши неджя олду. Бяс, эшитдим Чичяк ханымдан отрю
гедиб-гялир.
Мярджан ханым . Теймур бяй Чичяк ханымдан отрю гедиб-
гялмирмиш.
Хясрят хала. Бяс, кимдян отрю гедиб-гялирмиш.
Зяряфшан ханым (Хясрят халайа). Догрусуну билмяк истя-
йирсян. Теймур бяй зянджяфил-чёрякдян отрю гедиб-гялирмиш вя фисин-
джан пловдан отрю, хурма-бадамлы пловдан отрю гедиб-гялирмиш.
Иззят няня . Йазыг Чичяк балам, бяхтигара Чичяк балам.
Хясрят хала (Мярджан ханыма). Ай ханым, чох да дарыхмайын,
Аллах кяримдир. Чичяк ханым хяля джахалды, иншаллах, бяхти ачылар, гедяр.
Мярджан ханым . Хясрят, билирям гедяджяк, аввял-ахыр гедя-
джякдир. Анджаг ня вахт гедяджякдир. Сян дярдя дючар оландан сонра ге-
дяджяк. Сянин джанын чыхандан сонра гедяджяк. Сяни илляр узуну нявя-
нятиджяйя хясрят гойандан сонра гедяджяк. Йохса, нийя гетмяйяджяк.
Шяряф хала (Гялир). Саламялейкюм, Мярджан баджы. Пюстяйя де,
о хявянгдястяни бир саатлыга версин, йеня озюм гятириб гайтарарам.
Мярджан ханым. Алейкюм салам. Бах, хяля биз дураг кянара,
ахыр бу йазыг арвад инди нейлясин. Башына харанын дашыны салсын. Бяс, бу
арвадын гызы ня вядяйя кими дёрд диварын ичиндя дустаг галаджаг. Нечя
йашына кими эвдя отураджаг. Инди Йетярин нечя йашы олар.
Шяряф хала. Мярджан баджы, сянин джанын учюн инди он сяккиздян отюб-
дюр. Хаджы Хейдяр Мяккядян гайыданда Йетяр икиайлыг иди.
Пюстя (хявянгдястяни гятириб, Шяряф халайа верир). Шяряф хала, вал-
лах, халгда хеч гюнах йохдур, гюнах озюндядир. Гызыныза мюштяри чы-
ханда да хяряйя бир гулп гондарырсыныз. Одур, кечян ил Мирзя Гулам-
хюсейн Йетяри истяйяндя ня джаваб вердиниз. Дединиз Йетяр агырлыгы
гызыл гятирсин, гызы веряк.
Шяряф хала (алини додагына апарыр). Бой, башыма хейир, гыз, биз
хавахт эля сёз дедик. Мярджан баджы, имам Хюсейн хаггы йох, Мирзя
Гуламхюсейн, догрудур, гызы истяди, амма ахырда эшитдик кий, бир сары
сачлы урус гызы гятириб эвиня, озюня арвад эляйиб. Йохса, джанын учюн биз
ондан бир шей истямядик.
Зяряфшан ханым. Элядир, элядир, иш эля хямян сары сачлылар-
дадыр. Йохса, валлах, галан сёзляр нахагдыр. Ня гядяр кий, вилайятимизя
хямян сары сачлы гызлар ахышыб гялмякдядирляр, гызларымыз эвдя аря хяс-
рят галаджаглар.
Мярджан ханым (икиялли дизляриня чырпыр). Вай, йазыг джаным.
Пюстя (Мярджан ханыма). Ханым, чох да дарыхма, Аллах кяримди.
Мярджан ханым (Пюстяйя). Хя, кяримди, мян да билирям кя-
римди. Анджаг о кярим Аллах билмирям хавахт харайыма чатаджаг. Бу
йазыг арвадын (Шяряф халайа ишаря иля) харайына чатаджаг.
Шяряф хала. Мярджан баджы, бяс, бу йазыг Зяряфшан баджыны нийя
демирсян. Бунун ня вахтыдыр индидян дул галсын, тяк-тянха омрюню
йолдашсыз чюрютсюн, хяля гёряджякли гюню габагдадыр. (Зяряфшана) Йеня
динмирсян, ай йазыг.
Зяряфшан ханым (стяканлары шкафа дюзюр). Эх, Шяряф хала,
мянимки дяхи кечибди, хяля йекя-йекя гызларымыз гёзляри йолда гала-
гала хеч билмирям ня вахт нобат мяня чатаджагдыр.
Мярджан ханым. Ахыр, нобат нейлясин. Гёр ня гядяр гёзю йол-
да оланлар вар. Хеч бир эви нязяриня гятирирсян кий, орада йетишмиш гыз,
гартымыш гыз олмасын, дул гялин олмасын.
Шяряф хала. Догрудур.
Мярджан ханым. Бах, эля бизимкиляр дёрд няфяр олду.
Шяряф хала. Догрудур.
Мярджан ханым. Бах, бу мяхлядя Хырда ханымын гызы.
Шяряф хала. Элядир.
Мярджан ханым. Хаджы Гюлмяммядин гызы Арик.
Зяряфшан ханым. Кябля Мусанын гызы Мехри.
Чичяк. Ханогланын гызы Дилбяр.
Шяряф хала. О мяхлядян Физзянин гызы.
Мярджан ханым. Назлы халамын гызы Хейранса.
Хясрят хала (гирир ичяри, алиндя йуйулмуш чянгял-бычаг). Бяс,
бичаря Тутуну нийя демирсиз. Бяс Мяммяд бяйин гызы Няргизи нийя
демирсиз.
Чичяк. Илдырымын гызы Телли.
Зяряфшан ханым. Зейняб галды, Фатма ханымын гызы Зейняб.
О нядир эй, Губад бяйя нишанлы иди, сора гызы туллады, гетди йяхуди гызы
алды.
Мярджан ханым. Хяля бизим йадымыза дюшянляр бунларды. Бяс,
гёр, йадымыза дюшмяйянляр ня гядярдир.
Шяряф хала. Мярджан баджы, сянин башын учюн хядди-хесабы
йохду. Ах, йазыглар.
Хясрят хала. Шяряф баджы, валлах, хеч билмирям ня гюня гала-
джайыг.
Чичяк. Ня гюня галаджайыг, хамымыз дул галаджайыг.
Пюстя. Хеч йюз ил да бундан сора бу гядяр гыза ар тапылмаз.
Мярджан ханым (аджыглы, Пюстяйя). Хя тапылмаз, сян йахшы би-
лирсян кий, тапылмаз. Сянин ня веджиня кий, тапылмаз. Сян йягин озюня ар-
хайынсан кий, сянин учюн тапылар. Онунчюн беля архайын данышырсан. Бяс,
неджя олар кий, сяня тапылар, озгяляриня тапылмаз. Элядя бу гядяр гыз
апарыб озюню Кюря тёксюн. Дяхи беляликля, баш сахламагын ня файдасы,
валлах, мян лап безикмишям. Аллах мяня бир мюфтя олюм гёндярсин, та
бу гюнляри гёрмяйим. Ахыр мяним гызымын гюнахы нядир кий, бу йаша
чатсын вя гёзял-гёзял огланлара хясрят галсын. Бяс, о бири йазыгларын
гюнахы нядир. Дюнян гёрдюм кий, гызым Чичяк гямгин отуруб фикир дяр-
йасына джумубдур. Дейирям, гызым, няйин фикрини эляйирсян. Гёр, мяня
ня дейир. Дейир, анаджан, бяс, мян ня вахт аря гедяджяйям. (Долухсу-
нур) Дейирям, гызым, Аллах кяримдир, уряйини сыхма, иншаллах, сянин да
бяхтин ачылар, гедярсян. Йазыг гыз гёр, ня дейир:– Ана, дейясян, индики
асрдя ар-зад моддан дюшюбдюр. Гёрюрям хеч мяним узюмя бахан да
йохду (аглайыр).
Шяряф хала (аглайыр). Догрудан да, гёрясян, бунун ахыры ня
оладжагдыр.
Зяряфшан. Ах, ар, ар. Дяхи ар-зад моддан дюшюбдюр.
Мярджан ханым (аглайа-аглайа). Йох дяхи биз ар узю гёрмяник.
Хясрят хала (аглайа-аглайа). Йох дяхи биз ар узю гёрмяник.
Чичяк вя Зяряфшан да йавашджа аглашыб, чаргатларынын уджу иля гёз йашларыны силирляр.
Мярджан ханым да, Шяряф хала да, Хясрят хала да, Пюстя да йавашджа аглашырлар. Бу хейн-
да ики няфяр гоншу арвадларындан башларыны ичяри узадыб сорушурлар.
– Ай баджылар, бура йас йериди.
Ичяри гириб, башлайырлар аглашмага. Бунлардан савайы, учь-дёрд арвад гириб вя мю-
вафиг гайдада хяря оз олянлярини унван эдиб, башлайыр агламага. Мярджан ханымын эв
адамлары аглайа-аглайа дейир:
Ар, ар, вай, йазыг джанымыз.
Бу хейндя Надир бала алиндя китаб гирир ичяри вя дурур арвад мяджлисиндя, отагын
орталыгында вя узюню тутур анасына вя тяяджджюбля сорушур:
Надир бала. Ана, бу ня аглашмады.
Мярджан ханым. Бала, о йазыг атан йадыма дюшдю, башладым
агламага. Бу аталары ряхмятликляр да сясимизи эшидиб гялдиляр. Бунларын
да гялбляри нязилди, башладылар бунлар да аглашмага.
Надир бала ортада дуруб тяяджджюбля гах о арвада вя гах бу арвада бахыр. Арвадлар
да буна бахырлар. Бир овгат хеч кяс динмир.
Надир бала. Мян хеч зад баша дюшмюрям.
Зяряфшан. Халан гаданы алсын, дяхи нийя баша дюшмюрсян. Хя-
рянин бир дярди вар, аглайыр да. Сян нийя арвад ишиня гарышырсан, кеч гет
отагына да.
Хясрят хала . Бала, халан йахшы дейир, кеч гет ишиня.
Надир бала . Хясрят хала, сян Аллах, мяни баша сал гёрюм бу
ня йасды, бялкя бир адам олюб.
Мярджан ханым (гёзюнюн йашыны силя-силя). Валлах, оглум бир
кяс олмяйиб. Догрусу, бу йазыг гызларын дярдиня аглашырыг.
Надир бала. Неджя гызларын.
Мярджан ханым. Ня билим, аввял эля оз баджын Чичяйин.
Надир бала (тяяджджюбля). Чичяйя ня олуб.
Хясрят хала. Бой, башыма хейир. Хяля сорушур да кий, Чичяйя
ня олуб. Дейясян кий, оз догма баджысы дейил.
Надир бала (Хясрят халайа тяряф чёнюр). Ахыр, сорушурам кий,
Чичяйя ня олуб.
Хясрят хала. А балам, ахыр ня вахтадяк ийирми учь йашында бир
гыз эвдя галыб аря гетмяз.
Надир бала (тяяджджюбля). Эля бу.
Биринджи йад арвад. Бой, башыма хейир, хяля бу азды.
Надир бала (биринджи арвада тяряф чёнюр). Сян ня дейирсян эй.
Мярджан ханым. Бала, хирсини йе, бир гулаг ас гёр ня дейирляр.
Икинджи йад арвад. Бой, башыма хейир, дейясян кий, хеч бунун
баджысы дейил.
Надир бала. Хуб, баджымды, ахыр, она ня олуб.
Учюнджю йад арвад. Ня оладжаг, дейирдик кий, йазыг гыз индийя
кими нийя аря гетмясин.
Надир бала (уджадан, аджыглы). Джяхяннямя гетсин, гора гетсин.
Зяряфшан. Бала, бир де гёрюм огланларла сян гязиб-доланырсан,
бир де гёрюм нийя онларын бири гюл кими баджына элчи гёндярмир.
Дёрдюнджю йад арвад . Бах, бу йахшы сёздю.
Бешинджи йад арвад. Хяля бир бундан сорушмалы кий, бу озю
нийя хяля эвлянмир. Нийя. Бунун эвлянмяли вахты дейил.
Биринджи йад арвад. Чох аджяб вахтыды.
Надир бала (биринджи йад арвада). Ай арвад, мяндян ал чякин.
Мярджан ханым. Бой, башыма хейир.
Хясрят хала. Ахыр сяндян сорушурлар кий, сян озюн нийя эвлян-
мирсян.
Икинджи йад арвад. Ди, джаваб вер гёряк, озюн нийя бу гызларын
бирини алмырсан.
Надир бала (китабы галдырыр башынын устя вя истяйир вурсун). Ал
чякин мяндян, йохса, валлах, билмирям нейляйям.
Мярджан ханым. Ай балам, да нийя чыгырырсан.
Надир бала. Чох йахшы эляйирям чыгырырам. Мяним ня вахтымды
кий, эвляням.
Хясрят хала. Неджя ня вахтымды. Сян мягяр, ушагсан.
Икинджи йад арвад. Неджя ня вахтымды.
Учюнджю йад арвад. Чох аджяб вахтынды.
Надир бала (онун устя чыгырыр). Ал чяк мяндян кафтар.
Мярджан ханым. Бой, башыма хейир.
Зяряфшан гялир йапышыр Надир баланын голундан вя чякя-чякя апарыр о бири отага вя
Надир бала гедя-гедя арвадлара чямкирир, арвадлар да буна чямкирир. Эля бил бир дястя
ит дилянчинин башына гомарыб вя дилянчи озюню горуйа-горуйа далыда лы гедир.
Мярджан ханым. Хей, инди дейирсян, гызларымыза ар тапылмыр.
Онларын бири да эля мяним оз огланларымды. Хяля буну нийя дейирсиниз.
Бёйюк гардашы Джахангирин ийирми бир йашы вар, онун йанында хеч
эвлянмяк сёзю данышмаг олар. Хяля бу йахшыды.
Биринджи йад арвад. Валлах, Мярджан баджы, анд олсун Хязрят
Аббаса, геджяляри йуху йухуламырам. Ахыр билмирям кий, о башыдашлы
Гюлпяри ня вахт аря гедяджяк, валлах, бу гюсся мяни олдюряджяк.
Икинджи йад арвад (габагкы арвада). Баджыханым, имам Хю-
сейн хаггы, эля мян да о гюндяйям.
Учюнджю йад арвад. Хяля сизинки бирди. Аллаха анд олсун,
гызларымын учю да йетишиб, учь-дёрд илди кий, гёзляри йолдады (ах чякир).
Валлах, хеч билмирям кий, ахыры неджя оладжаг. Ах, вай.
Хясрят хала. Пейгямбяря анд олсун кий, бу дярд йаман дярдди.
Зяряфшан. Ах, аман Аллах.
Надир бала (гапыдан башыны узадыр вя дейир). Ай арвадлар, мян
хеч баша дюшя билмирям кий, озюнюзя ар ахтарырсыныз, йа гызларыныза ар
ахтарырсыныз.
Хясрят хала. О ня сёздю. Аллах ня истяся о оладжагды. Гисмятин
няди.
Мярджан ханым. Нийя. Эля бирджя гыз аря гедяр. Дул арвад аря
гетмяз.
Шяряф хала. Хяля ону де кий, гёряк ар тапылыр кий, йа озюмюз, йа
гызымыз аря гетсин.
Дёрдюнджю йад арвад. Худавянди-алямин дяргахына анд
верирям кий, о йазыг гызларымыза бир гюн агласын. Онларын бахтыны ачсын.
Мярджан ханым (арвадларын бириня). Зейняб баджы, Аллах сянин
о гюлюзлю гызына бир нишанлы йетирсин, йохса онун да аря гетмяк вахтыды.
Дёрдюнджю йад арвад. Мярджан баджы, анд олсун мяним ушаг-
ларымын джанына, мяним арзум будур кий, аввял Чичяк ханымын бяхти
ачылсын, сора да нёвбят бизимкиляря йетишсин.
Биринджи йад арвад (Зяряфшана). Ай Зяряфшан ханым, валлах,
биз гызлардан данышырыг, бяс сянин ня вахтынды кий, нечя иллярнян эвдя дул
галасан. Омрюню джахил-джахил чюрюдясян. Сянин хеч отуз йашын йохду.
Зяряфшан. Ай Гямяр хала. Мяннян дейил кий, хярянин бир
гисмяти вар.
Иззят няня. Вай, вай, йазыг джаным, билмирям балаларымын хан-
сынын дярдини чяким. Бир йандан Чичяйин дярди, бир йандан Зяряфшанын
дярди мяни алыб. Ах, йазыг джаным.
Шяряф хала. Имам Хюсейн хаггы йаман дярдди.
Хясрят хала . Гёр дюнян йазыг Чичяк мяня ня дейир. Дейир,
хала, мян эля омрюмюн ахырына кими арсиз галаджагам. Дейирям, балам,
сябр эля, Аллах сябр эляйянляри дост тутар. Валлах, йазыг гыза эля уряйим
йанды кий, агламаг мяни тутду (аглайыр).
Биринджи йад арвад. Хясрят баджы, хяля мяни демирсян, оз-
гяляри биринин дярдини чякяндя, мян учюнюн дярдини чякирям. Учюнюн
вахты йетишиб, ар дейиб хазыр дурублар. Хясрят баджы, валлах, онларын дярди
мяня геджяляр рахатлыг вермир, йуху да йухулайа билмирям (долух-
сунур).
Учюнджю йад арвад. Ах, сиз дейирсиз кий, йяни бу омюрдю кий,
омюр эляйирик. Зяхримар олсун эля омюр кий, биз омюр эляйирик. Эля би-
зим бичаря Зяргюл сюбх тездян йериндян галхыр, эля беля гёрюрям кий,
хялвятджя акошканын габагыны кясиб, кючядян кечянляря вурхавур ал
эляйир вя огланлара бахыр. Эля сяхярдян ахшамадяк пешяси ах чякмяк-
ди. Билмирям, бу йазыгын ахыры неджя оладжаг. Ах, йазыг гыз (долхусунур).
Дёрдюнджю йад арвад (аглайа-аглайа бир сёз данышыр вя
йахшы эшидилмир. Анджаг хяр джюмлянин ахырында бу кялмя ашкар эшидилир).
Ар, ар… (Гейри арвадлар да олюйя аглайан кими сяс-сяся вериб аглашыб
охшайырлар). Ар, ар...
Эля бил кий, олюйя аглашырлар. Хясрят ханым, Зяряфшан, Шяряф хала, Иззят няня агла-
йана охшайырлар. Чаргатларынын уджу иля гёзлярини силирляр. Бу хейндя Джахангир голтугун-
да китаблар тялясик гирир ичяри вя тёвшюйя-тёвшюйя дурур мяджлисин ортасында вя дейир:
Джахангир. Ана, бу ня аглашмады, ня бядбяхтчилик уз верибди.
Ана, сян Аллах, тез мяня догрусуну де. Йохса, дарюлфюнундан бура
кими гачмышам. Гоншумуз Аслан Мирзя дарюлфюнунда мяндян
сорушду кий, сиздя ня аглашмады. Ана, сян Аллах, тез джаваб вер.
Мярджан ханым. Оглум, горхма, эля бир шей йохду.
Иззят няня. Бала, иншаллах, бир шей йохду.
Зяряфшан. Бала, уряйини сыхма, Аллах кяримди.
Джахангир (йад арвадлара диггят эляйир). Бу арвадлар бура джям
олмагда йягин бир шей вар кий, йыгышыблар.
Хясрят хала. Бала, эля бир олюм-итим йохду. Анджаг эля онлар
да биз дярддяди, онунчюн йыгышыблар кий, бир йердя дярдляшяк.
Джахангир. Бяс, Надир бала ханы.
Мярджан ханым. Надир бала да лап ипдян-сапдан чыхыб, лап
аглы-зады да гачыб.
Иззят няня. Йазыг, о йола кий, Надир бала дюшюбдю, эля бир дярд
да Надирин дярдиди.
Джахангир. Мян сизя йалварырам кий, ахыр аглашманыза сябяб няди.
Мюршид дайымдан ня хябяр. Азарлы дейил. Мян олюм, ана, гохум-
агрябадан азар-бизар хябяри, олюм-итим хябяри эшитмяйибсиниз кий.
Зяряфшан. Джахангир, сянин джанын учюн хеч бир азар-бизар хябяри
бир йандан эшитмямишик.
Арвадлардан бир-икиси дуруб айага, гетмяйя хазырлашырлар.
Джахангир . Бяс, бу арвадлар кимдирляр.
Мярджан ханым. О айаг устя дуранларын бири Фаися хала, бири
Узейирин досту Ханымды. Йердя отуранлар да Ширин ханым, бири Чяпкян
халады вя о тяряфдя дуран да Ибрахимин арвады Дюкджя баджыды.
Джахангир мат вя мяяттял галыб бир шей баша дюшмюр вя динмир.
Биринджи йад арвад (Мярджан ханыма). Мярджан ханым, Джа-
хангир бяй йягин кий, ишдян халы дейил. Чюнки нигарана охшуйур. Йахшысы
буду кий, мятляби ачаг гойаг орталыга.
Мярджан ханым (биринджи арвада). Валлах, биз чох демишик. Истя-
йирсян, инди да сян де. Бялкя, сянин сёзюн Джахангиря кар эляйя.
Джахангир анасы данышанда диггятля она бахыр, биринджи йад арвад данышанда диггятля
она бахыр.
Биринджи йад арвад. А бала, Джахангир бяй, бяс, бу гыза сянин
йазыгын гялмир.
Джахангир. Хансы гыза.
Биринджи йад арвад. О Чичяк ханыма.
Джахангир. Чичяк ханыма ня олуб кий.
Биринджи йад арвад. Бяс, бу гыз ня вядяйядяк аря гетмяйиб,
эвдя галаджаг.
Джахангир (аджыглы). Эля бу. (Анасына тяряф аджыглы вя уджадан)
Ана, бу арвадлары тез бурадан рядд эля, йохса бу саат бурада биабырчылыг
саларам.
Арвадлар дурурлар айага кий, гетсинляр. Кючядя ушагларын сяс-кюйю эшидилир.
Надир бала (оз синниндя бир ушагын голундан йапышыб чякир
отага). Хала, бах, бу оглан эвлянмяк истяйир, дедийин гызларын бирисини
верин бу оглана.
Мярджан ханым тяшвишя дюшюр, йад арвадлардан хяджалят чякир, Джахангир онлары
говур вя Надир бала да онлара саташыр.
Мярджан ханым (Надир балайа). Надир, джяхянням ол бурадан
гет вя о сёзляри агзына алыб данышма.
Джахангир (арвадлара узюню тутур). Бах, беля олар. Чох хошума
гялди. Сизин кими арвадларын джавабыны бу ушаглар веря биляр. Хей, нийя
динмирсиниз. Ар ахтарырсыныз. Бу да сизя ар.
Бурада отага беш-алты ушаг хюджум чякир. Биринджи ушаглар о бири ушагын голундан
тутуб чякир габага вя арвадлара тяряф узюню тутур.
Биринджи ушаг. Чёлмяк хала, бу оглан да эвлянмяк истяйир. О
гызларын бирини да бу оглана верин.
О бири ушаг да гейри биринин алиндян тутуб чякир габага.
Джахангир (оз отагындан чыхыб ушаглара бярк чыгырыр). Джяхянням
олун бурадан (ушаглар чякилирляр, арвадлара тяряф). Сиз да рядд олун,
йохса пешман оларсыныз.
Ушаглар рядд олур, арвадлар да онларын далынджа чыхырлар. Мярджан ханымдан башга эв
адамларынын хамысы гизлянир. Галыр бирджя Мярджан ханым вя Джахангир.
Джахангир . Мян дяхи хеч бир кяси баша сала билмярям кий, бу
эвдя бир дястя гадын ар ахтармаг йолунда эля бир йас гурублар кий, гуйа,
азиз бир гохумлары олюбдюр. Хеч кяси инандыра билмярям кий, о арвадла-
рын бири мяним анам Мярджандыр, бири мяним баджым Чичякдир. Мярджан
мяркязи гадынлар клубунун ряхбяри, мядяни хюджум хейятинин сядри,
шура мяктябинин мюдиряси, фиргя намизяди Джахангирин анасы Мярджандыр.
Онун гызы Чичяк – сабигдя Тагыйев гимназийасынын талибяси, хямин
мяктяби битирмиш вя битиряндян сонра хямин мяктябдя мюяллимлик вя-
зифясини газанмыш вя мядяни хюджумда хяр бир комиссийада актив ишти-
рак этмиш бир гыздыр. Бир де гёрюм, ана, мян кимя джаваб веря биля-
джяйям.
Мярджан ханым гялир акошкалары ортмяйя башлайыр.
Мярджан ханым (алчаг сясля). А балам, та нийя чыгырырсан.
Бялкя кючядя дост-дюшмян вар, бялкя сянин сёзлярини онлар эшидирляр.
Джахангир . Кючядян отян дост-дюшмян… (Мюршюд дайы
йавашджа гирир отага). Чохдан сиз джиджи-баджыларын няря чякмяйини эшидиб-
ляр вя оз хесабларыны апарыблар. Инди ону билирляр кий, биз Чичяйя ар тап-
маг йолунда кюпягирян гарылары бура топлайыб, бёйюк бир мярякя го-
пардырыг. Вай мяним халыма. Ол, ол, фиргя намизяди Джахангир...
Мюршюд дайи – биринджи вариантда асасян Имран дайы ады иля иштирак эдир. Бязи мягамларда Вялямир дайы ады иля тягдим олунур. Бир нечя йердя Мир дайы адландырылмышдыр. Ики-учь йердя Мюршюд дайы сёзюня раст гялинир кий, онларын да узяриндян хятт чякилмишдир (ушаг кими гачыр, аввял алини гойур Джахангирин агзынын устюня, йавашджа дейир). Бир динмя сус.
Ушаг кими гача-гача гедир акошкалары бярк-бярк ортюр. Отаг гаранлыг олур. Сонра ушаг кими гедир Мярджан ханымын алиндян йапышыб апарыр хярямхана отагына, гялир дурур Джахангирин ан йавугунда вя йавашджа дейир.
Мюршюд дайи. Сян мяни кёхняпяряст вя кёхня адам хесаб элямя. Мян да эля сиз тязяляр тяк дейирям кий, овлад ата-анайа хяр сёзю ашкар дейя биляр вя лазым олан йердя ата-анайа аг да ола биляр. Анджаг мяним сёзюм будур кий, хеч бир сирри ачмаг олмаз. Бу барядя мян аввял Мярджаны гынайырдым кий, ар мясялясини гохум-гоншуйадяк няшр эдир. Няшр(я) – дагытмаг, йаймаг. Санийян сян Джахангири да мян сяхв элямиш гёрюрям, чюнки Мярджан кими тяджрюбясиз бир арвада гошулуб, чыгыр-багыр эляйир, эв сиррини эвдян кючяйя чыхарырсан. Санийян(я) – икинджиси.
Джахангир. Дайы, сян бир фикир эля кий, бир эвдя бир гадын йашыйа,
озю тярбийяли вя дярсли, иджтимаи ишлярдя чалышан бир гадын. Пешяси дярс,
китаб вя маариф, озю вя гызы мядяни хюджумда да хямишя габагда гет-
синляр. Сюбх вя шам иджтимаи ишлярдян гери дурмайан бир эвин габагын-
дан кечяндя гулагына бир ах-наля чата: – Ах, ар, ар.
Мюршюд дайы йавуглашыб истяйир Джахангирин агзыны алиля ортя. Джахангир дяхи алини
рядд эдир вя дайысына дейир:
Джахангир. Сян Аллах, дайы, гой сёзюмю дейим, гой, уряйими
бошалдым, йохса, багрым чатлайыр.
Гапынын далындан Мярджан ханым башыны узадыб, горха-горха дейир:
Мярджан ханым . Бала, Джахангир, бу дяфялийя сян бизи багышла,
аман гюнюдю, бу дяфялийя сян гюнахымыздан кеч. Валлах, Зяряфшан да,
Чичяк да, хятта анам да хяджалятдян олюб гуртарыблар.
Мюршюд дайи (гачыр, оз зору иля гапыны басыр кий, Мярджанын сяси
кясилсин вя гача-гача дейир). Сус...
Джахангир (узюню ики али иля ортюр) Бах, бах, инди йолдашларын гёр
ня дейяджякляр: – Будур, фиргямизин актив узвляри вя хятта ряхбярляри.
Будур, онларын иджтимаи мяншяйи. Джахангир кими хяр бири хан-султан ба-
лалары. Бир узлярини фиргяйя тяряф тутуб дейирляр: Бизик Марс-Ленинин хят-
тиля хярякят эдянляр вя эйни заманда да икинджи узлярини кёхня дудман-
ларына тутуб, йетишмиш гызларыны иджтимаи ишлярдян гачыртмаг учюн онларын
тез бир вахтда аря гетмякляриня сябрсизлик иля мюнтязирдирляр. Эля бир
сябрсизлик иля кий, бу ишин тяхириня йас тутуб, джиджи-баджылар мяджлисиндя йас
гурурлар. Вай, вай (юзюёртюлю йыхылыр диван дёшяйинин устя вя аглайыр).
Мюршюд дайи (бёйюк тяшвишля Джахангиря). Сус, динмя,
динмя…
Джахангир данышдыгджа гачыр вя ахырда да гедир хярямхана отагынын гапысыны далдан
баглайыр. Кимся орадан гялмяк истяйир.
Мюршюд дайи (йавашджадан дейир). Аллах хатириня гялмяйин,
Аллах хатириня гялмяйин.
Джахангир бирдян узандыгы йердян галхыр вя папагыны гойур кий, дурсун бир йана
гетсин. Мюршюд дайы бярк йапышыр онун голундан вя йавашджа дейир.
Мюршюд дайи. Сянин джанын учюн, гойманам. Сян чох
нарахатсан, гял, гедяк отагында йарымджа саат узан, синирлярин динджялсин.
Джахангир бир гядяр динмир вя дайысынын узюня бахыр. Сонра дейир:
Джахангир . Мюршюд дайы, истяйирям аджыгнан бу саат гедям аризя
верям, фиргядян чыхам.
Мюршюд дайы бир аддым чякилир гери вя бир сёз демир. Джахангир джялд дурур айага.
Дяхи бир сёз демяйиб чыхыр кючяйя, гедир. Мюршюд дайы гедир, арвад отагынын гапысыны
йавашджа ачыр. Мярджан ханым йавашджа гирир ичяри вя о узя-бу узя бахыр, Джахангири гёр-
мюр. Мюршюд дайы саг али иля агзында данышмамагы ишаря эдир.
Мярджан ханым (йавашджа). Дейясян, Джахангир гедибди.
Мюршюд дайи (йавашджа). Гедибдир.
Мярджан ханым. Дадаш, сян Аллах, акошканын бирини ач, лап
тянгяняфяс олдуг.
Мюршюд дайи (бир ах чякяндян сонра). Мярджан гет Зяряфшаны,
Чичяйи вя анамы чагыр, гялсинляр бура. Амма дяхи сайдыгыны адамлар-
дан савайы бир кяс гялмясин (Мярджан гедир).
Мюршюд дайы алляри далында отагда вар-гял эляйир. Мярджан гирир ичяри.
Мюршюд дайи. Бяс, Надир бала хардады.
Мярджан ханым. Бу гюн о чёряйя гялмяйиб, анджаг, арвадлар-
нан байаг сёзляшди, йеня чыхды, гетди.
Зяряфшан, Чичяк вя Иззят няня гялирляр. Мюршюд дайы гедир йеня акошкаларын
гапыларыны ортюр, анджаг бирини ачыг гойур. Мярджан ханыма тяряф узюню тутур.
Мюршюд дайи (йавашджа). Мярджан, о гоншу арвадларыны байаг
ким бура чагырмышды.
Мярджан ханым. Дадаш, сянин джанына, бир кяс чагырмамышды,
анджаг озляри гялмишди.
Мюршюд дайи. Бяс, аря гетмяк сёхбятини (о узя-бу узя бахыр
вя кючя акошкасына тяряф бахыр. ) ким бурада ачмышды.
Арвадлардан бир кяс динмир. Чичяк утандыгындан йаваш-йаваш гетмяк истяйир.
Мюршюд дайы гедиб ону гайтарыр.
Мюршюд дайи. Чох бёйюк сяхв, чох бёйюк гялят (Чичяйя тяряф)
Чичяк, сян гедя билярсян.
Чичяк гедир, Мюршюд дайы гедиб онун далынджа гапыны баглайыр.
Мюршюд дайи. Мярджан, аввяла, о йас мяджлисини кий, бу гюн бу-
рада гурдунуз, о мяджлиси бурада гурмага хеч люзум йох иди. Икинджи да
будур кий, о мяджлися гоншу арвадларыны чагырмаг вя йад арвадлара сирр
вермяк бёйюк бир гяфлятдир.
Мярджан ханым (оз-озюня). Бах, буну дадашым дюз дейир.
Зяряфшан ханым. Дадаш, бяс, Джахангир хара гетди.
Мюршюд дайы бу суала джаваб вермир вя оз тяряфиндян арвадлара бу суалы верир.
Мюршюд дайи. Сёз йох кий, бу гюн Галхан бяй чёряйя гялмяди.
Мярджан ханым. Дадаш, сян йягин билирсян кий, гялмяди.
Мюршюд дайи. Мян ону билирям кий, (о узя-бу узя бахыб, папи-
росуну эшир) мян ону билирям кий, (йавашджа о тяряфя бу тяряфя бахандан
сонра дуруб гедир акошкадан кючяйя бахыр) хамы джахил-джухулу бу
эвдян уркюдюб гачырдаджагсыныз.
Мярджан ханым . Дадаш, биз ня эляйирик кий, джахыл-джухул биздян
гачыр.
Мюршюд дайи. Онлары мюштябех эляйирсиниз.
Мярджан ханым. Биз ахыр ня эляйирик.
Мюршюд дайи. Онлар гонаг гяляндя зянджяфил-чёряклярин вя
шякяр-чёряклярин, гурабийялярин далыны кясмирсиниз. Мюшянбя пловла-
рын, фисинджан пловларын далыны кясмирсиниз, онлар мюштябех олуб гачырлар.
Зяряфшан ханым . Дадаш, сян да эля Джахангир кими даны-
шырсан.
Мюршюд дайи (о узя-бу узя бахыб вя лап йавашджадан). Джахан-
гири мян чох хошлайырам. Чюнки чох гейрятлидир. Бирджя мяслякджя мян
ондан айрыйам. Бу да аввял-ахыр дюзяляджяк (дуруб гедир кючяйя хял-
вятджя бахыр). Амма Мярджан, бу сёзляри анджаг сизя дейирям ха. Зяряф-
шан, бах мяним хасиййятими билирсян ха. Бу сёзляри анджаг сизин икинизя
дейирям.
Мярджан ханым. Дадаш, Галхан бяй барясиндя дедийиня мян
шярик дейилям. Галхан бяй зянджяфил-чёрякдян вя фисинджан пловдан га-
чан дейил.
Мюршюд дайи (о узя бу узя бахыр). Гыз, бир аз йавашдан да-
нышсан хята кий, олмаз.
Мярджан ханым . Галхан бяй бизим эвдян о сябябя гачыр кий,
Джахангир ону истямир.
Мюршюд дайи. Мярджан, (акошкалара бахыр) бу мясялядя гюнах
йеня сиздядир.
Мярджан ханым (дарыхыр). Эх, дадаш, сян эля дюнйанын гюнах-
ларынын хамысыны бизим устюмюзя дейясян йыхаджагсан. Ахы биз башыдашлы
ня эляйирик.
Мюршюд дайи. Джахангир истяйир кий, Чичяк али мяктябляря гирсин
вя дярс охусун. Анджаг сиз Чичяйи аря вермяк истяйирсиниз. Озю да Гал-
хан бяйя. Бяй вя ханла да Джахангир гохум олмаг истямир. Вяссялам.
Зяряфшан ханым. Ай дадаш, валлах, беля дейил, биллах, беля
дейил. Ня эляйирик, хеч Галхан бяй олмасын, гой ряиййят олсун, гой чо-
бан олсун, тярякямя олсун, кяндли олсун, анджаг ар олсун. Сёз йох кий,
ганаджагы вя дярси олсун. Хяр кяс олур-олсун, йохса йазыг гыз бу ил
ийирми дёрдя айаг гойур. Бяс ахыры неджя олсун. Эля оляня кими эвдя чюрюмя-
йяджяк кий.
Джахангир гирир ичяри вя Зяряфшанын ахырынджы сёзляринин джавабында беля сёйляйир.
Джахангир . Хала, беля сянин башына доланым, ахыр бир де гёрюм,
хярянин бир мясляки, хярянин бир агидяси олар. Гёрюрсян бири мюсял-
манды, бири хачпярястдир, сюннюдюр, шиядир. Мяним да мясляким будур.
Сян бяйи-ханы хошлайырсанмы. Мян да чобан вя тярякямяни хошлайы-
рам. Сёзюн нядир. Йохса, сян эля билирсян мян Чичяйи истямирям. Ся-
нин джанын учюн дюнйаларджа истяйирям (Мярджан ханым дясмалыны гёзля-
риня басыр). Анджаг мян Галхан бяйи истямирям. Ондан отрю кий, о бяй
вя бяйпярястдир. Онунла гохум олмаг да истямирям, хярчянд кий, бир
гядяр дёвляти да вар. Хазыр оз профессорумуз Шахзадя Арвахаллах хан
кий, Галхан бяйдян мин дяфя дёвлятли, няджабятлидир. Шахзадя Арвахаллаххан – Джахангирин мюяллими, асяб хястяханасынын баш директору, профессор. Асярин бир йериндя о, доктор Рухзад кими адлан-дырылмышдыр.
Мян беля бир вюджуду да гохумлуга гябул этмякдян узагам. Бир сурятдя кий, элм вя тярбийяджя чох да профессорду. Хазыр гюню дюнян мяня сёхбят арасында профессор Арвахаллах хан дейир кий, Джахангир бяй дюнян мян сизин эвин габагындан кечяндя акошканызда дёрд-беш няфяр гадын хейлагы гёрдюм.
Онлар захирдя няджиб, йягин кий, батиндя тярбийяли вя няджабят сахиби олар-
лар. Гяряк аджаба оз профессоруну о алиджянаб хатынларла гёрюшдюрюб, он-
ларын ширин сёхбятиня шяряфйаб эдясян. Мян беля бир тяклифин мюгабилин-
да анджаг “йа гисмят” дейя билдим. О йердя кий, озгя йолдашларым мя-
ним йеримя йапышарды профессорун голундан, ону далына миндириб, гяти-
рярди эвиня. Мян да беля адамам. Дяхи ня эляйим. Мянля дейил кий,
озю да ким. – профессор, асябиляр хястяханасынын баш директору, Тюр-
кюстан шахзадяси Арвахаллах хан.
Бу сёзю эшидян кими Мюршюд дайы тяяджджюбдян галхыр айага. Мярджан ханым да
дикялиб галхыр вя гялиб Джахангири гуджаглайыр вя о узюндян, бу узюндян опюр. Зяряфшан
гапыны ачыр.
Зяряфшан ханым. Чичяк, Чичяк.
Чичяк вя Пюстя гялирляр.
Чичяк. Ня вар.
Иззят няня ах-вайла гялир. Хясрят хала, Шяряф хала гялирляр.
Арвадлар гарышыр бир-бириня.
Хясрят хала. Бой, башыма хейир.
Шяря фхала. Бой, ай ушаг, ня вахт шахзадя бизи гёрюб.
Мюршюд дайы арвадлары сакит эляйир, хяряни оз йериндя отуртдурур. Гедир Мярджан
ханымын гулагына бир шей дейир. Мярджан ханым арвадлары апарыр. Мюршюд дайы иля Джа-
хангир галыр. Мюршюд дайы акошкалары ортюр вя электрик чырагларыны йандырыр кий, сяс бир
йана гетмясин вя гялир отурур Джахангирин йанында. Алини гойур онун алинин устя вя о
тяряф-бу тяряфя баха-баха горхан адам кими дейир.
Мюршюд дайи. Бязи вахт хошбяхтлик инсанын лап йанындан отюр,
анджаг инсан ону дуймур. Инди да баджыоглу, мян лазым билирям, сяни
агах эдям кий, индинин бу саатында хошбяхтлик сянин вя аилянин чох
йавугундадыр. Анджаг истифадя этмяйи да баджармаг лазымдыр.
Джахангир. Азизим дайы, сянин да, бютюн аилямин да мяня гяряк
йазыглары гялсин. Мян фиргячийям. Фиргя мяним охдямя мин вязифя
гойуб вя бу мюяййян хюсуси джыгыра хюсуси хятт туш эдибдир. Дюнйа хош-
бяхтлийиндян башга, бядян хошбяхтлийиндян башга ахырда инсанда бир
рух хошбяхтлийи да вар. Хя, бялкя беля дейил.
Мюршюд дайи. Йаваш, йаваш.
Джахангир (йаваш-йаваш джуша гялир, сясини уджалдыр). Беля оланда
асил инсан кий, бир мюяййян вязифяни бойнуна гётюрюб, гяряк о йюкю
мянзилиня апарыб чыхарда, гяряк хятти-хярякятини итирмяйя. Йохса,
озюню бош гойуб, хансы йола туш гялся, онда о дяхи адамлыгдан чыхар.
Бир асгийя, бялкя зибиля дёнюб, мяхв олар.
Арвад отагындан Мярджан ханым башыны гёстярян кими Мюршюд дайы тез гачыр, ону
рядд эдир. Гапыны чякиб, оз тяряфиндян баглайыр. Мярджан ханыма тяряф ишаря эдир кий, дин-
мясин.
Мюршюд дайи. Инди гулаг ас. Мян сяня тяк бирджя сёз демяк
истяйирям. Анджаг сяня йалварырам кий, мян дедийим сёзя мяндян дялил
вя сюбут истямяйясян. Вя бирдян джуша гялиб партласан, онда мян дяхи
сянинля данышмайыб, чыхыб гедяджяйям.
Джахангир. Де гёрюм, ня дейирсян.
Мюршюд дайи (о тяряф-бу тяряфя баха-баха). Агяр сян бу гюн
профессор вя шахзадя Арвахаллах хан иля гохум олмага гядям
гойсан…
Джахангир (диггятля гулаг асыр вя бу йердя дейир). Хя, ня олар.
Мюршюд дайи. О вахт фиргя сяндян разы олар.
Джахангир (тяяджджюбля). Разы олар.
Джахангир асяби гюлюр вя дурур айага.
Мюршюд дайи. Бяс, шярт гоймушдуг кий, сян мяндян дялил вя
сюбут истямяйясян.
Джахангир. Хуб, де.
Мюршюд дайи. Йягин йахшы диггят верирсян.
Джахангир. Верирям.
Мюршюд дайи. Хуб, ди гулаг ас. Мяня мялумдур кий, сизин бу
саат вя бу дягигя мядяни хюджумунуз хеч бир нятиджя багышламыр. Сябяб
да даглы мяхяллясинин сахибсиз ушагларынын дяфтяр, гялям вя айаггабы
пулуну тапа билмирсиниз. Агяр беля дейился будур анан Мярджан ханым
вя баджын Чичяк кий, мядяни хюджумда иштирак эляйирляр, базар-дюканы га-
пы-гапы гязир, ианя топламагда ися спекулйантлара да йалварыб-йахар-
магдадырлар. Бу сябябдян да ишляри бярк ахсайыр. Амма шахзадя Мир-
зя Арвахаллах ханын тяк бирджя Чярджо махалында Гуварджыг кяндиндян
гялян мядахилиндян йюз даглы мяхлясинин ушагларынын тяхсил хярджини
йетирмяк олар. Бу, бир. Агяр сян профессор Арвахаллах хан иля гохум
олсан, о сяни тяхсил учюн оз хярджиня Ингилтярянин Оксфорд дарюлфюнуну-
на гёндяряр. Оксфорд дарюлфюну – Бёйюк Британийанын гядим университетляриндян бири. Бир нечя илдян сонра, сян да онун кими профессор оларсан.
Бу, ики. Агяр сян шахзадя Арвахаллах ханла гохум олсан, ол вахт Надир
бала да, мян да вя саир йавугларын да онунла гохум олар, биз хамымыз
джями Тюркюстанда хярямиз истясяк, бёйюк бир хёрмят вя вязифяйя наил
оларыг. Тюркюстан – он доггузунджу асрдя вя ийирминджи асрин аввялляриндя мюасир Орта Асийа вя Газахыстанын, Мяркязи Асийанын бир хиссясини ахатя эдян арази бёлгюсю.
Бах, гётюряк Галхан бяйи. Догру сёздю, мян озюм да хеч бир
вахт ону дост тутмамышам. Анджаг онун дёвлятинин хатирясиня мян хя-
мишя демишям кий, она хёрмят эляйин.
Мярджан ханым. Дадаш, йяни профессор Арвахаллах хан эля
джялаллы адамды.
Мюршюд дайи. Мян анджаг инди шахзадя Арвахаллаххан Мирзяни
таныйа билирям. Бу вюджуд Фятуллах хан Тюркюстанынын нявясидир. Надир
шах тарихи мин йюз алли бир хиджридя Хиндистаны тясхир эдяндян сонра гялди Тюркюстана вя ораны Мирзя Фятуллах хан Тюркюстанини да басыб, йеня
мямлякяти озюня гайтарды. Надир шах (мин алтыюз хяштат сяккизинджи-мин йедди йюз гырх йеддинджи) – Иран шахы. Бир чох йюрюшляр этмиш, мин йедди йюз отуз доггузунджу илдя Дехлини тутмушдур. Бурада хямин хадисяйя ишаря эдилир.
Анджаг Тюркюстандан нечя гатыр йюкю гызыл
апарды. Тясхиря – Истила этмяк, аля кечирмяк. Бу, индики Арвахаллаххан хямин Фятуллах ханын нявясидир вя Рзагулу ханын оглудур.
Зяряфшан да, Чичяк да онун далынджа дахил олурлар.
Джахангир. Дайы, сян, дейясян, Иран тарихини йахшы билирсян.
Мюршюд дайи. Бяли, билирям.
Джахангир. Дайы, бу элмляри сян харада ойрянмисян.
Мюршюд дайи. Мян, догрусу, мяктяб узю гёрмямишям.
Амма элмлярин чохундан хябярдарам.
Джахангир. Анджаг бу элмлярин ичиндя мян философийа элминдян
бир шей баш ача билмядим.
Мюршюд дайи. Философийа гёзял элмдир.
Мярджан ханым (Джахангиря). Джахангир, йягин кий, сянин шах-
задя профессорун философийа элмини атрафлы тяхсил эляйибдир.
Мюршюд дайи. О бахыр кий, шахзадя Арвахаллаххан хансы мяк-
тябин тяряфдарыдыр. Агяр кёхня философлар тяряфдарыдырса, онда демяк
олар кий, шахзадя Арвахаллаххан философийайа кёхнядя ал вериб вя бу эл-
мин асасларына да лазими гядяр вагифдир. Мясялян: Демокритчиляр, та
аввял йеддинджи асрдян философларын ахырынджысы Хегелядяк йаранмыш хяр бир тясниййя усулу иля шярх эдилярди вя хеч бир вахт философийа элминдя
вяхданиййяти гябул этмяздиляр. Хегел (мин йедди йюз йетмишинджи-мин сяккиз йюз отуз биринджи) – мяшхур идеалист алман философу.Демокрит (дёрд йюз алтымышынджы-учь йюз йедмишинджи) – гядим йунан философу. Бурада Демокритин ардыджыллары нязярдя тутулур.Тясниййя (я) – тяк иля джям арасында олан ики шяхси вя йа ики шейи билдирян кямиййят Амма тязя философлар Шопенгауердян башламыш тяклик сёхбятини аралыга гётюрмюшся да, бил, бир гол айырыблар. Шопенгауер – идеалист алман философу Артур Шопенхауеря (мин доггуз йюз сяксян сяккизинджи-мин сяккиз йюз алтымышынджы) ишаря эдилир.
Икилик иля бирликдя башга мюджярряд бир чыгыр да бина этдиляр кий, бу да индийядяк Алманийа дарюлфюнунда бир чох философлар арасында бёйюк мюджадиляйя баис олду. Мюджадиляя – сёзляшмя, чякишмя. Хюлася, бурада данышмалы сёз чохдур. (Саатыны
чыхарыб бахыр). Амма хейиф кий, вахтым йохдур.
Джахангир. Дайы, мян сянин бу элми сёхбятлярини чох хошлайы-
рам. Бу шяртля кий, гейри бир гушяляря ал атмайасан. Бязи вахт эля ишаря-
ляр эляйирсян кий, хошума гялмир.
Мюршюд дайи (йавуг гялир). Гет долангинян, хамсан хянюз.
Мян сяня хяр ня кий, демишям, истяр хошлуйасан, истяр хошлаумайасан,
тамамян, башдан ахырадяк сяхихдир.
Мярджан ханым (Мюршюд дайыйа). Дадаш, хара гедирсян.
Мюршюд дайи. Сёзюню де.
Мярджан ханым (габагджа билмир ня десин). Ахыр гёрюм ня
дейяджякдим…
Мюршюд дайи. Хя... (Джахангиря). Чох бурада философийадан
сёхбят дюшдю, мяним да хяйалыма гялир кий, профессор Арвахаллаххан ис-
тяся, мяним шякк-дюйюнюмю ача биляр. Чюнки мяшхур Франса философу-
нун “Хяйат вя мямамят” адында бир рисаляси вар. “Хяйат вя мямат” – франсыз экзистенсиалистляриндян биринин асяри. Орада философ бир
джюмля бурахыб кий, мян баша дюшя билмирям. Орада оту биринджи сяхифядя дёрдюнджю абзасда философ сяхв эдиб, йа мюряттиб хята эдиб. Мян бу барядя истярдим профессор Арвахаллах ханла гёрюшюб, онунла данышым. Билмирям ня вахт вя харада мюйяссяр олар. (Мярджан ханыма гёз вурур).
Мярджан ханым (Джахангиря). Джахангир, гялсяня профессору вя
мюяллимини бизя гонаг чагырасан. Охудугу элмлярдян сёхбят элясин,
гулаг асаг. Вя дайын да о вюджуд иля гёрюшюб, билмядийини ойрянсин.
Зяряфшан ханым. Валлах, йахшы сёздюр.
Мярджан ханым. Гёряк Джахангир ня дейир.
Мюршюд дайы Мярджан ханыма тяряф бахыр вя бир сёз демир.
Джахангир (дайысына). Мюршюд дайы, сяни анд верирям азизляринин
джанына вя олянляринин рухуна, мяни фиргя йолдашларымын йанында
биязм элямя. Биязм(я) – хар, гюджсюз. Агяр профессор мяним мюяллимимдир, мян бу гонаг-
лыгдан ал чякирям. Нийя. Агяр сиз мяни бир зярря гядяринджя истяйирси-
низ, бу ишдян ал гётюрюн. Профессор Арвахаллах хан бизя хеч вахт гял-
мяйибдир. Агяр биз ону гонаг чагырсаг, онун габагына бирджя бозбаш-
нан, бир тикя соган гойуб, йола салмаг олмаз. Шахзадя профессорун шя-
ниня джялаллы вя хяшямятли бир зийафят йарашыр.
Мярджан ханым. Мян она эля гонаглыг верярям кий, шаха лайиг
олсун.
Мюршюд дайи (Дуруб гедир алини Мярджан ханымын агзына
басыр). Бир кяс сясини, гёряк башымыза ня гялир.
Джахангир. Дайыджан, мян хеч бир вяджхля разы олмаздым кий, зях-
мяткешлярин гатили вя ряиййятин ганыны соран вя онлары истисмар эдянляр-
дян бир кяс иля алагядя олам. Онлар иля иш тутам. Анджаг зямани кий, фило-
софийа элминдян сянин бир мясяля хяллиня эхтийаджлыгын вар вя о мяся-
ляни да ачмагда сяня Шахзадя иля бир мюнасиб йердя гёрюшмяк лазым
олуб, бу сябябдян онун бизя гонаг чагырылмасына разылыг верярям.
Мюршюд дайы алалтдан Мярджан ханыма бахыр, ханымлар севинджяк тяшвишя дюшюрляр.
Джахангир гедир отагына.
Мярджан ханым (гедир Мюршюд дайынын узюндян опюр вя джи-
биндян бир-ики гызыл пул чыхардыр, верир она). Дадаш, мяним базарын ах-
валындан хябярим йохдур. Апар бу пуллары кагыз эйля. Ня гядяр олса,
ону шахзадянин гонагларына мясряф эйля. Догрудур, сян билирсян кий,
хяр бир гонаглыга биз бу гядяр пул хярджляйя билмярик.
Джахангир. Нийя хярджляйя билмирсян. Сянин хяфтянин бу башы вя
о башына гонаглыгына бундан артыг хярджин чыхыр.
Мярджан ханым. Бала, валлах, хамысыны Чичяйин йолунда хярдж-
ляйирям. Бялкя йазыгын бяхти ачыла.
Джахангир. Догрусу, мян билмирям кимин йолунда хярджляйирсян.
Мярджан ханым. Эх, Аллах кяримди. Бир арха кий, бир дяфя су
гялиб, умид вар кий, бир да гяля. Аллах кяримди.
Зяряфшан ханым (Мярджан ханыма). Мярджан, Бядирджахан ар-
вады чагыраг плову о биширсин.
Мюршюд дайи. Амма эля билирям кий, Мяшяди Кярим арвад аш-
пазындан йахшыдыр. Чюнки Тябриздя вялияхдин пловуну хямишя Мяшяди
Кярим биширибдир.
Джахангир (Мюршюд дайыйа). Дайыджан, гёрясян, Тюркюстанда гуш
ову йахшыдыр.
Мюршюд дайи. Ах, неджя.
Джахангир. Гёрясян хансы гушун ову орада шёхрятлидир.
Мюршюд дайи. Дейирляр Банабатаган гушу чох шёхрятлидир.
(Мярджан ханыма гёз эляйир).
Зяряфшан ханым (сандыгындан бир-ики гызыл чыхарыб верир).
Дадаш, дейирляр Тябриздян вялияхдин оз ханяндяси оз йолдашлары иля бу-
рада али мяджлислярдя охуйуб-чалырлар. Дадаш, сян мяним джаным, онлары
чагыр, охуйуб-чалсынлар. Бу да онларын хярджи (гызыллары верир). Гой, Чи-
чяйя гурбан олсун.
Пюстя (шад-хюррям атыла-атыла гирир ичяри вя Мярджан ханыма).
Хала, гонаглыгымыз ня вахтдыр.
Мярджан ханым (бир гядяр фикирли). Гой гёрюм, хяля билмирик.
Пюстя севинджяк гедир.
Мюршюд дайи. Мярджан, билирсян, мяни хямишя нарахат эляйян
ня мясялядир.
Мярджан ханым. Йох.
Мюршюд дайи (йавашджа гапыйа тяряф бахыр). Мян бир шейдян
чох горхурам. Горхурам шахзадя Пюстяйя ашиг олмуш ола.
Мярджан ханым. Эля мяним фикримя да бу гялир.
Мюршюд дайи (фикир эляйир). Хяр шейи отюшдюрмяк олар. Анджаг
бу барядя мян аджизям.
Мярджан ханым. Бяс, нейляйяк. (Хяр икиси да фикирляшир).
Мюршюд дайи. Сёз йох кий, Пюстяни бир нечя гюнлюйя кяндя
гёндярмяк олмаз.
Мярджан ханым. Йох, гетмяз. Ня озю гедяр, ня Джахангир
гойар. Сян мягяр билмирсянми кий, бунлар дилбирдирляр. Чюнки Джаханги-
рин фикри Пюстяни гызлар дястясиня, мядяни хюджума йаздырмагдыр. Гёр-
мюрсян, мягяр, Пюстянин дярсляриня озю бахыр.
Мюршюд дайи. Мян эля гюман эдирям кий, Джахангир гёрся кий,
Пюстя Чичяйин габагыны кясяр, бялкя Джахангир да Пюстянин кянар ол-
масына разы олар.
Мярджан ханым. Аглым кясмир.
Мюршюд дайи. Мярджан, мясялянин мараглы тяряфи будур кий, гё-
ряк шахзадя гызларын хансыны хошлайыбдыр.
Мярджан ханым. Хяля, мян ондан да артыг дейирям (Гапылара
тяряф бахыр). Зяряфшаны да хошлайа биляр. Пюстяни демирям, амма, Зя-
ряфшан Чичякдян кий, гёйчякдир.
Мюршюд дайи. Хяр халда, Пюстя бизим учюн бёйюк ангялдир.
Мярджан ханым. Дадаш, йахшы оларды биртяхяр гызы башдан эля-
йярдик. Узаг бир йана гедяйди. Гонаглыгда бурада олмайайды.
Мюршюд дайи (йавашджа). Бир бяханя иля бир нечя гюнлюйя кяндя
гёндяря билярик.
Мярджан ханым. Йяни Пюстя кяндя гетмяк истяйяр. Атасы де-
йирляр хястядир. Амма дяхи гонаглыг ады кий, гялди, дяхи гонаглыг со-
вушмайынджа бир йана тярпянмяйяджяк. Мян онун хасиййятиня бялядям.
Мюршюд дайи (дуруб вар-гял эдиб, фикирляшир.). Мярджан, гой,
Пюстя гялсин бура. (Зяряфшан ханым гедир Пюстянин далынджа).
Мюршюд дайи. Мяним хяйалым сабах йох, бири гюн шахзадяни
бура чагырмагдыр. Сабах гызы йола салсаг, башдан олар.
Мярджан ханым. Эля чятин иш ону йола салмагды.
Мюршюд дайи. Чятин дейил. (Пюстя гирир ичяри). Хя, гёряк шах-
задяни неджя йола саладжайыг.
Пюстя. Неджя йола саладжайыг. Чох йахшы саладжайыг.
Мюршюд дайи. Амма оз арамызды, Пюстя ханым, сян истяйирдин
джаван гызлар дястясиня йазыласан. Вя джямиййят тяряфдары оласан. Амма
инди данышырлар кий, Пюстя ханым мяслякини вя этигадыны сатыб, инди да
шахзадялярля отуруб дурур. Вя кянддя атасы азарлы ола-ола гедиб ону
йохламаг да истямир.
Пюстя (джошур). Хейр, багышла, ким о сёзю дейир. Хеч кясин ихтийары
йохдур, хеч кясин ихтийары йохдур. Ону дейян пахыллыг уджундан данышыр.
Ким дейир, ким дейир.
Вя беля дейя-дейя башлайыр агламага вя йеря йыхылмага. Арвад-ушаг гызы гуджаг-
лыйыб апарырлар. Галыр Мярджан ханым вя Мюршюд дайы.
Мярджан ханым (йавашджадан). Дадаш, сёз йох о сёзляри озюн-
дян дюзялтдин (Севинджяк гюлюр).
Мюршюд дайи (йавашджа арвадлара тяряф баха-баха). Инди дяхи
гонаглыгда Пюстя бурада олмаз.
Мярджан ханым. Догрудан.
Мюршюд дайи. Мян сяня дейирям.
Зяряфшан ханым. Мярджан, Пюстя дяхи дайанмаг истямир. Де-
йир бу саат мяни гёндярин кяндя. Истяйир атасынын йанына гетсин.
Мюршюд дайи. Мярджан, мян гедирям. (Йавашджа) Шахзадяни
гонаг чагырам. Озю да сабах йох, бири гюня. Сиз да тядарюкдя олун.
Джахангир (гирир вя Мюршид дайынын ахырынджы сёзлярини эшидиб
дейир). Дайы, гедиб чагырма. Валлах, горхурам ахырда мян биабыр олам.
Хамы да мат галыр вя мяйус олуб кирийир.
Мюршюд дайи. Бяс, ахыр биз байаг профессору дявят этмяйи
гярара алмышдыг.
Джахангир фикря гедиб, вар-гял эляйир.
Мюршюд дайи (Джахангиря). Джахангир, бала, сян гяряк буну би-
лясян, тязяджя гёзюню ачыб, дюнйаны танымага башлайыбсан. Амма биз
дюнйаны таныйанда сян йох идин. Сян гяряк буну билясян кий, бизим кими
уджадан ашагыйа дюшянлярин ниджаты, аввала, дярсдя вя элмдядир, икинджи,
вар вя дёвлятдя. Буну да гяряк унутмайасан кий, дюнйада…
Мярджан ханым (дуруб гапылара бахыр, бир аз алчагдан). Неджя
гёрясян. Мян сянин баджын Чичяйин йолунда нечя-нечя бу гюн тяклиф
елядийим кими мясарифляр гоймушам кий, ону аг гюня чыхардам. Ня гя-
дяр онун йолунда наюмид олдугум джяхяннямдян гёз йашлары тёкмю-
шям. Мюршюд, сян, агяр, Вялисултанын халалджа оглусан, онун бирджя дяня
ишыглы гызынын сян агяр догма гардашысанса, гяряк хяр бир гиймятли ар-
зуларынын йанында онун гызынын оз нясил-нясябиня мюнасиб омюр йол-
дашы тапмайынджа гардаш, гяряк мюгяййяд оласан. Мюгяййяд (я) – гайгысына галан. Агяр, догрудан, мисал учюн, шахзадя кефини марагланыбса, бялкя бурада бир сирр вар кий, ня бизя вя ня сяня мялумдур. Мян бир ишарядир кий, сяня эйляйирям.
Мярджан ханым. Буну бир сян бил, бир да виджданын билсин (Баш-
лайыр агламага. Аглайа-аглайа). Худайа, бир ар бизим эвя гисмят ол-
мур. Билмирям бизим узюмюзя шейтан тюкю чыхыбдыр.
Джахангир (дарыхыр). Аллах хатириня аглама. (Дарыхада рыха ге-
дир). Бах, валлах, бу арвад-ушагын алиндян гуртармаг олмур.
Джахангир гедир. Мюршюд дайы да далынджа. Бурада сяхв олараг Мюршюд дайынын биринджи вариантдакы адына мюраджият эдилмишдир.
Арвадлар башлайырлар аглашмага. Бурада Мюршюд дайы гайыдыр вя шадлыгла хябяр верир.
Мюршюд дайи. Башлайын гонаглыг тядарюкюню ня гядяр мюм-
кюндюр, алиниздян гяляни мюзайигя элямяйин. Джахангир, иншаллах,
разыдыр.
Арвад-ушаг, гызлар шадланырлар вя хярякятя гялирляр.
Зяряфшан ханым. Хясрят хала, гейри арвад-ушаг – биз эв ишини
дюзялдяк. Мюршид дайы, анджаг базар иши вя чёл сянин охдяндядир.
Мюршюд дайы чяпик чала-чала чыхыб гедир. Арвад-ушаг гайнашмагдадыр.
Пярдя
ИКИНДЖИ МЯДЖЛИС
Дялиханада салон отагы, орталыгда миз, атрафында учь-дёрд сяндяллийя, мизин устя кагыз, гялям, мюряккяб габы, зянг. Дивардан саат асылыб. Мыхдан хякимин папагы, палтосу асылыб. Мизин габагында дялихананын мюдири доктор Рухзад вя йанында беш-он няфяр тялябя. Бир тяряфиндя дялилярин гелю-галы эшидилир. Хярдянбир хястяляр хырылдайыб гюлюрляр. О дяряджядя кий, дам-дивар учмаг истяйир. Вя гах сакит олурлар. Дялиляря тяряф ачылан гапынын йанында бир киши хидмятчиси дуруб, мюдирин хёкмюня мюнтязирдир вя дялилярин мярякяси уджалан заман гапыны йавашджа ачыр, уджадан дейир:
Гапычы. Галмагал олмасын (Гилю-гал йатыр).
Гапынын башында бир лёвхя асылыб, устя ири хятля йазылыб: “Дяли кишиляр”. О бири тяряф-
да гапынын башында асылан лёвхядя йазылыб: дяли арвадлар”. Дяли кишилярин шёбясиндян
хярдянбир дялиляр гапыйа тяряф гялиб баханда гапычы онлары гайтарыр. Доктор тялябяляря
тяряф узюню тутуб, лексийа охуйур.
Профессор. Салам олсун элм вя фянн далынджа гедян джаван тя-
лябяляримизя. Лакин билмярря унутмамалы кий, элм кий, биз дейирик, ха-
ман улум вя фюнунун джюмляси тяджрюбядян вя гётюр-гойдан истинбат
олунубдур. Вя илла агяр дюнйада инсанлар китаблардан ахз этдийи мяз-
муну тяджрюбя вя практикдян кянар тута, мин иллярля сюмюк сындырса,
йеня тяхсилини йериня йетиря билмяз. Онун учюн аталар абяс йеря демя-
мишляр: “Чох охуйан чох билмяз, чох гязян чох биляр”. Амма инди биз
бу зярбюл-мясяли бу ибаря иля сёйляйяк гёряк: “Чох охуйан чох бил-
мяз, чох охуйан вя охудугуну чох ишлядян чох биляр”. (Тялябяляр чя-
пик чалырлар, чяпийин сясиня дялилярин тяряфиндян сяс-кюй гопур. Гапычы
онлара тяряф аджыгланыр. Хамы сакит олур). Бяли, рух хястялийи дёрд асас-
дан ибарятдир. Психоложи элминдя вя алялхюсус фянни-тябабятдя биз ону
дёрд мяна иля ифадя эдя билярик: Хяйал, хисс, фикир вя арзу. Неджя кий, фи-
лософийадан дёрд узвлю анасюр, йяни, анасири-арбяя, хямин анасюр фи-
лософийайа эйнян мютабигдир кий, бунларын мясдяри ибарят олсун субстан-
сийадан, йяни рюкндян. Ансари-арбяя – дёрд унсюр – гядим алимлярин фикринджя, бютюн тябият хадисяляринин асасыны тяшкил эдян вя тяркиб хиссяляриня айрылмайан торпаг, од, су, хава нязярдя тутулур. Субстансийа – латын мяншяли фялсяфи термин. Марксизмягядярки анлайыша гёря мёвджудиййятин илкин асасы мянасыны ифадя этмишдир.
Рюкня – озюл диряйи, сютун, исиниадгах. Амма дигяр хиссяляри мютяшяккилдир авариизатдан кий, онлар да аторибийутла мяшгулдурлар. Атрибут – латын сёзюдюр, гядим фялсяфи тясяввюря гёря мёвджудиййятин
илкин асасынын башлыджа аламяти, нёвю демякдир.
Авазиратя – тясадюфи хадисяляр.
(Тялябяляр профессорун сёзлярини алляриндяки кагыз варагларына гейд эдирляр). Арз олсун кий, бу дёрд гисм рух ахвалынын мянбяйи башын ичиндяки буз дамагын йазымазыларыдыр кий, онлара тибб истилахында бёйюк дамаг дейирляр. (Тялябяляр йазырлар). Замани кий, хяман буз дамагын джисминя бир ряхня тохунду, о вядя инсана эля бир хиря димаг-хиря димаг (ф-а) – чашгын овгат (агыл, ахвал-рухиййя) вя гюввейи-аглиййясиня эля бир
зяф уз верир кий-зяфя – зяифлик, биз авам дилиндя она дялилик дейирик. Бу хястяликлярин мюталиясиндя ан зийада ахямиййят вериляджяк бир мясяля да одур кий, бу хястялик узвюдюр, йа гейри-узвю. Лакин ахыр вахтларда Авропа
мютяхяссисляри арасында узви тябиринин зиддиня бир паралары вязифяви тя-
бирдя ишлятмяйя башлайыблар кий, биринджилярин силкиня Алманийада мяшхур профессор Лалбйузи вя икинджисинин силкиня Америка профессору Траншы дахил этмяк олар. Лалбйуз – бу адла илк дяфя Дж. Мяммядгулузадянин дяли йыгынджагы” асяриндя растлашырыг. Хямин асярдя о, Амиристандан гялмиш алим-хяким кими верилмишдир. Ар да ися Лалбйузун мяшхур алман профессору олдугу билдирилир, фялсяфи-биоложи тядгигатларына ишаря эдилир. Рийазиййат, биологийа, фялсяфя элмляриня даир Теодонийа”, мондологийа”, инсан аглы хаггында йени тяджрюбяляр” асярляринин мюяллифидир. Транш – шяхсиййятини тяйин этмяк мюмкюн олмады. Эхтимал кий, Американын танынмыш хяким-философларындандыр.
Бехярхал, неджя алями-зяррядя, философийа аляминдя, хабеля да, рух хястяликляри да хяман бир халдыр. Анджаг тяфавют ондан ибарятдир кий, мюттяхидюл-мяна олараг ишлядилмялидир. Мюттяхидюл-мяная – бир, эйни мянада. (Тялябяляр йазыр). Ахыр вахтларда рух хястяликляри психоз ады иля шёхрят тапмышлар.
Неджя кий, мясялян, даиррягс вя фялджи-умуми мютярягги кими. Даиррягс – дёвр эдян рухи хястялик мянасында. Фялджи-умуми – ифлидж амяля гятирян рухи хястялик. Амма дигяр тяряфдян буну нязяря алмалыдыр кий, хал-хазырда амрази-рухиййя” китабынын мюхюм сяхифялярини ишгал эдян хямин фялджи-умуми мютяряггидир кий, бунун мюдаваты хяля индийядяк нятиджябяхш олмайыбдыр. Амрази-рухиййя – рухи хястяликляря хяср олунмуш китаб. Мюдаватя – мюалиджя. Бизим хястяханада мюшахидя олунан Амрази-аглиййянин джюмлясиндян фялджи-умумисиня, даиррягс вя бир нечя дяхи гейриляриня раст гяляджяксиниз. Амрази-аглиййя – агыл хястяликляри. Амма буну лазымдыр бурада гейд этмяк кий, амрази-аглиййянин бязи нюгати-ибтидаиййяси вардыр кий, сиз джаван тялябяляр бунларын тятбигатына йейджя алышмалысыныз. Мисал учюн, гётюрюн беля бир хястялийи (Узюню гапычыйа тутуб дейир). Гятир бура Гутазы . Биринджи вариантда бу образын ады Гурбан кими гейд олунмушдур. (Тялябяляря) Гутаз ан шиддятли асяби хястялярдян биринин адыдыр. (Гапычы бир хястянин алиндян тутуб гятирир салона. Гутаз ичяри гирир вя мяджлисдя оланларын хамысына адябля баш айир. Хеч бир сёз демир вя хеч данышмыр. Профессор тялябяляря). Буну хямишя йад эдин кий, хяр шейдян габаг хястянин хядягясинин, йяни гёзюнюн гарасынын халыны ахтармалы вя хядягянин ишыга гаршы тяамюлюня диггят эдилмялидир. Мясялян, хястянин хядягяси (Гутаза йавуг гялир) хямишя ишыга гаршы даралыр. Мисал учюн бу хястя (хястянин гёзюню ишыга гаршы тутуб вя гёзляриня йавугдан бахыр вя тялябяляри да йавуга дявят эдир. Бурада хястя аллярини гулагларына узадыб, уджадан дейир: – Нямякдан. Нямякдан – дузгабы. Профессор гапычыйа ишаря эдир, о да хястяни апарыр. Хястя далыда лы гедир вя гедя-гедя йеня бир дяфя дейир: – Нямякдан.). Бу бичарянин атасы (китаба бахыр) Губад отуз беш йашында хямин дялилик хястялийиня гирифтар олуб, озюню уджа пиллякяндан туллайыб олмюш имиш, хяман бу хястя кий, онун оглудур, агяр буну биз инди башына гойсаг, бу да атасы кими озюню интихар эдя биляр. Биринджи вариантда бу образын ады Мяшяди Джяфяр кими тягдим эдилмишдир.
Тялябялярин бириси. Илк вариантда тялябялярин адлары да верилмишдир: Рюстям, Хидайят, Амираслан, Мюслюм.
Профессор, рухи хястяляря тибб элминдя
бир аладж ишаряси тапылырмы кий, хястянин бютюн-бютюня шяфа тапмагына
юмидвар олмаг ола.
О бири тялябя. Йяни, ачыгджасына бурада сизин мюалиджянин ня-
тиджясиндя хястялярин шяфа тапмагы тез-тезми иттифаг дюшюр.
Профессор. Йолдашлар, сизин бу суалларыныз, хейли агыллы бир суал-
дыр. Чюнки зяиф шюур бютюн рух хястяликляринин ан ади бир шякилдир. Мюхтялиф алимляр вя мютяхяссисляр арасында шюурсузлуг халы хаггында бир
чох мюнагишяляр ваге олмушдур. Джями бу мюнагишялярин нятиджясиндя
бу анлашылыр кий, мюалиджя гябул этмяйян джяли мярязлярин икинджи
дяряджядя хесаб олунаны паранойдур. Параноййа – тибб терминидир, рухи хястялик мянасындадыр.Джялия – ачыг-ашкар. Бизим хястяханада хямин мярязя гирифтар олан (китаба бахыр) бир няфярдир кий, она джамаат арасында “тябири-хабдейирляр. Тябири-хаб (я-ф) – рёйа анладан хястялик. Гапычыйа ишаря эдир, о да дялилярин ичиндян бир няфярин голундан тутуб гятирир. Хястя титряйя-титряйя дахил олур. Профессор вя тялябяляр она йавуг гялирляр. Прфессор гедир, йапышыр онун нябзиндян.
Профессор. Нядян горхурсан.
Хястя джаваб вермир вя тялябялярин бириндян эля горхур кий, башлайыр чыгырмага.
Профессор буну ширин дилля данышдырыр.
Профессор. Бир де гёрюм, кимдян горхурсан вя нядян
горхурсан.
Хястя (тябири-хаб башлайыр чыгырмага вя дейир). Бу оглан дюнян
чыхды дамымызын устюня вя мяним хорузуму тутду апарды. Бу джюмля Дяли йыгынджагындакы хоруз ахвалатыны йада салыр. Мян ха дедим кий, хорузуму апарма, (аглайа-аглайа) бычагыны чыхартды вя истяди мяни вуруб олдюря (Чыгырыр). Биринджи вариантда санджаг чыхартды” кими гетмишдир.
Буну апарыб, гатырлар азарлыларын ичиня. Киши шёбясиндя йеня бир мярякя гопур.
Орада хай-кюй арасында бир хястядян бир беля тяхдид этмяк сядасы эшидилир. Тяхдидя – хядд тяйин эдилмя.
– Гёррям халынызы; гёррям халынызы.
Арада Дяли Муртуза озюню гапыдан салыр салона вя узюню профессора вя тялябяляря
тутуб, агзы кёпюклю вя гызышмыш бир халда багырыр:
– Чякярсиниз джязанызы, чякярсиниз джязанызы.
Профессор (гапычыйа). Апарын, бу бичаряни вя сяй эдин узаныб
рахат олсун (Гапычы хястяни апарыр).
Профессор (Муртуза барясиндя тялябяляря мялумат верир). Бу
хястяляр, зяннимджя джями инсанлар тутдуглары мясиййят ичиндя хядсиз
хята вя хятяря дючар оладжаглар. Мясиййят (я) – гюнах. Вя ахырда да джязаларыны чякяджякляр.
Профессор зянги чалыр. Хидмятчи арвад – алли-алли беш йашында, хейли чиркин вя ишдян дюшмюш “ифритя” дахил олур. Биринджи вариантда хидмятчи кими верилмишдир. Хямин вариантда о, мюхакимялярдя иштирак этмир, анджаг профессорун тапшырыгларыны йериня йетирир.
Хидмятчи ифрита (профессора). Ня буйурурсунуз.
Профессор (хидмятчи гадына). Бир стякан су гятир.
Хидмятчи ифрита. Баш устя. (Гедир).
Профессор (оз нитгиня давам эдир). Джаванлара арз олсун кий, агыл
вя шюур сахясиндя ики мюхюм унсюр хямишя хёкмфярмадыр: зехн вя
ирадя. Бунларын махиййятини биз хямин ибаря иля ифадя эдя билярик. Бун-
лар сыхы сурятдя бир-бириня баглыдыр вя бир-бириндян даими сурятдя мют-
яссир олунур. Вя бир фелин иджрасы барясиндя хямишя бир-бири иля мюджадиля
эдир. Бунун нятиджясиндя агяр бир фярдя бир дярд вя алям уз верся вя
тясяллиси мюмкюн олмайан гюссяйя дючар ола, о вахт хяман шяхсин ха-
физяси мюхтял олмагла бярабяр, димагына эля бир кясалят уз веряджяк
кий, вя хястяни эля бир хала саладжаг кий, тибб дилиндя она галийубнар
дялилийи дейирляр. Мюхтяля – гюнах. Галийубнар – гара фикир, бядбяхтчилик, дярд гятирян хястялик мянасы дашыйыр.
Хидмятчи гадын алиндя бир стякан су гятирдийи вя профессорун габагына тутдугу йердя дяли кишиляр ичиндян Дяли Шахзадя адлы бир дяли озюню зор иля мяджлися сохур вя хидмятчи гадынын устюня хюджум эдир. Гапычы, профессор вя тялябяляр бунун габагына дурурлар. Хидмятчи гадын горхусундан стяканы алиндян салыр, стякан сыныр, су дагылыр.
Дяли Шахзадя озюню адамларын алиндян дартада рта чыгырыр.
Дяли Шахзадя. – Арвад, арвад, мян арвад истяйирям.
Адамлар бир тяхяр иля, ширин дилля Дяли Шахзадяни гери апарырлар.
Профессор. Арз олсун кий, бу да дялилийин бир нёвюдюр. Бурада
ирадянин хярякятляри хеч бир гануна табе дейил. Гах хястянин башына
оврят севдасы, эвлянмяк севдасы мюсяллят олур, гах мярязин тясири ал-
тында хястя озюню чох али бир вюджуд хесаб эдир. Мюсяллятя – аля кечирилмиш, хакимиййяти алтына алынмыш мянасыны ифадя эдир. Бурада “хаким кясилир” мянасында ишлядилмишдир. Чюнки хястянин гювве-
йи-аглиййяси мюяййян вя сабит олчюдян чыхыб, фелляри вя гёвлляри
арасында хеч бир мюнасибят мюшахидя олунмур. Гёвл (я) – гюнах. Бу она дялалят эдир кий, джями афрадын ахвал-рухиййяси мюяййян бир дуйгунун сёвг вя идаряси тяхтиндя хярякят эдир. Тяхтя – алт, ашагы демякдир. Бурада алтында мянасында ишлядилмишдир.
Кишиляр шёбясинин гапысы агзында гапычыйа итаят этмяйиб, Дяли Шахзадя профессора
тяряф бир беля мязяммят вя хёкм гёндярир.
Дяли Шахзадя (уджадан, хирсли). Агяр бу саат мяни эвляндир-
мясяниз, мян сизин хамынызы хидмятиниздян азл эйлярям. Азл (я) – азадетмя, ишдян чыхарма. Чюнки бу али бинаны да тикдирян вя бу али тяфяррюджхананы да идаря эдян мян озюмям. Тяфяррюджханая – гязинти йери, сейрянгах.
Дяли кишиляр арасында гилу -гал гопур вя ахырда гапычынын бинагюзарлыгынын бярякятиндян сакитлик амяля гялир.
Дяли Шахзадя (профессора тяряф). Эшидин вя агах олун кий, Ис-
кяндяри-Кябирдян ирс галан Тюркюстан мямлякятинин йарысы мяним
сялтянятимдир. Искяндярли-Кябир – Македонийалы Искяндяр (учь йюз алли алтынджы-учь йюз ийирми учюнджю илляр).Джейхун иля Сейхун арасында йюзлярджя амирляр вя вязирляр вар. Джейхун – Аму-Дярйа чайынын гядим адыдыр. Сейхун – Сырдярйанын гядим ады. Бунунла бярабяр, сиз мяни эвляндирмяк истямирсиниз. Амма билин кий, ахырда пешман оладжагсыныз.
Профессор (тялябяляря). Бу бядбяхт гёрюрсюнюз озюню неджя
профессор вя шахзадя адландырыр. Бунун уджундан чохлары да мяним
озюмю Тюркюстан шахзадяси хесаб эдирляр (Тялябяляр гюлюшюрляр).
Бурада айры бир хидмятчи профессора башы баглы бир пакет гятириб верир. Профессор пакети ачмагла мяшгул оланда Дяли арвадлар” шёбясинин тяряфиндя бир нечя дяли арвад гёрсянир. Дяли Шахзадя онлары гёрян кими онлара тяряф хюджум этмяйя дартыныр. Анджаг гапычылар буну зорла йериня гайтармаг истяйирляр. Дяли арвадларын гапычысы онлары зор иля йерляриня гайтарыр. Дяли Шахзадя чох джошмуш. Дяли гадынлара тяряф хирс вя гейзля дейир:
Дяли Шахзадя. Арвад, арвад, мяня арвад лазымдыр. Чюнки
йедди илдир бу хараба мямлякятдя арвад узюня хясрятям. Вай, вай...
(Йумруг иля гадынлары тяхдид эдир). Вай, мян арвад истяйирям.
Бурада Дяли Шахзадя йумругуну дюйюб, няря тяпя-тяпя вайылдайыр вя гадынлара тяряф дартыныр. Гапычылар, нязарятчиляр, профессор вя тялябяляр гюдж иля буну дялилярин ичиня дахил эдирляр. Профессор алиндяки кагызы охуйуб гуртарандан сонра узюню тялябяляря тяряф тутуб сорушур:
Профессор. Джаванлар, билирсиниз бу мяктуб кимдяндир. Бу мяк-
тубу йазан сизин йолдашыныз Джахангир Вялисултан оглудур. Кагызын
мязмуну белядир: Аввяла, сиздян узр истяйирям кий, бир нечя гюндюр
кий, бязи мясялялярин сябябиндян сизин лексийаларыныза гяля билмирям.
Икинджи, джясарят эдирям Сиз алиняджад профессор хязрятлярини хягирин мянзилиня гонаг дявят эдям вя буну да алавя эдирям кий, гонаглыг мяджли-
симиз хар кечмясин дейя, оз йолдашларымдан хяр бирини рява гёрсяниз,
оз йанынызла гятиря билярсиз. Биринджи вариантда джюмлянин хямин йери “тялябя йолдашларымдан Мюслюмю, Рюстями, Хидайяти, Амирасланы вя дяхи бир нечя да озюнюз хяр кяси рява билсяниз” шяклиндя ифадя олунмушдур.
Умидварам кий, тяшриф гятирмяйинизи мюзайигя этмяйясиниз. Хюсусян сизи гёрмяк вя шаханя гядямляринизи истигбал этмяк арзусунда оланлар анам Мярджан ханым, халам Зяряфшан ханым, баджым Чичяк (бурада Дяли Шахзадя дартыныр вя мяджлися дахил олмаг истяйир. Бу арвадларын адыны эшидяндя дяхи шёвгя гялир. Дяхи да артыг хирслянир), хидмятчимиз Пюстя, чёряк биширянимиз Хясрят хала вя няням Иззят нянядир. Илк вариантда Джахангирин мяктубунда хямин джюмлядян сонра ашагыдакы парча да вар: тяшриф гятирин. О барядя бизим аилямиз учюн ахямиййятлидир кий, бу зийафят бялкя баджым Чичяйи сизин гадынлар шурасына разы этмяк учюн бёйюк йадигар ола. Сизин курслар барясиндя баджым Чичяйя чох нясихят этдим”.
Дайым Мюршюд дайы сизин хидмятиниздя олмаг арзусундадыр. Кагызы йазан кичик хадиминиз вя мютяллиминиз Пярвяр. Биринджи вариантда имза йериндя Джахангирин бабасынын йох, атасы Вяли Солтанын ады гейд эдилмишдир. Джох гюман кий, тягдим олунан вариантдакы пярвяр Султан нявяси” ифадяси образын бундан сонра ишлядиляджяк йени адына (Пярвяря) кечид учюндюр.
Шяхяр филан, кючя Зянгилан, дёнгя Арслан, нёмря филан. Унван илк вариантда беля ифадя олунмушдур. шяхяр филан, мяхялля Чешмябасар, ханейи: Вяли Султан, нёмря ики”. (Кагызы охуйуб гуртарандан сонра, габага туллайыб, шястнян дейир). Мян бу гонаглыгы хошхаллыгла гябул эдирям.
Гапычылар Дяли Шахзадяни гери отурдурлар. Дялиляр тяряфиндян гюлюшмя эшидилир.
Профессор (Дяли Шахзадянинин хярякятини хошламайыб, гапычыны
мязяммят эдир). Чох тяяджджюб олсун кий, сян хястяляри забитяли вя итаятдя
сахламырсан кий, бир саат онлардан шулуглуг вя адябсизлик баш вермясин.
Гапычы бу сёзлярин тясири алтында дялилярин устюня башлайыр диниб мязяммят эля-
мяйя. Ара сакит оландан сонра профессор алиндяки мяктубу тялябяляря тяряф тутуб дейир:
Профессор. Аввала, беш дягигя тяняффюс элан эдирям. Санийян,
джаванлардан хахишим будур кий, Пярвярин тяклифи барясиндя оз ряйлярини изхар этсинляр. Арин бу вариантынын икинджи мяджлисиндяки хямин хиссядян сонра Джахангир образы бу адла тягдим олунур. Учюнджю мяджлисдя да Джахангир Ады Пярвярля авяз эдилмишдир. Дёрдюнджю мяджлисдян сонра йенидян Джахангир адына гайыдылмышдыр.
Профессор тяняффюс элан эдяндян сонра тялябяляр асудя няфяс чякмяйя вя папирос
йандырмага башлайыр вя бир йеря топлашыб Пярвярин мяктубу барясиндя гётюр-гой
едяндян сонра онлардан бири беля дейир:
Биринджи тялябя. Профессор джянабларына арз олсун, Пярвярнин
мяктубундан бизя бир озгя гоху гялир. Аввала, сизя инди, мясялян, али-
няджад кими хитабы биз хеч баша дюшмюрюк. О, йягин азадя шёхрят тапма-
га башлайан шайиялярдир кий, гуйа, сиз Тюркюстан шахзадясинин озюсюнюз.
Профессор (сёзюню кясир). Бяли, бяли мян озюм сизя дейяджяк-
дим кий, ахыр вахтларда бядбяхт (алини дялиханайа тутур) Дяли Шахзадянин
чыгыр-багырынын тясириндян йаваш-йаваш джамаат арасына беля бир данышыг
бурахылыб кий, мян Тюркюстан шахзадясийям вя озюм да эвлянмяк истя-
йирям. Вя хятта дюнян бир няфяр (джибляриндян бир шей ахтарыр) буранын
ахалисиндян оглунун имтаханы барясиндя гёр мяня ня йазыр: (Бир мяк-
тубу ачыр). Филан, филан, филан, филан. Хя, мяня хитаб этдикдя йазыр: али
интисаб, вала бир да вала вя филан гяр али интисаб, вала вя гейря... Интисабя – мянсуб олма. Али интисаб лягяби мяхз алиханада элмя мянсуб олан затя верилир. Няинки ади бир аилядян тёрюйян бизимтяк шяхсляря.
Тялябялярдян бири. Профессора арз олсун кий, бу мяктубун
шивяси хеч Пярвярин гяляминин асяриня охшамыр.
Бир озгя тялябя. Догрусу, хеч охшамыр.
Профессор (мяктубу тялябяляря узадыр). Хуб, бахын, онундур,
йа йох.
Тялябяляр мяктуба диггят эдирляр.
Биринджи тялябя (тяяджджюбля). Пярвярин хяттидир.
Икинджи тялябя. Пярвярин да хятти олмуш олса, бу ибаряляр
онунку дейил.
Учюнджю тялябя. Хейр, дейил, билирсиниз кий, нийя онун дейил.
Ондан отрю кий, инсан бу тезликля ола билмяз кий, билмярря дяйишилиб, хятти
хярякятини итирсин.
Икинджи тялябя. Догрудур.
Учюнджю тялябя. Сиз озюнюз билирсиниз кий, о фиргячидир. Бу
ахвал профессор джянабларына да гяряк бялли олсун. Бирдян-биря фиргячи
бир джаван профессор джянабларыны шахзадя хесаб эдиб, гятиря она бу джюр
тямяллюг эдя беля ибаряляр иля она йалтаглана... Тямяллюгя – йалтаглыг. Бунлар гёзлянилмяйян
бир ишдир. Хюлася, бу бизим фиргячи джаванларымыз кий, озлярини гёстярмяк
учюн йери дюшяндя саат бир аналарыны тутдурмаг вя хябся гёндярмякля
горхудурлар.
Профессор. Хуб, инди бир мясяля галды кий, айя, онун тяклифини
гябул этмяли вя онун гонаглыгына гетмяли, йа йох.
Тялябялярдян биринджиси. Джянаб профессордан узр истя-
йирям. Агяр мяним ряйими сорушсаныз, мян хяр халда оз тяряфимдян
Пярвярин тяклифини рядд эдирям. Хах озюм учюн, хабеля сиз джянабларына
вя йолдашларыма онлара гетмяйи мясляхят гёрмюрям. Сябяб будур кий,
гонаглыг барясиндя Пярвяр иля анасы арасында (эшитдийимя гёря) хямишя
ихтилаф олмагыны эшитмишям. Ня гядяр анасы Мярджан ханым гонагпя-
рястдир, о гядяр достумуз гонаглардан узагдыр. Горхурам онун дявя-
тини гябул эдиб гедясиниз вя мяджлиси о гядяр хар гёрясиниз кий, орадан адж
вя сусуз гайыдыб гялясиниз.
Профессор. Йох, йох элядя гетмяйяк. Ня сябябя халга азиййят
веряк.
Зянг чалыр, профессор кагызын джавабыны йазмагла мяшгул олур. Гапычы гялир.
Гапычы (профессора). Гуллуг.
Профессор (йазмагла мяшгулдур). Дайан, бу кагызы гуртарым,
апар вер кагызы гятиряня. Чюнки гонаглыга гетмяйимиз баш тутмады.
Кагыза джаваб йазырам.
Икинджи тялябя. Джянаб профессор, бурада мяним ряйим баш-
гадыр. Догрудур, гейри кясляря гёря йолдашымыз Пярвяр о гядяр гонаг-
пяряст дейил, амма, бир сурятдя кий, о лазым билиб, сиз джянаблары оз эвиня
дявят эдиб, албяття кий, онларын бу тядбири аиля мясляхяти иля амяля гя-
либдир. Мян ганырам кий, сябябсиз йеря онун дявятини рядд эйляйиб, йох
джавабыны верясиниз, Пярвярин хятриня дяймиш оларсыныз.
Профессор. Дейясян, бу да догрудур. Элядя бяс, Пярвярин да-
вятини гябул этмяк. (Узюню о бири тялябяляря тутур). Ня дейирсиниз.
Бир кяс джаваб вермир. Профессор бир озгя кагыз гётюрюб, йазыр вя кагызы пакетин
ичиня гойур вя устюня няся йазмаг истяйир. Бурада гейри бир тялябя дейир.
Гейри бир тялябя. Профессор, ихтийар сахибисиниз. Пярвярин
тяклифини истяйирсиниз гябул эдиниз, истяйирсиниз рядд эдин. Амма бу ба-
рядя мян бир-ики кялмя сёз данышмаг истяйирям. Профессор джянаблары,
сиз ону йахшы танымырсыныз. Амма биз йахшы таныйырыг. Онлара гонаг
гетмяк мюшкюл бир ишдир. Анасы Мярджан ханым, догрудан да, джявахир
кими бир ханымдыр. Бириси кий, онун эвиня айаг басды, дяхи эвдя ня гядяр
йемяли вя ичмяли олса, гятириб гойаджаг гонагын габагына кий, гонаг ня
гядяр мюмкюндюр ондан разы олсун. Амма оглуна гялдикдя, бу эви
хараб дейир кий, дюнйада йаван чёрякдян башга гяряк инсан бир шей
йемийя. Дейирсян нийя, ня сябябя. Дейир кий, сян бурада плов йейяндя,
бяс, фюгаря дюнйада ня йесин. Валлах, мян оз гёзюмля гёрмюшям кий,
плов нимчясини оз эвиндя гонагларын габагындан гётюрюб, гёйя галхы-
зыб, хяйятдя дашларын устюня эля чырпыб кий, габ-гаджаг чилик-чилик олуб-
дур. Хюлася, джянаб профессор, сиз озюнюз ихтийар сахибисиниз.
Профессор (бир гядяр фикирляшир). Догрусу, мян да хявясдян
дюшюрям. Гетмяк истямирям (Гялями гётюрюр кий, йазсын). Йазырам кий,
мяни багышласын (Йазыр).
Бир озгя тялябя. Йох, йох, джянаб профессор эля йазма. Вал-
лах, инсаф дейил. Кишиляр тядарюк гёрюбляр. Йягин кий, йахшы, джялаллы го-
наглыг эляйирляр. Эшитдийимя гёря, йахшы немятляр вя сазяндя-ханян-
дяляр чагырыблар. Валлах, инсафдан узагдыр кий, беля бир тяклифи рядд эля-
йясиниз вя кишиляри пешман гойасыз.
Профессор (йеня фикря гедиб, сонра дейир). Хуб, хуб. Бу сурят
кий, мясляхят билирсиниз, мян да гябул эдирям. Бу шяртля кий, сиз да мя-
нимля бахям гедясиниз. Чюнки йолдашыныз сизи да дявят эдир.
Кагызы йазыр, дурур айага вя тялябяляр иля бирликдя уз гойурлар тяняффюс отагына.
Пярвярин дявятнамяси галыр столун устя. Дяли кишиляр эвинин гапычысы гапыны ортюб, отурур
гапынын агзында. Бир гядяр кечяндян сонра сакитлик амяля гялир. Гапычы хямян отур-
дугу йердя башлайыр мюргюлямяйя. Бу хейндя Дяли Шахзадя шёбядян чыхыр вя долана-
долана гялир, Пярвяр йазан кагыза гёзю саташыр вя гётюрюб охуйур. Вя йавашджа дейир:
– Хуб, мян гябул эдирям.
Сонра мыхдан асылан палтарлара вя папаглара диггят салыр. Профессорун эйняйини
столун устюндян гётюрюр вя вурур гёзляриня. Профессорун папагыны гойур башына. Дёш-
люк кёйняйини салыр дёшюня. Уз гойур дялиханадан гетмяйя. Дялилярдян учь няфяр дяли-
лярин ичиндян чыхыб, динмяз-сёйлямяз дюшюрляр Дяли Шахзадянин далына вя гетмякдя
олурлар. Бу арада дялилярин ичиндя гилю-гал эшидилир. Гапычы хушдан ойаныр вя ахвалатдан
хябярдар олуб, хай-кюй салыр. Бир тяряфдян да профессор вя тялябяляр тяняффюс ота-
гындан тёкюлюб гялирляр вя ахвалатдан хали олурлар.
Профессор (бёйюк тяшвишля). Бах, аман Аллах, биабыр олдуг. Инди
бу дялиляр вя хюсусян Дяли Шахзадя озюню профессор вя мюдир гялямя
вериб, мяня охшададжаг. Агзына гялян хядярян-пядярян иля мяни вя
бютюн хястяхананын адыны шяхяр ичиндя биабыр эдяджяк. Бах, биабыр
олдуг. (Гапычылара тяряф) Сиз оласыныз Аллах, дурмайын гачын. (Озю да
ушаг кими башлайыр гачмага, тялябяляр да онун далынджа). Бялкя бир
тяхяр тапыб гайтарасыныз. Бах, аман Аллах, биабыр олдуг. А...
УЧЮНДЖЮ МЯДЖЛИС
Мярджан ханымын эвиндя бёйюк гонаглыга хазырлашырлар. Зал отагында узун стол ачы-
лыб. Устюндя беля гонаглыглара йарашан хяр нёв габ-гаджаг, хяр нёв ички, мейвяджат, шир-
ниййат, гялйаналты вя гейри дюзюлюб хазырдыр. Столун атрафында доланан Мярджан ханым,
Зяряфшан ханым, Чичяк, Пюстя, Хясрят хала, Шяряф хала, Вялямир (киши гуллугчусу). Биринджи вариантда хидмятчи” кими гейд олунмушдур.
Хярдянбир Иззят няня да вайылдайа-вайылдайа гёрсянир. Мюршюд дайы да хярдянбир ба-
зардан гялиб, базарлыг ишляриня даир баш чякмяк хидмяти гёстярир вя гедир. Пярдя ачы-
ланда отагда олур Мюршюд дайы, Мярджан ханым вя Зяряфшан. Биринджи вариантын учюнджю мяджлиси ремаркадан сонра бирбаша Джахангирин сёхбяти иля башланыр. Мярджан ханым вя Чичяйин Мюршюд дайы иля сёхбяти хямин вариантда йохдур.
Мярджан ханым (Мюршюд дайыйа). Дадаш, бир де гёрюм
профессордан савайы онун йанынджа ким дяхи бизя гяляджякдир.
Мюршюд дайи (о тяряф-бу тяряфя бахыр). Мян кар дейилям кий.
Мярджан ханым динмир
Мюршюд дайи. Алчагдан данышмаг гюнах кий, дейил.
Мярджан ханым (алчагдан). Мян дейирям кий...
Мюршюд дайи (алчагдан башлайыб, Мярджан ханымын сёзюню
кясиб дейир). Профессордан савайы учь няфяр тялябя гяляджяк. Дёрдю
гяляджякди. Анджаг дёрдюнджюсю узр истяди, чюнки онун бу гюн театрда
мярузяси вар.
Чичяк вя онун далынджа Пюстя дахил олурлар. Чичяк фахир либасларыны геймиш, амма
Пюстя оз эв палтарындадыр. Бунунла бярабяр, Чичяк хямишяки кими чиркинди, уз-гёзюнюн
бязяйи дяхи да чиркин гёстярир. Амма Пюстя гяшянг вя лятифдир.
Чичяк (севинджяк Мюршюд дайыйа). Дайы, йахшымы стол бязямишик.
Пюстя (Мюршюд дайыйа). Мюршюд дайы, бах бу гюл дястялярини мян
оз алимля багламышам. Хяля дястялярин устя атир да сяпмишям. (Гоху-
йур, сонра гятирир Мюршюд дайыйа тяряф) Бир гохуйун. Гёрюн кий, атирлидир.
Мюршюд дайы бир дястя гюлю алыб гохулуйур.
Мюршюд дайи . Бях, бях, бях, чох гёзял атри гялир (Мярджан
ханыма тяряф). Мярджан, мян гедирям. Сора гялярям. Бир гапыйа дур,
сёзюм вар сяня.
Мярджан ханымла Мюршюд дайы гапынын йанында пычылдашырлар, сора Мюршюд дайы
чыхыб гедир. Мярджан ханым Зяряфшан ханымла оз араларында бир гядяр данышандан сонра
Чичяйи чагырырлар йанларына. Бунлар да учю оз араларында бир гядяр пычхапыч эдир, Пюстяни
гюлляр иля мяшгул олмагда гёрюб, башлайырлар она тяряф диггятля бахмага.
Мярджан ханым (Пюстя барясиндя, гуйа оз-озюня). Бяхтявярин
сир-сифятиня бах. Бяхтявяр, дейясян, мярмярдян йогрулуб. (Сонра
Пюстяйя) А гыз, Пюстя, мян, догрусу, сяни бу гюн бир озгя дамагда
гёрюрям.
Пюстя (Мярджан ханыма). Неджя кий.
Мярджан ханым. Аввала будур кий, гыз хейлагына бу гядяр бя-
зяк-дюзяк хеч йарашан иш дейил. Чюнки сян бизим ичимиздя олурсан,
бунлар хамысы бизя тохуна биляр. Бу гюн бизя йад адамлар гяляджяк. Бир
аз тямкинли олмаг лазымдыр.
Пюстя (тяяджджюбля алини узюня сюртюр вя алиня бахыр). Мян узюмя
хеч бир шей сюртмямишям, айнимя да хеч бир тязя шей геймямишям.
Мярджан ханым. Йох, йох, мян сяня мясляхят гёрюрям кий,
оз йериндя отурасан вя хяйалына озгя бир фикирляр гятирмяйясян.
Пюстя (Чичяйи гёстярир). Мян ня бязянмишям, ня да озгя фикир-
ляря дюшюрям. Бязянян да, бах, гызын Чичякдир, гейинян да хаман гы-
зындыр.
Зяряфшан ханым . Дяхи узун данышмаг лазым дейил. Чичякля
да ишин йохдур, данышырсан оз сёзюню даныш.
Пюстя (Зяряфшана). Бяс сиз мяня диггят тутанда йахшыдыр. Мян
хагг сёзю данышанда писдир. Мяним озгя иля хеч ишим йохдур. Хамынын
иши варса мянняндир. Аллах мяним башыма даш салсын (Аглайыр).
Пярвяр ичяри гирир вя Пюстяни бу халятдя нарахат вя гилейли гёрюр.
Пярвяр. Ня вар, Пюстя, нийя аглайырсан.
Мярджан ханым. Валлах, Пярвяр, Пюстяйя хеч бир агыр сёз де-
йян йохдур. Ахыр сян онун хасиййятини озюн йахшы билирсян кий, неджя
дяймядюшярдир. Хеч нахаг йеря башлайыр хай-кюйя кий, нийя мяня сёз
дейирсиз.
Пярвяр. Сизин да кий, Аллаха шюкюр, сёзюнюз гуртарыбды. Пюстяни
бир санджмасаныз олмаз.
Сонра столун устя дюзюлянляря диггят салыр. Бир гядяр бу халятдя дурандан сонра
анасына тяряф башыны галдырыб дейир:
Пярвяр. Ана, бу нядир.
Мярджан ханым. Бала, бу сянин профессорунун вя тялябя йол-
дашларынын шяряфиня хазырладыгымыз гонаглыгдыр.
Пярвяр. Бяс, бу гядяр артыг йемякляр, гялйаналтылар, мейвяляр
вя ширниляр бура ня учюн дюзюлюбдюр. Буну мяня де гёрюм, бу дям-
дястгах мюфтяджя баша гялир, йа бунлара артыг-артыг пул верилиб.
Мярджан ханым. Пярвяр, бала, гадан алым, хеч бир шей мюфтя
баша гялмяз, бирджя мян бу столун устюндяки шейляря дёрд дяня гызыл
вермишям.
Зяряфшан ханым. Мян да ики гызыл вермишям.
Мярджан ханым. Хяля бунлар нядир кий, шахын сазяндя вя
ханяндяляриня Мюршюд дайын бир-ики саат гонагларын мяджлисиндя
чалмага йюз алли манат вяд верибдир.
Пярвяр (бир гядяр фикирдян сонра). Ана, инди гулаг ас, гёр мян
ня дейирям. Беля тутаг кий, инди мяним фиргя йолдашларым бу дястгахдан
вя гонаглыгдан хябярдар олдулар. Онда мян утандыгымдан хансы сычан
дялийиня гедим гирим.
Мярджан ханым (овджуну агзына апарыр). Бой, Аллах аман.
Пярвяр (тяшвишя дюшюб, дизляриня вурур). Мяня джаваб вер, мян
сяндян сёз сорушурам. Бу гюн гялян гонагларын ичиндя мяним тялябя
йолдашларым гёряджякляр кий, мяним бу гядяр джялаллы эвимдя гурмага
мадди гюввям вар, дяхи онлар мяндян билмярря уз чёндяря билярляр,
дюнйа вя алямдя мяни биабыр эляйярляр. Бяс, инди мяним тяклифим вар.
(Мярджан ханым гуруйуб галыр). А, инди мяним тяклифим нядир. Инди гёр
мяним хаггым вармы кий, йапышым бу столун бир гычындан вя йухары гал-
хызыб, йаны устя йыхым. Дармадагын дагылсын. Устюндяки джями габ-га-
джаг пул-пул олсун.
Мярджан ханым. Гадан алым, Пярвяр, бу гонаглыгын кий, тядбири
сянин йанында тёкюлдю. Бяс, мягяр сян бу ишдян бихябярсян. Мягяр
сян бу ишя озюн разылыг вермядин.
Пярвяр. Ана, инди бунларын хамысы кечибдир. Инди мяним фиргя
йолдашларымдан биринин йолу дюшдю бизя вя гялди бурада бу дястгахы оз
гёзю иля гёрдю. Гялди, гёрдю кий, биз Тюркюстан шахзадясинин шяряфиня
беля бир тянтяняли зийафят гурмушуг. Сян, мян она ня джаваб верярик.
Хуб, хяля бир саатлыга мян галым кянарда. Ана, инди сяндян данышаг.
Бяс, о гюн савадсызлыгы лягв элямяк мясяляси барядя чагырылан мюял-
лимляр йыгынджагында ня данышырдын. Демирдин кий, бизим ханымларын бир гонаглыгынын хярджини орталыга гойаг. Йюз няфяр фагыр шагирдлярин айаггабыларыны тямир этмяк олар кий, гышда айагйалын мяктябя гетмяйя мяджбур олмасынлар. Бяс, сян бу сёзю демирдин.
Мярджан ханым. Хуб, ня дейирям. Балам, гой бу дяфя да бу
гонаглыгы баша вураг. Бундан сонра мян гялят эляйярям бир да бу
ишляря гядям гойам. Валлах, Пярвяр, ахыр сян билирсян кий, мяним ах-
тардыгым нядир вя кимдян отрюдю. О башыдашлы гыз… (Аглайыр).
Пярвяр. Сян билирсянми кий, мян бу саат иджласдан гялирям. Ня дю-
нян вя ня бу гюн профессорун лексийасына гедя билмямишям. Мян хяля
ганмырам кий, мядяни хюджум няйя лазымдыр. Валлах, биллах бизя савад-
сызлыгы лягв элямяк лазым дейил. Бизя савадсызлыг вя авамлыг лазымдыр.
Гярибя бурасыдыр кий, мяфкуряви джябхядя мюбаризямиз о гядяр зяифля-
мишдир кий, маариф дюшмянляри хах кяндлярдя вя хах ишчи кютля арасында
о гядяр активляшибдир кий, валлах, мян догрусу, онлардан горхурам.
Кяндлярдя мюяллим вя мюяллимяляр кадросу бир о гядяр гюввят хасил
этмяйиб кий, бунлара умидвар олмаг ола. Асас этибариля бютюн тяшкилат
ишляримиз позгун бир сурятдядир. О дяряджядя кий, мясялян, Чешмябасар
мяхяллясиндя он йедди аилядян анджаг ики-учь аиля ушагыны мяктябя гён-
дяря билиб, галанлары касыблыглары джяхятиндян дярсдян мяхрум олублар.
Бир тяряфдян да Вялисултанын эвиндя бир геджя дёрд йюз манат бир ахша-
мын гонаглыгына сярф олунур. (Пярвяр агламаг истяйир). Вай, вай, хара-
да галды мясляк, харада галды хятти-хярякят. Харада галды фиргя йанын-
да мясулиййят..
Мярджан ханым. Бала, Пярвяр, гадан алым, аглама, анд олсун
сянин джанына. Сян озюн разы олмасайдын, бу гонаглыг дястгахыны хеч
аслиндя гурмаздыг. Ахыр бир озюн да мюлахизя эля кий, бу гонаглыгда да
бир мягсяд вар, йа йох. Бир фикирляш, гёр бура бу гюн дявят олунанлар
кимлярдир. Бир тяряфдян сянин шахзадя профессорун…
Пярвяр (бирдян нагафил башыны анасына тяряф галхызыб, сорушур).
Ана, сяня мялумдур кий, профессор Тюркю-тан шахзадясидир.
Мярджан ханым. Бала, валлах, хамы эля дейир. Мян да халгын
сёзю иля дейирям. Хя, бир тяряфдян сянин Шахзадя мюяллимин, бир тяряф-
дян да сянин тялябя йолдашларын. Ахыр сян озюн дейирдин кий, шахзадя
профессор сёхбят арасында Чичяйин йерини хябяр алды.
Пярвяр. Мян хейля демядим. Мян дедим кий, сёхбят арасында
профессор сорушду кий, сизин эвин пянджярясинин габагында бир дястя
ханым отурмушду. Ня сябябя гёря мяни онлар иля таныш элямирсян.
Мярджан ханым (бир аз дирчялир). Бах, дяхи ня дейирсян. Бял-
кя, догрудан да бу йазыг баджынын бяхти бу гюн ачыладжаг. Йохса, про-
фессор сябябсиз йеря о сёзю сяня нийя десин. Хеч олмаса, Чичяйя сянин
йазыгын гялсин. Мягяр о сянин догма баджын дейил. Ахыр биз да озюмю-
зя гёря бир адамыг. Ахыр аталар дейибляр: “Чёряк ачаны, гылындж ачмаз”.
О кий, галды сянин фиргя йанында мясулиййятин, она сёзюм йохдур. Ан-
джаг, валлах-биллах, догрусу миллят йолунда чалышмаг бир мюгяддяс
вязифядир. Амма оз арамызды, аталар да дейибляр: Эл йолунда аглайан,
ахырда кор олар”.
Пярвяр (анасына). Ана, сян дур бурадан гет (Мярджан ханым гедир).
Пярвяр бир гядяр башы ашагы вя фикирли бир халда отурандан сонра башыны галдырыр вя
йемяли, ичмяли немятляря диггят салыр. Йавашджа-йавашджа алини узадыр конйак шюшяляринин
бириндян озю учюн бир румка конйак тёкюр вя ичир. Икинджи румканы да тёкюр, ичир вя ба-
лыг кюрюсюндян бычаг иля кясиб, чёряйя йахыр вя йейир. Мюршюд дайы йавашджа гирир ичяри.
Пярвяр (Мюршюд дайыйа). Дайы, сян кий, бу гонаглыгдан отрю бу
гядяр тялаш эдирсян, бяс, озюн нийя бу немятлярдян йейиб-ичмирсян.
(Бир румка конйак да тёкюб гойур Мюршюд дайынын габагына).
Мюршюд дайи (истяр-истямяз гялиб отурур вя румканы истяр-ис-
тямяз чякир габагына). Баджыоглу, догрусу, о фикир-хяйал кий, хямишя
мянлядир, мяни хямян вахт дамагдан салыр. Иштахамы вя йухуму да
позур.
Пярвяр (румкасыны дайысынын габагына узадыр кий, конйакы бахям
ичсинляр). Дайы, сянин ня фикрин ола биляр.
Мюршюд дайи (конйакы ичяндян сонра). Истяйирсян сёзюн дог-
русун дейим.
Пярвяр. Дайы, сян Аллах, сян баджыоглудан хеч бир сёз гизлятмя.
Мюршюд дайи. Баджыоглу, догрудан-догруйа мяним сяня уря-
йим йаныр кий, сян миллятин маарифи йолунда бу гядяр чалышырсан, бу гядяр
зяхмят вя мяшяггятляр чякирсян, хеч бир сямяря багышламыр.
Пярвяр. Дайы, валлах, мян билмирям кий, дяхи ня эйляйим.
Мюршюд дайы о тяряфя-бу тяряфя бахыр, агзыны истяйир ача бир сёз даныша, амма йеня
о тяряфя, бу тяряфя бахыр, хеч бир шей демир.
Пярвяр. Дайыджан, мян олюм, де гёрюм, ня демяк исятйирсян.
Мюршюд дайи (алчагдан). Амма гяряк сёз верясян кий, бу сёх-
бят оз арамызда галаджаг.
Пярвяр. Сядагятля сёз верирям.
Мюршюд дайи (атрафа баха-баха). Сянин маариф йолунда гур-
дугларын тядбирляри джабяджа этмяк учюн (сёзюню йарымчыг гойур, гедир
гапылары баглайыр) сяня бёйюк мигдарда мадди гюввят лазымдыр.
Пярвяр. Сонра.
Мюршюд дайи. Сонра, албяття, сонрасы да вар. (Гапыны таггыл-
дадырлар. Мюршюд дайы гачыр гапынын далына). Хя, ня истяйирсян.
Пярвяр. Дайы сонра.
Мюршюд дайи. Мадди гюввят аля гятирмяк учюн сяня бёйюк
мигдарда мадди гюввят лазымдыр.
Пярвяр. Мясялян.
Мюршюд дайи (ятрафы мюлахизя эляйир). Анджаг, баджыоглу, сян
мяним джаным, бу сёхбят оз арамызда галсын.
Пярвяр. Сянин азиз джанын учюн хеч кяс бу данышыгымызы билмя-
йяджякдир.
Мюршюд дайи. Мясялян, мюлкиййятли бир ханзадяйя, халаллы бир
шахзадяйя архаланмаг лазымдыр.
Пярвяр дурур айага, мютяфяккир бир халда башлайыр вар-гял элямяйя. Мюршюд дайы
конйакдан бир румка тёкюр, гойур Пярвяр отурдугу столун габагына. Бир румка да
озюня тёкюб ичир вя дейир:
Мюршюд дайи. Бах, сёзюн лап ачыгы. Баджын Чичяйя Шахзадя кими
бир йолдаш лазымдыр кий, о бичаря гыз хямишялик иззятли вя шёвкятли ханым
олсун кий, олкя да онун гохум-агрябасыня дюшсюн. Сяня да, баджыоглу,
Шахзадя кими йезня лазымдыр кий, онун мюлкиййятинин бярякятиндян ся-
нин джями маариф ишлярин баравярдя олсун. Баравярдя (ф) – амяля гялмиш, иджра эдилмиш. Бир сурятдя Шахзадя профессор оз играрына гёря бизим эвимизин габагындан кечяркян бурада гёрдюкляри гадын хяйлагларына диггят салыб вя сянинля бу барядя сёхбят ачыбдыр, бу халдан истифадя элямямяк вя беля бир фюрсяти алдян вермяк инсафдан узаг олар (Пярвярин румкасыны гётюрюб тутур онун габагына).
Баджыоглу сянин истякли мярхум атанын хатиряси учюн сян бу барядя фик-
рими тясдиг эдиб, мянимля шярик олмаг истяйирсянся, ал бу румканы вя
сямими гялбдян сяни истяйян вя дост тутан дайынла бярабяр ич кий, бизим
бугюнкю шадлыг гюнюмюз хямишялик йадигар олсун. Йашасын баджыоглу
Пярвяр. Йашасын онун азиз гонагы Тюркюстан Шахзадяси.
Кючядя гилю-гал гопур. Кючя ушагларынын сяси гялир. Мюждя ичяри гириб, зийафят учюн хазырланмыш столу гёрюб чох тяяджджюбля:
Мюждя. Дайы, учь-дёрд дяли дялиханадан кючяйя чыхыб, бизим эви
соруша-соруша бизя тяряф гялирляр.
Ушагларын бири. Бири да дейир, мян Тюркюстан Шахзадясийям.
О бири ушаг. Хяля Шахзадя дедийин, бир годжа арвады кючядя
гуджаглайыб дейирди: гял сяни алым” (Ушаглар гюлюшюр).
Учюнджю ушаг (гаггылдайа-гаггылдайа). Ха, ха, зорнан йазыг
арвады йахаламышды кий, сяни аладжагам.
Дёрдюнджю ушаг. Арвад да дейясян кий, бир арвад ола. Беля
Кябля Фярзалы хамбалын халалджа арвадыдыр (Ушаглар гюлюшюр).
Пярвяр (аджыглы). Ахмаг-ахмаг данышмагы бошлайын.
Мюршюд дайи (ушаглара). Йахшысы будур кий, сиз бу сёзляри да-
нышмайын. Чюнки гяряк адам ишин асли хягигятиня ал йетиря. Сонра да
гёря бу ня ишди. Сиз балалар, хяля ушагсыныз.
Мюждя. Дайы, бяс, дейирляр кий, сиз Шахзадяни гонаг чагырмысыныз.
О хансы Шахзадядир.
Пярвяр (Мюждяйя). Мян хяля билмирям, сян нийя бу ишляря
гарышырсан.
Мярджан ханым (Мюждяйя). Балам, Мюждя, валлах, дейясян,
сянин башына хава гялиб. Аввала, будур кий, сяхярдян ахшама гядяр кю-
чялярдя доланмагдан нийя ал чякмирсян. Икинджиси да дюнян гялдин ар-
вад мяджлисиндя бизи биабыр элядин. Бу гюн да гялиб, хядярян-пядярян
сёз дейирсян кий, Шахзадя беля гялди, хамбал Кябля Фярзалынын арвады
беля гетди. Сянин ахыр халхнан ня ишин вар.
Пярвяр. Валлах, билмирям, бу ушага ня олуб. Ахыр дярси, эви, иши-
ни бурахыб, нийя дюшмюш халгын устюня. Сяня ня вар кий, ким эвлянди вя
ким аря гетди (Ушаглар гюлюшюр).
Мюршюд дайи (ушаглара тяряф). Балаларым, валлах, беля кючяляри
аддымламагдан бир бир шей чыхмаз. Дярс охуйун. Вя аталарынызын сёзю-
ня итаят эдин (Ушаглар гедя-гедя гюлюшюр, гилю-гал иля, гюлюшмя иля
узаглашырлар. Ушагларын далынджа). Догрусу, мян бунлардан эхтийат эй-
ляйирям вя сизя да тёвсийя эдирям кий, эхтийат эдясиниз.
Дилшад (Чичяйин ряфигяси) гачараг гялир гадынларын отагына вя Чичяйин гулагына бир
сёз пычылдайыр.
Чичяк (тяяджджюбля). Йалан дейирсян.
Дилшад. Йалан демирям. Ибадулла гардашым озю бу дястгаха раст
гялибдир.
Чичяк. Йалан дейирсян, ола билмяз.
Мярджан ханым. Ня олуб, ня хябярдир.
Чичяк. Бир сёз демирям (Гямгин отурур вя динмир. Бир аз
кечяндян сонра ачыглы). Дяхи ня эдим. О кий, гедиб Хаджы Байрамын
шикяст гызыны нишанлайаджаг, мян хейля нишанлыны хеч истямирям.
Дилшад кор-пешман чыхыб гедир.
Мярджан ханым (Чичяйя). Ахыр ня олуб. Дилшад ня хябяр
гятирмишди.
Чичяк динмир.
Мярджан ханым. Ахыр, бир де гёрюм, о гыз ня дейирди.
Чичяк. Валлах, билмирям. Бизим дярдимиз бизи рахат гоймур. Дил-
шад дейир кий, гардашы Ибадулла оз гёзю иля гёрюб вя оз гулагы иля эшидиб
кий, Тюркюстан Шахзадяси бу саат Хаджы Байрамын шикяст гызына кючядя
раст гялди вя ону нишанлады. Илк вариантда бу хябяри йенидян ичяри дахил олан Джахангир гятирир. Орада профессорун Хаджы Байрамын шикяст гызыны дейил, Салават Сяфярин гызы Мярмяри гёрюб нишанланмасындан бяхс эдилмишдир.
Мярджан ханым. Аши, беля иш ола билмяз.
Зяряфшан ханым. Беля шей ола билмяз.
Пюстя. Хеч оласы иш дейил.
Йарпыз хала. Хеч оласы иш дейил.
Хясрят хала. Валлах, йаланды. Йахшы, Шахзадяйя Чичяк кими
гыз гяхятди кий, гедиб чолаг гызы нишанласын.
Мярджан ханым (Мюршюд дайыйа тяряф гялиб дейир). Дадаш, бир
кючяйя чых, гёр ня хябярдир.
Мюршюд дайи (гедя-гедя). Хеч агыл кясян иш дейил.
Мюршюд вя Пярвяр гедирляр.
Пярвяр. Анджаг мян тялябя йолдашларымдан Мураддан эхтийат
эляйирям кий, гяляр вя бу дястгахы бурада гёрюб, мяни йолдашларымын
ичиндя биабыр эдяр.
Кючядян гилю-гал сяси гялир. Бурадан дёрдюнджю пярдяйя гядярки хисся Дж.Мяммядгулузадянин архивиндяки ики йюз хяштат дёрдюнджю нёмряли говлугда сахланан алйазмасында гялямля йазылдыгы учюн йахшы охунмур. Бу парча асярин ики йюз хяштат икинджи нёмряли говлугдакы алйазмасындан гётюрюлюб бурайа алавя эдилмишдир.
Гуйа, ушаглар гапы-баджаны дашлайырлар.
Мюршюд дайы “буйурун, буйурун” дейя-дейя гонаглары кечирир ичя-
ри. Чалгычылар чалырлар. Габагда Дяли Шахзадя йекя гара эйнякдя, алин-
да хяким трубкасы, хямян гейдийи либасында вя алиндя тутдугу кагызы
охуйур:
Шяхяр филан, мяхялля Чешмябасар, ханейи Вяли Султан, нёмря ики.
(Узюню эвдякиляря тутур).
Шахзадя. Мяни вя бир нечя тялябяни бурайа гонаг чагырмысыз.
(Мюршюд дайы, Джахангир баш айиб бяли” дейирляр.) Вя мяним тялябя-
ляримдян да гонаг чагырмысыз. (Мюршюд дайы вя Джахангир баш
ендирирляр).
Бурада дялилярдян дёрд няфяр адам сярсяринин далынджа сакит вя гайда иля кечир
столун башына, дуруб айаг устя вя хеч тярпяшмирляр. Дяли Муртуза йавашджа додагларынын
алтында мырылдайыр.
Дяли Муртуза. Чякярсиз джязанызы, чякмирсиз джязаны. Миллятляр
дагытмысыныз, чякярсиз джязанызы.
Гутаз Биринджи вариантда тат Кярим. (Додагынын алтында мыртданыр). Бизи нийя бура гятирибсиз.
Мян горхурам. Бу адам чыхмышды дамымыза. Мян горхурам. Бу адам
чыхмышды дамымыза. Мян горхурам.
Учюнджю дали (дилиня вурур, атылыр). Йейин, ичин, исраф элямяйин.
Йейин, ичин исраф элямяйин.
Ахшам гаранлыгы дюшдюйю сябябиндян Джахангир диггят иля гялянляря бахыб
Мюршюд дайыйа дейир:
Джахангир. Дайы, бу тялябяляр мяним йолдашларыма охшамырлар.
Мюршюд дайи. Бунлар асяби шёбянин тялябяляри вя сянин
гайибаня йолдашларындыр.
Джахангир диггятля Шахзадяйя тяряф бахыр вя Шахзадя дурдугу халда дуруб нитгини
башлайыр.
Шахзадя. Аввала, маарифлик бабятиндян арз олсун кий, Надир шах
оз али иля мяни апарыб Ингилтяряйя, орада Кембридж дарюлфюнунун асяби
хястялик шёбясиндя дярся гойубдур.
Кючядя ушагларын гурултулу гюлмяйинин сядасы гялир. Шахзадя тяяджджюблю кючяйя
тяряф гулаг асыр.
Джахангир (Мюршюд дайыйа). Дайы, чых, о ушаглара де, гилю-гал
салмасынлар. Бура Вяли Султанын эвидир.
Мюршюд дайи (Джахангиря тяряф). Мян онлара о сёзю дейярям.
Амма сян да хяр сёзю уряйиня салма (Гедир кючяйя тяряф. Сяс кясилир).
Шахзадя данышыр.
Шахзадя. Хаман Кембридж дарюлфюнунда тяхсил этдийим асяби
хястяликляря даир мялуматдан, рухун хадисяляри мафёвг ,мафовг (я) – йухарыда гёстярилян, тябии психоложи халлардыр кий, бяндяниз хямян дарюлфюнунун профессору Лалбйузун тяхти-тядрисиндя доггуз йюз дохсан доггуз сяня-сяня (я) – ил арзиндя тяджрюбя кечирмяйя наил олдуг. (Кючядя гурултулу гюлюш. Шахзадя кючяйя тяряф бахыр вя динмир). Беля кий, рухун ня олдугуна даир мюсбят олан бютюн кяшфиййат тяджрюби психологийайа гирмиш вя инсанлар узун заманлар рухда мюджярряд вя мюстягил бир варлыг тапмышлар, сябяб будур кий…
Бу хейндя Шяряф няня алиндя паднос, ичиндя дёрд стякан чай гапыдан ичяри гириб,
истяйир падносу гётюря гойа гонагларын габагына. Шахзадя, Шяряф халаны гёрян кими
дяли кими гызмыш бир халда Шяряф халайа тяряф хюджум чякир кий, Шяряф хала горхусундан
падносу салыр вя стяканлар йеря тёкюлюб сынырлар.
Джахангир гачыр габага вя дурур Шахзадянин габагында. Ичяридян оврят-ушагын сяси
гялир. Вя алиля Шяряф халайа ишаря эдир кий, гачыб гетсин. Шяряф хала гачмыр, анджаг дурур
Джахангирин далында вя Шахзадяйя тяряф бахыр. Оврятляр тяряфиндян Шяряф халайа тяряф
бир чыгырты чыхыр:
– Нийя дяхи орада дурубсан, ай бихяйа, гойуб гялсян, а. Сянин
мягяр озюндян архада адам йохду.
Шяряф хала истяр-истямяз, гери гедир.
Шахзадя. Йазыгым сянин халына, гёрярям неджя пешман оларсан.
Шахлар вя султанлар мяня гызларыны вермяк арзусунда оланда мян рядд
этдим. Султан Сялим Салис хямширяси Хядиджяни мяня вермяк истяйир-
ди. Султан Сялим – Османлы Султаны (мин беш йюз он икинджи-мин беш йюз ийирминджи илляр) Сяфяви хакимиййяти алейхиня мюбаризя апармыш, Чалдыран дёйюшюндя гошуна башчылыг этмишдир. Джялалиляр хярякатыны йаратмышдыр.
Мян истямядим. Неронун фириштяляринин биринджи гёзялини алыб, озю-
мя оврят этдим. Нерон Клавди Сезар – (отуз йеддинджи-алтымыш сяккизинджи) Рома императору. Озюня вургунлугу, гяддарлыгы вя аййашлыгы иля фярглянмишдир”.
Вяфат этди (Аглайыр). Шах Тяхмасибин ики гызы мяним
дярдимдян гюссяляниб. Мисир падшахынын гызы инди бу саат мяня ашигдир. Шах Тяхмасиб – Азярбайджан тарихиндя ики Шах Тяхмасиб олмушдур. Биринджи Тяхмасиб (мин беш йюз он учюнджю-мин беш йюз йетмиш алтынджы илляр) он алтынджы асрдя, икинджи Тяхмасиб ися мин йедди йюз ийирми икинджи иллярдя Сяфяви хакимиййятиня башчылыг этмишдир. Эхтимал кий, бурада Султан Сялимин мюасири олан биринджи Шах Тяхмасибя ишаря эдилир.
ДЁРДЮНДЖЮ МЯДЖЛИС
Хястяхананын сяхняси, баш доктор вя режиссор. Баш доктор тядбир тёкюр. Бинагюзар-
лыг эдир, режиссор гах сяхнянин габагына чыхыб пярдяйя бахыр, гах баш докторун йанына
гялиб, онун амрини динляйир.
Баш Доктор . Мян эля гюман эдирям кий, кечян дяфя Шахзадя
грими намювафиг иди. Беля кий, Тюркюстан шахзадясинин башында тадж ол-
магы йанлышдыр. Ондан отрю кий, тадж анджаг онун атасына мютяллигдир. Мютяллиг (я) – аид. Шахзадяйя ися, тадж авязиня Бухара дяриси устюня мюзяййян Кирман шалы сярилмиш анджаг бир папаг нисбят ола гяряк. Мюзяййян (я) – бязянмиш, зинятли. Айаггабылары гяряк индики асри йох, кечмиш асри йада сала. Тягрири вя тяляффюзю да гяряк бир нёв шаханя ола. Ади олмайа.
Режиссор. Мян бунлары актйора тялим этмишдим. Гябахят
ондадыр, мяндя дейил.
Баш Доктор. Балет дястяси да, зяннимджя, хястялярин ахвали-
рухиййясини лазымынджа мюлахизя этмир.
Режиссор. Доктор, билирсян кий, бу да мяня аид дейил.
Баш Доктор. Элядир, буну доктор Немана демяк лазымдыр вя
бир да доктор Немана лазымдыр демяк кий…
Доктор Неман дахил олур. Бизчя, Няриман Няриманова ишарядир.
Баш Доктор . Хя, сёхбят балет вя мусиги барясиндядир. Мян о
дяфя гёрдюм кий, мусигинин бязи гышгырыглы гушяляри хястяляря о гядяр да
тясир багышламады. Бир сурятдя кий, амрази-асабиййя хястяляри учюн чалы-
нан хяр бир мусиги гяряк хястялярин тягйирати-хиссиййя вя хярасий-
йясиня баис олсун кий, мусигинин инджя нягмяляринин тясири алтында
хястялярин асябляри мювяггяти да олмуш олса, истирахят этсинляр. Тягйираты-хиссиййя (я)- хисслярин дяйишмяси. Йахшылашмаг мянасында. Хярасиййя (ф) – горхудан чякилмя. Азалмаг мянасында. Мисал учюн, гётюряк кяндли гызынын Шахзадяйя шикайятя гялмяйини. Орада гяряк, аввала, мусиги кяндли гызынын агламагыны рявайят эдя. Мясялян… Режиссор зянги чалыр. Пярдя далындан мусиги чалыныр. Эля бу йердя Азад бяй дейир:
Азад бяй. Аввала, зямани кий, бяндейи-хягирялярин мюфяссял
фярмайишиня сябр вя хёвсяля иля гулаг вердим, лазым гялмязми кий, сиз
да бир-ики дягигя сябрю хёвсяля иля мяним арзимя этина эдясиниз. Мян
дейирям кий, зяманямизин вя асримизин тягазасы даим кий, данышмагы хеч эйиб гётюрмяз. Тягаза (я) – тяляб, истямя. Зяннимдя асримизин хяман игтиза вя шяраитиня да баш доктору бир зярря гядяр вя мюгайир вя мюхалиф гёрмюрям. Игтиза (я) – люзум тяляб. Зира кий, азад бир асрдя азад миллят арасында хяр бир шяхсин зянн эдирям ихтийары гяряк олсун кий, озю учюн тяяххюл гярар вердийи сурятдя оз хошладыгы гадыны эвлянмяйя дявят этсин. Тяяххюл(я) – эвлянмя, арвад алма. Баш доктор кими азад вя мядяни бир вюджуд зяманы кий, эвлянмяк истяди, та гядим кишиляр кими бяйяндийи гызын йанына хала нисбяти, йа бибисини элчи гёндярмяйяджяк. Мян
эля ганырам кий, бурада баш доктор хязрятляринин кючядя раст гялдийи бир
гадына эвлянмяк тяклифи азад асрин, азад играрын азад ряфтара мюна-
сибятляринин ади шяклидир. Бурада хеч ня о гадынын рянджидя-хатир олмага
хаггы вар, ня да бизим бурада атылыб-дюшмяйимизин бир мянасы вар.
Сяслсяр. Неджя мянасы йохдур, бу нядир.
Дигяр сясляр. Албяття, мянасы йохду.
Азад бя й. Албяття, мянасы йохду.
Али Гейрятмянд (Азад бяйя) Эля дюнйада сянин учюн йахшы
вя пис, гейрят вя бинамуслуг… Джахангир образы бу мяджлисдя гейрятмянд”, гейрятмянд Джахангир” адлары иля тягдим олунур. Эхтимал кий, мюаллиф хямин ифадялярля мюсбят гяхряманын характериндяки инкишафы габарыг нязяря чатдырмаг истямишдир.
Миллятпяряст Гяхряман Натиг (гейзли, Азад бяйя).
Йох, йох, бу дяхи йарамады. Азад бяй, бу дяхи йарамады. Хяля сиз
буну унутмайын кий, хястяхананын баш докторунун кябинли арвады да вар.
Зяманы кий, онун дюбаря арвад далынджа дюшдюйюня биз хеч бир ад гойа
билмярик.
Сяслсяр. Бу ня сёздю, бу ня сёздю.
Азад бяй. Хуб, ня эйби вар. Туталым кий, овряти вар. Мягяр биз
йеня кёхня асрляря гайыдыб гедяджяйик, мягяр биз йеня ахундларын
кябин зянджирляриня баглы оладжайыг. Ня эйби вар. Мян кий, бир овряти
истямирям, кябинли да олмуш олса, ону мягяр мян бошуйуб гейри-оврят
ала билмярям. Бяс, дяхи ингилабымыз харада галды.
Сяслсяр. Бу ня сёздю, бу ня данышыр. (Хай-кюй).
Азад бяй. Гардашлар, ахыр, бир чыгыр-багыр салмайын, гёряк кий,
ахыр ня олду. Дюнйа-алям дагылмайыб кий.. Хуб, туталым кий, баш доктор
гедиб, бир-ики оврятя эвлянмяк тяклифи эляйир. Хуб, ня олуб кий, эляйиб,
эляйиб. Хяр кяс истяр гяляр. Истямяз гялмяз. Доктор бир кяся зор кий,
элямяйиб. Йа биабырчы сёз кий, демяйиб.
Гейрятмянд Джахангир. Неджя ня олуб. Билсян кий, ня олуб,
мян хяля чохуну ачыб демирям, Аллах она инсаф версин.
Азад бяй. Ня олуб. Де биляк. Ня эйби вар.
Гейрятмянд Джахангир. Беля сёзюн ашкары будур кий, доктор
кябинли арвадлара да мюштяри чыхыб.
Сяслсяр. Бяли, догрудур.
Сяс. Ашши, беля шей олмаз.
Азад бяй. Хуб, кимя мюштяри чыхыб. Хансы кябинли оврятя.
Гейрятмянд Джахангир (о тяряф-бу тяряф бахыр). Адыны
бурада сёйляйя билмярям.
Сяслсяр. Йох, о сёзляр лазым дейил.
Азад бяй. Хуб, туталым кий, мюштяри чыхыб. Мян зянн эдирям кий,
бу сёзляр гондарма бир сёздюр. Баш доктор мядяни бир шяхсдир. Эля би-
гайда иши гёрмяз. Амма туталым кий, гёрюбдюр. Бялкя, бир оврятя гёз
йетириб, ня эйби вар. Агяр о оврят ариндян нифрят эдиб бошанар, сонра
мювафиг ганун вя адалятля баш доктора аря гедя биляр. Йох, агяр, арини
истяйирся, мин адам она мюштяри олсун, бунун ися бир зийаны ола билмяз.
Миллятпяряст Гяхряман Натиг. Азад бяй, сян бирини
билирсян, бирини билмирсян. Бу саат бизим шяхярдя мян эшитдийимя гёря,
докторун оврятляря тяклифинин нятиджясиндя учь-дёрд йердя нишанлы гызлар
адахлыларыны рядд эляйирляр кий, доктора гялиб арвад олсунлар.
Сяслсяр. А киши, бу ня сёздю.
Сяслсяр. Догрудур, догру.
Сяслсяр . Валлах, лап биабыр олдуг.
Азад бяй. Беля иш олмаз. Кимди о гызлар. Кимди о гызлар.
Гейрятмянд Джахангир. Неджя кимди. О сёзю данышмаг
олар. О сёздян ган гохусу гялир.
Сяслсяр. Олмаз, данышмаг олмаз.
Сяслсяр. Неджя олмаз. Чох аджяб олар.
Бир сяс. Чох аджяб олар. Хазыр бири бизим гоншу гызыдыр.
Сяслсяр. Кимди.
Гейрятмянд Джахангир (гейзля). Кяс сясини, кяс сясини.
Бир сяс. Хеч да кясмирям. О нийя беля намярдлийи эляйир.
Сяслсяр. Кимди. Кимди. Дейин кий, биз да сясимизи кясяк.
Азад бяй. Кимди. Нийя бирйоллуг мятляби ачмыйаг. Де, гёряк
кимди.
Сяс-кюй галхыр. “Бирини дейин, о бирини истямяз.”
Сяслсяр. Кимди. Кимди.
Бурада бирдян хамы сакит олур. Чюнки Дяли Шахзадянин вя ики няфяр йаланчы мюа-
вин докторларын голундан ики няфяр шяхяр нязарятчиси вя ики няфяр гапы гуллугчулары ту-
туб, чёлдян гятирирляр ичяри. Шахзадя дялиханайа дахил олмаг истямир. Гери чякиля-
чякиля дейир:
Шахзадя. Мяня зюлм эдирсиз. Мяни тяхгир эдирсиниз. О сябябя
кий, мян эвлянмяк истяйирям. Амма сиз мяня зор иля мане олурсунуз.
Гапычы Дяли Шахзадянин вя мюавинляринин устюндян баш докторун палтарларыны алыб
асыр йериндян. Гёзлюйюню алыб, гойур мизин устюня.
Гапычы. Аллах сяня инсаф версин; йягин кий, дюнйа алями биабыр
элядин. Бизим да эвимизи йыхдын. Билирям, бу ишин устя баш доктор ики-
мизи да гуллугдан чыхардаджаг.
Бундан сонра хяр учюнюн голундан йапышыб, апарыр гатыр дяли кишиляр сёбясиня.
Шяхяр нязарятчиси (гапычылара). Чох гярибя. Бяс, бунлар
мягяр докторлар дейил кий. Биз эля гюман эдирик бунлар хягигятдя хя-
кимдирляр. Анджаг кефляниб, дюшюбляр кючяляряря.
Гапычы. А киши, Аллах бунларын эвини йыхсын. Хяким хансыдыр, учю
да дялидир. Бизим башымызын гарышыг вахтында фюрсят тапыб, хякимлярин
палтарларыны гейиб, гачыблар шяхяря.
Шяхяр нязарятчиси (бир гядяр фикир эляйир). Бу, йахшы иш ол-
мады. Неджя сизин учюн вя бютюн хястяхана учюн бу бир интизамсызлыга
дялалятдир, хабеля бизим шяхяр нязаряти учюн бёйюк бир асбаби-зяхмят
оладжаг. Бу сябябдян отрю шяхярдя бу саат бёйюк бир вялвяля вар.
Джаамат хай-кюй салыр. Гейрятмянд, Миллятпяряст вя Азадитяляб – бунлар йумруг-
ларыны гапычылара тяряф тутуб, уджа сяс иля хядяляйирляр.
Шяхяр нязарятчиляри (Джамаата). Вятяндашлар. Хахиш
олунур, джошмайасыныз. Хяр ня эляйирсиниз, ганундан чыхмайасыныз.
Гейрятмянд. Бу дяхи лотулуг олду. Баш докторлуг олмады. Бу
хяшямятдя бир хястяхананын идарясини сяня этибар эдяляр, наинсафлыгдыр
кий, ики няфяр кёмякчи хякимляри да саласан йанына, дюшясян шяхярин
кючяляриня. Вя гядим пейгямбярляр кими хяр бир оврят габагына чыхды,
дейясян мян эвлянмяк истяйирям. Гял, сяни алым. Дяхи, сёзюн дог-
русу, бу, докторлуг олмады. Бу, лотулуг олду.
Гапычылар йавашджа аллярини агызларына басырлар вя йалварырлар кий, джамаат хай-кюй
елямясин.
Гапычы (йавашджадан). Аман гюнюдюр, йаваш данышын, чюнки,
бурада баш докторда тягсир йохдур, тягсир биздядир.
О бири Гапычы. Аман гюнюдю, сяс салмайын. Бизи багышлайын.
Миллятпяряст. Догрусу, миллятляр ичиндя биабыр олдуг. (Гедир.
Йумругуну силкяляйир вя уджадан). Бу саат мяркязя, сяхиййя нязаряти-
ня телеграфла хябяр вермяк лазымдыр.
Баш доктор вя ики няфяр мюавини дахил олурлар.
Баш Доктор (хёвлнак). Ня олуб, джамаат, ня хябярдир.
Джамаатын ичиня гилю-гал дюшюр. Али Гейрятмянд, Миллятпяряст, Гяхряман Натиг,
Вяли Азадитяляб истяйирляр докторларын устюня хюджум апарсынлар. Шяхяр нязарятчиляри
гоймурлар.
Баш Доктор (шяхяр нязарятчисиня). Ахыр, бир бизи баша салын
гёряк, ня олубдур вя бу ня хюджумдур.
Али Гейрятмянд (баш доктора). Дяхи, ня оладжаг. Беля бир
ядябсизлик хеч бир вилайятдя баш вермяйибдир кий, сиз джянаблар оз
мюавинляринизи да гётюрюб, дюшмюсюнюз шяхярин джанына, озюнюзю
Тюркюстан Шахзадяси кими гялямя вериб, растыныза гялян оврят
хейлагыны бир пара йарашмайан ибаряляр вя ишаряляр иля тяхгир эдясиниз.
Баш доктор истяйир джаваб веря. Нязарятчи да истяйир даныша.
Миллятпяряст Гяхряман Натиг (гейриляря данышмага
маджал вермяйир). Агяр сиз шяраб ичиб, кефлянмяйя чыхырсыныз, дяхи ня
сябябя гёря кючяйя чыхырсыныз.
Вяли Азадихах. Туталым кючяйя чыхдын, мягяр хяр раст гялян
оврят хейлагына демяк олармы: мян эвлянмяк истяйирям. Гял, сяни
алым”. Мягяр, беля бир хярякят сизин учюн шайястядир. Шайястя (ф) – лайиг, йарашан. Чох эйиб олсун. Нязарятчиляр гюлюрляр.
Али Гейрятмянд (нязарятчиляря) Тявягге эдирик кий,
гюлмяйинизин сябябини билдирясиниз. Амма зянн эдирям кий, бурада
бялкя эля агламаг лазымдыр, няинки гюлмяк.
Миллятпяряст Гяхряман Натиг. Ондан отрю кий, мил-
лятляр ичиндя бинамус вя биабыр олмушуг.
Гулан нязарятчи (джамаата). А киши, бир сябр эдин. Гулаг
верин, мян сизи ишдян халы эдим.
Джамаат сакит олур. Докторлар да хейрятля гулаг асырлар.
Нязарятчи. Бурадан шяхяря гедян вя оврятляря эвлянмяк
тяклифини эдян бизим бу докторлар дейилляр. Сиз мюштябех олмусунуз.
Джамаат (тяяджджюбля). Бяс, кимлярдир.
Нязарятчи. Хямин хястяханада олан учь няфяр дялидир.
Джамаат. Неджя учь няфяр дяли.
Нязарятчи (гапычылара) Дяхи, нийя дайанырсыныз. Бары хяман
дялиляри джамаата нишан верин кий, сакит олсунлар.
Гапычылар Баш доктора йахынлашырлар вя ондан иджазя истяйирляр.
Баш Доктор. Аллах сизя инсаф версин. Йягин, о, Дяли Шахзадяни
бурахмысыныз шяхяря. Вай, вай, биабыр олдуг.
Гапычы кишиляр шёбясинин гапысыны ачыр. Дяли Шахзадя вя ики няфяр мюавини динмяз-
сёйлямяз гялирляр, гедирляр докторун кянарында дайанырлар. Шахзадя джамаат ичиндяки оврятлярин арасында Исмят ханымы гёрюб, онун устюня хюджум эдир:
– Мян эвлянмяк истяйирям вя сяни алмаг истяйирям.
Сон Биринджи вя икинджи вариантлардан хеч бириндя бу адда персонаж йохдур. Дяли Шахзадянин Джахангиргилдя гёрдюйю арвадлардан бири кими гябул этмяк лазым гялир.
ЛИСАН БЯЛАСЫ
Эй дил, дяхи динмя вя сюкут эт, сяни тари,
Лал ол вя данышма.
Сал башыны ашагя вя хеч бахма йухары,
Мал ол вя данышма.
Гяр гейриляри джямдякиня вурсала, динмя,
Гяр башын агиб пейсяриня дурсала, динмя,
Памал эдя дюшмян сяни сябр эт, бала, динмя,
Йа зюлм эдя, йа бойнуна кяндир сала, динмя
Йа рузуну джябр иля алиндян ала, динмя,
Сал башыны ашагя вя хеч бахма йухары,
Лал ол вя данышма.
Гяр гюссяляниб эйляйясян налявю зары,
Мал ол вя данышма.
Хяр бир-ики гюн дур айага, бошла дюканы.
Гет бир йавуг хяммамя, узан, багла хянаны,
Йум гёзлярини, динмя вя хям гёзля азаны,
Гяр эйлямиш олсан геджя бир тёвр хятаны,
Гет, гир суйа, та ахз эдясян рахяти-джаны,
Сал башыны ашагя вя хеч бахма йухары,
Лал ол вя данышма.
Эй дил, дяхи динмя вя сюкут ол, сяни тари,
Мал ол вя данышма.
Гой гоншуларын алсын аля джюмля силахы,
Салсын сяни дявайя агяр хах няхахы,
Сян динмя вя тярпяшмя, гябул этмя гюнахы,
Лянят эля гялбиндя, урякдян гётюр ахы,
Бизляр нячийик, гой озю хёкм этсин илахы.
Сал башыны ашагя вя хеч бахма йухары,
Лал ол вя данышма.
Эй дил, дяхи динмя вя сюкут эт сяни тары,
Мал ол вя данышма.
Гяр джюмля тявайиф–тайфалар сяня афсус эдя, этсин,
Ахырда хёкумят озюню рус эдя, этсин.
Хям моллаларын рус алини бус эдя, этсин,
Ислам джаханда дяхи мяйус эдя, этсин,
Йа этмяйя йа ар вя намус эдя, этсин,
Шюкюр эт, йегилян бозбашыны, эйля нахары,
Лал ол вя данышма.
Сал башыны ашагя вя хеч бахма йухары,
Мал ол вя данышма.
“Молла Нясряддин”, йедди апрел мин доггуз йюз алтынджы, нёмря бир
ХОШ ОЛ ЗАМАН КИЙ,
ХАЛГ ЙАТЫБ БИЗЯБАН ИДИ
Хош ол заман кий, халг йатыб бизябан иди,
Бязмим пилов, чай иля ряшки-ДЖИНАН иди,
Султан идим кий, вязля хёкмюм ряван иди,
Миллят гулам иди мяня, бяхтим джаван иди,
Малю хязиня майили-арами-джан иди,
Дямляр о дямляр иди, заман ол заман иди.
Кёнлюм авамдан ачылырды кярям гёрюб,
Джяхлин зийадя аглю хушини кям гёрюб,
Хяр мяджлися гедиб озюмю мёхтярям гёрюб,
Бихяд кар, кур, кечял дямбядям гёрюб,
Исмим джаханда молла дейил, бялкя хан иди,
Дямляр о дямляр иди, заман ол заман иди.
Мян сясляняндя, гёряндя мяни мал олурдулар,
Мян хирсляняндя дяфятян исхал олурдулар,
Мян хёкм эдяндя хак иля памал олурдулар,
Гейзим тутанда абляхя амсал олурдулар,
Халгын худайя сёйлядийи аламан” иди,
Дямляр о дямляр иди, заман ол заман иди.
Мян хяр дягигя шад, озюмю хар гёрмядим,
Рахят олуб вюджудуму бимар гёрмядим.
Ичдим, йедим, мяшяггятля кар гёрмядим,
Зюлми, джяфаны, хям тямяи ар гёрмядим,
Нейлим дяхи кий, тарийя бунлар айан иди,
Дямляр о дямляр иди, заман ол заман иди.
“Молла Нясряддин”, ийирми биринджи апрел мин доггуз йюз алтынджы нёмря учь
ГЫЗ ВЯ НЯНЯ
“Дябистанын аввялинджи нюсхясинин он икинджи сяхифясиндя рус адиби Позднйаковдан тярджюмя
Гыз нянясиня дейир:
Хямишя сян мюргюлюйюрсян, няня,
Йыргалайырсан башыны, гялсяня,
Йухламайыб гулаг верясян мяня,
Сёхбят эдяк сян мяня, хям мян сяня.
Хансы сябябдян узюнюн дяриси
Гырыш-гырышдыр чёлю, ичяриси.
Мяним узюм да саралырмы, няня,
Гырышармы сянин кими дяриси.
Мян да сянинтяк олараммы няня.
Сёйля гёрюм бу ахвалы бир мяня.
Мягяр мяним бу гёрдюйюм, халятим.
Дяйишилиб охшайараммы сяня.
Няня оз тяряфиндян молла Нясряддин”дян тявяггя эдир гыза
джаваб версин.
“МОЛЛА НЯСРЯДДИНиН ГЫЗА ДЖАВАБЫ
Гызым, сян билмирсян, дюнйада ня вар,
Нягл эйляйим, агяр гулаг асарсан,
Сянтяк гызлар хяля гялин ойнадар,
Хяля сян лятифсян, алмасан, нарсан.
Кечяр гюнляр, чатар сяккизя йашын,
Чагырар хирсиля сяни дадашын,
Туршудар устюня гёзлярин, гашын
Диггятиля сян да она бахарсан.
Сёйляйяр дадашын сяня бир кяря:
– Мян сяни, эй гызым, вермишям аря.
Башыны горхудан айибян йеря,
Бир сёз данышмайыб сян лал оларсан.
Бир молла гятиряр пулу вя гянди,
Салар гярдяниня кямянди, бянди,
Дяхи хара тярпяшячяксян инди,
Гызым гёр бир ня гюнляря галарсан.
Ахырда зор иля олар сяня ар
Гырх йашында дявя кими бир няфяр,
Бойну йогун, агли назик, озю хяр,
Онда сян башына ня даш саларсан.
Бундан сонра дяхи гюнюн гарады,
Гызым, бу бир сагалмайан йарады,
Та инди гедяджяк йерин харады.
Дяхи бундан сонра тез годжаларсан.
Эшидярсян ариндян аджы сёзю,
Йа азды бозбашын, йа чохду дузу,
Тяк отуруб эдяр нахары озю,
Сян даланда йалгызджа доланарсан.
Бир гюн эшидярсян, бир арвад алыб,
Сяни гёздян дяхи билмярря салыб,
Бир айры отагда сян йетим галыб,
Тазя арвадына сян гуртданарсан.
Сонра гедиб алар бир озгясини,
Салар учюнджюйя оз хявясини,
Арвадларын кясилмяйян сясини
Эшидиб, од тутуб сян одланарсан.
Бир гюн оннан, бир гюн буннан вурушар,
Бу гюн оннан, сабах сяннян дурушар,
Бу джюр, гызым, ахыр алнын гырышар,
Сёз йох кий, няняни йада саларсан.
“Молла Нясряддин”, ийирми сяккиз апрел мин доггуз йюз алты, нёмря дёрд
АХУНДА МЮРАДЖИЯТ
Ахунда, милляти этмя хявайи
Бизя лазым дейил банги-дярайи
Беманяд салха ин нязм тяртиб
Зи-ма хяр зярря хак уфтад бяджайи.
Амандыр саз гылма кярянайи
Кечиб Шяхназдян башла Гярайи
Гяряз нягшист кязма баз маняд
Кий хястира нямибиням бягай.
Биз олдуг моллаларын хаки-пайи
Фисинджаны йейиб ичсюнля чайи
Мягяр сахибдили – рузи беряхмят
Кюняд дярхягг дярвишан дуайи.
Чыхыб мяджлисдя тёвзих этмя тягвим
Бизя лазымдыр инди дярси-тялим
Муради-ма нясихят буд, кярдим.
Нявалят бахуда кярдим, ряфтим.
ЛАЙ-ЛАЙ
Лай-лай дейим, йат, джийярим паряси,
Аглама чох, эй гёзюмюн гаряси,
Олма йемяк, ичмяйин аваряси,
Лай-лай, гузум, лай-лай, гёзюм, йатгилян,
Рахят олуб бир азджа бой атгилян.
Бёйю бир аз, йедди йаша йетгилян,
Сяхяр тездян дур кючяйя гетгилян,
Мюялляг ашмага хявяс этгилян,
Лайлай, гузум, лайлай, гёзюм, йатгилян,
Рахят олуб бир азджа бой атгилян.
Гач о йюзя-бу йюзя, гач йел кими,
Бикар долан кючяляри вел кими,
Хябяр апар она-буна тел кими,
Лай-лай, гузум, лай-лай, гёзюм, йатгилян,
Рахят олуб бир азджа бой атгилян.
Кяндирбаздан этгилян кясби-адяб,
Бяхтини фалчыдан этгилян тяляб,
Дярвиш олсан, олар дяхи чох аджяб.
Лай-лай, гузум, лай-лай, гёзюм, йатгилян,
Афсунлары мюсялманя сатгилян.
Сонра чалыш, сяй иля шёхрят газан,
Долдур гутулара чохлуджа илан,
Мюсялман алямин гязгилян, долан,
Лай-лай, гузум, лай-лай гёзюм, йатгилян,
Рахят олуб бир азджа бой атгилян.
“Молла Нясряддин”, он ики май мин доггуз йюз алтынджы, нёмря алты.
ДЕДИЛЯР
Гёрдюляр йухламышам, шад олуб охгай дедиляр
Бир дейирдим кий, дурам, йох хяля лай-лай дедиляр.
Гюн чыхыб нисти-няхар олду, йорулдум йухудан
Гяфлятян дурдум отурдум, нядир эй вай дедиляр.
Нури-чешмим, нийя дурдун беля ширин йухудан
Биздян олса, хяля тездир, геня йухлай дедиляр.
Гёрдюляр йатмага йохдур дяхи мейлим абядян
Бир-бириля данышыб джюмляси хай-хай дедиляр.
Тёкдюляр буйзя Арясдян гёзю адж дястялярин
Анд ичиб тамыны олдюрмяйя хуррай дедиляр.
Молла, дярвиш вя афсунгяр, фалчы, ваиз
Хяр тяряфдян тёкюлюб устюмя вур хай дедиляр.
Гёрдюляр олмады йумругларынын фаидяси
Дяхи вермирляр бизя инди плов, чай дедиляр.
Та кий Молла Нясряддини гёрюб аннадылар
Галмайыбдыр дяхи инди бизя бир пай дедиляр.
Бинява моллайа хям чохлуджа лянят охуйуб
Хями мяджмуясиня шалтай-балтай дедиляр.
О КИМДИР.
О кимдир: Дяндяли дяндялани – Кючяляри долани
Ахырда алим олар, амма билмяз Гурани.
ГЁРЯНДА
Сёйля мяня, эй шапка, нядир сяндя аламят,
Баш йендиририк догруду бир ханы гёряндя,
Амма ня сябяб олду мюсялманлара адят,
Бизляр дюшюрюк сядждяйя шапканы гёряндя.
Ханын пешяси кятдийя хяр вахт чыгырмаг,
Агавю бяйин хам авам устя багырмаг,
Хяр гюджлю зяифин чалышыр башына вурмаг,
Лакин гул олурлар нийя шапканы гёряндя.
Моллаларымыз халга дейирляр кий, мяням мян,
Йохдур бизя манянд уряфадян, угяладян,
Амма кий, ди гял, озляри бир йердя гязадян,
Тязим эляйирляр хяйя шапканы гёряндя.
Инди да кий, Бакыда мюсялман хозейинляр,
Бёрклю приказшикляря джюрятля динянляр,
Молла Нясряддин, гёрясян та нечя илляр,
Бизляр дюшярик сядждяйя шапканы гёряндя.
ЭЙ АХУНД
Эй ахунд, эй диряхти-бихасил,
Олма чох да тямяллюгя маил,
Ладжярям мярди-арифю камил
Ня няхяд бярхяйати-дюнйа дил.
Уджадыр, йохду сёз кий, бойда чинар,
Сяндян ислама хеч гёрюлмяди бар,
Эй тюхидяст, ряфтя дярбазар
Тярсямят бярняйавяри дястар.
Эй ахунд, олма дёрд ишя талиб,
Джяхлю пулю тямяллюгю джалиб,
Гяр йеки зин чахар шюд галиб
Джани-ширин бярайяд аз-галиб.
Гой рийаны йеря, гял этгилян ар,
Ня чыхар падшахдян сяня кар.
Асийан аз-гюнах тёвбя кюнянд
Арифан аз-ибадят истигфар.
УТАНМА
Эй ардян ари, бала, мярданя утанма,
Хяр ляхзядя ол сакини-чайханя утанма.
Чыхма эшийя, сел тута гяр дам иля дашы,
Ич чайювю, чяк тирйакювю, бёйрювю гашы,
Йанында отурмушлар агяр олсалар нашы,
Вер тюстюсюню онлара мястаня, утанма.
Ахшаматяк ол гушяйи-хяммамидя сакин,
Дырнагларыва багла хяна, саггала… лакин
Инсаны салар рёвнягя бу хейрюлямакин–хейирли йерляр
Ондан сонра чых, саггала вур шаня, утанма.
Сюбх оладжаг айагя дур, отур иссиджя гюндя,
Палтарларувун битлярини гыр гёз онюндя,
Вер озгясиня олмаса гяр фюрсят озюндя,
Гей палтаруву, сейр гыл хяр йаня, утанма.
Йюз зяхмят иля гоншуларын элми тапанда,
Сян алим олурсан гедиб асудя йатанда,
Сян эйш гыл онлар тоза-торпага батанда,
Гет йарю ряфигиля гюлюстаня, утанма.
Джюмля иши ат байыра, тап бир сулу гялйан,
Аксизни гяр гоймаса ол азими-Иран,
Иранда олур тянбякю тирйакиля арзан,
Лянг олма, гётюр ряхтиви Ираня, утанма.
Бир сёз демяйя нёкяриви дутгиля мязун,
Бир сёзля джянабынызы эдим дяхрдя мямнун,
Дярвиш Агабаланы тапыб алгилян афсун,
Ондан сонра хей вур сулу гялйаня, утанма.
Бир да эдярям мян сяня бир бёйля вясиййят:
Иранидя джяхд эт озювя тапгиля хидмят.
Фёвт эйлямя бир фюрсяти хяр ляхзя гянимят,
Ол сидгля зяввари-чиловханя, утанма.
Тянг олса агяр башювя ол бюгейи-Тябриз,
Чюнки ора бир шяхрди пюрдярд, гямянгиз,
Гет Хойда сяфалар чякиб ол эшгиля лябриз,
Чых гяля кянарында хийабаня, утанма.
Вар йахшы сяйахятли чямян гялейи-Хойда,
Бир паря аджайиб иш олур Хойда хювейда,
Хяр ня уряйин истяся дярхал олу пейда,
Бир аз галыб ол адями-дярханя утанма.
Сёз мюхтясяр, ол бир нечя ил сакини-Иран,
Ал бир лягяби-фахиря, тут рютбейи-айан,
Гардаш, олусан гетмясян ахырда пяшиман,
Йох фаидя ахыркы пяшиманя, утанма.
Бир гядри галыб химмят иля джям эля дёвлят,
Ондан сонра гыл бир дяфя кашаня сяйахят.
Хаб ичря гёзюн гёрмяся эйлялля тябабят,
Бянд олма бу овзаи-пяришаня, утанма.
Вер хушюви молла Нясряддин”я, амандыр,
Бу фюрсяти фёвт эйлямяк, албяття, йамандыр,
Хяр кяс бу нясихятляри дярк эйляди, хандыр.
Бир шяхрдя бах мин ики йюз ханя, утанма.
“Молла Нясряддин”, йедди ийул, мин доггуз йюз алты, нёмря он дёрд.
НЯ БИЛИМ
Фяляйин бир беля джёврю оладжагмыш ня билим,
Дирилиб хястя йатанлар дураджагмыш ня билим.
Боша гетди ики йюз ил сизя лай-лай дедийим
Даима мяхфязейи-джяхлдя хифз эйлядийим
Мян дейирдим сизи билмярря дирилдянмяз хяким
Узаныб дясти-гяза галдыраджагмыш ня билим.
Эй хош ол гюн кий, дейирдиз мяня диндикджя, бяли
Охуйардым сизя хяр ляхзя бу дадлы гязяли
Ня ола, дяймяйя бу сюфряйя агйарын али,
Вяли молла Нясряддин” чыхаджагмыш ня билим.
Чох йаман олду бу джюр дярди фярамуш эйлямяк,
Мюмкюн олмаз дяхи бу мяшяли хамуш эйлямяк
Тазядян халгы йатырдыб иши сярпуш эйлямяк
Бизи бир логмайа хясрят гойаджагмыш ня билим.
Эй хош ол гюн кий, гялирди сизя хош лай-лайымыз
Кий, о лай-лайла гялирди эвя гяндю-чайымыз
Хяр ня пишсяйди оджагларда, олурду пайымыз
Пай йериня бизя хясрят галаджагмыш, ня билим.
ЛАЗЫМДЫР УТАНМАГ
Сян адят эдибсян геджя-гюндюз ха гашынмаг,
Лазымды баханда сяня одларына йанмаг,
Мян ашигям, эй гюл, сяня, олмаз буну данмаг,
Ахыр гюнятяк эйлямяням сяндян усанмаг,
Дяхи ня гашынмаг, ня узанмаг, ня дайанмаг.
Лазымдыр утанмаг.
Хяр кяс кий, о чиркли узюню гёрся мырылдар,
Сюрмя чякилян мал гёзюню гёрся хорулдар,
Хям йолдашыны, хям озюню гёрся гырылдар,
Тути гушу нисбят сёзюню гёрся хырылдар,
Дяхи ня гашынмаг, ня узанмаг, ня дайанмаг.
Лазымдыр утанмаг.
Талиб дейилям бахмага эй гёзляри хягга,
Инсаны гёрюб гачма бяхайим кими биджа,
Бир уздя кий, бир гятря да рух олмады асла
Этмяз она зёвг ахлися билмярря тамаша
Дяхи ня гашынмаг, ня узанмаг, ня дайанмаг.
Лазымдыр утанмаг.
Кяр билмяйясян сярф вя няхви вя нисаби,
Биллям кий, сёзюндюр бяли мягбул хесаби,
Йохса тохумаг билмяйясян бирджя джораби,
Гяр тары учюн моллайа вермя чох азаби,
Дяхи ня гашынмаг, ня узанмаг, ня дайанмаг
Лазымдыр утанмаг.
ЭЙ КЁНЮЛ
Та кечял-кючялляр олду имди йарын, эй кёнюл.
Гаря олду йар алиндя рузигарын, эй кёнюл.
Йюз джяфа гёрдюн, вяли хяргиз кифайят этмядин,
Хяр сифатындан хяджилсян назлы йарын, эй кёнюл.
Ня умидиля йеня миллят сяня вермиш фяриб,
Ким фяряхнак олмусан, йохдур гярарын, эй кёнюл.
Кючялярдя гёрмисян йохса кий, вейл лют, бамбылы,
Тохтамыр хяр гюн йеня бир ахю-зарын, эй кёнюл.
Алды аглю хушуну битляр вя чирки миллятин,
Гетди алдян йох йеря мяджмуи-варын, эй кёнюл.
Гырмызысаггала гоймаздым сяни бянд олмага,
Мяндя олсайды агяр ким ихтийарын, эй кёнюл.
Сёйлядим, гули-бийабанидян ал чяк, чякмядин,
Ахыры мяджмуябазлыг олду карын, эй кёнюл.
“Молла Нясряддин”, он беш сентйабр, мин доггуз йюз алты, нёмря ийирми дёрд.
ЙОЛДАН КЕЧЯР ИКЯН
Йолдан кечяр икян нязярим багя саташды,
Гуйа кий, мяним гялбимя бир нёгтя долашды.
Гёрдюм йыгылыб дёврядя бир чохлу джямиййят,
Джямиййяти гёрдюкдя гёзюм эйля гамашды,
Ол дямдя гириб багя гёрюм варды ня хикмят.
Йанымдан хамы аджняби миллят аралашды,
Бахды мяня бир но иля бирдян о джямиййят.
Хейрятдя уряк алями бунлар геня чашды,
Гышгырды о дям бир дяня гюрджю деди
“модйа”,
Персиски театро, хамы бирдян комалашды.
ОЛАДЖАГСАН
Мян эйля билирдим кий, мяня йар оладжагсан,
Алямдя мяня йари-вяфадар оладжагсан,
Мян эйля хяйал этмиш идим, ах, бярадяр.
Иранда олан гямляря гямхар оладжагсан.
Дярди-дилими аннамайыб зярряджя, ахыр
Мяндян, ня билим кий, беля бизар оладжагсан.
Бичаря вятян тарю гаранлыгда галанда,
Агйаря гедиб шями-шяби тар оладжагсан.
Сёз вермяз идим мян сяня, эй дусти-дилазар,
Билсяйдим агяр бёйля дилзар оладжагсан.
Сярмясти-мейю мютрибю тирйаксян инди,
Бир вахт айылыб ахыры хушйар оладжагсан.
Мягрурисян инди, хябярин йохдур озюндян,
Алдян вятянин гется, хябярдар оладжагсан.
Хар эйляди гяфлят сяни агйар йанында,
Йатдыгджа бу гяфлятдя йеня хар оладжагсан.
“Молла Нясряддин”, ийирми доггуз сентйабр, мин доггуз йюз алта, нёмря ийирми алты.
ОЙАНМАДЫМ
Дярдя йатмыш идим, ойатдылар, ойанмадым,
Бурнума тиканлары узатдылар, ойанмадым.
Бомба парта-партнан, топ атдылар, ойанмадым,
Саггалымдан бир овудж гопартдылар, ойанмадым,
Мюхтясяр, хяр бир амял чыхартдылар, ойанмадым.
Шяхримиздя джям олуб джаванлар наз илян гялиб,
Гумарбаз, ушагбазлар матушкабаз илян гялиб,
Мар, меймун ойнадан сёхбят саз илян гялиб,
Мютриби-хошляхджяляр пяк хошаваз илян гялиб,
Мюхтясяр, хяр бир амял чыхартдылар, ойанмадым.
Гарышды аралыглар, гопду мяхшяр гийамяти,
Мюсялманлар бир-бирин гырды, унудуб гейряти,
Хяр гялян алим олуб чапды, талады милляти,
Мян йухуда ол заман чякирдим рахат ляззяти,
Бурнума тиканлары узатдылар, ойанмадым.
Гёрдюляр, йухламышам, хяр кяс сынады гюджюню,
Атлы атын устюмя, гурбага салды гычыны,
Хоппаныб Араз бутай йыгыб дярянин биджини,
Хийлябазлар тутдулар бютюн Гафгазын ичини,
Саггалымдан бир овудж гопартдылар, ойанмадым.
Биз фягиря ахыры ряхм эйляйиб биганяляр,
Ачдылар мядрясяляр, клуб, гираятханалар,
Йаздылар китаб, гязет, хярдж этдиляр хязаняляр,
“Молла Нясряддин” деди хяр хяфтя бир афсаняляр,
Мюхтясяр, хяр бир амял чыхартдылар, ойанмадым.
“Молла Нясряддин”, ийирми йедди сентйабр, мин доггуз йюз алты, нёмря отуз.
ЭЙ ЙАЗЫГ
Та кий сян олдун асири вязи-йарын, эй йазыг,
Гаря олду йар алиндян рузигарын, эй йазыг.
Йюз джяфа гёрдюн, вяли хеч бир шикайят этмядин,
Гёрмядин йарын вяли намусю арын, эй йазыг.
Ня умид иля геня молла сяня вермиш фяриб,
Ким фяряхнак олмусан, йохдур гярарын, эй йазыг.
Гюзгюдя гёрсян агяр гули-бийабан халыны,
Та кясилмяз бир няфяс да ахю зарын, эй йазыг.
Алды агли хушуну алимнюмалар сёзляри.
Гетди алдян йох йеря мяджмуи-варын, эй йазыг.
Лотулар вязиня гоймаздым сяни бянд олмага,
Мяндя олсайды агяр ким, ихтийарын эй йазыг.
Йол кясяндян чякмясян ал пяндими гуш этмясян,
Сахла йадында олар наля мядарын, эй йазыг.
НЯДИР
Ахю фярйад эйляйирсян, сёйля, фярманын нядир.
Мягсядин билдир ня шейдир, ахю афганын нядир.
Рузнамя ня, мяктяб ня, элм ня, овраг–вярягляр ня.
Бир дягигя йох гярарын, сузю гирйанын нядир.
Йирми кечди вя лакин, сян вятяндян кечмядин,
Алями рюсвай эдирсян, сёйля виджданын нядир.
Ханяни виран эдяр тяхсили-мяктябханадан,
Анладым, мяктяб ня шейдир, элм урфанын нядир.
Этигадын йох Зунозлар, йа да Ширван пириня,
Беля олса, ганмырам, та диню иманын нядир.
Бинява сянсян кий, алдандын джамаат гейдиня,
Ахыры бир гёр ня олдун, малю саманын нядир.
Тулладын дюнйадя хяр бир ляззяти, немятляри,
Ахирятдя, ким билир, хури вя гилманын нядир.
Бахма миллят хястядир, джиндаря уммид эт, дадаш,
Бундан озгя та сёзюн ня, озгя дярманын нядир.
Сян дейирсян, гоймарам миллят тямамян мяхв ола,
Валлах, хеч бир кяс да билмяз, бёйля эхсанын нядир.
Сахла йадында, сяна лазымды беш мин мюштяри,
Сахла йадында гёряк, хаджы, бяйю, ханын нядир.
“Молла Нясряддин”, бир декабр мин доггуз йюз алтынджы, нёмря отуз беш
НЯЗМ
Эйлядиляр мясляхят бир нечя ага, ряис,
Та ачалар мядряся, мясляхяти-амра. Ам – хамы, умуми.
Бир йеря топлашдылар, башладылар сёхбяти,
Билдиля, ваджибди бу индики аййамра.
Салдыла йадя сора бир Тягийев Хаджыны,
Олса агяр зикри-хейр, диндя коняд намра.
Пуллары ахыр алыб ачдыла бир мядряся,
Этдиля тяхсили-элм, сюбх вя хям шамра.
Гяр беля гется бир аз алями-исламдя
Бир да тапылмаз дяхи бирджя няфяр хамра.
Вясфи-тура гяр коняд, вяр няконяд Лаглагы,
Хаджяти-мяшшатя нист руйи-диларамра.
Тярджюмяси: Сяни тярифлясяр да, Лаглагы
тярифлямяз, севгилимин узюня бязякчи
лазым дейил.
“Молла Нясряддин”, бир декабр мин доггуз йюз алтынджы, нёмря отуз беш
АГАРЫБДЫР
Диваня кёнюл, дахы усан, йал агарыбдыр,
Бир гюзгюйя бах гёр кий, пярю бал агарыбдыр,
Башдан бу хявавю хявяси сал агарыбдыр,
Аввял ня ися инди кий, алхал агарыбдыр,
Лайигди кий, бундан сонра саггал агарыбдыр.
Мяхвяшляря хошдур ня кий, оглан данышса,
Йюз фяхш дейиб хярзявю-хядйан данышса,
Агсаггал агяр айейи-Гуран данышса,
Башдан-айага хикмяти-Логман данышса,
Ахырда дейяр сёйлямя, наггал, агарыбдыр.
Йалын кий агарды, сяня мюштаги-зян олмаз,
Ряфтарына йа сёхбятиня хеч дёзян олмаз,
Башдан-айага йашилю аля бязян, олмаз.
Бостанда чюрюр, рягбят эдиб бир узян олмаз,
Хяр мейвя кий, тагы олюдюр, кал агарыбдыр.
Кечди о кий, зёвг эйляр идин гах сяфярдя,
Эвдя отуранда мейю мяхбуб нязярдя,
Инди дяхи йох табю-тяван джаню-джигярдя
Гях йаныны вер балишя, гях чых гюня вер да,
Чяк кюркюн ахвяджин башына донбал агарыбдыр.
ЗАМАН ОЛ ЗАМАН ИДИ
Хош ол заман кий, рус мяня хямзябан иди,
Ингилис элчиси иля, Мирзя хан иля
вя рус элчисиля карим хяман иди.
Бир шяхс идим кий, хяр йаня хёкмюм ряван иди,
Бязмим сюрури-шериля ряшки-ДЖИНАН иди,
Дямляр о дямляр иди, заман о заман иди.
Бир кар иди, ня арз эйляйим, кимйа имиш,
Рюшвят йемяк шикястя диля мумийа имиш,
Ха дейярдиляр Иран низам гябул эйлямяз,
гябул эйлямяз бош нява имиш.
Хяр бир гялят эйлямишям бош хава иди,
Дямляр о дямляр иди, заман о заман иди.
Бир йанда элчиляр, бири тягдим эдир угаб–гартал
Бири тялясир, бири озюню сохур габагя,
бириси йалварыр, йа бири эдир шитаб.
Бязи имам Мясгяти истяйир, бири шораб,
Фирузя дагы ах ня гёзял пуллу кан иди,
Дямляр о дямляр иди, заман о заман иди.
Овгафи-падшахи Хорасан бяс олмады,
Ол гядр сяс ичиндя неджя бир сяс олмады,
Ардябил хакими Саидюлмюлк кий, Гилан хакими
Сярдар мянсур кими хеч кяс олмады.
Бикяслярин мюрур иля ашки ряван иди,
Дямляр о дямляр иди, заман о заман иди.
Хяр бир кяся ня хёкм эйлядися, деди: бяли.
Сатдым агярчи мямлякяти, милляти, вяли.
Мян ня билдим кий, ахырда
йахамдан йапышаджаг бир няфяр Дяли.
Эй, ах, ол заман шюяра шерхан иди,
Дямляр о дямляр иди, заман ол заман иди.
Бир даш даш устя гоймамышам ол дийардя,
Ня бир рямяг вюджуд сягарю кюбардя,
Асгяр кий, мяскян этмиш иди джяхяннямдя,
горда, ня билим, куйи-йардя.
Валлах, ня сядр… васитяйи-иню ан иди,
Дямляр о дямляр иди, заман ол заман иди.
“Молла Нясряддин”, ийирми ики декабр мин доггуз йюз алтынджы, нёмря отуз сяккиз
ГЯРЯК
Гет долангынан, хамсян хянуз,
Консул олмага чох хюняр гяряк.
Сян гёрян дейил Анзяли, Зюнуз,
Бёйля ишляря бахябяр гяряк.
Кечди ол заман, падшахдыныз,
Падшах нядир, гиблягахдыныз,
Хямшяриляря бир Аллахдыныз,
Имди бясди та, та йетяр гяряк.
Бах ряиййятя, бах гядаларя,
Йер-гёй аглыйыр хяр нидаляря,
Гюш гылгинан бир сядаляря
Хяр йетимя сян ол пядяр, гяряк.
Бахма асгяря-баладжайа, хяр ризайя сян,
Бахма фитняйя, хяр бялайя сян
Сян ряиййятя бирджя сайясян-кёлгя,
Сёйлямя: мяня симю-зяр гяряк.
Гойма агласын хямвятянлярин,
Гёзля онларын хейрин, хям шярин,
Сёйлясин мяня миллят: – Афярин.
Этгилян бина бир асяр, гяряк.
Гет долангинан, хамсян хяля,
Консул олмага чох сяфяр гяряк.
Чох да йатмагы этмя мяшгяля,
Ниййятин олар чун хядяр, гяряк.
“Молла Нясряддин”, ийирми доггуз декабр мин доггуз йюз алтынджы, нёмря отуз доггуз
НАГЫЛ
Бир гюн вар иди, бир гюн йох иди,
Аллахдан башга хеч кяс йох иди.
Амма бирджя вар иди шяхри-Батум,
Гой нагыл эдим буну ахыра чатум.
Вар иди бу шяхрдя чох иранлы,
Амма джибляриндя чох иди пулу.
Бир гюн бунлар йыгышдылар бир йеря –
Кий, ачсынлар анджюмяни-хейриййя.
Анд ичдиляр этмясинляр хяйанят,
Бир адама тапшырдылар пуллары аманят.
Бир гюн кечди, ики гюн кечди гялди бахар,
Амма пуллардан олмады бир хябяр.
Ня гядяр рямл атдылар, йаздылар дуа,
Ня гядяр гязиб доландылар, бахдылар китаба,
Амма билмядиляр пуллар неджя олду.
Билмядиляр пуллар олдю, йа галды.
Бу ишляри биляр анджаг бир Аллах,
Йохса бяндя бу ишляря ола билмяз агах.
Эйби йохду бунлар хамысы кечяр.
Чюнки дюнйада хяр ня олса кечиб гедяр.
Хяр шей гедяр, бирджя консулдан башга,
Гюндя полися иля ойнар чашка-ложка.
Буну йазды шаир хяр кяс охусун,
Хяр кясдя хюняр олса бир беля гафийя тохусун.
“Молла Нясряддин”, он март мин доггуз йюз йеддинджи, нёмря он
А ГЮЛЮМ, НАНАЙ
Бакыда чох гёзюганны
А гюлюм, нанай най нанай.
Чохду хям аброзованны
А гюлюм, нанай най нананай.
Бир аброзованны бир гюн
Лат-лют галды бютюн
Лотулуга вурду озюн
А гюлюм, нанай най нананай.
“Хямиййят” дястясин тапды
Хамыйнан гардашлыг йапды
Амма пулун гёрджяк гапды
А гюлюм, нанай най нананай.
Сонра гирди “Тякамюля
Бичаряни тутду диля
Гырх беш манат гедир хяля
А гюлюм, нанай най нананай.
Агаверди, сян кишмиш сат
Нисйя вер он беш манат
Дяхи пуллар гялмяз назат”
А балам, нанай най нананай.
Казымова нобат йетди
Доггуз манат хара гетди.
“Палермода кутйож этди
А гюлюм, нанай най нананай.
Бакыда чохду ресторан
“Батумски”, “Париж”, Иран”
Хяр зад тапар ахтаран
А гюлюм, нанай най нананай.
Бакыда чох гёзюганны,
А гюлюм нанай най нананай.
Чохду хям аброзованны
А гюлюм, нанай най нанай.
Джан гюлюм, нанай най нананай.
“Молла Нясряддин”, он йедди март мин доггуз йюз йеддинджи, нёмря он бир
БИЗ
Оврадымыз, азкарымыз афсанейи-зяндир,
Афсанейи-зян нури-дилю рухи-бядяндир
Чюн хюбби-ниса лазимейи-хюбби-вятяндир
Ахли-вятяниз, хюбби-вятян йад элириз биз,
Диндарларыз, гюндя бир арвад алырыз биз.
Йох фярги бизим хюндюр иля алчагымызда,
Даим гёрюрюз иш бу годжалмыш чагымызда,
Джют-джют дурур оврят солумузда, сагымызда
Шяхвят гулуйуз, няфсдян имдад алырыз биз,
Диндарларыз, гюндя бир арвад алырыз биз.
Хяр шам гяряк угдейи-афкар ачылсын,
Фявварейи-игбалдан амал сачылсын.
Хяр сюбх намаз этмядя хяммамя гачылсын,
Тятхир эдяряк дилляря оврад алырыз биз,
Диндарларыз, гюндя бир арвад алырыз биз.
Бу мяшгяляляр шивейи-ашйахи замандыр,
Ата-бабамыздан бизя мирас хамандыр,
Зян эйлямя сюстюз, ганымыз од кими гандыр,
Бу йолда тёкюб ганымызы, ад алырыз биз,
Диндарларыз, гюндя бир арвад алырыз биз.
Саир милял оврятля адалят эдир этсин,
Оврят аря, ар оврятя ряфят эдир этсин,
Хяр ким кий бир оврятля гянаят эдир этсин,
Учь-дёрдюн отюб сигядя тедад алырыз биз,
Диндарларыз, гюндя бир арвад алырыз биз.
Тедади-ниса бир хюняри-сарийямиздир,
Тез башлайырыз чюн бу либас арийямиздир ,
Оврят ня демяк. Хадимямиз, джарийямиздир,
Хярчянд алан вягтдя азад алырыз биз,
Диндарларыз гюндя бир арвад алырыз биз.
“Молла Нясряддин”, беш апрел мин доггуз йюз йеддинджи, нёмря он сяккиз
ГАФГАЗ ХЯБЯРЛЯРИ
Нязм иля
Шаирляримиз шяхярлярдян беля хябяр верирляр:
Гянджя:
Чыхар учь йюз няфяр фяхля
Чяйиртгя гырмага гетсин
Худайа, гойма Исмайыл
Бу хаммаллара зюлм этсин.
Шуша:
Сяндя агяр вар мяряз
Гял сёзюмя бавяр эт
Дурма Чухур мяхлядя
“Сиркя” оджагына гет.
Хивя:
Кючядя бир ити гёрюр тялябя
Толлайыр дашлары итя сары
Асби-лагяр мийан бе кар айяд
Рузи-мейдан ня гав пярвари.
Джябрайыл:
Джан пристав, гурбан сяня Крамов
Нечюн сяни бу гюнляря салдылар.
Аллахверди, Сялимбяй, хям йюзбашы
Горхма, сяня архадылар, далдылар.
Загатала:
Бизи бир дям агяр гёрся
Йягин диваняляр аглар
Агяр гёрся загаталлы
Гираятханяляр аглар.
Бакы:
Мян реалныйа гетсям ушкола
Хеч да горхмайам бирджя йол гяряк
Гёрся учителим беш гойар мяня
Джибдя гяздирим бир револ гяряк.
Нахчыван:
Дур айага гыз, гялин
Теллярини дюзгилян
Тойчулара гял йахын
Дюш ойуна сюзгилян.
“Молла Нясряддин”, он доггуз май мин доггуз йюз йеддинджи, нёмря ийирми
СЯН ГАНМАСАН
Сян ганмасан, эйби йохдур, утанма,
Чюнки мян ганырам, мян утанырам.
Мала мал дейибляр, инсана инсан,
Мян инсаны хяргиз инсан санырам.
Сян санмырсан, эйби йохдур, утанма
Чюнки мян санырам, мян да йанырам.
Сян демя белядир, будур хягигят,
Гюман этмя сяня мян алданырам.
Чюнки мян ганырам – йанырам од тяк
Чюнки мян йанырам – мян да ганырам.
“Молла Нясряддин”, ийирми беш нойабр мин доггуз йюз йеддинджи, нёмря гырх дёрд
ЙОРГАН
Чюн йохду пулун атляся, дибайя, гумашя,
Чюн чатмыр алин кюфтяйя, бозбаша вя ашя,
Чюн иш геджя-гюндюз дайаныб, бирджя лявашя,
Йат, дюшмя дяхи зярря гядяр рянджя, тялашя,
Тярпянмя абяс, чяк, бала, йоргануву башя.
Сян эрмяни тяк дёвляти-няхся хявяс этмя,
Сян гюрджю кими мяктябя, дярся хявяс этмя,
Сян рус кими Хиндю Сяряхся хявяс этмя,
Кафирляри гой джифейи-дюнйайя булашя,
Тярпянмя аман, чякгиля йоргануву башя.
Намусу йейиб ари дала атмаг олармыш,
Карвансараны, эв-эшийи сатмаг олармыш,
Дёрд оврятилян бир комада йатмаг олармыш,
Бир да ня люзумун дямиря тахтяйя, дашя.
Бярк йат, мян олюм, чякгиля йоргануву башя.
Сярхядди-вятян зюлм одуна йаны, джяхянням,
Кюрдя, казага, салдата таланы, джяхянням,
Оврят-ушагын исмяти, хям ганы, джяхянням,
Йат, бахма о гёзлярдян ахан сел кими йашя,
Тярпянмя ахунд чякгиля йоргануву башя.
Вяхши ня билир ким, ня заман эйш хачагдыр,
Йа гюл неджядир, нягмейи-бюлбюл ня сайагдыр,
Бу рютбя хягигятдя адалятдян узагдыр
Гисмят хяр сагсагана гарга – долашя,
Йат-йат, амиджан, чякгиля йоргануву башя.
Бах миллятя, ал ганя бойандыгджа кефин чяк,
Миллятчилярин синяси йатдыгджа кефин чяк,
Йаздыгларымын кюнхюню гандыгджа кефин чяк,
Гой Хейдяр иля Немяти хяр гюндя савашя,
Гизлин бах озюн, чяк геня йоргануву башя.
“Молла Нясряддин”, ийирми учь ийун мин доггуз йюз сяккизинджи, нёмря ийирми беш.
МЮРЯББЕ
Анын учюн уймаз гейрийя кёнлюм,
Бир аджяб молладыр мяним севдийим,
Молла нядир, сейид нядир, мялякдир,
Хамыдан аладыр мяним севдийим.
Саггалы сюнбюлдюр, йанагы лаля,
Озю да бянзяйир вяхши чаггаля,
Гулаглары узун, гёзю пийаля,
Миллятя бяладыр мяним севдийим.
“Молла Нясряддин”, бир май мин доггуз йюз онунджу, нёмря он алты
ЛЕВ ТОЛСТОЙ
ЗЯХМЯТ, ОЛЮМ ВЯ НАХОШЛУГ
Джянуби Американын хинд тайфасынын ичиндя беля бир рявайят вар:
Аллах-таала аввял инсаны о йолда хялг элямишди кий, хеч бир кясин
йемяйя, ичмяйя, либаса вя эвя эхтийаджы йох иди. Беля кий, ня зяхмят
чякмяк лазым иди, ня бир шейин фикрини элямяк. Вя бунунла бярабяр
инсан йюз ил омр эляйиб хеч бир мярязя мюбтяла олмазды.
Бир гядяр кечяндян сонра халиги-алям истяди мяхлугуна бахыб
гёрсюн ня тёвр зиндяганлыг эдирляр вя гёрдю кий, адамлар дюнйанын
ляззятини апармаг авязиня бир-бириля говга, мярякя салыб дюнйаны
озляриня тянг элямишляр вя оз зиндяганлыгларына нифрин охуйурлар.
Буну гёрюб Аллах-таала буйурду: Бунун сябяби одур кий, хяр кяс
озю учюн зиндяганлыг эдир”.
Бунун чарясини гёрмякдян отрю пярвярдигари-алям аджлыг вя
ушюмяк хялг эляди кий, инсан мяджбур олсун палтар вя эв гейди чякмяйя,
зираятя, чёряк, мейвя вя филан хасиля гятирмяйя. Худавянди-алям бу
тёвр фикир эляди: “Зяхмят бяни-нёви-бяшяри мюттяфиг эляр, бири-бириня
джалар”; о сябябя кий, адам тякбашына ня агадж бычгыламаг баджарыр вя ня
эв тикя билир, ня алят вя асбаб йапа билир вя ня да тохум сяпмяк, тахыл
бичмяк, бир шей тохуйуб тикмяк баджарыр. Ашкардыр кий, бир иши битирмяк-
дян отрю джямиййят ня гядяр чох олса, о гядяр артыг олар онларын зях-
мятинин сямяряси. Хабеля онларын зяхмяти о гядяр агыр олмаз вя озляри
мюттяфиг оларлар.
Бир гядяр вахт кечяндян сонра геня халиги-алям истяди йаратдыгы
мяхлуга нязяр салыб гёрсюн кий, неджя зиндяганлыг эдирляр вя гёрдю кий,
адамларын бир-бири иля ряфтары иряликиндян дяхи да пис, фянадыр. Чюнки
онлар хярчянд джямиййят иля зяхмят чякирдиляр, амма дястя-дястя
олмушдулар вя хяр дястя сяй эдирди о бири дястя гёрдюйю ишя мане олуб,
гоймасын онун иши хюсни-нятиджя багышласын. Йа бялкя чалышырды бу дястя
чякдийи зяхмятин сямярясини гясб элясин. Нятиджя да о олурду кий, хамы
учюн пис вя фяна кечирди.
Мяхлугун бу тёвр ряфтарыны хошламайыб худавянди-алям беля гярар
гойду кий, инсанын аджялинин йетишмяйини ня озю вя ня озгяси биля
билмясин, хяр бир няфяр хяр анда озюндян отрю олюмю гёзятлийя билсин.
Бу гярардады Аллах-таала мяхлуга хябяр вериб гюман эляди кий, дяхи
инсан олюмю хяр дягигя нязярдя тутуб этибарсыз зиндяганлыгдан отрю
бири-бириля говга элямяз вя бири-биринин гюнюню гара элямяз.
Амма беля олмады. Халиги-алям инсана тамаша эдиб гёрдю кий,
мяхлугун бир-бириля ряфтары иряликиндян дяхи да пис вя фяна олуб.
Сябяби будур кий, гюввятли адамлар башламышлар зяифлярин бязисини олдюр-
мяйя вя бязисини олдюрмяк иля горхутмага. Ахырда беля олду кий, гюджлю
адамлар вя бунларын варисляри ишсиз галыб гямя вя гюссяйя мюбтяла
олдулар, амма зяифляр хяддян артыг зяхмят чякиб динджлик вя рахатлыга
хясрят галыб наразы вя гямгин олдулар. Пяс, гюввятлиляр бир-бириня
дюшмян гёзю иля бахыб, хяр икиси иряликиндян да дяхи бядбяхт олдулар.
Ахвалы бу минвал узря гёрюб Аллах-таала нахошлуг хялг этди вя
хяйал эляди кий, гюввятли адамлар зяифляри нахош гёрюб вя онлара ряхм
эляйиб кёмяк элярляр кий, гюввятлиляр озляри да нахош олан вахт зяифляр
онлара кёмяк элясинляр.
Амма бундан сонра мяхлугун зиндяганлыгы дяхи да йаман олду.
Чюнки гюввятли адамлар нахош вахт зяифляри джябрян вадар эдирдиляр
озляриня мютявяджджех олсунлар-гайгы гёстярсинляр, амма озляри нахоша кёмяк элямирдиляр. Хаман зяиф адамлар кий, джябрян гюввятлиляря иш гёрюрдюляр вя онларын нахошларына гуллуг эдирдиляр, дяхи мюмкюн элямирдиляр вя фюрсят тапмырдылар оз нахошларына кёмяк элясинляр.
Вя бундан алавя чюнки мярязлярин аксяри сирайятедиджи идиляр,
адамлар нахошлуг тутмамаг горхусундан нахошлардан узаг олурдулар
вя бялкя нахошлара мютявяджджех оланлардан да кянар гязирдиляр.
Бу ишляря да нязяр саландан сонра пярвярдигари-алям буйурду:
“Чюнки мян хошбяхтлик ня олдугуну инсана анлада билмядим, гой
озляри ня тёвр кий, хахиш эдирляр, эля да ряфтар элясинляр”. Вя бундан
сонра худавянди-алям дяхи бяни-нёви-бяшярдян ал чякди. Чох мюддят
кечди вя мяхлуг билмяди ня элясин хошбяхт олмагдан отрю. Мяхз бу
йавыг вахтларда адамларын бязиси баша дюшдю кий, бунун аладжы зяхмятдир
вя бу зяхмятдян ня гюввятлиляр лазымдыр горхуб гачсынлар, ня да зяиф
учюн бу зяхмят джябр вя зюлм олмалыдыр. Бу зяхмят гяряк умуми ола
вя баис ола инсанын дилхошлугуна вя иттихадына-бирликя, бирляшмякя. Хаман бязи адамлар
баша дюшдюляр кий, бу беш гюнлюк дюнйада – кий, хяр бир дягигя олюмю
нязярдя тутмаг лазымдыр, – агыллы адам одур кий, бу беш гюню мяхяббят
вя мехрибанчылыг иля йола сала. Вя хаман бязи адамлар буну да баша
дюшдюляр кий, лазымдыр кий, няинки нахошлуг инсанын бири бириндян узаг
дюшмяйиня баис олсун вя бялкя лазымдыр онлары бири бириля йавыг вя
мехрибан элясин.
Мютярджими Джялил Мяммядгулузадя
“Шярги-Рус”, ийирми бир йанвар мин доггуз йюз дёрдюнджю, нёмря йедди
АРВАД
хекайя
Русджа мюхяррири: Ханзадя
Тюркджя мютярджими: Дж.М.
Йай геджяси вя ай ишыгы иди. Гёйдя бязи улдузлар парылдайырдылар.
Айын гюмюш кими олан ишыгы (мяхтаб) Исфахан шяхяриня дюшюб, шяхяр
дярин йухуйа батмышды. Алям сюкунят ичиндя иди. Мяхз нясим гах –
вахт йарпаглары сясляндирирди. Шяхярин дар кючяляринин бири иля ахястя
гядямля ики дярвиш гедирди. Дярвишлярин либаслары бир иди. Озляри да бир-
бириня чох охшайырдылар. Бунларын бири габагда (ёндя) гедиб, бири бир аз
далы (гери) галырды. Чюнки далдакы габагда гедяня хёрмят гойурду.
Габагджа гедян дярвишин тякяббюраня йеришиндян вя тяшяххюслю
гамятиндян вя далынджа гедян хягирлийиндян ашикар билинирди кий, бунларын
бири ага вя бири нёкярди. Дярвишляр бир-бириля алчагдан пычылдашырдылар.
Бунлар бир мейданчайа йетишиб дайандылар. Бир тяряфдян от-аляфин вя
гёй йарпаглы гюллярин ичиндян чайын суйу гыжылты вя гурулту иля даг
сямтиндян ахмагда иди. Дярвишляр геджянин гёзяллийиня хейран галыб,
тамаша эдирдиляр. Хаванын лятифлийи вя сакитлийи, айдынлыгы вя чайын хош
шырылтысы инсаны бихуш эдирди.
Дярвишляр гёзлярини ачыб узагда бир адам гаралтысы гёрдюляр.
Габагдакы дярвиш йолдашына ишаря эляди кий, йериндян тярпяшмясин вя
озю йавашджа мейданчанын кюнджюня йерийиб гизлянди.
Дярвишлярин гёрдюкляри шяхс джаван, уджабойлу, саламат, гарагёзлю
вя няджиб сифятли бир оглан иди кий, чайын о бири тяряфиндя дуруб, сёйюд
агаджына тякйя элямишди. Джаванын габагында бир хырда эв вар иди вя бу
эвин йары ачылмыш гапысындан бир арвад башы гёрюндю кий, гара гёзляри,
лятиф вя гирдя узю, чийинляриня тёкюлмюш узун сачлары вя бир аз ачыг
синяси инсаны валех эдирди.
Бу гёзяля тамаша эдянин ола билмяз кий, ганы джуша гялиб, хавасы
пяракяндя олмасын. Амма беля нязяря гялирди кий, хямин гёзялин
гёзяллийи габагында дуран бу джавана тясир элямирди.
О сябябя кий, джаван сакит-самит дуруб вя гахдан бир арвадын узюня
бахыб, онунла кёнюлсюз сёхбят арасында фикря гедирди. Амма арвадын
шёвги интиха мяртябядя иди вя огланы эшг сямтиня чякмяк хахиши ону
од кими йандырырды.
Арвад беля дейирди оглана:
– Дяхи бясди, аз мяни инджит, аз мяни хялак эля. Ня вахтадяк мян
беля гейри-мюяййян халятдя галаджагам. Дяхи бу тёвр йашамага имка-
ным йохду. Бясди мяня геджя вя гюндюз сянин фикриндя олуб дярд эля-
мяк. Мян сяни о гядяр севирям кий, сянин мяхяббятин мяни диваня эдир.
Джаван оглан кёнюлсюз гюлюмсяниб сёйляди:
– Мяним сяндян бир тявяггёйим вар. Сяня баглыдыр бизим хошбяхт
олмагымыз.
– Де, де. Тез ол, мян сянин йолунда хяр бир йола гядям гой-
магыма хазырам. Арзума чатмагдан отрю хяр ня десян амял эйлярям.
Арзум да будур кий, сян мяним оласан вя сянинля бярабяр олаг вя
хошбяхтлийин шярбятини дойунджа ичим.
– Ах, азизим. Хеч билмирсян ня данышырсан. Сянин арин ола-ола мян
ня тяхяр сянин ола билярям. Сян билирсянми кий, мяним ихтийарым сяня о
гядяр чатмыр. Ня гядяр кий, аринин ихтийары чатыр. Буну сян хеч фикир
ейлямирсян. Амма мян фикир эйляйяндя уряйим аз галыр пара-пара
олсун. Бу гысганджлыг дярди мяндян отрю бир зяхярли илан кимидир кий,
хямян вахт уряйими дялмякдядир.
Оглан бу сёзляри дейиб гуртаран кими арвад джюрятля джаваб верди:
– Агяр аримин барясиндя сян бу гядяр гюсся эдирсян, мян сабах
аримдян бошанарам.
– Йох, мян йалныз буна иктифа эдя билмям. Агяр сян хягигятдя
омрюмюзюн ахырынадяк мяня йар олмаг истяйирсян, агяр сядагятля сян
мяни урякдян истяйирсян, агяр сян мяни севирсян, сян бу саат гяряк
гедиб аринин ганлы башыны гятириб мяним гёзюмюн габагында атасан
хямин чайа кий, су гётюрюб апарсын. Сянинля омюрлюк йар олмага мяним
шяртим мяхз будур.
Бу вахтда агыр бир сюкут зюхура гялди.
Арвад гапынын астанасында дуруб мат-мат бахырды. Джаванын сёзляри
она о гядяр тясир эляди кий, бичарянин гёзляри кяллясиня чыхды вя рянги
гачыб гячя дёндю. Арвад тез гирди отага. Дярвиш пусгуда отуруб,
няфясини чякмишди. Джаван оглан дурдугу йердя дуруб вя гёзлярини йеря
дикиб, дярин фикря батмышды. Алям йеня сюкутда иди. Анджаг чайын
шырылтысы гюнагюн нягмяляр пейда эдиб, сяринлийи атрафа йаймагда иди.
Бирдян гапынын ики тайы да ачылыб гёзял арвад гапынын астанасына чыхды.
Сачлары гарышыб, рянги аввялки тяк гачгын, саг алиндя ганлы бычаг вя сол
алиндя оз аринин башы кий, ондан ган ахырды. Бу эля бир мянзяря иди кий,
она тамаша эдянин уряйи пара-пара оларды.
Дярвиш хямин хейятя тамаша эдиб, оз кёнлюндя дейирди:
– Пярвярдигара. Бу негя арваддыр. Ня гядяр аскик вя арзял
адамлар йаратмышсан. Хеч рявадырмы кий, бу гёзялликдя синянин алтында
бу тяхяр рязил вя нифрятя шайан вя хийлякар уряк хялг олунсун.
Бинява арин ахвалына дярвиш о мяртябядя башлады йанмага вя бу
фитнякар арвада эля бир гейзи тутду кий, бядяни титрямяйя башлады.
Арвад узюню оглана тутуб сёйляди:
– Бу баш хямян башдыр кий, гоймайырды сяни динджялясян.
Бу сёзляри дейиб, арвад башы чайа атды. Агзы ачыг, гёзляри шишмиш,
бярялмиш баш гах батырды суйа, гах чыхырды узя. Ахыры гёздян итди
(гайиб олду).
Джаван оглан башын узмяйиня тамаша эдяндян сонра бир гядяр фикир
эдиб, джялд (чевик) атылды арвадын йанына. Хянджяри чякиб, сохду онун
синясиня вя деди:
– Лянят олсун сяня, эй бихяйа, фахишя.
Арвад ахыр няфясини аландан сонра онун гёзял бядяни йуварланыб
дюшдю хямин чайын ичиня. Онун гырмызы ганы чайын айна кими дуру
суйуну алван эляди.
Дярвиш пусгудан чыхыб, уз гойду йолдашынын йанына вя йолдашы
ондан сорушду:
– Ня баис олду сянин бу гядяр йубанмагына кий, мяни бу гядяр
бурада тяк гойдун. Сабах билярсян ня баис олду мяним йубанмагыма.
Йахшысы будур кий, сян бу саат озюню вер хямин огланын йанына кий, бах,
чайын кянары иля гетмякдядир. Бил вя гёр о кимдир вя харада олур.
Бу ики дярвишин бири Шах Аббас иди вя о бири онун баш вязири иди.
Исфахан шяхяри хеч бир беля бялайа гирифтар олмамышды. Ахалинин
матями аршя галхыр. Кишиляр, арвадлар, ушаглар, годжа вя джаван бири-
бириня гарышыб, кючя вя базарда о тяряфя-бу тяряфя гачыб, ган аглайырлар
вя билмирляр кий, бу дярдя ня чаря гылсынлар. Сачларыны йола-йола дястя-
дястя гачыб бу мянхус шяхярдян кянара чыхмаг истяйирляр кий, бялкя
мешялярдя, бийабанларда вя дагларда гизляниб, бир тяхяр джанларыны
гуртарсынлар. Лакин гошунлар шяхярин атрафыны бюрюйюб, хеч бир кяси
гоймурду кий, шяхярдян кянара айаг бассын. Фярйад, ах, вай сядасы
асимана бюлянд олду. Гюйа кий, гийами-гийамят олур. Шах Исмайыл она
верилян амри амяля гятирмяйя хазырлашды. Бу сырада онун атасы Хюсейн
узюню оглуна тутуб деди:
– Сянин беля тярягги тапмагына мян асла фяхр эдя билмярям. О
сябябя кий, сян тяварихдя ады беля верилмяйян бир гюнах шей иджрайа
мяджбур олубсан. Мягяр сян Вятянин арвад вя гызларынын аглашмасыны
эшитмирсян. Мягяр годжаларын ганлы гёз йашы сянин гялбиня тясир
етмяйир. Йадындан фярамуш этмя эй огул кий, дюнйада хеч бир шей баги
дейил, мювяггятидир.
Шах Исмайыл беля джаваб верди:
– Йох ата, беля дейил, сян сяхв эдирсян. Сян мябада гюман эдясян
кий, мян дяни вя горхагам. Асла, мяним уряйим садя вя пакдыр.
Бянинёву-бяшярин ниджат тапыб, хошбяхт олмагындан отрю агяр лазым
олса мян джанымы фяда эйлямяйя хазырам. Амма сёз бурасындадыр кий,
Шах Аббасын арвадлара о мяртябядя нифряти вар кий, хяр ня тяхяр олмуш
олса оз хахишини амяля гятиряджяк.
Бу сёзлярин джавабында Хюсейн деди:
– Сян архайын ол. Мян хяр бир барядя джавабда оларам. Мян
баджарарам Шах Аббасын гейзини йумушалтмага. Амма сян хялялик
бичаря арвадлара ряхм эйля.
Шах Исмайыл уджадан деди:
– Гой сян дейян олсун.
Бу сёзляри дейяндян сонра Хюсейн оглуна худахафиз дейиб, шад вя
хюррям чыхды вя гетмяйя уз гойду.
Гюнляр доланды, гырх гюн тамам олду вя Исфаханын бёйюк
мейданында мусигинин сяси асимана бюлянд лду. Шяхярин дарвазасынын
габагында шейпур-балабан гойулду вя Шах Аббас джах вя джялал иля
Исфахана варид олду.
Эля кий, бир дястя гыз чийинляриндя сяняк гюля-гюля вя ойнайа-
ойнайа чешмядян су гятирмяйя гедирдиляр, Шах Аббас гейзиндян аз
галды барыт кими одлансын вя пайтахта йетишмямиш джяллада хёкм эйляди
кий, Шах Исмайылын башыны вурсун.
Бу кейфиййятдян бихябяр олуб, годжа Хюсейн тяхирсиз озюню Шах
Аббасын хюзуруна йетирди. Диз устя дюшюб вя хяр ики алини дёшюня
гойуб, Хюсейн узюню Шах Аббаса тутуб деди:
– Мян мюгяссирям, няинки Шах Исмайыл. Чюнки оглуму сянин
хёкмюню амяля гятирмямяйя мян вадар элядим.
Бу сёзляри эшидян кими Шах Аббас гуйа кий, хирсиндян дяли олду.
Деди:
– Эй годжа шейтан, неджя сян джюрят эйлядин мяним ишляримя
гарышмага. Мягяр сянин йадындан чыхмышдырмы кий, мян Иранын
хёкмраныйам вя мяним мямлякятимин джями ахалисинин зиндяганлыгы
мяним ихтийарымдадыр.
Годжа деди:
– Ряхмин гялсин мяня, эй йер узюнюн сахиби. Мяним омрюм
тамама йетиб вя бир айагым гябирдядир. Мяним бялалы башымы рузигарын
тягазасы тамамян агартмыш. Дюнйада чох шейляр тяджрюбя этмишям.
Агяр мяня гулаг версян бир нечя сёз арз эдярям.
Шах Аббаса буйурду:
– Дур айага вя сёзюню де. Амма ону бил кий, сяни да вя оглуну да
хёкм эдяджяйям кий, богсунлар.
Годжа арзиня башлады:
– Мян джаван вахтымда сянин бёйюк мямлякятиндя эля бир шёхрятли
пяхляван идим кий, мяни бармагла гёстярирдиляр. Мяним адым чякилян
вахт джями пяхляванлар изтираба дюшярдиляр. Хяр пяхляван кий, бир дяфя
мяним гюджюмю сынарды бир даха икинджи дяфя мяним иля мейдана
чыхмага джюрят эдя билмязди.
Гюнлярин бир гюню пайыз (сон бахар) мёвсюмю иди, йатмышдым вя
халг да йатмышды. Йухуда гулагыма гапынын таггылтысы сяси гялди.
Йухудан айылыб эля билдим кий, вагия (рёйа) гёрюрям. Йеня йатдым.
Гапы дюбаря дёйюлдю. Мян йеримдян галхыб гапыны ачдым. Гапынын
ёнюндя гёзял ат устюндя силахлы джаван оглан мяни гёрджяк деди:
– Бу саат гябиристана гедирям вя орада сяни гёзляйирям.
Омрюмдя мян хеч билмяздим кий, горхмаг нядир. Амма хямин
геджя бярк хофа дюшдюм. Бядяним титрямяйя башлады. Оз-озюмя
башладым фикир эйлямяйя кий, айа бялкя бу джаван геджянин гаранлыгында
мяни гюляшмяйя чагырыр. О дягигя аты йяхярлядим. Силахларымы гётюрюб
гябиристана йетишдим. Хава эля зийадя гаранлыг иди кий, гёз-гёзю гёр-
мюрдю. Инсанын гялбиня горху гялирди. Гябиристана йетишян кими хямин
атлы мяним онюмя чыхды вя хёкм эдян кими деди:
– Эн атдан. Хянджярини чыхарт вя бурада бир гябир газ. Мян да бу
саат гялярям. Бу сёзляри дейиб атлы гаранлыгда гёздян йох олду. Мян
мат вя мятял галдым вя хеч да билмяздим кий, бу ня ишдир. Мяним
гёрдюйюм вагиядирми, йа ашикар. Фикримя бу да гялирди кий, джаванын гясди
мяни олдюрюб хямин гябирдя басдырмаг вя гуйламагдыр. Бунунла
бярабяр мян гябири газмагда идим. Хярчянд аллярим титряйирди. Бу
хейндя ат таппылтысы гялди. Мян озюмю горумага хазырладым. Джаван ат
устюндя олараг йетишди. Гуджагында аг парчайа бюрюнмюш бир шей вар иди.
Ону атын устюндян тязя газдыгым гябирин йанына салыб, бурахды. Узюню
мяня тутду вя деди:
– Бу нядир. Хяля индийядяк гябир хазыр дейилми. Абяс йеря
Исфахан пяхляванларынын шёхряти алямя йайылмыш. Вер мяня хянджяри.
Джаван алимдян хянджяри алыб, эля бир гюввят иля гябири газмага
башлады кий, мян хяджалят чякдим.
Хава сакит иди. Гёйдя булудлар араланмага, сейряклянмяйя баш-
лады. Ай гёрюндю вя геджяни нурландырды.
Джаван саралмыш парчанын уджларыны ачды вя бугчанын ичиндян рянги
гачмыш вя гёзляри йумулмуш бир киши башы гёрюндю. Дёшюнюн сол
сямтиндян ган ахырды. Джаван бу няши гётюрюб тязя гябирин ичиня салды
вя сонра узюню мяня тутуб бир гядяр фикир эдиб, деди:
– Эй джаван мярд Хюсейн вя джясарятли пяхляван. Мяни афв эйля кий,
индийядяк башыма гялян гяза вя гядяри сяня нягл эйлямяйя фюрсят
тапмамышам. Мян йягин эдирям кий, бу ишляри тамаша эйляйиб хейран
галырсан. Гюманын мин йеря гедир вя мин тяхяр фикир эдиб, хеч бир шей
баша дюшмюрсян. Ахвалат бу тяхярдир:
Джаван маджяраны нялг этмяйя башлады:
– Бу саат дяфн эйлядийим оглан мяним хягиги достумдур. Онун
ады Алидир. Инди бах гёр мян кимям.
Бю сёзляри дейиб, джаван силахларыны кянара атды. Либасыны мярданя
чыхарыб йеря салды. Бу джаван уст палтарыны чыхарандан сонра Исфаханын
мяшхур гёзяли Фатма гаршымда пейда олду. Бу гёзялин гёзляри парлаг,
ишыглы сачлары чийниня (умузуна) дагылмыш, синяси ачыг иди.
Гёзял сёзляринин мабядиня башлады:
– Мян Алийя мисилсиз эшг иля ашиг идим. Алинин мяня олан
мяхяббяти джан вя урякдян иди. Хяр геджя бизим бага гялярди вя орада
биз сюбхядяк отуруб, данышыб, сёйляшярдик (севишярдик) вя хошбяхтлик
шярбятини ичяряк бихуш олардыг.
Бизим гоншулугда бир дёвлятли шяхсин джаван оглу вар иди кий, чохдан
мяня ашиг олуб, мяни алмаг фикриндя иди. Амма мян ону гёрмяк
истямирдим. Гюнлярин бир гюню бу джаван оглан оз йолдашлары иля бярабяр
Алини бизим бага гялян вахт гёрюб, бичаряйя сяккиз дяня ох вурдулар.
Мянин йазыг мяхбубум ганы аха-аха йеря йыхылды. Анджаг бу сёзляри
мяня дейя билди: – фатма, мяним гисасымы ал, худахафиз”.
Дюнйадан накам гедян достумун ахырынджы хахишини амяля
гятирмякдян отрю мян хянджяри онун гатилинин синясиня вурдум. Амма
Алийя мяним тяк бирджя борджум галыбдыр вя сяни мян бу гябиристана
чагырмагда гясдим бу борджуму адил шахид йанында ада этмякдир.
Алинин вяфатындан сонра дяхи дюнйада йашамаг мяндян отрю
мюшкюлдюр. Онун саглыгында неджя кий, мян онун идим, хабеля оляндян
сонра да мян гяряк онун олам.
Азизим. Сян бизи хейр иля йад эт.
Хяр кяс бизим маджярамызы, сяргюзяштимизи билмяк истяся она нягл
ейля.
Бу сёзляри дейяндян сонра Фатма хянджяри чякиб синясиня батырды вя
онун лятиф вя гёзял бядяни ган аха-аха мяним айагларымын онюня
дюшдю. Мян ону галдырдым, дёшюмя басдым. Бинява гёзлярини ачыб,
мюлайимят вя мяхяббятля мяним узюмя бахды. Гуйа кий, ахырынджы дяфя
мянимля гёрюшмяк истяйирди. Сонра йазыгын башы бихал чийниня дюшюб,
ала гёзляри хямишялик йумулду.
Фатманы Алинин йанына узадыб хяр ики няшин габагында диз устя чё-
кюб, о гядяр тяфяккюрля дярд эйлядим кий, гёз йашларым тёкюлмяйя баш-
лады. Халбуки Хюсейн пяхляван тамам омрюндя абядян агламамышды.
Хюсейн пяхляван сёзюню тамам этди. Годжанын хекайяси хазырда
оланлара эля бир тясир эляди кий, чохларынын гёзляри йашарды. Бу хекайя Шах
Аббаса даха артыг тясир эляди. Шах буйурду:
– Бяли, гёрюнян будур кий, дюнйада Фатма кими да пак гялбли вя
вяфадар арвадлар вар имиш.
Бяли, нечя кий, кишилярин йашамага хаггы вар, хабеля арвадларын да
хаггы вар. Джамаата элан эдин кий, дяхи мян арвадлары тяляф этмяк хёк-
мюмю поздум. Бу мюждя хябяри шяхяря бирдян йайылды. Пайтахт гяндил
вя чырагларла тязйин олунуб, кючялярдя учь гюн чалгылар чалынды. Джамаат
Шах Аббаса хейир-дуа эдиб, эйш вя иршятя мюбашир олдулар.
“Шярги-Рус” гязети,
отуз май, ики ийун мин доггуз йюз дёрдюнджю, нёмря алтымыш учь-алтымыш дёрд
МАРАГАЛЫ ЗЕЙНАЛАБДИЫН
“СЯЙАХЯТНАМЕЙИ-ИБРАХИМБЯЙ”
романдан парча
АГАЛАР
Бяли, атлары гятирдиляр вя миниб Тябриздян чыхыб уз гойдуг Араз
кянарына тяряф хярякят этмяйя. Шяхярдян бир гядяр узаглашмышдыг
гёрдюк кий, йолун кянарында бир нечя адам отуруб. Бунлар бизи гёрджяк
айага дуруб саг вя сол тяряфдян башладылар бизя йавыг гялмяйя.
Чапардан сорушдуг кий, бунлар кимдирляр. Джаваб верди кий, агаджан бунлар
шяхярин гуйа кий, сейидляридирляр, бурада отуруб сизи гёзляйирляр. Дедим,
нядян отрю. Джаваб верди кий, албят сиздян сейидмалы хахиш эдяджякляр.
Дедим, эйби йохдур. Йусиф ами, беш-алты гран хазыр эля кий, веряк
сейидляря. Мяним бу сёзлярими эшитджяк чапар башлады гюлмяйи. Дедим,
нийя гюлюрсян, азизим. Джаваб верди кий, мягяр беш гран иля йаханызы
гуртара биляджяксиниз. Бу хейндя он-он беш адам, захирян сейид либа-
сында, башларында йашыл аммамя вя белляриндя йашыл гуршаг хяр ики
тяряфдян бизи ахатя эдиб йапышдылар атларымызын джиловундан вя салам
вердиляр. Биз бунларын саламынын джавабыны рядд эляйяндян сонра агалар
биздян башладылар сяламятлик истямяйя. Йусиф ами хазыр элядийи пулу
вериб деди кий, дяхи бундан савайы хырда пулумуз йохду. Хяр нядир оз
аралыгынызда бёлюнюз. Бу сёзляри эшитджяк агалар эля бир гейзя гялдиляр
кий, пуллары чырпдылар бичаря Йусиф аминин узюня вя бир нечяси истяди кий,
Йусиф амини атын устюндян чякиб ашага салсын, бир нечяси да абаларыны
сол алляриня долайыб саг алляриндя чомаг истядиляр мяним устюмя хю-
джум гятиря. Гёрдюм кий, аджяб хянгамядир. Дедим, ай гардашлар, мяня
бир сёйляйин гёрюм биздян ня истяйярсиниз. Бири деди кий, джяддимизин
малыны сиздян истяйирик, озгя бир шей истямирик. Дедим, агаджан, аввяла,
сиз ня билирсиниз кий, биз дёвлятли адамларыг. Санийян сиз ня билирсиниз кий,
биз индийя кими сейидмалы вя хюмс вермямишик. Салисян, сиз бизи
харадан таныйырсыныз вя ня мязхябин сахиби олмагымызы ня билирсиниз.
Рабиян, бизя нядян мялум олсун кий, сиз хягигятдя сейид вя овлади-
пейгямбярсиниз. Хамисян, пейгямбярляр сялаватуллахи-алейх вя алехи
харада буйурублар кий, сиз бийабанда танымадыгыныз мюсафирлярин
джиловуну тутуб чомаг зярбиля пул тяляб эляйирсиниз.
“Молла Нясряддин” журналы, мин доггуз йюз алтынджы, нёмря он йедди.
МЮНДЯРИДЖАТ
Няср асярляри
Тязя хябяр
Сиркя
Гяза мюхбири
Огру иняк
Гийамят
Уджузлуг
Пролетар шаири
Ики гардаш
Шяхяр вя кянд
Ики алма
Сары
Зялзяля
Атлар дайанды
Той
Эйди-рямязан
Драм асярляри
Чай дясгахы
Олюляр
Каманча
Анамын китабы
Ойунбазлар
Данабаш кяндинин мюяллими
Лал
Лянят
Дяли йыгынджагы
Йыгынджаг
Ар
Сатирик шеирляр
Лисан бяласы
Хош ол заман ки, халг йатыб бизябан иди
Гыз вя няня
“Молла Нясряддин”ин гыза джавабы
Ахунда мюраджият
Лай-лай
Дедиляр
О кимдир
Гёряндя
Эй ахунд
Утанма
Ня билим
Лазымдыр утанмаг
Эй кёнюл
Йолдан кечяр икян
Оладжагсан
Ойанмадым
Эй йазыг
Нядир
Нязм
Агарыбдыр
Заман ол заман иди
Гяряк
Нагыл
Ай гюлюм, нанай
Биз
Гафгаз хябярляри
Сян ганмасан
Йорган
Мюряббе
Тярджюмяляр
ЛНТолстой Зяхмят, олюм вя нахошлуг
Ханзадя Арвад (хекайя)
Марагалы Зейналабдын “Сяйахятнамейи-Ибрахимбяй”
романындан парча Агалар
Изахлар
МЮНДЯРИДЖАТ
Няср асярляри
Тязя хябяр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Сиркя. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Гяза мюхбири . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Огру иняк. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Гийамят . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Уджузлуг . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Пролетар шаири. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ики гардаш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Шяхяр вя кянд . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ики алма . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Сары. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Зялзяля . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Атлар дайанды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Той. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Эйди-рямязан. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Драм асярляри
Чай дясгахы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Олюляр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Каманча . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Анамын китабы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ойунбазлар. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Данабаш кяндинин мюяллими . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Лал. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Лянят . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Дяли йыгынджагы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Йыгынджаг . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Сатирик шеирляр
Лисан бяласы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Хош ол заман ки, халг йатыб бизябан иди . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Гыз вя няня . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
“Молла Нясряддин”ин гыза джавабы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ахунда мюраджият . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Лай-лай . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Дедиляр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
О кимдир? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Гёряндя . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Эй ахунд. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Утанма . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ня билим . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Лазымдыр утанмаг. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Эй кёнюл . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Йолдан кечяр икян . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Оладжагсан . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ойанмадым . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Эй йазыг . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Нядир. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Нязм . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Агарыбдыр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Заман ол заман иди . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Гяряк . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Нагыл . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ай гюлюм, нанай . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Биз. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Гафгаз хябярляри . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Сян ганмасан. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Йорган . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Мюряббе. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Тярджюмяляр
Л.Н.Толстой. Зяхмят, олюм вя нахошлуг . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ханзадя. Арвад (хекайя) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Марагалы Зейналабдын. “Сяйахятнамейи-Ибрахимбяй”
романындан парча. Агалар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Изахлар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Свидетельство о публикации №215020702092