ОАВга суд ишларини ёритишда эркинлик бериш таклифи

      Адабиётшунослар уртасида шундай гап бор. Хакикий адабиётни тушунадиган укувчилар мамлакат умумий ахолисининг купи билан 2 фоизини ташкил килади. Колган укувчилар хаваскор укувчилармиш.
      Бу эътирофда соглом фикр уруглари бор.
      Жиноятчиликка карши курашгандан кура унинг олдини олиш чораларини куриш канчалар фойдали эканлигини хукукшунослар яхши билишади. Шунинг учун жиноят келтириб чикариши мумкин шароитни яратмаслик мухим. Бу нима? Биринчи навбатда камбагаллик. Корни оч йук, мухтож киши хар кандай жиноятга кул ураверади.         
      Жиноят келиб чикишига яна бир сабаб, ноконуний килмиши учун жазога тортилмаслик. Светофорнинг кизил чирогида машинаси билан утишга урганган киши, уни хеч ким тухтатмаса, бу ишини давом эттираверади.
      Конунбузилишлар купаяверса ЗУЛМ келиб чикади.
      Одамларнинг жуда камчилиги англайдиган яна битта илм бор. Бу илм давлатни бошкариш илмидир. Бу илм катта мамлакатда санокли кишиларга берилади. Бу гап менинг гапим эмас, бу гап кадимги юнон файласуфи, хозир аник ёдимда йуг-у, унинг муаллифи Платон ёки Плутарх.
      Европа, АКШ, Лотин Америкаси, Япония, Хитой, Жанубий Корея каби иктисодиёти бизникидан-да устун мамлакатлар килган иксодий жадаллаштириш жараёнларини килишимиз учун бизда битта устунлик томон бор. Буям булса, бизда Куръон ва хадисларга амал килувчиларнинг куплигидир.
      Шукурким, Куръон, хадис маънолари халкимиз орасида яхши таркалмокда. Мачитларимиз ибодат ва дуолардан нурга тулиб, дуолар Аллох хузурига ХУШ суз сифатида кутариляпти. Телевидениеда хам, радиода хам, газеталаримиздаям Куръон ва хадис тафаккур килинмокда. Бу жуда катта ижобий холат.
      Инсоният учун хаво кандай таъминланаётган булса, уни бошкариш илмиям Куръонда худди шундай жойлаштирилган. Ердаги хар бир ходиса натижаси аввал Аллох хузурида хулоса килинади, кейин ерга туширилади. Аммо, буни англаш, тафаккур килиш кобилияти хаммагаям берилгани йук. Ахир, пайгамбаримизгаям “мен узимгаям, сизларгаям нима булишини билмайман” деб айтинг, дейилади-ку. 
      Ер юзидаги йуллар хам Аллох томонидан чизиб берилган. Худди шунингдек, миллатларни ранго-ранг яратиб, улар бошкараётган давлатлар устига, уларни бошкариш учун адолат мезони тарозисини хам урнатиб куйилган.
Факат бундай тарози борлигини камдан-кам одамлар фахмлайдилар. Хар бир вокеанинг сабаби бор. Сабабсиз окибат булмайди. Халк устидан сиёсий устунликка эришган кишилар, моддий хам устунликка эришаман дея фукароларнинг кундалик турмуши учун зарур ризки (масалан галласи)га хам тажовуз килсалар, уша адолат мезон тарозиси ишлаб кетади.
      Ана шу адолат мезони тарозиси ишлаб кетгач Бухоро амирлиги, Кукон ва Хива хонликларини маглуб этиш учун улар устига руслар юборилди.
      Русларни ким олиб келди?
      Тарихни яхшилаб укинг!
      Бегоналар эмас, узимизнинг кариндошлар. Хозирги тил билан айтганда диссидентлар. Амир ва хонлар зулмидан хак ва нохак булган холда юртимиздан кочган кишилар.
     Бухоронинг чингизий охирги хони Абулхайрхоннинг Эрон шохи томонидан тахтдан туширилишига сабаб нима эди?
     Тарих сахифалари энди очилмокда.
     Маълум булишича, Хоннинг икки вазири булган бири саройлардан бири мангитлардан. Абулхайрхон сарой уругидан булган вазирига мангитни хуфёна улдиришни буюради.
     Сарой вазири мангитни дуст билиб, уни бу хакда огохлантириб, мангит вазирни кочириб, унинг урнига бошка кишиларнинг ёниб кетган мурдасини Хонга курсатиб, вазифани бажарганлигини билдиради. Хондан норози булган Мангит Эрон шохига бориб арз килади, у кушин билан келганда, узимизникилар хам бирлашиб, Хонни тахтдан агдаришиб, Мангитлар сулоласи тахт тепасига келади. Ха, айтмокчи Мангитга ёрдам берган Сарой вазир эса улдиртирилади.
     Ун саккизинчи аср иккинчи ярмида Бухоро амиридан норози шахслар Эронга эмас, Россияга, Хиндистон оркали Англияга арз-дод кила бошладилар. Уларнинг арз-додлари хеч кандай натижа бермаслиги мумкин эди. Аммо, амир ва хонлар Куръон хамда хадис илмидан чекина бошладилар. Подшоларга таъзим жорий килинди, фукаролик урушлари авж олди, кул бозорлари, баччабозлик, фохишалик авж ола бошлади. 
     Нафс балосига берилган соткин мулозимларнинг сотилиши эвазига бу хонлик ва амирликлар забт этилди. Мезон тарозиси хукм килгач сунг, беш минг кишиям 180.000 кишилик армияни енгиб кетаверар экан.
    Руслар бу мамлакатларни эгаллагач биринчи килган ишлари кул бозорларини йукотди, узаро урушларга бархам берди, бу тадбирлар Куръон, хадис талабларига кура, катта савоб ишлар эди.
    Мамлакатдаги муаммоларни мустакил ечолмаслик, яъниким уз мустакиллигини таъминлай олмайдиган уч нокобил подшо устига гайридинлар эгалик килиб, давлат тизимини бошкаришнинг прогрессив услубини жорий килди. Бу ишларни Россия империяси килди. Бу ишни инглизлар хам килиши мумкин эди. Лекин, бу тадбир руслар чекига тушган экан.
    Энди карангки, чиройли таркиб ва тартибда кадимги Мовароуннахр худудида Узбекистон деган мустакил мамлакат пайдо булди. Нафс хар кандай кишини йулдан ура олади. Бекорга Куръонда Эй Довуд нафс хохишига эргашма, у сени тугри йулдан чалгитади, дейилмайди. Мамлакатдаги барчани тартибга солиб туриш ОАВ оркали булади.
     Агар журналистикамиз пассивликни узига эп курса нима булади?
Унда “сен менга тегма, мен сенга тегмайман” акидаси амалда булади. Хаммамизга тинчлик ва хотиржамлик керак дейди нафс бандалари журналистларга.               
     Мансабпарастларга эса улар еяётган яширин даромадини “пахтагинага ураб” ейиш олам-олам кувонч ва бошкалардан устунлик хиссиётини кузгаб хузур ва кайф беради.
     Кечагина корни туйиб овкат емаган, иймон эътикод, маърифат, маънавиятни нафсга алишганлигини сукинишларидан, бировларга кул кутаришидан курсатиб турган, мансабдор Янгибойлар эса кул остидагиларга шунаканги пасткашлик киладиларки, бечора Йулчини эзган Мирзакаримбойлар уларнинг олдида фаришта буп колади.
     Хамма жойда узбуларчилик хукм суради. Хамма уз урнида утириб, чиккан тепаси – бюджет маблаги ва сиёсий хукукини дастак килиб нафсини кондириш билан оввора-ю сарсон. ОАВ уларга хамд ва сано айтиш билан уларнинг хизматида. Хукук тартибот идоралари Янгибойнинг мушугини “пишт” деган кишини кундузи чирок ёкиб кидириб юришади.
     Аслида журналистика дегани факатгина ОАВ эмас. Уни энг кадимги касблардан бири деб бекорга айтишмайди. Журналистика дегани том маънода “бугунги янгиликлар” дегани. Журналистиканинг классик холати бозорлар, сартарошхоналар, чойхоналардир. Яъни янгиликлар билан уртоклашишнинг хар кандай услуби журналистика дейилади. Синфдошлар утириши, курсдошлар йигилиши, улфатлар утириши, гаплар, туйлар, таъзиялар хаммаси журналистика дегани аслида. Кучада, подъездингиз тагида утириш хам журналистика аслида. Айгокчиларнинг, разведкачиларнинг хабарлариям журналистика.
      Агрессив журналистика деганда фашистик ва коммунистик сиёсий бошкарув амал килган мамлакатларни мисол келтириш мумкин. Фашистик Германияда еврей ёки славянни фош килиш журналистика эди. Испанияда, хусусан Барселонада каталон тилида гапирган кишини фош килиш журналистика эди.
      Журналистиканинг социалистик услубига энг ёркин мисол Руминия Компартияси Бош котиби Н.Чаушеску жорий килган туридир. Бу диктатор даврида мамлакат ахолисининг бешдан бир кисми махфий хизматлар агенти булган экан!
      Нимаси ёмон дейсизми? Ахолининг бешдан бир кисми бефойда иш, дин тили билан айтганда бузгунчилик, пойлокчилик билан шугулланиб, давлат газнасидан маош олиб турган! Бунака таркибни манаман деган экономикаям кутаролмайди.
      Ха, айнан худди шундай акида билан Бухоро амирлиги, Кукон хонлиги, Хива хонлиги яшадилар. Хонлар, “сиз зурсиз” деган ширин гапларга учиб, маддох мулозимларига мансаб берди, уларнинг купчилиги фукароларга жабр-зулм утказиб, уларни талади. Фукаронинг ох-вохини эса подшолар эшитмади. Эшитганидаям мулозимлари хак булиб чикди. Шу кетишда амирлик ва хонликлар бир-бири билан урушиб, асир олинган кишлок ва шахар ахолисини кул килиб бозорларда сотар, Аллохнинг бандаларини эзиш эвазига унинг жахлини чикарар эдилар. Аллох эса бутун дунёни мукаммал яратиб, ер юзидаги барча мавжудот-у махлукотнинг ризкини таъминлашниям уз буйнига олган.
    Энди уз сузимизга кайтсак. Одил судловга ёрдам беришга чогланган журналистларга нима халакит киляпти?
    Конунларимизда муаммолар бор.
          Судлар тугрисидаги Конун
    69-модда. Суд ишларини хал килишга аралашишга йул куйилмаслиги
Судьяларнинг одил судловни амалга ошириш борасидаги фаолиятига аралашишга йул куйилмайди.
    Муайян ишни хар томонлама, тула ва холисона куришга тускинлик килиш ёки гайриконуний суд карори чикарилишига эришиш максадида судьяларга кандай булмасин бирон-бир тарзда таъсир этиш конунга мувофик жиноий жавобгарликка сабаб булади.
    Судьядан курилган ёки иш юритишидаги ишлар мохияти буйича бирон-бир тушунтиришлар беришни, шунингдек конун хужжатларида назарда тутилган холлардан ва тартибдан ташкари, кимга булмасин, танишиб чикиш учун ишларни такдим этишни талаб килиш такикланади.
    Оммавий ахборот воситалари уз хабарларида муайян иш юзасидан суд мухокамаси натижаларини олдиндан узича хал килиб куйишга ёки судга бошкача тарзда таъсир этишга хакли эмас.
   Охирги бандга эътибор беряпсизми? Бу конституциямиз ва конунларимизга мосми?
   Яна бир бор бандни укиймиз:
   Оммавий ахборот воситалари уз хабарларида муайян иш юзасидан суд мухокамаси натижаларини олдиндан узича хал килиб куйишга ёки судга бошкача тарзда таъсир этишга хакли эмас.
   Суд натижасини олдиндан узича хал килиб куйишга ёки судга бошкача тарзда таъсир этишга хакли эмас.
    Олдиндан айтиш дегани нима? Агар мухбир судланувчига куйилган айб фалончи модда эканлигини билса-ю, ундаги санкция кисмидаги 3 йилдан 5 йилгача камалади сузини айтишга хакли эмасми?
   Рози булинг Конундаги “узича хал килиб куйиш” ва “бошкача тарзда таъсир этиш” жумлалари куп маънони англатади.
Шу услуб тугрими?
Узбекистон Республикасининг НОРМАТИВ-ХУКУКИЙ ХУЖЖАТЛАР ТУГРИСИДA конуни талабларига эътибор беринг
24-модда. Норматив-хукукий хужжат мазмунига куйиладиган талаблар
Норматив-хукукий хужжатнинг матни лунда, оддий ва равон тилда баён этилади. Норматив-хукукий хужжатда фойдаланиладиган тушунчалар ва атамалар турлича изохлаш имкониятини истисно этадиган, уларнинг конун хужжатларида кабул килинган маъносига мувофик ягона шаклда кулланилади. Эскирган хамда куп маънони англатадиган сузлар ва иборалар, мажозий таккослашлар, сифатлашлар, киноялар кулланилишига йул куйилмайди...

“Узича хал килиб куйиш” ва “бошкача тарзда таъсир этиш” суз бирикмалари куп маъноику-я, аммо мана шу куп маъноли сузлар оркали жазо олиш мумкин.
Энди Узбекистон Республикаси Жиноят кодексидаги моддага эътибор беринг:

236-модда. Тергов килишга ёки суд ишларини хал этишга аралашиш
Тергов килишга ёки суд ишларини хал этишга аралашиш, яъни ишни хар томонлама, тула ва холисона урганилишига тускинлик килиш максадида суриштирувчи, терговчи ёки прокурорга ёхуд адолатсиз хукм, хал килув карори, ажрим ёки карор чикарилишига эришиш максадида судьяга турли шаклда конунга хилоф равишда таъсир утказиш -
уч йилгача ахлок тузатиш ишлари ёки уч йилгача озодликдан махрум килиш билан жазоланади.
Уша харакат мансабдор шахс томонидан содир этилган булса, -
олти ойгача камок ёки муайян хукукдан махрум этиб, уч йилдан беш йилгача озодликдан махрум килиш билан жазоланади.
239-модда. Суриштирув ёки дастлабки тергов маълумотларини ошкор килиш
Суриштирув ёки дастлабки тергов маълумотларини суриштирувчи, терговчи ёки прокурорнинг рухсатисиз ошкор килиш -
энг кам ойлик иш хакининг эллик бараваригача микдорда жарима ёки уч йилгача ахлок тузатиш ишлари ёхуд уч йилгача озодликдан махрум килиш билан жазоланади.
“Оммавий ахборот воситалари тугрисида”ги Конуннинг 6-моддасидаям куп маъноли бир жумла бор:
Прокурор, терговчи ёки суриштирувчининг ёзма рухсатисиз суриштирув ёки дастлабки тергов материалларини эълон килиш, муайян иш буйича суд карори чикмасдан туриб ёки суднинг карори конуний кучга кирмай туриб, унинг натижаларини тахмин килиш ёхуд судга бошкача йул билан таъсир курсатиш такикланади.
Бу нормаларнинг Конституциямизга мос ёки мос эмаслигини бирон-бир журналист судда исботлай олмайди.
Аслида бу муаммонинг ечими кандай?
Бу масалада Узбекистон Республикасининг Норматив хукукий хужжатлар тугрисидаги конунига мурожаат киламиз.
16-модда. Норматив-хукукий хужжатларнинг узаро нисбати
Турли норматив-хукукий хужжатларнинг юридик кучи буйича узаро нисбати Узбекистон Республикасининг Конституциясига, норматив-хукукий хужжатларни кабул килган органларнинг ваколатига ва макомига, ушбу хужжатларнинг турларига, шунингдек норматив-хукукий хужжат кабул килинган санага мувофик белгиланади.
Норматив-хукукий хужжат узига нисбатан юкори юридик кучга эга булган норматив-хукукий хужжатларга мувофик булиши шарт.
Норматив-хукукий хужжатлар уртасида тафовут булган такдирда юкори юридик кучга эга булган норматив-хукукий хужжат кулланилади...
Энди Конституциямизда фукароларимизга берилган эркинликлар ва хукукларга эътибор беринг:
16-моддани укиймиз:
Мазкур Конституциянинг бирорта коидаси Узбекистон Республикаси хукук ва манфаатларига зарар етказадиган тарзда талкин этилиши мумкин эмас.
Бирорта хам конун ёки бошка норматив-хукукий хужжат Конституция нормалари ва коидаларига зид келиши мумкин эмас.

Конституция 12-моддасида:
Узбекистон Республикасида ижтимоий хаёт сиёсий институтлар, мафкуралар ва фикрларнинг хилма-хиллиги асосида ривожланади.
Хеч кайси мафкура давлат мафкураси сифатида урнатилиши мумкин эмас.

13-моддасида:
Узбекистон Республикасида демократия умуминсоний принципларга асосланади, уларга кура инсон, унинг хаёти, эркинлиги, шаъни, кадр-киммати ва бошка дахлсиз хукуклари олий кадрият хисобланади.
Демократик хукук ва эркинликлар Конституция ва конунлар билан химоя килинади.

14-моддасида:
Давлат уз фаолиятини инсон ва жамият фаровонлигини кузлаб, ижтимоий адолат ва конунийлик принциплари асосида амалга оширади.

15-моддасида:
Узбекистон Республикасида Узбекистон Республикасининг Конституцияси ва конунларининг устунлиги сузсиз тан олинади.
Давлат, унинг органлари, мансабдор шахслар, жамоат бирлашмалари, фукаролар Конституция ва конунларга мувофик иш курадилар.

19-моддасида:
Узбекистон Республикаси фукароси ва давлат бир-бирига нисбатан булган хукуклари ва бурчлари билан узаро богликдирлар. Фукароларнинг Конституция ва конунларда мустахкамлаб куйилган хукук ва эркинликлари дахлсиздир, улардан суд карорисиз махрум этишга ёки уларни чеклаб куйишга хеч ким хакли эмас.
25-моддасида:
Хар ким эркинлик ва шахсий дахлсизлик хукукига эга.
Хеч ким конунга асосланмаган холда хибсга олиниши ёки камокда сакланиши мумкин эмас.

26-моддасида:
Жиноят содир этганликда айбланаётган хар бир шахснинг иши судда конуний тартибда, ошкора куриб чикилиб, унинг айби аникланмагунча у айбдор хисобланмайди. Судда айбланаётган шахсга узини химоя килиш учун барча шароитлар таъминлаб берилади.
Хеч ким кийнокка солиниши, зуравонликка, шафкатсиз ёки инсон кадр-кимматини камситувчи бошка тарздаги тазйикка дучор этилиши мумкин эмас.
Хеч кимда унинг розилигисиз тиббий ёки илмий тажрибалар утказилиши мумкин эмас.

27-моддасида:
Хар ким уз шаъни ва обрусига килинган тажовузлардан, шахсий хаётига аралашишдан химояланиш ва турар жойи дахлсизлиги хукукига эга.
Хеч ким конун назарда тутган холлардан ва тартибдан ташкари бировнинг турар жойига кириши, тинтув утказиши ёки уни куздан кечириши, ёзишмалар ва телефонда сузлашувлар сирини ошкор килиши мумкин эмас.

29-моддасида:
Хар ким фикрлаш, суз ва эътикод эркинлиги хукукига эга. Хар ким узи истаган ахборотни излаш, олиш ва уни таркатиш хукукига эга, амалдаги конституциявий тузумга карши каратилган ахборот ва конун билан белгиланган бошка чеклашлар бундан мустаснодир.
Фикр юритиш ва уни ифодалаш эркинлиги факат давлат сири ва бошка сирларга тааллукли булган такдирдагина конун билан чекланиши мумкин.

30-модда.
Узбекистон Республикасининг барча давлат органлари, жамоат бирлашмалари ва мансабдор шахслари фукароларга уларнинг хукук ва манфаатларига дахлдор булган хужжатлар, карорлар ва бошка материаллар билан танишиб чикиш имкониятини яратиб бериши лозим.
35-модда.
Хар бир шахс бевосита узи ва бошкалар билан биргаликда ваколатли давлат органларига, муассасаларига ёки халк вакилларига ариза, таклиф ва шикоятлар билан мурожаат килиш хукукига эга.
Аризалар, таклифлар ва шикоятлар конунда белгиланган тартибда ва муддатларда куриб чикилиши шарт.
44-модда.
Хар бир шахсга уз хукук ва эркинликларини суд оркали химоя килиш, давлат органлари, мансабдор шахслар, жамоат бирлашмаларининг гайриконуний хатти-харакатлари устидан судга шикоят килиш хукуки кафолатланади.
48-модда.
Фукаролар Конституция ва конунларга риоя этишга, бошка кишиларнинг хукуклари эркинликлари, шаъни ва кадр-кимматини хурмат килишга мажбурдирлар.

67-модда.
Оммавий ахборот воситалари эркиндир ва конунга мувофик ишлайди. Улар ахборотнинг тугрилиги учун белгиланган тартибда жавобгардирлар.
Цензурага йул куйилмайди.

121-модда.
Узбекистон Республикаси худудида жиноятчиликка карши кураш буйича тезкор-кидирув, тергов ва бошка махсус вазифаларни мустакил равишда бажарувчи хусусий кооператив ташкилотлар, жамоат бирлашмалари ва уларнинг булинмаларини тузиш хамда уларнинг фаолият курсатиши таъкикланади.
Конунийлик ва хукукий тартиботни, фукароларнинг хукуклари ва эркинликларини химоя килишда хукукни мухофаза килувчи органларга жамоат ташкилотлари ва фукаролар ёрдам курсатишлари мумкин.

Ана куряпсизми Конституциямизда ОАВда уз хак-хукукини химоя килиш учун фукароларимизга канча хукук ва эркинликлар берилган-у, баъзи конунларимиз поймол этилган хукукларини жамоатчиликка етказиш учун фукароларимизнинг хатти-харакатини чеклаб куймокда.
Суриштирувчи, терговчи, судья узининг акли нокислигидан жабрланувчининг фикрини тингламаса ёки англамаса, янги чиккан конунларни билмаса ёки билишниям истамаса,  жабрланувчи, судланувчи индамай утиравериши, судья унинг мол мулкини мусодара этиб, камаб юборавериши, суд эса узи билганича хукм чикаравериши керакми?
Ривожланган мамлакатлар суди, ОАВ тажрибасини урганайлик, у ерда фукароларнинг хак-хукуки кандай химоя килинишини бориб курайлик.
Эркин ва адолатли жамият куришга бел   богладикми, фукароларимизнинг хукук ва эркинликларини химоя килайлик. ОАВда эркин фикр юритишга тусик булаётган куп маъно англатувчи, яна уша тагдор маънолар учун жазо тайинланган юкоридаги нормаларни олиб ташлайлик.
Бу ишларни биз килмасак, бошка биров келиб биз учун килиб бермайди.

 


Рецензии