Журналистикамиз тишсиз эмас, резина протезли
Шу гапларни ёзар эканман Л.И.Брежневнинг “Экономика должна быть экономной” деган шиори ёдимга тушади.
Аввалбошда кулгили туйилаётган: “экономика должна быть экономной”, яъниким, «сливочное масло должна быть, сливочной маслой» деган маъно англашиладиган жумлада кунглингизда истехзоли кулги пайдо булса-да, чукуррок уйлаб каралса, уша пайтда Совет экономикасининг экономика булмай колганлиги, унинг жар ёкасига келиб колганлигини Сиёсий Бюро тушунганлигини англаса булади.
Совет экономикаси капиталистик экономика билан конкуренцияга дош беролмади. Бу чет эл сафарларига бориб келган хар бир фукарога кундай аён буп колди.
Экономиканинг ракобатсиз ривожланиши, унда ракобат билан ривожланиш пойдевори йуклигида эди. Нима ишлаб чикарсаям Гарб техникаси, кейинчалик Япон ёки Жанубий Корея техникаси СССРникидан устун эди. Космос ва харбий курол ярог бундан мустасно.
Чегаралар очилиб, сифатли техника воситалари кириб кела бошлагач СССР саноати, кишлок хужалиги канчалар оркада эканлигини англаб депрессия холатига тушиб, анча йиллар узига келолмади.
Инсон хак-хукукини химоя килиш ёки суд тизими хам тажриба алмашиниш борасида эскича нормалар (акидалар) куршовида колиб кетганлиги аникланди.
Бу кургуликларнинг бош сабаби ¬ совет халкининг дунё узгаришларидан хабарсизлигида эди. Хабарсизликка эса совет журналистикасининг янгиликларни танкидий тахлил килолмаслиги, эркин матбуотнинг йуклиги эди.
Гарбку тушунарли. Кандай килиб Япония ёки Жанубий Корея дунё лидерларига айланди? Индонезия, Малайзия, Сингапур каби мамлакатлардаям прогрессив тараккиётни кузатиш мумкин. Уларнинг муваффакиятида журналистиканинг роли бекиёслигини яна бир бора таъкидлаш жоиз булади.
Биз мустакил мамлакат сифатида энди дунё хамжамияти билан буйлашишимиз лозим булади. Бунинг учун таянч журналистикадир.
Аввало, хозирги замон узбек журналистикасига багишланган юкоридаги маколалардан келиб чикиб, унга объектив (аммо мен учун субъектив) бахо беришга уриниб курамиз.
Узбек халки истеъдод борасида бошка бирон-бир миллатдан кам эмас. Факат сиз йуналишни беринг, натижа узок куттирмайди.
Журналист хозирги ислохотлар даврида энг ахамиятли касб.
Журналистлар халкимиз онгини тарбиялаб, муайян йуналишга бошкаролади. Одамларги нима яхши-ю, нима ёмонлигини курсатолади. Агар бу йуналишлар бир-биридан мустакил равишда, турли туман булса янада яхши. Халкнинг, омманинг сиёсий ва иктисодий жараёнларга булган фаоллигини ошириб, жамият хаётида конунларимизда курсатилган, умуминсоний кадриятлар билан сингдирилган хукукий нормаларни хаётимизга тадбик эта олади.
Бу дегани маданият ва санъат ривожланади. Музейлар, архитектура объектларида илмий тадкикот ишлари олиб борилади. Тарихий хотирамизни тиклаш буйича катта ижодий мухит вужудга келади. Хуллас, нур устига нур булади.
Конституциямиз, конунларимизда олийжанобликни, эркин фикрлашни, мехр-мурувватни, салбий холатларга бефарк булмасликни таргиб этувчи жуда куп нормаларимиз бор.
Мана шу нормаларни хаётга тадбик этиш, яъниким салбий иллатларнинг келиб чикиш йулларини бекитиш, жамият аъзоларини яхшиликларга ошно килиш, яхши амал сохибларини маънавий рагбатлантириш йули билан жамиятда мехр-мурувват мухитини яратиш хам журналистларнинг зиммасидаги ишлардир.
Хозирги кунда узбек журналистлари бу ишларни уддалаяптилар десам хато эмас. Кишлок хаёти, муъжизалар хакидаги, халклар уртасидаги дустликни таргиб килувчи ажойиб курсатувларимиз бор. Кекса отахон ва онахонлар хакидаги курсатувлар хам мактовга лойик.
Бу курсатувлар бир маромда, хеч кимни жигига тегмасдан, агар бадиий ухшатиш киладиган булсам, лаб билан ифодаланадиган ишлар ва бу нотугри эмас. Бу ишларни жамият организми чанкаганда унга сув ичиришга киёсласа булади. Аммо, роса чанкаб турганингизда, айникса мана шу рузаи рамазон кунларида 17 соат сув ичмай огиз очарда сув ичганингизда кандай рохатлансангиз, юкоридаги курсатувларнинг баъзилари хам рухий талабингизга жуда ёкади.
Жумладан, Тошкент шахридаги киз узатиш маросимларининг дабдаба-ю, асъасасини олайлик. Уша курсатувларда айтилган гапларни каранг. Иш шу даражага етганки, баъзи йигитлар келин нима сеп килармиш деркан, баъзи йигитлар узлари мебель танларкан. Тошкентда халк орасидаги гапларда эса баъзи йигитлар кизнинг сепи дея, бир неча маротаба хотин хайдаб, хотин олармиш. Унинг бу ишида онасининг хам кули борлигини айтишади. Нафс балосига берилишнинг ёмон окибатга либ келишини барча билади.
Мана шу курсатув булди. Энди бу курсатувни организм сув ичиши билан эмас, картошка, сабзини чайнаши билан киёсласа булади. Кисман тишли булиб, баъзи ота-оналар, келин-куёвларни инсофга келтирганлигига шубха йук. Савоб иш килинди.
Аммо, бу курсатув давомли, яъни муаммони охирига кадар ечишни, бу зарарли иллатни таг-туги билан купориб ташлашни чин дилдан максад килганида, бошкача айтганда муаммони бартараф этишга тизимли ёндошилганда янада купрок фойда келтирган буларди.
Масалан, кизга сеп бериш одати тарихий илдизини кидирсак, муаммони ечиш йуллариям топилади. Кизга кушиб сеп бериш католик дини кадриятларида менимча йук.
Бу удум русларда борлигини Мирзо Улугбек бобомиз узларининг “Турт улус тарихи” асарида келтирадилар. Бу одат Тошкентда совет замонида илдиз отди. Янада тугрирогини айтсак, Руслар Тошкентда яшай бошлаганларидан кейин, бу урф узбек хонадонига кириб келди.
Рус мустамлакачиларининг авом халки, бизнинг халкимиздан жуда маданиятсиз эканлиги хакидаги А.Фитратнинг гапларига эътибор беринг:
«Россия давлати бизнинг улкаларимизни келиб босди. Ортик биз Туркистон турклари Оврупо маданиятини ташигувчи булган рус миллатига йуликкан булдик. Маданий руслар билан котишиб уларнинг далолати билан Оврупонинг маданий ва ижтимоий усулларидан таъсир олмогимиз керак эди. Шуни хам айтиб утайликким, бундай бир таъсирни рус миллатининг авом табакасидан олмогимиз мумкин эмас эди. Чунки бизнинг авомимиз улардан юз маротаба маданийрок эди…»
Хозирам шундай, халкимизнинг купчилиги маданиятлирок дея оламизми?
Руслардаги, маданиятсизликдаги асосий курсаткич сукиниш хамда арокхурлик деб хисобланса, асосий халкимиз суконгич эмас. Арокхурлик масаласидаям ижобий натижаларимиз бор.
Бизнинг устунлик томонимиз мехмондустлик, диний ва миллий багрикенгликдир.
Аммо, маданиятлиликнинг бошка белгилари: хакконийлик, нафсни жиловлаш, виждонийлик, тугри сузлаш, тарозидан тугри тортиш, гирромлик килмаслик, иш хакини уз вактида бериш, конунларни билиш, уларга амал килиш, компьютер саводхонлиги каби курсаткичларда бундай дейиш кийинрок.
Русларнинг характеридаги бизга нисбатан энг устун жихати деганда сахийлик ва камтарлик деб айтган булардим. Россиянинг энг бой кишиси узбек миллати вакили эканлигиям бунинг ёркин мисоли. Кейин бирон бир фожеавий холатлар юз берганда Россия давлати уз фукароларига катта-катта маблаглар ажратади. Россия Рахбари Йулчиев ижод ахли, ёзувчи шоирлар билан учрашгандаям, уларнинг моддий таъминотини дархол сурайди. Россиянинг орден медаллари оркасидаям катта мукофот пуллари бор. Улар бой мамлакат деймиз. Бирок 90-йилларда уларнинг холи хароб эди. Мехр-саховат, моддий таъминот шундай нарсаки, уни канча куп сарфласангиз, унинг урни тулдирилади. Бу Куръон конуни. “Кимки бойишни истаса, сийлаи рахм килсин”-дейдилар Расули Акрам. Сийлаи рахм дегани аввало уз кариндошингизга деганидир.
Камтарлик деганда Россия рахбарлари Йулчиев хам, Бош вазири Маймоков хам Россиянинг таникли ижодкорлари, сиёсатчилари, маданият ходимлари билан яккама-якка учрашишдан эринмайдилар. Уларнинг кунглини моддий эмас, маънавий жихатдан хам кутариб, мактовларга кумиб хам ташлашади. Чингиз Айтматов билан учрашувда Йулчиев унга караб “Сиз рус ёзувчиси” деганди, рус ёзувчиси Шукшиннинг ижодий, хотира кечасида катнашиб у хакидаям илик гапларни айтганини биламиз. Бу амалий харакатлар русларнинг камтарлигини курсатиб туради. Россия давлат рахбарлари омма олдидаги таъзиялардаям иштирок этиб турганини куп курганмиз.
Энди инсоф, виждон масаласида. Якинда бир гурунг эшитиб колдим. Москвалик ресторан эгаси Тошкентлик рестран эгаси булган дустиникига мехмонга кепти. Узбек мехмондустлик борасида икки хафта дустини сийлабди.
Кетар чогидаги зиёфатда мехмон сафардаги курганларига хулоса ясабди:
–Дустим, хаммаси яхши булди-ю, аммо зарарли кариндошларинг куп экан.
–Масалан?
–Бир куни участковой танишлари билан келиб еб-ичиб овкатни пулини туламай кетди, ким у десам тогам дединг, бир куни прокуратурадан бир гурухи келувди амаким дединг, бир куни соликчилар келувди холамнинг угли дединг, бир куни ут учирувчилар келувди, аммамнинг угли дединг, бир куни санстанциядан, бир куни хокимиятдан, бир куни банкдан, электр назоратидан, газ таъминотидан келишди, уларнинг хаммаси кариндошларинг буп чикти, аммо овкатнинг пулини туламай кетишди. Устига устак хаммаси кариндошинг буп чикти ва хаммаси шу туманда ишлашини айтдинг.
Мен Москвада ишлайман, факатгина солик инспекциясидаги, бизни назорат килувчи нозирни танийман. Уям кариндошим эмас, еган овкатининг пулини тулаб кетади.
Тугри бу гапларда, гап чиройли чиксин учун баъзи тукималар бор-у, аммо инсофлилик, виждонийлик борасидаги гапларни нотугри дейиш кийинрок.
Адолатсизликни олдини олиш борасидаям Уз кул остидаги ходимларни урганлиги учун мансабдорлар ишдан хайдалган холатлариям бор.
Ха, майли сузимизга кайтайлик.
Кизларга сеп бериш масаласини мухокама килаётгандик. Бу муаммонинг илдизига кайтамиз. Тахминан 19 асрнинг учинчи чорагидан бошлаб Тошкентда Чор Россияси савдогарлари иш бошлади.
Тасаввур килинг, ёг заводи мулкдори рус Иван Самсоновнинг ёнига иш бошкарувчиси Хошим ака кизини узатаётганлиги маълум килди.
Бу гапни эшитган Иван Самсонов:
–Хошим киз узатаяпман, дегин, кизингни сепи канча?
–Сеп кийим кечакларими?
–Йук кизинг билан бирга куёвга неча пул беряпсан?
–Пул бераётганим йук.
–Э, уялмайсанми Хошим мана сенга юз рубл тилла танга мендан кизингни сепига совга.
–Бизда кизга сеп кушилмайди, бу пулингизни ололмайман, деб Хошим аканинг пулни кайтариб беришига ишонасизми?
Мана шундай килиб кизи учун кимматбахо буюм совга килиш Тошкентда бошланган булса керак. Хозирги кунда бу одат Кашкадарё-ю, Сурхондарё, хамма жойга таркаб кетди. Вахоланки, ун йигирма йил олдин Кашкадарёнинг баъзи кишлокларида киз бола учун куёв 30-40 та куй берарди (туркманларда шу одат турибди менимча). Водийда эса келин томон туйдан кейин куёвникига овкат ташиб хам кийналаркан.
Руслар киритди бизга бу урф-одатни. Агар карс икки кулдан чикишини хисобга олсак, узимизнинг розилигимиз билан булди бу одат. Рус мафкураси устун СССР пайтидаям киз бола учун калин пули суралганида жиноий жавобгарликка тортиш хакидаги модда бор эди.
Дин нуктаи назаридан олсангиз хам махрни йигит беради, туйниям йигит утказади. Кизга кимматбахо сеп масаласи хакидаги курсатувлар тизимли равишда, сунний уламолар фикрлари хамда сунний эътикодидаги мамлакатлардаги киз узатиш маросимлари курсатувлари билан тизимли олиб борилганда, эътикодимиз янада мустахкам, исрофгарчиликнинг олдини олган, ота-оналар мушкулини осон килган булардик.
Бу мисол бир беозоргина муаммони ечишга багишланди.
Хар куни дуч келадиган адолатсизликлар, конунбузилишлар, виждонсизликлар, мантиксизликларни санаб адогига етолмайсан. Уларнинг урчишига сабаб, уларни ечмаяпмиз. Социализм давридагидек яширяпмиз. Айтмаяпмиз. Шунинг учун улар урчиб ётибди.
Журналистикамиз, яъни ОАВ ва телевидениенинг асосий функцияси реклама билан шугулланиш буп колди. Реклама тугрисидаги конун коидаларига мувофик эмас, факат яхши хабарларни айтиб, ёмонларини яшириш эвазига.
Якинда футбол командамиз Японияга бориб, уртоклик учрашувида 1 -5 хисобида ютказди. Матч телевидениеда курсатилмади. Матч тафсилотлари хеч жойда мухокама килинмади. Халкимиз футболга кандай кизикишини биласизми? Интернетдаги УФФ сайтини кузатинг бирон бир мухим уйин курсатилса, 70-80 минг интернетмухлис бир неча соатда йигилади. Маглубиятлар зафарларга йуллайди. Бу аксиома.
Телевидениеда уззу-кун банкларимиз макталади. Тугри олдингига нисбатан уларнинг бинолари куркам, куп, интернет туловлар йулга куйилди (менимча бунда уяли алока компанияларининг роли купрок) ва хоказо.
Валюта конвертацияси амалга ошмаётганини хамма билади. Майли бу муаммо хорижий инвесторники дейлик. Бошка мантикан тушунарсиз муаммони айтай.
Мана мен Гузордан Тошкентга бир миллион сум накд пулни бирон кариндошимга такси оркали жунатдим дейлик, таксичи мендан 10.000 сум пул олади. Айни шу ишни Тошкент шахрида туриб Миробод туман банкидан Учтепа туманида жойлашган банкка пулни топшириб куринг. Энг камида 6 фоиз, яъни 60.000 сум олиб колишади. Булмаса 10 ёки 12 фоиз хам олишади. Бу канака инсоф, виждонга тугри келади. Валюта айирбошлашни гапирмайман. Мамлакатда 500 сумлик, 1000 сумлик, 5000 сумлик купюралар муомалада колди десам хато эмас. 200 сумликлар нда-сонда учрайди, 100 сумлик ва ундан пасти йук хисоби. Ахир, бошка, айникса ривожланган иктисодиёт мамлакатларида тийинлар хам бор-ку. Бу муаммоларни ким ечади. Мустакил мамлакатнинг мустакил журналистларими ёки бировлар.
Хуш буларнинг ечими борми? Бор. Суд оркали.
Манфаатдор шахс банкни судга беради. Суд тажрибали судьялар томонидан хайъатда куриб чикилади ва унинг мухокамасидан бошлаб барча жараёнлар ОАВда ёритиб борилади. Мухокамаларда кенг жамоатчилик иштирок этади. СУднинг хулосаси асосида дебатлар килинади. Кискаси очик ойдин мухокамалар оркали тизим йулга куйилади.
Чет эллардаги интернет газеталар бизнинг муаммоларимизни ёритиб боряпти. Укиб курсангиз далиллар фактлар билан асослантирилгандай гапириляпти. Уша маколаларга муносабат кандай булиши керак? Тасаввур килинг сизнинг галла эккан майдонингизга тунгиз (салбий иллат) кириб кетди. Сиз уни курмай колдингиз. Сизга буни кушнингиз айтяпти. Тунгизни хайдайсизми? Ёки у экиннингизни пайхон килаверсинми?
Чет элда ёритилган маколадаги фактларни текшириб куриш керак. Агар асосли булса муаммони бартараф килиш керак.
Бир икки марта шундай килинса, узимизнинг журналистлар хам сергакланади.
Свидетельство о публикации №215062401360