Джинайят вя джяза

ФЙОДОР МИХАЙЛОВИЧ
ДОСТОЙЕВСКИ
ДЖИНАЙЯТ
ВЯ
ДЖЯЗА
1960 ил.
Тярджюмя эдяни: Бейдулла Мусайев

Биринджи хисся.
Ийулун башлангыджында, икинди вахты, джаван бир оглан С. даланында ки-
райянишинлярдян тутдугу хырдаджа отагындан кючяйя чыхыб, агыр-агыр, сан-
ки тяряддюд ичиндя К. кёрпюсюня сары гетмяйя башлады; хава чох исти иди.
Пиллякянлярдян эняндя о, мянзил сахибясинин гёзюндян мювяф-
фягиййятля йайына билмишди. Онун отагы бешмяртябяли, хюндюр бир эвин
тахтапушу алтында иди вя отагдан даха чох шкафа охшайырды. Бу отагы о
эля кирайя этмишди ки, нахары да, эв ишляри дя мянзил сахибясинин устюндя
иди. Эв сахибясинин мянзили ися бир пиллякян ашагыда йерляширди; о хяр
дяфя кючяйя чыхмаг истяйяндя мютляг эв сахибясинин мятбяхи габа-
гындан кечмяли иди, мятбяхин дя гапысы чох вахт тайбатай ачыг олурду.
О, хямишя бурадан кечяндя бир аз горху вя изтираб дуйур вя озю дя
бундан утанараг уз-гёзюню гырышдырырды. О, эв сахибясинин кирайя хаг-
гыны чохдан вермямишди, буна гёря дя она раст гялмякдян горхурду.
Аслиндя, о, ня бу гядяр горхаг, ня дя гыпыг дейилди, хятта, аксиня:
сон вахтларда аджыглы вя гяргин бир вязиййятдя иди, – онун бу вязиййяти
ипохондрийайа бянзяйирди. О, хямишя фикирли вя далгын иди, озюню ха-
мыдан кянар тутурду, буна гёря дя йалныз мянзил сахибясиня дейил,
башгаларына да раст гялмякдян горхурду. Йохсуллуг ону алдян сал-
мышды; лакин кечирдийи сыхынтылы вязиййят сон вахтларда ону хеч нарахат
этмирди. Ан зярури ишляри иля дя даха хеч мяшгул олмурду вя олмаг да
истямирди. Мянзил сахибяси онун хаггында ня кими пис ниййятдя олса да,
яслиндя бу джаван оглан ондан горхмурду. Анджаг пиллякян башында
дайаныб, мянзил сахибясинин хеч она дяхли олмайан бош-бош сёзлярини
эшитмяк, онун мянзил кирайясини истяйяряк гарайахалыг этмясини гёр-
мяк, хядя-горхусуну, шикайятини динлямяк, эйни заманда ондан йа-
хасыны гуртармаг учюн хийля ишлятмяк, узр истямяк, йалан демяк зях-
лясини тёкмюшдю; эля йахшысы бу иди ки, онун гёзюня саташмамаг учюн
пиллякяндян пишик кими сивишиб гетсин, акилсин.
Лакин бу дяфя кючяйя чыханда мянзил сахибясиня раст гялмякдян
горхмасы хятта онун озюню дя хейрятя салды. О, гярибя бир халда гю-
люмсяйяряк дюшюндю: “Бир гёр ня кими ишя ал атмаг истяйирям, охю дя
беля бош шейдян горхурам... Хя!.. Бяли... Хяр шей адамын оз алиндядир,
анджаг о шейин ки, адам йанындан отюб кечир, ахямиййят вермир – буну
йалныз горхдугу учюн эдир... бу сюбута эхтийаджы олмайан бир хяги-
гятдир... Инсанлар ан чох нядян горхур? Бу чох мараглыдыр. Инсанлар ан
чох атаджаглары йени аддымдан, сёйляйяджякляри йени сёздян горхурлар...
Амма мян чох данышырам ха... Чох данышдыгым учюн дя хеч бир шей
элямирям. Дейясян эля хеч бир шей элямядийим учюн дя чох данышырам.
Бир айдыр ки, мян гюнлярля бир буджагда узаныб, бош-бош шейляр хаг-
гында дюшюндюйюм учюн... беля чох данышмага ойрянмишям... Йахшы,
инди мян нийя гедирям? Бу иш хеч мяним алимдян гялярми? Мягяр бу
джиддидир? Хеч дя джидди дейил. Эля беля, хяйал хатириня оз-озюмю айлян-
дирирям; бу ойунджагдыр! Бяли, догрудан да ойунджагдыр!”.
Байыр йаман исти, хям дя бюркю иди; кючя адамла долу иди; хяр йан-
да ахянг, тахта-шалбан, кярпидж, тоз гёрюнюр, хюсуси бир йай уфуняти ду-
йулурду; йайлага гетмяйя имканы олмайан петербурглулар бу уфунятя
йахшы бяляддирляр; бютюн бу шейляр онсуз да асябляри позулмуш бу
гянджя пис тясир багышлады. Шяхярин бу хиссясиндя хюсусян чох олан пивя
дюканларындан галхан уфунят, иш гюню олса да хяр аддымда сярхош
адамларын нязяря чарпмасы инсана кядяр верян бу ийряндж мянзяряни
тамамлайырды. Бир анда бу гянджин узюндя дярин бир икрах хисси ифадя
олунду. Йери гялмишкян, бу чох гяшянг бир огланды: гёзял гара гёзляри,
тюнд-сарышын сачы варды; бойу орта бойлу адамдан хюндюрдю; бядяни
назик вя гёзял бичимли иди. Чох чякмядян о дярин фикря далды. Хятта,
даха догрусуну десяк, эля бил ки, йухуйа гэдяряк озюню унутду; о
гедирди, лакин атрафында олан шейляри гёрмюр, гёрмяк дя истямирди. О,
оз-озю иля данышмага вярдиш этдийи учюн арабир няся мызылдайырды, ба-
йаг о, озю чох данышмагыны бойнуна алмышды. Бу анда о арабир фикир-
ляринин бир-бириня гарышдыгыны, хям дя бядянджя чох зяифлядийини дярк
эдирди: ики гюн иди ки, о, хеч ня йемямишди.
О, эля пис гейинмишди ки, хятта пис гейинмяйя адят этмиш бир адам
беля бу джюр джыр-джындырда гюндюз байыра чыхмага утанарды. Лакин бура
шяхярин эля бир мяхялляси иди ки, бурада беля гейим хеч кяси тяяджджюб-
ляндирмязди. Сеннайа мейданынын йахын олмасы, мюяййян мюяссися-
лярин чохлугу, джамаатын аксяриййятля аснафдан олмасы вя Петербургун
бу орта йерляриндяки кючя вя даланларда чох сых йашамасы бурада гярибя
бир мянзяря йаратмышды вя бязян бурада эля шейляр нязяря чарпырды ки,
о джаван оглана раст гялиркян тяяджджюб этмяк озю гярибя гёрюнярди.
Лакин бу гянджин гялбиндя эля бир кин вя нифрят варды ки, о, ня гядяр
васвасы вя тялябкар олса да, бу тялябкарлыгы бязян бир гяндж тялябкарлыгы
дяряджясиня варса да, беля джыр-джындырла кючяйя чыхмагдан хеч хяджалят
чякмирди. Лакин кючядя таныш бир адама, йахуд умумиййятля, раст
гялмяк истямядийи аввялки йолдашларына раст гялсяйди, о, албяття ута-
нарды... Бу заман кючя иля йекя бир йюк аты гошулмуш ири бир арабада бир
сярхош апарырдылар; араба бу джаван огланын йанындан кечяндя о сярхош
бирдян чыгырыб деди: “Адя эй, ай алман шлйапачысы!” вя али иля ону гёс-
тяряряк сяси йетдикджя багырды; джаван оглан буну эшидяндя бирдян да-
йанды вя асяби халда оз шлйапасындан йапышды. Онун шлйапасы хюндюр,
гирдя, Симмерман шлйапасы иди; лакин о чох кёхня иди, рянги солуб
бозармыш, ора-бурасы дешилмишди, устю лякя-лякя иди, кянарлары йох иди,
хям дя чох эйбяджяр бир шякилдя йан тяряфя гатланмышды. Лакин бу джаван
огланы хяджалят хисси дейил, тамамиля башга бир хисс бюрюдю, бу, хятта
горхуйа бянзяйирди.
О, карыхмыш халда мызылданды:
– Мян буну билирдим! Мян эля беля дя гюман эдирдим! Бу хяр шей-
дян писдир! Бах беля мянасыз бир шей, беля ахмагджасына хырда бир шей
бютюн иши поза биляр! Бяли, бу шлйапа хяддиндян артыг гёзя чарпыр... Гю-
люндж шлйападыр, она гёря дя гёзя чарпыр... Мяним айнимдяки джыр-джындыра
мютляг бир фуражка лазымдыр, гой лап кёхня, йасты-йапалаг бир шей олсун,
неджя олса бу эйбяджярдян йахшыдыр! Хеч кяс башына беля шей гоймур; лап
бир верстликдян гёзя чарпыр, йадда галар... Асас мясяля дя будур ки,
йадда галар, бир сюбут олар... Бу ишдя гяряк эля эляйясян ки, мюмкюн
гядяр гёзя чарпмайасан... Асас да эля хырда шейлярдир, хырда шейляр...
Бах, бу хырда шейляр хямишя адамы мяхв эдир, хяр шейи мяхв эдир...
О, чох узага гетмяйяджякди; о, хятта йашадыгы эвин дарвазасындан
орайа нечя аддым олдугуну да билирди: дюз йедди йюз отуз аддым иди!
Бир дяфя о бярк хяйала даларкян оз аддымларыны саймышды. О заман
хяля хеч озю дя хяйалына инанмырды, анджаг бу хяйалын чиркин, лакин
адамы йолдан чыхаран джясаряти иля озюню асябиляшдирирди. Инди бунун
устюндян бир ай кечмишди, инди о, хямин мясяляйя башга джюр бахмага
башламышды, о, оз зяифлийи вя тяряддюд гёстярмяси хаггында оз-озюню
аджыгландыран сёзляр сёйляся дя, бу “чиркин” хяйалы гейри-ихтийари олараг
бир иш хесаб этмяйя адят элямишди, анджаг хяля дя оз-озюня инанмырды.
О, хятта инди бу иши бир баладжа сынагдан кечирмяйя гедирди, буна гёря
дя хяр аддымда хяйяджаны артырды.
О, уряйи дёйюня-дёйюня, бядяни асяби халда титряйя-титряйя ня-
хянг бир эвя йахынлашды; эвин бир узю канала, о бири узю Н. кючясиня
бахырды. Бу эв башдан-баша хырда мянзиллярдян ибарят иди: бурада
джюрбяджюр сянят сахиби – дярзиляр, чилингярляр, ашпаз гадынлар, мюхтялиф
алманлар, озлярини сатмагла доланан гызлар, хырда мямурлар вя саиря
йашайырды. Эвя гялянляр, эвдян гедянляр бир удждан эвин хяр ики дар-
вазасындан вя хяр ики хяйятиндян гириб чыхырдылар. Бурада ики-уч далан-
дар варды. Джаван адам бу даландарлардан хеч бириня раст гялмядийин-
дян севиниб дярхал дарвазадан сивишиб, озюню саг тяряфдяки пиллякяня
верди. Пиллякян гаранлыг вя дар иди; буну о, чохдан ойрянмишди, билирди
вя беля бир шяраит онун хошуна гялирди: беля гаранлыг йердя хятта сизинля
марагланан бир адам да тяхлюкяли дейилдир. О, дёрдюнджю мяртябяйя
галхыб гейри-ихтийари олараг дюшюндю: “Мян ки, инди беля горхурам, бяс
онда фюрсят тапыб догрудан да асил ишя ал атанда ня оладжаг?..” Солдатлыгы
битирмиш, инди ися хамбаллыг эдян бир нечя адам бу йердя джаван огланын
йолуну кясдиляр: онлар бир мянзилдян мебел чыхардырдылар. О аввялдян
дя билирди ки, бу мянзилдя мямурлуг эдян бир няфяр аиляли алман
йашайыр. “Демяли, бу алман инди бурадан кёчюр, демяли, дёрдюнджю
мяртябядя, бу пиллякянин башында бир мюддят анджаг о гары йашайаджаг,
о бири мянзил бош оладжаг. Бу йахшы олду... Хяр эхтимала гаршы...” –
дейяряк о дюшюндю вя гапынын зянгини басды. Зянг зяиф сяслянди, санки
о, мисдян дейил, тянякядян гайрылмышды. Беля эвлярин кичик мянзил-
ляриндя зянглярин чохусу беля олур. Зянгин неджя сясляндийи онун
йадындан чыхмышды, буна гёря дя бу гярибя сяс эля бил ки, бирдян онун
йадына няся салды вя няйи ися онун тясяввюрюндя айдынджа джанландырды...
О бярк диксинди: бу дяфя онун асябляри йаман зяифлямишди. Бир аз сонра
гапы азджа ачылды: мянзил сахибяси гапынын арасындан ашкар шюбхя иля она
бахырды – гаранлыгда йалныз онун парылдайан гёзляри гёрюнюрдю... Лакин
пиллякяндя чохлу адам гёрюб уряклянди, гапыны тамам ачды. Джаван
оглан аракясмяси олан гаранлыг бир дяхлизя гирди: аракясмянин о бири
тяряфиндя хырдаджа бир мятбях варды. Гары ичяри гирян адамын габагында
киримишджя дуруб, суаледиджи бир нязярля она бахды. Бу, чох баладжа, арыг
бир гары иди; алтмыш йашы оларды; ити, аджыглы бахышлары, сиври, баладжа бурну
варды; башы ачыг иди. Аз агармыш ачыг-сарышын сачына чохлу йаг сюрт-
мюшдю. Тойуг гычына охшайан назик, узун бойнуна джындыр бир фланел
парча сарымышды; хава исти олса да, чийниня рянги солмуш, йыртыг бир хяз
джанлыг атмышды. Гары тез-тез оскюрюр вя ныггылдайырды; йягин ки, джаван
оглан она хюсуси бир нязярля бахмышды, чюнки бирдян гарынын гёзляриндя
байагкы шюбхя сезилди.
Джаван оглан нязакятли олмаг лазым гялдийини хатырлайараг азджа баш
яйди вя тялясик мызылданды:
– Расколниковам, тялябяйям, бир ай аввял сизин йаныныза гялмишдим.
Гары йеня дя суаледиджи бахышларыны онун узюндян айырмайараг,
айдын бир ифадя иля деди:
– Йадымдадыр, атам, сизин бура гялдийиниз чох йахшы йадымдадыр.
Расколников бир аз озюню итирди, гарынын шюбхялянмясиня тяяджджюб
эдяряк сёзюня давам этди:
– Бяли... йеня дя эля бир иш учюн гялмишям...
Сонра Расколников агыр бир хисс иля оз-озюня деди:
“Бялкя дя о, хямишя беля олмушдур, мян аввялляр буну дуйма-
мышам...”.
Гары дайаныб санки фикря гетди, сонра кянара чякилди, отагын гапысыны
гёстяряряк, гонагы габага бурахыб деди:
– Кечин, атам.
Расколников, сары дивар кагызы чякилмиш вя атиршах дибчякляри го-
йулмуш пянджяряляриндян кисяйи пярдя асылмыш кичик бир отага гирди; ба-
тан гюняшин ишыгы ичяри дюшюб, отагы йахшы ишыгландырмышды. Бирдян онун
фикриндян, санки тясадюфи олараг, беля бир шей кечди: “Демяли, онда да
отага беля гюн дюшяджякдир!” Шейлярин йерини мюмкюн гядяр йахшы бил-
мяк вя йадда сахламаг учюн о, тез отагы гёздян кечирди. Лакин отагда
эля бир шей йох иди. Мебелин хамысы чох кёхня иди; озю дя сары агадждан
гайрылмышды; бурада чох ири вя габарыг йумурташякилли бир стол, ики пян-
джяря арасына гойулмуш вя устюндян кичик бир гюзгю асылмыш туалет мизи,
диварын йанында ися бир нечя стул варды; дивара сары чярчивяли ики-уч уджуз
шякил вурулмушду, шякиллярдя алляриндя гуш тутан алман гызлары тясвир
эдилирди. Отагын бютюн мебели бундан ибарят иди. Кюндждя, кичик бир икона
габагында чыраг йанырды. Хяр шей тяр-тямизди: мебелляр, отагын тахта
дёшямяси, хяр шей пар-пар парылдайырды. Расколников оз-озюня деди:
“Бу, Лизаветанын ишидир”. Бютюн мянзилдя зярряджя тоз тапмаг олмазды.
Сонра о дюшюняряк алавя этди: “Кинли вя годжа дул арвадларын отагы хя-
мишя тямиз олур”. О бири кичик отагын гапысы габагындан асылмыш чит пяр-
дяйя йанакы вя марагла бахды; орада гарынын йатагы, бир дя бир камод
варды. Бу отага о, хеч гирмямишди. Бютюн мянзил бу ики отагдан ибарятди.
Гары отага гириб, Расколниковун дюз узюня бахмаг учюн йеня дя
лап онун габагында дайанды вя сярт бир ифадя иля сорушду:
– Ня лазымдыр?
– Гиров гоймага шей гятирмишям, будур!
Расколников джибиндян кёхня, йасты бир гюмюш саат чыхартды. Саатын
дал тяряфиндя глобус тясвир олунмушду; зянджири поладданды.
– Аввялки гировун да вахты чатыб. Уч гюндюр ки, ай гуртарыб.
– Мян сизя бир айын да фаизини верярям; сябр эдин.
– Сябр эдяджяйям, йа сизин шейинизи эля инди сатаджагам – бу, мяним
оз ишимдир, атам.
– Алена Ивановна, саата ня гиймят гойаджагсыныз?
– Атам, лап бош шей учюн гялирсиниз, эля хесаб эляйин ки, бу хеч ня-
йя дяймяз. Кечян дяфя сизя узюк учюн ики кагыз манат вермишям,
амма онун лап тязясини зяргярдян манат йарыма алмаг олар.
– Дёрд манат верин, мян ону гери аларам, атамдан галандыр. Мян
бу йахында пул аладжагам.
– Манат йарым, фаизи дя габагджадан, истяйирсинизся верим.
Расколников хяйяджанла деди:
– Манат йарым?
– Ихтийар сизиндир.
Гары сааты она узатды. Расколников сааты алды вя эля хирслянди ки, аз
галды чыхыб гетсин, амма эля о саат фикрини дяйишди, йадына дюшдю ки,
гетмяйя даха башга йер йохдур, бир дя ахы бура айры бир иш учюн дя гял-
мишдир...
Кобудджасына:
– Верин! – деди.
Гары ачары чыхармаг учюн алини джибиня салды, гапысындан пярдя асыл-
мыш о бири отага кечди. Расколников отагын ортасында тяк галыб марагла
гулаг асмага вя дюшюнмяйя башлады. Гарынын камоду неджя ачдыгы
эшидилирди. “Камодун йягин йухары гёзюдюр, – дейя дюшюндю. – Демяли,
ачарлары о, саг джибиня гойур... Ачарлар хамысы бир йердядир, полад хал-
гайа кечирилмишдир... Онларын ичиндя бир ачар вар, хамысындан бёйюкдюр,
уч дяфя, озю дя диш-дишдир, бу, албяття камодун ачары дейил... Демяли,
бир мюджрю, йа бир сандыг да вар... Бах, бу мараглыдыр. Бютюн сандыгларын
ачары беля олур... Амма бу ня алчаг ишдир мян тутурам...”.
Гары гери гайытды.
– Будур, атам, хяр айа ики шахы фаиз тутулса, онда бир ай учюн сиздян
манат йарыма габагджадан он беш гяпик тутмаг лазымдыр. Ики аввялки
манат учюн дя, бу хесабла сиздян габагджадан ийирми гяпик тутмаг
лазымдыр. Бунун да хамысы эляйир отуз беш гяпик. Саат учюн инди сиз
мяндян бир манат он беш гяпик алмалы олурсунуз. Будур, алын.
– Неджя? Инди бир манат он беш гяпик олду?
– Бяли, дюз бир манат он беш гяпик.
Расколников мюбахися этмяк истямяйиб пулу алды. О, гарыйа бахыр
вя гетмяйя тялясмирди, санки о йеня дя бир шей демяк, йа бир шей эт-
мяк истяйирди, ня демяк вя ня этмяк истядийини санки озю дя билмирди...
– Алена Ивановна, бу гюнлярдя бялкя сизя бир шей дя гятирдим...
гюмюш... папирос габыдыр... достумдан гери алан кими гятиряджяйям...
О, карыхыб сусду.
– Гятиряндя данышарыг, атам.
– Саглыгла галын... – Дяхлизя чыханда о мюмкюн гядяр сярбяст бир
халда сорушду: – Сиз эвдя эля тяк олурсунуз, баджыныз йохдур?
– Атам, бунун сизя ня дяхли вар?
– Албяття, дяхли йохдур. Эля-беля сорушдум. Сиз дя о саат... Саг-
лыгла галын, Алена Ивановна!
Расколников лап тамамиля чашгын халда байыра чыхды. Онун чашгын-
лыгы гет-гедя артырды. Пиллякяндян дюшяндя хятта бир нечя дяфя дайанды,
санки бир шей ону бярк хейрятя салмышды. Кючяйя чыханда хяйяджанла
оз-озюня деди:
“Аман Аллах, бу ня ийряндж фикирлярдир! Йохса мян... йохса мян...
– Сонра гяти бир ифадя иля алавя этди: – Йох, бу бош шейдир, мянасыз
шейдир! Беля дяхшятли бир шей мяним аглыма харадан гялди? Гёр мяним
гялбим неджя чиркин бир шейя габилмиш! Хюсусиля чиркин, алчаг, ийряндж,
ийряндж бир шейя!.. Бир айдыр ки, мян...”
О оз хяйяджаныны ня сёзля, ня тяяджджюбля ифадя эдя билирди. Гарынын
йанына гетмяйя башлайандан бяри сонсуз бир икрах хисси онун гялбини
сыхыр вя буландырырды, инди ися бу хисс эля бир дяряджяйя чатмышды вя эля
айдын ифадя олунурду ки, билмирди бунун алиндян неджя йаха гуртарсын.
Сяки иля сярхош кими гедирди, гялиб-гедяни гёрмюрдю, онлара тоунурду;
анджаг о бири кючядя озюня гялди. Йан-йёрясиня бахды, гёрдю ки, бир ички
дюканы габагында дайанмышдыр; сякидян орайа пиллякянля энмяк ла-
зымды. Эля бу заман ички дюканындан ики сярхош бир-бириндян тута-тута,
сёйя-сёйя пиллякянля кючяйя чыхырды. Расколников да чох дюшюнмядян
ашагы энди. Хяля индийя кими о, ички дюканына гирмямишди, лакин инди
онун башы хярлянирди, бир дя ки, йаман сусамышды, сусузлуг ону алдян
салмышды. О сойуг пивя ичмяк истяйирди, хям дя ки, бирдян-биря дюш-
дюйю зяифлийи о, аджлыгда гёрюрдю. Гаранлыг вя чиркли бир буджагда, стол
далында отурду; стол онун алиня йапышырды; пивя гятирдиб чох иштахла бир
стякан ичди. Эля о саат да уряйи сакитляшди, фикри айдынлашды. Умидля оз-
озюня деди: “Бунлар хамысы бош-бош шейдир, бундан отрю хеч карыхмаг
лазым дейилди! Бир стякан пивя ичдин, бир парча сухары йедин – гуртарды:
бир анда агыл мёхкямлянир, фикир айдынлашыр, мягсяд мюяййянляшир!!
Тфу, беля дя мискинлик олар!” О, нифрятля тюпюрся дя, кефи ачылмышды, эля
бил ки, бир анда дяхшятли бир йюкдян азад олмушду. Орада оланлара дост-
джасына бир нязяр салды. Лакин бу анда о, гялбинин дяринликляриндя хисс
эдирди ки, йахшылыга догру олан бу мейил озю дя хястя бир халдыр.
Расколников ички дюканына гиряндя орада аз адам галмышды. Пил-
лякяндя раст гялдийи ики сярхошдан сонра дюкандан дястя иля беш адам
вя гыз чыхды; онларын гармону да вар иди. Онлар гедяндян сонра дюкан
бошалды вя сакитлик олду. Дюканда уч адам галды; онлардан бири азджа
кефли иди; пивя ичирди вя уздян мешшана охшайырды; йанындакы йолдашы ися
архалыг геймиш, ири, кёк, аг саггаллы бир адамды; арабир гяфилдян йухулу
имиш кими бядянинин йухары хиссясини атыб-тутур вя бу заман хансы бир
шеири ися йадына салмага чалышараг ахмагджасына бир шей охуйурду:
Арвадымы мян охшадым ил бойу,
Ар-вадымы мян ох-шадым ил бойу...
Йа да бирдян, йеня санки йухудан айылараг, охуйурду:
Дюшдю йолум Подйаческайа бир гюн
Йеня гёрдюм, йеня тапдым мян ону.
Анджаг хеч кяс онун бу севинджиня шярик олмурду: ички йолдашы диниб
данышмыр, хятта онун бу хярякятляриня адавятля, хям дя шюбхя иля ба-
хырды. Бурада бир адам варды ки, уздян гуллугдан чыхмыш мямура охша-
йырды. О, айрыджа отурмушду, габагында араг шюшяси варды; арабир арагдан
ичиб атрафына бахырды. О да эля бил хяйяджан ичиндя иди.
Биринджи хисся.
Расколников издихама ойрянмямишди; аввялдя дедийимиз кими,
хюсусиля сон вахтларда, адам олан йердян гачырды. Амма инди нядянся
адамлара йахын олмаг истяйирди. Онун дахилиндя санки йени бир шей
амяля гялир, эйни заманда о, инсанлара йахын олмаг арзусу дуйурду.
Бу бир ай ичярисиндя бютюн диггятини джялб эдян сыхынтыдан, гямгинлик
гятирян хяйяджандан эля йорулмушду ки, бирджя дягигя дя олса башга бир
алямдя – гой бу алям неджя бир алям олурса-олсун – няфяс алмаг истя-
йирди. Буна гёря дя ички дюканы ня гядяр чиркли вя уфунятли олса да, о,
мямнуниййятля бурада отуруб галды.
Дюкан сахиби айры бир отагда иди; лакин о, хараданса пиллякянля эня-
ряк тез-тез баш отага гялирди: хяр шейдян аввял онун ири, гырмызы гат-
лаглы, йагланмамыш, гяшянг узунбогаз чякмяси гёзя чарпырды. Айниня
чуха вя йаманджа чирклянмиш гара атлас жилет геймишди, галстуку йох иди;
узю ися, эйнян дямир гыфыл кими, эля бил йагланмышды. Пиштахтанын да-
лында он дёрд йашлы бир ушаг дурмушду; ондан кичик олан башга бир ушаг
да варды, мюштяриляр бир шей истяйяндя о гятирирди. Пиштахтанын устюндя
догранмыш хийар, гара сухары вя хырда-хырда кясилмиш балыг варды; бютюн
бу шейлярдян чох пис гоху гялирди. Ичяри эля бюркю иди ки, адам хеч
отура билмирди; хяр шейдян эля араг гохусу гялирди ки, дейирдин, эля бу
хавадан адам бешджя дягигядя кефляня биляр.
Эля тясадюфляр олур ки, гёрюрсян, хеч таныш олмадыгымыз бир адамла,
хеч бирджя кялмя дя сёз сёйлямядян, лап эля илк бахышда, бирдян ма-
рагланмага башлайырыг. Расколниковдан бир аз кянарда отуран вя гул-
лугдан чыхмыш мямура охшайан адам она беля тясир багышлады. Рас-
колников сонралар бу илк тяяссюраты бир нечя дяфя хатырлады, хятта ону баш
веряджяк бир хадисянин габагджадан уряйя даман бир дуйгусу хесаб эт-
мишди. О, эля бир удждан мямура бахырды; хям дя она гёря бахырды ки,
мямур гёзюню ондан чякмирди, гёрюнюр о адам чох истяйирди ки, Рас-
колниковла сёхбят элясин. Ички дюканында олан башга адамлара ися, о
джюмлядян дюкан сахибинин озюня дя, о адят этдийи бир шей кими, хятта
джан сыхынтысы иля, бир гядяр дя тякяббюрлю бир этинасызлыгла бахырды, санки
онлар ашагы вязиййятдя олан вя инкишафджа ондан ашагыда дуран адам-
ларды, онларла онун хеч бир сёз-сёхбяти ола билмязди. Бу мямурун йашы
аллиндян чох оларды; орта бойлу, мёхкям бядянли бир адамды; сачы
агармага башлайырды; башынын хейли йери дазлашмышды; хямишя сярхошлуг
этдийиндян сары, хятта бир гядяр йашыла чалан узю шишмишди; шишкин гёз
гапаглары арасындан ишылдайан хырдаджа гёзляри бир аз гызармышды, лакин
джанлы иди. Бу адамда няся чох гярибя бир шей нязяря чарпырды; онун
бахышлары эля бил ки, хятта бёйюк бир ифтихарла парылдайырды; бу бахышларда
мяна да варды, агыл да, лакин эйни заманда, онларда санки сярсямлик
дуйулурду. Онун айниндя кёхня, джырыг бир гара фрак варды; фракын бирджя
дюймяси галмышды, о бириляр гырылыб тёкюлмюшдю; бу дюймя дя аз галырды
гопуб дюшсюн; фракыны о бу дюймя иля дюймяляйирди, бунунла да, гё-
рюнюр, адяб-яркандан кянар олмаг истямирди. Гядяк жилетинин алтындан
тамам азилмиш, чирклянмиш, шяраб тёкюлмюш дёшлюйю гёрюнюрдю. Узю,
мямур гайдасы иля гырхылмышды, анджаг чохдан гырхылмышды, чюнки чал вя
сярт тюкляр сых-сых чыхараг узюню басмышды. Бу адамын хярякятляриндя
дя хягигятян мямурлара хас олан бир мётябярлик варды. Лакин о озюню
нарахат хисс эдирди; сачыны алляри иля гарышдырыр, йыртыг дирсяклярини ички
тёкюлмюш, йапышган кими аля йапышан стола гойуб, башыны арабир дярдли-
дярдли алляри ичиня алырды. Ахырда о дюз Расколниковун узюня бахыб,
мёхкям бир сясля бяркдян деди:
– Хёрмятли джянаб, джясарят эдиб, ляйагятли сёхбят учюн сизя мюра-
джият эдя билярямми? Зира сиз хярчянд йахшы бир гёркямя малик дейил-
синиз, амма мяним тяджрюбям сизин охумуш вя ичкийя адят этмямиш бир
адам олдугунузу нязяримя чатдырыр. Мян озюм хямишя тяхсилля бир-
ляшмиш сядагятли хиссляря хёрмят этмишям. Бундан алавя, титулйарны со-
ветникям, фамилийам да Мармеладовдур; титулйарны советник. Джясарят
эдиб сорушурам: илтифат буйуруб гуллуг эдирсинизми?
Джаван оглан:
– Хейр, охуйурам... – дейя джаваб верди; о, гисмян бу адамын хям
беля хюсуси бир тямтярагла данышмасына, хям дя дюз она мюраджият эт-
мясиня тяяджджюб этди. Бундан азджа аввял о ани олараг бир адамла, хяр
ня шякилдя олур-олсун, йахынлыг этмяк арзусу дуймушду, лакин инди, бу
адам догрудан да она мюраджият эдиб, илк дяфя сёз сёйлядикдя о йеня
дя дяйишди: йеня аввялки кими, она йахынлашан йа анджаг йахынлашмаг
истяйян хяр бир йад адама гаршы дуйдугу икрах вя нифрят хиссини дуйду.
Мямур:
– Демяли, тялябясиниз, йа да аввялляр тялябя олмусунуз, – дейя
сяслянди. – Мян эля дя гюман эдирдим! Хёрмятли джянаб, тяджрюбя, узун
заман давам эдян тяджрюбя озюню хисс этдирир! – О, оз-озюню оймяк
аламяти олараг, бармагыны алнына гойду. – Тялябя олмусунуз, йа да
элм аляминдя долашмысыныз! Иджазя верин...
О, йериндян галхды, сянтиляди, габагындакы араг шюшясини вя стяканы
гётюрюб, Расколникова сары гялди, ондан бир аз йана отурду. О, кефли иди,
лакин гёзял вя зиряк данышырды, анджаг хярдянбир азджа данышдыгыны чаш-
дырыр, сёзюню узадырды. О ня ися бёйюк бир эхтирасла сёхбятя башлады,
санки бир ай иди хеч кясля данышмамышды.
О, аз гала лап тянтяня иля сёзя башлады:
– Хёрмятли джянаб, касыблыг айыб дейил, – бу бир хягигятдир! Мян ону
да билирям ки, аййашлыг да йахшы шей дейил, – бу да хягигятдир. Амма
хёрмятли джянаб, йохсуллуг айыбдыр. Касыблыгда сиз хяля дя фитри хиссля-
ринизин няджиблийини мюхафизя эдирсиниз, йохсуллугда ися хеч кяс хеч вахт
бу хиссляринин няджиблийини мюхафизя эдя билмяз. Йохсуллуг устюндя
адамы, даха артыг тяхгир этмяк учюн, инсан мяджлисиндян сюпюргя иля
сюпюрюб байыра атырлар, хеч агаджла да говмурлар; йахшы да эдирляр, чюнки
йохсуллугда мян озюм-озюмю биринджи олараг тяхгир этмяйя хазырам.
Бурадан да йол бирбаша ички дюканына гедир! Хёрмятли джянаб, бир ай
бундан аввял дж. Лебезйатников мяним арвадымы бярк дёймюшдю, ону
да билин ки, мяним арвадым мяним кими дейил! Баша дюшюрсюнюзмю?
Иджазя верин сиздян бир шейи дя сорушам, – лап эляджя ади мараг учюн: сиз
илтифат буйуруб, геджяляр Невада, от баракларында галмысынызмы?
Расколников:
– Хейр, – деди, – галмамышам. Бу ня олан шейдир?
– Амма мян орадан гялирям, озю дя беш геджядир ки, орада га-
лырам...
Мармеладов арагдан бир стякан тёкюб ичди, фикря гетди. Догрудан
да онун палтарынын, хятта сачынын ора-бурасына йапышыб галмыш от гырын-
тылары гёрюнюрдю. Чох гюман ки, о беш гюндюр хеч сойунмамыш вя ал-
узюню йумамышды. Хюсусиля алляри чох чиркди: йаглы вя гырмызы иди,
дырнаглары гапгара иди.
Онун данышыгы эля бил хамыда умуми, лакин тянбял бир мараг ойатды.
Хидмятчи ушаглар пиштахтанын далында астадан гюлмяйя башладылар. Дю-
кан сахиби бу “ойунбаз”а гулаг асмаг учюн эля бил ки, гясдян йухары
отагдан ашагы энди, тянбял-тянбял, лакин вюгарла асняйяряк, гялиб бир
аз кянарда отурду. Гёрюнюр, Мармеладову бурада чохдан таныйырдылар.
Йягин ки, о, танымадыгы мюхтялиф адамларла бурада тез-тез сёхбят этдийи
учюн беля тямтярагла данышмага адят этмишди. Бязи аййашларда бу адят
бир эхтийадж шяклини алыр, ан чох да о аййашларда ки, эвдя онларла сярт вя
амансыз ряфтар эдирляр. Буна гёря онлар ички мяджлисляриндя хямишя
санки озляриня хагг газандырмага, агяр мюмкюнся, хятта хёрмят га-
занмага чалышырлар.
Дюканчы бяркдян деди:
– Ойунбаз! Агяр мямурсан – бяс нийя ишлямирсян, нийя гуллуг
элямирсян?
Мармеладов анджаг Расколникова мюраджият эдяряк, она джаваб
верди, санки суалы она Расколников вермишди:
– Нийя гуллуг элямирям, хёрмятли джянаб, нийя гуллуг элямирям?
Йохса сиз эля билирсиниз ки, беля бош йеря сюрюнмякдян мяним уряйим
агрымыр? дж.Лебезйатников бир ай бундан аввял оз али иля мяним арва-
дымы дёйяндя, мян дя сярхош халда тахтын устюндя узананда, эля билир-
синиз, мян онда азаб чякмирдим? Иджаджя верин, джаван оглан, сиздян бир
шей сорушум: хеч эля олубму ки... бяли!.. гедиб умидсиз йеря бир адам-
дан бордж истяйясиниз?
– Олуб... анджаг неджя йяни умидсиз йеря?
– Йяни она гёря умидсиз йеря ки, – аввялдян билирсиниз, бундан хеч
бир шей чыхмайаджаг. Мясялян, сиз аввялджядян вя гяти билирсиниз ки, бу
адам, бу сон дяряджя хошниййят, хейирхах вятяндаш сизя гяти сурятдя
пул вермяйяджяк; сорушурам: ахы нийя дя версин? Ахы о билир ки, мян бу
пулу она гайтармайаджагам! Мяня ряхми гялдийи учюн версин? Лакин дж.
Лебезйатников йени фикирляри изляйян адамдыр, бу йахында о мяня деди
ки, бизим заманымызда башгасына ряхм этмяк элм тяряфиндян гадаган
эдилмишдир; сийаси игтисадын рявадж тапдыгы Ингилтярядя инди беля эдирляр.
Сорушурам: нийя ахы о версин? Бяли, габагджадан биля-биля ки, вермя-
йяджяк – йеня дя йола дюшюрсюнюз вя...
Расколников сорушду:
– Онда даха гетмяк нийя?
– Агяр гетмяйя айры адам йохса, айры йер йохса, онда неджя олсун?
Ахы хяр бир адам хеч олмаса гяряк бир йеря гедя билсин. Бяли, эля вахт
олур ки, адам мютляг гяряк бир йеря гетсин – хара олур-олсун! Мяним
догма гызым да биринджи дяфя сары билетля гедяндя, мян дя гетдим... –
Мармеладов бир гядяр нарахат халда Расколникова бахараг, сёзарасы
алавя этди: – ...чюнки мяним гызым сары билетля йашайыр. – Пиштахта да-
лында дуран ики хидмятчи ушаг пыггылдайыб гюлдю, дюканчы озю дя
гюлюмсяди, Мармеладов буну гёрюб дярхал вя гёрюнюр сакитджя деди: –
Эйби йохдур, хёрмятли джянаб, эйби йохдур! Эйби йохдур! Беля шейляр
даха мяни дарыхдырмыр, чюнки бунлар хамыйа мялумдур, бютюн гизли
шейляр ашкара чыхыр; мян буна нифрятля дейил, сакит бахырам. Гой ня
дейирляр, десинляр! “Бяни-адямдир!” Иджазя верин, джаван оглан, сиз...
Йох, гой даха гюввятли, даха тясирли дейим: сиз бу саат мяня бахды-
гыныз халда гяти дейя билярсинизми, йа джясарят эдиб дейя билярсинизми ки,
мян донуз дейилям?
Расколников хеч бир кялмя дя данышмады.
Отагда йеня дя астадан гюлдюляр. Натиг йеня дя онларын сакит
олмасыны гёзляди вя бу дяфя хятта даха артыг бир ляйагятля сёзюня
давам этди:
– Йахшы да! Йахшы да, гой мян донуз олум, амма о ханымдыр!
Мян хейван сифяти алмышам, амма Катерина Ивановна, мяним арвадым
– тяхсил гёрмюш бир адамдыр, озю дя штабс-забит гызыдыр. Гой, гой мян
лап аджлаф олум, ахы о йюксяк бир гялбя маликдир, хям дя няджиб хисслярля
тярбийялянмишдир. Бунунла беля... ах, онун мяня йазыгы гялсяйди! Хёр-
мятли джянаб, хёрмятли джянаб, ахы хяр адамын гяряк хеч олмаса эля бир
йери олсун ки, орада она да йазыгы гялян олсун! Амма Катерина Ива-
новна алиджянаб бир арвад олса да, адалятсиздир... Хярчянд мян озюм дя
баша дюшюрям ки, о мяним бирчяйими йоланда да айры шей учюн дейил,
анджаг мяня уряйи йандыгы учюн йолур (Мармеладов йеня дя гюлюш
сясини эшидиб, там бир ляйагятля оз сёзюню тясдиг этди: – чюнки, джаван
оглан, хеч сыхылмадан тякрар эдирям: о мяним бирчяйими йолур).
Анджаг, илахи, хеч олмаса о бирджя дяфя... Йох! Йох! Бютюн бунлар абяс-
дир, хеч демяк дя лазым дейил! Лазым дейил!.. Чюнки мяним истядийим
бир нечя дяфя олмушдур, бир нечя дяфя мяня ряхм этмишляр, амма... ня
етмяли, мяним хасиййятим белядир, мян анадангялмя хейванам!
Дюканчы асняйяряк деди:
– Албяття!
Мармеладов гяти бир хярякятля йумругуну стола вурду:
– Ня этмяли, мяним хасиййятим белядир. Билирсинизми, билирсинизми,
джянаб, мян хятта онун джорабыны да сатыб ичкийя вермишям! Айггабысыны
йох эй, айаггабы олсайды, йеня бир шейя охшарды, джорабыны, онун джора-
быны сатыб ичкийя вермишям! Кечи тюкюндян олан лячяйини дя сатыб
ичкийя вермишям. Бу лячяйи она багышламышдылар; бу онун озюнюнкю
иди, мянимки дейилди, мян алмамышдым. Биз сойуг бир отагда йашайырыг;
бу гыш она сойуг дяймишди; оскюрюр, оскюряндя инди дёшюндян ган
гялир. Уч дя кёрпя ушагымыз вар. Катерина Ивановна сяхярдян ахшама
кими ишляйир, йуйуб тямизляйир, ушаглары да йуйундурур, чюнки лап
ушаглыгдан тямизлийя адят этмишдир; озюнюн дя ки, джийярляри зяифдир,
вярям хястялийиня тутула биляр, мян буну хисс эдирям! Эля билирсиниз
хисс этмирям? Ня гядяр чох ичирямся, бир о гядяр чох хисс эдирям.
Она гёря дя ичирям ки, ичкидя мярхямят вя хисс ахтарырам... Ичирям,
чюнки бярк азаб чякмяк истяйирям!
Мармеладов буну дейиб умидсизлик ичиндя башыны стола сары айди.
Сонра йеня дя башыны галдырыб сёзюня давам этди:
– Джаван оглан, сизин узюнюздя мян бир кядяр ифадяси охуйурам.
Сиз ичяри гирян кими мян бу кядяри сизин узюнюздя охудум, она гёря
дя дярхал сизя мюраджият этдим. Мян оз хяйатымы сизя нагыл этмякля
озюмю бу тянбял вя авара адамларын габагында биабыр элямяк фикриндя
дейилям, бунсуз да онлар хяр шейи билирляр, – буну сёйлямякля мян,
тяхсил алмыш хяссас бир адам ахтарырам. Билин ки, мяним арвадым гу-
бернийанын няджиб дворйанлар институтунда тярбийя алмышдыр, бурахылыш
геджясиндя губернаторун вя башга шяхслярин гаршысында орпякля рягс
этмишдир, буна гёря дя гызыл медал вя тярифнамя алмышдыр. Медалы...
бяли, медалы сатмышыг... озю дя чохдан сатмышыг... Хя!.. Тярифнамя ися
хяля индийя гядяр сандыгда йатыб галыр, бу йахында Катерина Ивановна
ону мянзил сахибясиня гёстярди. Хярчянд онун эв сахибясиля хямишя
дава-далашы олур, анджаг о хеч олмаса бир адамын габагында ойюнмяк,
кечмиш хошбяхт гюнлярини она нагыл этмяк истямишди... Мян ону гына-
мырам, йох, гынамырам, чюнки онун кечмиш хяйатындан бирджя бу хатиря
галмышдыр, галан хяр шей мяхв олуб гетмишдир! Бяли, бяли, о хирсли,
мягрур, хеч кясин габагында айилмяйян бир адамдыр. Дёшямяни дя
озю йуйур, йаван гара чёрякля дя доланыр, амма озюня гаршы хёр-
мятсизлийя йол вермир. Буна гёря дж. Лебезйатниковун кобудлугуну
джавабсыз гоймаг истямяди; дж. Лебезйатников да бунун устюндя ону
дёйяндя, о дёйюлмякдян даха артыг тяхгир эдилдийи учюн йатага дюшдю.
Мян ону дул алмышам; озюнюн дя бир-бириндян азджа кичик уч ушагы
варды. Аввялки ари пийада забити имиш; ону севирмиш; севдийи учюн дя
она гошулуб атасы эвиндян гачыбмыш. Арини хяддиндян артыг истяйирмиш;
лакин о гумара гуршанмыш, мяхкямяйя дюшмюш, эляджя дя олюб гет-
мишдир. Ахыр вахтларда ари ону дёйюрмюш, о да бунун джавабыны верирмиш,
борджлу галмырмыш, мяня бу олдугу кими, хям дя лап сянядлярля мя-
лумдур; бунунла беля хяля инди дя ону гёз йашы иля хатырлайыр, ону
нюмуня гёстяриб мяни данлайыр; мян буна севинирям, чюнки хяйалында
да олса бир заманлар хошбяхт олдугуну зянн эдир. Ари оляндян сонра о,
уч кёрпя ушагла узаг, вяхши бир гязада галмышды; онда мян дя орада
гуллуг эдирдим. Мян джюрбяджюр хадисяляр гёрмюшям, амма о эля бир
йохсуллуг ичиндя йашайырды ки, буну хеч демяйя сёз тапмырам. Онун
ата-анасы, бютюн гохум-ягрябасы ондан уз дёндярмишди. О да мягрур
иди, хяддиндян артыг мягрур иди. Эля о заман, хёрмятли джянаб, эля о
заман мян она эвлянмяк тяклифиндя олдум, чюнки онун чякдийи азаба
мян сакит баха билмирдим. Мян озюм дя дул идим, биринджи арвадымдан
он дёрд йашлы бир гызым галмышды... Инди озюнюз фикирляшин: о, охумуш вя
тярбийя алмыш бир гадынды, озю дя мяшхур бир фамилийаданды, инди гёрюн
онун йохсуллугу ня дяряджяйя гялиб чатмышды ки, о, мяня аря гетмяйя
разы олду. Анджаг неджя разы олду! Гёз йашы тёкя-тёкя, хёнкюр-хёнкюр
аглайа-аглайа разы олду! Чюнки айры аладжы йох иди. Баша дюшюрсюнюзмю,
баша дюшюрсюнюзмю, хёрмятли джянаб, айры аладжы йох иди ня демякдир?!
Йох? Сиз хяля буну баша дюшмюрсюнюз... Дюз бир ил мян оз вязифями
пак вя мюгяддяс йериня йетирдим, буна хеч тохунмадым да (о бар-
магыны габагындакы араг шюшясиня вурду), чюнки мяним гялбим вар.
Анджаг йеня дя онун хошуна гялмядим, бу йандан да ишдян чыхдым;
бунун да тягсири мяндя дейилди: дяфтярханада дяйишиклик олмушду; бах,
онда буна ал атдым! Инди ил йарым олар ки, биз бир чох йерляри гяздикдян,
башымыз бир чох мюсибятляр чякдикдян сонра ахырда гялиб, чохлу
абидялярля бязядилмиш бу гёзял шяхяря чыхдыг. Бурада да озюмя гуллуг
тапдым... Тапдым да, итирдим дя. Баша дюшюрсюнюзмю? Анджаг бурада оз
тягсирим уджундан итирдим, чюнки мяним хасиййятим озюню бюрузя
верди... Инди биз Амалийа Фйодоровна Липпевехзелин мянзилиндя, бир
буджагда йашайырыг, анджаг ня иля йашайырыг, мянзил кирайясини харадан
веририк – бундан хябярим йохдур. Орада ахы биздян башга да йаша-
йанлар чохдур... Бир хай-кюй, бир биабырчылыг олур – гял гёрясян... Хя!..
бяли... Бу заман мяним биринджи арвадымдан олан гызым даха бёйю-
мюшдю. Бу гызым огей анасындан ня мюсибятляр чякмяди... бу барядя
сусурам. Чюнки Катерина Ивановнанын гялби алиджянаб хисслярля долу
олса да, о хирсли, асяби бир гадындыр, гёрюрсян ки, озюндян чыхыр... Бяли!
Буну хеч йада салмагын да мянасы йохдур! Сонйа тяхсил-тярбийя
гёрмямишдир, – буну озюнюз тясяввюр эдя билярсиниз. Дёрд ил бундан
габаг мян онунла джографийа, бир дя умумдюнйа тарихини кечмяк
фикриня дюшдюм; анджаг хям озюм бу шейляри йахшы билмирям, хям дя
бунун учюн амялли бир дярс китабы йох иди; чюнки о китаблар ки, варды...
бяли... Инди онлар даха йохдур, мяним она дярс демяйим дя бунунла
гуртарды. Гялиб Иран падшахы Кирдя дайандыг. Сонра о, хядд-бюлуга
чатанда, бир нечя ашиганя китаб да охуду; бу йахында да, джянаб
Лебезйатниковун васитясиля, Люисин физиологийасыны – лютфян беля бир
китаб эшитмиснизми? – бёйюк бир марагла охуду, хятта бизя ондан айры
парчалар да данышды: бах, онун бютюн тяхсили бундан ибарятдир. Инди,
мяним хёрмятли джянабым, оз тяряфимдян сизя беля бир алавя суалла
мюраджият эдирям: сизин фикринизджя, касыб, амма исмятли бир гыз намуслу
амякля чохму пул газана биляр? Агяр о намуслу ися вя хюсуси бир
истедады йохса, бир дя ки, сяхярдян ахшама кими ишлямязся, гюндя хеч
он беш гяпик дя газана билмяз! Статски советник Клопшток Иван Ива-
нович, – лютфян эшитмиснизми? – Хяля индийя гядяр холланд кятяниндян
алты кёйняйин няинки тикиш хаггыны вермямишдир, хяля бир тяпиклярини
йеря дёйя-дёйя она налайиг сёзляр дя дейиб говмушдур, бяханяси дя
бу олмушдур ки, гуйа кёйняклярин йахасы гётюрюлян олчюйя дюз гялмир,
озю дя айри тикилмишдир. Бу йандан да ушаглар адждыр... Катерина
Ивановна да аллярини овушдура-овушдура отагда гязишир, узюндя дя
парча-парча гырмызы лякяляр амяля гялир. Беля хястялярдя бу джюр лякя-
ляр хямишя олур. Гязишя-гязишя дя Сонйайа дейир: “Мюфтяхорун бири
мюфтяхор, биздя йашайырсан, йейиб ичирсян, истидян истифадя эляйирсян...”
Амма йемяк-ичмяк хараданды – уч гюнлярля ушагларын дилиня бир гырыг
чёряк дя дяймир! Онда мян йеримдя узанмышдым... Ня дейим ахы...
Сярхош идим, эшитдим ки, мяним Сонйам (о дилсиз-агызсыз, йазыг бир
гыздыр, мясумджа бир сяси вар... сачлары ачыг-сарымтылдыр, озю арыгдыр,
бянизи дя хямишя солгун олур), бяли, эшитдим ки, мяним Сонйам она
дейир: “Катерина Ивановна, йохса мян о ишя гедим?..” Дарйа Фран-
совна ки, вар – о пис ниййятли бир гадындыр, полис идаряси дя она чохдан
бяляддир, – уч дяфя мянзил сахибясиндян хябяр гёндярмишди... Сонра
гёрдюм ки, Катерина Ивановна она истехза иля дейир: “Ня олсун ки? Нийя
горуйуб сахлайырсан? Чох бёйюк бир матахмыш”. Сиз ону мюгяссир
тутмайын, мюгяссир тутмайын, хёрмятли джянаб! Бу сёзю дейяндя онун
аглы озюндя дейилди: о хяйяджанлы иди, хястя иди, ушаглар аджындан агла-
йырды, бир дя ки, бу сёзляр асил мянасындан даха артыг тяхгир учюн
сёйлянмишди... Ня этмяли, Катерина Ивановнанын хасиййяти белядир;
ушаглар аглайан кими, лап эля аджындан агласалар да, о саат онлары дёй-
мяйя башлайыр. Саат алты оларды, гёрдюм ки, Сонечка айага галхды,
йайлыгыны башына баглады, бурнсуну гейди, отагдан чыхыб гетди; бир дя
саат доггузда гери гайытды. Ичяри гирян кими дюз Катерина Ивановнанын
йанына гетди, динмяз-сёйлямяз онун габагына, стол устюня отуз манат
гойду. Бирджя кялмя дя демяди, башыны галдырыб хеч бахмады да, анджаг
бёйюк, йашыл драдедам орпяйи гётюрдю (биздя умумилийя бир дяня
драдедам орпяк вар), бу орпякля башыны, узюню ортдю, чарпайыда узаныб
узюню дивара чевирди; анджаг чийинляри, бир дя ки, бютюн бядяни титря-
йирди... Мян дя эля аввялки кими йеримдя узанмышдым... Джаван оглан,
мян онда гёрдюм ки, Катерина Ивановна, хямчинин бирджя кялмя даныш-
мадан, Сонйанын чарпайысына йахынлашды, бютюн ахшамы онун айаг
тяряфиндя дизи устя дурду, айагларыны опдю, йериндян галхмаг истямирди;
сонра да онлар гуджаглашыб бир йердя йатдылар... бир йердя... бяли... амма
мян... сярхош халда йеримдя узанмышдым...
Мармеладов сусду, санки онун сяси гырылмышды. Сонра бирдян тяля-
ся-тяляся стяканы долдуруб ичди вя богазыны арытлады.
Бир аз сусдугдан сонра сёзюня давам этди:
– О вахтдан бяри, джянаб, о вахтдан бяри мяним гызым Софйа Сем-
йоновна, пис бир тясадюф нятиджясиндя вя писниййятли адамларын хябяр-
чилик этмясиля, – буна да хюсусиля Дарйа Франсовна баис олду, гуйа она
гёря ки, она лазыми хёрмят эдилмямишди, – сары билет алмага мяджбур
олду, буна гёря дя даха бизимля бир йердя гала билмяди, чюнки Амалийа
Фйодоровна онун бу эвя гялмясиня разы олмады (амма аввял о озю
Дарйа Франсовнайа кёмяк эдирди), джянаб Лебезйатников да... бяли!..
Джянаб Лебезйатниковла Катерина Ивановнанын арасында бу хадися эля
Сонйанын устюндя баш верди. Аввял джянаб Лебезйатников озю Сонйаны
аля алмаг истяйирди, амма инди бирдян гуйа намуса долуб дейирди:
“Хеч ола билярми ки, мяним кими зийалы бир адам беля бир арвадла бир
мянзилдя йашасын!”. Катерина Ивановна ися онун габагындан гачмады,
Сонйаны мюдафия этди... Нятиджяси дя беля олду ки, джянаб Лебезйатников
ону бярк дёйдю... Инди Сонечка бизим йанымыза чох вахт хава гара-
ланда гялир, хям Катерина Ивановнанын ишини йюнгюлляшдирир, хям дя
баджардыгы гядяр пул гятирир. Озю ися дярзи Капернаумовун мянзилиндя
йашайыр, орада озюня бир отаг тутуб. Капернаумов озю ахсаг вя пялтяк
бир адамдыр, чох бёйюк бир аиляси вар, онлар да хамысы пялтякдир, арвады
да пялтякдир... Хамысы бир отагда олур, Сонйанын ися аракясмяли айры
отагы вар. Хя!.. Бяли... Чох касыб, хям дя пялтякдирляр... бяли... онда
мян сяхяр йухудан дуран кими джыр-джындырымы гейиб Аллаха дуа элядим,
Иван Афанасйевич зати-алиляринин йанына гетдим. Иван Афанасйевич зати-
алилярини лютфян таныйырсынызмы? Йох? Эля бир Аллах бяндясини таны-
мырсыныз! О, мум кимидир. Аллах-тааланын гаршысында лап мум кими
арийир!.. Илтифат буйуруб мяним бютюн дедиклярими динлядикдя хятта
гёзляри йашарды. Деди ки: “Мармеладов, сян бир дяфя мяни алдатмысан...
Бу дяфя сяни оз мясулиййятим алтында йеня дя гуллуга гётюрюрям, –
эля беля дя деди, – буну йадындан чыхартма, гет ишля!”.
Мян оз фикримдя онун айагларыны опдюм, чюнки о, йюксяк мянсяб
сахиби иди, хям дя йени дёвлят адамы, йяни йюксяк фикирли бир адамды, о
догрудан да гоймазды ки, мян онун айагындан опюм. Эвя гайытдым,
эля ки, дедим йеня дя гуллуга гирмишям, мааш аладжагам, илахи, хеч
билирсиниз ня олду...
Мармеладов йеня дя бёйюк бир хяйяджан ичиндя сусду. Эля бу анда
кючядян ичяри онсуз да сярхош олан, бир дястя аййаш гирди, гапы агзында
пулла тутулмуш бир шарманка вя йедди йашлы бир ушагын титряк сяси
эшидилди: О, “Обамыз” махнысыны охуйурду. Сяс-кюй дюшдю. Ички дюка-
нынын сахиби вя хидмятчиляр гялянлярля мяшгул олдулар. Мармеладов
ичяри гирянляря ахямиййят вермяйяряк оз сёзюня давам этди. О, эля бил
ки, чох зяифлямишди, лакин кефляндикджя даха чох данышмаг истяйирди. Бу
йахында гуллуг ишиндя олан мювяффягиййятини хатырламагла о санки
джанланмышды, бу хятта бир ишыг кими онун узюндя акс олунурду.
– Джянаб, бу сёхбят беш хяфтя бундан аввял олмушду. Бяли... Эля ки,
Катерина Ивановна да, Сонечка да буну билди, илахи, эля бил ки, мян
джяннятя дюшдюм! Габаг беля иди ки, мян хейван кими оз йеримдя йатыб
галырдым, анджаг сёйюш эшидирдим! Инди онлар сяс олмасын дейя пянджяляри
устя гязирдиляр, ушаглары агламага гоймурдулар. Дейирдиляр ки: “Сем-
йон Захарыч гуллугда йорулмушдур, динджялир, сяс салмайын!” Сяхяр
гуллуга гетмямишдян аввял мяня дойунджа гяхвя ичирдирдиляр! Гай-
маглы гяхвя! Хараданса халис гаймаг ахтарыб тапырдылар, эшидирсинизми!
Хеч билмирям хараданса он бир манат йарым пул тапыб мяня лайигли уст-
баш дюзялтдиляр: узунбогаз чякмя, коленкор манишка, озю дя лап
аласындан, гёзял бир витсмундир. Хамысыны да он бир манат йарыма чох
гёзял дюзялтмишдиляр. Биринджи гюн гуллугдан гайдында гёрдюм ки,
Катерина Ивановна мяня ики джюр хёряк хазырлайыб: суп, бир дя дузлу
атля, гатыг оту иля няся, – хеч омрюмдя беля бир шей йемямишдим.
Катерина Ивановнанын хеч палтары йох иди... хеч, амма инди эля гейин-
мишди ки, эля бил гонаг гедяджякди, озю дя эля бир шей геймямишди; о,
хеч нядян бир шей элямяйи баджарыр: сачыны дарайыр, тямизджя бир йахалыг
тахыр, голчаг тахыр, бир дя гёрюрсян тамамиля айры бир адам олуб – хям
джаванлашыб, хям дя гяшянгляшиб. Мяним азиз балам Сонечка да анджаг
пул иля кёмяк эляйирди, озю дя дейирди ки, хялялик мяним тез-тез сизин
йаныныза гялмяйим йахшы дейил, гялсям дя гяряк хава гараландан
сонра гялям ки, хеч кяс гёрмясин. Эшидирсиниз дя? Нахардан сонра
йатмага гялмишдим, гёр бир ня олду: Катерина Ивановна сябр эдя бил-
мяди, бир хяфтя аввял о эв сахибяси Амалийа Ивановна иля чох бярк
далашмышды, амма гедиб ону гяхвя ичмяйя чагырды. Ики саат отурдулар,
пычылдашдылар; Катерина Ивановна дейирди ки, “Семйон Захарович инди
гуллуг эляйир, мааш алыр, зати-алиляринин йанына озю гедибмиш, зати-
алиляри озю онун габагына чыхыб, буйуруб ки, хамы гёзлясин, озю ися
Семйон Захаровичин голундан тутуб, хамынын габагындан кечиб, оз
кабинетиня апарыб”. Эшидирсинизми, эшидирсинизми? Сонра дейиб ки,
“Семйон Захарович, албяття сизин хидмятляриниз мяним йадымдадыр,
хярчянд сиз о йюнгюлмяджазлыгдан, о зяифликдян ал чякмирдиниз, амма
инди ки, сёз верирсиниз, бир дя ки, сизсиз бизим ишляримиз пис гедир (эшидир-
синиз, эшидирсиниз!), беля олан сурятдя инди мян сизин няджибликля верди-
йиниз сёзя амин олурам”. Ону да сизя дейим ки, Катерина Ивановна
бунларын хамысыны озюндян уйдурмушдур, озю дя сяфехикдян йох, ан-
джаг ойюнмяк учюн! Озю хяр шейя инаныр, оз хяйалы иля оз-озюню ай-
ляндирир, валлах! Мян дя ону гынамырам, мян ону беля ишляри устюндя
гынамырам!.. Алты гюн бундан аввял мян илк маашымы Катерина Ива-
новнайа веряндя, – джями ийирми уч манат гырх гяпик иди, – о мяня “язи-
зим” деди; деди ки, “Азизим, сян ня йахшысан!” – Озю дя тякликдя деди,
баша дюшюрсюнюз дя! Мяним ахы няйим йахшы иди, мяндян ахы ня ар?
Бунунла беля узюмю чимдикляйяряк деди: “Азизим, сян ня йахшысан!”.
Мармеладов сусду, гюлюмсямяк истяди, лакин бирдян чяняси тит-
рямяйя башлады. Анджаг озюню сахлады, агламады. Бу ички дюканы, Мар-
меладовун позгун симасы, беш гюн от баракларында геджялямяк, онун
габагында олан араг шюшяси, эйни заманда онун оз арвадына, аилясиня
олан хястя мяхяббяти Расколникову хейрятя салмышды. Расколников
онун сёхбятиня диггятля, лакин хястя бир хисс иля гулаг асырды, бурайа
гялмясиня дя пешман олмушду.
Мармеладов озюню аля алараг бяркдян деди:
– Хёрмятли джянаб, хёрмятли джянаб! Эх, джянаб, бялкя бунлар сизя дя
башгалары кими гюлмяли гёрюнюр, бялкя мян аиля хяйатыма аид олан бу
ахямиййятсиз тяфсилатла, бу джяфянгийатла сизи анджаг нарахат эдирям?
Лакин бунлар мяним учюн гюлмяли дейил! Чюнки мян бунун хамысыны
хисс эдя билирям... Омрюмюн о гёзял, о хошбяхт гюнюню, о ахшамы мян
ганадланмыш хяйалларла кечиртдим: йяни дюшюндюм ки, бу ишляри неджя
йолуна гойаджагам: ушаглара неджя пал-палтар аладжагам, арвады неджя
сакит эдяджяйям, бирджя овладым олан гызымы неджя о биабырчы вязиййятдян
хилас эдиб оз аилямя гятиряджяйям... Бир чох башга шейляр дя дюшюн-
дюм... Лакин джянаб (Мармеладов бирдян эля бил диксинди, башыны
галдырыб дюз Расколниковун узюня бахды), эртяси гюн бу гядяр хяйал вя
арзудан сонра (бу, дюз беш гюн бундан аввял олмушдур), ахшамюстю,
хийля ишлядяряк, бир огру кими, сандыгын ачарыны Катерина Ивановнадан
огурладым, гятирдийим маашдан ня гядяр галмышды – хамысыны гётюр-
дюм, анджаг бунун ня гядяр олдугу йадымда дейил... Будур, инди сиз
хамыныз мяня бахын!.. Беш гюндюр эвдян чыхмышам; инди эвдякиляр дя
мяни ахтарыр, гуллугум да алдян чыхды, айнимдяки витсмундир дя Мисир
кёрпюсю йанындакы ички дюканындадыр, онун авязиндя бу палтары
алмышам... Хяр шей мяхв олду!
Мармеладов йумругуну алнына вуруб, дишлярини бир-бириня сыхды,
гёзлярини йумуб бярк-бярк стола дирсяклянди. Лакин бир дягигядян
сонра узюндяки ифадя бирдян дяйишди, озюню биджлийя вя хяйасызлыга
гойараг Расколникова бахыб гюлдю:
– Бу гюн Сонйанын йанына гетмишдим, бир аз дямлянмяк учюн он-
дан пул истяйирдим!.. Хе-хе-хе!
Орада оланлардан бири чыгырыб деди:
– Йохса верди? – вя сяси йетдикджя гяхгяхя иля гюлдю.
Мармеладов анджаг Расколникова мюраджият эдяряк деди:
– Бах, бу габагымдакы араг онун пулуна алынмышдыр. Отуз гяпик
гятириб верди, оз али иля, бундан башга пулу йох иди, олан бу иди, оз
гёзюмля гёрдюм... Хеч бир сёз демяди, анджаг динмяз-сёйлямяз мяня
бахды... бу дюнйада дейил, о дюнйада инсан учюн беля кядярлянирляр,
аглайырлар, амма данламырлар, данламырлар!.. Онда ки, данламадылар –
адама бу даха артыг азаб верир, даха артыг... Бяли, отуз гяпик... Ахы бу
пул инди онун озюня дя лазымдыр, эля дейилми? Мяним азиз джянабым, сиз
неджя дюшюнюрсюнюз? Инди о гяряк тямизлийя риайят элясин. Бу тямизлик
дя пулла баша гялир, бу хюсуси бир тямизликдир, баша дюшюрсюнюзмю? Хя?
Баша дюшюрсюнюзмю? Гяряк озюня помада да алсын – бунсуз олмаз ахы;
дизлийи гяряк крахмаллы олсун, эля бир чякмяси олсун ки, башгаларынын
диггятини джялб элясин, гёлмяджя оланда балдырыны гёстяриб кечя билсин. Бу
тямизлийин ня демяк олдугуну баша дюшюрсюнюзмю, джянаб, баша дюшюр-
сюнюзмю? Амма мян, онун догма атасы, бу отуз гяпийи дямлянмяк
учюн онун алиндян алдым! Гятириб бурада ичкийя вердим! Ичирям! Йахшы,
мяним кими бир адама кимин йазыгы гяля биляр? Хай? Джянаб, де гёрюм,
инди сянин мяня йазыгын гялир, йа йох? Хе-хе-хе-хе!
О, йеня дя стякана араг тёкмяк истяди, анджаг арагын хамысыны ичиб
гуртармышды. Шюшя бош иди.
Дюканчы йеня дя онларын йанына гялиб чыгырды:
– Адамын ахы нийя сяня йазыгы гялсин?
Гюлюш сяси эшидилди, хятта сёйюш сёйян дя олду. Она гулаг асанлар
да, асмайанлар да бирджя эля бу гуллугдан чыхмыш мямурун сир-сифятиня,
айин-башына бахыб гюлюрдюляр, сёйюш сёйюрдюляр.
Мармеладов бирдян алини габага узадараг йериндян галхыб, хяйя-
джанла багырды, санки о, эля бу сёзю гёзляйирмиш.
– Нийя йазыгы гялсин? Нийя мяня йазыгы гялсин? Сян дейирсян ки,
нийя йазыгы гялсин? Бяли! Мяня ряхм этмяйин мянасы йохдур! Мяня
ряхм этмяк дейил, мяни чармыха чякмяк лазымдыр, бяли, чармыха чяк-
мяк! Чармыха чякмяйя хёкм вер, амма чармыха чякмякля бярабяр
ряхм эля! Онда мян озюм сянин чармыхына сары гедярям, чюнки мян
бёйюк бир хявясля севиндж дейил, кядяр, гёз йашы ахтарырам! Алверчи, сян
эля билирсян ки, сянин бу йарым шюшя арагын мяня ляззят верди? Хейр,
мяня ляззят вермяди, чюнки мян о шюшянин дибиндя кядяр, кядяр
ахтарырдым, кядяр вя гёз йашы, – буну тапдым да, даддым да! Бизя
Аллахын ряхми гяляджякдир, – хамыйа ряхм эдян Аллахын ряхми гяля-
джякдир, – хамыйа ряхм эдян Аллахын ряхми! О бирдир, хёкм верян дя
одур! Гийамят гюню гялиб сорушаджаг: “Ханы о гыз ки, озюню кинли вя
вярямли огей анасына, башгасынын кёрпя ушагларына фяда этмишди? Ханы
о гыз ки, о дюнйада оз аййаш, йарамаз атасына, онун вяхшилийиндян
дяхшятя гялмяйяряк, ряхм этмишди?” Сонра да дейяджяк: “Гял! Мян
сяни бир дяфя багылшамышам... Бир дяфя багышламышам... Инди дя сянин
гюнахларын багышланыр, она гёря багышланыр ки, сян чох шейи севмисян...”
Бунунла да мяним Сонйамы багышлайаджаг, бяли, багышлайаджаг, йягин
билирям ки, багышлайаджаг... Дюнян онун йанына гедяндя уряйим буну
хисс этди! Аллах хамыны мюхакимя эдиб багышлайаджаг: йахшылары да,
писляри дя, агилляри дя, мютиляри дя... Эля ки, хамынын ишиня бахыб гур-
тарды, онда бизя дейяджяк: “ Сиз дя йахын гялин! Йахын гялин, сярхошлар,
йахын гялин, зяифляр, йахын гялин, биабырчылар!” Биз дя хамымыз утан-
мадан йахын гяляджяйик, гялиб онун габагында дураджагыг. О дейяджяк:
“Сиз донузсунуз! Сиз вяхши хейван сурятиндя, онун тимсалында бир
шейсиниз, амма сиз дя гялин!” Онда агилляр, идраклылар сёйляйяджяк:
“Илахи! Ня учюн бунлары гябул эдирсян?” О да буйураджаг: “Агилляр, она
гёря онлары гябул эдирям ки, идраклылар, она гёря онлары гябул эдирям ки,
онлардан хеч бири озюню бу шейя лайиг гёрмямишдир...” Буну дейиб оз
аллярини бизя сары узададжаг, биз дя узю устя дюшяджяйик... аглайаджагыг...
Хяр шейи баша дюшяджяйик!.. Онда хяр шейи баша дюшяджяйик!.. Хамы да
дюшяджяк... Катерина Ивановна да... о да баша дюшяджяк!.. Илахи, гой сянин
хёкмранлыгын бярпа олсун!
Мармеладов буну дейиб, хеч кяся бахмадан, санки атрафында олан
адамлары унудараг вя дярин фикря далараг, зяифлямиш, гюдждян дюшмюш
халда тахтын устюндя отурду. Онун сёзляри дюкандакы адамлара бир
гядяр тясир этмишди. Хамы бир гядяр сусду, анджаг чох кечмяди ки, йеня
дя аввялки гюлюш вя сёйюшляр эшидилди.
– Мясяляни хялл эляди!
– Бир гопа бах!
– Мямур!
Вя саиря вя саиря.
Мармеладов бирдян башыны галдырыб Расколникова деди:
– Гедяк, джянаб! Мяни апарын... Козелин эвиня, хяйятдядир. Даха
вахтдыр... Гяряк Катерина Ивановнанын йанына гедям.
Расколников чохдан гетмяк истяйирди; озю дя бу фикирдя иди ки, она
кёмяк элясин. Демя, Мармеладов дилдян мёхкям олса да, гычдан
зяифмиш: о, бярк-бярк Расколникова сёйкяняряк йеримяйя башлады. Ики
йюз-уч йюз аддым йол гетмяк лазым иди. Эвя йахынлашдыгджа бу аййашын
горхусу вя тяшвиши артырды.
О, хяйяджан ичиндя мызылдайараг дейирди:
– Мян инди Катерина Ивановнадан горхмурам, горхмурам ки, о
мяним сачымы йолмага башлайаджаг. Сач нядир ки!.. Сач мянасыз шей-
дир... Буну мян дейирям! Хятта о мяним сачымы йолса, бу даха йах-
шыдыр; мян бундан горхмурам... мян онун гёзляриндян горхурам...
бяли... гёзляриндян... Узюндяки гырмызы лякялярдян дя горхурам... бир
дя онун няфясиндян горхурам... Беля бир хястяликля, озю дя хяйяджанлы
оланда... адамын неджя няфяс алдыгыны гёрмюсянми? Ушаг агламасындан
да горхурам... Она гёря ки, агяр Сонйа онлары йедирмяйибся... онда
хеч билмирям неджя оладжаг! Билмирям! Амма дёйюлмякдян горх-
мурам... Буну бил ки, джянаб, беля дёйюлмяк мяни няинки агрытмыр,
хятта ляззят верир... чюнки бу мяня лазымдыр, бунсуз мян долана
билмярям. Бу йахшыдыр! Гой дёйсюн, уряйиндян тикан чыхартсын... бу
йахшыдыр... бу да эв, Козелин эви. Чилингярдир... Варланмыш бир алманын
евидир... Апар ичяри!
Онлар хяйятдян кечиб дёрдюнджю мяртябяйя галхдылар. Йухары галх-
дыгджа пиллякян гаранлыглашырды. Саат он биря аз галмышды; бу вахт Петер-
бургда хава чох гаралмаса да, пиллякянин йухары тяряфи чох гаранлыг иди.
Пиллякянын гуртараджагында, ан йухарыда олан хис басмыш, баладжа гапы
ачыг иди. Йанан шам гырыгы йохсул бир отагы ишыгландырырды; отагын узун-
лугу он аддым оларды; бютюн отаг дяхлиздян гёрюнюрдю. Отаг йаман
тёр-тёкюнтю иди, хяр шей, хюсусиля джыр-джындыр ушаг палтары сялигясиз халда
ора-бура атылмышды. Йухары башдакы буджагын габагындан йыртыг бир дё-
шякагы асылмышды; йягин онун далында чарпайы гойулмушду. Отагын
озюндя ися вур-тут ики стул, узюня мюшямбя чякилмиш бир диван варды;
озю дя джырыг-джырыгды; онун габагында шам агаджындан гайрылмыш, рянг-
лянмиш, кёхня бир мятбях столу дурурду; столун устюня хеч бир шей
салынмамышды, гырагында ися, дямир шамданда, йаныб гуртармагда олан
бир гырыг шам варды, беля гёрюнюрдю ки, Мармеладов буджагда дейил,
айрыджа отагда олур, анджаг бу отаг йолюстю отагды, бурадан кечиб башга
бир адамын отагына гэдилирди. О бири отаглара олан гапы азаджыг ачыд иди:
Амалийа Липпевехзелин мянзили, гяфяс кими, хырда-хырда отаглара бёлю-
нюрдю. Онун мянзилиндян сяс-кюй гялирди: чыгырыб-багырырдылар, гях-
гяхя иля гюлюрдюляр. Дейясян, карт ойнайыр, чай ичирдиляр, хярдян ко-
буд, тяклифсиз сёзляр дя эшидилирди.
Расколников о саат Катерина Ивановнаны таныды. Бу, мёвзун га-
мятли, уджа бойлу, назик, хяддиндян артыг арыгламыш бир гадын иди; хяля дя
гёзял олан тюнд-сарышын сачлары варды; йанагларында догрудан да гырмызы
лякяляр гёрюнюрдю, додаглары хярарятдян гурумушду, асяби халда,
гырыг-гырыг няфяс алырды; гёзляри гыздырмалы адамын гёзляри кими парыл-
дайырды, лакин бахышлары кяскин вя дургунду. Йаныб гуртармагда олан
шамын сон ишыгы онун узюндя титряйирди: бу вярямли вя хяйяджанлы
гадынын узюндяки ифадя шам ишыгында агрыдыджы бир тясир багышлайырды.
Расколникова о, отуз йашлы бир гадын кими гёрюндю: о, догрудан да
Мармеладовун тайы дейилди... Мармеладовла Расколниковун ичяри
гирдийини о эшитмяди вя гёрмяди; санки онун хушу озюндя дейилди, ня
эшидир, ня дя гёрюрдю. Отагын хавасы богунуг иди, лакин о, пянджяряни
ачмамышды; пиллякяндян уфунятли бир гоху гялирди, лакин байыр гапы
ортюлмямишди. Ара гапы ачыг олдугундан о бири отагдан далга-далга
папирос тюстюсю гялирди; о оскюрюрдю, лакин гапыны ортмюрдю. Онун алты
йашлы ан кичик гызы, башыны дивана дайайараг, бюзюшюб дёшямя устюндя
йатмышды, – о эля бил ки, отурмушду. Ондан бир йаш бёйюк олан оглан
ушагы буджагда отуруб ася-яся аглайырды, гёрюнюр, ону индиджя дёймюш-
дюляр. Онун доггуз йашлы бёйюк баджысы, буджагда, гардашынын габагында
дуруб, кибрит чёпю кими назик, арыг голлары иля онун бойнуну гуджаг-
ламышды; йягин ону овундурмаг истяйирди, она няся пычылдайа-пычылдайа
дейир, сясини кясмяйя чалышыр, ири гара гёзляриля горха-горха анасыны
изляйирди; онун гёзляри горху ифадя олунан арыг, баладжа узюндя даха ири
гёрюнюр; о узун вя кибрит чёпю кими назикди; айниндя хяр йери джырылмыш
бир кёйняк варды; чылпаг чийинляриня кёхня бир драдедам палто атмышды:
йягин бу палто она ики ил бундан габаг тикилмишди, чюнки инди о, гызын
хеч дизиня дя чатмырды. Мармеладов отага гирмяди, лап гапынын агзын-
да дизляри устя чёкдю, Расколникову ися габага итяляди. Гадын бу
танымадыгы адамы гёрюб бир гядяр озюня гяляряк вя санки онун ня
учюн ичяри гирдийини тясяввюр эдяряк, далгын халда Расколниковун
габагында дайанды. Гёрюнюр, бу адамын о бири отаглара гетдийини зянн
этмишди, чюнки о бири отаглара онун отагындан кечиб гедирдиляр. Буну
тясяввюр этдикдян сонра, даха она ахямиййят вермяйиб, дяхлизин
гапысыны ортмяйя гетди, диз чёкмюш арини астанада гёрюб, бирдян чыгырды
вя озюндян чыхмыш халда чыгыра-чыгыра деди:
– Хя, гайытдын? Гулдур! Вяхши!.. Бяс пул ханы? Джибиндя ня вар,
гёстяр гёрюм! Палтар да о палтар дейил! Гейдийин палтар ханы? Пуллар
ханы? Де гёрюм!
Катерина Ивановна джумуб онун джиблярини ахтармага башлады. Мар-
меладов эля о саат мюти халда голларыны йана ачды ки, джибляринин ахта-
рылмасыны асанлашдырсын. Онун джибляриндя бирджя гяпик дя пул йох иди.
Катерина Ивановна чыгыра-чыгыра дейирди:
– Пуллар ханы? Аман Аллах! Йохсу пулун хамысыны апарыб ичкийя
гоймусан? Ахы сандыгда он ики манат пул галмышды!..
О бирдян аринин сачындан йапышды, ону отага сюрюдю. Мармеладов
хеч бир сёз демяйиб, дизляри устя йерийя-йерийя онун зяхмятини йюн-
гюлляшдирирди.
Арвады онун сачындан дартыгджа о уджадан дейирди:
– Бу мяня ляззят верир! Бу мяни агрытмыр, мёх-тярям джя-наб, бу
мя-ня ляз-зят ве-рир! – О, хятта бир дяфя алныны йеря дя вурду.
Тахта дёшямя устюндя йатан ушаг айылыб аглады. Буджагда отуран
ушаг буна таб гятиря билмяди, титряди, гышгырды, бёйюк бир горху ичиндя
баджысынын устюня атылды: о аз гала байыладжагды. Бёйюк гыз йарпаг кими
асирди.
Йазыг арвад умидсиз бир халда фярйад эдирди:
– Ичкийя гойуб! Хамысыны, хамысыны ичкийя гойуб! Айниндяки пал-
тары да о палтар дейил! – дейя о интяхасыз бир кядярля ушаглары гёстя-
ряряк: – Бунлар адждылар, адж! – дейирди. – Ах, мин-мин лянятя гялсин беля
доланаджаг! – Бирдян о, Расколниковун устюня чыгырмага башлады: – Бяс
сизя, сизя айыб дейилми? Ички дюканындан гялирсиниз? Сян онунла ичир-
дин? Сян дя онунла ичирдин? Итил бурадан!
Расколников бирджя кялмя дя демяйиб тез чыхыб гетмяк истяди. Хям
дя ки, ичяри гапы ачылды вя орадан бир нечя адам марагла бойланды.
Онларын сифятляриндя хяйасызджасына бир ифадя вя гюлюш, агызларында папи-
рос вя чубуг варды. Бязиси хялят геймишди, хялятлярин дя йахасы тамам
ачыгды; бязиси биабырджасына ачыг йай палтарында иди; алиндя карт оланлар да
варды. Хюсусиля Катерина Ивановна аринин сачындан тутуб сюрюйяндя, о
да чыгыра-чыгара – “Бу мяня ляззят верир” – дейяндя онлар кефля
гюлюрдюляр. Хятта отага гирмяйя башладылар. Няхайят, мяшум бир чыгырты
эшидилди; бу, адамларын арасындан озюню иряли сохан Амалийа Лип-
певехзелин чыгыртысы иди; о гялирди ки, озюня хас олан бир йолла низам-
интизам дюзялтсин, сёйя-сёйя йазыг арвада амр этсин ки, сабах отагы
бошалдарсан: о, Катерина Ивановнаны дяфялярля бу джюр горхутмушду.
Расколников гедяндя алини джибиня салды, ня гядяр гара пулу вардыса
хамысыны чыхардыб пянджяряйя гойду, озю дя эля гойду ки, хеч кяс буну
гёрмяди; бу пул ички дюканында хырдаладыгы манатын артыгы иди. Лакин
пиллякяндян дюшяндя фикрини дяйишди, гайытмаг истяди. Дюшюняряк оз-
озюня деди: “Бу ня ахмаг ишдир мян тутдум! Онларын хеч олмаса
Сонйасы вар; мяним озюмя пул лазымдыр. Лакин фикирляшди ки, пулу даха
гери гётюрмяк мюмкюн дейил, онсуз да гедиб гётюрмяйяджякди; алини
йелляйиб йола дюзялди. Кючя иля гедя-гедя о йеня дя дюшюнюр, истехза
иля гюлюмсяйирди: “Ахы Сонйайа помада да лазымдыр, бу тямизлик пулла
баша гялир... Бяли! Йягин Сонечка озю бу гюн сыныг чыхаджаг, чюнки йеня
дя эйни тяхлюкя, гырмызы хейван ову... гызыл сянайеси... Демяли мяним
пулум олмасайды, онлар хамысы сабах хеч шейсиз галаджагды. Саг олсун
Сонйа! Бир гёр ня гуйу газыблар? Истифадя дя эдирляр. Агладылар, ойряш-
диляр. Инсанын узю бяркдир, хяр шейя ойряшир!
Расколников фикря далды.
Бирдян, о гейри-ихтийари олараг сяслянди.
– Агяр мян сяхв эдирямся, агяр догрудан да, умумиййятля, бю-
тюн бяни-адям, йяни инсан овлады алчаг дейился, демяли, онда йердя
галан хяр шей мёвхуматдыр, йалныз горхудур, хеч бир хюдуд-филан
йохдур вя эля беля дя олмалыдыр!
Уч.
Эртяси гюн о йухудан гедж айылды, геджя пис йатмышды; йуху онун
асяблярини мёхкямляндирмямишди. Йухудан ганыгара, аджыглы вя асяби
халда айылды вя нифрятля оз отагына бахды. Онун отагы гяфяс кими хыр-
даджа бир отагды, алты аддым узунлугу оларды; чох мискин бир гёркями
варды: саралмыш, тоз басмыш дивар кагызы хяр йердя гарын вермишди; таван
эля алчагды ки, азджа хюндюр бир адам орада озюню чох пис хисс эдя
билярди; она хямишя эля гялирди ки, индиджя башы тавана дяйяджякдир.
Мебел дя отага уйгун иди: уч кёхня, сыныг-сёкюк стул, бир дя, буджагда,
рянглянмиш бир стол варды; столун устюня тоз басмыш, бир нечя дяфтяр вя
китаб гойулмушду, тякджя бу тоздан айдын олурду ки, чохдандыр онлара
хеч кясин али дяймир; отагда бир дя бёйюк, кобуд тахт варды, тахт дивар
узунлугунда иди, озю дя эниня отагын йарысыны тутурду; вахтиля онун
узюня чякилян чит инди джындыра дёнмюшдю. Бу тахт Расколниковун йатагы
иди. Расколников чох вахт онун устюндя сойунмадан, мяляфясиз йатар-
ды; устюня кёхня тялябя палтосуну салар, башынын алтына ися баладжа бир
балыш гойарды; ня гядяр тямиз йа гейилмиш туман-кёйняйи варса – ха-
мысыны балышын алтына йыгарды ки, башынын алты хюндюр олсун. Тахтын габа-
гында бир стол варды.
Расколников сон дяряджя пинтиляшмиш вя сялигядян дюшмюшдю: ада-
мын бундан артыг пинтиляшдийини вя сялигядян дюшдюйюню тясяввюр
этмяк чятиндир; лакин индики мяняви вязиййятиндя бу онун хятта хошуна
гялирди. Бага оз гынына чякилян кими, о да хамыдан, хятта гуллугчу ар-
ваддан да гяти сурятдя чякинир, озюню гизлядирди; гуллугчу арвадын
борджу иди ки, гялиб онун отагыны тямизлясин, – бунун учюн дя хярдян
Расколниковун отагына гяляндя Расколников бундан аджыгланыр вя
асябиляширди. Бир мясяля узяриндя хяддиндян артыг оз диггятини
топлайан бязи мономанларда беля халлар олур. Мянзил сахибяси ики хяфтя
иди ки, она йемяк вермирди; о, нахарсыз галса да, хяля индийя гядяр
гедиб бу барядя онунла данышмаг истямирди. Мянзил сахибясинин йе-
ганя ашпазы вя гуллугчусу олан Настасйа Расколниковун да эв ишини
гёрюрдю. Настасйа Расколниковун беля бир ахвал-рухиййядя олмасына
хятта бир гядяр севинирди вя даха онун отагыны хеч сюпюрюб йыгыш-
дырмырды, анджаг хяфтядя бир дяфя, хала-хятрин галмасын дейя, сюпюргяни
гётюрюб онун отагына гедирди. Инди дя Расколникову о гялиб йухудан
ойатбы.
Башынын устюндя дуруб чыгыра-чыгыра деди:
– Дур айага, ня йатмысан! Саат она аз галыб! Сяня чай гятирмишям.
Чай истямирсян? Дейясян лап алдян дюшмюсян?
Расколников гёзюню ачыб диксинди, Настасйаны таныды. Агыр-агыр,
хястя бир гёркямля тахтдан галхараг сорушду:
– Чайы эв сахибяси гёндяриб, нядир?
– Эв сахибяси харадан!
Настасйа оз чатдаг чайникини, ики хырдаджа вя сары гянд парчасыны
онун габагына гойду, чайникдяки чай ичилмиш, сонра да устюня су
алынмыш ачыг чайды.
Расколников палтарыны сойунмадан йатмышды; о, алини джибиня салыб
ахтарды, бир нечя гара пул чыхарыб гуллугчуйа верди:
– Настасйа, хахиш эдирям, гет мяня бир сайка ал. Колбаса дюка-
нындан да хеч олмаса бир аз колбаса ал, анджаг уджузуну.
– Сайканы эля сяня бу саат гятирярям, колбасанын йериня шши олса
йейярсян? Йахшы шшидир, дюняндян сяня сахламышам, анджаг сян гедж
гялдин. Йахшы шшидир.
Настасйа гедиб шшини гятирди. Расколников да йемяйя башлады. Нас-
тасйа бу заман тахтда Расколниковун йанында отуруб данышмага баш-
лады, о кяндли арвадларынданды, озю дя чох данышанын бири иди.
Деди ки:
– Прасковйа Павловна полися сяндян шикайят элямяк истяйир.
Расколников бярк-бярк уз-гёзюню туршутду.
– Полис идарясиня? О ня истяйир?
– Пул вермирсян. Отагдан да чыхыб гетмирсян. Айдын шейдир ки, ня
истяйир.
Расколников дишлярини гыджырдараг мызылданды:
– Эх, эля бирджя бу аксикди. Бу инди мяня хеч... ал вермяз... – Сонра
бяркдян алавя этди: – О, ахмаг арваддыр. Мян бу гюн онун йанына ге-
диб данышарам.
– Ахмаг олмасына ахмагдыр – неджя ки, мян ахмагам; амма озюн
йаман агыллысан: ун торбасы кими йыхылыб галмысан бурада, хеч бир шей дя
гятирмирсян. Габаглар дейирдин ки, ушаг охутмага гедирям, инди бяс
нийя бир иш гёрмюрсян?
Расколников кёнюлсюз халда вя аджыглы-аджыглы деди:
– Гёрюрям...
– Ня гёрюрсян?
– Иш гёрюрям...
– Ня иш?
Расколников бир аз сусдугдан сонра джидди бир ифадя иля деди:
– Фикирляширям!
Настасйа гюлмякдян угунуб гетди. О, чох гюляйян иди; гюляндя
сяссизджя гюляр, бютюн бядяни йыргаланар вя титрярди; о гядяр гюлярди ки,
ахырда озюнюн дя зяхляси гедярди.
Няхайят, о гюлмяйини кясяряк биртяхяр деди:
– Фикирляшя-фикирляшя чох пул газанмысан?
– Чякмясиз гедиб ушаг охутмаг олмаз. Бир дя ки, джяхянням олсун
хамысы!
– Сян гудурганлыг элямя!
Расколников оз фикриня джаваб верирмиш кими кёнюлсюз халда сёзюня
давам этди:
– Ушаг охутмага гяпик-гуруш верирляр. Гяпик-гурушла ня элямяк
олар?
– Истяйирсян ки, эля бирдян сяня вар-дёвлят версинляр?
Расколников гярибя бир нязярля она бахды. Сонра гяти бир ифадя иля
деди:
– Бяли, бёйюк бир дёвлят версинляр!
– Йаваш, йаваш, горхударсан. Чох горхулу шейдир. Гедиб сайка
алым, йа йох?
– Озюн бил.
– Хя, йадымдан чыхмышды. Дюнян сян бурада олмайанда бир кагыз
гялиб.
– Кагыз? Мяня? Кимдян?
– Кимдян олдугуну билмирям. Почталйона оз джибимдян уч гяпик
вердим. Верярсян, йох?
Расколников бёйюк бир хяйяджан ичиндя багырды:
– Гятир гёрюм, сян аллах гятир! Аман Аллах!
Чох чякмяди ки, Настасйа мяктубу гятирди. Элядир ки, вар:
анасындандыр, Р. губернийасындан гялиб. Мяктубу Настасйадан аланда
онун хятта рянги агарды. О, чохданды мяктуб алмырды. Лакин инди башга
бир шей онун гялбини бирдян сыхды.
– Настасйа, сян аллах чых гет; бу да сянин уч гяпийин, анджаг, сян
аллах, тез гет!
Мяктуб онун алиндя асирди. О, мяктубу Настасйанын йанында ач-
маг истямирди: о истяйирди ки, бу мяктубла тяк-тякиня галсын. Настасйа
отагдан чыхан кими мяктубу тез додагларына йахынлашдырыб опдю; сонра
зярфин устюндяки хяття – анасынын таныш вя азиз олан хырда, бир аз чяпиня
йазылмыш хяттиня хейли бахды; бир заманлар анасы она охумагы вя йаз-
магы ойрятмишди... О тялясмирди; хятта эля бил ки, нядянся горхурду.
Няхайят конверти джырыб мяктубу чыхартды: бу – сых йазылмыш, ири бир
мяктубду: ики бёйюк почт вяряги хырда хятля башдан-баша йазылмышды.
Анасы йазырды:
“Азизим Родйа, будур, ики айдан чохдур ки, мян сянинля мяктубла
сёхбят этмямишям, бундан озюм азаб чякирдим, хятта бязи геджяляр
йатмайыб дюшюнюрдюм. Йягин сян мяни, гейри-ихтийари олараг сусду-
гум учюн, тягсирляндирмязсян. Сян билирсян ки, мян сяни ня гядяр
истяйирям; сян бизим бирджя Родйамызсан, мяним дя Дунйанын да. Сян
бизим бютюн хяйатымыз, бютюн умидимизсян; бизим пянахымыз сянсян!
Биляндя ки, сян доланмага имканын олмадыгындан, бир нечя айдыр
университети бурахмысан, дярс дя демирсян, башга гялирин дя йохдур –
мян чох пис олдум! Мян илдя алдыгым йюз ийирми манат пенсийадан
сяня неджя кёмяк эляйя билярдим? Дёрд ай бундан аввял сяня он беш
манат гёндярмишдим; буну мян, неджя ки, озюн билирсян, пенсийа хе-
сабына Васили Иванович Вахрушин адлы бир таджирдян алмышдым. О, йахшы
адамдыр, вахтиля сянин атанын досту иди. Мян она ихтийар вермишдим ки,
бу пулу пенсийамдан алсын, мян гяряк гёзляйярдим ки, бу бордж тамам
одянилсин, бу да анджаг инди одянилиб гуртармышдыр, буна гёря дя индийя
гядяр сяня пул гёндяря билмирдим. Амма инди шюкюр Аллаха, дейясян
йеня дя сяня пул гёндяря билярям: бир дя ки, умумиййятля, биз инди
хятта оз бяхтимизля ойюня билярик: буну сяня хябяр вермяйя тяля-
сирдим. Биринджиси будур ки, азизим Родйа, дуйурсанмы, баджын ай йарым-
дыр ки, мянимля бир йердя йашайыр, биз даха бир-биримиздян айрыл-
майаджагыг. Шюкюр олсун Аллаха, онун чякдийи азаблар гуртарды. Инди
мян сяня хяр шейи бир-бир данышагаджам, сян дя бил ки, ахвалат неджя
олуб, бу вахта гядяр биз сяндян няляр гизлядирдик. Ики ай бундан аввял
сян йазмышдын ки, “Мян Дунйанын джянаб Свидригайловларын эвиндя чох
азиййят чякдийини, онунла кобуд ряфтар эдилдийини эшитмишям, мяня бу
барядя дюзгюн мялумат йазын”. Онда мян сяня ня йаза билярдим?
Онда агяр бютюн ахвалаты сяня йазсайдым, сян йягин ки, иш-гюджюню
атыб, лап пийада да олса, бизим йанымыза гялярдин, чюнки мян сянин
хасиййятиня дя, гялбиня гя бялядям: сян разы олмаздын ки, баджыны инджит-
синляр. Мян озюм изтираб чякирдим, анджаг аладжым ня иди? Онда мян
озюм дя бютюн ахвалаты билмирдим. Дунечка кечян ил онларын эвиня
мюряббийя гедяндя габагджадан йюз манат алмышды, бу шярт иля ки, хяр
ай онун маашындан бу пулу чыхсынлар; буна гёря дя алдыгы пулу вер-
мямиш орадан чыха билмязди, – бах, асас чятинлик дя бунда иди. Бу пулу
(мяним азизим Родйа, инди мян бу мясяляни ачыб сяня дейя билярям),
бу пулу Дунйа чохусу она гёря алмышды ки, сяня алтмыш манат гён-
дярсин, бу пула онда сянин чох бёйюк эхтийаджын варды, кечян ил буну
биздян алдын. Биз онда сяни алдатмышдыг, йазмышдыг ки, бу пул
Дунечканын аввял йыгдыгы пулдандыр, амма бу беля дейилди; инди сяня
хягигяти ачыб дейирям, чюнки инди хяр шей, Аллахын изни иля, бирдян-биря
йахшылыга сары дяйишмишдир, сян дя билясян ки, Дунйа сяни чох-чох се-
вир, буну да билясян ки, Дунйа чох гёзял бир гялбя маликдир. Догрудан
да джянаб Свидригайлов аввял вахтлар онунла чох кобуд ряфтар эдирди,
сюфря гырагында она джюрбяджюр нязакятсизлик эдир, ону аля салырды... Инди
даха бу шейляр гуртармышдыр, она гёря дя сяни нахаг йеря хяйяджанлан-
дырмамаг учюн бу чиркин шейляри бютюн тяфсилаты иля йазмаг истямирям.
Сёзюн гысасы, джянаб Свидригайловун арвады вя бютюн эв адамлары
Дунечка иля ня гядяр хош вя няджибаня ряфтар этсяляр дя, гызын вязиййяти
чох агыр иди, хюсусиля джянаб Свидригайлов, кёхня алай адятляри узря,
Бахусун тясири алтында оланда, Дунйанын вязиййяти даха да агырлашырды.
Инди гёр сонрасы ня олду! Хеч демя бу сярсям адамын Дунйайа
чохдан гёзю дюшюбмюш, анджаг буну она гаршы гёстярдийи кобудлуг вя
нифрят алтында гизлядирмиш. Бялкя дя о озюню йашлы бир адам, бир аиля
башчысы гёряряк, беля йюнгюл хярякятляриндян утаныр, дяхшятя гялирмиш,
буна гёря дя гейри-ихтийари олараг Дунйайа аджыгы тутурмуш. Йа бялкя
дя бу кобуд хярякятляри вя истехзалары иля оз ниййятини башгаларындан
гизлятмяк истяйирмиш... Амма ахырда озюню сахлайа билмир: оз чиркин
фикрини ачыб Дунйайа дейир, бунун гаршысында она джюрбяджюр хядиййяляр
вяд эдир, эйни заманда хяр шейи атыб ону башга бир кяндя, йа бялкя дя
хариджя апараджагыны вяд эдир. Инди сян гёр Дунйа ня азаблар чякмишдир!
Дунйа эля о саат иши бураха билмязди, буна да сябяб йалныз бордж алдыгы
пул дейилди, хям дя гяряк Марфа Петровнайа ряхм эдяйди, бирдян о
шюбхяляня билярди, бунунла да аиляйя нифаг дюшярди. Дунйа учюн дя
бёйюк бир биабырчылыг оларды, иш дя пис нятиджя верярди. Буна бир чох
сябябляр дя варды: беля ки, Дунйа бу дяхшятли эвдян анджаг алты хяф-
тядян сонра джаныны гуртара билярди. Албяття, сян Дунйаны таныйырсан,
онун мёхкям характерли, агыллы бир гыз олдугуну билирсян. Дунечка
чох-чох джяфайя дёзя биляр, хятта бяд айагда оз мёхкямлийини
итирмямяк учюн бёйюк бир алиджянаблыг да гёстяря биляр. О хятта мяним
овгатымы тялх элямямяк учюн бу шейляри мяня йазмамышды, амма биз
бир-биримизя тез-тез кагыз йазырдыг. Иш хеч гёзлянилмяз бир шякилдя
нятиджялянди. Бир гюн Марфа Петровна тясадюфян багда аринин Дунеч-
кайа йалвара-йалвара оз ниййятини сёйлядийини эшидир; буну йанлыш баша
дюшяряк, Дунечканы бютюн бу ишдя тягсиркар гёрюр, беля хесаб эдир ки,
буна сябяб Дунйадыр. Эля орададжа бёйюк бир хянгамя гопур. Марфа
Петровна хятта Дунйаны вурур, хеч бир шейля дя хесаблашмаг истямир;
озю ися дюз бир саат чыгырыр, сонра да Дунйаны эля о саат ади бир кяндли
арабасына гойуб бирбаш мяним устюмя гёндярир, шейлярини дя, ня ки, алт
палтары, уст палтары вар, хамысыны бюкюлмямиш, багланмамыш, арабайа
атдырыр. Эля бу заман бярк йагыш башлайыр, Дунйа да тяхгир эдилмиш вя
биабыр олмуш халда, он йедди километр йолу устюачыг арабада, бир
мужикля гялмяли олур. Озюн бир фикирляш: ики ай бундан аввял сяндян
алдыгым мяктуба мян ня джаваб веря билярдим вя бу барядя ня йаза
билярдим? Мян озюм бёйюк бир мяйуслуг ичиндя идим: Дунйанын ба-
шына гялян бу гязиййяни сяня йаза билмяздим, аджыгланар вя асяби-
ляшярдин; бир дя сян ахы ня эдя билярдин; Дунйа озю дя бу шейляри сяня
йазмага гоймады; мяктубу да бош-бош шейлярля неджя долдура
билярдим, бир халда ки, уряйим беля бир дярдля долу иди. Дюз бир ай бу
ахвалат хаггында шяхярдя деди-году олду; иш гялиб о йеря чатды ки,
Дунйа иля килсяйя дя гетмяк мюмкюн олмады, чюнки бизя орада
хягарятля бахырдылар, бизя бахыб пычылдашырдылар, хятта гулагымыз эшидя-
эшидя бизим барядя данышырдылар. Бютюн таныш адамлар биздян уз
дёндярдиляр, бизим хятта саламымызы да алмырдылар; хятта таджир хид-
мятчиляри вя бязи дяфтярхана ишчиляри эвимизин дарвазасына гятран
сюртмякля бизи алчагджасына тяхгир этмяк истяйирдиляр, буну мян йягин
билмишдим, эв сахиби дя буна гёря биздян тяляб этди ки, тутдугумуз
мянзилдян чыхаг. Бунун да хамысына сябяб Марфа Петровна иди, чюнки
о бютюн эвлярдя Дунйанын мюгяссир олдугуну сёйлямиш, ону лякя-
лямишди. Бизим шяхярдя о хамы иля танышдыр; бу ай о тез-тез шяхяря гя-
лирди, о озю бир аз хейвяря арваддыр, оз аиля ишляриндян данышмагы хош-
лайыр, хюсусиля хяр отяня оз ариндян шикайятлянир, бу да чох пис шейдир;
о аз вахтда бютюн бу ахвалаты анджаг бизим шяхяря дейил, бютюн гязайа
йайды. Мян хястяляндим; Дунечка ахы ирадяджя мяндян мёхкямдир:
бир гёряйдин о бу шейляря неджя дёзюрдю, хяля бир мяня тясялли дя
верирди, уряк дя верирди. О, мялякдир! Лакин Аллахын мярхямятиндян
бизим чякдийимиз мюсибятя сон гойулду: джянаб Свидригайловун йягин
ки, Дунйайа йазыгы гялди, Марфа Петровнайа Дунйанын гятиййян
гюнахкар олмадыгыны тамамиля вя айдынджа сюбут этди; бу сюбут нядян
ибарятди? Бу бир мяктуб иди: Марфа Петровна хяля онлары багда бир
йердя гёрмямишдян, Дунйа джянаб Свидригайлова бир мяктуб йазыбмыш,
мяктубда о джянаб Свидригайловун тякидля тяляб этдийи хюсуси сёх-
бятляри вя гизли гёрюшляри рядд эдирмиш; Дунечка онлардан гедяндя
мяктуб джянаб Свидригайловда галыбмыш. Дунйа бу мяктубда чох одлу
бир шякилдя вя бёйюк бир нифрятля джянаб Свидригайлову, Марфа Петровна
хаггында наняджиб хярякятляри устюндя тёхмятляндирир, онун бир ата вя
аиля башчысы олдугуну нязяриня чатдырыр, ахырда да йазыр ки, онсуз да
бядбяхт вя кёмяксиз бир гызы инджитмяк, даха да бядбяхт этмяк онун
тяряфиндян алчагджасына бир хярякятдир. Сёзюн гысасы, азизим Родйа, бу
мяктуб эля няджибаня вя эля тясирли йазылмышды ки, охуйанда хёнкюр-
хёнкюр агладым, хяля инди дя ону охуйанда агламайа билмярям. Ня-
хайят, гуллугчу арвадлар да Дунйанын гюнахсыз олдугуну сёйлямишляр,
хеч демя онлар джянаб Свидригайловун тясяввюр этдийиндян даха чох
шей гёрюблярмиш вя даха чох шей билирлярмиш, – бу хямишя эля беля дя
олур. Марфа Петровна буна хейрят эдир вя, озюнюн этираф этдийи кими,
мяктуб ону “йенидян бёйюк бир дярдя салыр”, лакин Дунечканын гюнах-
кар олмадыгыны лап йягин билир. Эля бу гюнюн сяхяри базар гюню, бирбаш
килсяйя гялир, дизляри устя дюшяряк, гёз йашы тёкя-тёкя Аллаха дуа эдир,
йалварыр ки, “бу сынагдан да кечмяйя, оз борджуму йериня йетирмяйя
мяня гюввят вер”. Сонра килсядян бирбаш бизя гялди, ня варса, хамысыны
ачыб данышды, дярдли-дярдли аглады, тёвбя эдя-эдя Дунйаны гуджаглады,
йалварды ки, мяни багышла. Эля о гюн, бирджя дягигя дя йубанмадан
бизим йанымыздан шяхярин бютюн эвляриня гетди; гедиб хяр йердя гёз
йашы тёкя-тёкя Дунечканы чох-чох тярифляйир, онун тамамиля гюнахсыз
олдугуну, няджиб хиссляря, гёзял ахлага малик олдугуну сёйляйир. Эйни
заманда Дунечканын оз али иля джянаб Свидригайлова йаздыгы мяктубу
хамыйа гёстярир, охуйур, хятта сурятини чыхартмага да верир (бу ися,
мяня гёря, артыгдыр). Бу гайда иля Марфа Петровна бир нечя гюн
шяхярдя далбадал хамынын эвиня гетмяли олур, чюнки бязиляри онун гет-
мямясиндян инджийирдиляр, дейирдиляр ки, сиз о бириляри биздян устюн ту-
турсунуз; бу гайда иля нёвбя амяля гялмишди: хяр эвдя ону гёз-
ляйирдиляр, хамы билирди ки, Марфа Петровна филан гюн филанкясин эвиндя
Дунйанын мяктубуну охуйаджаг; хятта о адамлар ки, нёвбя иля хям оз
эвляриндя, хям дя танышларынын эвиндя бу мяктубун охунмасына бир
нечя дяфя гулаг асмышды – йеня дя мяктуб охунанда йыгылыб гулаг
асырдылар. Мяним фикримджя, бу шейлярин чоху, чох-чоху артыгдыр; анджаг
ня этмяли ки, Марфа Петровнанын хасиййяти белядир. Хяр халда о, Ду-
нечканын тамамиля исмятли олдугуну сюбут этди вя бу биабырчы ишин
бютюн рюсвайчылыгы асас гюнахкар олан Свидригайловун бойнунда галды,
беля ки, хятта мяним она йазыгым гялди: бу сярсям адамла хяддиндян
артыг сярт ряфтар эдилди. Дунйаны эля о саат бир нечя эвдя дярс демяйя
чагырдылар, анджаг о гетмяди. Умумиййятля хамы она бирдян хюсуси бир
хёрмят гёстярмяйя башлады. Инди ися хеч гёзлянилмядийи халда эля бир
хадися уз вермишдир ки, бунун нятиджясиндя демяк олар ки, бизим бютюн
талейимиз дяйишир, – буна да башлыджа олараг бу гязиййя сябяб олмушдур.
Азизим Родйа, инди бил ки, Дунйаны истяйян вар, Дунйа да оз разылыгыны
вермишдир, буну да тез сяня хябяр верирям. Хярчян биз бу ишдя сянинля
мясляхятляшмядик, анджаг, йягин ки, сян бу барядя ня мяндян, ня дя
баджындан инджимязсян, озюн гёряджяксян ки, иши сяндян джаваб алана кими
сахламаг мюмкюн дейилди. Бир дя ки, сян озюн дя узагдан-узага бу
мясяляни дюзгюн хялл эдя билмяздин. Ахвалат беля олду. Пйотр Петрович
Лужин бу саат надворны советникдир, озю дя Марфа Петровнанын узаг
гохумудур; Марфа Петровна озю дя бу ишин баш тутмасына чох кёмяк
этмишдир. Пйотр Петрович онун васитясиля бизимля таныш олмаг истямишди;
биз дя ону ляйагятля гябул этдик; отуруб гяхвя ичди. Эртяси гюн бизя бир
мяктуб гёндярди; мяктубда чох нязакятля оз тяклифини йазмышды, озю
дя хахиш этмишди ки, мяктуба тезликля вя гяти джаваб веряк. О, иш ада-
мыдыр, башы да чох гарышыг олур; бу саат тялясир, Петербурга гедир, она
гёря дя хяр дягигяни нязяря алыр. Мялум шейдир ки, биз аввял буна чох
тяяджджюб этдик, чюнки бу ахвалат чох тез олмушду, хям дя биз беля бир
шейи хеч гёзлямирдик. Дунйа иля мян хямин гюню бир йердя отуруб
буну фикирляшдик, гётюр-гой элядик. Пйотр Петрович этибарлы вя тямин
олунмуш бир адамдыр, ики йердя ишляйир, хям дя оз сярмайяси вардыр.
Хярчянд инди онун гырх беш йашы вар, амма чох хош бир симайа ма-
ликдир, хяля гадынларын чох хошуна гяля биляр, бир дя ки, умумиййятля, о
чох абырлы, ляйагятли бир адамдыр, анджаг бир аз гаш-габаглыдыр, бир аз да,
эля бил, тякяббюрлюдюр. Бялкя дя илк бахышда адама беля гялир. Азизим
Родйа, сяня хябярдарлыг эдирям, сян онунла Петербургда гёрюшяндя –
бу да чох тезликля оладжагдыр, – илк бахышда онун бир шейи сяня хош гял-
мяся, эля о саат бундан бир нятиджя чыхартма: беля тез нятиджя чыхартмаг
сянин хасиййятиндя вар. Буну сяня хяр эхтимала гаршы дейирям; хяр
халда мян аминям ки, о сяня хош бир тясир багышлайаджагдыр. Бир дя ки,
адамы танымаг учюн она тядриджля вя эхтийатла йанашмаг лазымдыр, беля
олса адам сяхв элямяз, бир башгасы хаггында габагджадан йанлыш фикря
гялмяз; сонра бу йанлыш фикри дюзялтмяк чох чятин олур. Амма Пйотр
Петрович, хяр халда бир чох джяхятлярдян гёрюнюр ки, чох рягбятли
адамдыр. Эля илк дяфя бизя гяляндя деди ки, мян ишгюзар бир адамам,
“бизим йени няслин агидяляри” иля бир чох джяхятдян разылашырам, хям дя
адят шяклини алмыш хяр джюр йанлыш нёгтейи-нязярлярин дюшмянийям. О,
даха бир чох шейляр деди, чюнки о бир гядяр, эля бил ки, шёхрятпярястдир,
чох хошлайыр ки, она гулаг ассынлар, бу ки, эля бир гябахят дейил. Мялум
шейдир ки, мян онун сёйлядикляриндян аз шей баша дюшдюм; Дунйа
мяни баша салды ки, о бёйюк бир тяхсиля малик олмаса да, агыллы адамдыр,
хям дя, дейясян, йахшы адамдыр. Родйа, сян оз баджынын хасиййятиня
бялядсян. Сянин баджын мёхкям ирадяли, агыллы, тядбирли, сябирли, алиджянаб
бир гыздыр, лакин эхтираслы бир гялбя маликдир, – онун хасиййятиндя олан
бу джяхяти мян йахшы ойрянмишям. Албяття, бу мясялядя ня Дунйада,
ня дя Пйотр Петровичдя эля бир севги-филан йохдур: бурасы вар ки, Дунйа
хям агыллы, хям дя мяляк кими няджиб бир гыз олдугундан арини хошбяхт
етмяйи бир вязифя кими оз гаршысында гойаджагдыр, ари дя, албяття, онун
хошбяхт олмасы гайгысына галар. Иш чох тез баша гялся дя, аринин ону
хошбяхт этмяси мясялясиня бизим шюбхялянмяйимизя хялялик бёйюк
бир сябяб йохдур. Бир дя ки, Пйотр Петрович хяр шейи хесаба алан чох
гянаятджил адамдыр; албяття, о озю гёряджяк ки, Дунечка ня гядяр
хошбяхт олса онун оз аиля хошбяхтлийи бир о гядяр мёхкям оладжагдыр.
О ки, галды онун хасиййятиндя олан бязи нахамвар джяхятляр, бязи кёхня
адятляря амяля этмяси, хятта фикирляриндя олан бязи уйгунсузлуглар (ан
хошбяхт аиляляр дя бунсуз кечиня билмир) – бу барядя Дунечка озю
мяня данышды ки, мян бу шейлярдя озюмя архайынам, мяндян нарахат
олмайа билярсян, мян чох шейя дёзя билярям, анджаг бу шярт иля ки,
онун алагяси йахшы вя адалятли олсун. Мясялян, Пйотр Петрович аввял
мяня дя сярт гёрюндю; ахы бу онун дюзгюн бир адам олмасындан амяля
гяля биляр, бу мютляг дя белядир. Мясялян, о икинджи дяфя бизя гяляндя,
Дунйанын разылыгыны алдыгдан сонра, сёхбят заманы деди ки, мян лап
аввялляр дя, хеч Дунйаны танымамышдан да бу гярара гялмишдим ки,
исмятли бир гыз алым, анджаг о гыз гяряк джехизсиз олсун, озю дя мютляг
мюсибятли гюнляр гёрмюш олсун; она гёря ки, ар гяряк арвадынын гар-
шысында хеч бир барядя борджлу олмасын, амма чох йахшы олар ки, арвад
арини озюнюн вяли-немяти хесаб элясин. Буну да алавя эдирям ки, Пйотр
Петрович бу фикри мян йазандан бир аз йумшаг вя мехрибанджа ифадя
этди; онун сёйлядийи ифадяляри олдугу кими дейя билмирям, чюнки
йадымдан чыхыб; бир дя ки, буну о хеч дя аввялджядян дюшюнюлмюш бир
фикир кими демяди; гёрюнюр, буну о сёхбят арасында гейри-ихтийари ола-
раг агзындан гачырмышды, чюнки бу сяхвини сонра о хятта дюзялтмяйя вя
йюнгюлляшдирмяйя дя чалышды; амма мяня йеня дя эля гялди ки, онун
бу сёзю бир аз йахшы сёз дейил; сонра мян буну Дунйайа да дедим.
Дунйа да мяня наразы халда деди ки: “Сёз хяля иш дейил”. – Бу, албяття,
догрудур. Дунечка гяти гярара гяляня кими бютюн геджяни йатмады;
лакин эля зянн этмишди ки, мян йатмышам, йатагындан галхыб бютюн
геджяни отагы вар-гял эляди; ахырда иконанын габагында дизляри устя дю-
шюб, хейли вахт одлу-одлу Аллаха дуа эляди, сяхяр мяня деди ки, гяти
гярара гялмишдир.
Мян йухарыда демишдим ки, Пйотр Петрович инди Петербурга гедир.
Онун Петербургда чох мюхюм ишляри вар, орада умуми адвокат кон-
тору ачмаг истяйир. О, чохдандыр ки, гедиб джюрбяджюр иддиа вя тялябляри,
давалы мясяляляри мяхкямядя хялл этмякля мяшгулдур, бу гюнлярдя
мюхюм бир давалы мясяляни мяхкямядя удмушдур. Петербурга бир дя
она гёря гедир ки, сенатда мюхюм бир иши вар. Бу гайда иля, азизим
Родйа о сянин учюн дя, хятта хяр бир барядя, чох хейирли бир адам ола
биляр: биз Дунйа иля бу фикря гялмишик ки, сян хятта эля бу гюндян оз
гяляджяк карйерана гяти сурятдя башлайа билярсян вя хесаб эдя билярсян
ки, сянин талейин айдын бир шякилдя мюяййянляшмишдир. Ах, бу беля
олсайды! Бу эля бир немят оларды ки, бунун анджаг Аллах-таала тяряфиндян
бизя ата эдилдийини хесаб этмяк оларды. Дунйа йалныз буну арзу эдир.
Биз джюрят эдиб бу барядя Пйотр Петровичя бир нечя кялмя сёз дя дедик.
О, оз фикрини сёйляйяряк деди ки, албяття, мян катибсиз долана бил-
мярям, эхтийатла мяня бир катиб лазымдыр, беля олан сурятдя, мялум
шейдир ки, маашы адам озгясиня вермякдянся оз гохумуна верся йах-
шыдыр, албяття, агяр бу гохум габилиййятли олуб, вязифясини йериня йетиря
бился (сян дя габилиййятли олмайанда бяс ким оладжаг); амма эля о саат
да оз шюбхясини билдирди, деди ки, университет дярсляриндян вахт тапыб о
мяним конторумда ишляйя билмяз. Бу дяфя сёхбят бунунла гуртарды,
Дунйа ися инди анджаг бу барядя дюшюнюр. Инди о бир нечя гюндюр ки, эля
бил гыздырма ичиндядир, озю дя сянин хаггында бёйюк бир план гурмуш-
дур; план да бундан ибарятдир ки, сонралар сян Пйотр Петровичин айры-айры
ишляри мяхкямяйя вермяк мясялясиндя онун йолдашы, хятта шярики ола
билярсян; бу хям дя она гёря мюмкюн олан шейдир ки, сян хюгуг факюл-
тясиндя охуйурсан. Родйа, мян онунла тамамиля разыйам, онун бютюн
планлары вя умидляри мяним уряйимдяндир, гёрюрям ки, тамамиля
мюмкюн олан шейлярдир. Пйотр Петрович инди бу мясялядян бир аз бойун
гачырса да (чюнки о, сяни хяля танымыр), – Дунйа лап мёхкям сурятдя
аминдир ки, ариня йахшы тясир этмякля оз истядийиня наил оладжагдыр, –
буна лап архайындыр. Биз, албяття, бу арзуларымыз хаггында, хюсусиля
онун шярики олмагын барясиндя Пйотр Петровичя бир сёз демякдян чя-
киндик. О, ишгюзар адамдыр, йягин ки, бизим бу сёзюмюзю чох сойуг-
ганлыгла динлярди, чюнки бу она анджаг бир хяйал кими гёрюнярди. Биз бир
шейя лап мёхкямджя аминик: ня гядяр ки сян университетдясян – о, сяни
пул иля тямин эдяджякдир, анджаг биз она бу барядя бирджя кялмя дя сёз
демядик; она гёря демядик ки, аввяла, бу сонралар озю-ёзлюйюндя
дюзяляджяк, о да хеч бир сёз демядян озю бу пулу сяня тяклиф эдяджякдир
(гялсин, хяля бир бу барядя Дунйанын сёзюню йеря дя салсын); сян
конторда онун саг али оландан сонра бу пулу сяня тез веряр, сян бу
кёмяйи ондан бир йахшылыг аламяти олараг дейил, хаггына дюшян бир
мааш кими гябул эдярсян. Дунечка сянин ишини беля дюзялтмяк истяйир,
мян дя онунла тамамиля разыйам. Икинджиси дя, она гёря демядик ки,
мян хюсусиля бир шей истяйирдим: истяйирдим ки, гаршыда дуран индики
гёрюшдя сяни она тай олан бир адам кими гёстярим. Дунйа сянин барян-
дя ифтихарла данышанда о деди ки, хяр ким олур-олсун, онун хаггында
фикир йюрютмяк учюн адам гяряк озю ону аввялджя лап йахындан гёря
билсин... вя мян озюм онунла таныш оланда онун хаггында ня фикирдя
оладжагымы оз ихтийарыма бурахырам. Мяним азизим Родйа, билирсянми,
бязи шейляри гётюр-гой этдикдян сонра мяня эля гялир ки, (лакин бу хеч
дя Пйотр Петровичя аид дейил, мяним оз хюсуси, хятта бялкя дя гадын
шылтагымдыр) – бяли, мяня эля гялир ки, бялкя дя мян йахшы эляйярям,
онлар эвляняндян сонра онларла бир йердя дейил, индики кими айры йаша-
йарам. Мян тамамиля аминям ки, о, чох няджиб вя нязакятли оладжаг:
озю мяни оз йанларына дявят эдяджяк вя тяклиф эдяджяк ки, мян бир даха
оз гызымдан айрылмайым: агяр индийя гядяр мяня демяйибся, мялум
шейдир, она гёря демяйиб ки, сёзсюз дя мясялянин беля оладжагы гюман
эдилир; амма мян онун тяклифини гябул этмяйяджяйям. Кишиляр оз га-
йынаналарыны чох да истямирляр, – буну мян хяйатда чох гёрмюшям;
мян озюм дя истямирям ки, башгаларына зярря гядяр дя йюк олум; ня
гядяр ки, озюмюн бир парча чёряйим вар, сянин кими вя Дунйа кими
ушагларым вар – истяйирям ки, озюм тамамиля сярбяст олум. Агяр
мюмкюн олса, кёчюб сизин хяр икинизя йахын бир йердя йашайаджагам;
Родйа, мян ан хош хябярляри мяктубун сонуна сахламышам: мяним
азизим, биз аз гала уч ил олур ки, бир-биримиздян айрылмышыг, инди буну
бил ки, бялкя дя беля бир айрылыгдан сонра йеня тезликля гёрюшюб, бир-
биримизи багрымыза басаджагыг! Дунйа иля мян Петербурга гяляджяйик –
бу гяти хялл олунуб; ня вахт гяляджяйимизи билмирям, анджаг, хяр халда,
лап тезликля гяляджяйик, бялкя дя лап бир хяфтядян сонра! Бунлар хамысы
Пйотр Петровичин сярянджамындан асылыдыр: О, Петербургда озюня йер
эляйян кими о саат бизя мялумат веряджякдир. О истяйир ки, бязи мясяля-
ляри нязяря алараг, эвлянмяк ишини мюмкюн гядяр тез баша йетирсин,
мюмкюн олса пяхриз ачыланда, мюмкюн олмаса госпожинки гуртаран
кими той элясин. Ах, онда мян озюмю неджя хошбяхт хесаб эдяджяйям,
сяни неджя бир севинджля багрыма басаджагам! Дунйа сянинля гёрюшя-
джяйини тясяввюр эдяряк севинджиндян бёйюк бир хяйяджан ичиндядир; бир
дяфя дя зарафатла деди ки, эля бирджя бундан отрю Пйотр Петровичя аря
гедирям. О, мялякдир! Инди о сяня хеч бир шей йазмаг истямир, анджаг
мяня дейир ки, она йаз ки, мян онунла о гядяр данышмаг истяйирям ки,
гялями гётюрмяйя хеч алим галхмыр, чюнки бир нечя сятирдя хеч бир шей
демяк олмаз, анджаг адам озюню хараб эляр, буну да деди ки, ону
бярк-бярк гуджаглайыб багрыма басырам, чох-чох опюрям. Биз бялкя
лап бу йахында гёрюшмяли олсаг да, мян хяр халда сяня бу гюнлярдя
баджардыгым гядяр чох пул гёндяряджяйям.
Госпожинки – православларда Успенийе пяхризиня мяишятдя верилян ад.
Дунечканын Пйотр Петровичя аря гетдийини хамы биляндян сонра мяним дя этибарым
хамынын нязяриндя бирдян-биря артыб, мян йягин билирям ки, Афанаси Иванович инди
мяня этибар эдиб, пенсийанын хесабына, хятта йетмиш беш маната гядяр
бордж пул веряджякдир; бялкя мян бундан сяня ийирми беш манат, йа да
лап отуз манат гёндярдим. Сяня даха чох гёндярярдим, анджаг йол
хярджи габагымы кясиб; хярчянд Пйотр Петрович йахшылыг эдяряк, пайтахта
гетмяк учюн йол хярджинин бир хиссясин оз узяриня гётюрмюшдюр, йяни
озю оз йанындан бойнуна гётюрмюшдюр ки, оз хесабына бизим йюкю вя
бёйюк сандыгымызы Петербурга гёндярсин (оз танышлары васитясиля), анджаг
хяр халда биз Петербурга кёчмяк хярджини дя нязярдя тутмалыйыг, ора
джиби бош гетмяк олмаз, хяр халда илк гюнляр пулумуз олмалыдыр. Буну
биз, Дунйа иля мян, гяпик-гяпийиня хесаб элямишик, гёрмюшюк ки, йол
хярджи чох олмайаджагдыр. Биздян дямир йолуна джямиси дохсан кило-
метрдир. Биз бу башдан, хяр эхтимала гаршы, таныш бир арабачы мужикля
данышмышыг; дямир йолундан да Дунечка иля бярабяр учюнджю дяряджяли
вагона миниб саг-саламат Петербурга гедяджяйик. Буна гёря дя бялкя
мян сяня ийирми беш манат дейил, бир йол тапыб, отуз манат гёндярдим.
Йаздыгым даха бясдир, ики вяряг кагызы башдан-баша долдурмушам,
йазмага даха йер йохдур; башымыза гялян ахвалаты йазмышам; гёр ня
гядяр хадисяляр олуб! Инди ися, мяним азизим Родйам, сяни гуджаг-
лайыб багрыма басырам, аналыг шяфгятиля сяня хейир-дуа верирям.
Родйа, оз баджыны сев; буну бил ки, о сяни хядсиз бир мяхяббятля севир,
озюндян дя чох севир. О, мялякдир, амма сян, Родйа, сян бизим бютюн
хяйатымызсан, бютюн умидимиз, бютюн пянахымызсан! Тяки сян хошбяхт
оласан, онда биз дя хошбяхт оларыг Родйа, сян Аллаха аввялки кими дуа
эдирсянми, Танрынын вя бизим хиласкарымызын мярхямятиня инанырсан-
мы? Инди дябдя олан йени динсизлийя уймамысан ки? Мян бундан гор-
хурам. Родйа, уряйим рахат дейил! Агяр белядирся, онда мян сянин
учюн дуа эдирям. Азизим, йадына сал, хяля сян лап ушаг оланда, атан да
онда саг иди, мяним дизлярим устя отуруб, дилин долаша-долаша дуа
охуйардын – онда биз хамымыз неджя хошбяхт идик! Алвида, Родйа, йа да
худахафиз – худахафиз десям даха йахшыдыр. Сяни бярк-бярк гуджаг-
лайыб багрыма басырам, хядсиз-хесабсыз опюрям.
Гября кими сянин олан –
Пулхерийа Расколникова”
Расколниковун мяктубу охумага башлайандан та гуртарана кими
гёз йашы кясилмирди; лакин мяктубу гуртаранда онун бянзи агарды, узю
асяби халда дяйишди, додагларында хиддятли, кинли, сярт бир тябяссюм
гёрюндю. О, башыны алчаг, кёхня балышын устюня гойуб фикря гетди; чох
дюшюндю. Онун гялби бярк-бярк дёйюнюрдю, фикирляри бёйюк бир хяйя-
джан ичиндя иди. Ахырда шкафа, йа сандыга охшайан бу хырдаджа, сары отаг
она дарысгаллыг эляди, няфяси тянгишди. Онун фикирляри вя нязяри ангинлик
истяйирди. Шлйапасыны гётюрюб байыра чыхды – бу дяфя даха пиллякяндя
адама раст гялмясиндян горхмады: о, буну унутмушду. В кючясиндян
Василйевск адасына сары йол алды, санки бир иш учюн ора гетмяйя тя-
лясирди; йеня дя, адяти узря, йолу хисс этмядян гедирди, оз-озю иля
уджадан данышырды; бунунла да йолдан кечянляри чох тяяджджюбляндирирди,
чохлары ону сярхош хесаб эдирди.
Дёрд.
Анасынын йаздыгы мяктуб она чох азаб вермишди. Лакин ан баш, ан
асас мясяля хаггында о, бир ан да олса, хятта мяктубу охуйанда да,
шюбхялянмямишди. Ан асас мясяля онун бейниндя хялл олунмушду,
озю дя гяти сурятдя хялл олунмушду: “Ня гядяр ки, мян сагам – онлар
эвлянмяйяджяк, джяхянням олсун джянаб Лужин дя!”.
О оз гярарынын мювяффягиййятля нятиджяляняджяйиня севиняряк кинли-
кинли гюлюмсяйир, мызылдайараг оз-озюня дейирди:
“Она гёря ки, бу айдын бир мясялядир. Йох, ана, йох, Дунйа, сиз
мяни алдада билмяйяджяксиниз!.. Хяля бир узр дя истяйирляр ки, мянимля
мясляхятмямишляр, мянсиз мясяляни хялл этмишляр! Гялин бир узр
истямяйин дя! Эля гюман эдирляр ки, мясяляни даха позмаг олмаз; инди
бахыб гёрярик: позмаг олар, олмаз! Бяханяляри дя гёр ня асаслы бяха-
ня имиш: “Пйотр Петрович гуйа чох ишгюзар адамдыр, эля ишгюзар адамдыр
ки, айры джюр дейил, анджаг почт йолу устюндя, хяля аз гала лап дямир йолу
устюндя эвляня биляр”. Йох, Дунечка, мян хяр шейи гёрюрям, мянимля
ня барядя чох шей данышмаг истядийини дя билирям; отагда вар-гял эдя-
эдя бютюн геджяни ня барядя дюшюндюйюню дя билирям, анамын йатаг
отагында олан мюгяддяс Мярйям ананын иконасы гаршысында ня хагда
дуа этдийини дя билирям. Голгофа дагына галхмаг чятиндир! Бяли!.. Де-
мяли, мясяля гяти сурятдя хялл олунмушдур: Авдотйа Романовна илтифат
буйуруб, оз сярвяти олан (оз сярвяти олан – бу даха этибарлы, даха тясирли
чыхыр), ики йердя гуллуг эдян, йени няслин агидяляриня хямряйлик гёстя-
рян (анам беля йазыр), озю дя Дунечканын дедийи кими, дейясян мярхя-
мят сахиби олан, ишгюзар, хагг-хесабыны билян чох агыллы бир адама аря
гедир. Дунечканын дедийи бу дейясян сёзю лап антигя сёздюр. Хямин бу
Дунечка да эля бу дейясяня аря гедир... Чох гёзял!.. Чох гёзял!..
...Амма бир шей мараглыдыр: анам “йени нясил” мясялясини нийя
мяня йазмышдыр? Йалныз джянаб Лужини характеризя этмяк учюнмю, йа
башга бир мягсяд учюн: мяни джянаб Лужинин хейриня йола гятирмяк
учюнмю? Бир биджлийя бах! Бир шейи дя айдынлашдырмаг лазымдыр: о гюн,
о геджя, бир дя ки, сонракы гюнляр онлар бир-бириля ня дяряджя ачыг даныш-
мышлар? Бютюн сёзляри онлар бир-бириня ачыгмы сёйлямишляр, йа хяр икиси
баша дюшмюшдюр ки, онларын кёнлюндя вя фикриндя олан шейляр эйни шей-
лярдир, буна гёря дя бу шейляри сёйлямяйин мянасы йохдур, ачыб демяк
дя нахагдыр? Йягин бу эля гисмян дя беля олмушдур; мяктубдан гёрю-
нюр: джянаб Лужин анама бир аз сярт гёрюнмюшдюр; анам садялёвх бир
гадындыр, гедиб буну Дунйайа демишдир. Дунйа да, мялум шейдир ки,
аджыгланмыш, она “наразы халда джаваб вермишдир”. Гялсин аджыгланмасын
да! Буна ким аджыгланмаз: бир халда ки, мясяля садялёвхджясиня верилян
суалларсыз да айдындыр, озю дя хялл олунмушдур, даха бу барядя
данышмаг хеч лазым дейил. Гёр анам мяня ня йазыр: “Родйа, Дунйаны
сев, о сяни озюндян чох истяйир: йохса гызыны оглуна гурбан вермяси,
буна разылашмасы она видждан азабы верир “Сян бизим пянахымызсан, сян
бизим хяйатымызсан! Ах, ана!..” Расколниковун хиддяти гет-гедя
артырды, джянаб Лужин бу саат она раст гялсяйди, йягин ки, ону олдюрярди
Расколников башында хярлянян фикир гасыргасына уйараг оз-озюня
дейирди:
“Бяли!.. Бу догрудур ки, адамы ойрянмяк учюн “она гяряк йаваш-
йаваш, эхтийатла йанашасан” – бу догрудур! Амма джянаб Лужинин неджя
бир адам олдугу айдындыр, о “ишгюзар вя дейясян йахшы адамдыр”; сизя
зарафат гялмясин: о эв шейлярини вя бёйюк сандыгы оз хесабына Петер-
бурга апармагы охдясиня гётюрмюшдюр! Беля бир адама неджя йахшы
адам демяйясян? Онларса, нишанлы вя ана, мужикдян хясирля ортюлмюш
араба тутурлар (мян дя эля бир арабада гетмишям!) Эйби йохдур! Джямиси
дохсан верст йолдур. “Орадан да учюнджю дяряджяли вагонда лап рахатджа
гедярик, – мин верст йолдур!”. Бу хям дя агыллы бир тядбирдир: айагыны
йорганына гёря узат! Бяс сиз, джянаб Лужин, буна неджя бахырсыныз? Бу
ахы сизин нишанлыныздыр... Йохса сиз билмирсинизми ки, гызын анасы йол пулу
дюзялтмяк учюн оз пенсийасы хесабына озгясиндян габагджадан бордж
пул алыр? Буну сиз чох йахшы билирсиниз. Албяття, сизин хамынызын бурада,
умуми бир алвер хагг-хесабыныз вар; бу – хяр ики тяряфин хейриня олан
бир алвердир, хяр кяс эйни мигдарда майа гоймушдур, демяли, хярджи дя
йарылыга олсун; дуз-чёряк бир йердя, тянбяки айрылыгда – аталар беля
дейиб! Хяля бунда да о ишгюзар адам онлары бир аз алдатмышдыр: эв шей-
лярини Петербурга апармаг хярджи – онларын озюнюн йол хярджиндян аздыр,
эля бялкя дя бу шейляри хавайыджа гёндяряджяк! Анамла Дунйа буну
гёрмюрлярми, йа гясдян гёрмяк истямирляр? Бунунла беля чох разы-
дырлар, разыдырлар! Хяля бу харасыдыр, асил ишляр хяля габагда оладжаг! Бу
мясялядя ахы мюхюм олан нядир: мюхюм олан хясислик, аджгёзлюк дейил,
бютюн бу шейлярин ифадя тярзидир.  Ахы онлар эвляндикдян сонра да бу
ифадя тярзи галаджагдыр, бу айдын гёрюнюр... Бяс ахы анам нийя беля шей-
ляря йол верир? Петербурга о, ня иля гялиб чыхаджаг? Уч манатла, йа о...
гары... дедийи кими – ики, “билетджикля”... Бяли! Сонра Петербургда ня иля
йашайаджагына умид эдир? О, индидян хараданса дуймушдур ки, Дунйа
аря гедяндян сонра онлар бир йердя йашайа билмяйяджяк, лап эля илк
вахтлар да! Гёрюнюр, о азиз адам бу барядя няся агзындан гачыр-
мышдыр, оз фикрини онлара билдирмишдир; анам да буна гёря онларла бир
йердя йашамагы гяти сурятдя истямир: “Озюм онларла, гуйа, йашамаг
истямяйяджям” – дейир: Бяс ахы о, няйя архайындыр: йюз ийирми манат
пенсийайамы? Бунун да бир хиссясини Афанаси Иванович борджа чыхаджаг-
дыр! О, йун лячякляр тохуйур, голчаг тикиб нахыш салыр, годжа вахтында
гёзюнюн нуру гедир. Ахы бу лячяклярдян илдя она йюз ийирми манат пул
гялир – бу мяня мялумдур. Демяли, хяр халда джянаб Лужинин алиджянаб-
лыгына умид эдирляр: “Гуйа озю тяклиф эдяджяк, озю хахиш эдяджяк”. Ай
эляди ха! Бах, хямишя дя Шиллер тябиятли гёзял инсанлар беля олур: лап сон
дягигяйя кими адамы тавус гушу лялякляриля бязяйирляр, лап сон
дягигяйя кими пис бир шей оладжагыны нязяря алмырлар, йахшылыга умид
баглайырлар, ишин агибятини габагджадан хисс этсяляр дя, – хягигяти оз-
озляриня аввялджядян гяти сурятдя сёйлямирляр; эля бирджя бу барядя
дюшюнмяк онларын гялбиндя нифрят догурур; онларын бязядикляри адам
озю шяхсян онлара кяляк гялмяйинджя онлар хягигятдян алли-айаглы
гачырлар. Бир шей дя мараглыдыр: гёрясян джянаб Лужинин орденляри вармы?
Мярдж гялярям ки, йахасында Анна ордени вар, озю дя бу ордени о
подратчыларын, бир дя таджирлярин эвиня гонаг гедяндя йахасына тахыр.
Йягин оз тойунда да тахаджаг! Ашши гой джяхянням олсун!
“Йахшы да... гой анам беля элясин, даха нейняйяк, Аллах ону беля
йарадыб, бяс Дунйа? Дунечка, азизим, ахы мян сизи таныйырам! Биз ахы-
рынджы дяфя гёрюшяндя сиз ийирми йашында идиниз, мян сизин хасиййятинизя
бялядям. Будур, анам йазыр ки, “Дунечка чох шейя дёзя биляр”. Буну
мян билирям. Буну мян ики ил йарым бундан аввял билирдим вя ики ил
йарымдыр ки, бу барядя дюшюнюрям: о барядя ки, “Дунечка чох шейя
дёзя биляр”. Инди ки, джянаб Свидригайловун о джюр хярякятляриня вя
бунун нятиджясиндя мейдана гялян вязиййятя дёзмюшдюр, демяк о,
хягигятян чох шейя дёзя биляр. Инди ана-бала беля тясяввюр эдирляр ки,
Дунечка джянаб Лужиня дя дёзя биляр: о Лужиня ки, йохсул бир аилядян
алынан вя оз ари тяряфиндян наз-немятя чатдырылан бир гызын устюнлюйю
хаггында оз нязяриййясини сёйлямишдир, озю дя бу нязяриййяни аз гала
лап илк гёрюшдя изах этмишдир. Лап эля тутаг ки, о, чох агыллы адам олса
да, буну “агзындан гачырмышдыр” (бялкя хеч агзындан гачырмамышдыр,
истямишдир ки, бу фикрини тез онлара билдирсин), бяс ахы Дунйа? Дунйа
буна неджя бахмышдыр? О, ахы бу адамы танымышдыр, ахы о бу адамла
йашайаджагдыр! Ахы о, гара чёряк йейиб устюндян су ичмяйя разы олар,
лакин оз гялбини сатмаз, оз мяняви азадлыгыны хеч бир рахатлыга, хеч бир
наз-немятя дяйишмяз, – бютюн Шлезвиг-Голштейня дяйишмяз, о ки,
галды джянаб Лужин ола! Йох, мян Дунйаны таныйырам, о беля дейилди, бир
дя ки... албяття, о хеч инди дя дяйишмямишдир!.. Албяття, Свидри-
гайловларын хярякятляриня дёзмяк чятиндир – буна сёз ола билмяз! Илдя
ики йюз манат пул алыб бютюн омрюню губернийаларда мюряббийялик эт-
мяк дя чятиндир. Мяним баджым плантасийа сахибинин зямисиня бир зянджи
кими, йа да остзей алманынын йанына бир латыш кими ишлямяйя гедяр,
амма оз мянфяяти учюн хёрмят бяслямядийи, тайы олмадыгы бир адамла
йашайыб, оз гялбини, оз мяняви хисслярини алчалтмаз! Хятта джянаб Лужин
башдан-айага лап тямизджя гызылдан йа да бютёв бир брилйантдан олса да,
йеня онун гануни кянизи олмага разылыг вермяз! Бяс инди нийя разылыг
верир? Бунун сирри нядядир? Буну неджя изах этмяк олар? Мясяля
айдындыр: Дунечка оз хейри, оз рахатлыгы вя наз-немяти учюн, хятта
озюню олюмдян хилас этмяк учюн озюню сатмаз, амма, будур, озгяси
учюн сатыр! Мясялянин бютюн сирри дя бах, эля бундадыр: о озюню гардашы
учюн, анасы учюн сатар! Хяр шейини сатар! Ах, биз беля шейлярдя, лазым
оларса, ахлаги хиссляримизи дя богарыг, азадлыгымызы, рахатлыгымызы, хятта
лап виджданымызы, хяр шейимизи хяррадж базарына апарырыг. Алвида, хяйат!
Тяки бизим, севдийимиз адамлар хошбяхт олсун! Бу, хяля харасыдыр!
Хяля бир оз хюсуси эхкамларымызы да уйдуруб йарадарыг, йезуитлярдян
ойрянярик, мювяггяти олса да оз-ёзюмюзя тяскинлик верярик, оз-
озюмюзю инандырарыг ки, беля дя лазымдыр, догрудан да, йахшы мягсяд
учюн лазымдыр! Бяли, биз беляйик, хяр шей дя гюн кими айдындыр. Айдын-
дыр ки, бу мясялядя башгасы дейил, анджаг Родион Романович Раскол-
ников нязярдя тутулур, озю дя илк планда дурур! Албяття, гяряк о хош-
бяхт олсун, университетдя охусун, конторда джянаб Лужинин шярики олсун,
онун бютюн талейи тямин олунсун; йягин ки, сонралар хёрмятли, иззятли,
варлы бир адам олар, хятта бялкя гёзял бир инсан кими йашайыб омрюню
баша веряр! Бяс анам? Ахы бурада да Родйа, азиз Родйа, ананын илки
рол ойнайыр! Ахы неджя олар ки, беля бир огул учюн хеч олмаса, беля бир
гызы да гурбан вермяйясян?! Эй мяним азизлярим, эй хагсызлыг эдян
гялбляр! Бу мясялядя, йягин ки, биз Сонечканын талейиня дюшян гис-
мятдян дя бойун гачырмарыг! Сонечка, Сонечка Мармеладова, ня
гядяр ки, хяйат вар – Сонечка да оладжаг! Сиз хяр икиниз вердийиниз гур-
банын ня гядяр агыр олдугуну тамамиля дюшюнюрсюнюзмю? Дюшюн-
дюнюзмю? Буна гюджюнюз чатаджагмы? Бунун хейри оладжагмы? Бу агыллы
бир ишдирми? Дунечка, Сонечканын талейи сизин джянаб Лужиня багла-
дыгыныз талейиниздян хеч дя пис дейил, – сиз буну билирсинизми? Анам
йазыр ки, “бу мясялядя севги ола билмяз!” Ахы севгисиз хеч хёрмят дя
ола билмяз, аксиня, нифрят олар, хярарят олар, рязалят олар, – бяс онда
неджя олсун? Онда беля чыхыр ки, йеня дя демяли, “тямизлийя риайят
этмяк” лазым гяляджякдир. Белядир, йа йох? Бу тямизлийин ня демяк
олдугуну сиз баша дюшюрсюнюзмю, баша дюшюрсюнюзмю, хя баша
дюшюрсюнюзмю? Сиз баша дюшюрсюнюзмю ки, Лужинин дедийи тямизлик
Сонечканын тямизлийи кимидир, бялкя ондан да писдир, ондан да ийряндж-
дир, ондан да рязилдир; она гёря ки, Дунечка, сиз хяр халда орадакы
рахатлыгы, наз-немяти нязярдя тутмусунуз, амма Сонечканын ишиндя
сёхбят аджындан олмямяк устюндя гедир! Бу тямизлик адама чох баха
отурур, Дунечка, чох баха отурур! Йахшы, сонра буна гюджюнюз чатмаса,
пешман олсаныз неджя? Гёр онда ня гядяр мюсибят, ня гядяр дярд
чякяджяксиниз, бу тутдугунуз ишя ня гядяр лянятляр йагдыраджагсыныз,
гёз йашы тёкяджяксиниз, озю дя буну хамыдан гизлядяджяксиниз, чюнки сиз
ахы Марфа Петровна дейилсиниз! Онда ананыз ня гюня дюшяджяк? Хяля
индидян о нарахтдыр, азаб чякир, бяс онда, хяр шейи ачыг гёряндя ня
оладжаг? Бяс мян неджя оларам? Ахы бу ня ишдир, сиз мяним хаггымда
дюшюнмюсюнюз? Мян озюнюзю гурбан вермяйинизи истямирям, Дунеч-
ка, истямирям, ана джан! Ня гядяр ки, мян сагам – бу олмайаджаг,
олмайаджаг, олмайаджаг! Мян буну баша дюшюрям!”
О, бирдян озюня гялиб дайанды.
“Олмайаджаг? Бунун олмамасы учюн сян ня эдяджяксян? Гадаган
эдяджяксян? Буна сянин ня хаггын вар? Бу хаггы алдя этмяк учюн сян
онлара ня вяд эдя билярсян? Университети гуртардыгдан, озюня гуллуг
тапдыгдан сонра бютюн талейини, бютюн гяляджяйини онлара хяср эдяджяйи-
ними? Биз буну сяндян эшитмишик, бу мялумдур, лакин инди? Ахы эля
инди, бу саат бир шей элямяк лазымдыр, буну баша дюшюрсянми? Бяс бу
саат сян ня эдирсян? Онларын озюню сойурсан! Ахы онлар йюз манатлыг
пенсийанын хесабына джянаб Свидригайловлардан бордж алыб сяня гёндя-
рирляр. Гяляджяк милйончу, эй онларын талейиня хаким олан Зевес, сян
онлары Свидригайловлардан, Афанаси Иванович Вахрушинлярдян ня иля
горуйаджагсан? Ня вахт горуйаджагсан? Он илдян сонра? Он иля кими
сянин анан лячяк тохумагдан, бир дя ки, агламагдан кор олар, йемя-
мязликдян азара дюшяр! Бяс баджын! Фикирляш гёр он илдян сонра, йяни бу
он илдя сянин баджын ня гюня дюшяр? Баша дюшдюнмю?
Бу гайда иля о, беля суалларла озюня азаб верир, оз-озюню хирс-
ляндирир, хятта бундан бир гядяр хязз алырды. Бурасы да вар ки, бу суал-
ларын хеч бири йени суал дейилди, хеч бири гяфилдян мейдана чыхмамышды,
хамысы кёхня, чохданкы суалларды. Бу суаллар чохдан она азаб верирди,
чохдан онун гялбини дидирди. Бютюн бу кядяр чохдандыр ки, онун гял-
биндя амяля гялмишди, о, гет-гедя артыб, бёйюйюрдю, сон вахтларда ися
йетишмиш, бир мяркяз атрафында топлашмышды, дяхшятли, фантастик, гейри-
тябии бир суал шяклини алмышды; бу суал онун гялбини узмюш, бейнини
йормушду, гяти олараг хяллини тяляб эдирди. Инди ися анасынын мяктубу
бирдян илдырым кими ону вурмушду. Айдындыр ки, инди о гяряк фяалий-
йятсиз отуруб кядярлянмяйяйди, азаб чякмяйяйди, бу мясяляляр хялл-
олунмаздыр” – дейя бу барядя йалныз дюшюнмякля мяшгул олмайайды,
мютляг, озю дя бу саат бир иш гёряйди. Хяр неджя олса бир гярара гялмяк
лазым иди, неджя бир гярар олурса-олсун, йа да...
Бирдян о озюндян чыхараг хяйяджанла деди:
– Йа да хяйатдан тамамля ал чякмяк! Мюти халда талейя бойун
аймяк, ону неджя варса, эляджя, озю дя хямишялик гябул этмяк, озюндя
олан хяр шейи богуб мяхв этмяк: фяалиййят гёстярмяк, йашамаг,
севмяк хюгугундан ал чякмяк!..
Бирдян Мармеладовун дюнянки суалы онун йадына дюшдю:
“Мёхтярям джянаб, даха гедиляси йер галмайыб сёзюнюн ня демяк
олдугуну баша дюшюрсюнюзмю, баша дюшюрсюнюзмю? Гяряк эля олсун
ки, хяр бир адамын хеч олмаса, бир гедиляси йери олсун!..”
Бирдян о диксинди: дюнянки фикир йеня дя онун хяйалындан сюрятля
отюб кечди. Анджаг о, бу фикрин отюб кечмясиндян диксинмяди. Ахы о би-
лирди,  о габагджадан хисс эдирди ки, бу фикир мютляг онун хяйалындан
“отюб кечяджякдир”, она гёря дя ону гёзляйирди; бир дя ки, бу фикир озю
дя тязя, дюнянки фикир дейилди. Анджаг фярг бурасында иди ки, бир ай бун-
дан аввял, хяля лап дюнянин озюндя бу фикир йалныз бир хяйал кими дейил,
йени, горхундж, онун хеч танымадыгы бир шякилдя мейдана гялмишди, о да
бирдян буну дярк этмишди... Онун башы гиджяллянди, гёзляри гаранлыг гятирди.
Джялд атрафына бахды: о, няйи ися ахтарырды. Отурмаг истяйирди, буна
гёря дя скамйа ахтарырды; бу заман о, К. булварындан кечирди. Ирялидя
бир скамйа гёрдю: ора гядяр йюз аддым оларды. Баджардыгы гядяр тез ора
гетмяйя башлады, анджаг йолда онун башына баладжа бир ахвалат гялди,
онун бютюн диггятини бир нечя дягигялийя джялб этди.
Скамйа ахтараркян о озюндян габагда бир арвад гёрдю; арвадла
онун арасында ийирми аддым йол оларды. Индийя гядяр гёзюня саташан
шейляря ахямиййят вермядийи кими габагда гедян бу арвада да аввял
хеч ахямиййят вермяди. Чох вахт о, мясялян, эвиня гедяндя, хансы
йолла гетдийини хеч билмязди вя артыг беля йеримяйя адят этмишди. Лакин
бу арвадда няся гярибя бир шей варды ки, илк бахышда адамын гёзюня
дяйирди вя о йаваш-йаваш Расколниковун диггятини джялб этмяйя баш-
лады; аввял истямядян, санки наразы халда, сонра ися гет-гедя диггятля
бу гадына бахырды. Бу гадындакы гярибя шей ня иди, – о, бирдян буну
билмяк истяди. Аввяла, йягин ки, бу чох джаван бир гыз иди, озю дя беля
исти хавада башы ачыг гедирди; чятир гётюрмямишди, алиня алджяк тахма-
мышды, ал-голуну да гюлмяли бир шякилдя ата-ата гедирди. Онун айниндя
йюнгюл ипяк парчадан палтар варды, буну да о чох гярибя геймишди,
йахасы йахшы дюймялянмямишди, дал тяряфдян дя, белинин устюндян
джырылмышды, джырылмыш шюлям йелляня-йелляня салланырды. Баладжа лячяйи
чылпаг бойнуна атылмышды, озю дя йан тяряфя айилмишди. Бундан алавя
айагы долаша-долаша, бюдряйя-бюдряйя, сянтирляйяряк йерийирди. Гызын
бу халы, няхайят, онун бютюн диггятини джялб этди. Гыза о скамйанын лап
кянарында гялиб чатды. Гыз скамйайа чатан кими озюню онун гыраг
тяряфиня йыхды, башыны скамйанын архасына гойуб гёзлярини йумду: гё-
рюнюр, о бярк йорулмушду. Расколников диггятля гыза бахан кими билди
ки, о амяллиджя сярхошдур. Беля бир шейя бахмаг она гярибя гёрюнюрдю,
хям дя ону дяхшятя салырды. О, хятта дюшюндю ки, бялкя сяхв эдир. Онун
гаршысындакы – кичик, гяшянг узлю, сарышын, лап джаван бир гызды, он алты,
йа бялкя он беш йашы анджаг оларды, узю чох гызармышды, хям дя эля бил
ки, бир аз шишмишди. Дейясян о, бу вязиййятдя чох аз шей баша дюшюрдю;
бир айагыны о биринин устюня ашырмыш, о бири айагыны гядяриндян артыг
габага узатмышды, билинирди ки, кючядя олдугуну йахшы дярк этмир.
Расколников отурмады, гетмяк дя истямяди; хейрят ичиндя онун
габагында дайаныб дурмушду. Бу булвар хямишя бош оларды, инди ися
саат икидя, хям дя беля бярк истидя хеч кяс йох иди. Бунунла беля бир
киши булварын гырагында алли аддым кянарда гялиб дайанды; айдын гёрю-
нюрдю ки, о да мюяййян бир мягсядля бу гыза йанашмаг истяйир. О да
йягин гызы узагдан гёрмюш, озюню она йетирмишди, анджаг Расколников
она мане олмушду. О, арабир аджыглы-аджыглы Расколникова бахырды, хям
дя чалышырды ки, Расколников онун бахдыгыны гёрмясин. О, бу джындыр
палтарлы адамын гетмясини сябирсизликля гёзляйирди. Мясяля айдынды. Бу
джянабын отуз йашы оларды; мёхкям бядянли, саглам, кёк бир адамды;
рянги аг-гырмызы, додаглары чяхрайы иди, назик быглары варды; чох шыг
гейинмишди. Расколников йаман аджыгланды, бирдян о бир бяханя тапыб,
бу шыг гейимли адамы тяхгир этмяк истяди. Бир дягигялийя гыздан узаг-
лашыб онун йанына гетди.
Йумругларыны дюйюнляди, хирсиндян кёпюклянмиш додаглары иля гю-
ля-гюля чыгырды:
– Адя эй, Свидригайлов! Бурада нийя дурмусунуз?
О адам гашларыны чатараг, ловга-ловга она бахыб тяяджджюблянди вя
джидди бир ифадя иля сорушду:
– Бу ня демякдир?
– О демякдир ки, итилин бурадан!
– Сян неджя джясарят эдиб буну мяня дейирсян, алчаг!
О, алиндяки гамчыны джялд Расколниковун устюня галдырды.
Расколников йумругларыны галдырараг онун устюня джумду, даха буну
нязяря алмады ки, бу мёхкям бядянли адам онун кими ики няфярин
охдясиндян гяля биляр. Лакин эля бу анда ким ися далдан ону бярк-
бярк тутду, онларын арасында бир гарадовой дайанды.
– Джянаблар, бясдир, иджтимаи йерлярдя адам далашмаз! – Сонра Рас-
колниковун джындыр палтарына бахараг, джидди бир халда она деди. – Сизя ня
лазымдыр? Сиз кимсиниз?
Расколников диггятля она бахды. Гарадовой гочаг солдан сифятли
бир адамды, аг быглары, бакенбардлары, ганан бахышлары варды.
Расколников онун голундан тутараг чыгырды:
– Мяня эля сиз лазымсыныз! Мян кечмиш тялябяйям, фамилийам
Расколниковдур... – Шыг гейимли джянаба сары дёняряк алавя этди: –
Истяйирсиниз буну сиз дя билин. – Сонра йеня гарадовойа дёндю: –
Гедяк сизя бир шей гёстяряджяйям...
Гарадовойун голундан тутуб, ону дарта-дарта скамйанын йанына
апарды...
– Бах, гёрюрсюнюз, лап сярхошдур, индиджя булварла гялирди; ким билир
нячидир, анджаг о ишин... сахибиня охшамыр... йягин харадаса ичириб алда-
дыблар... озю дя биринджи дяфядир, баша дюшюрсюнюз? Эля беля дя кючяйя
бурахыблар. Гёрюн палтары неджя джырылмышдыр, гёрюн айниня неджя гейди-
рилмишдир: палтары о озю геймяйиб, онун айниня гейдирибляр, озю дя бу
иши баджаран адам гейдирмяйиб, киши гейдириб. Бу айдын гёрюнюр. Инди сиз
бура бахын: далашмаг истядийим о шыг гейимли адам ки вар – мян ону
танымырам, биринджи дяфядир гёрюрям; о да индиджя йолда, хушу озюндя
олмайан бу сярхош гызы гёрмюшдюр, инди о чох истяйир ки, йахынлашыб бу
гызы аля кечирсин, гёрюрсюнюз дя, о ня вязиййятдядир – вя гётюрюб бир
йеря апарсын... Бу йягин ки, белядир; инанын ки, мян сяхв элямирям.
Мян озюм гёрдюм гызы неджя изляйирди, неджя онун далынджа дюшмюшдю,
анджаг мян она мане олдум. Инди о дуруб мяним гедяджяйими гёзляйир.
Одур, инди о бир аз гери чякилди, дуруб, гуйа папирос эшир... Неджя эляйяк
ки, бу гызы она вермяйяк? Неджя эляйяк ки, бу гызы эвляриня апараг – бир
фикирляшин!
Гарадовой бир анда мясяляни баша дюшдю. О, кёк джянабын мягся-
ди, албяття, айдынды; инди бу гыз галырды. Гарадовой иряли айилиб йахындан
диггятля она бахды, гыза ряхми гялдийи узюндяки ифадядян гёрюнюрдю.
Башыны йелляйя-йелляйя деди:
– Ах, йазыг гыз, йазыг гыз! О лап ушагдыр. Алдадыблар – бу йягиндир.
О, гызы чагырмага башлады: – Бура бахын, ханым гыз, харада йашайыр-
сыныз?
Гыз сярхошлугдан ахан йоргун гёзлярини ачды, сонюк бир нязярля
габагындакы адамлара бахыб али иля онлары рядд этди.
Расколников гарадовойа деди:
– Бура бахын, алын (о алини джибиня салыб ахтарды, бир аббасы пул чыхарт-
ды; демя пулу вармыш), алын, бир файтон тутун, тапшырын бу гызы эвляриня
апарсын. Анджаг неджя эдяк ки, гызын адресини биляк!
Гарадовой Расколниковдан пулу алыб йеня дя гыза тяряф дёндю:
– Ханым гыз, ай ханым гыз! Мян, бу саат файтон тутарам, сизи озюм
эвинизя апарарам. Хара апарым? Хя? Харада олурсунуз?
Гыз мызылдайараг:
– Итилин! Ал чякмязляр! – дейиб йеня дя али иля онлары рядд этди.
– Ах, ах, йахшы иш гёрмюрсюнюз! Ах, айыбдыр, ханым гыз, айыбдыр! –
Гарадовой йеня дя башыны йыргалады: бу хярякятиля о, хям гызы утанды-
рыр, хям она хайыфы гялдийини, хям дя оз наразылыгыны билдирирди. Сонра
Расколникова сары дёндю: – Бир ишя бахырсынызмы? – деди вя эля о саат
Расколникову йеня гёзуджу башдан-айага сюздю. Йягин ки, Расколни-
ков да она гярибя гёрюндю: озю беля джыр-джындыр ичиндя, амма пул
верир!..
Расколниковдан сорушду:
– Бу гызы сиз харада гёрдюнюз?
– Сизя дедим ахы: мяндян габагда сянтирляйя-сянтирляйя гедирди,
эля бурада, булварда. Скамйайа чатан кими озюню онун устюня йыхды.
– Пярвярдигара, гёр дюнйада ня биабырчылыглар олур! Беля джаван бир
гыз, амма озю кефли! Алдадыблар – эля белядир ки, вар! Гёрюрсюнюзмю,
палтарыны да джырыблар. Ах, гёр инди ня ахлагсызлыглар олур!.. Йягин йахшы
аилядяндир, касыб адамын гызыдыр... Инди беляляри чохдур... Уздян чох
зярифдир, эля бил ки, ханым гыздыр.
Гарадовой йеня дя она сары айилди.
Бялкя онун да беля гызлары вар, – “эля бил ки, ханым гыздырлар, озляри
дя зярифдирляр”, озлярини йахшы тярбийя алмыш гызлара охшадырлар.. вя хяр
джюр модабазлыга уймага башлайыблар...
Расколников ал-айага дюшяряк дейирди:
– Асас мясяля будур ки, гоймайаг гыз, бах, о аджлафын алиня дюш-
сюн! Ахы о да гызын исмятиня тохунар! Онун ня фикирдя олдугу эля
юзюндян гёрюнюр. Бир аджлафлыга бах, чыхыб гетмир!
Расколников бяркдян данышыр, али иля дюз ону гёстярирди. О да бу
сёзляри эшидиб, йеня дя аввял аджыгланмаг истяди, лакин дюшюняряк фикрини
дяйишди, йалныз хярарятля Расколникова бахды вя бунунла да кифайят-
лянди. Сонра йаваш-йаваш он аддыма гядяр гедиб йеня дайанды.
Гарадовой фикирли халда деди:
– Гызы онун алиня дюшмяйя гоймарыг, бу мюмкюндюр. Анджаг гыз
гяряк десин ки, ону хара апармаг лазымдыр, эля олмаса... – О, йеня дя
гыза сары айилди: – Ханым гыз, ай ханым гыз!
Гыз бирдян гёзлярини лап ачды, диггятля онлара бахды, эля бил ки, баша
дюшдю, скамйадан галхыб гялдийи тяряфя гетди.
Йеня дя онлары али иля рядд эдяряк деди:
– Бунлар ня хайасыз адамдыр, ал чякмязляр ки! – О йейин-йейин
гедир, амма бярк сянтирляйирди. Шыг гейимли адам онун ардынджа дюшдю,
лакин о бири хийабанла гедир вя гёзюню гыздан айырмырды.
Быглы гарадовой гяти бир ифадя иля:
– Нарахат олмайын, гоймарам ону апарсын, – деди. – Озю ися онла-
рын ардынджа йолланды.
Сонра ах чякяряк бяркдян деди:
– Эх, гёр инди ня ахлагсызлыглар олур!
Эля бу анда Расколникову санки няся санджды, эля бил ки, бир анда
онун бютюн фикирляри дяйишди.
Быглы гарадовойун ардынджа чыгырыб деди:
– Адя эй, бир бура бахын!
Гарадовой дёнюб бахды.
– Гойун гетсин! Сизя ня? Гойун гетсин! Гой гедиб айлянсин (буну
дейяндя шыг гейимли адамы гёстярди). Ахы сизя ня?
Гарадовой онун ня демяк истядийини баша дюшмюрдю, гёзлярини
хейрятля ачараг она бахырды. Расколников гюлдю.
Гарадовой:
– Э-ех! – дейяряк алини йелляди, шыг гейимли адамла гызын далынджа
гетди; гёрюнюр, Расколникову о, йа дяли, йа да бундан да бетяр бир шей
хесаб этмишди.
Расколников тяк галараг аджыглы-аджыглы оз-озюня деди:
– Мяним ийирми гяпийими дя апарды. Йахшы да, гой ондан да пул
алсын, гызы онунла бурахыб гетсин, бунунла да иш гуртарсын... Мян нийя
ахы озюмю габага вериб она кёмяк элямяйя гиришдим? Мян нячийям
ки, она кёмяк эдям? Она кёмяк элямяйя мяним хаггым вармы? Гой
онлар дири-дири бир-биринин богазыны узсюнляр – мяня ня? Мяним ня
хаггым варды ки, бу ийирми гяпийи она верим? Мягяр бу пул мянимдир?
Расколников бу гярибя сёзляри сёйляся дя гялбиндя агыр бир изтираб
дуйду. Бош галмыш скамйада отурду. Фикирляри дагылмышды... Умумий-
йятля, бу анда дюшюнмяк она изтираб верирди. О, тамамиля озюню унут-
маг, хяр шейи унутмаг, сонра да айылыб хяр шейи йенидян башламаг
истяйирди...
Расколников гызын скамйада отурдугу йеря бахыб деди:
– Йазыг гыз! Айыладжаг, аглайаджаг, сонра анасы биляджяк... Аввял ону
дёйяджяк, сонра бярк гамчылайаджаг. Бялкя дя рюсвайчылыгла эвдян го-
ваджаг... Говмаса да, Дарйа Франсовналар, хяр неджя олса, бу ишдян хя-
бяр тутаджаг, бу гыз да ора-бура гачмага башлайаджаг... Сонра дярхал
хястяханайа дюшяджяк... (бу хямишя о гызларда олур ки, онлар намуслу
аналарын йанында йашайырлар вя онлардан гизлинджя гязирляр), сонра... сон-
ра йеня хястяханайа... шяраб... мейханалар... ички дюканлары... сонра йе-
ня хястяхана... ики-уч илдян сонра да шикяст олурлар... джямиси дя он дог-
гуз, йа да он сяккиз ил йашайырлар... Белялярини гёрмямишям? Бу неджя
олурду? Эля хамысы да беля олурду... Тфу! Гой олсун! Дейирляр ки, бу эля
беля дя олмалыдыр. Дейирляр ки, гызларын филан фаизи хяр ил... хараса... йягин
ки, джяхяннямя гетмялидирляр ки, йердя галан учюн йер бошалтсынлар,
онлара мане олмасынлар. Фаиз! Онларын бу сёзляри, догрудан да, чох
гёзял сёздюр; бу сёзляр гёр неджя тяскинлик верян сёзлярдир, элми сёзляр-
дир! Дейилди ки, филан фаиз... демяли, хеч тяшвишя дюшмяк дя лазым дейил.
Агяр башга бир сёз олсайды, онда... бялкя дя нарахатлыг оларды... Ду-
нечка да бир гюн бу фаизя дюшя биляр!.. Буна да олмаса, башга бир фаизя!
Бирдян о дюшюняряк оз-озюня деди:
“Мян ахы хара гедирям! Гярибядир. Мян ахы хараса гедирдим.
Мяктубу охуйан кими йола дюшдюм... Хя, мян Василевск адасына,
Разумихинин йанына гедирдим, инди... йадыма дюшдю. Ахы нийя гедир-
дим? Неджя олду ки, Разумихингиля гетмяк фикри инди мяним аглыма
гялди? Бу чох гярибядир!”
Расколников оз-озюня тяяджджюб эдирди. Разумихин онун кечмиш
университет йолдашларындан иди. Гярибя бурасыдыр ки, университетдя оху-
йанда Расколниковун бялкя дя хеч йолдашы йох иди; о хамыдан кянарда
гязярди, хеч кясин йанына гетмязди, эвиня гялянляри дя чох кёнюлсюз
гябул эдирди. Буна гёря дя чох кечмяди ки, хамы ондан уз чевирди.
Расколников тяляблярин ня умуми йыгынджагларында, ня сёхбятляриндя,
ня айлянджяляриндя, ня дя башга бир ишляриндя иштирак эдярди. Дярсляри иля
чох мяшгул оларды, озюня йазыгы гялмязди, тялябяляр дя эля буна гёря
она хёрмят эдярдиляр, амма хеч кяс онун хатирини истямязди. О, чох
касыб иди, хям дя тякяббюрлю вя ловга иди, адама йовушмазды. Эля бил
ки, уряйиндя няся гизлядирди. Йолдашларынын бязисиня эля гялирди ки,
Расколников онлара – ушага бахан кими – йухарыдан ашагы бахыр, эля бил
ки, хям билик, хям сявиййя, хям дя агидя джяхятдян онлары отюб кеч-
мишдир, онларын агидясиня, марагына ибтидаи бир шей кими бахыр.
Амма нядянся Разумихинля узлаша билмишди; аслиндя буна узлаш-
маг да демяк олмазды: Расколников она даха артыг унсиййят гёстя-
рирди, онунла даха ачыг иди. Бурасы да вар ки, Разумихиня айры джюр алагя
бяслямяк дя мюмкюн дейилди: о сон дяряджя шян, уряйиачыг, чох садя,
хошхасиййят бир огланды. Лакин бу садялийин алтында дяринлик вя ляйагят
гизлянмишди. Онун ан йахшы йолдашлары буну баша дюшюр, хамы онун
хатирини истяйирди. О, агыллы иди, анджаг бязян садялёвхлюйю дя олурду. О,
захирян гёзягялимли иди: бойу уджа, арыг, сачы да гара иди; анджаг узюню
вахтлы-вахтында гырхдырмазды; хярдян шулуглуг да эдярди, хям дя чох
гюввятли сайылырды. Бир дяфя о геджя вахты бир мяджлисдя он ики вершок
бойу олан бир ганун гёзятчисини бирджя зярбя иля йеря сярмишди. О,
хядсиз дяряджядя ичя билярди, лакин хеч ичмяйя дя билярди. Бязян лап
йарамазджасына дяджяллик эдярди, лакин хеч дяджяллик этмяйя дя билярди.
Разумихинин бир йахшы джяхяти дя варды: хеч бир мювяффягиййятсизлик ону
тяшвишя салмазды, эля бил ки, хеч бир пис вязиййят ону рухдан сала
билмирди. О, лап тахтапушда да йашайа билярди, ан шиддятли аджлыга вя
сойуга дёзя билярди. О, чох касыбды; орда-бурда ишляйяряк пул газанар,
бунунла да биртяхяр башыны доландырарды. Зяхмятля пул газанмаг учюн
чох йерляр билирди. Бир ил о бютюн гышы отагындакы собасыны хеч йандыр-
мады, дейирди ки, бу даха хошдур, чюнки адам сойугда даха йахшы йатыр.
О да университетдян чыхмага мяджбур олмушду, амма бу чох сюрмя-
йяджякди: вар гюввясини гойараг тялясирди ки, оз вязиййятини тезликля
дюзялтсин, йеня дя дярся башласын. Расколников дёрд ай иди ки, онун
йанына гетмирди, Разумихин ися онун харада йашадыгыны билмирди. Ики ай
бундан аввял онлар неджя олдуса, кючядя бир-бириня раст гялдиляр;
Расколников узюню йана чевирди, хятта кючянин о бири тайына кечди ки,
Разумихин ону гёрмясин. Амма Разумихин ону гёрдюся дя йанындан
отюб кечди, достуну нарахат этмяк истямяди.
Беш.
Расколников йеня дя фикирляшяряк оз-озюня дейирди: “Догрудур, бу
йахында мян истяйирдим ки, Разумихиндян хахиш эдим, мяня йа дярс
тапсын, йа да айры бир иш... Лакин инди о, мяня неджя кёмяк эдя биляр? Эля
тутаг ки, дярс тапды, лап эля сон гяпийини мянимля бёлюшдюрдю, – агяр
бу гяпийи варса, – эля ки, дярс демяйя гетмяк учюн хятта озюмя узун-
богаз чякмя ала билдим, костйумуму да дюзялтдим... Бяли... сонра?
Дярсдян алдыгым гяпик-гурушла мян эдя билярям? Инди мяня бу
гядярми пул лазымдыр? Догрудан да, Разумихинин йанына гетмяйим
лап гюлюндждюр...”
“Нийя мян инди Разумихинин йанына гедирям” – суалы ону хятта
тясяввюр этдийиндян даха артыг тяшвишя салырды: о нарахат бир халда, эля
бил ки, лап адиджя бир хярякят олан бу шейдя озю учюн мяшум бир мяна
ахтарырды.
Тяяджджюбля оз-озюндян сорушду:
– Йохса мян догрудан да, бютюн ишлярими анджаг Разумихинин васи-
тясиля дюзялтмяк истяйирдим, дюшюнюрдюм ки, бютюн ишлярими Разуми-
хинин кёмяйиля хялл эдяджяйям?
О, фикирляшя-фикирляшя алныны овурду; гярибядир, хейли дюшюндюкдян
сонра, хеч гёзлянмяйян халда, бирдян санки тясадюфи олараг, онун
аглына чох гярибя бир фикир гялди.
Бирдян о, санки гяти бир гярар шяклиндя, лап сакитджя оз-озюня деди:
“Бяли... Разумихинин йанына... гедяджяйям, бу гятидир... амма инди
йох... онун йанына... о мясялядян сонра, онун эртяси гюню гедяджяйям,
о заман ки, о мясяля гуртармыш оладжаг, хяр шей йени гайдайа дюшя-
джяк...”.
Бирдян о, эля бил озюня гялди.
Скамйадан джялд галхараг хяйяджанла деди: “Ондан сонра? Мягяр
о оладжаг? Догруданмы оладжаг?”
О, скамйадан галхыб гетди: аз гала йюйюрюрдю, истяди гайыдыб эвя
гетсин, лакин эвя гайытмаг бирдян она сон дяряджя ийряндж гёрюндю: ахы
хямин о шкафа бянзяйян отагда, о буджагда бир айдан чох иди ки, бютюн
бу шейляр онун фикриндя амяля гялирди... Буну дюшюняряк о, баш алыб
гетди, анджаг хара гетдийини хеч озю дя билмирди.
Бядяниндяки асяби титряйиш гыздырма титрятмясиня чеврилди; о хятта
бир сойуглуг хисс этди: беля бярк истидя о ушюйюрдю. Санки гюджля, аз гала
лап гейри-шюури олараг, дахили бир зярурят нятиджясиндя, раст гялдийи
шейляря диггятля бахмага башлады, эля бил ки, айлянмяк учюн бир шей
ахтарырды, анджаг буна йахшы мювяффяг ола билмирди, тез-тез дюшюнджяйя
далырды. Сонра йеня дя диксиняряк башыны галдырыб атрафына баханда –
индиджя ня барядя дюшюндюйюню, хятта хара иля гетдийини дярхал уну-
дурду. Бу гайда иля о бютюн Василевск адасындан кечди, гялиб кичик
Невайа чыхды, кёрпюдян кечиб Адалара сары дёндю. Бу йерин йашыллыгы вя
тяравяти онун шяхярин тозуна, ахянгиня, бир-бириня сыхылмыш ири эвляря
ойрянмиш йоргун гёзляриня аввялджя хош гялди. Бурада хава бюркю
дейилди; ня уфунят, ня дя ички дюканлары варды. Лакин чох кечмяди ки,
бу йени, хош дуйгулар хястя, асяби дуйгулара чеврилди. Бязян о йашыллыг
ичиндя олан бир йайлаг эвинин габагында дайаныр, онун хасарындан ичяри
бахыр, эйванда вя талварда олан гейимли-геджимли гадынлара, багда
гачышан ушаглара тамаша эдирди. Хюсусиля чичякляр онун диггятини джялб
эдирди; о ан чох чичякляря бахырды. О, бязякли колйаскалара, атлы гадын-
лара, кишиляря раст гялирди; онлара марагла бахырды; лакин бу колйаскалар,
атлылар гёздян итян кими Расколников онлары унудурду. Бир дяфя дя
дайаныб оз пулларыны сайды: отуз гяпикдян азды. “Ийирми гяпик гарадо-
войа верди, уч гяпик дя Настасйайа мяктуб учюн, демяли, дюнян
Мармеладовлара йа гырх йедди, йа да алли гяпик вермишям”. О дюшюня-
дюшюня няйися хесаблайырды, лакин чох кечмяди ки, хятта пулу ня учюн
джибиндян чыхартдыгыны да унутду. Ашханайа охшайан бир йемяк дюканы
габагындан кечяндя бу онун йадына дюшдю, йемяк истядийини хисс
этди... Ичяри гириб бир гядяр араг ичди, устюндян дя хурушлу бир гутаб
йемяйя башлады. Гутабы йолла гедя-гедя йейиб гуртарды. О чохданды
араг ичмямишди, ичдийи бирджя гядях олса да дярхал она тясир этди. Айаг-
лары бирдян агырлашды, йатмага бёйюк бир мейил дуйду. Эвляриня сары
йолланды; лакин Петровски адасына чатанда дайанды; о лап йорулуб алдян
дюшмюшдю; йолдан кянара чыхыб колларын арасына гирди, озюню отун
устюня йыхды, о дягигя йухуйа гетди.
Инсан халсыз оланда, гёрдюйю йухулар чох вахт сон дяряджя габарыг,
айдын вя хяйата уйгун олур. Бязян бу йуху олдугджа дяхшятли бир шякил
алыр, лакин баш верян ахвалатын амяля гялдийи шяраит вя хадисянин гедиши
о дяряджя агласыган, о дяряджя инджя, тяфсилатлы олур, хям дя бу тяфсилатлар,
бядии джяхятдян бютюн хадисяйя, бу хадисянин долгунлугуна о гядяр
уйгун олур ки, йуху гёрян адам истяр лап Пушкин, йа Тургенев кими
сяняткар олсун, ойаг оланда бу кими шейляри хеч тясяввюр эдя билмяз.
Беля хястя йухулар узун заман йадда галыр, асябляри позулмуш вя
хяйяджан кечирян адамлара гюввятли тясир багышлайыр.
Расколников горхундж бир йуху гёрдю, хяля гясябядя йашаркян ке-
чиртдийи ушаглыг хяйаты йухусуна гирмишди. Гуйа йедди йашында иди,
байрам гюню, икинди вахты атасы иля бярабяр гясябянин кянарында гязир-
ди. Хава тутгунду, чох бюркю иди, атраф эйнян онун хафизясиндя галан
кими иди, хафизясиндян хейли силиниб гетдийи халда, инди, йухуда, даха
айдын гёрюнюрдю. Гясябя дюзянлик бир йердя иди, лап овудж ичи кими
гёрюнюрдю, атрафында хырдаджа бир кол да йох иди. Чох-чох узагларда, лап
уфюгдя бир мешя гаралырды. Гясябянин ан ахырынджы хасарындан бир нечя
аддым аралыгда бёйюк бир ички дюканы варды; атасы иля о гязмяйя чыхыб,
хямишя бу ички дюканынын габагындан кечяндя бу дюкан она чох пис
тясир багышларды, хятта ону горхуйа саларды. Ора хямишя адамла долу
оларды, чыгырыб-багырар, гяхгяхя иля гюлярдиляр, сёйюшярдиляр, хырылтылы,
богуг бир сясля охуйардылар, тез-тез дя далашардылар. Дюканын атрафында
хямишя сярхош вя горхундж сифятли адамлар авара-авара долашардылар...
Родион онлара раст гяляндя бярк-бярк атасына сыхылар, бютюн бядяни
титрярди. Дюканын габагындан кянд йолу кечирди, йол хямишя тозлу, тоз
да хямишя гара олурду. Йол гыврыла-гыврыла узаныб гедир, уч йюз аддым-
лыг мясафядян сонра гясябя гябристанлыгын йанындан сага бурулурду.
Гябристанлыгын ортасында дашдан тикилмиш йашыл гюббяли бир кился варды.
Бу килсяйя о, илдя ики дяфя, ата-анасы иля бярабяр гюнорта ибадятиня
гедярди, о заман ки, онун чохдан олмюш нянясинин арвахына дуа оху-
нарды; нянясини о хеч гёрмямишди. Онлар гедяндя хямишя озляриля
дясмала багланмыш аг нимчядя эхсан ашы апарардылар; аш ширин оларды,
дюйюнюн устюндя кишмишдян хач дюзялдярдиляр. Родионун бу килсядян,
килсядя олан гядим иконалардан, бир дя башы асян годжа кешишдян хошу
гялярди; иконаларын чоху чярчивясизди. Нянясинин, устюня сал даш салын-
мыш гябри йанында онун кичик гардашынын хырдаджа гябри варды; гардашы
алты айлыг олмюшдю; бу хадися онун хеч йадында дейилди; анджаг она
демишдиляр ки, сянин бир кичик гардашын варды, бу, онун гябридир; о да
хямишя гябристанлыга гяляндя диндар бир адам иди, хям дя адябля гар-
дашынын гябри устюндя хач вурарды, гябрин габагында баш айяр, ону
опярди. Инди о йухусунда гёрюрдю ки, атасы иля бярабяр хямин йолла, ички
дюканынын габагындан кечиб гябристанлыга гедирляр; о атасынын алиндян
йапышыб, горха-горха ички дюканына бахыр. Инди онун диггятини башга бир
шей джялб эдир: бу дяфя эля бил ки, джамаат сейря чыхмышдыр, бурада бир
йыгын гейимли-кеджимли мешшан, арвад, киши вя хяр джюр джана-джуна адам
варды, хамысы да сярхош иди, хамысы нягмя охуйурду; дюканын артырмасы
габагында бир араба дурмушду – бу гярибя, хям дя бёйюк бир араба иди.
Беля арабалара ири йюк атлары гошурлар, онларда мал вя чахыр чяллякляри
дашыйырлар. О, хямишя беля ири йюк атларына бахмагы хошларды: бунларын
йалы узун, гычлары йогун иди, айагларыны бир гайда иля атараг сакитджя
гедир, даг кими йюклянмиш арабаны чякиб апарырдылар, озляри дя хеч гюдж
вермирдиляр, эля бил ки, онлар учюн йюк арабасыны чякиб апармаг –
йюксюз гетмякдян даха асандыр. Инди ися, чох гярибядир, беля бир ири
йюк арабасына баладжа, арыг, сямянд бир йабы гошмушдулар. О, чох гёр-
мюшдю: беля бир кяндли йабысы, даг кими одун йюклянмиш, йа от йыгылмыш
бир арабайа гюдж веряряк тагятдян дюшмюш халда ону чякиб апарыр;
хюсусиля араба палчыга батанда, йа чухура дюшяндя йабылар даха артыг
гюдж верир, тагятдян дюшюр, мужикляр дя бу заман онлары гамчы иля бярк-
бярк дёйюр, хятта бязян гамчыны сифятляриня, гёзляриня вурурлар; Ро-
дионун да бу заман ата эля йазыгы гялярди, эля йазыгы гялярди ки, аз
галарды агласын, анасы ися беля халларда хямишя гялиб ону пянджярядян
кянара чякярди. Лакин бирдян хай-кюй гопду: ички дюканындан чыгыра-
чыгыра, нягмя охуйа-охуйа, балалайка чала-чала йекя-йекя мужикляр
чыхырды, хамысы да лап люл-гямбяр иди, айинляриндя гырмызы, гёй кёйняк,
чийинляриндя чуха варды. Онлардан бири хяля джаванды, йогун бойну, шиля
кими гырмызы, атли сифяти варды, о чыгырараг дейирди: “Отурун, хамыныз
отурун! Хамынызы апарарам, отурун!” Амма эля о саат гюлюш гопду,
хяйяджанлы сясляр эшидилди:
– Беля йабы бизи хеч апара биляр!
– Миколка, сянин аглын йериндядр, йа йох: беля баладжа мадйаны беля
арабайа гошарлар?
– Гардашлар, йягин ки, бу сямяндин ийирми йашы олар!
Микола:
– Отурун, хамынызы апарарам! – дейяряк йеня дя чыгырыб, биринджи
озю арабайа атылды, джиловлары гётюрюб габаг тяряфдя дик айаг устдя дур-
ду. Сонра йеня чыгырды: – Кяхяри дюнян Матвей апарыб, гардашлар, бу
мадйанджийяз ися анджаг мяним уряйими парчалайыр: мяня галса буну
олдюрярдим, хавайыджа йем йейир. Дейирям – отурун! Дёрднала бураха-
джагам! Дёрднала чападжаг!
О, гамчыны алиня алыб, хязз ала-ала йабыны дёймяйя хазырлашырды.
Адамлар гюлюшдюляр.
– Отурун, ня дурмусунуз. Эшидирсиниз, дёрднала чападжаг!
– Йягин, он илдир ки, о хеч йериндян дя сычрамайыб!
– Сычрайар!
– Гардашлар, йабыйа йазыгыныз гялмясин, гамчылары гётюрюн, хазыр-
лашын!
– Эля ха! Вурун!
Хамы гюля-гюля, мязяли сёзляр даныша-даныша арабайа долушурду.
Алты адам арабайа галхды, йеня дя минмяйя йер варды. Кёк, гырмызы-
сифят бир арвады да арабайа миндирдиляр. О, айниня гырмызы читдян палтар,
айагына йумшаг исти айаггабы геймишди, башына мунджуглу чутгу гой-
мушду, диши иля фындыг сындыра-сындыра гюлюрдю. Ора йыгышанлар да гюлюр-
дюляр; догрудан да неджя гюлмяйясян: беля алдян дюшмюш арыг бир йабы
бу гядяр адам долушмуш агыр бир арабаны дёрднала чапа-чапа неджя
апараджагдыр? Арабайа минян адамлардан икиси – ики джаван оглан, Ми-
колкайа кёмяк этмяк учюн о саат хяряси бир гамчы гётюрдю. “Хя,
тярпян гёряк!” – сясляри эшидилди. Арыг йабы вар гюджю иля арабаны дартды,
дёрднала чапмаг нядир, айагларыны гюджля атыр, гюджля йерийирди, гамчы
зярбяляри уч йердян онун устюня йагыш кими тёкюлюр, о анджаг ныггыл-
дайыр, йеря синирди. Арабадакы адамлар, йердяки джамаат даха бяркдян
гюлюшюрдю, лакин Миколка хирслянир, йабыны гязябля даха тез-тез гамчы-
лайыр, эля бил ки, догрудан да, онун дёрднала чападжагына инанырды.
Джамаатын ичиндян хявяся гялян бир оглан чыгыра-чыгыра деди:
– Гардашлар, гойун мян дя миним!
Микола да чыгырараг:
– Мин! – деди. – Хамыныз минин! Хамыны апараджагам! Дёйя-
джяйям!
О, гамчыны гамчы устюндян йабыйа эндирирди, эля дя гязяблянмишди
ки, билмирди ону ня иля вурсун.
Родион чыгырыб атасына деди:
– Ата! Ата джан! Онлар ня гайырыр? Ата, йазыг аты дёйюрляр!
Атасы да она:
– Гедяк, гедяк, огул – деди. – Ахмаглар кефлидирляр, надинджлик
эдирляр, гедяк, сян онлара бахма! – Истяди ону чякиб апарсын, лакин о
дартыныб озюню онун алиндян гуртарды, ня этдийини билмяйяряк, атын ус-
тюня йюйюрдю, лакин йазыг атын халы артыг пис иди.
Йабынын няфяси тутулурду, о, дайаныр, сонра йеня дя арабаны дартырды,
аз галырды ки, йыхылсын.
Микола чыгырырды:
– Иш ки, беля лду – олюнджя вурун! Вурун!
Джамаатын ичиндян бир годжанын сяси уджалырды:
– Сянин Аллахын йохдур, нядир, ай инсафсыз!
Бир башгасы алавя этди:
– Хеч гёрюнян шейдир ки, беля бир йабы бу гядяр йюкю апарсын?
Бир башгасы да чыгырырды:
– Олдюрярсян!
– Дяймя! Оз малымдыр! Ня истясям, эляйярям. Йеня дя минин!
Хамы минсин! Истяйирям ки, дёрднала чапсын!..
Бирдян хамы бир агыздан гяхгяхя иля гюлдю, бу сяс бютюн сясляри
батырды: йабы, гет-гедя артан зярбяляря давам гятирмяйяряк, шыллаг ат-
мага башлады. Хятта годжа да озюню сахлайа билмяйиб гюлюмсяди. Дог-
рудан да, беля арыг бир йабы оласан, хяля бир шыллаг да атасан!
Джамаат ичиндян ики джаван оглан чыхыб, хяряси бир гамчы гётюрдю,
йюрюйя-йюрюйя гетдиляр ки, аты йан тяряфдян дёйсюнляр.
Миколка:
– Узюня вурун! Гёзляриня вурун, гёзляриня! – дейя чыгырырды.
Арабайа минянлярдян ким ися багырды:
– Гардашлар, охуйаг! – Хамы бу фикря шярик олду. Хярджайи бир няг-
мя сяси эшидилди, дяф сяслянди. Нягяратда фит чалырдылар... Гырмызы палтар
арвад шаггылты иля фындыг сындырыб гюлюрдю.
Родион йабынын йаны иля йюйюрюр, йабыдан габага гачырды; гамчыны
атын гёзляриня вурурдулар, лап гёзляриня – о буну гёрюрдю! Аглайырды!
Уряйи парчаланыр, гёзляриндян йаш ахырды. Йабыны дёйянлярдян биринин
гамчысы онун узюня тохунду, о, буну хисс этмяди; о дярд ичиндя чыр-
пыныр, чыгырыр, аг сачлы, аг саггаллы годжанын йанына джумурду, годжа ися
башыны йелляйя-йелляйя онлары мязяммят эдирди. Бир арвад онун голун-
дан тутуб апармаг истяди, лакин о дартыныб арвадын алиндян чыхды, йеня
дя йабынын йанына йюйюрдю. Йабы даха лап алдян дюшмюшдю, лакин йеня
шыллаг атмага башлады.
Миколка гязябля чыгырды:
– Ай сяни гёрюм мурдар оласан! – О, алиндяки гамчыны йеря атды,
айилиб арабанын ичиндян узун, йогун бир йан дишляни чякиб чыхартды, хяр
ики али иля бир уджундан йапышыб йабынын устюня голайланды.
Адамлар хяр йандан чыгырышдылар:
– Кяляйини кясяджяк!
– Олдюряджяк!
Миколка:
– Мал мянимдир! – дейя чыгырды, – вар гюджю иля йан дишляни атын бе-
линя эндирди. Агыр бир зярбя сяси эшидилди...
Джамаат ичиндян:
– Вурун! Вурун! Ня дурдунуз? – сясляри эшидилди.
Миколка йан дишляни бир дя хавайа галдырды, агаджы вар гюджю иля йазыг
йабанын белиня золлады. Йабы дал айаглары устя йеря чёкдю, лакин йеня
дя йериндян сычрайыб арабаны дартды; о лап тагятдян дюшмюшдю, лакин
бютюн галан гюджюню топлайараг, арабаны гах сага, гах сола дартырды ки,
йериндян тярпятсин; ону алты адам хяр тяряфдян гамчыйа тутду, йан дишля
йеня дя хавайа галхыб онун белиня энди. Миколка голайланыб зярбясини
бир даха тякрар этди. О гязябиндян чылгынлашмышды, чюнки йабыны бир
зярбядя олдюря билмямишди!
Хяр тяряфдян чыгырышырдылар.
– Джаны ня бяркдир!
Беля ишлярин хявяскары олан бир адам джамаатын ичиндян чыгырыб деди:
– Гардашлар, бу саат лап йягин ки, йыхылар, онун даха иши битиб!
Бир башгасы да багырды:
– Балта иля вурун, балта иля! Бирдяфялик ишини битирин!
Миколка:
– Ай сяни мурдар оласан! Гери чякилин! – дейяряк хиддятля багырды,
йан дишляни йеря атды, арабанын ичиндян дямир бир лом чыхартды: – Чякил!
– дейиб чыгырды, вар гюджю иля голайланыб лому йазыг йабынын белиня эн-
дирди; йабы сянтирляди, чёкдю, дартынмаг истяди, лакин лом йеня дя онун
белиня энди; йабы йеря йыхылды, санки онун дёрд гычынын дёрдюню дя
бирдян кясмишдиляр.
Миколка:
– Ахырына чыхын! – дейя чыгырды, дяли кими арабадан йеря атылды. Бир
нечя няфяр гырмызысифят сярхош оглан алляриня кечян гамчыны, агаджы, йан
дишляни гапыб джан верян йабынын устюня джумдулар. Миколка йабынын йан
тяряфиндя дурду, лому онун белиня вурмага башлады. Йабы башыны узат-
ды, дяриндян кёксюню отюряряк олдю.
Джамаат ичиндян чыгырыб дедиляр:
– Ахыр ки, олдюрдю!
– Джаны варды, чапа иди!
Миколка алиндя лом чыгырды:
– Мал мянимдир! – Онун гёзляриня ган долмушду. О, айаг устюндя
дуруб бахыр, санки даха дёйюляси бир шей олмадыгына тяяссюф эдирди.
Джамаат ичиндян бир чох адам чыгыра-чыгыра деди:
– Догрудан да инсафын йохмуш!
Лакин йазыг ушаг артыг озюндя дейилди. О чыгырараг джамаатын ара-
сындан йабыйа сары йюйюрдю, онун гана булашмыш джансыз башыны гуджаг-
лады, ону опмяйя башлады, гёзлярини, додагларыны опдю... Сонра бирдян
айага галхды, хырдаджа йумругларыны сыхараг дяли кими Миколканын устю-
ня атылды. Атасы байагдан бяри онун ардынджа гачыр, ону тутмаг истяйирди,
ушаг Миколканын устюня атыланда ону тутду, джамаатын ичиндян чыхартды.
– Гедяк, гедяк! – деди. – Гедяк эвя!
Ушаг ичини чякся-чякя аглайараг деди:
– Ата! Онлар нийя ону... о йазыг аты... олдюрдюляр! – онун няфяси
тутулур, синяси сыхылыр, сёзляр синясиндян чыгырты иля гопурду.
Атасы она:
– Кефлидирляр... дяджяллик эляйирляр... бизя ня... гедяк! – дейирди.
О, атасыны гуджаглады, лакин онун синяси сыхылырды, о няфясини дярмяк,
чыгырмаг истяди, – эля бу анда йухудан айылды.
Расколников айыланда бютюн тяр ичиндя иди, сачы тярдян исланмышды,
няфяси тутулурду, о дяхшятля йериндян галхды.
Агаджын алтында отурду, дяриндян кёксюню отюряряк деди:
– Шюкюр Аллаха ки, бу анджаг йухудур! Бу нядир? Йохса гыздырма
башлайыр? Беля дя пис йуху олар?
Бютюн бядяни азгин иди, санки ону дёймюшдюляр, гялби тяшвиш вя
зюлмят ичиндя иди. Дирсяклярини дизляри устя гойуб башыны алляриня да-
йады.
Хяйяджанла деди:
– Илахи! Догруданмы, догруданмы мян балтаны гётюрюб онун тяпя-
синя чырпаджагам, онун башыны азяджяйям... йапышган кими исти ганын
ичиндя айагым сюрюшяджяк... гыфылы сындыраджагам... онун шейлярини огур-
лайаджагам, тир-тир асяджяйям; устюм-башым ган ичиндя... алимдя балта...
гачыб гизляняджяйям... Илахи, догруданмы беля оладжаг?
Буну сёйляркян о йарпаг кими асирди.
О, йеня дя хяйяджанла вя санки бёйюк бир хейрят ичиндя сёзюня
давам этди:
– Ахы бу нядир, мян эдирям? Ахы мян билирдим ки, буна дёзя
билмяйяджяйям, бяс онда ня учюн оз-озюмя индийя гядяр азаб верми-
шям? Хяля дюнян, дюнян мян... нюмуня учюн... буну элямяйя гедян-
дя... ахы мян дюнян лап йахшы билирдим ки, буна дёзя билмяйяджяйям...
Бяс инди ня этмяк истяйирям? Нийя мян бу вахта гядяр буна шюбхя
эдирдим? Ахы дюнян мян пиллякяндян дюшяндя озюм дедим ки, бу пис,
ийряндж хярякятдир, алчаг хярякятдир, алчаг... Мян йалныз буну
дюшюняндя башым гиджяллянди, дяхшятя гялдим...
– Йох, мян буна таб гятиря билмярям, таб гятиря билмярям! Гой,
гой эля лап бу мясялядя хеч бир шюбхяли йер олмасын, гой бу айда гят
эдилян шейляр лап гюн кими айдын, хесаб кими дюзгюн олсун! Илахи, ахы
мян буну эдя билмярям! Мян ахы буна таб гятиря билмярям, таб гятиря
билмярям! Нийя ахы, нийя ахы бу вахта гядяр мян...
Расколников айага галхыб тяяджджюбля атрафына бахды, о, санки бурайа
гялмясиня тяяджджюб эдирди. Сонра Т. кёрпюсюня сары гетди. Онун бянизи
агармышды, гёзляри од кими йанырды, бютюн узвляри гирдян дюшмюшдю,
лакин бирдян о, эля бил ки, йюнгюл няфяс алмага башлады, хисс этди ки,
дашыдыгы дяхшятли йюкю даха озюндян рядд этмишдир, – бу йюк чохдан
бяри онун гялбини сыхырды; онун гялбиндя бирдян-биря бир йюнгюллюк вя
динджлик амяля гялди. Аллаха йалварараг деди: “Илахи! Мяня йол гёстяр,
мян бу мялун... хяйалымдан ал чякирям!”.
Кёрпюдян кечяндя Невайа, батмагда олан гюняшин гырмызы, парлаг
шяфягиня, сакит-сакит бахды. Зяиф дя олса, о хятта йоргунлуг хисс этмир-
ди. Санки бир айдан бяри гялбиня чыхан чибан бирдян дешилмишди. Азадлыг,
азадлыг! О, инди джадудан, сехрдян, афсундан, вясвясядян азаддыр!
Сонралар о бу гюню вя бу гюндя башына гялян хадисяляри дягибя-
дягигя, нёгтябянёгтя, хиссябяхисся хатырларкян, хямишя бир шей ону
мёвхумата вараджаг дяряджядя тяяджджюбляндирирди, бу аслиндя чох да эля
фёвгяладя бир шей дейилди, лакин сонралар бу она хямишя онун талейини
мюяййянляшдирян бир шей кими гёрюнюрдю.
Бу ня иди? О, бир шейи хеч баша дюшмюрдю вя буну ня учюн этдийини
оз-озюня изах эдя билмирди, онда о йорулуб алдян дюшмюшдю, азиййят
чякмишди, онун учюн даха йахшы оларды ки, ан гыса вя кясмя йолла эвя
гайытсын, амма о, Сеннайа мейданындан хярляниб эвя гялди, онун
бурадан гетмяси хеч лазым дейилди. Бу доланбадж йол чох олмаса да,
айдын гёрюнюрдю ки, тамамиля артыгдыр. Буну о, ня учюн этмишди?
Дяфялярля эля олмушду ки, о хансы кючя иля эвя гайытдыгыны дуймамышды.
О, хямишя оз-озюндян сорушарды: бяс нийя ахы, бяс нийя ахы Сеннайа
мейданында (о мейдана гетмяк мяня хеч лазым дейилди) мяним учюн
беля мюхюм, беля хялледиджи, эйни заманда беля тясадюфи олан о гёрюш –
мяним хяйатымда эля бир анда, эля бир дягигядя, эля бир ахвал-рухий-
йядя олдугум заман баш верди ки, анджаг беля бир ахвал-рухиййядя,
беля бир вязиййятдя бу тясадюф мяним бютюн талейимя хялледиджи вя гяти
бир тясир багышлайа билярди. Санки Лизавета Ивановна гясдян мяни орада
гёзляйирди!
О, Сеннайа мейданындан кечяндя саат доггуз оларды. Столларын
устюндя, гутуларда алвер эдян бютюн баггаллар шейлярини йыгышдырыр,
дюканчылар дюканларыны баглайыб эвляриня гедирдиляр; алыджылар да
дагылышыб гедирди. Ашагы мяртябялярин ашханалары габагында мейдан-
дакы эвлярин чиркли вя уфунятли хяйятляриндя, хюсусиля ички дюканларынын
габагында чохлу вя чешид-чешид адам топлашмышды, хамысы да аснаф вя
джындыр палтарлы адамлар иди. Расколников эля-беля гязмяйя чыханда ан
чох бу йерляря, хям дя бу йерляря йахын олан кючяляря гялмяйи хош-
ларды. Бурада хеч кяс онун джындыр палтарына тяшяххюсля бахмазды;
бурайа хяр гейимдя гяля билярдин вя хеч дя озюню рюсвай этмяздин.
К. кючясинин тининдя бир мешшан, арвады иля бярабяр, ики стол устюня
сап, бафта, чит йайлыг вя башга шейляр гойуб сатырды. Онлар да эвя
гетмяйя хазырлашырдылар, лакин бир таныш арвад гялдийиндян башлары
сёхбятя гарышыб лянгидиляр. Бу таныш арвад Лизавета Ивановна иди; лакин
хамы она Лизавета дейярди; бу хямин коллежски регистраторша вя сялямчи
гары Алена Ивановнанын кичик баджысы иди ки, Расколников дюнян онун
йанына хям саатыны гиров гоймага, хям дя гёряджяйи иши сынагдан
кечирмяйя гетмишди... Бу Лизаветаны о чохдан таныйырды, хятта Лизавета
да ону бир аз таныйырды. Лизавета уджа бойлу, кобуд хярякятли, йён-
дямсиз, гыпыг, итаяткар, бир аз да гиджбясяр бир гызды; бир кёля кими
баджысынын итаятиндя иди, геджя-гюндюз онун учюн ишлярди; онун гаршысында
тир-тир асярди, хятта баджысы ону дёйярди дя; о да бунларын хамысына
дёзярди. Инди ися бу отуз беш йашлы гыз, алиндя дюйюнчя, далгын халда
мешшан арвадын габагында дуруб, диггятля онлара гулаг асырды. Онлар да
гызгын-гызгын она няся дейирдиляр. Расколников ону гёряндя гярибя бир
шей хисс этди, бёйюк бир хейрятя бянзяр бир хисс ону бюрюдю, аслиндя ися
бу тясадюфдя хейрят эдиляси бир шей йох иди...
Мешшан бяркдян дейирди:
– Лизавета Ивановна, сиз озюнюз буну шяхсян хялл эдяйдиниз. Сабах
саат йеддидя гялин. Онлар да гяляджякляр.
Лизавета санки буна джясарят этмяйяряк, далгын бир халда вя сёзю
узада-узада деди:
– Сабах?
Алверчинин арвады дирибаш бир арвадды, о, сёзляри тез-тез сёйляйя-
сёйляйя:
– Алена Ивановна сизин йаманджа гёзюнюзюн одуну алыбдыр ха, –
деди. – Мян ки, сизя беля бахырам – сиз лап кёрпяджя бир тифилсиниз! О
арвад да хеч сизин догма баджыныз дейил, огей баджыныздыр, амма гёр сизи
неджя алиня алыб!
Ари онун сёзюню кясди:
– Сиз бу дяфя Алена Ивановнайа хеч бир сёз демяйин – мяним
мясляхятим будур, дюз бизим йанымыза гялин. Бу иш сизин учюн алве-
ришлидир. Сонра баджыныз озю дя бунун алверишли олдугуну баша дюшяр.
– Хавахт гялим?
– Сабах саат йеддидя, онлардан да гялян оладжаг, озюнюз шяхсян
хялл эдярсиниз.
Арвад да алавя этди:
– Самавар да гойарыг.
Лизавета хяля дя фикирляшя-фикирляшя:
– Йахшы, гялярям, – дейиб агыр-агыр йериндян тярпянди. Раскол-
ников бу заман отюб гетди, даха бир шей эшитмяди. О, сакитджя гедирди,
чалышырды ки, бирджя кялмя дя сёз демясин. Онун дуйдугу иля тяяджджюб
йаваш-йаваш дяхшятя чеврилди, санки онун кюряйиня шахта долду. О,
бирдян, гяфилдян, хеч дя гёзлянилмядян билди ки, сабах ахшам дюз саат
йеддидя хямин гарынын баджысы Лизавета эвдя олмайаджаг. Гары иля дя бир
йердя йашайан йалныз о иди; демяли, гары ахшам саат йеддидя эвдя тяк
оладжаг.
Расколниковун мянзилиня бир нечя аддым галмышды. О, олюмя мях-
кум эдилмиш бир адам кими оз отагына гирди. Хеч бир шей хаггында дю-
шюнмюрдю, хеч дюшюня дя билмирди; лакин бирдян о бютюн варлыгы иля хисс
этди ки, онун даха ня сярбяст дюшюнджяси, ня дя ирадяси вардыр, хяр шей
бирдян-биря гяти сурятдя хялл олунмушдур.
Албяття, агяр о лап иллярля дайаныб алверишли бир вахт гёзлясяйди дя,
фикрини йериня йетирмяк учюн бундан алверишли, бундан йахшы бир вахт
тапа билмяйяджякди: инди бу фюрсят бирдян-биря онун алиня дюшмюшдю.
Хяр халда суи-гясд эдилян гарынын сабах, филан вахты, филан саатда эвдя
оладжагыны бир гюн аввялдян билмяк чятин оладжагдыр, хям дя буну эля
билмяк ки, бу тамамиля дюзгюн олсун, гяти олсун, аз тяхлюкяли олсун,
хеч бир тяхлюкяли соргу-суал вя ахтарыш лазым олмасын.
Алты.
Сонралар эля олду ки, о, мешшан арвадынын Лизаветаны ня учюн оз
эвляриня чагырдыгыны билди. Бу чох ади бир ахвалат иди, бунун хеч бир
хюсуси джяхяти йох иди. Шяхяря гялян, хям дя касыбланмыш аиляляр джюрбя-
джюр, шей-шюй, пал-палтар вя башга шейляр сатырдылар, – бунларын да, хамысы
гадынлара мяхсус шейляр олурду. Бу шейляри базарда сатмаг алверишли
олмадыгындан, онлар алверчи гадын ахтарырдылар, бунлары сатмаг учюн
онлара верирдиляр; Лизавета да бу ишля мяшгул олурду: бу шейляри о
мюяййян фаизля сатмагы бойнуна гётюрюрдю, гязиб сатырды, озюнюн дя
бу сахядя бёйюк тяджрюбяси варды, чюнки оз ишиндя чох дюзгюн иди,
хямишя дя шейин лап ахыр гиймятини дейярди, дедийи гиймятдян дён-
мязди, озю дя аз данышарды, йухарыда дедийимиз кими чох итаяткар вя
джясарятсиз иди...
Лакин Расколников сон вахтларда мёвхумата гапыларды. Бунун изи
онда, азджа силиниб гется дя, хяля узун заман галды. Бютюн бу ишдя о
сонралар хямишя гярибя вя сиррли бир джяхят гёрмяйя мейил эдирди, санки
хюсуси тясирлярин, бир-бириня уйгун гялян тясадюфи халларын бу ишдя
иштиракы олурду. Хяля гышда, Покорев фамилийалы таныш бир тялябя Харкова
гедяркян, сёхбят арасында она Алена Ивановнанын адресини сёйлямишди.
Расколниковун гиров гоймага шейи олса, онун йанына гедя билярди.
Расколников хейли вахт Алена Ивановнанын йанына гетмяди, чюнки дярс
дейирди, биртяхяр доланырды. Ай йарым бундан аввял гарынын адреси онун
йадына дюшдю; Расколниковун гиров гоймага йарарлы олан ики шейи
варды: бунлардан бири – атасынын кёхня сааты иди, бири дя баладжа бир гызыл
узюкдю; узюйюн уч хырдаджа дашы варды: эвдян гяляндя баджысы она йади-
гар вермишди. Расколников узюйю апарыб гиров гоймаг гярарына гялди.
Гедиб гарынын эвини тапды. Гары хаггында о эля айры бир шей билмяся дя,
илк бахышда она гаршы дярин бир нифрят дуйду; гарынын вердийи ики “билети”
алыб гетди, йолда пис бир ашханайа гирди. Чай истяди; отуруб бярк фикря
гетди. Онун башында йумуртадан дин вуруб чыхмаг истяйян джюджя кими,
гярибя бир фикир дин вурур, ону чох мяшгул эдирди.
Она лап йахын бир йердя башга бир столда, бир тялябя, бир дя джаван
бир забит отурмушду; Расколников ня бу тялябяни, ня дя забити таныйырды.
Онлар билйард ойнамышды, инди дя отуруб чай ичирдиляр. Бирдян о эшитди
ки, тялябя забитя коллежски секретарша, сялямчи Алена Ивановнадан даны-
шыр, онун адресини забитя дейир. Эля бирджя бу озю Расколникова гярибя
гёрюндю: о индиджя орадан гялирди, бурада да онун хаггында даны-
шырдылар... Албяття, бу тясадюфи бир шейдир; лакин о чох гярибя бир тясирдян
йахасыны гуртара билмядийи халда, инди дя эля бил ки, ким ися она оз
хидмятини гёстярмяк истяйир: тялябя бирдян хаман бу Алена Ивановна
хаггында оз йолдашына мялумат вермяйя башлады.
Деди ки:
– О чох йахшы арваддыр. Ондан хямишя пул алмаг олар. Джухуд кими
дёвлятлидир, бирдян лап беш мин дя веря биляр, хырда гировлардан да гери
дурмур. Бизим тялябялярдян чох адам онун йанына гетмишдир. Анджаг
озю йаман харамзада шейдир...
Сонра да бу Алена Ивановнанын неджя кинли, мурдар, шылтаг бир арвад
олдугундан данышмага башлады; деди ки, гировун вахтыны бирджя гюндж
геджикдирдинми – гойдугун шей батды. Шейин гиймятини дёрд дяфя аз ве-
рир, айда да беш, хятта лап йедди фаиз сялям алыр. Тялябя бундан башга
шейляр дя деди. Сонра буну да деди ки, о гарынын Лизавета адлы бир баджысы
да вар; гары озю баладжа, мурдар бир арваддыр, амма тез-тез баджысыны
дёйюр, ону хырдаджа бир ушаг кими тамамиля озюня табе элямишдир; лакин
бу Лизаветанын азы сяккиз вершок бойу вар.
Тялябя бяркдян:
– Бу озю дя хеч гёрюнмяйян бир шейдир! – дейиб гяхгяхя иля гюлдю
Онлар Лизавета хаггында данышмага башладылар. Тялябя онун ба-
рясиндя хюсуси бир иштахла данышыр, эля бир удждан да гюлюрдю, забит дя бё-
йюк бир марагла гулаг асырды; сонра тялябядян хахиш этди ки, Лизаветаны
онун йанына, туман-кёйняйини йамамага гёндярсин. Расколников
онларын данышыгындан бирджя кялмя дя сёз бурахмырды; бу сёхбятдян о
Лизавета хаггында хяр шейи билди: Лизавета гарынын кичик, хям дя ана-
дан айры, огей баджысы имиш, озюнюн дя отуз беш йашы вармыш. О геджя-
гюндюз баджысы учюн ишлярмиш, йемяйи дя о биширярмиш, палтары да о йу-
йармыш, бундан башга палтар тикиб сатармыш, хятта гедиб башгалары учюн
пула эв дя йуйармыш, газандыгы пулларын да хамысыны баджысына верярмиш.
Гарынын иджазяси олмадан хеч бир сифариш, хеч бир иш гёрмяйя ихтийары йох
имиш. Гары ися оз вясиййятини элямишдир, буну Лизавета озю дя билирмиш.
Гарынын этдийи вясиййятя гёря Лизаветайа стулдан-заддан башга хеч бир
шей, хеч бирджя гуруш да пул дюшмюрмюш. Пулун хамысы Н. губернийа-
сында олан бир монастыра чатаджагмыш, бунун да авязиндя гарынын арва-
хына хямихя дуа охунаджагмыш. Лизавета мямур гызы дейил, мешшан гызы
имиш; озю дя чох йёндямсизмиш, бойу чох уджа, гычлары чох узунмуш,
хям дя эля бил ки, чыхыб тярсиня битибмиш; хямишя кёхня чуст гейярмиш,
амма озю чох тямизкармыш. Тялябя хюсусиля бир шейя чох тяяджджюб эдир
вя гюлюрдю, бу да – Лизаветанын тез-тез икиджанлы олмасы иди.
Забит деди:
– Сян ахы дедин ки, о чох эйбяджярдир?
– Хя, гарайаныз бир шейдир, эля бил ки, гадын палтары геймиш салдатдыр,
амма хеч дя эйбяджяр дейил. Онун узюндя, гёзляриндя хош бир ифадя
вар. Бу чох хош бир ифадядир. Буна сюбут одур ки, о, чохларынын хошуна
гялир. Чох сакит, мюлайим, дилсиз-агызсыз, йола гялян, хяр шейя разы олан
бир гадындыр. Узюндяки тябяссюмю хятта гёзялдир.
Забит гюлдю:
– Дейясян о, сянин хошуна гялир?
– Гярибя олдугу учюн. Инди гёр мян сяня ня дейирям. Мян о
мялун гарыны олдюрярдим, вар-йохуну да талан эдярдим: – сонра тялябя
гызгын бир ифадя иля алавя этди: – Сяни инандырырам ки, хеч зярря гядяр
видждан азабы чякмяздим.
Забит йеня гяхгяхя иля гюлдю, Расколников диксинди. Бу чох гярибя
иди!
Тялябя гызгын бир халда сёзюня давам этди:
– Иджазянизля мян сяня джидди бир суал вермяк истяйирям. Албяття,
мян инди зарафат эдирдим; анджаг бир фикир вер: бир тяряфдян – мянасыз бир
хяйат кечирян, ахмаг, рязил, бядхах, хеч кяся лазым олмайан, аксиня,
хамыйа зийан йетирян хястя бир гары, эля бир гары ки, хеч озю дя билмир
ня учюн йашайыр, озю дя сабах-биригюн оз-озюня олюб гедяджяк. Баша
дюшюрсян? Баша дюшюрсян?
Забит гызышан йолдашына диггятля бахыб:
– Хя, баша дюшюрям! – дейя джаваб верди.
– Далысына гулаг ас. О бири тяряфдян дя – кёмяксиз галдыгларындан
хавайы йеря мяхв олуб гедян гяндж, саглам гюввяляр... бу гюввяляр дя
минлярджядир; хяр йердя дя белядир! Йюзлярджя, минлярджя гёзял ишляр,
тяшяббюсляр вар ки, бунлары хямин бу гарынын монастырда батыб гедяджяк
пулу иля дюзялтмяк олар! Бялкя дя йюзлярджя, минлярджя адамлар дюз йола
чыха биляр, онларджа аиля йохсуллугдан, дагылмагдан, фялакятдян, фа-
хишяликдян, зёхряви хястяханалардан хилас олар, – хамысы да онун пулу
иля! Ону олдюр, онун пулуну гётюр, – бу мягсядля ки, сонра бу пула
озюню бютюн бяшяриййятя, умуми ишя хидмят этмяйя хяср эдясян! Сян
неджя билирсян: хырдаджа бир джинайяти минлярджя йахшы иш йуйуб апармазмы?
Бир хяйатын авязиня чюрюмякдян, дагылмагдан хилас эдилмиш минлярджя
хяйат. Бир олян, онун авязиндя йюзлярджя дири галан инсан! – Бу ки, ади
бир хесабдыр! Умуми тярязидя бу ахмаг, бу бядхах, бу вярям хястя-
лийиня тутулмуш гарынын ахы ня чякиси, ня ахямиййяти вар? Онун ахя-
миййяти бир битин, бир мятбях гурдунун ахямиййятиндян артыг дейил;
хятта хеч онлар гядяр дя дейил, чюнки о гары башгаларына зийан йетирир. О,
башгаларынын хяйатыны йейир, бу йахында Лизаветанын бармагыны аджыгын-
дан эля дишлямишди ки, аз галды лап кяссинляр!
Забит:
– Албяття, о йашамага лайиг дейил, – деди, – анджаг бурада ахы тябият
вар.
– Эх, гардаш, ахы тябияти дюзялдирляр, она истигамят верирляр, бунсуз
мёвхумат ичиндя батыб богулмаг оларды. Бунсуз бирджя няфяр дя бёйюк
инсан олмазды. Дейирляр ки, “вязифя вар, видждан вар” – мян ня вязи-
фянин, ня дя виджданын алейхиня бир сёз демяк истямирям, – анджаг бир
бунлары неджя баша дюшюрюк? Дайан, сяня бир суал да верим. Гулаг ас!
– Йох, сян дайан; мян сяня суал веряджяйям. Гулаг ас!
– Вер гёряк!
– Бах, инди сян данышырсан, натиглик эляйирсян. Йахшы, де гёрюм: сян
озюн о гарыны олдюрярсянми?
– Албяття, йох! Мян буну адалят наминя дейирям. Мясяля бурада
мяним олдюрюб-олдюрмямяйимдя дейил...
– Мянджя, агяр сян буну озюн истямирсянся, онда бурада хеч бир
адалят дя йохдур!.. Гедяк, бир ал дя ойнайаг!
Расколников бёйюк бир хяйяджан ичиндя иди. Албяття, бунлар хамысы
чох тез-тез данышылан ан ади вя тязя сёхбятлярди, тязя фикирлярди, буну о
чох эшитмишди, анджаг башга бир шякилдя вя башга бир мёвзуда... Бяс ахы
нийя о беля сёхбяти, беля фикирляри мяхз инди эшитмяли олду, – бир халда
ки, онун оз бейниндя эля индиджя... эйнян беля фикирляр амяля гялмишди?
Бу ики шейин бир-бириня тясадюф этмяси хямишя она гярибя гёрюнярди...
Ашханада олан бу мянасыз сёхбят мясялянин инкишафында Расколникова
чох бёйюк тясир багышлады: эля бил ки, бу шей догрудан да, онун гисмя-
тиндя иди, онун алнына йазылмышды...
Сеннайа мейданындан гайыдан кими о, озюню диванын устюня йыхды,
дюз бир саат тярпянмядян отурду. Хава гаралырды; онун шамы йох иди,
лакин шам йандырмаг хеч онун аглына да гялмирди. Бу заман о бир шей
дюшюнмюшдюмю – буну о хеч вахт хатырлайа билмяди. Ахырда о байагкы
титрямяни вя ушютмяни хисс этди, баша дюшдю ки, диванда узанмаг да
олар, – буну баша дюшмяк она ляззят верди. Аз сонра гургушун кими
агыр бир йуху онун узяриня чёкдю, санки ону басыб азди.
О, хяддиндян артыг йатды, йуху гёрмяди. Настасйа сяхяр саат онда
онун йанына гяляндя ону итяляйя-итяляйя дя пясаб иди. Настасйа йеня
дя ону оз чайникиндя гятирмишди.
Настасйа чыгырараг аджыглы-аджыглы деди:
– Эля йатыр ха! Бу гядяр дя йатмаг олар?!
Расколников гюджля галхыб отурду. Онун башы агрыйырды. Айага ду-
руб хырдаджа отагында хярлянди, йеня дя гялиб диванын устюня йыхылды.
Настасйа чыгырды:
– Йеня йатырсан? Йохса азарламысан, няди?
Расколников джаваб вермяди.
– Чай ичирсян?
Расколников йеня гёзлярини йумду вя узюню дивара сары чевиряряк
гюджля деди:
– Сонра.
Настасйа онун йанында дайанды.
– Бялкя эля догрудан да азарлайыб... – дейяряк гайыдыб гетди.
Саат икидя йеня гялди. Бу дяфя суп гятирмишди. Расколников эля
байагкы кими йатмышды. Чайа хеч ал вурмамышды. Настасйа хятта бун-
дан инджиди дя, сонра да аджыглы-аджыглы ону итялямяйя башлады. Нифрятля
Расколникова бахараг деди:
– Нийя бу гядяр йатырсан?
Расколников галхыб отурду, анджаг йеня хеч бир сёз демяди, гёзюню
йердян галдырмады.
Настасйа сорушду:
– Азарлысан, нядир? – Йеня дя джаваб алмады. Бир аз сусдугдан сон-
ра алавя этди: – Хеч олмаса, бир кючяйя чых, гой сяня хеч олмаса кюляк
дяйсин. Йейяджяксян, йох?
Расколников зяиф бир халда:
– Сонра. Сян гет – дейиб алини йелляди.
Настасйа бир аз да дайаныб уряйи йана-йана она бахды, сонра чыхыб
гетди.
Бир нечя дягигядян сонра Расколников гёзюню галдырды, чайа вя
супа хейли бахды. Сонра чёряк гётюрдю, гашыг гётюрдю, йемяйя башлады.
О, анджаг уч-дёрд гашыг, озю дя иштахасыз йеди, эля бил ки, гейри-
шюури олараг йейирди. Инди башы аз агрыйырды. Сонра – йеня дя диванын ус-
тюндя узанды, анджаг даха йата билмяди; о узю устя, узюню балыша го-
йараг, хярякятсиз узанмышды. Йеня дя хяйалата далды, хамысы да гярибя
хяйалларды. Ан чох хяйалына гялян бу иди ки, о Африкада, Мисирдя бир
вахядядир. Карван дюшюб, дявяляр йеря чёкюб динджялир. Хяр тяряфдя
дёврлямя хурма агаджлары битмишдир. Хамы нахар эляйир. Амма о эля су
ичир, озю дя бирбаш булагдан, булаг эля бурададжа шырылдайа-шырылдайа
ахыр. Хава сяриндир; су да чох гёзял, думдуру вя сойугур, рянгбярянг
дашлар арасындан, гызыл кими бярг вуран тямиз гумлар ичиндян ахыр...
Бирдян о саатын вурдугуну лап айдын эшитди. Диксиниб гёзлярини ачды,
башыны галдырды, пянджяряйя бахды, саатын нечя олдугуну дярк этди,
бирдян, тамамиля озюня гяляряк, йериндян галхды, эля бил ки, ону ди-
вандан дартыб гопардылар. Пянджяси устюндя гапыйа йахынлашды, ону йа-
вашджа ачды, пиллякяндян сяс гялмирди, эля бил ки, хамы йатмышды. Дюнян-
дян бяри байгынлыг ичиндя йатыб галмасы, хеч бир шей этмямяси, хеч бир
хазырлыг гёрмямяси она сон дяряджя тяяджджюблю вя гярибя гёрюнюрдю...
Бялкя дя эля саат алты олмушдур... Бирдян о озюню итирмиш кими, байагкы
йухусундан вя кейликдян сонра бярк тяшвишя дюшдю.
Аслиндя, хазырланмалы шей дя аз иди. О хяр шейи тясяввюр этмяк хеч
бир шейи йаддан чыхармамаг учюн вар гюввясини топлады. Уряйи ися эля
дёйюнюрдю, эля сяслянирди ки, онун няфяс алмасы агырлашды. Аввяла, ил-
гяк гайырмаг вя ону палтойа тикмяк лазымды, – бу бир дягигялик ишди.
Алини балышын алтына сохуб, ора гойдугу туман-кёйняйин ичиндя лап
дагылмыш, йуйулмамыш, кёхня бир кёйняк сечиб чыхартды. Кёйнякдян
бир вершок эниндя, сяккиз вершок узунунда бир шюлям джырыб гётюрдю. Бу
шюлями икигат эляди; айниндяки – галын, памбыг парчадан тикилмиш мёх-
кям, ген йай палтосуну чыхартды (бу онун йеганя уст палтары иди),
шюлямин уджларыны ичяридян, палтосунун сол тяряфиня, голтугунун алтына
тикди. Тикяндя онун али асирди, лакин о ишин охдясиндян гялди, беля ки,
палтосуну тязядян айниня гейяндя байырдан хеч бир шей гёрюнмюрдю.
Ийняни, сапы о чохдан хазырламышды, кагыза бюкюб стол устюня
гоймушду. О ки, галды илгяк – буну о, озю чох усталыгла дюшюнюб тап-
мышды: илгяк балтадан отрю иди. Балтаны кючя иля алиндя апара билмязди
ки! Палтонун алтында гизлятся дя ону али иля тутмалы иди, – бу да нязяря
чарпа билярди. Инди ися илгяк варды: балтанын баш тяряфини бу илгяйя
кечиртдинми – балта онун голтугу алтындан, бютюн йол узуну сакитджя сал-
ланаджагды. Алини палтосунун сол джибиня салыб балтанын сапындан да тута
билярди ки, балта тярпянмясин. Бир дя ки, онун палтосу чох генди, лап
торба кими иди, алини джибиня гоймагла онун няся тутдугу байырдан билин-
мязди. Илгяк мясялясини о ики хяфтя бундан аввял фикирляшиб тапмышды.
Бу иши гуртардыгдан сонра алини “тюрк” диваны иля тахта дёшямянин
арасында олан энсиз бир дешийя сохду, сол тяряфи бармаглары иля йох-
лайараг, орадан гиров гоймаг учюн бир шей чыхартды: буну о чохдан
хазырлайыб орада гизлятмишди. Бу шей хеч дя гиров гойуласы бир шей
дейилди: бу – йахшыджа ряндялянмиш, бир парча хамар тахта иди, гюмюш
папирос габындан бёйюк олмазды. О, бир гюн гязяркян тахтаны тясадюфи
олараг бир хяйятдян тапмышды, хяйятдяки флигелдя бир эмалатхана вар
иди. Сонра бу тахтайа хамар, назик бир дямир лёвхяси дя алавя этди;
йягин бу нядянся гопмуш бир парча дямир иди, буну да о кючядян
тапмышды. Дямир лёвхя тахта парчасындан баладжа иди. Бунлары бир-биринин
устюня гойуб, сапла чалын-чарпаз бярк-бярк багламышды, сонра да
сялигя иля, гяшянгджя, тямиз, аг кагыза бюкмюшдю, сапла да тязядян эля
багламышды ки, ачмаг чятин олсун. Буну о илк аввял гарынын диггятини
джялб этмяк учюн этмишди: гарынын башы “гирову” ачмага гарышанда, о
фюрсят тапыб оз ишини гёряджякди. Дямир парчасыны ися тахтанын устюня она
гёря гоймушду ки, гары бу шейин тахтадан олдугуну баша дюшмясин.
Буну о чохданды ки, диванын алтында гизлядиб сахлайырды. Гирову чыхар-
дан кими хяйятдя ким ися чыгыра-чыгыра деди:
– Саат йедди чохдан олуб!
– Чохдан? Аман Аллах!
Тез гапыйа сары йюйюрдю, гулаг асды, шлйапасыны гапыб эхтийатла,
пишик кими, сяссиз-сямирсиз, он уч пилляли пиллякяни энмяйя башлады. О,
гяряк мятбяхдян балта огурлайайды – мясялнин ан мюхюм джяхяти дя
бу иди. Ишин балта иля гёрюляджяйини о чохдан хялл этмишди. Онун бир кёх-
ня гатлама баг бычагы да варды, анджаг бу бычага, хюсусиля оз гюджюня
архайын ола билмязди, буна гёря дя гяти олараг балта мясялясиндя гялиб
дайанды. Йери гялмишкян, бу иш барясиндя онун гябул этдийи гяти гярар-
ларын бир хюсусиййятини дя гейд этмяк лазымдыр. Бу гярарларын гярибя бир
хюсусиййяти вар иди: онлар гяти бир шякил алдыгджа – эля о саат да онун
нязяриндя бир о гядяр чиркин вя мянасыз олурду. Онун дахилиндя беля
язабвериджи бир мюбаризя гется дя, о хяля индийя гядяр, бирджя ан да олса,
оз фикринин йериня йетириляджяйиня гяти сурятдя инана билмямишди.
Хятта бязян эля олурду ки, о, бютюн мясяляни сон нёгтясиня гядяр
хялл эдир, гяти гярара гялирди, даха хеч бир шюбхяли йер галмырды, о да эля
бил ки, даха бу фикирдян – мянасыз, дяхшятли, мюмкюн олмайан бир шей
кими ал чякирди; йеня дя хядсиз мигдарда хялл олунмамыш мясяляляр вя
шюбхяляр галырды. О ки, галды балтаны тапмаг мясяляси – бу хырдаджа шей
ону хеч нарахат этмирди, чюнки бундан асан шей йох иди. Иш бурасындадыр
ки, Настасйа, хюсусиля ахшам чагы, тез-тез эвдян гедирди: йа гошунлара,
йа да дюкана гачырды, гапы да хямишя тайбатай ачыг олурду. Мянзил
сахибяси дя анджаг бунун устюндя онунла далашырды. Демяк, Раскол-
ников, лазым оланда, йавашджа мятбяхя гириб балтаны гётюряр, бир саатдан
сонра да (йяни иш гуртарандан сонра) гятириб йериня гойа билярди. Амма
бу ишин шюбхяли джяхяти дя варды. Тутаг ки, о, бир саатдан сонра гялиб
балтаны йериня гоймаг истяди, эля бу заман да Настасйа гялди...
Албяття, онда гяряк мятбяхин йанындан кечиб, Настасйанын йеня дя
эвдян гетмясини гёзлясин. Бялкя бу заман балта она лазым олду, –
онда ахтармага, чыгырмага башлар... Бу шюбхя догурар, йа да шюбхя
учюн бир сябяб олар.
Бунлар хырда-хуруш шейлярди, беля шейляр хаггында о хеч дюшюн-
мямишди, дюшюнмяйя дя вахт йох иди. О асас хаггында дюшюнмюшдю.
Хырда-хуруш шейляри ися сонрайа гоймушду: асас ишин мюмкюн олуб-
олмадыгына тамамиля инандыгдан сонра бу барядя дюшюняджякди. Лакин
асас мясялянин йериня йетирилмяси эля бил ки, гяти сурятдя мюмкюн олан
шей дейилди. Хяр халда бу онун озюня эля гёрюнюрдю. Мясялян, о хеч
тясяввюр эдя билмирди ки, бир вахт оладжаг, даха дюшюнмяйяджяк, галхыб
дюз ора гедяджяк... Хятта бу йахында о, озюню сынагдан кечирмишди
(йяни гарынын мянзилиня йахшы бяляд олмаг учюн онун йанына гетмишди)
– буну хеч дя джидди бир иш кими дейил, анджаг иши сынагдан кечирмяк учюн
этмишди, бу ниййятля этмишди ки: “Отуруб ня фикирляширям, гой гедим бир
озюмю сынагдан кечирим!” Озюню сынагдан кечирян кими дя буна таб
гятиря билмямишди, тюпюрюб гетмишди, оз-озюня бярк аджыгы тутмушду.
Амма беля баханда о эля бил ки, мясяляни ахлаги джяхятдян хялл этмяк
учюн бютюн тяхлилляри битириб гуртармышды: онун казуистикасы улгюдж кими
итилянмишди, о инди шюурла оз-озюня бир этираз тапа билмирди. Лакин бу
сон мясялядя о оз-озюня инанмырды, о инадла, кёляджясиня, бир кор кими
кянар шейлярдя этираз ахтарырды, санки ким ися ону мяджбур эдир, чякя-
чякя бу ишя апарырды. Анджаг хеч гёзлянмядян гялян вя хяр шейи
бирдян-биря хялл эдян бу ахырынджы гюн ися она аз гала гейри-шюури халда
тясир этмишди: эля бил ки, ким ися онун алиндян тутараг, дяфедилмяз
фёвгяладя бир гюввятля, хеч бир этираза имкан вермяйяряк, ону кор-
кораня оз ардынджа чякиб апармышды. Санки палтарынын уджу машынын
чархына илишмиш, машын да ону озюня сары чякмяйя башламышды.
Аввялляр – чох-чох аввял – ону бир мясяля марагландырырды; нийя
ахы аз гала бютюн джинайятлярин устю беля асанлыгла ачылыр вя аз гала бютюн
джанилярин изи беля айдынджа гёрюнюр? Буну дюшюняряк о гет-гедя
мюхтялиф, хям дя мараглы нятиджяляря гялди; Расколниковун фикринджя,
бунун асас сябяби джинайяти мадди джяхятдян гизлятмяйин мюмкюн
олмамасындан даха артыг, джанинин озюндядир, джинайят ишляркян джанинин,
бялкя дя бютюн джанилярин ирадя вя идраклары сон дяряджя зяифляйир, бунун
авязиндя онларда чох гярибя ушагджасына бир йюнгюлмяджазлыг амяля
гялир; бу да о заман баш верир ки, джинайят ишляйян адам идрак вя
эхтийаткарлыг даха чох лазым олур. Расколниковун агидясинджя, идракын
бу джюр думанланмасы, ирадянин зяифлямяси адамы бир хястялик кими
тутур, гет-гедя артыр, джинайят ишляняндян бир аз аввял ан йюксяк дяря-
джясиня чатыр; бу хал джинайят ишлянян вахта да, ондан бир гядяр сонра да
(бу бахыр джанинин шяхсиййятиня) – эля бу шякилдя давам эдир; сонра да,
башга хястяликляр кими о да кечиб гедир. Беля бир суал мейдана чыхыр:
хястяликми джинайяти догурур, йа джинайят озю, оз тябиятиня гёря, хямишя
бир нёв хястяликля йанашы мейдана гялир? – буну хялл этмяйя о озюндя
хяля эля бир гюввя хисс этмирди.
Расколников беля бир нятиджяйя гялдикдян сонра гят этди ки, шяхсян
онун озюндя, онун гёряджяйи ишдя беля хястяджясиня дяйишикликляр ола
билмяз, о, оз ишини йериня йетиряркян онун идракы вя ирадяси олдугу кими
галаджагдыр, озю дя анджаг она гёря галаджагдыр ки, онун гёрмяк истядийи
иш – “джинайят дейил”... Биз ону бу гярара гятириб чыхаран бютюн просесин
устюндян кечир, ондан бяхс этмирик; онсуз да биз чох габага гачмы-
шыг... Анджаг бир шейи алавя этмяк лазымдыр: ишин хягиги, халис мадди
чятинликляри онун зехниндя, умумиййятля, икинджи дяряджяли йер тутурду.
“Онларын узяриндя бютюн ирадя вя шюурун хёкмюню сахламаг лазымдыр;
буну сахлайа билдинми, – ишин бютюн тяфсилаты иля, онун ан инджя джяхятляри
иля таныш олмаг лазым гялдикдя онларын охдясиндян гялмяк мюмкюн-
дюр...”. Лакин иш башланмамышды. О, йеня дя гяти гярара гяляджяйиня чох
аз инанырды; лакин вахт гялиб чатанда хяр шей эля бил ки, тясадюфи олараг,
санки хеч гёзлянилмядийи халда, тамамиля башга джюр олду.
Пиллякяндян дюшяня гядяр лап хырдаджа бир шей ону чыхылмаз бир
вязиййятдя гойду. Мянзил сахибясинин мятбях гапысы хямишяки кими
тайбатай ачыгды; Расколников мятбяхя чатанда эхтийатла, гёзуджу ора
бахды: о билмяк истяйирди ки, Настасйа гется дя, эв сахибяси орададыр, йа
йох, агяр йохса онда эв сахибясинин отаг гапысы йахшымы багланмышдыр,
сонра эля олмасын ки, балтаны гётюрмяк учюн ора гиряндя эв сахибяси оз
отагындан ону гёрсюн. Лакин о бирдян гёрдю ки, Настасйа бу дяфя
няинки мятбяхдядир, хятта иш дя гёрюр, о буна хейрят этди: Настасйа
зянбилдян палтар чыхарыб ипдян асырды! Расколникову гёрюб алини
сахлады, она сары дёндю, Расколников орадан кечиб гедяня кими далынджа
бахды. Расколников узюню йана чевирди вя эля гетди ки, эля бил хеч бир
шей гёрмямишдир. Хяр халда иш битмишди: балтаны гётюря билмямишди. О
чох пис олду.
Дарвазайа чатанда дюшюняряк оз-озюня деди:
– Мян харадан, харадан бу фикря гялдим ки, бу заман о мютляг
эвдя олмайаджагдыр? Нийя, нийя ахы мян беля бир гярара гялдим. О,
аджынаджаглы бир вязиййятя дюшмюшдю, хятта эля бил лап алчалмышды да. О
гязябля оз-озюня гюлмяк истяйирди... Мянасыз, хейвани бир гязяб онун
гялбини бюрюдю.
Дарвазанын йанында дайаныб фикря гетди. Эля-беля, гязмяк учюн
кючяйя чыхмаг истямирди, – бундан зяхляси гедирди; гери гайытмаг да
истямирди, – бундан даха артыг зяхляси гедирди. О, дарвазанын йанында,
даландарын гаранлыг дахмасы габагында, мянасыз йеря дурараг оз-
озюня мызылданырды: “Беля бир фюрсят хямишялик алимдян чыхды!” Далан-
дарын да дахмасынын гапысы ачыгды. Бирдян о диксинди. Дахма иля онун
арасында ики аддымлыг йол варды. Дахманын ичиндя, тахтын алтында бир шей
парылдады... О атрафына бахды, хеч кяс йох иди. Пянджяси устюндя дахмайа
йахынлашды, ики пилляли пиллякяндян ашагы энди, астадан даландары сясляди.
“Элядир ки, вар, эвдя йохдур! Гёрюнюр, бу арада, хяйятдядир, чюнки
гапы тайбатай ачыгдыр”. Бирбаш балтанын устюня джумду (ишылдайан шей
балта иди). О, сюрятля джумуб балтаны тахтын алтындан (ики одун парчасы
арасындан) чякиб гётюрдю, палтосуна тикдийи илгяйя илишдирди, аллярини
джибиня гойуб дахмадан чыхды; хеч кяс ону гёрмяди. Гярибя сурятдя
гюлюмсяйяряк дюшюндю: “Агыл кёмяк элямяся – шейтан кёмяк эляр!”.
Бу хадися ону сон дяряджя рухландырды.
Йолла йаваш-йаваш, агыр-сянгинликля гедирди ки, хеч бир шюбхя
ойатмасын. Гялиб гедянляря аз бахырды, хятта чалышырды ки, адамларын хеч
узюня бахмасын, мюмкюн гядяр башгаларынын нязяриня чарпмасын.
Бирдян онун шлйапасы йадына дюшдю: “Аман Аллах! Уч гюн аввял пу-
лум да варды, бир фуражка да алыб шлйапаны дяйишмядим!”. Онун гял-
биндян бир лянят гопду.
Тясадюфян бир дюкана гёзуджу бахды, гёрдю ки, орада дивар саатында
сяккизя ону дягигя ишлямишдир. Хям тялясмяк, хям дя йолу доланбадж
гетмяк лазымды, эвя гяряк хярляниб о бири тяряфдян йанаша иди.
Аввялляр бу шейляри тясяввюр эдяндя о бязян эля гюман эдирди ки,
чох горхаджагдыр. Амма инди о чох да эля горхмурду; хятта хеч
горхмурду, бу анда ону кянар фикирляр дя мяшгул эдирди, анджаг бу чох
давам этмирди. Йусупов багынын йанындан кечяндя о хятта бурада
йюксяк фявваряляр гурмаг хаггында, бу фявварялярин бютюн мейдан-
ларда хаваны неджя йахшы тямизляйяджяйи хаггында чох дюшюндю. Гет-
гедя о башга бир фикря кечиб беля бир агидяйя гялди: бютюн Марс чёлюн-
дя баг салыныб Йай багы иля, хятта Йай багы да Михайловски багла бир-
ляшдирилсяйди – шяхяр учюн чох гёзял вя хейирли бир иш гёрюлмюш оларды.
Бирдян ону беля бир шей марагландырды: нийя гёрясян, бютюн бёйюк
шяхярлярдя адамлар йалныз зярурят гаршысында дейил, хям дя хюсуси бир
мейил гёстяряряк, шяхярин эля йериня кёчюб йашамаг истяйирляр ки,
орада ня баг вар, ня фявваря, йалныз чирк вар, уфунят вар, хяр джюр зир-
зибил вар?.. Бу заман о, Сеннайа мейданында гяздийини хатырлады вя бир
анлыга озюня гялди: “Бу ня бош-бош шейлярдир мян фикирляширям? Йох,
йахшысы будур ки, хеч бир шей фикирляшмяйим!”
Онун башындан беля бир фикир кечди: “Гёрюнюр эдам эдилмяйя
апарылан адамлар да йолда раст гялдикляри хяр шей барясиндя беля дюшю-
нюрляр”. Анджаг бу фикир илдырым кими кечди, о озю бу фикри тез сён-
дюрдю... Будур, даха чатмышдыр; бу эв, бу да дарваза. Бирдян харадаса
саат бир дяфя вурду. “Бу нядир? Йохса сяккизин йарысыдыр? Ола билмяз,
йягин габага гедир!..”
Онун бахтындан дарвазада бир хадися уз вермяди. Хяля она кёмяк
эдян шей дя олду: эля бу анда, санки гясдян, онун габагынджа, дарва-
задан хяйятя ири бир ат арабасы гирди; Расколников дарвазадан ичяри
гиряндя араба онун габагыны тутду, о хеч гёрюнмяди; араба дарвазадан
кечиб хяйятя гирян кими Расколников бир анда саг тяряфя бурулду.
Арабанын о бири тяряфиндя бир нечя адамын сяси эшидилирди: онлар чыгы-
рырдылар, мюбахися эдирдиляр. Анджаг ону хеч кяс гёрмяди, хеч кяс она
раст гялмяди. Бу бёйюк, дёрдбуджаг хяйятя бахан пянджярялярдян бир
чоху ачыгды, лакин о башыны галдырмады – гюджю йох иди. Гарынын мян-
зилиня галхан пиллякян йахында иди, – дарвазадан сага бурулан кими гё-
рюнюрдю. О артыг пиллякяндя иди...
Уряйи бярк-бярк дёйюнюрдю; няфясини дяриб, алини уряйинин устюня
гойараг сыхды, илгякдян асылмыш балтаны бир дя али иля йохлайыб дюзялтди,
эхтийатла, йаваш-йаваш пиллякянля галхмага башлады, галхдыгджа да
атрафына гулаг асырды. Пиллякяндя хеч кяс йох иди; бютюн гапылар баглы
иди; о хеч кяся раст гялмяди, икинджи мяртябядя бир бош отаг варды, гапысы
да тайбатай ачыгды; орада рянгсазлар ишляйирди, анджаг онлар дёнюб
бахмадылар. О дайаныб фикирляшди, йеня дя пиллякянля йухары галхды.
“Албяття, йахшы олар ды ки, бурада хеч кяс олмайайды... анджаг... хяля
бундан йухары ики мяртябя вар”.
Бу да дёрдюнджю мяртябя, бу да гапы, бу да гапы иля узбяюз мянзил,
ора бошдур. Учюнджю мяртябядя, гарынын мянзили гёрюнюр, бошдур: кюл-
мыхла гапыйа вурулан ад вяряги чыхарылмышдыр, – демяли, орада йаша-
йанлар чыхыб гетмишляр!.. Расколниковун няфяси тянгиширди. Бир анда
онун аглындан беля бир фикир кечди: “Бялкя гайыдыб гедим?”. Лакин о
оз-озюня джаваб вермяди; гулаг асмага башлады ки, гёрсюн гарынын
мянзилиндян сяс гялирми? Йох, хеч сяс-сямир гялмирди... Сонра йеня
пиллякянля ашагы бахараг гулаг асды, хейли, хям дя диггятля гулаг
асды...Сонра ися ахырынджы дяфя олараг йеня дя йан-йёрясиня бахды, уст-
башыны дюзялтди, озюню сялигяйя салды, бир даха али иля балтаны илгякдя
йохлады. Дюшюняряк оз-озюня деди: “Рянгим чох агармайыб ки?
Хяйяджанлы дейилям ки? Гары хяр шейдян шюбхялянян арваддыр... Йеня
бир аз гёзляйимми?.. Уряйимин дёйюнтюсю дайанана кими”.
Лакин уряйи сакит олмурду. Аксиня, эля бил ки, гясдян гет-гедя
даха бярк дёйюнюрдю, даха бярк, даха бярк... О, даха озюню сахлайа
билмяди, алини йаваш-йаваш узадыб зянг эляди. Йарым дягигядян сонра
бир дя, анджаг бу дяфя бяркдян, зянг эляди.
Джаваб верян олмады. Нахаг йеря зянг элямяйин мянасы йох иди,
бир дя ки, бу йарамазды... Гары, албяття, эвдя иди, лакин о хяр шейдян
шюбхялянян бир арвадды, озю дя тякди. Расколников онун вярдишляриня
бир аз бяляд иди... Гулагыны бир дя гапыйа кип дайады. Онун хиссляри хяд-
диндян артыг кяскинляшмишди (буну умумиййятля гюман этмяк чя-
тинди), йа догруданмы гапынын о узюндян сяс гялирди, – хяр неджя ися
бирдян о бир алин эхтийатла санки гапы дястяйиня тохундугуну, киминся
палтарынын эля бил ки, гапыйа сюртюняряк хышылдадыгыны эшитди. Ким ися
гапынын далында, лап гапы килидинин габагында, эйнян онун кими, гизлин-
джя дайаныб гулаг асырды вя эля бил ки, о да гулагыны гапыйа гоймушду...
Расколников гапы далында гизлянмядийини хисс этдирмяк учюн йерин-
дя тярпянди, бяркдян ня ися мызылдады, сонра бир дя зянг эляди, анджаг бу
дяфя йавашдан, тялясмядян зянги басды. Сонралар буну о ачыг-айдын
хатырларкян – бу онун хафизясиндя хямишялик хякк олунмушду, – о, бир
шейи баша дюшя билмирди: о вахт онда о гядяр хийлягярлик хараданды:
халбуки о анда онун аглы тез-тез торанлашырды, о, оз бядянинин варлыгыны
аз гала хеч хисс этмирди... Бир ан сонра джяфтянин ачылдыгыны эшитди.
Йедди.
Гапы ондакы кими азджа араланды, йеня дя гаранлыгдан ики кяскин
бахышлы, шюбхяли гёз онун узюня зиллянди. Бу заман Расколников озюню
итирди вя аз гала джидди бир сяхв бурахды.
О, тяк олдугу учюн гарынын горхаджагындан эхтийат эдирди, хям дя
оз гёрюнюшю иля ону архайын эдяджяйиня амин дейилди, буна гёря дя
гапыдан йапышыб озюня сары дартды ки, гары истяся дя гапыны ортя бил-
мясин. Гары буну гёрюб гапыны озюня сары дартмады, амма гапынын
дястяйини дя алиндян бурахмады, беля ки, Расколников гапыны озюня
сары чякяндя аз галды гарыны да дартыб пиллякяня чыхартсын. Расколников
гарынын гапы агзында дурдугуну вя ону ичяри бурахмаг истямядийини
гёрюб, бирбаш гарынын устюня йериди. Гары горхараг тез гери чякилди, истя-
ди она няся десин, анджаг эля бил ки, дейя билмяди, о, гёзлярини зилля-
йяряк она бахырды.
Расколников:
– Алена Ивановна, хош гёрдюк, – дейяряк сёзя башлады; о мюмкюн
гядяр сярбяст данышмаг истяди, анджаг сяси она табе олмады, гырылды вя
титряди, – мян сизя... шей... гятирмишям... йахшысы будур ки, гедяк ора...
ишыга...
Расколников буну дейяряк, хеч дявят олунмадыгы халда, бирбаш
отага кечди. Гары ону далынджа йюйюрдю, онун дили ачылды:
– Пярвярдигара! Сиз ахы ня истяйирсиниз?.. Сиз кимсиниз?.. Сизя ня
лазымдыр?
– Илтифат буйурун... Алена Ивановна... сизин танышынызам... Раскол-
ников... будур, гиров гятирмишям... онда демишдим гятиряджяйям...
Буну дейиб гирову она узатды.
Гары гирова бахды, анджаг эля о саат гёзлярини бу чагырылмамыш гона-
гын дюз гёзляринин ичиня зилляди. О, диггятля, хям дя аджыглы-аджыглы вя
шюбхя иля бахырды. Бир аз кечди, Расколникова хятта эля гялди ки, гарынын
гёзляриндя истехзайа охшар бир шей вар, эля бил ки, гары мясяляни баша
дюшмюшдюр. О хисс эдирди ки, озюню итирир, аз галыр ки, дяхшятя гялсин, эля
бир дяхшят ки, санки гары бир аз да беля бахса, йарымджа дягигя дя бир сёз
демяся – о, баш алыб гачаджаг...
Расколников да бирдян аджыглы-аджыглы деди:
– Сиз нийя эля бахырсыныз, гуйа танымырсыныз? Истяйирсиниз – гётюрюн,
истямирсиниз – башгаларынын йанына гедярям, мяним вахтым йохдур.
О, хеч буну демяк фикриндя дейилди, бирдян эля оз-озюня беля
чыхды.
Гары озюня гялди, гёрюнюр, гялян адамын гяти ифадяси ону уряк-
ляндирмишди.
– Атам. Нийя ахы сян бирдян... – сонра гирова бахараг сорушду: –
Бу нядир?
– Гюмюш папирос габыдыр: кечян дяфя ахы сизя демишдим...
Гары алини узатды.
– Сизин нийя беля рянгиниз гачыб? Будур, алляриниз дя асир! Атам,
йохса чиммисиниз?
Расколников гырыг-гырыг:
– Титрятмядир, – деди. Сонра алавя этди. – Йемяйя бир шей йохса...
истяр-истямяз адамын рянги гачыр... – Бу сёзляри о гюджля дейя билди. О,
йеня дя гюввядян дюшюрдю. Лакин вердийи джаваб хягигятя уйгун
гёрюндю; гары гирову ондан алды.
О бир дя Расколникова диггятля бахды, гировун агырлыгыны алиндя
йохлайараг сорушду:
– Бу нядир?
– Шейдир... папирос габыдыр... гюмюшдюр... Йохлайын...
– Амма эля бил ки, хеч гюмюш дейил... Гёр неджя дя багланыб!
Гары ишыга, пянджяряйя сары чеврилиб (ичяри бюркю олса да бютюн пян-
джяряляр баглы иди), “гировун” багыны ачмага чалышды вя Расколникову бир
нечя санийя лап башлы-башына бурахды, бу заман онун далы Расколни-
кова тяряф иди. Расколников палтосунун дюймялярини ачыб, балтаны ил-
гякдян чыхартды, амма тамам байыра чыхартмады, сол али иля палтосунун
алтында тутду. Онун алляри йаман зяифлямишди, о озю алляринин гет-гедя
кейидийини вя гурудугуну хисс эдирди. О горхурду ки, балта алиндян йеря
дюшя биляр... Бирдян онун башы эля бил ки, гиджяллянди.
Гары наразы халда:
– Буну неджя багламысан? – дейиб она сары дёнмяк истяди.
Инди даха бирджя ан да кеджикмяк олмазды. Балтаны тамам чыхартды,
ики алли йухары галдырды, озюню гюджля хисс эдяряк, санки хеч чятинлик
чякмядян, санки гейри-шюури олараг, балтанын кюпюню онун башына
эндирди. Бу заман эля бил онун хеч гюджю йох иди. Лакин балтаны бир дяфя
эндирдикдян сонра она гюдж гялди.
Гарынын, хямишяки кими, башы ачыг иди. Онун дян дюшмюш вя чохджа
йаг сюртюлмюш, ишылдайан сейряк сачлары, сичан гуйругу кими, назикджя
хёрюлюб пейсяриндя йыгылмыш, устюня дя бир сюмюк дарагын гырыгы сан-
джылмышды. Расколниковун эндирдийи зярбя дюз онун амгяйиня дяймиш-
ди, буна да онун баладжалыгы сябяб олмушду. Гары чыгырды, амма чох зяиф
чыгырды вя бирдян йеря чёкдю, лакин бу заман о аллярини башына сары гал-
дыра билмишди. “Гирову” хяля дя бир алиндя тутурду. Расколников бу
заман вар-гюджю иля балтанын кюпюню ики дяфя дя онун амгяйиня вурду.
Ган онун башындан сел кими ахды, о архасы устя йеря йыхылды. Раскол-
ников гери чякиляряк гарынын йыхылмасына имкан верди, эля о саат онун
узюня сары айилди: гары олмюшдю; гёзляри бяряляряк, эля бил ки, йериндян
атылыб чыхмаг истяйирди, алны вя узю ися гырышмыш, гыджлашараг эйбяджяр-
ляшмишди.
Расколников балтаны мейитин йанына гойуб эля о саат алини гарынын
саг джибиня салды: гары кечян дяфя ачары хямин бу джибиндян чыхартмышды;
Расколников ачары чыхараркян чалышырды ки, аллярини, палтарыны ахан гана
буламасын. Онун аглы тамамиля йериндя иди, шюуру думанлашмамышды,
башы да гиджяллянмирди, анджаг алляри хяля дя титряйирди. О хятта чох
диггятли иди, эхтийатлы тярпянирди, чалышырды ки, уст-башыны гана буламасын
– буну о сонра хатырламышды... Ачарлары дярхал чыхартды: ачарлар йеня
ондакы кими бир йердя иди, бир полад хялгяйя салынмышды. Ачарлары
гётюрюб эля о саат йатаг отагына йюйюрдю. Бу кичик бир отагды; ири бир
ряхлядя бир нечя икона, о бири диварын дибиндя ися бёйюк, тямиз бир
йатаг варды, йатагын устюня – гурама ипяк парчалардан узю олан памбыг
йорган салынмышды. О бири диварын да габагына камод гойулмушду. Чох
гярибядир: ачары камода салан кими вя ачарларын джингилтисини эшидян кими
онун бядяни эля бил ки, гыдж олду. Бирдян о йеня дя хяр шейи атыб гачмаг
истяди. Бу хал анджаг бир ан давам этди; даха гедж иди; гетмяк олмазды.
О, хятта оз-озюня гюлдю дя, лакин бирдян онун аглына башга бир горхулу
фикир гялди: бирдян она эля гялди ки, гары хяля сагдыр, йеня озюня гяля
биляр. Камоду вя ачарлары гойуб мейит олан йеря джумду, балтаны гётю-
рюб йеня дя гарынын устюня голайланды, анджаг вурмады. Онун олдюйюня
шюбхя этмяк олмазды. Айилиб йеня дя йахындан она диггятля бахды:
гадынын кялля сюмюйю парчаланмышды, хятта азджа да йана айилмишди.
Истяди бармагы иля йохласын, анджаг алини гери чякди: онсуз да мейитин ня
вязиййятдя олдугу айдын гёрюнюрдю. Ган онун башындан ахыб гёлмя
кими дурмушду. Бирдян о, гарынын бойнунда бир гайтан гёрдю; гайтаны
дартды; гайтан бярк иди, гырылмады, о гандан исланмышды. Чякиб башындан
чяхармаг истяди анджаг буна няся мане олурду. Сябирсиз бир халда
балтаны галдырды, истяди гайтаны джямдяйин устюндя вуруб кяссин, анджаг
буна джясарят этмяди; ики дягигя алляшяндян сонра, балтаны джямдяйя
вурмадан, гайтаны чох чятинликля кясиб гётюрдю; бу заман онун алляри
дя, балта да гана буланды. О, сяхв этмямишди: гайтана пул кисяси
тикилмишди. Гайтанда бири сярв агаджындан, бири дя мисдян гайрылмыш ики
хач, бир дя миналанмыш хырдаджа бир икона варды. Онларла бир йердя гай-
тандан полад хялгяси, узюк кими хырда даиряси олан баладжа, чиркли, мешин
бир кися асылмышды. Кися агзынаджан долу иди. Расколников ону гёздян
кечирмяйиб джибиня гойду, хачлары гарынын синяси устюня атды, бу дяфя
балтаны гётюрюб йеня дя йатаг отагына джумду.
О, чох тялясирди; ачарлары гётюрюб йеня дя камоду ачмаг истяди.
Анджаг ача билмирди: ачарлар камодун килидиня гирмирди. Онун алляри
асирди, амма ачарларын килидя гирмямяси бундан дейилди, о эля бир удж-
дан йанылырды: мясялян гёрюрдю ки, бу ачар гирмир, ону йеня дя килидя
сохурду. Бирдян онун йадына бир шей дюшдю вя аглына гялди ки, о бири
хырдаджа ачарларын йанында олан бу диш-диш дилли ачар гяряк камодун
ачары олмасын (кечян дяфя дя бу фикир онун аглына гялмишди), бу сан-
дыгын ачарыдыр, бютюн шейляр дя эля бялкя дя бу сандыгда гизлядилмишдир.
О дярхал чарпайынын алтына гирди: о билирди ки, гарылар беля сандыглары
чарпайынын алтына гойурлар. Элядир ки, вар: орада йекя бир сандыг варды,
узунлугу бир аршындан чох оларды; гапагы габарыгды; узюня гырмызы
тумадж чякилмишди, тумаджын да устюндя хырда мыхлар вурулмушду. Диш-
диш ачар о саат сандыга дюшдю. Расколников сандыгы ачды. Сандыгын лап
устюндя, аг дёшякагы алтында довшан дярисиндян бир гёдякджя варды,
гёдякджя устюня гырмызы гарнитур гойулмушду, алтында ися ипяк дон,
онун да алтында шал варды; ашагы гетдикджя эля бил гадын палтарындан башга
айры бир шей йох иди. Хяр шейдян аввял о гырмызы гарнитура алляринин
ганыны силмяйя башлады. “Гырмызы шейдир, бунда ган гёрюнмяз” –
дейяряк дюшюндю вя бирдян озюня гяляряк горху ичиндя фикирляшди:
“Аман Аллах! Йохса мян дяли олурам?”.
Лакин о, бу гадын палтарыны тярпядян кими бирдян гёдякджянин алтын-
дан бир гызыл саат чыхды. Расколников бютюн орадакы шейляри алт-юст
элямяйя башлады. Догрудан да палтарларын арасында чохлу гызыл шейляр
варды; йягин онлар гиров гойулмуш, лакин вахтында гери алынмамышды:
бунлар – билярзик, голбаг, гызыл саат зянджирляри, сырга, санджаг вя бир чох
башга шейлярди. Бу шейлярдян бязиси баладжа гутуларда ииди, бязиси дя чох
сялигя иля, эхтийатла ики гат гязет кагызына бюкюлмюшдю, хяр тяряфдян дя
виджля багланмышды. Расколников бир ан да лянгимядян бунлары шалва-
рынын вя педжяйинин джибляриня долдурмага башлады, дюйюнчяляри, гутулары
ачыб ичиндяки шейляри дя йохламады. Анджаг чох шей гётюря билмяди...
Бирдян эшитди ки, гары олан отагда ким ися гязир. О дайанды, мейит
кими донуб галды. Лакин хянирти кясилди, демяли, онун гулагына сяс
гялирмиш. Бирдян о лап айдынджа зяиф бир чыгырты сяси эшитди, йа да эля бил
ки, ким ися астадан вя гырыг-гырыг инлидяйяряк сусду. Сонра йеня дя
орталыга гябир сюкуту чёкдю, бу да бир йа ики дягигя давам этди. Рас-
колников сандыгын габагында чёмялтмя отуруб гёзляйир, гюджля няфяс
алырды, лакин бирдян йериндян галхды, балтаны гапыб о бири отага джумду.
Лизавета, алиндя бёйюк бир баглама, отагын ортасында дуруб, олдю-
рюлмюш баджысына бахырды; о донуб галмышды, рянги кятан кими агармышды,
озюнюн дя эля бил ки, чыгырмага гюввяси йетмирди. Расколниковун
йюйюря-йюйюря гялдийини гёрюб, йарпаг кими асмяйя башлады, узюнюн
азяляляри титряди, бир алини галдырыб агзыны ачды, лакин чыгырмады, гёзлярини
Расколниковун узюня дикяряк йаваш-йаваш гери чякилди, анджаг йеня дя
чыгырмады, санки чыгырмаг учюн хава чатмырды. Расколников, алиндя
балта, онун устюня джумду, Лизаветанын додаглары йазыг-йазыг бюзюлдю:
кёрпя ушаглар бир шейдян горханда вя гёзлярини горхдуглары шейя зил-
ляйяряк чыгырмаг истяйяндя додагларыны беля бюзюрляр. Бу бядбяхт
Лизавета о гядяр садя, о гядяр джясарятсиз вя мязлум иди ки, хятта хеч
узюню горумаг учюн аллярини дя галдырмады: лакин бу анда беля бир
хярякят ан зярури вя ан тябии бир хярякятди, чюнки балта онун узяриня
галдырылмышды. О анджаг бохча тутмадыгы сярбяст алини азджа йухары гал-
дырды. Лакин онун али узюндян чох-чох ашагыда иди, бу алини йаваш-
йаваш Расколникова сары узатды, санки бунунла Расколникову озюндян
узаглагдырмаг истяйирди. Расколников балтаны дюз онун тяпясиня эндир-
ди, эля о саат да балта алнынын уст тяряфини амгяйиня кими йарды. Лизавета
бир анда йеря сярилди. Расколников аввял озюню лап итирди, бохчаны гапыб
гётюрдю, сонра йеня дя ону атыб дяхлизя джумду.
Горху ону, хюсусиля хеч дя гёзлянилмяйян бу икинджи олюмдян
сонра, гет-гедя даха артыг бюрюмяйя башлады. О, истяйирди бурадан тез
гачыб гетсин. Агяр бу анда о дюзгюн гёрмяк вя дюзгюн дюшюнмяк
имканында олсайды, агяр о оз вязиййятинин чятинлийини, умидсизлийини,
чиркинлийини вя мянасызлыгыны тясяввюр эдя билсяйди, бурадан джаныны
гуртармаг, озюню эвя йетирмяк учюн ня гядяр чятинликляря раст гяля-
джяйини, бялкя дя хяля ня гядяр джинайяткар ишляр тутаджагыны баша дюш-
сяйди, чох ола билсин ки, о хяр шейи атар, эля о саат гедиб джинайят ишля-
дийини хябяр верярди, буну да горхдугу учюн дейил, йалныз тутдугу ишя
гаршы дуйдугу дяхшятя вя нифрятя гёря эдярди. Хям дя бу ишя гаршы
олан нифрят онун гялбиндя гет-гедя кюкряйяряк артырды. О инди гятиййян
сандыга сары гетмязди, хятта отага да гайытмазды.
Лакин ону йаваш-йаваш бир далгынлыг бюрюмяйя башлады, хятта эля
бил ки, о, фикря гедирди, эля анлар олурду ки, санки о оз-озюню унудурду,
йа да, даха догрусу, асас мясяляни унудур, хырда шейлярдян йапышырды.
О, мятбяхя бахыб гёрдю ки, орада тахт устюндя, ичиня йарыйа гядяр су
тёкюлмюш бир ведря вар, бу ведрядя о, аллярини вя балтаны йуйа билярди.
Онун алляри ганлы вя йапышган кими иди. Балтанын агыз тяряфини бирбаш
суйа салды, пянджярядя гырылмыш нялбякидя гойулан бир парча сабуну гё-
тюрюб, ведрянин ичиндя аллярини йуду. Сонра балтаны суйун ичиндян чыха-
рыб дямирини, сонра да сапынын гана буланмыш йерлярини хейли йуду, хятта
сабун да сюртдю, бу, уч дягигяйя гядяр вахт алды. Мятбяхин ичиндян ип
чякилмиш, ипдян дя гурумаг учюн палтар асылмышды; балтаны йуйуб гур-
тардыгдан сонра ипя сярилмиш палтара силди, сонра да пянджяря габагында
дуруб ону диггятля вя хейли гёздян кечирди. Ган изи галмамышды, анджаг
балтанын сапы хяля йаш иди. Балтаны чох диггятля палтосунун ичиндяки
илгяйя тахды, сонра да мятбяхин тутгун ишыгында ня гядяр мюмкюндюся
палтосуна, шалварына, узунбогаз чякмяляриня бахды. Илк бахышда эля бил
ки, устюндя хеч бир шей йох иди, анджаг чякмяляриндя лякя варды. Бир
джындыр гётюрюб ислатды, чякмяляринин ганыны силди. О, билирди ки, йахшы
бахмыр, бялкя дя онун уст-башында гёзя чарпан бир шей вардыр, анджаг о
буну гёрмюр. Отагын ортасында дуруб фикря гетди. Азабвериджи гара бир
фикир онун гялбиндя кюкряйиб галхды; бу фикир дейирди: сян дяли олмусан,
бу андан сян ня дюшюнмяк, ня дя озюню мюдафия этмяк игтидарын-
дасан, бялкя дя сян инди эля шейляр эляйирсян ки, буну хеч элямяк лазым
дейил... Расколников мызылдайараг: “Аман Аллах! Гачмаг лазымдыр,
гачмаг!” дейяряк дяхлизя джумду. Бурада о эля бир дяхшятля гаршылашды
ки, хяля омрюндя беля бир шей дуймамышды.
О, дайаныб бахыр вя оз гёзляриня инанмырды: дяхлиздян пиллякяня
чыхан байыр гапы, – хямин гапы ки, бир аз аввял зянгини вуруб орадан
ичяри гирмишди, – ачыгды, озю дя няинки ачыгды, хятта бир овудж ичи гядяр
аралы иди: ня килидлянмиш, ня дя джяфтяси вурулмушду, демяли, о, бура
гяляндян гапы эля беля дя галмышды! О ичяри гиряндя гары, бялкя дя
эхтийат эдиб багламамышдыр. Ах, илахи! Сонра ахы о Лизаветаны гёрдю!
Лизавета ахы бир йердян ичяри гирмяли иди, – о, неджя буну баша дюшмя-
мишдир? Лизавета дивары йарыб ичяри гирмяйяджякди ки!
Йюйюрюб гапынын джяфтясини вурду.
– Йох, йох, мясяля ахы бунда дейил! Гетмяк лазымдыр, гетмяк!..
Джяфтяни галдырыб гапыны ачды, пиллякянин устюндя дуруб гулаг асды.
Хейли гулаг асды. Ашагыда, хейли узагда, дейясян, дарвазанын
алтында ики адам чыгыра-чыгыра хёджятляшир, далашыр, сёйюшюрдю. “Онлара
ня олуб?..” Расколников дуруб сябирсизликля гёзляйирди. Бирдян сяс
кясилди: эля бил ки, гырыб атдылар. О чыхмаг истяйирди ки, бирдян учюнджю
мяртябядя гурулту иля байыр гапы ачылды, ким ися махны охуйа-охуйа
пиллякянля ашагы энмяйя башлады. Расколниковун фикриндян беля бир шей
кечди: “Онлар нийя беля сяс-кюй салырлар!” О йеня дя ичяри гириб гапыны
ортдю, гёзлямяйя башлады. Няхайят, бютюн сясляр кясилди, пиллякяндя
даха хеч кяс йох иди. Расколников айагыны пиллякяня гоймушду ки,
йеня айаг сясляри эшидилди.
Бу сяс чох узагдан, лап пиллякянин айагындан гялирди. Инди дя бир
шей онун йахшы йадындадыр: аддым сяси эшидян кими о, нядянся, хямин
адамын мютляг бурайа, дёрдюнджю мяртябяйя, гарынын мянзилиня гял-
дийиндян шюбхялянмяйя башлады. Нийя? Йохса бу айаг сяси айры джюр
сясди, бу сясдя башга бир мяна варды? Ким ися аддымларыны бир гайда иля
агыр-агыр атараг, тялясмядян гялирди. Будур, о биринджи мяртябяни кечди,
будур, йеня галхды; айад сясляри гет-гедя даха бяркдян эшидилди. Гал-
хан адам тёйшюйя-тёйшюйя, агыр-агыр няфяс алырды. Будур, учюнджю мяр-
тябяйя галхмага башлады. Бурайа гялир. Бирдян она эля гялди ки, санки
онун бютюн бядяни гуруду; йухуда адамын башына беля шей гялир: гё-
рюрсян ки, сяни говурлар, аз галыблар сяня чатсынлар, сяни олдюрмяк истя-
йирляр, сян де эля бил даша дёнмюсян, хеч аллярини дя тярпядя билмирсян.
Гялян адам дёрдюнджю мяртябяйя галхдыгдан сонра о, няхайят,
бирдян хярякятя гялди, джялд вя чевик бир халда дяхлиздян отага гириб
гапыны ортдю. Сонра джяфтяни галдырыб йавашджа йериня салды. Инстинкт она
кёмяк эдирди. Буну гуртардыгдан сонра эля о саат, няфясини гысараг, дюз
гапынын далында дайанды. О намялум адам да гялиб гапынын далында
дайанды. Онлар инди уз-узя дурмушду: бири гапынын о тайында, бири бу
тайында. Байаг гары иля дя о беля уз-узя дуруб гулаг асырды.
Гялян адам бир нечя дяфя дяриндян няфяс алды. Расколников балтаны
алиндя сыхараг фикирляшди: “Гёрюнюр кёк вя ири адамдыр”. Догрудан да,
бу шейляри о эля бил ки, йухуда гёрюрдю. Гялян адам зянги бярк чалды.
Тянякя зянгин сяси чыхан кими бирдян она эля гялди ки, отагда тяр-
пянян олду. О, хятта бир нечя санийя диггятля гулаг асды. Гялян адам
бир дя зянг эляди, йеня дайаныб гёзляди, бирдян сябри тюкяняряк вар
гюджю иля гапынын дястяйиндян йапышыб дартмага башлады. Расколников
джяфтянин атылыб дюшмясиня дяхшятля бахыр, джяфтянин индиджя ачыладжагыны
кют бир горху ичиндя гёзляйирди. Догрудан да, гапыны эля бярк дартыр-
дылар ки, джяфтя ачыла билярди. Расколников истяди джяфтяни али иля тутсун,
анджаг о адам буну дуйа билярди. Онун башы эля бил йеня дя хярлян-
мяйя башлайырды. Бир андан аглындан беля бир шей кечди: “Бу саат
йыхыладжагам!” Лакин гапынын далындакы намялум адам данышды, о да
дярхал озюня гялди.
Намялум адам эля бил чялляк ичиндян багырды:
– Бу нядир, йохса онлар беля бярк йатыблар, йа онлары богублар?
Мялунлар! Эй, Алена Ивановна, ай годжа ифритя! Лизавета Ивановна, ай
дюнйа гёзяли! Ачын гапыны! Ах, мялунлар! Бунлар йатыбдыр, нядир?
Сонра лап озюндян чыхараг, зянги ара вермядян вар гюджю иля бир он
дяфя дартыб сясляндирди. Айдын гёрюнюрдю ки, о забитяли, хям дя бу эвя
йахын адамдыр.
Эля бу анда, бир аз кянардан башга бир адамын айаг сяси эшидилди: о
аддымларыны хырда-зырда атыр, йейин-йейин йерийирди. Башга бир гялян
варды. Расколников аввял онун гялдийини эшитмяди.
Биринджи намялум адам хяля зянги дартырды. Тязя гялян адам бирбаш
она мюраджият эдяряк, уджа вя шян бир сясля чыгырды:
– Олмайа хеч кяс йохдур? Хош гёрдюк, Кох!
Расколников бирдян: “Сясиндян чох джаван адама охшайыр!!” – дейя
фикирляшди.
Кох:
– Ашши ким билир! Аз галмышды килиди сындырым. Сиз мяни харадан
танырыйырсыныз?
– Гялин хяля бир танымайым да! Ики гюн аввял Гамбринусда билйард
ойнайанда сизи далбадал уч ал удмадыммы?
– Хя-я-я...
– Демяли, бунлар эвдя йохдурлар? Гярибядир. Лап ахмаглыгдыр,
беля шей олар! Бу гары ахы хара гетмиш олар? Мяним онунла ишим вар.
– Мяним дя, атам, ишим вар!
Джаван оглан бяркдян деди:
– Ахы ня этмяк олар? Гойуб гедяк? Э-ех! Мян истяйирдим ки,
ондан пул алым.
– Албяття, гетмяк лазымдыр! Бяс ахы онда нийя вахт верир? Бу каф-
тар озю вахт тяйин эляйиб! Гяряк онда бир дя гялям. О хансы джяхян-
нямя итилиб гедиб – баша дюшя билмирям! Кафтар бютюн или эвдя отурур,
киф басыр, гычлары агрыйыр, инди дя бирдян дуруб гязмяйя гедиб!
– Даландардан сорушагмы?
– Няйи?
– Гёряк хара гедиб, ня вахт гяляджяк...
– Эх... беля шей олар... сорушмаг... Ахы о хеч йана гетмир... – Йеня
дя гапынын дястясиндян дартды. – Беля шей олар, ня эдяк, гедяк дя!
Бирдян джаван оглан чыгырды:
– Дайанын! Бир бахын: дартанда гапы гёр неджя араланыр!
– Ня дейирсян?
– Демяли, килидлянмяйиб, йяни джяфтяси вурулуб! Дартанда джяфтя гёр
неджя сяслянир, эшидирсиниз?
– Йох-а!
– Сиз буну неджя баша дюшюрсюнюз! Демяли: эвдя онлардан ким ися
вар. Хамысы чыхыб гетсяйди, гапыны байырдан килидлярдиляр, даха ичяридян
джяфтя вурулмазды. Бир бахын: эшидирсинизми, джяфтя неджя сяслянир? Ичяри-
дян джяфтяни вурмаг учюн адам гяряк эвдя олсун, – баша дюшюрсюнюз-
мю? Демяли ки, эвдя отурублар, анджаг ачмырлар!
Кох буна тяяджджюб эдяряк чыгырды:
– Бахо. Догрудан да белядир! Бяс ахы онлар нийя ачмырлар?
Гапыны хиддятля дартмага башлады.
Джаван оглан йеня чыгырыб деди:
– Дайанын! Дартмайын! Бурада иш айры джюрдюр. Сиз ахы зянг вурду-
нуз, гапыны дартдыныз, – ачмырлар... Демяли онлар икиси дя йа озюндян
гедиб, йа да...
– Неджя?
– Неджяси йохдур! Гедяк даландары чагыраг, гой гялсин озю онлары
айрылтсын.
– Ишя дюшмядик!
Онлар ашагы гетмяйя башлады.
– Дайанын! Сиз бурада дурун, мян даландарын далынджа гедим.
– Мян бурада нийя дурум?
– Бялкя бир шей олду!
– Йахшы да...
Джаван оглан одлу-одлу:
– Мян ахы мяхкямядя мюстянтиг олмага хазырлашырам! Бурада
йягин, йягин ки, бир шей вар! – дейиб йюйюря-йюйюря пиллякянля ашагы
енди.
Кох гапынын далында дайанды, зянги йеня дя йавашджа вурду, зянг
дя бир дяфя джингилдяди, сонра астадан, санки дюшюня-дюшюня, атрафына
баха-баха гапынын дястяйини алляшдирмяйя башлады: ону озюня сары
дартыр, ашагы басырды, йалныз джяфтянин вурулдугуну бир даха йягин этмяк
истяйирди. Сонра хыггана-хыггана айилиб ачар йериндян ичяри бахды: ичя-
ридян килидя ачар салынмышды, буна гёря дя хеч бир шей гёря билмяди.
Расколников дайаныб балтаны алиндя сыхырды. О, санки дяхшятли бир
йуху гёрюрдю. Онлар ичяри гиряндя хятта, о онларла вурушмага хазыр-
лашырды. Онлар ганынын зянгини вуранда вя шяртляшяндя, онун аглына бир
нечя дяфя беля бир фикир гялди: хяр шей бирдян гуртарсын, гапы далындан
чыгырыб онлары сяслясин. Бязян дя истяйирди ки, гапы ачылана кими онларла
сёйюшсюн, онлары аля салыб аджыгландырсын! Сонра оз-озюня деди: “Бирджя
тез олайды!”
– Бу мялун да гялмяз ки..
Вахт кечирди, бир дягигя кечди, ики дягигя кечди – хеч кяс гялмирди.
Кох йериндя гурджаланды.
Бирдян о сябирсизликля:
– Бу мялун да гялмяз ки, – дейя чыгырды вя чякдийи кешийи бурахыб,
узунбогаз чякмялярини пиллякяндя таггылдадараг тяляся-тяляся ашагы
енди. Айаг сяси кясилди.
– Илахи, мян ня эдим?
Расколников джяфтяни ачыб гапыны аралыды: сяс-сямир йох иди. Артыг
дюшюнмяйяряк бирдян байыра чыхды, гапыны баджардыгы гядяр кип ортюб
ашагы джумду.
Уч пиллякян дюшмюшдю ки, ашагыда бярк хай-кюй гопду. Инди озюню
хара сохсун? Гизлянмяйя йер йох иди. Йеня дя гарынын мянзилиня сары
гачды.
– Адя, эй, харамзада! Тут ону!
Ким ися ашагыда, мянзиллярин бириндян чыгыра-чыгыра байыра гачды; о
эля бил ки, йюйюрмяди, пиллякяндян узюашагы йыхылды. О, сяси йетдикджя
багыра-багыра дейирди:
– Митка! Митка! Митка! Митка! Митка! Сяни андыра галаса-ан!
Багырты джийилтийя чеврилди; сон сясляр артыг хяйятдян гялди; сонра хяр
шей сусду. Лакин эля о анда бир нечя адам, бяркдян вя тез-тез даныша-
даныша, пиллякяндян галхмага башлады. Онлар уч, йа дёрд няфяр иди.
Расколников байагкы джаван огланын уджа сясини эшитди. “Онлардыр!”
О, там умидсизлик ичиндя дюз онлара сары гетди: ня олар-олар! Га-
багымы кясиб сахларлар, – демяли, иш битди, сахламазлар, – йеня дя иш бит-
миш оладжаг: онун сир-сифяти йадларында галаджаг. Онлар бир-бириня йахын-
лашырлар: араларында бирджя пиллякян галырды. Бирдян хилас олдугуну хисс
этди! Бир нечя пилля ашагыда, икинджи мяртябядя, саг тяряфдя, гапысы
тайбатай ачылмыш бош бир отаг гёрдю: бу хаман рянгсазлар ишляйян
отагды; инди ися эля бил ки, онлар гясдян бу отагы бурахыб гетмишдиляр.
Йягин индиджя хай-кюйля чыхыб гачан онлармыш. Дёшямя тязяджя рянг-
лянмишди; отагын ортасында баладжа бир чялляк, бир дя ичиндя рянг вя
рянгсаз фырчасы олан бир сахсы гырыгы варды. Расколников бир анда бу ачыг
гапыдан ичяри гириб диварын далында гизлянди вя буну лап вахтында этди:
онлар артыг пиллякянин башында дурмушдулар. Сонра дёнюб ачыг гапынын
габагындан кечдиляр, бяркдян даныша-даныша дёрдюнджю мяртябяйя
галхдылар. Расколников дайаныб гёзляди, сонра пянджяси устя отагдан
чыхыб узюашагы йюйюрдю.
Пиллякяндя хеч кяс йох иди! Дарвазада да! Тез дарвазадан кечиб
кючяйя чыхды, сола дёндю.
Расколников чох йахшы билирди ки, чох гёзял билирди ки, инди онлар
мянзилин ичиндядир, гапынын да ачыг олдугуна чох тяяджджюб этмишляр, ахы
гапы индиджя баглы иди; инди онлар мейитляря бахырлар, бир дягигя
кечмядян онлар баша дюшяджяк вя тамамиля дярк эдяджякляр ки, гатил
индиджя бурададжа имиш, маджал тапыб онларын йанындан сивишиб кечмиш,
харадаса гизлянмиш, ордан да гачыб гетмишдир; йягин буну да анла-
йаджаглар ки, онлар йухары мяртябяйя галхана кими, о бош отагда
олмушдур. Бунунла беля Расколников илк дёнгяйя йюз аддым гядяр йол
галса да, аддымларыны чох йейинлядя билмязди. “Озюмю бир дарвазадан
ичяри версям, таныш олмайан кючялярдян бириндя дайаныб гёзлясям
неджя олар? Йох, олмаз. Бялкя балтаны бир йеря атам? Араба тутам?
Мюсибятдир! Мюсибят!
Будур, бу да дёнгя! Тиндян дёняндя онун йары джаны галмамышды;
инди о артыг йары хилас олмушду, о буну баша дюшюрдю: ондан аз шюбхя-
лянярдиляр; бир дя ки, бурада гедиш-гялиш, джамаат чох иди, о, бир гум
зярряси кими бу издихамын ичиндя итиб батырды. Лакин чякдийи азаб вя
изтираб ону эля алдян салмышды ки, о гюджля йерийирди. Тяр ондан дамджы-
дамджы ахырды; бойну бютюн исланмышды; гялиб канала чатанда ким ися
деди: “Гёр неджя кефлидир!”
Инди о озюню йахшы дярк этмирди; онун бу халы гет-гедя артырды.
Лакин о, канала чатанда бирдян диксиндийини хисс этди: бурада адам аз
иди, о, бурада даха артыг гёзя чарпа билярди, буна гёря дя истяди тиня
гайытсын. О аз галырды йыхылсын, бунунла беля доланбадж йолла, тамам баш-
га бир тяряфдян эвя гялди.
Хяйят дарвазасына чатанда онун хушу бир гядяр озюндя дейилди;
хяр халда анджаг пиллякяня айаг гойанда балта йадына дюшдю. Онун гар-
шысында чох мюхюм бир мясяля дурурду: о, гяряк балтаны йериня го-
йайды, озю дя эля гойайды ки, буну мюмкюн гядяр хеч кяс гёрмясин.
Бялкя дя балтаны хеч йериня гоймамаг, апарыб ону, сонра да олса,
башга бир хяйятя атмаг даха йахшы оларды, – анджаг о инди буну дярк
этмяк игтидарында дейилди.
Лакин иш йахшы гятирди. Даландарын гапысы ортюлю иди, амма гыфыл ву-
рулмамышды, демяли, чох эхтимал ки, даландар эвиндя иди. Анджаг о дярк
этмяк габилиййятини о гядяр итирмишди ки, дюз гедиб даландарын гапысыны
ачды. Даландар эвдя олуб сорушсайды ки, “ня истяийрсян?”, о бялкя дя
балтаны дюз онун алиня верярди. Лакин даландар инди дя орада йох иди:
апарыб балтаны аввялки йериня – скамйанын алтына гойду, хятта йеня
аввялки кими устюню одунла ортдю. Сонра о, лап отагына чатана кими,
бирджя адама да раст гялмяди. Эв сахибясинин гапысы ачыг иди. О оз
отагына гириб, неджя вардыса эляджя дя диванын устюня йыхылды. О йатма-
мышды, анджаг байгын бир халда иди. Агяр бу заман бир адам онун
отагына гирсяйди – о дярхал галхыб чыгырарды. Джюрбяджюр фикир гырыглары вя
парчалары онун бейниндя гайнашырды; лакин о чалышса да бунлардан хеч
бирини тута билмирди, хеч биринин узяриндя дайана билмирди...
Икинджи хисся.
Бу гайда иля о, чох узаныб галды. Бязян о эля бил йухудан айылырды;
бу заман гёрюрдю ки, геджя чохдан кечмишдир, амма йериндян галхмаг
хеч онун аглына да гялмирди. Няхайят, о гёрдю ки, хава ишыгланмышдыр.
О, архасы устдя диванда узанмышды, бютюн бядяни кечирдийи
байгынлыгдан хяля дя гатыб галмышды. Кючядян горхундж вя дяхшятли
фярйад сясляри гялирди: бу сясляри о хяр геджя, саат уч оланда оз
пянджяряси алтында эшидирди. Ону ойадан да бу сясляр иди: “Хя! Будур,
сярхошлар ички дюканындан чыхырлар, – дейя дюшюндю, – саат уч олар”. –
Бирдян айага галхды, санки ону ким ися дивандан дартыб гопармышды.
“Неджя? Саат уч олар?! Диванын устюндя отурду вя бирдян бютюн гёрдюйю
ишляр йадына дюшдю! Бирдян, бир анда хамысы йадына дюшдю!
Илк анларда о, эля бил ки, дяли оладжагды. Ону гярибя бир сойуг бюрюдю,
лакин бу сойуг хям дя титрятмядянди: о хяля йухуда икян титрямяйя
башламышды. Инди ися бирдян ону эля бир ушютмя тутду ки, аз галырды диши-
дишиня дяйсин, бютюн бядяни лярзяйя гялди. Гапыны ачыб гулаг асмага
башлады: эвдя хамы йатырды. Тяяджджюбля оз-озюня, йан-йёрясиня, отага
бахды, бир шейи баша дюшя билмяди: неджя олуб ки, ахшам о ичяри гиряндя
гапынын джяфтясини вурмайыб, хеч сойунмайыб, хятта шлйапасы да дийир-
ляниб йеря дюшмюшдюр, балышын йанындадыр. “Бириси ичяри гирсяйди ня
фикирляшярди? Фикирляшярди ки, мян сярхошам, амма...” О, пянджяряйя
сары джумду. Ишыг кифайят гядярди, – башдан-айага бютюн палтарыны тез
гёздян кечирди ки, гёрсюн бялкя устюндя ган лякяси вар... Лакин беля
олмазды: титрядя-титрядя бютюн палтарыны чыхардыб, йеня дя хяр йериня
бахды; хяр йерини – лап хяр сапыны, хяр хиссясини ойюр-чёйюр эляди, оз-
озюня инанмайараг буну уч дяфя тякрар этди. Дейясян, хеч бир из
галмамышды, анджаг о йердя ки, шалварынын балагы дидилиб сачаг-сачаг
салланырды – о сачагларда гурумуш ган лякяляри галмышды. Ири гатлама
бычасы гётюрюб бу сачаглары кясди. Дейясян, даха бир шей йох иди. Бир-
дян онун йадына дюшдю ки, пул кисяси вя гарынын сандыгындан гётюрдюйю
шейляр хяля дя джибляриндядир! Бунлары чыхарыб гизлятмяк хяля хеч онун
аглына да гялмямишди! Айниндяки палтарыны да гёздян кечиряндя бу
онун йадына дюшмямишди! Беля дя шей олар? – Дярхал онлары чыхарыб
столун устюня атмага башлады. Хамысыны чыхартды, хятта джиблярини дя
чевирди ки, онларда хеч бир шейин галмадыгына лап архайын олсун, сонра
апарыб хамысыны кюнджя тёкдю. Ашагы башда, лап буджагда, дивар кагызы
гопуб салланмышды: эля о саат бу шейляри апарыб буджага, катызын алтына
тяпди. Сонра айага галхды, даха да габарыг дуран буджага мянасыз бир
нязярля бахыб, севиня-севиня дюшюндю: “Йерляшди! Гой хамысы гёздян
узаг олсун, лап пул кисяси дя!” Лакин бирдян о дуйдугу дяхшятдян
сарсылды, мяйуслуг ичиндя пычылдайараг деди: “Аман Аллах! Мяня ня
олуб? Буну да гизлятмяк дейярляр? Беля дя шей гизлядярляр?
О, беля шейляр оладжагыны нязяря алмамышды, эля гюман этмишди ки,
анджаг пул оладжаг. Буна гёря дя габагджадан йер хазырламамышды; “Ахы
инди, мян няйя севинирям? Беля дя шей гизлядярляр? Мян лап аглымы
итирирям!” Алдян дюшмюш халда диванын устюндя отурду, эля о саат да
шиддятли бир ушютмя онун бядянини сарсытды. Гейри-ихтийари олараг стул
устюндяки гыш палтосуну чякиб устюня салды: бу онун лап джындырлашмыш
кёхня тялябялик палтосу иди; йуху вя байгынлыг йеня дя ону бюрюдю. О
хуша гетди.
Беш дягигя кечмямишди ки, о джялд йериндян галхды вя эля о саат
бёйюк хяйяджан ичиндя йеня дя гейдийи палтарын устюня джумду. – “Неджя
олду ки, мян йеня дя йатдым, ахы мян хяля хеч бир шей элямямишям!
Элядир ки, вар, элядир ки, вар: хяля илгяйи палтодан сёкюб гётюрмями-
шям! Беля бир шейи йаддан чыхартмышам! Беля бир дялил йаддан чыхыб!”
Дартыб илгяйи гопартды, ону тез-тез парчалайыб, балышынын алтындакы
туман-кёйняйин арасына дюртдю. Отагын ортасында дуруб деди: “Йыртыг
кятан гырыглары гятиййян шюбхя ойатмаз; дейясян элядир, дейясян эля-
дир”. Озю ися гяргин бир халда бютюн диггятини топлайараг йеня дя атра-
фына, дёшямяйя, хяр йеря бахмага башлады: бялкя бир шей йадындан чы-
хыб? О хяр шейини, хятта хафизясини дя, хятта лап ади дюшюнмяк габилий-
йятини дя итирмяк узря олдугуну йягин билир вя бундан чох агыр изтираб
чякмяйя башлайырды. – “Бу нядир? Йохса индидян башланыр? Йохса бу
едамдыр башланыр? Одур, одур, элядир ки, вар!” Догрудан да, шалварынын
балагындан кясдийи сачаглар отагын ортасында, дёшямянин устюндя атылыб
галмышды: ким ичяри гирся, буну гёря билярди! Бирдян йеня дя гямгин вя
овгаты тялх бир адам кими хяйяджанла деди: “Ахы мяня ня олуб эй!”.
Бу йердя онун аглына гярибя бир фикир гялди: бялкя дя мяним бютюн
палтарым гана буланмышдыр, бялкя дя палтарымда чохлу ган лякяляри вар,
анджаг мян бу лякяляри гёря билмирям, она гёря ки, дюшюнджям зяифля-
мишдир, парчаланмышдыр... Аглым чашмышдыр... “Бирдян онун йадына дюш-
дю ки, ахы пул кисясинин устюндя дя ган варды!” Пахо! Демяли, джибим дя
гяряк гана булашмыш олсун, чюнки мян пул кисясини джибимя гойанда хеч
онун ганы гурумамышды!” Бир анда джибини чевириб бахды; эляди ки, вар:
джиб астарында да ган изи, ган лякяляри варды! Дяриндян вя севинджля няфяс
алараг галибиййятля дюшюндю: “Демяли, мян тамам аглымы итирмя-
мишям, озюм ки, буну дуйуб баша дюшдюм, демяли, хяля дюшюня били-
рям, хафизям дя вар; анджаг мяндяки бу хал титрятмя зяифлийидир, бир
анлыга давам эдян байгынлыгдыр”. Буну дейиб шалварынын сол джибини дар-
тыб гопартды. Бу заман гюн ишыгы узунбогаз чякмясинин сол тайына
дюшдю: чякмянин бурнундан гёрюнян джорабына эля бил ки, лякя варды!
Тез чякмясини чыхартды: “Догрудан да лякя вардыр!” Джорабынын бютюн
бурнуна ган хопмушду; гёрюнюр, онда эхтийатсызлыг эдиб, айагыны ган
гёлмясиня басмышдыр... “Инди мян буна ня эдим? Бу джорабы, бу сачаг-
лары, бу джиби ня эдим, хара гойум?”.
Расколников бунларын хамысыны алиня йыгыб отагын ортасында дур-
мушду. “Собайа атым? Хяр шейдян аввял собайа бахаджаглар. Йанды-
рым? Няйнян йандырым? Хеч кибрит дя йохдур. Йох, йахшысы будур ки,
хамысыны апарым атым. Хя! Атмаг йахшыдыр!.. – дейяряк диванда отурду.
– Озю дя бу саат, бу дягигя, лянгимядян...”. Лакин шейляри апарыб ат-
маг авязиня, онун башы йеня дя балыша сары айилди; йеня дя шиддятли бир
ушютмя онун бядянини бум-буз бузлатды; о йеня дя шинелини устюня
чякди. Бир нечя саат бу фикирляр онун хяйалындан джошгунлугла отюб
кечди: “Бах, эля бу саат хамысыны апарым атым, сонрайа гоймайым, гой
гёздян узаг олсун, тез, тез!”. О бир нечя дяфя джяхд эляйиб дивандан
галхмаг истяди, анджаг галха билмяди. Йалныз гапынын бярк-бярк дёйюл-
мяси ону тамам йухудан ойатды.
Настасйа чыгыра-чыгыра йумругу иля гапыны бярк-бярк дёйюрдю:
– Ач гапыны! Олмюсян, нядир? Эля кёпюр ха! Бютюн гюню ит кими
кёпюр! Итдир ки, вар! Ачырсан, йох? Саат он бирдир.
Сонра киши сяси эшидилди:
– Бялкя эвдя йохдур...
“Ба! Бу даландарын сясидир... О ня учюн гялиб?”.
Тез галхыб диванда отурду. Уряйи эля дёйюндю ки, хятта агрыды да.
Настасйа этираз этди:
– Ичяридян джяфтяни бяс ким вуруб? Бир гёрюрсян, гапыны багламага
башлайыб! Йохса ону огурлайыб апараджаглар? Ач гапыны, ай гидж, айыл!
“Онлар ня истяйирляр! Даландар нийя гялиб? Мялум шейдир, мюгави-
мят гёстярим, йа ачым? Батдым...”
Азджа йериндян галхды, габага айиляряк джяфтяни ачды.
Онун отагы эля баладжа иди ки, йатагындан галхмадан джяфтяни ача
билярди.
Элядир ки, вар: даландарла Настасйадыр.
Настасйа гярибя бир нязярля ону гёздян кечиртди. Расколников
мейдан охуйуджу бир халда, хям дя джясарятля вя гочагджасына даландара
бахды. Даландар ики гат бюкюлмюш вя сургуджла мёхюрлянмиш боз бир
кагызы киримишджя она узатды:
Кагызы она веряряк деди:
– Чагырыш вярягясидир, дяфтярханадан гёндярилиб.
– Хансы дяфтярханадан?
– Демяли, сизи полис идарясиня чагырыблар, дяфтярханайа. Мялум
шейдир, хансы дяфтярханайа!
– Полис идарясиня?.. Нийя?
– Мян хардан билирям! Чагырырлар, гет.
Даландан диггятля она бахды, отагы гёздян кечиртди, сонра дёнюб
гетмяк истяди.
Настасйа гёзлярини Расколниковдан чякмяйяряк деди:
– Дейясян лап азарламысан! – Даландар да бир анлыга башыны дёндя-
риб бахды. Сонра Настасйа алавя этди: – Дюняндян бяри гыздырырсан?
О джаваб вермяди; кагызы алиндя тутмушду, ачмырды.
Настасйа Расколниковун айагларыны дивандан йеря салмаг
истядийини гёрюб она йазыгы гялди:
– Дурма! Азарлысан, гетмя: дюнйа дагылмаз ки! О алиндяки нядир?
Расколников алиня бахды: шалварын балагындан кясдийи сачаглары, бир
тай джорабы, гопартдыгы джибини саг алиндя тутмушду. Эля бу джюр дя йатыб-
мыш. Сонра о бу барядя дюшюняндя хатириня гялирди ки, гыздырма ичиндя
бир баладжа айыланда бу шейляри алиндя бярк-бярк сыхыр, йеня дя йухуйа
гедирди.
– Гёр джыр-джындыры неджя алиня йыгыб, эля онунла да йатыр, эля бил ки,
чох гиймятли бир шейдир...
Настасйа буну дейиб, хястя-асяби бир гюлюшдян угунуб гетди.
Расколников алиндяки шейляри бир анда шинелин алтына сохуб,
гёзлярини Настасйайа зилляди. Бу заман о агыллы-башлы чох аз шей баша
дюшся дя, хисс эдирди ки, адамы апармага гялянляр онунла беля ряфтар
этмязляр... “Амма... полис идаряси?!”
– Чай ичсяйдин йахшы оларды! Истяйирсян, йох? Гедиб гятирим; галыб...
Айага галхыб мызылдады:
– Йох... мян гедирям; бу саат гедирям.
– Сян хеч йягин пиллякяндян да дюшя билмяйяджяксян.
– Гедирям...
– Озюн бил.
Настасйа даландарын ардынджа гетди. Расколников эля о саат ишыга джу-
муб джорабынын тайыны, шалварынын балагындан кясилмиш сачаглары диггятля
гёздян кечиртди. “Ган лякяляри вар, анджаг чох да эля гёзя чарпмыр;
Хамысыны чирк басыб, ора-бура сюртюлюб гедиб, рянги солуб. Ким габаг-
джадан бир шей билмяся – хеч бир шей гёрмяз. Настасйа да узагдан хеч
бир шей гёря билмязди, шюкюр Аллаха! “Горхудан титряйя-титряйя чагырыш
вярягясини алыб охумага башлады; кагызы чох охуду, няхайят орада ня
йазылдыгыны баша дюшдю. Бу – мяхялля полис идарясиндян гёндярилмиш ади
бир чагырыш вярягяси иди: ону бу гюн саат онун йарысында мяхялля полис
нязарятчисинин дяфтярханасына чагырырдылар.
О, шюбхяли бир халда дюшюнюр вя бу шюбхя она изтираб верирди: “Ахы
бу хавахт олуб? Мяним озюмюн полис идарясиля хеч бир ишим йохдур!
Илахи, бирджя бу тез гуртарайды!” Дизляри устя дюшюб дуа этмяк истяди,
хятта озю дя буна гюлдю: дуайа йох, озю озюня гюлюрдю. Тяляся-тяляся
гейинмяйя башлады. Бирдян онун аглына беля бир шей гялди: “Мяхв
оладжагамса, гой эля мяхв олуб гедим, фярги йохдур! Джорабы гейя-
джяйям! Тоза сюртюняр, ган изи дя итиб гедяр”. Лакин гейян кими эля о
саат нифрят вя дяхшятля айагындан дартыб чыхартды. Чыхартса да, фикирляшди
ки, бундан башгасы йохдур; йеня дя айагына гейди, йеня дя гюлдю. О
лап уздян, лап отяри дюшюняряк, эйни заманда, бютюн бядяни ася-яся
фикирляшди: “Бунлар хамысы шярти шейлярдир, хамысы нисбидир, бунлар хамысы
йалныз шякилдир! Будур, гейдим ки! Гейдим, мясяляни дя бунунла
гуртардым!” Гюлюшю эля о саат мяйуслугла авяз олунду. Йеня дюшюндю:
– “Йох, бу мяним гюджюм чатан шей дейил!..” Онун гычлары асирди.
Мызылдайараг оз-озюня деди: – “Горхудандыр...” Башы хярлянир, гыздыр-
мадан агрыйырды. Пиллякяня чыхды, оз-озюня данышараг сёзюня давам
этди: “Бу кялякдир! Онлар истяйирляр ки, мяни кялякля аля алсынлар, сонра
да бирдян долашдырсынлар. Бурасы писдир ки, мян аз гала хушуму итири-
рям... Агзымдан йерсиз бир шей гачыра билярям...”
Пиллякяндя йадына дюшдю ки, шейлярин хамысыны буджагда, дивар кагы-
нын далында гойуб гедир: “Мян о йана гедяджяйям, онлар да гялиб эви
ахтараджаглар”. Буну дюшюняряк дайанды. Лакин бирдян ону эля бир мя-
йуслуг вя, агяр беля демяк джаизся, эля бир мяхв олмаг синизми бюрюдю
ки, алини йелляйяряк йолуна давам этди.
“Анджаг тез олсун!”
Хава йеня дя бярк исти иди. Бу бир нечя гюндя бирджя дамджы да йагыш
йагмамышды. Йеня тоз иди, йеня хяр тяряфя кярпидж, ахянг тёкюлмюшдю,
йеня дюканлардан, ички дюканларындан пис гоху гялирди: йеня хяр ад-
дымда сярхош адамлар, фин хырдаватчылары, галтаг арабалар гёрюнюрдю.
Гюнюн парлаг ишыгы онун гёзюня дюшдю, гёзляри гамашараг агрыды, башы
бярк гиджяллянди: гяфилдян парлаг гюн ишыгында кючяйя чыхан гыздырмалы
адам адятян озюню беля хисс эдир.
Дюнянки кючянин тининя чатанда азабвериджи бир хяйяджан вя горху
иля о кючяйя, о эвя бахды... о саат да гёзюню чякди.
Полис идарясиня йахынлашанда дюшюндю: “Сорушсалар бялкя дедим
дя...”
Полис идарясиля онун арасында бир верстин дёрддя бири гядяр йол
оларды. Идаря лап йахында, тязя бир эвин дёрдюнджю мяртябясиня, тязя бир
мянзиля кёчмюшдю. Расколников полис идарясинин аввял олдугу йеря бир
дяфя айагюстю гетмишди, анджаг бу лап чохданды. Дарвазадан ичяри
гиряндя саг тяряфдя бир пиллякян гёрдю? Бир мужик алиндя дяфтяр пил-
лякяндян энирди: – “Демяли, даландардыр, демяли, идаря эля бурададыр”.
Буну йахшы билмяся дя йухары галхмага башлады. Хеч кясдян дя хеч
бир шей сорушмаг истямяди.
Дёрдюнджю мяртябяйя галханда фикирляшиб оз-озюня деди: “Ичяри
гириб диз чёкяджяйям, ачыб хамысыны дейяджяйям”.
Пиллякян энсиз вя дик иди, хяр йери дя чиркаб суйуна булашмышды.
Дёрд мяртябянин дёрдюндя дя бютюн мянзиллярин мятбях гапылары
пиллякяня ачылырды, гюнюн дя чох вахты беля ачыг галырды. Буна гёря дя
пиллякян йаман бюркю иди. Голтугларында эв дяфтярляри олан даландарлар,
буйруг адамлары вя хяр ики джинсдян олан мюхтялиф шяхсляр – полис ида-
рясиня гялянляр, – пиллякянля галхыб энирдиляр. Полис идарясинин дя гапысы
тайбатай ачыг иди. Расколников ичяри гириб дяхлиздя дайанды. Бир нечя
мужик дя бурада дуруб гёзляйирди. Бура да йаман бюркю иди; бундан
башга, – тязя рянглянмиш, хяля рянги гурумамыш отаглардан уряк бу-
ландыран рянг вя уфунятли алиф гохусу гялирди. Расколников бир аз да-
йандыгдан сонра фикирляшиб о бири отага кечди. Отаглар хамысы баладжа вя
алчаг иди. О, гярибя бир сябирсизлик гёстяряряк даха иряли гетмяк истя-
йирди. Хеч кяс она фикир вермирди. Икинджи отагда мирзяляр отуруб йазыр-
дылар: онлар Расколниковдан азджа йахшы гейинмишдиляр, озляри дя уздян
чох гярибя гёрюнюрдюляр. Расколников онлардан биринин йанына гетди.
– Ня истяйирсян?
О, гёндярилмиш чагырыш вярягясини гёстярди.
Мирзя вярягяйя бахыб сорушду:
– Сиз тялябясиниз?
– Бяли, тялябя олмушам.
Мирзя хеч бир мараг гёстярмядян, Расколникова бахды. Онун сачы
гарышмышды, гёзляриндя дургун бир фикрин ифадяси варды.
Расколников дюшюндю: “Бундан хеч бир шей ойрянмяк олмаз, чюн-
ки онун хеч ня веджиня дейил”.
Мирзя:
– Ора гедин, каргюзарын йанына, – дейиб, бармагы иля ахырынджы отагы
гёстярди.
Расколников ора гетди (сыра иля бу дёрдюнджю отагды). Бу дарысгал
отаг агзына кими адамла долу иди; бурадакы адамлар о бири отаглардакы
адамлардан бир аз тямиз гейинмишди. Гялянлярин ичярисиндя ики гадын
варды: биринин гейиминдян йаслы олдугу билинди; о, касыбджасына гейин-
мишди; о бириси гара-гырмызы, узю лякяли, кёк, гёзягялимли, чох дябдябя
иля гейинмиш бир гадынды; дёшюндя нялбяки бойда бир санджаг варды;
кянарда дуруб няся гёзляйирди. Расколников чагырыш вярягясини каргю-
зарын габагына гойду. Каргюзар гёзуджу кагыза бахыб деди: “Гёзляйин”
вя йеня дя йаслы гадынла мяшгул олмага башлады.
Расколников кёксюню отюряряк бир аз сярбяст няфяс алды. “Гёрюнюр
о дейил!” Йаваш-йаваш уряклянмяйя башлады; о, вар гюввяси иля озюню
урякляндирмяйя вя аля алмага чалышырды.
“Сяфех бир хярякят, лап хырдаджа бир эхтийатсызлыг этмякля мян
озюмю аля веря билярям!” – Сонра алавя этди... “Бяли! Хайыф ки, бурада
хава йохдур... бюркюдюр... Башым даха бярк хярлянир... аглым да...”
О, бютюн варлыгында чох бёйюк низамсызлыг хисс эдирди. Озюню аля
ала билмяйяджяйиндян горхурду. Чалышырды ки, фикрини бир шейля мяшгул
елясин, лап кянар бир шей хаггында дюшюнсюн, амма буна гятиййян
мювяффяг ола билмирди. Каргюзар ону чох йаман марагландырырды: Рас-
колников чох истяйирди ки, онун узюндян бир шей дуйсун, бир шей анлайа
билсин. О, чох джаван бир огланды; ийирми ики йашы оларды; гарайаныз, чох
джанлы бир сифяти варды, – бу ону оз йашындан бёйюк гёстярирди; мода иля,
хям дя шыг гейинмишди; сачыны ансянясиндя айырараг дарамыш вя
помада иля йагламышды; шотка иля тямизлянмиш аг бармагларында чохлу
юзюк, жилетиндя ися гызыл саат зянджири варды. Бурада олан бир хариджийя о
хятта бир-ики кялмя франсызджа сёз деди, озю дя чох дюзгюн деди.
О, гейимли-кеджимли, гара-гырмызы гадына агызуджу:
– Луиза Ивановна, – деди, – отурасыныз. – Гара-гырмызы гадын ися
айаг устя дурмушду, онун йанында стул да олса, о санки джясарят эдиб
отура билмирди.
О да:
Иджх данке-тяшяккюр эдирям (алманджа) – дейяряк, ипяк палтары хышылдайа-хышылдайа, усуллуджа
стулда отурду. Онун аг кружевалы, ачыг-мави палтары хава долдурулмуш
бир шар кими стулун йан-йёрясиня йайылды вя аз гала отагын йарысыны тут-
ду. Атрафа атир гохусу йайылды. Гёрюнюр, гадын отагын йарысыны тутду-
гундан вя ондан чох бярк атир гохусу гялдийиндян утанырды; о, горха-
горха вя хяйасызджасына гюлюмся дя, нарахат олдугу айдынджа гёрю-
нюрдю.
Няхайят, йаслы гадын ишини гуртарыб айага галхды. Бирдян бир забит
чох гочагджасына бир ада иля, хяр аддымыны атанда чийнинин бирини
хюсусиля габага веря-веря, бир гядяр сяс-кюй сала-сала ичяри гирди,
дямир нишанлы фуражкасыны столун устюня атыб креслода отурду. Бязякли
гадын ону гёрян кими йериндян галхды, хюсуси бир севинджля реверанс
этмяйя башлады; лакин забит она зярря гядяр дя ахямиййят вермяди, о
да даха онун йанында отурмага джясарят этмяди. Забит мяхялля полис
нязарятчисинин кёмякчиси иди; онун кюрян быглары уфюги халда йанлара
узанмышды, узюнюн джизгиляри чох хырда иди, сифяти хяйасызлыгдан вя
сыртыглыгдан башга хеч бир шей ифадя этмирди. О чяп-чяп, бир аз да
нифрятля Расколникова бахды: Расколниковун палтары хяддиндян артыг
пис иди; лакин Расколниковун мискин бир гёрюнюшю олса да, дурушу
палтарына гёря дейилди. О, эхтийатсызлыг эдяряк, хейли, хям дя дюз
забитин узюня бахды, эля бахды ки, забит бундан инджиди.
О чыгырыб деди:
– Ня истяйирсян? – О, йягин бир шейя тяяджджюб эдирди: беля бир сяфил
онун илдырым сачан бахышлары алтында хеч озюню итирмяди дя!
Расколников биртяхяр она джаваб верди:
– Тяляб эдибляр... чагырыш вярягяси узря...
Каргюзар габагындакы кагызлардан айрылараг тяляся-тяляся деди:
– Ондан, тялябядян, пул тяляб олунур, бу иш учюн чагырылыб. Будур!
– Расколниковун габагына бир дяфтяр атыб, орада бир йери гёстярди: –
Охуйун!
Расколников фикирляшди: “Пул? Хансы пул? Амма... Демяли... о мя-
сяля дейил!” Севинджиндян диксинди. Бирдян хеч ифадя олунмайаджаг дя-
ряджядя бёйюк бир йюнгюллюк хисс этди. Бютюн агырлыг узяриндян гётю-
рюлдю.
Забит гет-гедя нядянся даха артыг тяхгир олунараг чыгырды:
– Сизин саат нечядя гялмяйиниз йазылыб, хёрмятли джянаб? Сизя
йазылыб саат доггузда гялин, амма инди саат он икийя ишляйир!
Расколников башыны дёндяряряк чийни устюндян бяркдян джаваб
верди:
– Кагызы мяня джямиси он беш дягигя бундан габаг гятирибляр. – О
да гяфилдян вя хеч озю дя гёзлямядян аджыгланды, хятта бундан бир
ляззят дя дуйду. – Хяля о да кифайятдир ки, азарлы-азарлы, титрядя-титрядя
дуруб гялмишям.
– Зяхмят чякин чыгырмайын!
– Мян чыгырмырам, чох сакит данышырам; сиз мяним устюмя чыгырыр-
сыныз: мян тялябяйям, башгасынын мяним устюмя чыгырмасына йол вер-
мярям.
Мяхялля полис нязарятчисинин кёмякчиси эля хирслянди ки, илк аввял
хеч бир сёз дейя билмяди, сёз йериня онун агзындан анджаг селик сычрады.
О, джялд йериндян галхды.
– Зяхмят чякин, с-с-су-сун! Сиз дяфтярханадасыныз. К-к-ко-
будлуг элямяйин, джянаб!
Расколников да чыгырды:
– Сиздя дяфтярханадасыныз. Хяля чыгырмагыныз бяс дейил, папирос да
чякирсиниз, демяли, сиз бизим хеч биримизи сайа салмырсыныз.
Расколников буну сёйляркян чох бёйюк ляззят дуйурду.
Каргюзар гюлюмсяйярк онлара бахды. Хирсли забит гёрюнюр, чятин бир
вязиййятя дюшмюшдю.
Няхайят, о, гейри-тябии бир халда бяркдян чыгырды:
– Бунун сизя дяхли йохдур! Зяхмят чякин, сиздян тяляб олунан ряйи
йазын! Александр Григорйевич, она тяхярини гёстярин. Сиздян шикайят
гялиб! Пул вермирсиниз! Бир бунун йекя-йекя данышмагына бах!
Расколников даха она гулаг асмырды: аджгёзлюкля кагызы охуйур
мясялянин нядян ибарят олдугуну тез анламаг истяйирди. Бир охуду, ики
охуду, – бир шей баша дюшмяди.
Каргюзардан сорушду:
– Бу нядир?
– Сиздян вердийиниз илтизамнамя узря пул тяляб эдирляр. Сиз гяряк
бу пулу бютюн хярджляриля, джяримясиля вя саиря йа верясиниз, йа да ня
вахт веряджяйиниз хаггында йазылы сурятдя кагыз тягдим эдясиниз, эйни
заманда, гяряк илтизамнамя тягдим эдясиниз ки, бу пуллары одямя-
йинджя пайтахтдан гетмяйяджяксиниз, оз амлакынызы сатмайаджагсыныз вя
гизлятмяйяджяксиниз. Илтизамнамя сахибясинин сизин амлакынызы сатмага
вя сизинля ганун узря ряфтар этмяйя ихтийары вар.
– Ахы мяним... хеч кяся борджум йохдур!
– Бу даха бизим ишимиз дейил! Бизя йюз ийирми манатлыг илтизам-
намя гялмишдир ки, гяряк бу вахты кечирилмиш вя ганун узря мюяййян-
ляшдирилмиш пулу сиздян алаг; бу илтизамнамяни сиз доггуз ай бундан
аввял дул гадын – коллежскайа асессорша Зарнитсынайа вермисиниз, дул
гадын Зарнитсынадан да бу илтизамнамя надворны советник Чебарова
чатмышдыр; биз дя она гёря сизи чагырмышыг ки, йазылы сурятдя кагыз тяг-
дим эдясиниз.
– Ахы о мяним йашадыгым мянзилин сахибясидир!
– Сахибяси оланда ня олар?
Каргюзар хяля йениджя ишя гирмиш вя беля ишлярдян башы чыхмайан
йенийетмя бир адам кими она бахыр, онун вязиййятиня аджыйараг гюлюм-
сяйирди, эйни заманда, бир гядяр галибиййят дя дуйурду: “Хя, неджясян,
инди озюню неджя хисс эдирсян?” Лакин инди ня бу илтизамнамя, ня дя
пулун тяляб олунмасы онун хеч веджиня дя гялмирди! Инди бундан отрю
хеч горхуйа дюшмяк, хятта буна хеч диггят йетирмяк лазымдырмы? О,
айаг устюндя дурмушду, алиндяки кагызы охуйурду, гулаг асырды, джаваб
верирди, хятта озю дя сорушурду, анджаг бунлары гейри-ихтийари олараг
эдирди. Бу андан онун бютюн варлыгы озюню мюхафизя этмяк севинджи иля,
ону тязйиг эдян тяхлюкядян хилас олмаг хисси иля долу иди: бурада даха
ня хяйал, ня тяхлил, ня гяляджяйя аид дюшюнджя, ня шюбхя, ня дя суал вар-
ды. Бу, билаваситя онун дахилиндя доган севинджля, халис хейвани севиндж-
ля долу бир ан иди. Лакин эля бу андан дяфтярханада эля бил гийамят
гопду. Забит хяля дя Расколниковун гёстярдийи хёрмятсизликдян озюня
гялмямишди, о, хяля дя хирсиндян алышыб йанырды; гёрюнюр, о, оз тякяб-
бюрюню башгаларынын нязяриндя галдырмаг учюн йазыг “бязякли гады-
нын” устюня илдырымлар йагдырмага башлады; забит ичяри гиряндян бяри о
гадын ахмагджасына бир тябяссюмля она бахырды. Йаслы гадын чыхыб гет-
мишди.
Бирдян забит сяси йетдикджя чыгырараг деди:
– Ай филан-филан шюдя, ай сяни беля-беля оласан, кечян геджя сянин
эвиндя ня олмушду? Хя? Йеня биабырчылыг, йеня галмагал, – бютюн
кючяни башына гётюрмюсян! Йеня дава, йеня сярхошлуг! Дама дюшмяк
истяйирсян? Ахы мян сяня дедим, ахы мян сяня он дяфя хябярдарлыг
элядим, дедим ки, он биринджи дяфяни даха багышламайаджагам. Амма
сян йеня дя эляйирсян, ай филан-филан шюдя, ай сяни беля-беля оласан!
Кагыз Расколниковун алиндян йеря дюшдю: о, хеч бир шей баша дюш-
мядян бу джюр биабыр эдилян бязякли гадына бахырды. Лакин чох кечмяди
ки, мясялянин ня йердя олдугуну баша дюшдю, эля о саат да бу хадися,
хятта онун хошуна гялди. О, мямнуниййятля гулаг асырды, хятта гяхгя-
хя иля гюлмяк истяйирди... Онун бютюн асябляри хярякятя гялмишди.
Каргюзар:
– Илйа Петрович! – дейяряк сёзя башлады, лакин дайаныб гёзлямяли
олду. О, оз тяджрюбясиндян билирди ки, забит хирсляняндя онун алляриндян
тутмайынджа сакитляшдирмяк олмаз.
Бязякли гадын ися аввял бу нярилтидян, гурултудан тир-тир асди; анджаг
бир шей гярибядир: забит даха чох вя даха пис-пис сёйдюкджя – бу гор-
хундж адама бахан гадын уздян даха артыг нязакятли, онун тябяссюмю
даха артыг джазибядар олурду. О, оз йериндя хырда аддымларла тез-тез
хярякят эдяряк ара вермядян реверанс эдир, она да данышмаг учюн ня
вахт иджазя вериляджяйини сябирсизликля гёзляйирди; няхайят о да данышды.
– Джянаб капитан, мяним эвдя хеч бир хай-кюй, хеч бир дава-далаш
олмады, – дейяряк, бирдян чох бярк хисс олунан алман аксентиля, рус
сёзлярини вя джюмлялярини позуг бир халда ифадя эдя-эдя, лакин чох дири-
дири данышмага башлады; сёзляри о эля бил ки, ипя дюзмюшдю – хеч бир, хеч
бир шкандал олмады; о сярхош гялди, джянаб капитан, мян хамысыны де-
йяджяк, мяним тагсырым йох... джянаб капитан, мяним эвим няджиб эв,
шулуг-мулуг йох, мян озюм хеч вахт шкандал истямяди. О, лап сярхош
гялди, сонра уч шюшя дя истяди, сонра да айагларын галдырды, айаглары иля
фортепийан чалды, бу хеч няджиб бир эвя йарашан йох, о ганс-бютюн (алманджа) фортепийаны
сындырды, хеч бир, хеч бир адяб-аркан йох, мян дя буну дедим. Амма
о, шюшяни гётюрдю, башлады хамынын далындан шюшя иля итялямяйя. Мян
дя гедиб тез даландары чагырды, Карл гялди, о Карлын гёзюндян бир шилля
вурду, Генрийети дя гёзюндян вурду, мяним дя узюмя беш шилля вурду.
Джянаб капитан, няджиб бир эвдя бу хеч йахшы дейил, мян дя чыгырды. О,
канала бахан пянджяряни ачды, башлады баладжа донуз кими пянджярядян
чыгырмага; бу биабырчылыгдыр. Хеч пянджярядян дя баладжа донуз кими
кючяйя чыгырмаг олар? Фуй-фуй-фуй! Карл да далдан онун фракындан
тутуб дартды, бу заман дюздюр, джянаб капитан, зейн рок-у- онун сюртуку джырылды (алманджа). Онда
о чыгырды, она он беш манат манн мус (алманджа)-гяряк джяримя верим. Мян озюм, джянаб
капитан, она беш манат зейнрак верди. Джянаб капитан, бу наняджиб го-
наг йаман галмагал салды! Деди ки, сизя бёйюк сатир хедрюк оладжаг (алманджа) сатирик мягаля мянасындадыр, мян сизи бютюн гязетлярдя йаза биляр.
– Демяли, йазанлардандыр?
– Бяли, джянаб капитан, гёрюн о неджя наняджиб гонагдыр ки, джянаб
капитан, – гялиб няджиб бир эвдя...
– Йахшы-йахшы! Бясдир! Мян сяня демишям, демишям, мян ахы ся-
ня демишям...
Каргюзар йеня дя джидди бир халда деди:
– Илйа Петрович!
Забит тез она бахды: каргюзар башы иля она йюнгюлджя бир ишаря этди.
Забит:
– Бах беля ха, хёрмятли Лавиза Ивановна, – дейяряк сёзюня давам
этди: – Мяним сяня ахырынджы сёзюмдюр, ахырынджы дяфя сяня дейирям.
Сянин о няджиб эвиндя йеня дя лап бирджя дяфя дя галмагал олса, мян
сянин озюню, неджя о йюксяк услубда дейирляр, сугундеря саладжагам.
Эшитдинми? Демяли, адябиййатчы, йазычы “няджиб эвдя” дал атяйинин
джырылмасына беш манат алмышдыр? Бах, бу да йазычылар! – дейиб нифрят вя
хиддятля Расколникова сары бахды. – Ики гюн габаг ашханада да беля бир
ахвалат олуб: хёряк йейиб, амма пулуну вермяк истямяйиб, дейиб ки,
“мян сизи бунун устюндя сатирайа йазарам!” Параходда да бир башгасы,
кечян хяфтя, статски советникин хёрмятли аилясиня – арвадына вя гызына
пис-пис сёзляр дейиб. Бу йахында гяннады дюканындан бирини итяляйиб
говублар. Будур, бах, йазычылар, адябиййатчылар, тялябяляр, джарчылар бе-
лядирляр!.. Тфу!.. Сян чых гет! Мян озюм сяня баш чякяджяйям... бах
онда даха озюн бил! Эшитдинми?
Луиза Ивановна тяляся-тяляся нязакят гёстяряряк хяр тяряфя реве-
ранс этмяйя башлады: реверанс эдя-эдя гапыйа гядяр дал-далы гетди;
дал-далы гедя-гедя гёркямли бир забитин гуджагына чыхды; онун ачыг,
тяравятли узю, чох гёзял, долгун, сарышын бакенляри варды. О, мяхялля
нязарятчиси Никодим Фомич иди. Луиза Ивановна тяляся-тяляся, аз гала
лап дёшямяйя дяйя-дяйя реверанс этди, хырда аддымларла тез-тез йери-
йяряк, атыла-атыла гюлля кими дяфтярханадан чыхды.
Никодим Фомич нязакятля вя достджасына Илйа Петровичя деди:
– Йеня дя хай-кюй, гийамят, йеня дя туфан, гасырга? Йеня дя хя-
йяджанландыныз, йеня дя хирсляндиниз? Хяля лап пиллякяндян эшитдим!
Илйа Петрович алиндя кагыз башга бир стола кечя-кечя няджиблик ифадя
олунан бир этинасызлыгла деди:
– Аши, беля шей олар! – О, йеридикджя дя чийинлярини гяшянг бир шякил-
дя чякирди: аддымыны хара атса – чийнини дя ора верирди. – Будур, зяхмят
чякин, бахын: бу джянаб йазычы, йяни тялябя, йяни сабиг тялябя, борджуну
одямир, векселляр вериб, отагдан чыхмыр, хямишя ондан шикайят гялир,
амма хяля бир иддиа да сатыр ки, нийя мян онун йанында папирос
чякирям! Озю ал-л-чаглыг эдир; будур зяхмят чякин, бир буна бахын,
гёрюн бир ня гёзял гейимдя, ня уст-башдадыр!
– Достум, касыблыг айыб дейил! Йахшы да, ня олсун ки? Мялум шейдир
ки, барытсан, инджиклийя дёзя билмямисян. Никодим Фомич нязакятля
Расколникова деди: – Гёрюнюр, сиз озюнюз ондан нядянся инджимисиниз,
сонра да озюнюзю сахлайа билмямисиниз, анджаг буну нахаг элямисиниз:
сизя дейим ки, бу чо-х и н-ня-джиб адамдыр, амма барытдыр, барыт! Хирс-
ляндими, алышыб йандымы – гуртарды! Хамысы отюб кечди! Гёряджяксян ки,
йериндя гызыл кими бир уряк галды! Полкда да она: “барыт поручик!”
дейярдиляр...
Илйа Петрович бяркдян деди:
– Озю дя неджя п-полк иди! – Беля хош сёзлярин дейилмясиндян о чох
разы галды, анджаг йеня дя оз хярякятляриндя давам эдирди.
Расколников бирдян онларын хамысына сон дяряджя хош гялян бир шей
демяк истяди.
Бирдян о, Никодим Формичя сары дёняряк чох сярбяст бир халда деди:
– Илтифат буйурун, капитан, бир мяним вязиййятими нязяря алын...
Агяр мян оз тяряфимдян бир этинасызлыг гёстярмишямся дя – хятта он-
дан узр истямяйя дя хазырам! Мян касыб, хястя бир тялябяйям, бу
касыблыг мяни джана гятирмишдир (о эля беля дя деди: “джана гятирмишдир”).
Мян аввялляр тялябя олмушам, инди даха она гёря охумурам ки,
озюмю доландыра билмирям, анджаг мян пул аладжагам... Мяним Н
губернийасында анам вя баджым вар... Мяня пул гёндяряджякляр, мян дя
борджуму веряджяйям. Мянзил сахибяси ряхмдил арваддыр, анджаг мяним
даха дярс демямяйимдян, дёрд айдыр ки, мянзил кирайяси вермя-
мяйимдян эля аджыгланыб ки, даха мяня хеч йемяк дя гёндярмир...
Мян хеч гана билмирям ки, бу ня векселдир. Инди о мяндян бу илтизам-
намя узря пул истяйир! Мян она ахы ня верим, бир озюнюз фикирляшин!
Каргюзар йеня деди:
– Бу ахы бизим ишимиз дейил...
Расколников каргюзара дейил, йеня дя Никодим Фомичя мюраджият
эдяряк сёзюня давам этди:
– Иджазя верин, иджаджя верин, мян сизинля тамамиля разыйам. О эйни
заманда вар гюввяси иля чалышырды ки, данышанда Илйа Петровичя дя
мюраджият этсин, лакин Илйа Петрович озюню инадла эля гёстярди ки, гуйа
башы кагызлара гарышыгдыр. Расколникова ахямиййят вермирди, бунунла
да она гаршы олан нифрятини билдирирди.
– Иджазя верин, мян дя оз тяряфимдян бир мясяляни изах эдим: мян
онун мянизилиндя уч иля йахындыр ки, йашайырам, озю дя лап айалятдян
гяляндян бяри; аввялляр... аввялляр... ахы мян бир шейи нийя этираф эт-
мяйим ки... лап аввялдян мян она вяд элямишдим ки, гызыны аладжагам,
сёзля вяд элямишдим, лап сярбяст халда... О гыз... мян ону севмясям
дя, хяр халда о мяним хошума гялирди... хюлася, джаванлыгды, йяни мян
ону демяк истяйирям ки, мянзил сахибяси онда мяня чохлу бордж пул
верирди, гисмян дя мян эля бир хяйат кечирирдим ки...мян чох агылсыз
идим...
Илйа Петрович кобуд бир халда вя галибиййятля онун сёзюн кясди:
– Хёрмятли джянаб, сиздян хеч дя беля шейляр тяляб олунмур, буна
хеч вахтымыз да йохдур! – Расколников данышмагда бирдян чох чятин-
лик чякди, бунунла беля о гызгын бир халда сёзюня давам эдяряк деди:
– Иджазя верин, иджазя верин, мян сёзюмюн хеч олмаса бир хиссясини
дейиб гуртарым... дейим, иш неджя олуб... Хярчянд мян сизинля разыйам
ки, буну данышмаг артыгдыр... лакин бир ил бундан аввял хямин гыз йата-
лагдан олдю, амма мян йеня дя аввялки кими кирайянишинликдя галдым;
мянзил сахибяси индики мянзиля кёчян кими мяня деди... озю дя
достджасына деди ки... мян сизя тамамиля архайынам, вяссалам... анджаг
сиз мяня бу йюз ийирми манатлыг илтизамнамяни вермяк истяйирсинизми,
сизин мяня олан борджунузу хесабламышам, джямичи бу гядярдир... Иджазя
верин: о мяня деди ки, сиз бу илтизамнамяни мяня верян кими мян
йеня дя сизя истядийиниз гядяр бордж пул веряджяйям, мян дя хеч вахт,
хеч вахт, та сиз озюнюз бу пулу веряня кими, бу илтизамнамядян исти-
фадя этмяйяджяйям, – бу онун оз сёзюдюр... Амма инди бир халда ки,
дярс дя алимдян чыхыб, йемяйя дя бир шейим йохдур, – о гётюрюб бу
илтизамнамя узря пулу мяндян тяляб эдир. Инди мян ня эдя билярям?
Илйа Петрович хяйасызджасына деди:
– Хёрмятли джянаб, сизин гялбя тохунан бу мюфяссял мялуматынызын
бизя дяхли йохдур; сиз гяряк инди бу мясяля хаггында оз дилиниздян
илтизмнамя верясиниз; о ки, галды сизин зяхмят чякиб гыз севмяйиниз вя
бютюн бу фаджияли ахвалатлар – бунларын бизя хеч дяхли йохдур.
Никодим Фомич стол далында отурараг:
– Сян лап... инсафсызлыг эляйирсян... – дейяряк мызылданды вя кагыз
имзаламага башлады. Илйа Петровичин бу хярякятляриндян о, эля бил
хяджалят чякирди.
Каргюзар Расколникова деди:
– Йазын да!
Расколников чох кобуд халда сорушду:
– Ня йазым?
– Мян сизя дейярям.
Расколникова эля гялди ки, каргюзар онун этирафындан сонра она
гаршы даха этинасыз олду вя она даха хярарятля бахмага башлады; лакин
гярибядир: инди башгаларынын онун хаггында ня фикирдя олдугунун бир-
дян Расколников учюн гятиййян фярги олмады, бу дяйишиклик дя бир ан-
да, бир дягигядя баш верди. Агяр о, бир аз дюшюнмяк истясяйди, онда,
албяття, бурадакы адамларла индиджя бу джюр данышмасына, хятта оз хисс-
лярини, онлар хеч истямядийи халда, ачыб демясиня тяяджджюб эдярди. Ахы,
бу хиссляр харадан гялди? Агяр инди бирдян отаг мяхялля полис ишчиляриля
дейил, онун ан йахшы достлары иля долсайды, – о бялкя онда да бир кялмя
бяшяри сёз тапыб онлара сёйляйя билмязди, чюнки онун гялби хямишя тяк
галмагын, башгаларындан узаг олмагын кядярли изтирабыны шюурлу олараг
хисс этди. Онун гялбини бирдян-биря беля алт-юст эдян ня Илйа Петровичин
гаршысында гялбини ачыб-тёкмяйин алчаглыгы, ня дя поручикин онун узя-
риндя дуйдугу галибиййятин алчаглыгы дейилди. Инди онун оз алчаглыгынын,
бютюн бу тякяббюрлярин, поручиклярин алман гадынларынын, тяляб олунан
борджларын дяфтярханаларын вя саирянин она ня дяхли варды! Хятта бу анда
ону йандырмага мяхкум этсяйдиляр дя, о хеч гымылданмазды, хятта
мяхкямя гярарыны да диггятля динлямязди. Инди онун гялбиндя бу
вахта гядяр билмядийи, дуймадыгы бир дяйишиклик баш верирди, бу йени вя
гяфилдян олан бир дяйишикликди. О, няинки анлайыр, бютюн варлыгы иля
айдынджа хисс эдирди ки, даха байагкы кими хисслярини ачыб тёкян дейил,
хятта хеч бир шей учюн бу мяхялля полис дяфтярханасына, бу адамлара
мюраджият эдя билмяз; бу адамлар мяхялля полис забитляри дейил, лап
онун догма гардашлары вя баджылары олса да, хяйатынын хеч бир анында,
хеч бир мясяля учюн бу адамлара гятиййян мюраджият этмяк лазым
дейилди; онда хяля индийя гядяр беля гярибя вя дяхшятли дуйгу олма-
мышды. Мясялянин ан чох азаб верян джяхяти о иди ки, бу шей шюурдан,
анлайышдан артыг бир дуйгу иди вя бу дуйгу бу вахта гядяр онун
гялбиндя доган бютюн дуйгулардан даха азаблы иди.
Каргюзар она, оз дилиндян веряджяйи илтизамнамяни сёйлямяйя
Расколников да йазмага башлады: йяни борджуму инди веря билмярям,
филан вахт веряджяйими вяд эдирям; шяхярдян чыхыб гетмяйяджям,
амлакымы сатмайаджагам, башгаларына багышламайаджагам вя саиря.
Каргюзар марагла Расколникова бахыб деди:
– Сиз хеч йаза билмирсиниз, гялям алиниздян дюшюр... Хястясиниз?
– Бяли, башым хярлянир... далысыны дейин!
– Гуртарды; гол гойун.
Каргюзар илтизамнамяни гётюрюб башгалары иля мяшгул олмага
башлады.
Расколников гялями она верди; лакин дуруб гетмяк авязиня дир-
сяклярини столун устюня гойуб алляриля башыны сыхды. Санки онун амгя-
йиня мисмар вурурдулар. Бирдян онун аглына гярибя бир шей гялди: эля
бу саат дуруб Никодим Фомичин йанына гетсин, дюнянки ахвалаты мю-
фяссял сурятдя она данышсын, сонра онунла бярабяр оз отагына гетсин,
буджагда олан шейляри она гёстярсин. Бу арзу о гядяр гюввятли иди ки, о
хятта йериндян дя галхды. Бу анда фикриндян беля бир шей кечди: –
“Бирджя дягигя дя олса буну дюшюнмяйимми? Йох, йахшысы будур ки,
хеч дюшюнмяйим, башымдан рядд эляйим гетсин!”. Лакин бирдян о
дайаныб дурду: Никодим Фомич гызгын-гызгын Илйа Петровичля данышырды.
Расколников бу сёзляри эшитди.
– Ола билмяз, икисини дя бурахмаг лазымдыр. Аввяла будур ки, бютюн
вязиййят зиддиййятлидир; бир озюню фикирляшин; агяр бу иши онлар тутубса,
– онда даландары нийя чагырырдылар: Оз-озлярини аля вермяк учюн? Йа
биджлик учюн? Йох бу лап сарсаглыг оларды! Икинджиси дя, тялябя Петрйакову
дарвазадан ичяри гирянгя, лап дарвазанын габагында ики даландар, бир дя
мешшан арвад гёрмюшдюр; уч няфяр йолдашы иля гялирмиш, онларла да лап
дарвазанын габагында айрылмышдыр, даландарлардан да онун орада
йашайыб-йашамамасыны оз йолдашларынын йанында сорушмушдур. Йахшы
беля бир ниййятля гедян адам онун орада йашайыб-йашамадыгыны сору-
шармы? О ки, галды Кох – о, гарынын йанына гетмямишдян ашагыда, гю-
мюш шейляр гайыран устанын йанында йарым саат отурмушдур, дюз сяк-
кизя он беш дягигя галмыш дуруб гарынын йанына галхмышдыр. Инди бир
мюлахизя эдин...
– Иджазя верин, неджя олуб ки, бу зиддиййят амяля гялиб: озляри дейир
ки, гапыны дёйдюк, гапы баглы иди: амма уч дягигядян сонра, даландарла
гяляндя, беля чыхыр ки, гапы ачыг олмушдур?
– Мясяля дя эля бундадыр: гатил мютляг ичяридя имиш, гапыны да
баглайыбмыш, агяр Кох сяфехлик эдиб даландарын далынджа гетмясяйди –
гатили мютляг орада тутардылар! Гатил дя эля бу арада пиллякяндян дюш-
мюш, онларын йанындан биртяхяр акилмишдир. Кох икиялли хач вуруб дейир
ки: “Агяр мян орада галсайдым – о чыхыб мяни балта иля олдюрярди”. Рус
гайдасы иля хач вуруб анд ичмяк истяйир хе-хе!
– Гатили хеч кяс гёрмяйиб?
Каргюзар йериндян деди:
– Хардан гёрмяк олар! Эв дейил ки – Нухун гямисидир.
Никодим Фомич одлу-одлу:
– Мясяля айдындыр, мясяля айдындыр! – дейя тякрар этди.
Илйа Петрович ися дедийиндя дурмушду:
– Хейр, мясяля хеч дя айдын дейил!
Расколников шлйапасыны гётюрюб гапыйа сары гетди, лакин гапыйа
чатмады... Айыланда гёрдю ки, стулда отурмушдур, саг тяряфдян ону ким
ися тутмушдур, сол тяряфиндя дя, алиндя сары стякан бир адам дурмушдур,
стякан сары су иля долудур, Никодим Фомич, онун габагында дуруб диг-
гятля она бахыр. Расколников стулдан галхды.
Никодим Фомич ондан чох сярт сорушду:
– Бу нядир, сиз хястясиниз?
Каргюзар:
– О байаг йазанда гялями гюджля тутурду... – дейяряк оз йериндя
отуруб йеня дя кагызлара бахмага башлады.
Илйа Петрович дя кагызлара баха-баха оз йериндян чыгырды.
– Сиз чохдан хястясиниз?
Расколников озюндян гедяндя Илйа Петрович дя гялиб она бах-
мышды, лакин о айыланда дярхал чякилиб гетди.
Расколников мызылданды:
– Дюняндян бяри...
– Дюнян хяйятдян чыхмышдыныз?
– Чыхмышдым.
– Хястя-хястя?
– Хястя-хястя.
– Саат нечядя?
– Ахшам саат сяккизя ишляйяндя.
– Иджазянизля сорушум: хара гетмишдиниз?
– Кючяйя.
– Гыса вя айдындыр.
Расколников сярт, гырыг-гырыг джаваб верирди; бянзи кятан кими аг-
аппагды; гара, шишкин гёзлярини Илйа Петровичин бахышлары гаршысында
эндирмирди.
Никодим Фомич деди:
– О гюджля айаг устюндя дурур, сян дя...
Илйа Петрович хюсуси бир ифадя иля:
– Эй-би йохдур! – деди.
Никодим Фомич истяди йеня бир шей десин, лакин каргюзара бахыб
сусду: каргюзар да чох диггятля она бахырды. Хамы бирдян сусду. Бу
гярибя иди.
Илйа Петрович сёзюню гуртарды:
– Йахшы да биз даха сизи сахламырыг.
Расколников дяфтярханадан чыхды. Лакин бу заман о йеня ичяридя
гызгын данышыг башландыгыны эшидя билди, хамыдан да айдын Никодим
Фомичин суаледиджи сяси эшидилирди... Расколников кючядя лап айылды.
“Инди гялиб эви ахтараджаглар, эви ахтараджаглар, бу саат ахтараджаглар!
– дейяряк аддымларыны йейинлятди. – Гулдурлар! Шюбхялянирляр!” Аввял-
ки горху йеня дя башдан-айага ону бюрюдю.
Ики.
“Бялкя эля эви ахтарыблар? Бирдян гедиб гёрсям онлар эвдядир –
онда?”
Бу да онун отагы. Ня адам вар, ня дя ахтарыш; хеч кяс гялмяйиб.
Аман Аллах! Бу шейляри о дюняндян бяри буджагда неджя гойуб?
Тез буджага джумуб алини дивар кагызынын далына сохду, шейляри чыха-
рыб джибляриня долдурду, джямиси сяккиз шей иди: ики хырдаджа гуту, дёрд ки-
чик мешин гуту, кагыза бюкюлмюш бир гызыл саат зянджири, гязетя бюкюл-
мюш башга бир шей, – дейясян орденди; хырдаджа гутулардакы сырга иди, йа
да сыргайа охшар шейлярди – бунлара йахшы бахмады...
Шейляри палтосунун джибляриня вя шалвар джибиня эля гойду ки,
кянардан баханда билинмясин. Пул кисясини дя ичиндяки шейлярля бярабяр
гётюрдю. Сонра отагдан чыхды, бу дяфя гапыны лап ачыг гойду.
О лап алдян дюшдюйюню хисс этся дя йейин-йейин гедир, аддымларыны
мёхкям атырды, лакин шюуру озюндя иди. О, тягиб олунаджагындан гор-
хурду; горхурду ки, йарым саатдан, йа он беш дягигядян сонра амр
верилсин, ону гюдмяйя башласынлар; буна гёря дя, вахт икян о, хяр неджя
олса, бютюн джинайятин изини итирмялидир. Хялялик ня гядяр ки, гюджю гал-
мышдыр, ня гядяр ки, дюшюня билир – ишин охдясиндян гялмялидир... Лакин
о хара гетсин?
О чохдан гят этмишди ки, хамысыны ганова атсын, хеч бир из гой-
масын, бунунла да мясяляни битирсин. О хяля буну дюнян геджя, бай-
гынлыг ичиндя хялл этмишди, йадындадыр, онда бир нечя дяфя дуруб гетмяк
истямишди: “Тез, тез хамысыны атмаг лазымдыр”. Лакин атмаг демя чох
чятинмиш.
О йарым саатды, бялкя дя даха чох иди ки, Йекатерина каналынын
сахилиндя долашырды; бир нечя дяфя каналын гайыглар йан алан кёрпюляриня
бахды. Амма бурада шейляри канала атмаг хеч мюмкюн дейилди: йа
кёрпюлярин лап йанында саллар олурду, арвадлар да бу салларын устюндя
палтар йуйурду, йа да гайыглар онлара йан алырды; хяр йер адамла долу
иди; бир дя ки, сахилдян, хяр тяряфдян ону гёря билярдиляр: бир адамын
гялиб кёрпюйя энмяси, дайаныб суйа шей атмасы шюбхяли гёрюнярди. Гу-
тулар да батмайыб суйун узюня галхмаздымы? Албяття галхарды. Онсуз
да раст гяляндя адамлар она бахырдылар, она гёз гойурдулар, эля бил ки,
ишляри-гюджляри бирджя эля она бахмаг иди: – “Бу нийя белядир, йа бялкя
мяня эля гялир?”.
Няхайят, онун аглына беля бир фикир гялди; йахшы олмазмы ки, Нева
сахилиня гедим? Орада джамаат да аз олур, о гядяр гёзя дяймяз, хяр
барядя ора йахшыдыр, хюсусиля она гёря йахшыдыр ки, буралардан узагдыр.
О бир шейя тяяджджюб этди; неджя олуб ки, о, йарым саатдыр бурада, беля
тяхлюкяли бир йердя горху вя кядяр ичиндя долашыр, амма бу фикир онун
аглына гялмямишдир? Мадам ки, бу мясяля йухуда байгынлыг ичиндя
хялл олунмушдур – бяс онда нийя бу мянасыз шейя бош-бошуна йарым
саат вахт сярф этди? О, сон дяряджя далгын вя унутган олурду, озю дя
буну билирди. Мютляг тялясмяк лазымды!
В кючяси иля Невайа сары гетди; йолда бирдян онун аглына бир фикир
дя гялди: “Ахы мян Невайа нийя гедирям? Ахы о шейляри суйа нийя
атым? Йахшы олмазмы ки, лап уджгар бир йеря гедим, лап эля Адаларын
озюня, орада адам олмайан бир йердя, мешядя, кол алтында бу шейлярин
хамысыны басдырым, бу агаджы да йадда сахлайым!” О хисс эдирди ки, бу
анда хеч бир шейи айдын вя дюзгюн дюшюнмяк имканында дейил, бунунла
беля бу фикир она дюзгюн гёрюндю.
Лакин Адалара дюшмяк она гисмят олмады, чюнки башга бир тясадюф
уз верди; В кючясиндян мейдана чыханда бирдян сол тяряфдян бир хяйят
дарвазасы гёрдю; хяйятин хяр тяряфиндя гапысыз-пянджярясиз сал дивар вар
иди. Дарвазадан ичяри гирян кими, саг тяряфдя, дёрдмяртябяли гоншу
эвин агардылмамыш дивары хяйятин лап ичярисиня гядяр узаныб гедирди.
Сол тяряфдя дя, бу дивара мювази олараг, тахта хасар варды; хасар лап
дарвазанын йанындан башлайараг ийирми аддыма гядяр хяйятин ичя-
риляриня догру узаныр, сонра бирдян сола бурулурду. Бура хяр ики тя-
ряфдян хасарланмыш, шей-шюй тёкюлмюш адамсыз бир йерди. Хасарын
устюндян, хяйятин диб тяряфиндя олан бир даш анбарын хислянмиш, алчаг
тини гёрюнюрдю, гёрюнюр, бу тин эмалатхананын бир хиссяси иди. Йягин
бурада йа карета эмалаханасы, йа дюлгярхана, йа да буна бянзяр бир
емалатхана варды; аз гала лап дарвазадан башлайараг, хяр йердя чохлу
даш кёмюр тозу гаралырды. Бирдян Расколниковун аглына беля бир шей
гялди: “Бах, бура атыб гетсям йахшыдыр!” Хяйятдя хеч кясин олмадыгыны
гёрюб, дарвазадан сивишяряк ичяри гирди, эля о саат да, дарвазайа йахын
бир йердя, хасарын дибиндя бир нов гёрюндю (чохлу фабрик вя эмалатхана
фяхляляри, арабачы вя с. йашайан эвлярдя чох вахт беля новлар олур);
новун устюндя хасара, хямишя беля халларда олдугу кими, тябаширля бу
гюлмяли сёзляр йазылмышды: “Сдес становиа воз прешено”. Демяли, о, да
йахшыдыр ки, бура гирмясиня вя бурада дурмасына хеч бир шюбхя олмаз.
Эля бурададжа хамысыны бир йеря атым гедим!”
Бир дя атрафына бахыб алини джибиня салды, лакин бирдян байыр диварын
лап дибиндя, дарваза иля нов арасындакы бир аршын йердя, тяхминян пуд
йарым агырлыгында йонулмамыш ири бир даш гёрдю; даш, кючя диварынын лап
дибиндя иди. Диварын о бири узюндя кючя вя кючя сякиси вар иди; орадан
адамларын тез-тез гялиб-гетдийи эшидилирди. О йердя дя адам хямишя
чох олур. Дарваза далындан да ону хеч кяс гёря билмязди; лакин бир
адам кючядян хяйятя гирсяйди ону гёря билярди, беля бир адамын да
гялмяси чох мюмкюн олан бир шейди, буна гёря дя тялясмяк лазымды.
Расколников даша сары гетди, икиялли онун баш тяряфиндян бярк-бярк
йапышды, вар гюввясини топлайыб дашы чевирди. Дашын алтында кичик бир
чухур амяля гялмишди: эля о саат джибиндя олан шейляри чыхарыб ора атды.
Пул кисяси лап устдя галды; лакин чухурда йеня дя йер галмышды. Сонра
дашы чевириб аввялки йериня гойду. Анджаг даш инди бир аз хюндюр кими
гёрюнюрдю. Торпагы эшиб, айагы иля дашын гырыгларына басды. Баханда хеч
бир шей гёрюнмюрдю.
Сонра дарвазадан чыхыб мейдана сары гетди. Йеня дя бир анлыга
бёйюк бир севиндж дуйду – байаг да дяфтярханада о беля бир севиндж
дуймушду. “Джинайятин изляри итирилди! Кимин аглына гяляр ки, гялиб бу
дашын алтына бахсын? Бу даш йягин эв тикиляндян бурада атылыб галмышдыр,
хяля бир бу гядяр галаджаг. Лап эля онун алтындакы шейляри тапсынлар:
кимин аглына гяляр ки, буну мян этмишям? Мясяля битди! Даха мяни
аля веряджяк бир дялил йохдур!” Расколников бунлары дюшюняряк гюлдю.
О, асяби халда, астадан хейли гюлдю – бютюн мейданы кечяня гядяр
гюлдю, – буну о сонра хатырлайырды. Ики гюн бундан аввял К. булварында
о бир гыза раст гялмишди, – инди бура айаг гойанда онун гюлюшю бирдян
кясилди. Онун бейниня башга фикирляр долду. Гыз гедяндян сонра хямин
скамйада отуруб фикря далмышды, – инди она эля гялди ки, бу скамйанын
габагындан кечмяк она сон дяряджя ийряндж гёрюняджякди; бир аббасы
вердийи о быглы адама да раст гялмяк она олдугджа агыр гёрюняджякдир:
“Джяхянням олсун ону!”
Расколников атрафына баха-баха гедирди: о аджыглы иди, фикри дагы-
ныгды. Инди онун бютюн фикри асас бир мясялянин атрафында хярлянирди: о
озю дя хисс эдирди ки, бу догрудан да беля бир асас мясялядир; инди о,
бяли, инди о бу асас мясяля иля тяк-тякиня галмышды, – озю дя бу, хямин
бу ики айдан сонра биринджи дяфядир ки, олур.
Бирдян о чох гязябли бир халда дюшюняряк деди:
“Джяхянням олсун бунлар хамысы! Йахшы да, башланыб, гой башлан-
сын, о йени хяйат да джяхянням олсун! Илахи, бунлар неджя дя ахмаг
ишлярдир!.. Гёр бу гюн мян ня гядяр йалан демишям, алчаглыг элями-
шям! О мурдар адама. Илйа Петровичя гёр бу гюн – мян ня гядяр ал-
чагджасына йалтагландым, она йаранмага чалышдым! Аслиня галанда бу
озю дя бош шейдир! Тюпюрюм онларын хамысына, онлара ки, йалтаглан-
мышам, йаранмага чалышмышам – она да тюпюрюм! Мясяля бунда дейил,
гятиййян бунда дейил!..
Бирдян о, дайанды: хеч гёзлянилмядян, озю дя сон дяряджя садя,
йени бир суал онун фикрини бирдян алт-юст этди, ону хейрятя салды:
“Агяр, догрудан да, бютюн бу ишляр ахмагджасына дейил, шюурлу бир
халда эдилмишдися, агяр сянин догрудан да, мюяййян вя гяти бир мяг-
сядин вардыса, – онда ня учюн бу вахта гядяр хеч пул кисясини дя ачыб
бахмадын, билмядин ки, о кисядя сянин алиня ня кечмишдир, нядян отрю
бу гядяр азаб чякирсян, нийя беля алчаг, мурдар, рязил бир ишя шюурлу
олараг ал атмысан? Сян ахы индиджя истяйирдин ки, ону, о пул кисясини суйа
атасан – бютюн ичиндяки шейлярля бир йердя... о шейлярля ки, онлары хяля
хеч сян озюн дя гёрмямисян... Бу ахы неджя олур?”.
Бяли, бу белядир, белядир! Аслиндя буну о, аввял дя билирди, бу хеч
дя онун учюн йени бир мясяля дейил, онда ки, о геджя, хеч бир тяряддюд,
хеч бир этираз олмадан бу мясяля хялл олунмушду, – онда да буну би-
лирди, билирди ки, бу эля беля дя оладжаг, гуйа башга джюр ола билмяз... Бяли,
о бунун хамысыны билирди, хамысыны баша дюшюрдю: бу аз гала лап дюнян
хялл олунмушду – о заман ки, о сандыгын йанында отуруб, онун ичиндяки
гутулары чыхарырды... Эля дейилми?
Няхайят, о тутгун бир халда беля бир гярара гялди: “Бу ондандыр ки,
мян бярк хястяйям; мян оз-озюмя азаб вя изтираб верирям, ня эт-
дийими хеч озюм дя билмирям... Дюнян дя, сырагагюн дя, бютюн бу
мюддят ичярисиндя оз-озюмя изтираб вермишям... Сагаларам, онда даха
оз-озюмя изтираб вермярям... Йахшы, бирдян хеч тамам сагалмадым?
Илахи, бу шейляр мяни лап тянгя гятириб!.. О дайанмадан гедирди. О, чох
истяйирди ки, фикрини дагытсын, лакин билмирди ня этсин, ня кими тядбирляр
гёрсюн. Гет-гедя аз гала лап хяр дягигя йени бир дуйгу ону бюрюйюрдю,
бу дуйгу ондан ал чякмирди: о раст гялдийи адамлара, атрафында олан хяр
шейя хядсиз дяряджядя нифрят эдирди, бу – кинля, адавятля долу, сусмаг
билмяйян бир нифрят иди! Раст гялдийи бютюн адамлар – онларын сифятляри
дя, йеришляри дя, хярякятляри дя она ийряндж гёрюнюрдю. Она галса бу
саат о эля бу адамлардан биринин узюня тюпюрярди, бириси онунла данышса
– тутуб ону дишлярди...
Василевск адасында, Кичик Нева сахилиня чыханда бирдян кёрпюнюн
йанында дайанды: “Бах, о бурада, бу эвдя йашайыр, – дейя дюшюндю. Бу
ня олан шейдир? Йохса озюм Разумихинин йанына гялмишям? Онда
неджя олмушдуса... йеня дя эля олуб... Амма чох мараглыдыр: мян озюм
бура гялмишям, йа эля йолла гедиряммиш, гялиб бура чыхмышам? Бунун
фярги йохдур: мян демишдим ахы... уч гюн бундан аввял... о ишдян сон-
ра, онун эртяси гюню, Разумихинин йанына гедяджяйям; йахшы да, ня
олсун ки, гедярям дя! Гуйа инди онун йанына гедя билмярям...”
Расколников бешинджи мяртябяйя, Разумихинин йанына галхды.
О оз эвиндя иди, кичиджик отагында отуруб йазы йазырды; озю дуруб
гапыны ачды. Онлар дёрд ай олар ки, бир-бирини гёрмюрдю. Разумихин джын-
дыр халатыны гейиб отурмушду; джорабсыз айагында туфли вар иди; узюню ня
гырхдырмышды, ня дя йумушду, сачлары бир-бириня гарышмышды.
Разумихин ичяри гирян йолдашыны башдан-айага сюзяряк чыгырды:
– Сяня ня олуб? – Сонра сусуб фит верди.
Расколниковун айниндяки джыр-джындыра бахыб алавя этди:
– Догруданмы сян беля пис йашайырсан? Гардаш, сян беля гяшянг
гейиминля лап бизим тялябяляри дя вуруб отмюсян! Отурсана, йягин ки,
йорулмусан!
Расколников озюню оз диванындан да пис олан мюшямбяли тюрк
диванына йыханда, Разумихин гёрдю ки, гялян гонаг хястядир.
– Сян бярк хястясян; буну билирсянми?
Разумихин онун нябзини йохламага башлады. Расколников алини
онун алиндян дартыб деди:
– Лазым дейил. Мян гялмишям... билирсян, ня учюн, мян хеч йердя
дярс демирям... мян истяйирдим ки... аслиндя мяня хеч дярс лазым
дейил...
Разумихин ону диггятля гёздян кечирди:
– Билирсян ня вар? Сян сайыглайырсан!
– Йох, сайыгламырам.
Расколников дивандан галхды. Разумихинин йанына гяляндя онунла
уз-узя гяляджяйини о хеч дюшюнмямишди. Онун инди бютюн дюнйада, ким
олур-олсун, хеч кясля уз-узя гялмяйя халы йох иди, – о буну оз
тяджрюбясиндян билирди, буну инди о бир анда баша дюшдю. Йаман хирслян-
ди, озюня аджыгы тутду, аз галды лап аджыгындан богулсун.
Бирдян:
– Саглыгла гал! – дейиб гапыйа сары йёнялди.
– Адя, бир дайан гёряк! Бир дайан! Сян ня гярибя адамсан!
Йеня дя алини онун алиндян дартыб чыхартды:
– Лазым дейил!
– Бяс онда нийя гялмишдин? Сарсагламысан нядир? Бундан ахы
мян... инджийя билярям. Мян сяни бурахмайаджагам.
– Онда гулаг ас: мян она гёря сянин йанына гялмишдим ки, сяндян
башга эля бир адам танымырам ки, о мяня... башламага... кёмяк эляйя
билсин... она гёря ки, сян онларын хамысындан йахшысан, йяни агыллысан,
мясяляни мюзакиря эдя билярсян... Амма инди гёрюрям ки, мяня хеч
бир шей лазым дейил, эшидирсянми, хеч бир шей... Хеч кясин ня кёмяйи, ня
дя иштиракы... Мян озюм... тяк элярям... Ди бясдир! Мяни рахат бурахын!
– Ай баджатямизляйян, бир тохта гёрюм! Сян лап дяли олмусан! Озюн
билярсян, мяня ня! Анджаг мян дярс йери билмирям, бир дя ки, дярс ня
зибил шейдир, хеч олмасын! Хяррадж базарда Херувимов дейилян бир
китабсатан вар, бу эля оз-ёзлюйюндя дярс кими шейдир. Инди мян ону хеч
беш таджир дярсиня дяйишмярям. О эля шейляр няшр эляйир, эля тябии-елми
китабчалар бурахыр ки, озю дя хеч билмирсян неджя сатылыр! Эля бирджя адлары
хяр няйя десян дяйяр! Сян хямишя мяним барямдя дейярдин ки, сян
ахмагсан, валлах, гардаш, мяндян дя ахмаглары вар! Мян дя озюмю
бу ишя сохмушам. О озю хеч хырнан-зыры ганмыр, амма мян, мялум
шейдир, ону хявясляндирирям. Бах, бурада ики вярягдян чох алманджа
йазы вар, мянджя бу чох ахмагджасына бир фырылдагчылыгдыр; сёзюн гысасы,
бу йазыда беля бир мясяля гойулуб: гадын инсандыр, йа йох? Албяття,
бёйюк бир дябдябя иля исбат олунур ки, инсандыр! Херувимов буну гадын
мясяляси учюн хазырлайыр, мян дя тярджюмя эдирям: бу ики вяряг йарым
шейи о узадыб алты вяряг эляйир; сонра мян йарым сяхифялик гурултулу бир
ад уйдурарам, хярясини дя йарым маната ишя веририк. Алырлар да!
Тярджюмя учюн мяня хяр вярягя алты манат дюшюр, демяли бунун хамысы
учюн мяня он беш манат чатаджаг, габагджадан да алты манат алмышам.
Буну гуртарарыг, сонра ири шейлярдян тярджюмя этмяйя башларыг, сонра да
“Джонфессионе”- Франсыз йазычысы Жан Жак Руссонун асяри,
он икинджи хиссясиндя йаманджа адам дарыхдыран бир
деди-году вар, гейд элямишик, ону тярджюмя эдяджяйик; Херувимова
ким ися дейиб ки, гуйа Руссо бир нёв Радишшевдир. Мялум шейдир ки,
мян беля шейляря этираз элямирям: няйимя лазымдыр, джанлары джяхян-
нямя! Истяйирсян, бу – “Гадын инсандырмы?”нын икинджи вярягясини гё-
тюр, тярджюмя эля. Агяр истяйирсянся, эля бу саат гётюр, кагыз да гётюр,
гялям дя: бунлар хамысы пулсуздур, уч манат да пул гётюр, мян бютюн
тярджюмянин биринджи вя икинджи вярягяляринин пулуну габагджадан алмы-
шам, демяли, онда сянин пайына дюз уч манат дюшюр. Вяряги гуртаран-
дан сонра уч манат да аларсан. Бир дя гёр ня дейирям: риджа эдирям, сян
эля хесаб элямя ки, мян бунунла сяня йахшылыг этмяк истяйирям. Ак-
синя, сян ичяри гирян кими мян хесаба алдым ки, сян ня джяхятдян хейир
веря билярсян. Аввяла мян орфографийаны пис билмирям, икинджиси дя
алманджа бязян йаман ахсайырам, беля ки, чох шейи озюмдян уйду-
рурам, буну элямякля дя анджаг бир шей мяня тясялли верир: йазы бундан
даха да йахшылашыр. Ким билир, бялкя хеч йахшылашмыр, даха да писляшир...
Гётюрюрсян, йа йох?
Расколников киримишджя алманджа йазылмыш вяряги, уч манат да пулу
гётюрдю, бирджя кялмя дя сёз демяйиб отагдан чыхды. Разумихин тяядж-
джюбля онун ардынджа бахды. Лакин Расколников биринджи кючяйя чатмамыш
бирдян гайытды, йеня дя Разумихинин йанына галхды, хям алманджа
йазылы вяряги, хям дя уч манаты столун устюня гойду, йеня дя хеч бир
сёз демяйяряк дюз гапыдан чыхды.
Разумихин озюндян чыхараг багырды:
– Сянинки сярсямлик азарыдыр, нядир? Бу ня ойунду чыхардырсан?
Лап мяни дя чашдырдын! Бяс онда бура нийя гялмисян, ай сяфех!
Расколников пиллякяндян дюшя-дюшя мызылданды:
– Тярджюмя... лазым дейил...
Разумихин йухарыдан чыгырды:
– Бяс ахы сяня ня лазымдыр?
Расколников динмяз-сёйлямяз пиллякяни дюшюрдю.
– Адя, эй, харада йашайырсан?
Расколников джаваб вермяди.
– Йахшы да, джяхянням ол гет!..
Бу заман Расколников кючяйя чыхырды. Николай кёрпюсюндя онун
башына чох пис бир ахвалат гялди, бунун да нятиджясиндя о бир даха та-
мам айылды. Бир колйасканын сюрюджюсю уч дёрд дяфя чыгырыб хябярдарлыг
этся дя, Расколников аз гала атларын айагы алтына дюшяджякди, буна гёря
дя сюрюджю онун кюряйиня мёхкямджя бир гамчы илишдирмишди. Гамчы
зярбяси Расколникову эля аджыгландырды ки, о кёрпюнюн сюрахысына тяряф
сычрайыб дишлярини гязябля шаггылдатды вя бир-бириня сыхараг гыджырдатды
(мялум дейилди, о нийя кёрпюнюн ортасы иля гедирди, ахы бурадан адам
дейил, ат-араба гедир). Орадакы адамлар гюлдюляр.
– Лап йериндя олду!
– Гёрюнюр аваранын биридир!
– Мялум шейдир, озюню кефли гёстярир, гясдян озюню колйасканын
алтына сохур, сян дя гял буна джаваб вер...
– Пешяляридир, джянаб, пешяляридир...
Расколников кёрпю сюрахысынын габагында дуруб, узаглашмагда
олан колйаскайа хяля дя мянасыз бир нязярля, хям дя кинли-кинли бахыр-
ды ки, бирдян киминся онун алиня пул гоймаг истядийини хисс этди. Рас-
колников бахыб гёрдю ки, онун алиня пул гойан башы ортюклю, тумадж
айаггаблы, ахыл бир таджир арвадыдыр, йанында да шлйапалы, али чятирли бир гыз
вардыр, йягин ки, онун гызы иди: “Атам, Иса хатириня алын!” Расколников
пулу алды, онлар да кечиб гетди. Бу, бир аббасы пул иди. Онлар Раскол-
никову гейиминдян вя сир-сифятиндян кючядя гяпик-гуруш йыган бир
дилянчи хесаб эдя билярди; верилян аббасыны о, йягин ки, вурулан гамчы-
нын сайясиндя алмышды: бу гамчы таджир арвады иля гызынын уряйини йум-
шалтмышды.
Расколников аббасыны алиндя сыхараг он аддыма гядяр гетди, сонра
узюню Невайа, сарай тяряфя чевирди. Гёйдя бирджя парча да булуд йох
иди, су ися гёйя чалырды, – Нева чох аз-аз халларда бу рянгдя олур. Кил-
сянин гюббяси кёрпю устюндян, часовнайа ийирми аддым галмыш бир
йердян баханда чох айдын гёрюнюр – о хеч йердян беля айдын гёрюн-
мюр: о пар-пар парылдайыр, тямиз хавада онун хятта хяр бир бязяйи ай-
дынджа нязяря чарпыр. Гамчынын агрысы сакитляшди, бу зярбя Расколнико-
вун йадындан чыхды. Инди чох да айдын олмайан нарахат бир фикир ону
хюсусиля мяшгул эдирди. О дайаныб узаглара диггятля вя хейли бахды; бу
йеря о чох йахшы бялядди. Университетя гедяндя чох вахт да эвя
гайыданда, адяти узря, йюз дяфя бу йердя дайанар, догрудан да чох
гёзял олан бу мянзяряйя диггятля бахарды, бялкя хяр дяфя дя алдыгы бир
тяяссюрата тяяджджюб эдярди: бу – айдын олмайан вя хялл эдилмяйян бир
тяяссюрат иди. Хямишя бу гёзял мянзярядян изах эдилмяйян бир
сойуглуг дуйарды; бу дябдябяли мянзяря онун учюн хям лал, хям дя
кар олан бир рух иля долу иди... Алдыгы бу кядярли вя асрарянгиз тяяс-
сюрата о хяр дяфя хейрят эдяр, онун хяллини – озюня архайын олмады-
гындан – сонрайа гойарды. Инди ися бу суаллары вя анлашылмаз шейляри
бирдян, кяскин бир шякилдя хатырлады, хям дя она эля гялди ки, бунлары о
тясадюфи олараг хатырламамышдыр. Эля бирджя онун, аввялки кими, хаман
бу йердя дайанмасы она чох гярибя вя аджайиб гёрюнюрдю. Эля бил о
догрудан да тясяввюр эдирди ки, о инди дя, аввялки кими, хямин шейляр
хаггында дюшюня биляр, йеня дя аввялки кими, хямин мёвзулар вя
мянзярялярля мараглана биляр... о шейлярля ки, лап бу йахынлара кими
ону марагландырырды. Бу хятта аз галды она лап гюлмяли гёрюнсюн; эйни
заманда бу онун гялбини сыхыр, она азаб верирди. Бютюн бу кечмиш
шейляр, кечмиш фикирляр, кечмиш мясяляляр, кечмиш мёвзулар, кечмиш
тяяссюрат, бютюн бу мянзяря, хятта о озю дя, хяр шей, хяр шей инди она
– айаг алтында гюджля нязярячарпан бир дяринликдя, ашагыда гёрюндю...
Санки о йухарыйа учур, хяр шей онун гёзляри онюндя гейб олурду... О
гейри-ихтийари олараг алини тярпятди вя бу заман, бирдян овджу ичиндя
сыхдыгы аббасыны хисс этди. Алини ачыб диггятля пула бахды, голайланыб
ону суйа атды; сонра да гайыдыб эвя гетди. Расколникова эля гялди ки,
гуйа бу анда оз-озюню хяр шейдян гайчы иля кясиб айырды.
О, оз эвиня ахшамюстю гялиб чатды. Демяли, о джямиси алты саат гяз-
мишди. О харадан вя неджя гери гайытмышды – буну гятиййян хатырламырды.
Сойунду; бютюн бядяни, чапдырылмыш ат кими титрядийи халда диванда
узанды, шинели устюня чякди, эля о саат да озюндян гетди.
Хава гаралмышды; о, дяхшятли бир чыгыртыдан айылды. Аман Аллах! Бу
ня чыгыртыдыр! Хяля индийя гядяр о беля гейри-тябии сясляр, беля улама,
беля фярйад, беля диш гыджыртысы, беля аглайыш, беля кётяк сяси, беля сёйюш-
ляр эшитмямишди, беля гёз йашлары гёрмямишди! О беля бир вяхшилийи,
беля чылгынлыгы хеч тясяввюр эдя билмирди. О дяхшят ичиндя галхыб оз
йатагында отурду, хяр дягигя уряйи дюшюр, няфяси тыханырды. Азаб чякир-
ди. Лакин дава-далаш, фярйад вя сёйюш сясляри гет-гедя артырды. Бирдян
о мянзил сахибясинин сясини эшитди, – буна сон дяряджя хейрят этди. О
бяркдян аглайырды, чыгырырды, аглайа-аглайа шикайятлянирди, сёзляри дя
эля тяляся-тяляся, эля тез-тез дейирди ки, хеч билмяк олмуру ня дейир,
нядян отрюся йалварырды – албяття, она гёря йалварырды ки, ону даха
дёймясинляр, чюнки ону пиллякянин устюндя бярк дёйюрдюляр. Ону дё-
йян адамын сяси хирсдян вя чылгынлыгда эля дяхшятли олмушду ки, инди
анджаг хырылдайырды, амма дёйян адам да няся дейирди, о да тез-тез,
тяляся-тяляся няфяси тыхана-тыхана дейирди, сёзюню баша дюшмяк ол-
мурду. Бирдян Расколников йарпаг кими титряди, бу сяси таныды – бу сяс
Илйа Петровичин сяси иди. Мянзил сахибясини дёйян Илйа Петрович иди! О,
арвады тяпикляйирди, башыны пиллякянин пиллясиня вурурду, – буну сясдян,
фярйаддан, зярбялярдян айдынджа билмяк олурду! Бу ня олан шейдир,
йохса гийамят гопмушдур? Расколников сясдян билирди ки, адамлар
эвин бютюн мяртябяляриндя пиллякяня топлашмышлар: адам сяси, хяйя-
джанлы сёзляр, айаг сяси эшидилирди; онлар йухары галхырдылар, гапылары шап-
пылты иля ачыб-ёртюрдюляр, о йан-бу йана гачырдылар. О тамам аглыны
итирмяси хаггында джидди сурятдя дюшюняряк оз озюня деди: “Ахы нийя,
нийя, бу ахы неджя ола биляр?! Йох, эля дейил, мян лап айдын эшидирям!..
Демяли, агяр беля ися, онда бу саат мяним йаныма гяляджякляр, она
гёря ки, йягин бунун хамысы эля ондан отрюдюр... дюнянкиндян отрю...
Илахи!” Истяди гапынын джяфтясини вурсун, анджаг алляри галхмады... бир дя
ки, бунун хейри йох иди! Горху онун гялбини буз кими бюрюдю, она агыр
изтираб верди, онун бядянини гупгуру гурутду... Няхайят, дюз он
дягигя давам эдян бу хай-кюй йаваш-йаваш кясилди. Мянзил сахибяси
зарылдайыр, ах-уф эляйирди, Илйа Петрович ися хяля дя ону хядяляйирди,
сёйюрдю... Ахырда о да сакит олду, онун да сяси даха эшидилмяди. “Йохса
гетди? Илахи!”. Бяли, будур мянзил сахибяси дя гедир, анджаг хяля дя
зарылдайыр, аглайыр... Будур, онун да гапысы ортюлдю... Будур, адамлар да
пиллякяндян дагылышыр, хяря оз мянзилиня гедир: ах чякяряк тяяссюф-
лянирляр, гах сяслярини галдырыб чыгырараг, гах да пычылдайараг мюбахися
эдирляр, бир-бирини сясляйирляр. Гёрюнюр, онлар чох имиш: йягин ки, эвдя
йашайанларын хамысы ахышыб гялибмиш. “Илахи, хеч бунлар мюмкюн олан
шейдир? Ахы, о бура нийя гялмишди, нийя?”.
Расколников гюдждян дюшяряк диванын устюня йыхылды, анджаг гёз-
лярини даха йума билмяди. Йарым саата гядяр узаныб галды: о эля бир
азаб, эля бир дёзюлмяз, агыр дяхшят хисс эдирди ки, хяля индийя гядяр
беля бир шей дуймамышды. Бирдян парлаг бир ишыг отагы ишыгландырды:
Настасйа алиндя шам, бир бошгаб да суп ичяри гирди, Расколникова диг-
гятля бахды; онун йатдыгыны гёрюб, шамы столун устюня гойду, гятирдийи
шейляри дя – чёряйи, дузу, бошгабы, гашыгы йербяйер эляди...
– Йягин дюняндян бяри бир шей йемямисян... Бютюн гюню авара-
авара гязмисян, озюн дя ки, титрятмя ичиндя...
– Настасйа, мянзил сахибясини нийя дёйюрдюляр?
Настасйа диггятля она бахды:
– Мянзил сахибясини ким дёйюрдю?
– Эля индиджя... йарым саат аввял... Илйа Петрович полис нязарятчисинин
кёмякчиси, дёйюрдю... пиллякяндя... Ону нийя эля бярк дёйюрдю, о нийя
гялмишди?
Настасйа киримишджя вя гашгабагыны тёкяряк хейли она бахды. Онун
беля бахмасы Расколникова чох пис тясир багышлады, хятта бундан горх-
ду да.
Расколников зяиф бир сясля чякиня-чякиня сорушду:
– Настасйа, нийя динмирсян?
Няхайят Настасйа, оз-озюня данышырмыш кими, астадан джаваб верди:
– Бу – гандыр...
Расколниковун рянги гачды, дивара сары чякиля-чякиля мызылдады:
– Гандыр?.. Неджя ган..
Настасйа йеня киримишджя она бахырды.
Сонра о йеня дя джидди вя гяти бир сясля деди:
– Эв сахибясини хеч кяс дёймюрдю.
Расколников гюджля няфяс ала-ала она бахырды.
Байагкындан даха артыг чякиня-чякиня деди:
– Мян озюм эшитдим. Мян йатмамышдым... Мян чох гулаг асдым...
Полис нязарятчисинин кёмякчиси гялмишди... Хамы ахышыб пиллякяня гял-
мишди... бютюн мянзиллярдян...
– Хеч кяс гялмямишди. Бу гандыр – сянин башында сяслянир. Онда
ки, ган бядяндян чыхмага йер тапмыр, башлайыр гара джийярдя лахталан-
мага, онда адамын гёзюня джюрбяджюр шейляр гёрюнюр, гулагына джюр-
бяджюр сясляр гялир... Йейяджяксян, йох?
Расколников джаваб вермяди. Настасйа хяля дя онун башы устюндя
дуруб диггятля она бахырды, гетмирди.
– Су вер ичим... Настасйушка...
Настасйа ашагы энди, бир-ики дягигядян сонра аг сахсы габда су
гятирди; лакин сонра няляр олдугу Расколниковун йадында дейил. Йа-
дында олан анджаг будур ки, о бир гуртум сойуг су ичди вя габдакы суйу
синясиня дагытды. Сонра хушуну итирмишди.
Уч.
Лакин хястя олдугу мюддятдя о хямишя тамамиля байгын халда ол-
мурду: о титрядиб гыздырырды, сайыглайырды, йары хушсуз бир халда олурду;
о беля бир вязиййятдя иди. Сонралар о чох шейи хатырлайырды. Гах она эля
гялирди ки, онун йанына чохлу адам йыгышыр, истяйирляр ону гётюрюб ха-
раса апарсынлар; онун устюндя чох-чох мюбахися эдирляр, далашырлар.
Гах да бирдян озюню отагда тяк гёрюрдю, гёрюрдю ки, хамы чыхыб гет-
мишдир, хамы ондан горхур, йалныз арабир гапыны азджа аралайыб она ба-
хырлар, ону хядяляйирляр, оз араларында ня барядя ися разылыга гялирляр,
гюлюрляр, она оджяширляр. Настасйаны тез-тез оз йанында гёрюрдю; о башга
бир адамы да орада олдугуну сечирди, эля бил ки, бу адам она лап йахшы
танышды, лакин о ким иди – буну тяйин эля билмирди, буна гёря дя гюсся-
лянирди, хятта аглайырды да. Бязян она эля гялирди ки, гуйа бир айдыр
йатыр; бязян дя эля бил ки, биринджи гюнджюр хястялянмишдир. Лакин ону – о
шейи тамамиля унутмушду; амма бир шей хяр дягигя онун йадына
дюшюрдю: о няйи ися унутмушду, бу эля бир шейдир ки, ону унутмаг
олмаз; буна гёря дя азаб чякир, узюлюр, инилдяйир, чылгынлашырды, йа да
дяхшятли, дёзюлмяз бир горху чякирди. Бу вахт о йериндян сычрайыб гал-
хыр, гачмаг истяйирди, хямишя дя бир адам ону тутуб сахлайырды, о да
йеня гирдян дюшюр, байылырды. Няхайят о тамам озюня гялди.
О тамам айыланда сяхяр саат он иди; хава ачыг оланда хямишя бу
заман гюн ишыгы, узун бир золаг шяклиндя, отагын саг диварына дюшюр,
гапы йанындакы буджагы ишыгландырырды. Настасйа, бир дя башга бир адам
онун йатагы йанында дурмушду; о адам она диггятля бахырды, лакин
Расколников ону гятиййян танымырды. Бу – чуха геймиш кичик саггаллы
джаван бир огланды; уздян артелчийя бянзяйирди. Мянзил сахибяси йарыйа
гядяр ачылмыш гапыдан бахырды. Расколников галхыб отурду.
Джаван огланы бармагы иля гёстяряряк сорушду:
– Настасйа, о кимдир?
– Хя, дейясян айылыб!
Артелчи:
– Айылыб, – дейя сяслянди.
Гапы арасындан бахан мянзил сахибяси Расколниковун айылдыгыны
билян кими дярхал гапыны ортюб гетди. О, хайалы бир арвад олдугундан
башгалары иля данышанда, бир шей изах эдяндя чох утанарды; о, гырх йашлы,
долгун, гарагаш, гарагёз бир гадынды, кёк вя тянбял олдугу учюн дя
мярхямятли иди; озю дя чох гяшянгди. Хяддиндян артыг да утанджагды.
Расколников артелчинин озюндян сорушду:
– Сиз... кимсиниз?
Бу анда йеня дя гапы тайбатай ачылды: Разумихин, узун олду-
гундан, башыны айяряк ичяри гирди. Гиря-гиря уджадан:
– Бу лап гями кайутасыдыр ки! – деди. – Хямишя ичяри гиряндя башым
дяйир; буна да отаг дейярляр! Гардаш, сян айылмысан? Бу саат Пашен-
кадан эшитдим.
Настасйа:
– Эля бу саат айылыб, – деди.
Артелчи дя гюлюмсяйяряк онун сёзюню тясдиг этди:
– Эля бу саат айылыб.
Бирдян Разумихин она сары дёнюб сорушду:
– Бяс сиз озюнюз, сорушмаг айыб олмасын, кимсиниз? Мян, неджя ки,
зяхмят чякиб гёрюрсюнюз, Вразумихиням; хамынын дедийи кими Разу-
михин йох эй, Вразумихин; тялябяйям; дворйан оглуйам; бу да мя-
ним достумдур. Йахшы, бяс сиз кимсиниз?
– Мян бизим конторда артелчийям; таджир Шелопайевин йанындан бура
иш учюн гялмишям.
– Буйурун, бу стулда айляшин. – Разумихин ися столун о бири
тяряфиндя, башга бир стулда отурду. Сонра Расколникова сары дёняряк
сёзюня давам этди: – Гардаш, сян йахшы элядин ки, айылдын. Дёрд гюндюр
ки, биртяхяр йейиб-ичирсян. Чайы сяня гашыг-гашыг верирдиляр. Зосимову
ики дяфя сянин йанына гятирмишям. Зосимов йадындадыр? Диггятля сяня
бахды, о саат деди ки, бош шейдир, – няся башына вуруб... Асябиликдян
амяля гялян сяфех бир шейдир, йахшы йейиб-ичмяйиб, пивяси вя хрени аз
дюшюб, она гёря дя азарлайыб, эйби йохдур, кечиб гедяр, отюшяр. Мяр-
хяба Зосимов! Йаман ишя башлайыб. – Сонра дёнюб йеня артелчийя
деди: – Бяли, мян сизи лянгитмирям, ня учюн гялдийинизи изах этмяк ис-
тяйирсинизми? Родйа, буну бил ки, онларын конторундан икинджи дяфядир
гялирляр; анджаг кечян дяфя бу гялмямишди, айрысы гялмишди, биз онунла
данышдыг. Сиздян габаг бура гялян ким иди?
– Гюман этмяк лазымдыр ки, о учюнджю ил ишляйянлярдяндир, лап йя-
гин. Алексей Семйоныч имиш. О да бизим конторда ишляйир.
– Амма о дейясян сиздян агыллыдыр – сиз неджя билирсиниз?
– Бяли, о мяндян йашлыдыр.
– Чох гёзял! Йахшы, давам эдин.
Артелчи бирбаш Расколникова деди:
– Афанаси Иванович Вахрушин васитясиля, – эля зянн эдирям ки, сиз
онун ким олмасы барясиндя бир дяфя зяхмят чякиб эшитмисиниз – сизин
ананызын хахишиля, бизим конторун васитясиля сизя пул гёндярилмишдир.
Инди, агяр сизин даха хушунуз устюнюздядирся, – сизя гяряк ийирми беш
манат верям, чюнки Семйон Семйонович, Афанаси Ивановичдян, сизин
ананызын хахишиля, аввялки гайда узря бу барядя мялумат алмышдыр. Сиз
ону илтифат буйуруб таныйырсынызмы?
Расколников фикирли-фикирли деди:
– Хя... йадымдадыр... Вахрушин...
Разумихин чыгырды:
– Эшидирсиниз: таджир Вахрушини таныйыр! Албяття, хушу устюндядир!
Амма мян инди гёрюрям ки, сиз дя агыллы адамсыныз! Бяли! Агыллы
адамын данышыгыны эшитмяк адама хош гялир.
– Эля о озюдюр ки, вар: Вахрушин Афанаси Иваночив, сизин ананызын
хахишиля, сизин ананыз онун васитясиля бир дяфя сизя пул гёндярмишдир, бу
дяфя дя о, ананызын хахишини йеря салмамышдыр, Семйон Семйоновичя
бу гюнлярдя мялумат вермишдир ки, сизя отуз беш манат версин, даха
артыгы мюйяссяр олана кими.
– Бах, сизин бу “даха артыгы мюйяссяр олана кими” хамысындан йах-
шы чыхды; “сизин ананыз” сёзю дя пис чыхмады. Йахшы, инди сизин фикринизджя
неджядир: бунун хушу тамам устюндядир, йа тамам устюндя дейил – хя?
– Мяня ня вар ки! Анджаг онун гол гоймаг мясяляси дурур.
– Джызмагара эляйяр! О нядир, дяфтяр гятирмисиниз?
– Бяли, дяфтярдир.
– Верин бура. Хя, Родйа, галх гёряк! Мян сяни тутарам. Онун
учюн ора бир Расколников джыз гёряк! Ал гялями, чюнки, гардаш, инди пул
бизя мяндян дя артыг лазымдыр.
Расколников гялями гери итяляйяряк деди:
– Лазым дейил.
– Неджя йяни лазым дейил?
– Гол гоймайаджагам.
– Гёрюрсян буну – гол гоймасан ахы неджя олар?
– Лазым дейил... пул...
– Пул лазым дейил?! Йох, гардаш, сян йанылырсан, мян шахидям!
Хахиш эдирям, сиз нарахат олмайын, о буну эля беля дейир... йеня дя,
беля ха, сяйахятя чыхыр... Ойаг да оланда она беля шейляр гёрюнюр... Сиз
дярракяли адамсыныз, биз она ряхбярлик эдярик, йяни эляджя алиндян тутуб
она кёмяк эдярик, о да гол гойар. Башлайаг...
– Мян сонра да гяля билярям.
– Йох, йох, нийя сиз нарахат оласыныз. Сиз дярракяли адамсыныз... Хя,
Родйа, гонагы лянгитмя... Гёрюрсян ки, гёзляйир. – буну дейяряк, Рас-
колниковун алиндян тутуб кёмяк этмяйя джидди сурятдя хазырлашды.
Расколников:
– Гери чякил, озюм элярям... – дейиб гялями гётюрдю, дяфтяря гол
гойду.
Артелчи пулу вериб гетди.
– Афярин! Гардаш, йемяк истяйирсян?
Расколников:
– Истяйирям, – дейя джаваб верди.
– Сизин супунуз вар?
Настасйа деди:
– Дюняндян галыб. – О байагдан бяри бурада айаг устя дурмушду.
– Картофлу, дюйюлю супдур?
– Бяли, картофлу, дюйюлю супдур.
– Азбярдян билирям. Гятир гёряк, чай да вер.
– Гятирим дя.
Расколников она хейрятля, хям дя мянасыз бир горху иля бахырды. О
беля бир гярара гялмишди ки, суссун вя гёзлясин, гёрсюн сонра ня оладжаг,
фикирляшяряк оз-озюня деди: “Дейясян, хушум устюмдядир, дейясян
догрудан да белядир...”
Настасйа ики дягигядян сонра суп гятирди, деди ки, чай да бу саат
хазыр оладжаг. Супун йанынджа ики гашыг, ики бошгаб, дуз габы, истиот габы,
мал ати учюн хардал вя башга дям-дясгах да гятирмишди, – чохданды ки,
Расколникова бу гайда иля йемяк гятирилмирди. Сюфря дя тямиз иди.
– Настасйушка пис олмазды ки, Прасковйа Павловна бир-ики шюшя дя
пивя гёндяряйди. Ичярдик дя.
Настасйа мызылданараг:
– Пах, йаман зирянг шейсян ха! – дейиб амри йериня йетирмяйя гетди.
Расколников хяля дя она – хеч бир шей анламадан – хейрят вя гор-
ху иля бахырды. Разумихин гедиб диванда отурду, Расколников озю гал-
ха бился дя айы кими, кобудджасына, сол али иля Расколниковун башыны га-
марлайыб галдырды, саг али иля дя гашыгла онун агзына суп верди, хяр
веряндя дя гашыгдакы супа бир нечя дяфя уфюрюрдю ки, агзыны йандыр-
масын. Суп илыг иди. Расколников аджгёзлюкля супдан бир нечя гашыг ичди.
Разумихин бирдян дайаныб деди ки, даха бясдир, бу барядя Зосимовла
мясляхятляшмяк лазымдыр.
Настасйа ики шюшя пивя гятирди.
– Чай истяйирсян?
– Истяйирям.
– Настасйа, тез чай да отюр гялсин; чюнки чай мясяляси хаггында
дейясян факюлтясиз дя иш кечяр. Бах. Бу да пивя.
Разумихин гедиб оз стулунда отурду, супу вя мал атини габагына
чякиб эля бир иштахла йемяйя башлады ки, эля бил уч гюндюр хеч бир шей
йемямишди.
Разумихин, агзы ат иля долу олдугу халда, биртяхяр мызылдайараг деди:
– Родйа гардаш, инди мян хяр гюн бурада беля нахар эдирям; озю
дя буну дюзялдян Пашенкадыр, сянин мянзил сахибян – лап урякдян мя-
ни азизляйяр. Мян, албяття, буну тяляб этмирям, амма этираз да элями-
рям. Будур, Настасйа чай да гятирди. Йаман дирибаш шейдир! Настенка,
пивя ичирсян?
– Аши, ачыл башымдан!
– Чай неджя?
– Чай ичярям.
– Ди тёк. Дайан, мян озюм тёкярям, сян отур.
Разумихин озю ишя гиришди: Настасйайа чай тёкдю, сонра бир финджан
да тёкдю, йемяйини гойуб йеня дя диванда отурду. Йеня байагкы кими
сол али иля хястяни гуджаглайыб галдырды, чай гашыгы иля она чай вермяйя
башлады: о йеня дя, бёйюк бир сяй иля, хяр дяфя гашыгла гётюрдюйю чайы
уфюрюрдю, эля бил ки, хястянин сагалмасынын асас вя хиласедиджи мясяляси
бу уфюрмяк ишиндян ибарят иди. Расколников сусурду, Разумихиня мю-
гавимят гёстярмирди; лакин о, башгасынын кёмяйи олмадан галхыб ди-
ванда отурмаг учюн озюндя лазымынджа гюввя хисс эдирди: о йалныз
гашыгы вя финджаны алиндя тутмаг, озю чай ичмяк дейил, хятта дуруб бялкя
гязя дя билярди. Лакин гярибя, хятта аз гала лап хейвани бир хийлягярлик
нятиджясиндя бирдян онун аглына беля бир шей гялди: мюяййян вахта
гядяр оз гюввясини гизлятсин, озюню биджлийя вурсун, агяр лазымса,
озюня эля гёстярсин ки, гуйа хяля йахшы баша дюшмюр, амма гулаг
ассын, ойрянсин, гёрсюн бурада ня эдирляр. Эйни заманда о, оз нифрятини
гизлядя билмирди: он гашыг чай ичдикдян сонра бирдян башыны Разуми-
хинин голунда айырды, шылтаглыг гёстяряряк гашыгы итяляйиб, йеня дя
балышын устюня йыхылды. Догрудан да инди онун башы алтында тямиз узлю,
бир-ики пяргу балыш варды; о озю дя буну гёрюб йадында сахлады.
Разумихин йеня дя оз йериндя отуруб суп йемяйя, пивя ичмяйя
башлады.
– Бу гюн Пашенка гяряк бизя моруг мюряббяси гёндярсин – ичмяк
учюн буна бир шей гайырмаг лазымдыр.
Настасйа нялбякини бармаглары устя тутараг чайы – агзында сах-
ладыгы гяндин устюндян сюмюря-сюмюря сорушду:
– Моругу о сянин учюн харадан тапсын?
– Достум, моругу о дюкандан алар. Билирсян, Родйа, бурада сянсиз
бёйюк бир ахвалат олуб. Онда ки, сян харамзадалыг эдиб мяним
йанымдан гачдын, хеч отагынын да йерини демядин, – онда мян эля
аджыгландым ки, дедим, гяряк сяни ахтарыб тапам, озюню дя эдам эдям.
Эля о гюн дя ишя башладым. Гяздим, гязгим, сорушдум, сорушдум! Ахы
чянин бу индики отагынын йери йадымдан чыхмышды; аслиндя бу отагын хеч
йадымда дейил, чюнки буну хеч гёрмямишям. О ки, галды габагкы
отагын – йадымда анджаг о галмышды, билирдим ки, о Беш Буджаг йанында,
Харламовун эвиндядир. Бу Харламов дейянин эвини ай ахтармышам ха!
Хеч демя о Харламовун эви дейил, Бухун эвидир: эля олур да – сясляр,
гёрюрсян ки, хярдян адам чашдырыр! Мян дя йаман хирсляндим! Хирс-
ляниб гетдим, эля лап эртяси гюн бир баш адресханайа; хеч аглына
гялярми: икиджя дягигядя сянин йерини тапдылар. Сян орада йазылмысан.
– Орада йазылмышам?
– Гял хяля бир йазылма да! Амма генерал Кобелйеви орада мяним
йанымда ха ахтардылар, тапа билмядиляр. Сонра даха сяни чох ахтар-
мадым. Эля ки, озюмю гяфилдян бура салдым – эля о саат да сянин бютюн
ишляринля таныш олдум; бютюн ишляринля, гардашым, бютюн ишляринля, инди
хамысыны билирям; бах, Настасйа озю дя гёрдю: Никодим Фомичля дя
таныш олдум, Илйа Петровичи дя мяня гёстярдиляр, даландарла да таныш
олдум, джянаб Заметов Александр Григорйевичля дя – бурада полис дяф-
тярханасында каргюзардыр; ан ахырда да Пашенка иля, – бу хяр шейдян
артыг иди; бах, Настасйа да билир...
Настасйа бидж-бидж гюляряк мызылданды:
– Гылыгына гирдин!
– Настасйа Никифоровна, гянд салын.
Настасйа бирдян:
– Ай сяни, кёпяк! – дейяряк чыгырды вя озюню сахлайа билмяйяряк,
гюлмякдян угунуб гетди. Гюлюшю дайандыгдан сонра бирдян алавя этди:
– Мян Петровнайам, Никифоровна дейилям.
– Йахшы да, нязяря аларыг. Бяли, гардаш артыг сёз данышмамаг учюн,
сёзюн гысасы мян аввял истядим ки, бурада хяр йеря электрик джяряйаны
бурахым, бу йердя олан мёвхуматы бирдян кёкюндян лягв эляйим, ан-
джаг Пашенка галиб гялди. Мян, гардаш, хеч гёзлямяздим ки, о, беля
гяшянг-мяшянг олсун, хя? Сян неджя билирсян?
Расколников сусурду, лакин бир ан да олса – горху вя хяйяджан долу
гёзлярини ондан айырмырды, инди дя инадла она бахырды.
Разумихин Расколниковун сусмагына хеч дя ахямиййят вермирди,
о санки алдыгы джавабы тясдиг эдяряк, сёзюня давам этди:
– Хяддиндян чох, хяддиндян чох, озю дя хяр барядя.
Настасйа бяркдян гюлдю:
– Ай мялун! – Гёрюнюр бу сёхбят она сон дяряджя ляззят верирди.
– Гардаш, орасы писдир ки, сян ишин лап башлангыджында мясяляни аля
ала билмямисян. Пашенка иля эля ряфтар элямяк лазым дейилди. Ахы онун
чох гярибя хасиййяти вар! Йахшы да, онун хасиййяти барядя сонра... йох-
са, мисал учюн, иши о йеря гятириб чыхардасан ки, о сяня хёряк вермясин?
Йа да мисал учюн, бу вексел мясяляси? Ахы сян дяли олмушдун няди,
гётюрюб векселя гол гоймусан? Йа да ки, мисал учюн, нязярдя тутду-
гун о эвлянмяк мясяляси, хяля онда ки, онун гызы Наталйа Йегоровна
саг иди... Мян хамысыны билирям! Амма мян гёрюрям ки, бу назик мя-
сялядир, мян эшшяйям, сян мяни багышла. Эля йери гялмишкян сяфех ба-
рядя дейим: Прасковйа Павловна илк бахышда адама сяфех кими гёрюнюр
амма, гардаш, о хеч дя о дяряджядя сяфех дейил, сян неджя билирсян, хя?
Расколников йан тяряфя бахараг дишляри арасындан мызылданды:
– Хя... – Лакин о баша дюшюрдю ки, сёхбяти давам этдирмяк чох
алверишлидир.
Разумихин, гёрюнюр, джаваб верилдийиндян севиняряк бяркдян деди:
– Догру демирям? Амма ки, агыллы да дейил, хя? Лап, лап гярибя
бир хасиййяти вар! Гардаш, мян бир аз озюмю итирирям, инандырырам
сяни... Онун йягин ки, гырх йашы олар. Озю дейир ки, отуз алтыдыр, буна да
лап хаггы вар. Амма ки, анд олсун джаныма, мян онун барясиндя даха
чох агылла, тяк эля метафизика иля мюхакимя йюрюдюрям; гардаш, бизим
арамызда эля бир хянгамя башламышдыр ки, гял гёрясян! Хеч бир шей
анламырам. Аши, бунлар хамысы бош-бош шейлярдир; анджаг эля ки, о гёрюб,
сян даха тялябя дейилсян, дярс демирсян, костйумун да алдян чыхыб,
гыз оляндян сонра даха сянин онунла гохумлуг мясялян гедиб ишиня, –
бирдян горхуб: сян дя ки, бир тяряфдян, озюню вермисян кюнджя, даха
онунла аввялки кими алагя сахламамысан, – о да фикря гялиб ки, сяни
отагдан говсун. О, чохдан бу ниййятдя имиш, анджаг векселя хайыфы
гялирмиш. Бир дя ки, сян озюн демисян ки, анам веряджяк...
Расколников уджадан вя айдын бир сясля деди:
– Буну мян алчаг олдугум учюн демишям... Анам аз галыр ки,
динлясин... мян йалан дейирдим, гой мяни отагдан чыхармасынлар...
йемяйими дя версинляр.
– Бу барядя сян агыллы иш тутмусан. Мясяля бурасындадыр ки, бу
арада тясадюфян бу джянаб Чебаров, – надворны советник, ишгюзар адам
мейдана чыхыб, Пашенка онсуз хеч бир шей эляйя билмязди, – чох утан-
джагдыр; амма ишгюзар адам утанджаг олмур, мялум шейдир ки, аввял о
беля бир шей тяклиф этмишдир; векселля пулу алмага умид вармы? Джаваб
да верилиб ки, вар, чюнки онун беля бир анасы вар: о йюз ийирми беш манат
пенсийа алыр; о йемяз, ичмяз, амма Роденканын дадына чатар; эля бир
баджысы да вар ки, гардашы учюн лап кёлялийя гедяр. Джянаб Чебаров да
буна асасланмышдыр... Ня гымылданырсан? Гардаш, мян инди сянин бютюн
сиррляриня бялядям: хавайы йеря сян Пашенка иля гохумлуг эляйяндя
ачыб хамысыны она демямисян ки... Инди мян сяни истядийимдян дейи-
рям... Бяли, мясяля белядир: тямиз, намуслу, хяссас адам ачыг данышыр,
амма ишгюзар адам гулаг асыр, йемяйини йейир, сонра да мяхв эдир...
Пашенка да векселини она, хямин бу Чебарова вермишдир, гуйа ки, фаиз-
ля, о да утанмадан рясми сурятдя тяляб этмишдир. Бу ахвалаты биляндян
сонра мян дя истядим, виджданымы тямизлямяк учюн онун устюня джяря-
йан бурахым, анджаг онда Пашенка иля мяним арамда ахянгдарлыг
амяля гялди, мян дя тапшырдым ки, бу мясяляни кяссинляр, озю дя лап
мянбяйиндян замын олдум ки, сян пулу веряджяксян... Гардаш, мян
сянин йериня замын олдум, эшидирсян? Чебарову чагырдыг, он манат
вериб агзыны йумдуг, вексели гери алдыг, будур, хюзурунуза тягдим
эдирям, – инди онлар сянин вердийин сёзя инанырлар, – будур, ал, джибимдя
йаман азилмишдир.
Разумихин вексели столун устюня гойду; Расколников она бахды,
хеч бир сёз демяйиб узюню дивара сары севирди. Бу хятта Разумихиня дя
пис тясир багышлады.
Бир аздан сонра деди:
– Гардаш, гёрюрям ки, йеня дя сяфехлик эляйирсян. Истядим сяни
яйляндирим, гявязялик эляйиб уряйини ачым, амма дейясян сянин анджаг
сяфраны гарышдырдым.
Расколников бир аз да сусдугдан сонра, узюню чевирмядян сорушду:
– Байгынлыг ичиндя о танымадыгым адам сян идин?
– Мян идим; хятта онда озюндян дя чыхмышдын, хюсусиля мян За-
метову гятиряндя...
– Заметову?.. Каргюзары?.. Нийя гятирмишдин?..
Расколников джялд дёнюб гёзлярини Разумихиня зилляди.
– Сяня ня олду ахы?.. Нийя хяйяджанландын? Сянинля таныш олмаг
истяйирди; озю деди, чюнки биз онунла сянин баряндя чох данышмышыг...
Йохса сянин баряндя бу гядяр шейи мян кимдян эшидя билярдим.
Гардаш, о чох гёзял огландыр, лап ала... албяття, оз аляминдя... Инди
достуг; хяр гюн гёрюшюрюк. Инди мян ахы шяхярин бу хиссясиня кёч-
мюшям. Сян хяля билмирсян? Тязяджя кёчмюшям. Онунла бир ики дяфя
Лавизанын йанына да гетмишик. Лавиза йадындадыр? Лавиза Ивановна?
– Сайыглайанда бир шей дейиб элямишям?
– Албяття демисян! Хеч хушун устюндя дейилди.
– Ня демишям?
– Пах атоннан! Сайыглайанда ня дейярляр? Мялум шейдир ки, ня
дейярляр.. Инди, гардаш, вахт итирмямяк учюн, ишя башламаг лазымдыр.
Разумихин стулдан галхыб фуражкасыны гётюрдю.
– Сайаглайанда ня дейирдим?
– Пах, ал чякмяйяджяк ки! Йохса горхурсан сирринин устю ачылар?
Горхма: графинйа хаггында хеч бир шей демямисян. Амма нядян
демисян, – ня билим – булдок итдян, сыргадан, гызыл саат зянджириндян,
Крест адасындан, ня билим – бир даландардан, Никодим Фомичдян, онун
кёмякчиси Илйа Петровичдян чох данышмысан. Бундан башга илтифат бу-
йуруб оз джорабынызын бурну иля йаман чох марагланырдыныз, йаман!
Йалвардыныз ки, джорабымы верин; ал чякмирдиниз. Заметов озю бютюн
кюндж-буджагы ахтарды, джорабы тапыб, атирля йуйулмуш, бармагларына узюк
тахылмыш хырдаджа алляриля бу зибили сизя верди. Анджаг бундан сонра рахат
олдуз: бир нечя гюн бу зибили алиниздя тутдунуз, дартыб алмаг да мюм-
кюн дейилди. Йягин ки, инди дя йорганынын алтындадыр. Хяля шалварынын
сачагларыны да истяйирдин – озю дя эля йалварыб-йахарырдын – хеч олма-
йан кими! Биз дя сяндян сорушдуг, билмяк истяйирдик: бу ахы ня
сачагдыр? Дедийиндян хеч бир шей баша дюшмяк олмурду... Йахшы да,
башлайаг ишя! Бах, бурада отуз беш манат пул вар; бундан он манат
гётюрюрям, бир-ики саатдан сонра бу барядя хагг-хесаб тягдим эдя-
рям. Бу арада Зосимова да хябяр верярям, о гяряк чохдан бурада
олайды; чюнки саат он икийя ишляйир – Настенка, мян бурада олмайанда,
сиз тез-тез гялин, буна дяйин – ичмяк барядя, айры шейляр дя эля, гёрюн ня
истяйир. Пашенкайа да, ня лазымса, мян озюм бу саат дейярям. Саг олун!
Настасйа онун ардынджа деди:
– Гёрюрсян, “Пашенка” дейир! Ай бидж-вялядязна! – Сонра гапыны
ачыб гулаг асмага башлады, сябир эдя билмяйиб озю ашагы йюйюрдю.
О чох истяйирди ки, гёрсюн Разумихин мянзил сахибясиля ня данышыр;
юмумиййятля айдын гёрюнюрдю ки, о Разумихиня лап вурулмушдур.
Настасйа гапыны ортян кими Расколников йорганы устюндян атды,
дяли кими йатагындан галхды; о бёйюк бир сябирсизликля, хям дя асяби
халда онларын тезликля гетмясини гёзляйирди ки, дярхал ишя башласын.
Анджаг няйя, хансы ишя! – Эля бил ки, ишин тярслийиндян инди бу онун
йадындан чыхмышды.
“Илахи! Сян анджаг мяня бир шей де: де гёрюм, онлар бютюн мясяляни
билирляр, йа хяля билмирляр? Йа бялкя билирляр, анджаг ня гядяр ки, мян
хястяйям, озлярини билмямязлийя гойурлар, мяня оджяширляр; сонра
бирдян гялиб дяйяджякляр ки, биз хяр шейи чохдан билирдик, анджаг озюмю-
зю эля гёстярирдик. Инди мян ня эдим? Тярс кими дя йадымдан чыхды;
бирдян йадымдан чыхды, индиджя йадымда иди!”
Расколников отагын ортасында дуруб атрафына бахырды; о азаб чякир-
ди, билмирди ня этсин. Гапыны ачыб гулаг асды; лакин онун йадындан чыхан
бу дейилди. Бирдян йадына дюшмюш кими, буджага, дивар кагызынын джырыл-
дыгы йеря джумду, алини кагызын далына сохуб ахтарды, лакин онун йадын-
дан чыхан бу да дейилди. Гедиб собанын гапагыны ачды, али иля кюлюн ичини
ахтарды: шалварынын сачаглары, джибиндян кясилмиш парча, – неджя ки, атмышды
– эляджя дя орада дурурду, демяли, хеч кяс она ал вурмайыб. Бу заман,
Разумихинин индиджя сёйлядийи джораб мясяляси онун йадына дюшдю.
Будур, джорабынын тайы йорганынын алтындадыр, анджаг о вахтдан бяри о
гядяр йеря сюртюлмюш вя чирклянмишди ки, Заметов бунун устюндя хеч
бир шей гёря билмязди.
– Ба, Заметов!.. Дяфтярхана!.. Нийя мяни дяфтярханайа чагырырлар?
Чагырыш вярягяси ханы? Ба!.. мян иши гарышдырмышам! Мяни онда тяляб
едирдиляр! Онда да мян джорабы диггятля гёзлян кечирмишдим, амма
инди... мян хястя идим. Заметов ахы нийя гялибмиш? Разумихин ону
нийя гятирибмиш? – О гюдждян дюшмюш халда йеня дя диванын устюндя
отуруб оз-озюня мызылданырды... – Бу ня олан шейдир? Мян йеня дя
сайыглайырам, йа догрудан да белядир? Дейясян догрудан да белядир...
Хя, йадыма дюшдю: гачмаг! Тез гачыб гетмяк, мютляг гачмаг! Бяли...
Хара? Бяс мяним палтарым ханы? Чякмям йохдур! Гётюрюбляр!
Гизлядибляр! Баша дюшюрям! Хя, палто будур, – буну гёрмяйибляр.
Будур, пул да столун устюндядир, шюкюр Аллаха! Бу да вексел... Пулу
гётюрюб гедяджяйям, гедиб айры бир отаг тутаджагам, онлар мяни тапа
билмяз!.. Бяли, бяс адресляр шёбяси? Тапарлар! Разумихин тапар. Йахшысы
будур ки, лап гачыб гедим... Узаглара... Америкайа гедим... гой онлар
джяхянням олсун! Вексели дя гётюрярям... орада лазым олар... Даха ня
гётюрюм? Онлар эля билир ки, мян хястяйям. Хеч билмирляр ки, мян гязя
билирям – хе-хе-хе!.. Мян гёзляриндян дуйдум ки, онлар хяр шейи
билирляр! Чятини пиллякяндян дюшмякдир! Бялкя орада кешикчиляр, полис
няфярляри дурублар? О нядир, чайдыр. Будур, пивя дя галыб, йарым шюшя,
сойуг пивя!
Шюшядя бир стякан пивя галмышды, гётюрюб ляззятля башына чякди, бир
няфяся ичди, санки синясиндя йангын варды, ону сёндюрюрдю. Лакин хеч
йарым дягигя дя кечмяди ки, пивя онун башына вурду, кюряйиндя йюн-
гюл, хятта хош бир титряйиш дуйду. Узаныб йорганы устюня чякди. Онсуз
да бир-бириня рабитяси олмайан хястя фикирляри гет-гедя даха артыг бир-
бири иля гарышмага башлады. Чох чякмяди ки, ону йюнгюл, хош бир йуху
бюрюдю... Башы иля ляззятля балышда йер эляди, аввялки джырыг шинел авязиня
устюня салдыгы йумшаг, памбыг йоргана бярк-бярк бюрюндю, астадан
кёксюню отюрдю вя инсана сагламлыг гятирян дярин йухуйа гетди.
О, киминся ичяри гирдийини эшитдийиндян айылды; гёзлярини ачыб гёрдю
ки, Разумихин гапыны тайбатай ачараг, тяряддюд ичиндя астанада
дурмушдур, билмир ичяри гирсин, гирмясин. Расколников джялд галхыб
отурду, Разумихиня бахды, санки няйися хатырламаг истяйирди.
Разумихин:
– Хя, ойагсан, будур, мян дя гялдим! – деди. Сонра пиллякяндян
ашагы бахараг чыгырды: – Настасйа, дюйюнчяни бура гятир. Бу саат сяня
хагг-хесаб вериляр.
Расколников тяшвишля атрафына бахараг сорушду:
– Саат нечядир?
– Гардаш, амма болджа йатмысан: ахшамдыр, саат алты олар. Алты саат-
дан чох йатмысан.
– Илахи! Мян ня гайырмышам!
– Ня олуб ки? Лап йахшы эляйиб йатмысан! Хара тялясирсян? Гызла
гёрюшя гедяджяксян, нядир? Инди бютюн вахт бизимкидир. Уч саат олар ки,
сяни гёзляйирям; бир-ики дяфя гялиб бахмышам, йатмышдын. Ики дяфя
Зосимова баш чякмишям: эвдя йохдур ки, йохдур! Эйби йох, гяляр!
Гёрюнюр, оз иши учюн хараса гедиб. Мян ахы бу гюн кёчмюшям, тамам
кёчмюшям, амимля бярабяр. Инди ахы мяним амим вар... Аши,
джяхянням олсун, оз ишимизя башлайаг! Настенка, дюйюнчяни бура вер!
Бу саат бахарыг. Гардаш, озюню неджя хисс эдирсян?
– Мян сагламам; хястя дейилям... Разумихин, сян чохдан бура-
дасан?
– Дедим ки, уч саатдыр гёзляйирям.
– Йох, мян аввялдян дейирям.
– Ня аввялдян?
– Ня вахтдан бура гялирсян?
– Мян ки, байаг сяня данышдым; йохса йадында дейил?
Расколников фикря гетди. Аввялки ахвалатлар она йуху кими гялирди.
Бу шейляри хатырлайа билмир, суаледиджи бир нязярдя Разумихиня бахырды.
Разумихин деди:
– Хм! Йадындан чыхыб. Мяня байаг эля гялирди ки, сян хяля озюндя
дейилсян... Инди йуху сяни йахшылашдырыб... Догрудан да, лап йахшысан!
Афярин! Инди ишя башлайаг! Бу саат йадына дюшяр. Бир бура бах, азизим!
Разумихин дюйюнчяни ачмага башлады: гёрюнюр, бунунла о чох ма-
рагланырды.
– Гардаш, инанырсанмы, бу мяни йаман нарахат эдирди. Чюнки сяни
ахы адам элямяк лазымдыр. Ишя гиришяк: йухарыдан башлайаг. Сян бу дя-
билгяджийи гёрюрсян? – дейяряк дюйюнчядян чох гяшянг, эйни заманда
чох ади вя уджуз бир фуражка чыхартды. – Иджазя верирсян олчюм бахым?
Расколников ийряня-ийряня алини йелляйяряк деди:
– Сонра, сонра.
– Родйа гардаш, сян гял этираз элямя, сонра гедж олар; мян дя бютюн
геджяни йата билмярям, чюнки буну олчюсюз, гёзяйара алмышам. – Фураж-
каны онун башына гойараг бяркдян деди: – Лап гайдасындадыр! Эля бил
лап олчюлюб алыныб! Гардаш, баша гойулан шей ки, вар – бу гейимин ан
мюхюм хиссяси, бир нёв тёвсийянамядир. Толстйаков дейилян бир дос-
тум вар, умуми йерляря гедяндя – о йердя ки, хамы башына шлйапа, йа
да фурашка гойур, – баш галпагыны гётюрмяли олур, хамы да эля билир ки,
буну о бу адамлара бяслядийи кёляджясиня хиссляриня гёря эдир; амма
буну о она гёря эдир ки, башына гойдугу гуш йувасындан утаныр, чох
утанджаг адамдыр! Настенка, бах бу ики баш ортюйюня, бу палмерстондур
(Расколниковун кюнджя атылмыш гирдя, азилмиш шлйапасыны гётюрдю: буна
о ня учюн палмерстон дейирди – мялум дейил), бу да ки, эля бил зяргяр
алиндян чыхыб! Родйа, гиймят гой гёряк, сянин фикринджя, буна ня вер-
мишям? – Настасйанын сусдугуну гёрюб она сары дёндю: – Настасйуш-
ка, сян неджя?
Настасйа деди:
– Йягин бир аббасы вермисян.
Разумихин бундан инджийяряк чыгырды:
– Бир аббасы? Ахмаг гыз! Инди бир аббасыйа хеч сяни алмаг олмаз!
Дёрд аббасы вермишям! О да она гёря ки, нимдашдыр. Озю дя шярт гой-
мушдуг: инди буну гойарсан гялян ил бир айрысыны хавайыджа веряджякляр,
валлах! Йахшы да, инди дя кёчяк Бирляшмиш Америка Штатларына, неджя ки,
онда гимназийада дейирдик. Габагджадан хябярдарлыг эдирям: шалварла
фяхр эдирям! – Буну дейиб, назик йай парчасындан тикилмиш боз йун шал-
вары онун габагында ачды. – Ня йыртыгы вар, ня лякяси, гейилмиш дя олса
хеч дя пис дейил, жилет дя белядир, эйни рянгдядир, неджя ки, мода тяляб
эляйир! – О ки галды гейилмиш олмасы, аслиня галанда бу даха йахшыдыр:
хям йумшаг олар, хям дя зяриф... Билирсян, Родйа, бу дюнйада мянсяб
газанмаг учюн, мянджя, хямишя мёвсюмляри мюшахидя этмяк кифа-
йятдир. Йанварда гуладжлар йемясян бир нечя манат кисяндя галар; бу
алынан шей хаггында да бу сёзляри демяк олар. Инди йай мёвсюмюдюр,
мян дя йай палтары алмышам, сонра пайыз мёвсюмюня онсуз да даха ис-
ти палтар лазым оладжаг, бунлары атаджагсан, бир дя ки, бунлар да о вахта
гядяр, зийнят чохлугундан олмаса да, хяр халда дахили низамсызлыгдан
дагылыб гедяджяк. Гиймяти? Сянджя нечя олар? Ики манат ийирми беш гя-
пик! Йадында сахла; йеня дя аввялки шярт иля: бунлар ки дагылды – гялян
ил о бириляр сяня хавайы верилир! Федйайевин дюканында башга джюр алвер
элямирляр: бир дяфя ки, пул вердин – бютюн омрюн бойу кифайят эдяджяк,
чюнки икинджи дяфя хеч озюн гетмяйяджяксян. Йахшы да, инди кечяк узун-
богаз чякмяйя, – неджядир? Айдын гёрюнюр ки, гейилмиш чякмядир, ан-
джаг хяр неджя олса, ики ай гейяджяксян, чюнки харидждя тикилиб, малы да ха-
риджи малдыр: ингилис сяфирлийинин катиби кечян хяфтя базарда сатыб; джямиси
дя алты гюн геймишдир, озю дя она пул лазым имиш. Гиймяти бир манат
алли гяпикдир. Йахшы алмышам?
Настасйа деди:
– Бялкя айагына олмады?
– Айагына олмады? Бяс бу нядир? – О Расколниковун йыртылмыш,
кобудлашмыш, гырышмыш, хяр тяряфиндя палчыг гурумуш узунбогаз
чякмясинин бир тайыны джибиндян чыхартды. – Мян эхтийатла гетмишдим, бу
бядхейбят шейин олчюсюню гётюрюб мяня чякмя верибляр. Бютюн бу
ишляри мян урякдян гёрмюшям. О ки галды туман-кёйняк – бу барядя
Пашенка иля мясляхятляшмишям. Бах, аввяла, бу уч кёйняк, кятандыр,
йахасы да мода узря гайрылыб... Бяли, беля: картуз дёрд аббасы, йердя
галан палтар – ики манат ийирми беш гяпик, джямиси эйляйир уч манат беш
гяпик; чякмя – манат йарым, чюнки чох йахшы чякмядир – джямиси
ейляйир дёрд манат алли беш гяпик; бютюн туман-кёйняк дя беш манат
– хамысын бир йердя данышыб алмышам; джямиси эляйир дюз доггуз манат
алли беш гяпик. Гырх беш гяпик дя артыг галыб, гара шахылардыр, будур,
буйурун алын! Бу гайда иля, Родйа, сянин бютюн гейимин дюзялиб; чюнки
мяним фикримджя, сянин палтонун няинки ишя йарар, хятта онун хюсуси бир
няджибаня гёрюнюшю дя вар: бах, Шармеря палтар тикдирмяк бу демякдир!
О ки, галды джораб вя башга шейляр – бунлары сянин оз ихтийарына бура-
хырам. Орада бизя ийирми беш манат пул галыр; сян Пашенка барясиндя,
бир дя ки, отаг кирайяси барясиндя нарахат олма; мян данышмышам, эти-
бар хядсиз дяряджядя! Инди, гардаш, иджазя вер сянин кёйняйини дяйиш-
дирим, йягин ки, хястялик инди сянин анджаг кёйняйиндя йерляшиб...
Расколников алини йелляйяряк ону озюндян рядд этди:
– Ал чяк! Истямирям! – О, Разумихинин алдыгы шейляр хаггында гяр-
гин вя ойнаг бир ифадя иля вердийи мялуматы нифрятля динлямишди.
Разумихин исрар эдиб дурурду:
– Гардаш, беля шей олмаз! Бяс нийя гедиб айаггабы йыртмышам?
Настасйушка, утанмайын, кёмяк эляйин. Бах беля.
О, Расколниковун мюгавимят гёстярмясиня бахмайараг онун алт
палтарыны дяйишди. Расколников балышын устюня йыхылыб галды, бир-ики дя-
гигя хеч бир сёз демяди.
“Хяля дейясян ал чякмяйяджякляр!” – дейя дюшюндю.
Няхайят дивара бахараг сорушду:
– Бу шейляр хансы пулла алыныб?
– Хансы пулла? Аджяб адамсан! Сянин оз пулунла! Байаг артелчи
гялмишди. Вахрушинин йанындан; анан гёндяриб; йохса бу да йадындан
чыхыб?
Расколников тутгун бир халда хейли дюшюндюкдян сонра деди:
– Инди йадыма дюшдю...
Разумихин гашгабагыны тёкяряк тяшвишля она бахырды.
Гапы ачылды, уджа бойлу, мёхкям бядянли бир адам ичяри гирди: Рас-
колников ону да дейясян уздян бир аз таныйырды.
Разумихин севиняряк чыгырды:
– Зосимов! Ахыр ки, гялиб чыхдын!
Дёрд.
Зосимов уджа бойлу, дюз ачыг-сарышын сачлы, ийирми йедди йашлы кёк
бир адамды; хеч бир джяхятдян нязяря чарпмайан солгун вя шишкин узю
тямиз гырхылмышды, гёзюндя эйняк варды, кёклюкдян шишмиш кими гёрю-
нян атли бармагына ири бир гызыл узюк тахмышды. О, йюнгюл, ген, шыг палто,
ачыг рянгли йай шалвары геймишди; умумиййятля, айниндяки хяр шей ген,
шыг, хям дя тяптязя иди; кёйняйиндя хеч бир эйиб йох иди; саатынын
зянджири ири иди. Агыр, санки сюст тярпянирди, эйни заманда, онун хяря-
кятляри сюни вя хяддиндян артыг сярбяст иди; гизлятмяйя чалышдыгы иддиасы
ися хяр дягигя нязяря чарпырды. Зосимову таныйанларын хамысы дейирди
ки, о, агыр хасиййятли, анджаг оз ишини билян бир адамдыр.
Разумихин чыгырараг:
– Гардаш, – деди. – Мян ики дяфя сизя гялмишям... Гёрюрсян, айылыб.
– Гёрюрям, гёрюрям. – Зосимов диггятля Расколникова бахараг,
онун айаг тяряфиндя, диванда отура-отура деди: – Йахшы, инди озюмюзю
неджя хисс эдирик, хя? – Отуран кими дя мюмкюн олан гядяр дивана
йайылды.
Разумихин сёзюня давам этди:
– Эля хей малхулйа ичиндядир. Индиджя туман-кёйняйини дяйиширдик,
аз галды ки, агласын.
– Мялум шейдир; агяр истямирдися – туман-кёйняйини сонра да дя-
йишмяк оларды... Нябзи лап йахшыдыр. Башын хяля дя бир аз аграйырмы, хя?
Расколников бирдян дивандан бир аз галхараг гёзляри парылдайа-
парылдайа, инадла вя асяби халда деди:
– Мян сагламам, мян лап сагламам! – Лакин эля о саат да балышын
устюня йыхылыб, узюню дивара чевирди.
Зосимов диггятля она гёз гойурду.
Сонра сюст халда:
– Чох йахшы... – деди. – Хяр шей оз гайдасы иля гедир. Бир шей йе-
йибми?
Расколниковун ня йедийини она данышдылар вя сорушдулар ки, она ня
вермяк олар?
– Хяр шей вермяк олар... Суп, чай... Албяття, гёбяляк вя хийар вер-
мяк олмаз, хя, мал ати дя вермяк олмаз, бир дя ки, ня данышмаг ахы!..
– О Разумихиня, Разумихин дя она бахды. – Ичмя дярман вермяйин,
хеч бирини вермяйин, сабах озюм бахарам... Эля бу гюн дя... хя,
албяття...
Разумихин оз гярарыны сёйляди:
– Сабах ахшам мян ону гязмяйя апараджагам! Йусупов багына,
сонра да, “Пале де Кристал”а гедяджяйик.
– Сабах мян ону хеч йериндян дя тярпятмяздим, амма... бир аз-
джа... сонра бахыб гёрярик...
– Эх, ня пис олду: бу гюн мян тязя отага кёчдюйюм учюн гонаглыг
еляйяджяйям; ики аддымлыгдадыр, буну да апарсайдым пис олмазды. Хеч
олмаса бизим йанымызда, диванда узанарды! – Бирдян о Зосимова сары
дёндю: – Сян гяляджяксян? Бах, йадындан чыхартма ха, сёз вермисян!
– Бялкя гялдим, анджаг гедж гяляджяйям. Сян орада ня дюзялтмисян?
– Эля бир шей йохдур: чай, араг, сийяняк балыгы... Гутаб да оладжаг;
озюмюзкюляр гяляджяк.
– Йяни кимляр?
– Хамысы бурада йашайан адамлардыр, чохусу да тязядир, – анджаг
годжа амимдян башга; эля о озю дя тязядир, дюнян Петербурга гялиб:
хансы бир ишдян отрюся. – Беш илдян бир гёрюшюрюк.
– Нячидир?
– Бютюн омрю бойу гязада почт мюдири олуб... азджа пенсийа алыр –
алтмыш беш йашы вар, бу барядя хеч данышмагына дяймяз... Анджаг мян
онун хатирини истяйирям. Порфири Петрович дя гяляджяк – бурадакы истинтаг
ишляри приставы... хюгугшюнасдыр. Сян ки, ону таныйырсан...
– О да сянин гохумларындандыр?
– Лап узаг гохумлардандыр. Нийя гашгабагыны туршудурсан? Бир
дяфя онунла далашмысан, она гёря? Онда йягин гялмяйяджяксян?
– Гой джяхянням олсун, аши!..
– Бу хамысындан йахшы. Сонра кимляр оладжаг: тялябяляр, бир мюял-
лим, бир мямур, бир чалгычы, бир забит, Заметов...
– Сян аллах бир де гёрюм: сянин, йа бунун, – Зосимов ишаря иля
Расколникову гёстярди – о Заметов дейилянля ня алвери?
– Аман бу васвасылардан! Принсипляр!.. Сян бютюн-бютюня принсип
узяриндясян, – йай узяриндя олан кими: оз истядийин кими тярпяня бил-
мирсян ки! Амма мянджя, йахшы адамдырса – бах, принсип будур, айры хеч
бир шей билмяк истямирям. Заметов чох гёзял адамдыр. – Алияйринин
биридир.
Бирдян Разумихин санки гейри-тябии бир халда аджыгланараг чыгырды:
– Гой алияйри олсун, джяхяннямя ки! Ня олсун ки, алияйридир? Мягяр
мян сяня онун алияйри олдугуну тярифлядим? Мян дедим ки, о да озюня
гёря йахшыдыр! Амма ки, бютюн бу нёвляря бахылса, онда хеч йахшы
адам галармы? Мян аминям ки, онда мяня – бютюн ичичалатымала –
бирджя бишмиш соган верярляр – буну да онда верярляр ки, устялик сян дя
оласан!..
– Бу аздыр; мян сяня икисини верярям...
– Амма мян сяня анджаг бирини верярям! Бир дя мязялилик эля
гёряк! Заметов хяля ушагдыр, мян хяля онун сачыны да йола билярям!
Чюнки ону рядд этмяк дейил, джялб этмяк лазымдыр. Адамы озюндян
рядд этмякля ону дюзялтмяк олмаз, – о ки ушаг ола! Ушагла гяряк даха
эхтийатлы оласан. Мютярягги кютбейинляр, сиз хеч бир шей баша дюшмюр-
сюнюз! Инсана хёрмят этмирсиниз, озюнюзю инджидирсиниз... Агяр билмяк
истяйирсянся – дейя билярям, бизим арамызда умуми бир иш амяля
гялиб...
– Билмяк пис олмаз.
– Йеня дя эля о рянгсаз барясиндядир, йяни о бойагчы хаггында...
биз бу сиррин устюню ачаджагыг! Аслиндя инди эля бир шей йохдур. Мясяля
лап айдындыр, лап! Биз анджаг ишя гюввят веряджяйик.
– Бу бойагчы дейилян кимдир?
– Неджя, йохса сяня данышмамышам? Хя? Хя, мян сяня анджаг да-
нышмага башламышдым... О сялямчи гарынын, о мямур арвадынын олдю-
рюлмяси барясиндя... Инди о бойагчыны да бу ишя гатыблар...
– О гарынын олдюрюлмяси барясиндя мян сян дейяндян дя габаг
эшитмишям, хятта бу ишля марагланырам да... гисмян... бир мясяля иля
алагядар олараг... гязетлярдя дя охумушам! Амма...
Бирдян Настасйа Расколникова сары дёняряк, хеч лазым олмадыгы
халда деди:
– Лизаветаны да олдюрюбляр!
Настасйа байагдан бяри отагда иди, гапыйа сёйкяняряк гулаг асырды.
Расколников гюджля эшидиляджяк бир сясля мызылдады:
– Лизаветаны?
– Лизаветаны танымырсан, алвер эдирди ха? О бура, ашагыйа гялярди.
Сянин кёйняйини дя йамамышды...
Расколников дивара сары чеврилди, хырда аг гюллю, чиркли, сары дивар
кагызындакы кичик михейи хятляри олан гюллярдян бирини сечиб бахмага
башлады: гюлюн нечя йарпагы, нечя хятти олдугуну сайыр, йарпаглардакы
дишджикляри гёздян кечирирди. О, алляринин, айагларынын гурудугуну хисс
эдирди, санки бунлар онунки дейилди, лакин хеч йериндян гымылданмырды
вя диггятля гюля бахырды.
Зосимов бёйюк бир наразылыгла Настасйанын сёзюню кясяряк сорушду:
– Йахшы, бяс бу бойагчы неджя олду?
Настасйа кёксюню отюрюб сусду.
Разумихин гызгын-гызгын данышараг сёзюня давам этди:
– Ону да гатилляр айагына йаздылар!
– Бир дялил-филан вармы?
– Дялил нядир! Амма дейясян, эля дялиля асасян. Анджаг бу дялил
дейил, бах, буну сюбут этмяк лазымдыр! Неджя ки, аввял онлары... Нядир
о... хя, Кохнан Пестрйакову тутмушдулар, онлардан шюбхялянмишдиляр –
бу да эйнян элядир. Тфу! Ня ахмаг ишляр тутурлар, хятта кянардан ба-
хана да ийряндж гёрюнюр! Пестрйаков бялкя бу гюн мяним йаныма
гялди... Йери гялмишкян, Родйа, сян бу ахвалаты билирсян, бу хяля сян
хястялянмямишдян олуб, – полис дяфтярханасында бу барядя сёхбят
гедяндя озюндян гедиб йыхыландан дюз бир гюн габаг...
Зосимов Расколникова марагла бахды; Расколников хеч тярпянмирди.
Сонра Зосимов деди:
– Разумихин, билирсян ня вар? Мян ки, сяня беля бахырам – сян
йаман гайгыкеш адамсан!
Разумихин йумругуну стола вурараг чыгырды:
– Ня олар ки, хяр халда биз гатили тападжагыг! Бу мясялядя адама
агыр гялян нядир? Мясяля онда дейил ки, онлар йалан дейирляр, йаланы
хямишя багышламаг олар, йалан йахшы шейдир, она гёря ки, догруйа йол
ачыр. Адамы аджыгландыран одур ки, йалан дейирляр, хяля устялик оз
йаланларына баш айирляр. Мяним Порфирийя хёрмятим вар. Амма... Ахы
онлары, мясялян, илк аввял йолундан аздыран ня олуб? Гапы баглы имиш,
амма даландарла гяляндя гёрюбляр ки, ачыгдыр... демяли, гарыны Кохла
Пестрйаков олдюрмюшдюр. Бах, онларын мянтиги бундан ибарятдир.
– Аши, аджыгланма гёряк! Онлары анджаг тутуб сахламышлар, олмаз
ахы... мян о Коха раст гялирдим, о ахы гарыдан гиров гойулан, амма
вахты кечмиш шейляри алырмыш! Гёрюрсян?!
– Хя, дялядузун биридир! О, вексел дя алыр. Гёр дя, неджя ишлярля
мяшгул олур! Аши, гой джяхянням олсун! Мяним билирсян нийя аджыгым
тутур – сян буну баша дюшюрсянми? Онларын бу кёхнялмиш, байагы,
кобуд мюхафизякарлыгына, кёхня гайда иля гетмяляриня... Амма инди
бирджя эля бу ишдя, йени бир йол ачмаг олар. Бирджя эля психоложи сюбут эт-
мяк олар ки, асил изи неджя тапмаг лазымдыр. “Бизим дялилляримиз вар!”
Дялил кифайят дейил. Дялиллярля неджя ряфтар этмяйи гяряк билясян – ишин
тяхминян йарысы бундан ибарятдир!
– Сян дялиллярля ряфтар этмяйи билярсян?
– Ахы сусмаг олмур – онда ки, хисс эляйирсян, дуйурсан ки, ишя кё-
мяк эдя билярсян, агяр... Эх... Сян мясяляни мюфяссял билирсянми?
– Гёзляйирям ки, о бойагчы хаггында данышасан.
– Элями? Онда гулаг ас, гёр ахвалат неджя олуб: джинайятдян дюз ики
гюн сонра, сяхярчагы, онда ки, онлар хяля Кохла вя Пестрйаковла
алляширмиш, онлар да хяря оз билдийини сюбут эдирмиш – бу айдын гёрюнюр!
Хеч гёзлянилмяйян бир факт мейдана чыхыр. Душкин адлы бир кяндли –
хямин эвин габагында ички дюканы вар, онун сахиби, – полис дяфтяр-
ханасына гялир, ичиндя гызыл сыргалар олан бир гуту гятирир, башлайыр бёйюк
бир нагыл данышмага, дейир ки: “Ики гюн аввял, ахшамюстю, тяхминян
доггуза ишляйяндя – фикир верирсянми, гюню иля, сааты иля дейир! –
мяним йаныма Миколай адлы бир бойагчы гялди, – бундан габаг да о
мяним йаныма гялярди, – бах, хямин бу гутуну гятирди, ичиндя дя гашлы
гызыл сыргалар; бу шейляри гиров гойуб мяндян ики манат пул истяди;
сорушанда ки, – бу сяндя харадандыр? – деди ки, сякидян тапдым. Даха
ондан мян бир шей сорушмадым. Хямин бу Душкин деди ки, “мян она
бир кагыз пул вердим” – йяни бир манат, – она гёря вердим ки, дедим,
мян олмасам да гедиб башгасынын йанында гиров гойаджаг, ня тафоту
вар – апарыб ичяджяк, йахшысы будур ки, гой мянгя галсын: дяриндя
сахларсан – тез тапарсан, сёз-сёхбят башлар, апарыб йериня верярям”.
Албяття, о нагыл данышырды, ит кими йалан дейирди, чюнки мян бу Душкин
дейиляни таныйырам, о озю гиров сахлайандыр, огурлуг шей аландыр, отуз
манатлыг шейи дя она гёря гётюрмяйиб ки, “апарыб йериня версин”, эля
беля дейир. Аши, джяхянням олсун, гулаг ас, гёр Душкин ня дейир – лап
ушаглыгдан таныйырам, бизим губернийадандыр, Зарайски гязасындан,
чюнки биз озюмюз рийазанлыйыг. Миколай аййаш олмаса да, ичяндир, бизя
дя мялум иди ки, о хямин бу эвдя ишляйир. Митрей иля рянгсазлыг эляйир,
озляри дя бир йерлидир. Пулу алан кими о саат хырдалады, ики стякан
далбадал ичди, пулун артыгыны алыб гетди, амма Митрейи онда мян онунла
гёрмядим. Эртяси гюн эшитдик ки, Алена Ивановнаны, онун баджысы Лиза-
вета Ивановнаны балта иля олдюрюбляр; биз онлары таныйырдыг; бу заман
мян сыргалары йадыма салыб шюбхялянмяйя башладым; чюнки бизя мялум
иди ки, мярхум гары гиров шей гётюрюр. Мян онларын эвиня гетдим,
эхтийатла, йаваш-йаваш алтдан-алтдан ойрянмяйя башладым, ан аввял дя
сорушдум: Миколай бурададырмы? Митрей деди ки, Миколай ичмишди,
сяхяр ачыланда эвя гялмишди, озю дя кефли иди, тяхминян он дягигя эвдя
олду, сонра йеня гетди. Митрей сонра ону даха гёрмяйиб, инди тякбашына
ишляйир. Иш йери дя олдюрюлян гары иля бир пиллякяндядир, икинджи мяртябядя
“бунлары эшидяндя биз онда хеч кяся бир сёз демядик” – буну Душкин
дейир, – “гарынын олдюрюлмяси барясиндя баджардыгымы ойряниб, йеня
аввялки шюбхя иля эвя гайытдым. Бу гюн сяхяр саат сяккиздя” – йяни ики
гюн сонра, баша дюшюрсян? – “гёрдюм ки, Миколай гялиб дюкана гирди,
ичмишди, анджаг сярхош дейилди, данышанда дейиляни баша дюшюрдю. Тахтын
устюндя отуруб сусурду. Ондан савайы дюканда джямиси бир кянар адам
варды, тахтын устюндя дя бириси йатырды, таныш адамды, ики дя бизим ушаг
варды. – Сорушдум ки, Митрейи гёрмюсянми? – Деди ки, йох,
гёрмямишям. – Бура да гялмямишдин? – Деди ки, гялмямишдим, ики
гюндюр гялмирям. – Бяс геджя харада галмышдын? Деди ки, Пескидя
коломналыларын йанында галмышдым. – Дедим ки, бяс сырга сянин алиня
харадан дюшмюшдю? – Деди ки, сякидян тапмышдым; озю дя эля деди ки,
эля бил догру демирди, адама да бахмырды. – Дедим ки, хаман ахшам,
хаман саатда о пиллякяндя олан ахвалаты эшитмисянми? – Деди ки, йох
эшитмямишям. – Амма озю гёзюню бярялдиб гулаг асырды, рянги дя
бирдян агаппаг агарды. Мян бу сёзляри она дейирям, гёзюм дя
ондадыр, гёрдюм ки, папагыны гётюрдю, дурмаг истяйир. Эля бу заман
мян ону тутмаг истядим: дедим ки, Миколай, бир дайан гёряк, ичмяк
истямирсян? Амма озюм ушага гёз вурдум ки, гапыны тутсун;
пиштахтанын алтындан чыхдым; бирдян о гётюрюлюб кючяйя гачды, гача-
гача озюню дёнгяйя верди, о саат гёздян итди. Бурада мян шюбхямин
догру олдугуну йягин этдим, – онун гюнахы олмасайды нийя гачырды...”
Зосимов деди:
– Албяття!..
– Дайан! Ахырына гулаг ас! Мялум шейдир ки, дабанбасма Мико-
ланы ахтармага башладылар, Душкини тутдулар, эвини ахтардылар. Митрейи дя
эля. Коломналылары да арняш-вярняш элядиляр, анджаг ики гюндян сонра
бирдян Миколаны тутуб гятирдиляр; ону Н. гаровулханасы йахынлыгында,
карвансарада тутублармыш. Микола ора гялир, бойнундан гюмюш хачыны
чыхарыб верир, бир стякан араг истяйир. Верирляр. Бир аз сонра арвад
пяйяйя гедир, дешикдян бахыб гёрюр ки, хямин адам гуршагыны ачыб
пяйянин йанындакы анбарда тиря баглады, уджуну илгяк эляди, бир кётюйюн
устюня галхды, истяди, илгяйи богазына салсын. Арвад сяси йетдикджя
чыгырыр, йюйюрюб дейирляр ки: “Хя, сян белясянмиш?” – О де дейир ки:
“мяни филан полис дяфтярханасына апарын, мян хамысыны ачыб дейярям”
Бяли, ону лазыми гайда иля филан полис дяфтярханасына апарырлар, йяни
бура гятирирляр. Бяли, башлайырлар ордан-бурдан, харалысан, нячисян, нечя
йашын вар – “Ийирми ики” вя саиря вя саиря... Сорушурлар: “Митрейля неджя
ишляйирдиниз, филан-филан саатда пиллякяндя адам гёрдюнюзмю?” Джаваб
верир ки, “Мялум шейдир, бялкя дя адам гялиб-кечиё, анджаг мян гёр-
мямишям” – “Бяс онда сяс-кюй, йа айры бир шей эшитмямисян?” – “Эля
бир шей эшитмямишям”. “Микола, хямин гюн филан вахтда, филан саатда,
филан дул арвадын баджысы иля бярабяр олдюрюлдюйю вя эвинин сойулдугу
сяня мялум идими?” – “Хеч хябярим олмайыб. Буну биринджи дяфя мян,
ики гюндян сонра, ички дюканында Афанаси Павлычдан эшитдим”. – “Бяс
сыргалар сяндя харадан?” – “Сякидян тапдым!” – “Нийя эртяси гюн Мит-
рейля ишлямяйя гялмядин?” – Она гёря гялмядим ки, ичирдим. “Харада
ичирдин?” – “Филан йердя, филан йердя”. – “Бяс Душкиндян нийя гачдын?”
– “Она гёря ки, мян онда йаман горхмушдум”. “Нядян горхмуш-
дун?” – “Горхдум ки, тутуб мяхкямяйя веряр” – “Сян ки, озюню хеч
бир шейдя гюнахкар хесаб элямирдин – онда нийя горхурдун?..” –
Зосимов, истяр инан, истяр инанма: бу суал эйнян беля бир ифадя иля
верилмишди, мян буну йягин билирям, буну мяня олдугу кими
данышмышлар. Неджядир? Неджядир?
– Хяр халда дялил вардыр.
– Мяним дедийим дялил барядя дейил, мян суал барядя дейирям,
онларын оз махиййятлярини неджя баша дюшдюкляри барядя! Аши, джяхянням
олсун!.. Ону сыхышдырырлар, сыхышдырырлар, гысма-богмага салырлар, о йан-
бу йан, ахырда бойнуна алыр; дейир ки: “Ону мян сякидян тапмадым,
отагдан тапдым, Митрейнян мян рянглядийимиз отагда”. “Ахы неджя
тапдын?” “Беля тапдым: Митрейнян мян о отагы бютюн гюню рянг-
ляйирдик саат сяккизя кими; йыгышырдыг гетмяйя. Бирдян Митрей мяним
узюмя гырмызы рянг сюртдю, узюмя рянги сюртян кими дя гачды, мян дя
онун далынджа. Онун далынджа гачырам, озюм дя сясим йетдикджя
чыгырырам; эля пиллякяндян дюшюб дарвазайа сары йюйюрюрдюм ки, дюз
даландарын вя бир нечя адамын устюня чыхдым. Бу агалар нечя няфярди
– йадымада дейил; бунун устюндя даландар мяня аджыгланды, о бири
даландар да аджыгланды, даландарын арвады чыхды – о да бизя аджыгланды, бир
джянаб бир ханым иля дарвазадан ичяри гирирди – о да бизя аджыгланды, чюнки
биз, Митка иля мян, йол устюндя кёндялян йыхылмышдыг: мян Митканын
сачындан тутуб йеря йыхдым, башладым йумругламага, Митка да алтдан
мяним сачымдан тутуб мяни йумругламага башлады, буну да биз
аджыгланыб элямирдик, бир-биримизи истядийимиздян эляйирдик, ойнайырдыг.
Сонра Митка алимдян чыхыб кючяйя гачды, мян дя онун далынджа, анджаг
чата билмядим; гайыдыб отага гирдим, чюнки гяряк орадакы шейляри
йыгышдырайдым. Башладым йыгышдармага, Митрейи дя гёзляйирдим,
дейирдим, бялкя гялди. Бирдян дяхлизин гапысы агзында, диварын дибиндя,
кюндждя, айагымын алтында бир гуту галды. Бахыб гёрдюм ки, кагыза
бюкюлюб. Кагызы ачдым, гёрдюм ки, гутунун хярлянян баладжа джяфтяси
вар, джяфтяни ачдым ня гёрдюм: ичиндя сырга...”
Расколников буланлыг уркяк бир нязярля Разумихиня бахараг
уджадан деди:
– Гапынын далында? Гапынын далында иди? – О, алини дивана дайайа-
раг дярхал галхды
– Хя... Неджя мягяр? Сяня ня олду? Нийя беля хяйяджанландын?
Разумихин дя йериндян галхды.
Расколников йеня дя узанараг, йеня дя узюню дивара сары
чевиряряк, гюджля эшидилян бир сясля джаваб верди:
– Хеч!..
Разумихин суаледиджи бир нязярля Зосимова бахараг деди:
– Йягин йатыбмыш, йухулу-йухулу дейиб.
Зосимов башы иля йюнгюлджя – йох – ишаряси этди.
– Йахшы, даныш гёряк, сонра ня олду?
– Сонра ня оладжаг? О, сырганы гёрян кими о саат отаг да, Митка да
йадындан чыхыр, папагыны гётюрюб Душкинин йанына гачыр, ондан бир
манат алыр ки, бу да бизя мялумдур, озю дя йаландан дейир ки, сякидян
тапмышам; эля о саат да гедиб ичир. О, ки галды гарынын олдюрюлмяси – бу
барядя аввялки сёзюндя дайаныб дурур: “Ня гёрмюшям, ня дя хябярим
вар, буну анджаг ики гюн сонра эшитмишям” – “Бяс нийя бу чага кими
гёзя гёрюнмюрдюн?” – “Горхудан” – “Бяс озюню нийя асмаг истя-
йирдин” – “Фикирдян!” – “Хансы фикирдян?” – “Горхурдум ки, мяня агыр
джяза верярляр”. – Бах, бютюн ахвалат бундан ибарятдир. Инди сян неджя
дюшюнюрсян: онлар бундан ня нятиджя чыхарыблар?..
– Ня дюшюнмяк ахы! Из тапылыб, аз да олса тапылыб. Дялил вар. Йяни
дейирсян о рянгсазы бурахсынлар, гетсин?
– Инди бу саат онлар ону асил гатил хесаб эляйирляр! Онларын буна хеч
бир шюбхяси йохдур.
– Йанылырсан, аджыгланыб дейирсян. Бяс сырга? Бир баша дюш: агяр
хямин гюндя, хямин саатда гарынын сандыгында олан сырга гялиб
Николайын алиня дюшюрся – бунун гялиб онун алиня дюшмясиня бир сябяб
вар, йа йох? Беля бир ишдя бунун ахямиййяти аз дейил!
Разумихин уджадан деди:
– Неджя дюшюб! Неджя дюшюб! Сян ахы хякимсян, сян ахы гяряк, хяр
шейдян аввял, инсаны ойрянясян, инди сянин гаршында эля бир шей вар ки,
бунунла сян, хяр шейдян аввял, инсанын тябиятини ойряня билирсян, – бу
гядяр асас олдугу халда, сян гёрмюрсянми ки, бу Николай неджя бир
тябиятя малик адамдыр? Сян гёрмюрсянми ки, лап эля илк бахышда, о
адамын истинтаг заманы сёйлядийи сёзляр тамамиля догрудур? Бу сырга
онун алиня неджя ки, дейир – эйнян эля дя дюшмюшдюр. Гуту айагынын
алтында галыб, о да гётюрюб!
– Тамамиля догрудур. Амма озю этираф этмишдир ки, аввял йалан
демишям!
– Гулаг ас мяня, диггятля гулаг ас: даландар да, Кох да, Пестрйа-
ков да, о бири даландар да, биринджи даландарын арвады да, бу заман онун
эвиндя отуран мешшан гадын да, эля бу анда колйаскадан дюшян,
арвадынын голундан тутуб дарвазадан ичяри гирян надворны советник
Крйуков да – бунлар хамысы, йяни сяккиз, йа он няфяр шахид истинтаг
заманы бир агыздан демишляр ки, Николай Дмитрини йеря басыб устюндя
узанмышды, ону йумруглайырды, о да Николайын сачындан дартыб ону
йумруглайырды. Онлар йол устюндя кёндяляниня узаныблармыш, йолу кя-
сиблярмиш; бу адамлар хяр тяряфдян онларын устюня аджыгланырлар, амма
онлар “баладжа ушаг кими” (шахидляр эйнян беля демишляр) – бир-биринин
устюня йыхылыб чыгырырлармыш, гапышырлармыш, бир-бириня маджал вермяйиб
гяхгяхя иля гюлюрлярмиш; сифятляри дя бу заман чох гюлюндж бир шякилдя
имиш; сонра да эйнян ушаг кими бир-бирини гова-гова кючяйя гачыблар.
Эшидирсянми? Инди бир агыллы-башлы фикирляш гёр: олдюрюлянлярин мейити
йухарыда хяля хеч сойумамышдыр, эшидирсян, хяля хеч сойумамышдыр, –
гедиб онлары беля гёрмюшдюляр! Агяр гары иля баджысыны онлар, йа эля
тякджя Николай олдюрсяйди, хям дя сандыгы сындырыб ичиндяки шейляри
гарят этсяйди, йа да бу гарятдя иштирак этсяйди, – иджазя вер сяня джямиси
бирджя суал верим: онда беля бир ахвал-рухиййя, йяни дарвазанын габа-
гында чыгырышма, гюлюшмя, ушагджасына гапышма – балта иля, ганла хябис-
джясиня бир хийлягярликля, эхтийаткарлыгла, гарятля дюз гялярми? Онлар
гары иля баджысыны гуйа индиджя олдюрмюшляр, джямиси беш-он дягигя
бундан аввял, чюнки мейитляр хяля хеч сойумайыбмыш, – бирдян ишдян
ал чякирляр, гапыны ачыг гойуб гачырлар, буну да билирляр ки, индиджя ора
адам гялмишди, – гаряти дя атыб, баладжа ушаг кими, бир-бирини йол устюня
йыхараг, бяркдян гюлюшюрляр, хамынын диггятини озляриня джялб эдирляр, –
буна да он няфяр эйни сёзю дейян шахид вар!
– Албяття гярибядир! Мялумдур ки, бу мюмкюн олан шей дейил,
амма...
– Гардаш, бунун хеч аммасы-филаны йохдур, агяр хямин гюн хямин
саатда Николайын алиня дюшян сырга догрудан да онун алейхиня олан
мюхюм бир хягиги дялилдирся, – анджаг бу онун оз ифадясиндян
мялумдур – демяли, онун алейхиня олан бу дялил хяля мюбахисяли
дейилдир, онда гяряк ону тямизя чыхаран дялилляр дя нязяря алынсын, бу
хюсусиля она гёря нязяря алынмалыдыр ки, бунлар ряддедилмяз дялиллярдир.
Сян неджя дюшюнюрсян: бизим хюгугшюнаслыг элминин характериня гёря
йалныз психоложи халларда, йалныз ахвал-рухиййяйя асасланан дялилляри –
ряддедилмяз бир дялил кими, адамы мюттяхим эдян айани дялилляри ися –
гой бунлар ня кими бир дялил олурса-олсун, позуджу, дагыдыджы бир дялил
кими гябул эдярлярми, йа гябул этмяйя габилдирлярми? Йох, гябул
этмязляр, гятиййян гябул этмязляр; чюнки, бир бахын да, – о адам бир
гуту тапмышдыр; сонра да озюню асмаг истямишдир, гуйа “о озюню
мюгяссир хесаб этмясяйди, озюню асмаг истямязди!” Бах, асас
мясяля будур, бах мян буна гёря аджыгланырам! Баша дюш!
– Сянин аджыгландыгыны мян гёрюрям. Дайан, бир шей йадымдан
чыхыб, гой сорушум: ня иля исбат олунмушдур ки, о тапылан сырга гутусу
догрудан да гарынын сандыгындан гётюрюлмюшдюр?
Разумихин гашгабагыны тёкяряк санки кёнюлсюз бир халда деди:
– Бу исбат олунмушдур. Кох о шейи танымышдыр, ону гиров гойан
адамын да ким олдугуну демишдир, о да исбат этмишдир ки, сырга мяним-
дир.
– Бу пис олду. Инди бир суал да верим: Кохла Пестрйаков йухары гал-
ханда Николайы гёрян олубму, буну бир шейля исбат этмяк олмазмы?
Разумихин наразы халда:
– Мясяля дя эля бурасындадыр ки, ону хеч кяс гёрмямишдир, – дейя
джаваб верди, – мясялянин эля пис джяхяти дя будур. Хятта Кохла Пестрйа-
ков йухары галханда да ону гёрмямишляр, – хярчянд инди онларын
вердийи шяхадятин эля бир ахямиййяти йохдур. Онлар дейир ки: “Гёрдюк
отагын гапысы ачыгдыр, дедик ки, йягин орада ишляйирляр, анджаг онун
габагындан кечяндя буна ахямиййят вермядик, бу заман орада адам
олуб-олмадыгы йахшы йадымызда дейил”.
– Бяли!.. Демяли, рянгсазлары тямизя чыхармаг учюн бирджя дялил
будур ки, онлар бир-бирлярини йумруглайырмышлар, гяхгяхя иля
гюлюрмюшляр. Тутаг ки, бундан даха тутарлы бир дялил йохдур, анджаг...
Инди иджазя вер: сян озюн бютюн бу шейляри неджя изах эдирсян? Агяр
Николай догрудан да сырганы орада тапыбса, – неджя ки, озю дейир, – онда
сян буну ня иля изах эдирсян?
– Ня иля изах эдирям? Бурада ахы изах эдиляси бир шей йохдур:
мясяля айдындыр! Хяр халда иши ачмаг учюн хансы йолла гетмяк лазым
олдугу айдындыр вя исбат олунмушдур, буну да анджаг сырга гутусу исбат
этмишдир. Бу сырга гутусу асил гатилин алиндян дюшюб галмышдыр. Кох вя
Пестрйаков гапыны дёйяндя гатил йухарыда имиш, гапыны баглайыб ичяридя
отурубмуш. Кох сяфехлик эдиб ашагы дюшмюшдюр; бу заман гатил дя
ичяридян чыхыб ашагы гачмышдыр, чюнки онун башга аладжы йох имиш, онда
ки, Дмитри иля Николай ишлядикляри отагдан чыхыб гачмышдыр, бах, о за-
ман гатил пиллякяндя Кохдан, Пестрйаковдан, даландардан гизлянмяк
учюн хямин бош отага гириб гапынын далында дурмушдур, даланда вя о
бири адамлар отагын габагындан кечиб, та айаг сясляри кясиляня гядяр
орада дуруб гёзлямишдир, сонра да сакитджя ашагы энмишдир: бу да о анда
олмуш ки, Дмитри иля Николай кючяйя гачмышлар, хамы да дагылыб
гетмишдир, дарвазанын габагында хеч кяс олмамышдыр. Бялкя дя ону
гёрюбляр, анджаг ахямиййят вермяйибляр, бу эвя гялиб-гедян азмы
олур! Сырга гутусу ися, о, гапынын далында дуранда, джибиндян дюш-
мюшдюр, буну да хеч дуймамышдыр, чюнки бу заман беля шейляр хеч
онун йадына дюшмюрмюш. Сырга гутусу онун мютляг орада дурдугуну
айдынджа сюбут эдир. Бах, бютюн мясяля бундан ибарятдир!
– Гярибядир! Йох, гардаш, бу чох гярибядир! Гярибядян дя
гярибядир!
– Нийя ахы, нийя?
– Она гёря ки, бунлар хамысы чох мювяффягиййятля баша гялмишдир...
гурулмушдур... лап театрда олан кими.
Разумихин уджадан:
– Э-ех!.. – дейиб сяслянди, лакин бу анда гапы ачылды, бурадакы
адамларын хеч биринин танымадыгы бир шяхс ичяри гирди.
Беш.
Бу, орта йашлы, хяддиндян артыг джидди, гёркямли бир адамды,
узюндяки ифадядян эхтийатлы, башгаларына икрах эдян бир адам олдугу
гёрюнюрдю. О, гапы агзында дуруб тяяджджюбюню гизлятмядян, тяхгираня
атрафына бахды, санки гёзляри иля дейирди: “Мян хара гялиг чыхмышам?”
О шюбхя иля, гуйа горхдугуну, хятта аз гала тяхгир олундугуну бил-
дирян сюни бир ада иля Расколниковун алчаг таванлы, дар “гями кайу-
тасыны” гёздян кечиртди. Сонра эйни тяяджджюбля гёзлярини сачы пыртлашмыш,
ал-узю йуйулмамыш, баладжа чиркли бир диванда узаныб галмыш Рас-
колникова зилляди, о да ичяри гирян адама тярпянмядян бахырды. Сонра
гялян адам, йеня дя агыр-агыр, Разумихиня бахды: Разумихинин дя
сачы гарышмышды, узю гырхылмамышды, уст-башы тёр-тёкюнтю иди. Разумихин
дя хеч гымылданмадан, суаледиджи бир нязярля, дик-дик, дюз онун
гёзляриня бахырды. Бу гяргин вязиййят чох давам этмяди, няхайят, бир
баладжа сяхня дяйишиклийи амяля гялди, – бунун эля дя оладжагы гёз-
лянилирди. Ичяри гирян джянаб, гёрюнюр, бязи мёхкям дялилляря асасян
баша дюшмюшдю ки, бу “гями кайутасы”нда хяддиндян артыг бир
джиддиййятля, мюбалигяли бир ада иля хеч бир шей этмяк олмаз, буна гёря
дя бир аз йумшалды, Зосимова сары дёнюб, вердийи суалын хяр кялмясини,
хяр хеджасыны айдынджа сёйляйя-сёйляйя, бир аз джидди олса да, нязакятля
сорушду:
– Родион Романович Расколников, джянаб тялябя, йа сабиг тялябя –
кимдир?
Зосимов агыр-агыр тярпянди, бялкя дя о ичяри гирян джянабын суалына
джаваб веряджякди, лакин Разумихин, суал она аид олмаса да дярхал дё-
нюб деди:
– Одур, диванда узанмышдыр! Сизя ня лазымдыр?
Тяклифсиз бир халда сёйлянилян бу – “сизя ня лазымдыр” сёзю
тяшяххюслю джянаба йаман тохунду, о, хятта аз галды Разумихиня сары
дёнсюн, лакин тез озюню сахлайараг йеня дя узюню Зосимова сары
чевирди.
Зосимов башы иля хястяйя ишаря эдяряк:
-Одей, Расколников – дейиб асняди, бу заман агзыны хяддиндян
чох ачды вя ону бу вязиййятдя хейли сахлады. Сонра алини агыр-агыр жиле-
тинин джибиня апарды, джибиндян чох ири, габарыг, гапалы гызыл саат чыхартды,
саатын гапагыны ачды, бахды, йеня дя агыр-агыр, тянбял-тянбял ону джиби-
ня гойду.
Расколников байагдан бяри архасы устдя киримишджя узанмышды вя
ичяри гирян адама, фикирсиз дя олса инадла бахырды. Инди о, марагла
бахдыгы дивар кагызындакы чичякдян узюню чевирмишди: бянизи агап-
пагды, узюндя бёйюк бир изтираб ифадя олунурду, санки онун узяриндя
индиджя агыр бир джяррахиййя амялиййаты апарылмышды, йа да она бёйюк бир
азаб вя ишгянджя верилмишди, лакин ичяри гирян джянаб аввял онда гет-
гедя даха артыг бир мараг ойатды, сонра ону хейрятя гятирди, даха сонра
шюбхяляндирди вя хятта эля бил ону горхутду. Амма Зосимов ону
гёстяриб дейяндя ки, “Одей Расколников” – о бирдян, санки сычрайараг,
джялд галхыб йатагында отурду, аз гала лап мейдан охуйуджу бир ифадя иля,
анджаг гырыг-гырыг вя зяиф бир сясля деди:
– Хя! Расколников мяням! Сизя ня лазымдыр?
Гялян адам диггятля она бахараг, нюфузедиджи бир ада иля деди:
– Пйотр Петрович Лужин. Мян тамамиля бу умиддяйям ки, мяним
адым сизя чох намялум дейилдир.
Лакин Расколников тамамиля айры бир шей гёзляйирди; беля бир
джавабы эшидяндя мянасыз бир нязярля далгын-далгын она бахды вя хеч
бир сёз демяди, санки Пйотр Петровичин адыны о биринджи дяфя эшидирди.
Пйотр Петрович бир гядяр озюню пис хисс эдяряк сорушду:
– Йохса сиз индийя гядяр хеч бир мялумат алмамысыныз?
Расколников буна джаваб олараг йаваш-йаваш йериндя узанды,
голларыны башынын алтына гойараг тавана бахмага башлады. Лужинин узюн-
дя кядярли бир ифадя гёрюндю. Зосимовла Разумихин даха бёйюк бир
марагла она бахмага башладылар вя гёрюнюр, о ахырда утанды.
Пйотр Петрович дили долаша-долаша деди:
– Мян эля гюман эдирдим, мян эля хесаб эдирдим ки, сизя гён-
дярилян мяктуб, озю дя он гюндян чохдур, хятта аз гала ики хяфтядир
ки...
Разумхин бирдян онун сёзюню кясди:
– Бура бахын, нийя ахы гапынын агзында эля дайаныб дурмусунуз?
Агяр демяли, бир сёзюнюз варса – онда отурун, сизин икиниз учюн,
Настасйа иля бир йердя, ора дарлыг эдир. Настйушка, чякил, гой кечсин!
Гялин, бу да стул, бура гялин! Аши, кечин дя!
Разумихин оз стулуну столдан бир аз кянара чякди, стола оз дизляри
арасында азджа йер эляди, бир аз гяргин вязиййятдя отуруб, гёзляди ки,
гонаг бу баладжа аралыгдан кечсин. Разумихин бу сёзю эля бир вахтда
демишди ки, Лужин онун тяклифини рядд эдя билмязди. О, тяляся-тяляся
айагы долаша-долаша о дар аралыгдан кечди. Стула чатыб отурду, диггятля
Разумихиня бахды.
Разумихин бирдян эхтийатсыз бир халда:
– Сиз хяр халда утанмайын, – деди. – Родйа беш гюндюр ки, хястядир,
уч гюн сайыглады, инди айылыб, хятта иштахла чёряк дя йеди. Бах, бу отуран
онун хякимидир, индиджя она бахыб, мян дя Родйанын йолдашыйам, мян
дя аввялляр тялябя олмушам, инди онун гуллугуну эдирям; бизим
хаггымызда башга фикирдя олмайын, озю дя сыхылмайын, сёзюнюзя давам
эдин, дейин гёряк сизя ня лазымдыр.
– Тяшяккюр эдирям. – Сонра о Зосимова деди: – Мян бурада олма-
гымла вя сёхбятимля хястяни нарахат этмирям ки?
Зосимов агыр-агыр:
– Й-йох; хятта ону мяшгул да эдя билярсиниз, – дейиб йеня дя асняди.
Разумихин сёзюня давам этди:
– Чохдан онун хушу устюндядир, лап сяхярдян! – Онун тяклифсиз
хярякяти о гядяр сямими вя садя иди ки, Пйотр Петрович фикирляшяряк
юряклянмяйя башлады, бялкя дя бу гисмян она гёря иди, бу сяфил вя
сыртыг адам фюрсят тапыб тялябя олдугуну билдирмишди.
Пйотр Петрович:
– Сизин ананыз... – дейяряк сёзя башлады.
Разумихин бяркдян деди.
– Бяли!..
Пйотр Петрович суаледиджи бир нязярля она бахды.
– Эйби йохдур, буну мян эля-беля дедим; гедин габага...
Пйотр Петрович чийинлярини дартды.
– ... Сизин ананыз хяля мян онларын йанында оланда сизя мяктуб
йазмага башламышды. Бура гяляндян сонра мян гясдян бир нечя гюн
сизин йаныныза гялмядим ки, лап амин олум ки, сиз хяр шейдян хябяр-
дарсыныз; лакин инди, тяяссюф ки...
Расколников бёйюк бир сябирсизликля аджыглы-аджыглы деди:
– Билирям, билирям! О сизсиниз? Нишанлы? Бяли, билирям! Даха бясдир!
Пйотр Петрович лап инджиди, анджаг динмяди. О чох тялясирди ки, бунун
ня демяк олдугуну баша дюшсюн.
Джаваб веряркян бир аз она сары дёнмюш Расколников йеня дя
диггятля, хюсуси бир марагла она бахмага башлады, эля бил ки, байаг она
лазымынджа баха билмямишди, йа да онда олан йени бир шей ону хейрятя
салмышды: хятта бунун учюн башыны да балышдан галдырды. Догрудан да
Пйотр Петровичин умуми гёрюнюшюндя эля бил ки, адамы хейрятя салан,
хюсуси бир джяхят варды: бу джяхят дя – индиджя она кобуд бир шякилдя
верилян “нишанлы” адынын санки дюзгюн олмасы иди. Аввяла, бир шей айдын
гёрюнюр вя хяддиндян артыг гёзя чарпырды: Пйотр Петрович бир нечя
гюнлюйя Петербурга гялмясиндян истифадя этмяйя бярк тялясмишдир:
истямишдир ки, нишанлысы гяляня кими имкан тапыб бязянсин, озюня
бязяк-дюзяк версин; бу ися йол вериляджяк чох эйибсиз бир шейди. Хятта
Пйотр Петровичин хяддиндян артыг озюндян разы галыб тяшяххюс гёстяр-
мясини, озюндя йахшылыга догру амяля гялян хош дяйишиклийи дярк
етмясини – беля бир хадися учюн – бялкя дя ону багышламаг оларды, чюн-
ки о нишанлы иди. Онун бютюн палтары дярзидян тязяджя алынмышды, хамысы
да йахшы иди, лакин йахшы олмайан бирджя бу иди ки, онун бютюн палтары чох
тязя иди, бу тязялийи иля дя Пйотр Петровичин мягсядини хяддиндян артыг
ифша эдирди. Хятта тязяджя, шыг, гирдя шлйапасы онун бу мягсядини ачыб
гёстярирди: Пйотр Петрович шлйапасы иля чох хёрмятля ряфтар эдирди, ону
чох эхтийатла алиндя тутурду. Онун, ачыг-бянёвшяйи, чох гёзял, хям дя
халис Жувенйов алджяйи дя буна дялалят эдирди, – эля бирджя она гёря ки,
бу алджяйи аля геймирдиляр, байыр-баджага чыханда, рясми бир йеря
гедяндя алдя тутурдулар. Пйотр Петровичин палтарында ачыга чалан вя
гянджлийя хас олан рянгляр устюнлюк тяшкил эдирди. Онун айниндя ачыг-
гяхвяйийя чалан гяшянг бир йай пенджяйи, ачыг рянгли йюнгюл шалвар, о
джюр дя жилет, тязяджя алынмыш вя няфис алт палтары, бойнунда ися – чяхрайы
золаглы, чох йюнгюл батист галстук варды; ан йахшысы да бу иди ки, бютюн
бу шейляр Пйотр Петровичя йарашырды. Онун узю чох тяравятли, хятта
гяшянг иди, бунсуз да уздян о оз йашындан кичик гёрюнюрдю (онун гырх
беш йашы варды). Гара бакенбардлары, ики катлет кими, сифятини хяр ики
тяряфдян хош бир халда бязяйир, тямиз гырхылмыш, ишылдайан чянясиня
йахын йердя, чох гяшянг бир халда сыхлашырды. Хятта тязяджя дян дюшмюш,
дяллякханада даранараг бурдурулмуш сачы да онун бу вязиййятиндя хеч
дя гюлюндж гёрюнмюрдю, йа да она ахмагджасына бир гёрюнюш вермирди;
ахы сачын бурдурулмасы адама хямишя беля бир гёрюнюш верир, чюнки бу
заман адамын узю никаха гедян алман узюня охшайыр. Агяр чох
гяшянг вя абырлы олан бу уздя догрудан да хоша гялмяйян, адам
озюндян икрах этдирян бир шей вардыса – бунун сябяби бир башга иди. Рас-
колников тяклифсиз бир халда джянаб Лужиня бахараг адавятля гюлюмсяди,
йеня башыны балыша гойараг, байагкы кими, тавана бахмага башлады.
Лакин джянаб Лужин озюню мёхкям сахлайырды, санки о мюяййян
вахта гядяр бютюн бу гярибя шейляря ахямиййят вермямяйи гят этмишди.
О, чох чятинликля сюкуту позараг йеня дя сёзя башлады:
– Сизи бу вязиййятдя гёрмяйимя чох-чох тяяссюф эдирям. Сизин
кефсиз олдугунузу билсяйдим, даха аввялдян гялярдим. Анджаг, билир-
синизми, иш чохдур... Бир дя ки, сенатда, вякиллик мясяляси сахясиндя чох
мюхюм бир ишим варды. Хяля сизин озюнюзюн хисс этдийиниз иши демирям!
Сизинкилярин, йяни ананызла, баджынызын гялмясини хяр саат гёзляйирям.
Расколников йериндя тярпяняряк няся демяк истяди; онун узюндя
бир аз хяйяджан гёрюнюрдю. Пйотр Петрович дайаныб гёзляди, лакин хеч
кясин данышмадыгыны гёрюб сёзюня давам этди:
– Хяр саат гёзляйирям. Онлар учюн хялялик бир мянзил дя тап-
мышам...
Расколников зяиф бир сясля сорушду:
– Харада?
– Бурадан чох да эля узагда дейил: Бакалейевин эвиндя...
Разумихин онун сёзюню кясди:
– Бу Вознесенскидядир; икимяртябяли, нёмряли эвдир; таджир Йушинин
алиндядир; гетмишям.
– Бяли, нёмрялидир...
– Йаманджа пис эвдир; чирк, уфунят, озю дя ки, шюбхяли йердир; джюр-
бяджюр ахвалатлар олуб; орада кимляр йашайыр!.. Бир галмагал олмушду, –
мян дя бундан отрю ора гетмишдим. Анджаг уджуздур.
Пйотр Петрович бу сёздян нарахат олараг деди:
– Мян, албяття, бу гядяр мялумат топлайа билмяздим, чюнки озюм
дя бурада тязяйям. Анджаг бурасы вар ки, мяним тутдугум ики отаг чох
тямиз отагдыр, чох тямиз! Бир дя ки, буну мян чох гыса мюддятя
тутмушам... – Расколникова тяряф дёняряк алавя этди: – Мян асил бизя
лазым оладжаг мянзилин дя йерини элямишям, бу саат ону сахмана салыр-
лар; хялялик эля озюм дя биртяхяр нёмрядя галырам; бурадан ики аддым
олар, ханым Липпевехзелгилдядир. Андрей Семйоныч Лебезйатников де-
йилян джаван бир достум вар – онларын мянзилиндя Бакалейевин эвини
мяня нишан верян дя одур...
Расколников няйи ися хатырлайырмыш кими йаваш-йаваш деди:
– Лебезйатниковун?
– Бяли, Андерй Семйонович Лебезйатников, назирликдя гуллуг эдир.
Таныйырсынызмы?
Расколников:
– Бяли... йох... – дейя джаваб верди.
– Багышлайын, сизин суалыныздан мян беля баша дюшдюм. Мян вахтиля
онун гяййуму олмушам... чох севимли бир джавандыр... озю дя хадисяляри
изляйяндир... Мян джаванлара раст гяляндя севинирям: адам онлардан
тязя шейляр ойрянир.
Пйотр Петрович орада оланларын хамысыны гёздян кечирди.
Разумихин:
– Йяни ня барядя? – дейя сорушду.
– Чох джидди мясяляляр барясиндя, йяни ки, ишин лап махиййяти барясин-
дя... Билирсинизми, мян он ил Петербургда йашамышам. Биздя олан бютюн
бу йениликляр, ислахатлар, идейалар гялиб айалятдя бизя дя чатмышдыр; лакин
бунларын хамысыны даха айдын гёрмяк учюн Петербургда олмаг лазымдыр.
Бяли, мян дя бу фикирдяйям ки, бизим йени нясли мюшахидя этмякля даха
чох шей гёрмяк вя билмяк олар. Этираф эдирям: севиндим ки...
– Нийя ахы?
– Сизин суалыныз чох генишдир. Мян сяхв эдя билярям, лакин, мяня
эля гялир ки, йени нясилдя даха чох айдын фикирляр, неджя демяли, даха чох
тянгид вар; даха чох ишгюзарлыг вар...
Зосимов агызуджу деди:
– Бу догрудур.
Разумихин сёзя гарышды:
– Йалан дейирсян, ишгюзарлыг-зад йохдур! Ишгюзарлыг чох чятин алдя
эдилир, гёйдян хавайыджа дюшмюр. Биз аз гала йюз илдир ки, хяр бир ишдян
йадыргамышыг... – О, Пйотр Петровичя сары дёняряк сёзюня давам этди: –
Бизим ичяримиздя идейалар долашыр, йахшылыг этмяк арзусу да вар –
ушагджасына да олса. Хятта хядсиз дяряджядя дялядуз, рязил адамлар
амяля гялся дя, хяр халда дюзлюк дя тапылыр, амма ишгюзарлыг йохдур!
Ишгюзарлыг джейран далына чыхыб!
Пйотр Петрович:
– Сизинля разылашмырам, – дейяряк этираз этди, бу этираз, гёрюнюр,
она ляззят верирди. – Албяття, мяфтуниййят, дюзгюн олмайан шейляр вар-
дыр, лакин гюзяштя гетмяк дя лазымдыр. Мяфтуниййят – ишя олан гызгын-
лыга, хям дя ишин джяряйан этдийи хариджи шяраитин дюзгюн олмадыгына
дялалят эдир. Агяр аз иш гёрюлмюшся, ахы вахт да аз олмушдур. Мян
имканлардан данышмырам. Мяним шяхси нёгтейи-нязяримя гёря, агяр
билмяк истяйирсинизся, хятта бязи ишляр гёрюлмюшдюр дя: йени, хейирли
фикирляр, аввялки хяйали вя романтик асярлярин авязиня бязи йени хейирли
асярляр йайылмышдыр, адябиййат даха йеткин бир шякил алыр, бир чох зярярли
фикирляр тамамиля мяхв эдилмиш вя аля салынмышдыр... Бир сёзля, биз
озюмюзю гяти сурятдя кечмишдян айырмышыг, бу ися, мянджя, бир ишдир...
Бирдян Расколников деди:
– Ай дейир ха! Озюню тягдим эдир!
– Ня? – дейя Пйотр Петрович сёзю эшитмяйиб сорушду.
Лакин джаваб алмады.
Зосимов тялясик деди:
– Бунун хамысы догрудур.
Пйотр Петрович хош бир нязярля Зосимова бахараг сёзюня давам
этди:
– Эля дейилми? – Сонра Разумихиня сары дёндю, анджаг бу дяфя бир
гядяр тянтяня вя устюнлюкля сёзюня давам этди, хятта аз галды ки,
“джаван оглан” сёзюню дя алавя этсин: – Разылашын ки, хеч олмаса элм вя
игтисади хягигят наминя бёйюк бир мювяффягиййят, йа да инди дейилдийи
кими, тярягги вардыр...
– Умуми сёзляр!
Пйотр Петрович, бялкя дя бир аз тялясяряк, сёзюня давам этди:
– Хейр, умуми сёзляр дейил. Мясялян, агяр мяня бу вахта гядяр
дейирдилярся “сев”, мян дя севирдимся – бундан ня чыхырды? Бундан о
чыхырды ки, мян айнимдяки чухамы ики йеря бёлюрдюм, ону йахын бир
адамла бёлюшюрдюм, биз икимиз дя йары чылпаг галырдыг, бу русджа дейилян
бир аталар сёзюня охшайыр: “Бир нечя довшанын далынджа бирдян гачарсан
– хеч бириня дя чатмазсан”. Амма элм дейир: хамыдан аввял йалныз
озюню сев, чюнки дюнйада хяр шей шяхси мянфяят узяриндя гурул-
мушдур. Йалныз оз-озюню севярсян – онда оз ишлярини дя йахшы дюзял-
дярсян, айниндяки чухан да бютёв галар. Игтисади хягигят алавя эдир,
джямиййятдя йахшы гурулмуш хюсуси иш, йяни ки, бютёв чуха ня гядяр
чохса – онда хямин джямиййятин мёхкям асасы чохдур, умуми иш дя о
джямиййятдя даха чох дюзяляр. Демяли, мян анджаг вя анджаг озюм
учюн алдя эдирям, иши дя эля апарырам ки, мяня йахын олан адам да бир
нечя даха джырыг чуха алдя этсин, буну да хюсуси, шяхси бир сяхавят няти-
джясиндя дейил, умуми тярягги учюн эдирям. Бу ади бир фикирдир, лакин,
бядбяхтликдян, бу фикир узун заман агыла гялмямиш, вяджд вя хяйал-
пярястлик ону кёлгядя бурахмышдыр, аслиндя чох да зиряклик лазым дейил
ки, анлайасан...
Разумихин онун сёзюню сярт кясди:
– Багышлайын, мян дя зиряк дейилям, она гёря дя бу сёхбяти кясяк.
Мян оз сёзюмю мюяййян мягсяд учюн демишдим. Бютюн бу оз-озюню
айляндирмяк учюн эдилян гявязялик, бу сусмаг билмяйян, арды-арасы
кясилмяйян умуми сёзляр, эйни шейлярин тякрар олунмасы там уч илдир
мяним зяхлями эля тёкюб ки, валлах, няинки озюм, башгалары бунлары,
мяним йанымда данышанда гызарырам. Сиз, албяття, тялясиб оз билийинизи
гёстярмяк истяйирдиниз, бу багышланан бир шейдир, мян дя бунун учюн
сизи мязяммят этмирям. Мян анджаг билмяк истяйирдим ки, сиз ким-
синиз; чюнки, билирсинизми, ахыр вахтда бу умуми мясяляйя о гядяр джюр-
бяджюр пешякарлар ал атмышлар вя бу ал атдыглары шейляри оз хейирляри учюн
о гядяр тяхриф этмишляр ки, хяр иши мурдарламышлар. Йахшы, даха бясдир!
Джянаб Лужин бёйюк бир ляйагят вя тяшяххюсля сёзюня давам этди:
– Хёрмятли джянаб, сиз беля ачыгджа бир тяклифсизликля олмайа демяк
истяйирсиниз ки, мян дя...
Разумихин:
– Хейр, хейр, афв эдин... Мян хеч беля шейи дейярямми!.. Йахшы,
даха бясдир! – дейяряк онун сёзюню агзында гойду, сярт хярякятля
дёнюб, Зосимовла байагкы сёхбятя башлады.
Пйотр Петрович верилян изахата дярхал инанмаг учюн кифайят гядяр
агыллы иди. О, беля бир гярара гялди ки, ики дягигядян сонра чыхыб гетсин.
Сонра Расколникова сары дёнюб деди:
– Мян аминям ки, бизим инди башланан бу танышлыгымыз – сиз сага-
ландан сонра, хям дя сизя мялум олан сябябляря гёря – даха да мёх-
кямляняджякдир... Хюсусиля сизя сагламлыг арзу эдирям...
Расколников хеч узюню дя чевирмяди. Пйотр Петрович стулдан
галхмага башлады.
Зосимов гятиййятля дейирди:
– Мютляг гиров гойан олдюрмюшдюр!
Разумихин дя онун сёзюня гюввят верди:
– Мютляг! Порфири оз фикрини ачыб сёйлямир, амма гиров гойанлары
истинтаг эдир.
Расколников бяркдян сорушду:
– Гиров гойанлары истинтаг эдир?
– Хя, неджя?
– Хеч.
Зосимов сорушду.
– Бу гиров гойанлары о, харадан тапыр?
– Онлардан бязисинин адыны Кох дейиб, бязиляринин ады шейляри
бюкюлян кагызын устюня йазылмышдыр, бязиляри дя эшидян кими озю
гялиб...
– Амма бу харамзада, гёрюнюр чох дирибаш, тяджрюбяли бир адам-
мыш! Джясарятя бир бах! Гятиййятя бир бах!..
Разумихин онун сёзюню кясди:
– Эля иш дя бурасындадыр ки, о адамда бунларын хеч бири йохдур! Си-
зин хамынызы аздыран да будур. Амма мян дейирям: о адам ня дири-
башмыш, ня тяджрюбяли, йягин бу, онун илк аддымы имиш! Хяр шейи нязяря
алан махир бир дялядузу гётюр – онда тамамиля башга джюр оларды. Ам-
ма тяджрюбясиз бир адамы гётюр – онда беля олар: анджаг тясадюф ону бя-
ладан гуртармышдыр; тясадюф хяр ня десян эляйя биляр! Бялкя дя онун
габагына хеч бир ангял чыхмамышдыр. Гёрдюйю ишя бир бах! Он манатлыг,
ийирми манатлыг шейляри гётюрюр, онлары джибляриня долдурур, арвад сан-
дыгында пал-палтары эшяляйир; амма камода бахмыр: камодун уст
гёзюндя мюджрюнюн ичиндя билетлярдян башга, нягд мин беш йюз манат
пул тапдылар! О хеч гарят этмяйи дя баджармамышдыр; баджардыгы анджаг
адам олдюрмяк олмушдур! Бу онун илк аддымыдыр, сяня дейирям, илк
аддымыдыр! Озюню итирмишдир! Хяр шейи нязяря алмагла дейил, тясадюфля
ишин ичиндян чыхмышдыр!
Пйотр Петрович Зосимова сары дёняряк сёзя гарышды:
– Сиз дейясян мямур арвады олан гарынын олдюрюлмясиндян данышыр-
сыныз? О айаг устдя дуруб шлйапасыны вя алджяйини алиндя тутмушду,
истяйирди ки, гетмямишдян аввял йеня дя бир нечя агыллы сёз десин.
Гёрюнюр, о йахшы бир тясир багыламага чалышырды, лакин шёхрят дюш-
кюнлюйю аглына устюн гялирди.
– Бяли. Сиз оуну эшитмисиниз?
– Албяття, эшитмишям, гоншулугда олуб...
– Хейр, мюфяссял билмирям; лакин мяни бу мясяля иля алагядар
олараг башга бир мясяля марагландырыр, – бу бёйюк бир мясялядир. Сон
беш илдя ашагы синиф ичярисиндя джинайятин артмасы, хяр йердя ара вер-
мядян сойгунчулуг вя йангын олмасы мяни тяяджджюбляндирмир, – бу оз
йериндя, мяним учюн ан тяяджджюблю шей будур ки, али синифляр ичярисиндя
дя джинайят эйнян бу джюр, бунунла мявази олараг артыр... Бир йанда
ешидирям ки, аввялляр тялябя олмуш бириси йол кясиб, почту соймушдур;
бир йанда, иджтимаи вязиййятляриня гёря габагджыл олан адамлар гялп пул
кясирляр; орада, Москвада, сон лотерейа-истиграз билетляри гайыран бир
дястя адам тутурлар – бунларын да ичярисиндя башлыджа иштирак эдянлярдян
бири – дюнйа тарихи лекторудур; о йанда, йеня али синифляр ичярисиндя, пул
вя асрарянгиз шейляр устюндя бизим харидждя олан катиби олдюрюрляр...
Агяр инди бу сялямчи гары да али джямиййят ичярисиндян чыхан бир адам
тяряфиндян олдюрюлмюшся, – чюнки мужикляр гятириб гызыл шейляри гиров
гоймурлар, – онда бизим джямиййятин мядяни хиссясинин бу позгунлу-
гуну ня иля изах этмяк олар?
Зосимов йериндян диллянди:
– Игтисади дяйишикликляр чохдур.
Разумихин онун сёзюню кясди:
– Ня иля изах этмяк олар? Бизим хяддиндян артыг ишгюзар олмама-
гымызла ки, бу биздя кёк салмышдыр, – анджаг бунунла изах этмяк олар!
– Неджя йяни?
– Йахшы, Москвада сизин дедийиниз о лектор она верилян суала неджя
джаваб вермишдир? Она беля суал вермишляр: сиз нийя гялп истиграз кясир-
диниз? О да демишдир ки, “хяря бир йолла варланыр; мян дя истяйирдим ки,
тез варланым”. Онун сёйлядийи сёзляр эйнян йадымда мюфтяджя,
зяхмятсиз тез варланым! Ойрянибляр ки, хазыра назир олсунлар,
озгяляринин бойнунда гязсинляр, чейнянмиши йесинляр! Вахт гялиб
чатмышдыр, йериндян галхан озюню мейдана атыр, оз фикрини сёйляйир...
– Бяс ахлаг? Гайда-ганун?
Хеч гёзлянилмядян Расколников сёзя гарышды:
– Ахы сиз ня демяк истяйирсиниз? Сизин нязяриййянизджя олуб да!
– Неджя йяни мяним нязяриййямджя?
– Индиджя вяз этдикляринизи ахыра гядяр давам этдирин – онда беля
чыхаджаг ки, инсанлары кясмяк олар...
Лужин хяйяджанла деди:
– Джаным бу ня сёздюр!
Зосимов диллянди:
– Йох, бу беля дейил!
Расколниковун рянги гачмышды; уст додагы титряйир, о чятинликля
няфяс алырды.
Лужин тякяббюрля:
– Хяр шейин бир дяряджяси вар! – деди. Игтисади идейа башгаларыны ол-
дюрмяйя дявят этмяк дейил, агяр беля бир шей фярз эдился...
Расколников аджыгындан сяси ася-яся йеня дя Лужинин сёзюню кясди;
онун сясиндян дуйулурду ки, бу адамы тяхгир этдийиня севинир.
– Догрудурму ки, сиз эвлянмяк истядийиниз гызын разылыгыны аланда...
эля о саат она демисниз ки... мян ан чох она севинирям ки, сиз чох касыб
гызсыныз... чюнки касыб гыз алмаг алверишлидир... она гёря алверишлидир ки,
сонра онун устюндя агалыг этмяк олар... мян сяня бёйюк мярхямят
гёстярмишям – дейиб ону тёхмятляндирмяк олар?
Лужин гыпгырмызы гызарараг озюню итирди. Хиддятля асяби халда
бяркдян деди:
– Хёрмятли джянаб! Хёрмятли джянаб!.. Мяним сёзюмю беля тяхриф
этмяк нийя? Мяни багышлайын, анджаг сизя демялийям ки, сизя чатан,
даха догрусу, сизя чатдырылан шайиялярин зярря гядяр саглам бир асасы
йохдур; мян... билирям бу оху ким атыб... сёзюн гысасы, сёзюн гысасы, бу
сизин ананыздыр... Бунсуз да о, ня гядяр гёзял кейфиййятляря малик олса
да, фикирляриндя бир гядяр мяфтуниййят вя романтик джяхятляр олдугуну
мяня гёстярди... Лакин мяним фикирлярими беля тяхриф эдилмиш халда
баша дюшяджяйини вя ону башгасына беля бир шякилдя чатдыраджагыны хеч
аглыма да гятирмяздим... Вя няхайят... няхайят...
Расколников башыны балышдан галдырды, гёзляри парылдайа-парылдайа
дюз онун сифятиня бахараг уджадан деди:
– Билирсиниз ня вар? Билирсиниз ня вар?
– Ня вар?
Лужинин инджидийи узюндян билинирди: о мейдан охуйурджасына дайа-
ныб, Расколниковун ня дейяджяйини гёзляйирди. Сюкут бир нечя санийя
давам этди.
– Сиз бир дя... мяним анам хаггында... бирджя кялмя дя сёз де-
сяниз... сизи бу пиллякяндян тяпяси устдя ашагы атарам!
Разумихин:
– Сяня ня олуб? – дейя чыгырды.
– Хя, демяк мясяля беля олду! – Лужинин рянги гачды, о додагыны
дишляди, вар гюввясиля озюню сахласа да, няфяси тутула-тутула, сёзляри ара
веря-веря сёйляйяряк, сёзюня давам этди: – Гулаг асын, джянаб, байаг
мян, эля илк аддымдан, сизин мяня гаршы адавятли олдугунузу хисс
этмишдим, амма гясдян бурада галдым ки, даха чох шей ойряним. Мян
хястя бир адама, хям дя гохума чох шейи афв эдя билярдим, лакин
инди... сизя гятиййян хеч бир шей афв этмяйяджяйям...
Расколников бяркдян деди:
– Мян хястя дейилям!
– Даха пис...
– Джяхянням олун бурадан!
Лакин Лужин о демямишдян дя, сёзюню тамамламадан, йеня столла
стулларын арасындан кечиб гетди. Разумихин бу дяфя айага галхыб она
йол верди. Зосимов чохдан она хястяни рахат бурахмасы учюн, башы иля
ишаря эдирди. Лужин хеч кяся, хятта Зосимова да, тязим этмяйяряк,
отагдан чыхды; белини айяряк гапыдан чыханда, эхтийат учюн шлйапасыны
чийни бярабяриндя галдырды. Хятта бу заман Лужинин айилмиш бели, эля бил
ки, онун бурадан бёйюк бир тяхгир хиссиля гетдийини ифадя эдирди.
Разумихин Расколниковун бу хярякятляриндян наразы галараг,
башыны йелляйя-йелляйя:
– Бу нядир, – деди, – адамла да беля ряфтар эдярляр?
Расколников озюндян чыхараг уджадан деди:
– Чыхын гедин, хамыныз чыхын гедин! Чыхыб гедяджяксинизми, ай за-
лымлар? Мян сиздян горхмурам! Мян инди хеч кясдян горхмурам, хеч
кясдян! Рядд олун бурадан! Мян тяк галмаг истяйирям, тяк, тяк, тяк!
Зосимов Разумихиня башы иля ишаря эдяряк:
– Гедяк! – деди.
– Джаным, буну беля гойуб гетмяк олар:
Зосимов:
– Гедяк! – дейя тякидля тякрар этди. Озю дя отагдан чыхды.
Разумихин фикирляшиб онун ардынджа йюйюрдю.
Зосимов пиллякяндя она деди:
– Онун сёзюня гулаг асмасайдыг даха пис оларды. Асябиляшдирмяк
олмаз...
– Она ня олуб?
– Алверишли бир тякан олсайды – бах, бу йахшы оларды. Байаг о гюв-
вяйя гялмишди... Билирсян, онун фикриндя няся вар! Няся дургун,
азабвериджи бир шей... Мян бундан чох горхурам! Чох!
– Бялкя онун фикринджя олан бу джянабдыр – Пйотр Петрович! Данышы-
гындан гёрюнюр ки, бу адам онун баджысы иля эвляняджяк... Родйа азарла-
йандан лап бир гюн габаг бу барядя мяктуб алыб...
– Хя; хеч бирмирям о харадан гялиб чыхды! Бялкя дя бютюн ишляри
корлады... Гёрдюнмю, о, хяр шейя лагейд иди, хеч данышмырды; анджаг
бирджя шейя лагейд дейилди, бундан сёхбят дюшяндя озюндян чыхырды: бу
да о гарынын олдюрюлмясидир...
Разумихин онун сёзюня гюввят веряряк деди:
– Хя, хя, лап йахшы гёрдюм! Бунунла марагланыр, бундар горхур.
Ону, азарладыгы гюн, полис идарясиндя, нязарятчинин йанында горхудуб-
лар, о озюндян гедиб...
– Сян буну ахшам мяня мюфяссял данышарсан, мян дя сяня сонра
бязи шейляр дейярям. О, мяни чох марагландырыр! Йарым саатдан сонра
гялиб дяйяджяйям... Хяр халда илтихаб олмайаджаг.
– Чох саг ол! Мян дя Пашенканын йанында гёзлярям, Настасйанын
васитясиля ондан хябяр тутарам...
Расколников тяк галандан сонра сябирсизликля вя кядярля Нас-
тасйайа бахырды, лакин о хяля гетмирди.
– Инди сян ня ичяджяксян? – дейя о сорушду.
– Сонра ичярям! Инди йатмаг истяйирям! Чых гет...
Расколников асяби хярякятля дивара сары дёндю. Настасйа отагдан
чыхды.
АЛТЫ.
О, чыхан кими Расколников йериндян галхыб гапынын джяфтясини
вурду. Разумихинин гятириб ачдыгы, сонра йеня багладыгы дюйюнчяни
ачды, гейинмяйя башлады. Чох гярибядир: о эля бил ки, бирдян тамам са-
китляшмишди: ня мянасыз-мянасыз сайыглайыр, ня дя хяйяджана дюшюб
горхурду. Бу бирдян-биря амяля гялян гярибя бир сакитлийин илк
дягигяси иди. О дюзгюн вя айдын хярякят эдирди; онун хярякятляриндя
мёхкям бир мягсяд дуйулурду. Мызылдайараг оз-озюня дейирди: “Эля
бу гюн... эля бу гюн...” О, хяля зяиф олдугуну баша дюшюрдю, лакин
сакитлийя, мюяййян бир фикря гялиб чатан гюджлю мяняви гяргинлик она
гюввят вя инам верирди. О, амин иди ки, кючядя йыхылмайаджагдыр.
Башдан-айага тязя палтар гейиб столун устюндяки пула бахды, фикирляшди,
пулу гётюрюб джибиня гойду. Бу – ийирми беш манат иди. Гара шахылары да
гётюрдю: бу, Разумихинин палтара хярджлядийи он манатдан артыг
галмышды. Сонра гапынын джяфтясини йавашджа ачыб отагдан чыхды,
пиллякяндян эняндя гапысы тайбатай ачылмыш мятбяхя бахды: Настасйа,
узю о тяряфя, айилиб эв сахибясинин самаварыны уфюрюрдю. О хеч бир шей
эшитмяди. Бир дя ки, онун гедяджяйи кимин аглына гялярди? Аз сонра о
артыг кючядя иди.
Саат сяккиз оларды; гюн батырды. Хава йеня аввялки кими бюркю иди.
Лакин о бу уфунятли, тозлу, агыр шяхяр хавасыны эхтирасла синясиня чякди.
Башы бир аз гиджялди; бирдян онун Шишкин гёзляриндя, сары, солгун, арыг
узюндя чылгын бир гюввят ифадя олунду. О хара гетдийини билмирди, хеч
бу барядя дюшюнмюрдю дя; о анджаг бир шей билирди: “Бютюн бу мясяляни
бу гюн, бирдян, эля бу саат гуртармаг лазымдыр; бунсуз эвя гайытды
йохдур, чюнки мян беля йашамаг истямирям”. Буну неджя гуртарсын? Ня
иля гуртарсын? Бу барядя о хеч бир шей билмирди, хеч бир шей дя
дюшюнмяк истямирди. Дюшюнджяни о озюндян говурду: дюшюнджя она азаб
верирди. О анджаг бир шей хисс эдир вя бир шей билирди: неджя олса хяр шейи
дяйишмяк лазымдыр; о сарсылмаз, сон дяряджя джясарятли бир инам вя
гятиййятля тякрар эдиб оз-озюня дейирди: “Хяр неджя олса гуртармаг
лазымдыр!”
О, аввялки адяти узря, хямишя гязмяйя чыхдыгы йол иля дюз Сеннайа
мейданына сары гетди. Мейдана бир аз галмыш, гара сачлы джаван бир
шарманчы йол устюндя, баггал дюканы габагында дуруб чох тясирли бир
романс чалырды: он беш йашлы бир гыз да онун габагында, сяки устюндя
дайаныб, чалынан романсын ахянгиня уйараг охуйурду, о, ханым гызлар
кими, кринолин вя мантилйа геймишди; алиндя алджяк, башында хясир
шлйапа, шлйапасында да гырмызы ляляк варды; онун айниндяки шейлярин
хамысы кёхня иди. О, титряк, лакин чох хош вя гюввятли бир сясля романс
охуйур, дюкандан она бир-ики гяпик пул вериляджяйини гёзляйирди. Ики-уч
адам дуруб она гулаг асырды. Расколников да гялиб онларын йанында
дурду. Бир аз гулаг асдыгдан сонра джибиндян гара бир шахы чыхардыб гызын
овджуна гойду. Гыз бирдян сясинин ан йюксяк вя хисс иля долу йериндян
нягмяни кясди, сярт сясля чыгырыб шарманчыйа деди: “Бясдир!” Сонра
онлар агыр-агыр о бири дюканын габагына гетди.
Бирдян Расколников йанында дуруб шармана гулаг асан, уздян
аварайа охшайан, орта йашлы бир адама дёнюб деди:
– Сизин кючя нягмясиндян хошунуз гялирми? – О адам гярибя бир
нязярля вя тяяджджюбля Расколникова бахды. Расколников: – Мяним
мусигидян хошум гялир – дейяряк сёзюня давам этди; лакин о эля
данышырды ки, эля бил сёхбят хеч дя кючя нягмяси хаггында гетмирди. –
Сойуг, гаранлыг, рютубятли пайыз ахшамларында бир адамын шарманкайа
хямахянг олуб охумасындан мяним хошум гялир, озю дя мютляг
рютубятли пайыз ахшамында, о заман ки, йолдан кечян адамларын узюндя
солгун, азаблы, хястя бир ифадя олур; йа да ки, лап сакит, кюляксиз хавада
сулу гар йагыр, газ фанарлары да бу йаган гар ичярисиндя парылдайыр...
буну гёрмюсюнюзмю?
Расколниковун мюраджият этдийи джянаб онун хям суалындан, хям
сир-сифятиндян горхараг мызылдады:
– Билмирям... Багышлайын... – дейиб кючянин о бири тайына кечди.
Расколников йолуна давам эдяряк дюз гедиб Сеннайа мейданынын
бир тининя чатды: мешшанла арвады бурада алвер эдир, Лизавета хаггында
бурада данышырдылар; инди онлар йох иди. Бу йери таныйыб дайанды, атрафына
бахды; ун дюканынын агзында дуран гырмызы кёйнякли джаван бир оглана
тяряф дёнюб сорушду:
– О мешшан ахы бурада арвады иля алвер эдирди, элями?
Оглан ловга-ловга ону башдан-айага сюзюб деди:
– Бурада алвер эйляйян чохдур.
– Онун ады нядир?
– Анадан оланда неджя ад гойубларса – эля дя дейирляр.
– Олмайа сян дя зарайлысан? Хансы губернийадансан?
Оглан йеня дя Расколникова бахды.
– Зати-алиляри, бизимки губернийа дейил, гязадыр, озю дя ора гедян
гардашым иди, мян эвдя отурмушдум, буна гёря дя билмирям... Зати-
алиляри, мярхямят буйурун, багышлайын.
– О йухарыдакы ашханадыр?
– Йемякханадыр; билйард да вар; шахзадя гызлар да тапылар... Озю дя
лап аласындан!
Расколников мейдандан кечиб гетди. Бир тиндя хейли адам дур-
мушду, хамысы да мужик иди. Расколников онларын узюня баха-баха лап
ичяриляриня гирди. О нядянся хамы иля данышмаг истяйирди. Лакин мужик-
ляр она ахямиййят вермирди, дястя-дястя дуруб бяркдян данышырдылар.
Расколников дайаныб фикирляшди, сонра сяки иля сага, В тяряфя гетди.
Мейданы кечиб баладжа бир кючяйя чатды.
Кючя дирсяк кими айиляряк мейдандан Садовайа сары гедирди;
Расколников аввялляр дя бу баладжа кючядян кечиб гедярди. Сон вахт-
ларда о, чох изтираб чякяндя, “даха чох изтираб чякмяк учюн”, бу
йерлярдя вейиллянмяк истяйирди. Инди ися о хеч бир шей хаггында дюшюн-
мядян бура гялмишди. Бурада бёйюк бир эв варды; эв башдан-баша ички
дюканларындан ибарят иди; бу дюканлардан тез-тез гадынлар чыхырды; онлар,
айагюстю гоншуйа гедяндя неджя гейинирлярся эля гейинмишляр: айин-
ляриндя бирджя дон варды, башлары да ачыгды. Ики-уч йердя онлар сяки
устюндя дястя-дястя йыгышыб дурмушдулар, чоху да ашагы мяртябянин
гапылары габагында иди; бурадан ики-уч пилля энмякля джюрбяджюр айлян-
джяли йерляря гирмяк оларды. Бу йерлярдян бириндян хай-кюй гялирди, сяс
бютюн кючяни башына гётюрмюшдю, гитара чалыныр, нягмя охунурду,
йаман шянлик иди. Гапынын агзында бир дястя гадын варды; онлардан
бязиси пиллякяндя, бязиси сякидя отурмушду, бязиси дя айаг устдя дуруб
сёхбят эдирди. Кефли бир салдат, агзында папирос, бяркдян сёйюш сёйя-
сёйя, сянтирляйя-сянтирляйя дёшямя йолла гедирди; о эля бил ки, хараса
гирмяк истяйирди, анджаг хара гиряджяйи йадындан чыхмышды. Бир сяфил
башга бир сяфилля сёйюшюрдю, бир сярхош да кючянин ортасында, кён-
дяляниня, мейит кими сярилиб галмышды. Расколников бир дястя гадынын
йанында дайанды. Онлар богуг, хырылтылы бир сясля данышырдылар; хамысы чит
дон, тумач айаггабы геймишди; башлары ачыгды. Эляси варды ки, йашы
гырхдан чох оларды; он йедди йашында оланлар да варды; чохунун да
узюндя йумруг йери гёрюнюрдю.
Дюкандан гялян махны сяси, бютюн бу хай-кюй ону нядянся
марагландырды... Орада гяхгяхя иля гюлюрдюляр, чыгырырдылар, чох назик
бир сясля гочаглыг нягмяси охуйурдулар, гитара чалырдылар, ким ися
гитаранын ахянгиня уйараг, чякмясинин дабанларыны йеря вура-вура
хявясля ойнайырды... Расколников айиляряк марагла ичяри бахыр, диг-
гятля, далгын вя гямгин халда гулаг асырды. Охуйан адамын назик сяси
эшидилди:
“Эй гяшянг оглан сян гял,
Дёймя мяни нахаг йеря!..”
Расколников чох истяйирди ки, бу охуйан нягмяйя гулаг ассын,
санки бютюн мясяля бунда иди.
Дюшюняряк оз-озюня деди:
“Ичяри гиримми? Гюлюрляр! Кефлидирляр! Гедим мян дя кефлянимми?”
Арвадлардан бири хяля чох да эля хырылдамайан, гур бир сясля со-
рушду:
– Азиз ага, ичяри гирмирсиниз?
О джаван иди, бурадакы бир дястя гадынын ичиндя бирджя бу ийряндж де-
йилди.
Расколников башыны галдырыб она бахды:
– Ня гяшянгсян! – деди.
Гадын гюлюмсяди: бу сёз онун чох хошуна гялмишди.
– Сиз озюнюз дя чох гяшянгсиниз!
Бир башгасы йоргун сясля деди:
– Ня арыгсыныз! Йохса индиджя хястяханадан чыхмысыныз?
Бирдян кефли бир мужик йахынлашыб онларын сёхбятини кясди.
– Эля бил генерал гызларыдыр, анджаг хамысы натыг бурундур! – Онун
айниндяки чуханын йахасы ачыг иди, гёзляри бидж-бидж гюлюмсяйирди. – Гёр
ня кефдир!
– Гялмяйиня гялмисян – гир ичяри!
– Гирим дя! Гедим бир кефя бахым!
О башыны айяряк джялд ашагы энди.
Расколников йолуна дюзялди.
Байагкы гадын онун ардынджа чыгырыб деди:
– Ага, бир бура бахын!
– Ня вар?
Гадын утана-утана деди:
– Мян хямишя сизинля вахт кечирмяйя лап урякдян разыйам, анджаг
инди сизи гёрюб утанырам... Гяшянг оглан, мяня алты гяпик пул багыш-
лайын, ичмяк истяйирям!
Расколников алини джибиня салды, алиня ня гядяр пул гялдися чыхартды:
бу, уч дяня гара шахы иди.
– Ах, ня мярхямятли агадыр!
– Адын нядир?
– Дуклиданы сорушурсунуз.
Ора йыгышан гадынлардан бири башыны йелляйя-йелляйя Дуклидайа бахды:
– Бу ня демякдир? Бу ня олан шейдир ки, адамдан эля беля пул
истяйясян?! Мян хяджалятимдян йеря гирярдим.
Расколников данышан гадына бахды. Бу, отуз йашлы чопур бир гадын
иди, бютюн узю гёмгёйдю; уст додагы шишмишди. О, пул истяйян гадыны
мязяммят эдя-эдя джидди вя сакитджя данышырды.
Расколников йолуна давам эдяряк дюшюндю:
– Мян буну харада охумушам, харада охумушам: олюмя
мяхкум эдилмиш бир адам эдам эдиляндян бир саат аввял дейир, йа да
ки, беля фикирляшир; агяр мян йюксяк бир йердя, бир гайа башында йа-
шасайдым, озю дя эля баладжа бир йердя ки, орайа анджаг айагларымы гойа
биляйдим; хяр тяряфим дя учурум олайды, океан олайды, абяди бир
зюлмят олайды, хямишя дя тяк олайдым, хямишя туфан олайды, мян дя о
баладжа йердя бютюн омрюм бойу галайдым, мин иллярля галайдым, абяди
галайдым, – мян беля йашамага разы олардым, лакин инди олмяйя бах!
Анджаг йашайайдым, йашайайдым, йашайайдым! Неджя йашасам да –
анджаг йашайайдым!.. Бу ня догру сёздюр! Илахи, неджя догру сёздюр!
Инсан аджлафдыр! – Бир аз сонра алавя этди. – Аджлаф о адамдыр ки, бунун
устюндя инсана аджлаф дейир!..
О гялиб айры бир кючяйя чатды: “Ба! “Бюллур сарай!” Байаг
Разумихин “Бюллур сарайдан” данышырды. Ахы мян ня истяйирдим? Хя,
ону охумаг истяйирдим... Зосимов дейирди ки, гязетдя охуйуб...”
О, бир нечя отагдан ибарят олан чох гениш, сялигяли, тямиз бир
ашханайа гирди; отаглар бош иди, ики-уч адам отуруб чай ичирди, диб отаг-
да да дёрд адам шампан шярабы ичирди. Расколникова эля гялди ки,
Заметов онларын ичярисиндядир: узагдан ону йахшы танымаг олмурду.
Дюшюняряк деди:
– Гой олсун!
Хидмятчи гялиб сорушду:
– Араг буйураджагсыныз?
– Чай вер. Бир дя ки, сян мяня кёхня гязетляри гятир: далбадал беш
гюнюн гязетини... мян сяня араг пулу верярям.
– Баш устя. Бах, бу гязет бугюнкюдюр. Араг да буйурурсунузму?
Кёхня гязетляр вя чай гялди. Расколников отуруб йазылан хадисяни
гязетлярдян ахтармага башлады: “Излер – Излер – Атсеки – Атсекляр –
Излер – Бартола – Массимо – Атсекляр – Излер”... Массимо вя Бартоланын – “Атсекин ушаглары” (хиндулар) асяри; бу асяр мин сяккиз йюз алтмыш бешинджи илдя йайда Петербургда гёстярилирди; Излер ися Адаларда Мядян суларынын сахибидир.
Эх, бу нядир” Бу да гейдляр: пиллякяндян йумаланмышдыр – мешшан чахырдан йанмышдыр –
Пескидя йангын – Петербург кючясиндя йангын – йеня Петербург кючя-
синдя йангын – йеня дя Петербург кючясиндя йангын – Излер – Излер –
Излер – Массимо... Хя, будур...”
Няхайят о, ахтардыгыны тапыб охумага башлады: сятирляр онун гёзляри
габагында атылыб-дюшюрдю; бунунла беля “Хябярляр”ин хамысыны охуду;
бёйюк бир марагла о бири нёмрялярдя йазылан сонракы алавяляри ахтар-
мага башлады. Гязетляри вярягляркян сябирсизликдян онун алляри асирди.
Бирдян ким ися гялиб онун йанында отурду; Расколников башыны галдырыб
бахды: гялян адам Заметов иди, йеня дя онун бармагларында узюк,
дёшюндя гызыл саат зянджири варды; помада сюртюлмюш гара, гыврым сачы
ортадан айрылмышды; гяшянг жилет, бир аз да кёхня сюртук геймишди, алт
палтары чох да тямиз дейилди. Онун кефи чох кёк иди, кёк дя олмаса, хяр
халда хош бир кёнюлля шян-шян гюлюмсяйирди. Гарайаныз узю ичдийи
шампан шярабындан бир аз гызармышды.
О, тяяджджюбля сорушду:
– Неджя? Сиз бурадасыныз? – Буну эля бир ифадя иля сорушду ки, эля бил
Расколниковла чохдан таныш иди. – Разумихин дюнян мяня дейирди ки,
сизин хяля хушунуз устюнюздя дейил. Чох гярибядир! Мян сизин йаныныза
гетмишдим...
Расколников билирди ки, Заметов онун йанына гяляджякдир. Гязетляри
гырага гойуб она сары чеврилди. Онун додагларында истехзалы бир тябяс-
сюм варды, бу тябяссюмдя йени, асяби бир сябирсизлик хисс олунурду.
– Сизин гялдийинизи мян билирям, – деди. – Джораб тайы ахтарырдыныз...
Билирсинизми, Разумихин сизи йаман бяйянир, дейир ки, биз онунла бя-
рабяр Лавиза Ивановнанын йанына гедирдик, онда ки, сиз онун барясиндя
чалышырдыныз, поручик Пороха гёз вурурдунуз, о да баша дюшмюрдю,
йадыныздадыр? Бурада баша дюшюлмяйян ня вар ки, – мясяля айдындыр...
эля дейил?
– О йаман шулугчу адамдыр!
– Пороху дейирсиниз?
– Хейр, сизин достунуз Разумихини дейирям...
– Джянаб Заметов, сиз йахшы йашайырсыныз; ан хош йерляря пулсуз-
филансыз гедирсиниз! Инди сизя шампан долдуран ким иди?
– Биз... ичирдик... Долдурмаг нядир!
– Чякдийиниз зяхмятин мюкафатыдыр! Хяр шейдян истифадя эдирсиниз!
– Расколников гюлдю. Сонра Заметовун чийниня вурараг алавя этди: –
Эйби йохдур, мярхямятли оглан, эйби йохдур! Мян буну кинля демя-
дим; мян буну “сизин хатиринизи истядийим учюн” дейирям; сизин бир
ишчиниз о гарынын устюндя Митканы кётякляйяндя беля дейирди.
– Сиз буну харадан билирсиниз?
– Бялкя мян бу шейляри сиздян дя чох билирям.
– Сиз няся чох гярибя адамсыныз... Гёрюнюр хяля бярк хястясиниз.
Нахаг йеря эвдян чыхмысыныз.
– Мян сизя гярибя гёрюнюрям?
– Бяли, гярибя гёрюнюрсюнюз. Сиз гязет охуйурдунуз?
– Бяли.
– Йангындан чох йазырлар.
– Мян йангын барясиндя охумурдум... – бурада Расколников гяри-
бя бир нязярля Заметова бахды; йеня дя онун додагларында истехзалы
бир тябяссюм гёрюндю. Заметова гёз вурараг сёзюня давам этди: –
Хейр, мян йангын барясиндя охумурдум. Гяшянг оглан, этираф эдин ки,
сиз чох билмяк истяйирсиниз ки, гязетдя мян ня охуйурдум...
– Гятиййян йох; мян эля беля сорушдум. Йохса сорушмаг олмаз?
Сиз хамыныз нийя беля...
– Гулаг асын, сиз охумуш адамсыныз, адябиййата йахынсыныз, элями?
Заметов бир гядяр ифтихарла деди:
– Мян гимназийада алты ил охумушам.
– Алты ил? Ай мяним бала сярчям! Сачыны йан айырмысан, узюк
тахырсан – варлы адамсан! Эх, йаман севимли ушагсан!
Расколников буну дейиб. Заметовун лап узюня сары айиляряк, асяби
халда бяркдян гюлдю. Заметов гери чякилди, о бундан инджимяди, анджаг
буна чох тяяджджюб этди.
Заметов чох джидди бир ифадя иля:
– Эх, сиз ня гярибя адамсыныз! – деди. Мяня эля гялир ки, сиз хяля
дя сайыглайырсыныз...
– Сайаглайырам? Йалан дейирсян, бала сярчя! Демяли, мян гярибя
адамам? Йахшы, мян сизи марагландырырам, хя? Марагландырырам?
– Марагландырырсыныз.
– Сизя дейимми, ня охуйурдум, ня ахтарырдым? Гёр нечя нёмря
гязет гятирмишям! Шюбхялидир, элями?
– Йахшы да, дейин.
– Гулагыныз сясдядир?
– Ня сясдя?
– Сонра дейярям ня сясдя... Амма инди, мяним азизим, сизя
дейирям ки... йох, йахшысы будур: “Бойнума алырам ки”... Йох, йеня
олмады: “Мян ифадя верирям сиз дя йазырсыныз” – бах беля! “Ифадя
верирям ки, мян охуйурдум, марагланырдым, бахырдым, ахтарырдым”. –
Расколников гёзлярини гыйараг сёзюню кясди. – Ахтарырдым, эля ондан
отрю дя бура гялдим... – Няхайят о узюню Заметовун лап узюня
йахынлашдырыб астадан деди: – Гарынын олюмю барясиндя йазылан хябяри
ахтарырдым...
Заметов узюню онун узюндян гери чякмяйяряк, тярпянмядян,
дюз онун гёзляриня бахырды. Дюз бир дягигя онлар диниб-данышмадан
бир-бириня бахды; бу хал сонра Заметова гярибя гёрюндю.
Бирдян Заметов хейрят вя сябирсизликля бяркдян сорушду:
– Ня олсун ки, ня охуйурдунуз? Бунун мяня ня дяхли вар? Бунда
ня вар ки?
Расколников йеня дя лап йавашдан вя тярпянмядян деди:
– О хаман гарыдыр ки, хаман гарыдыр ки, йадыныздадыр, полис
идарясиндя онун барясиндя данышанда мян озюмдян гедиб йыхылдым...
Хя инди баша дюшдюнюз?
Заметов горху вя хяйяджанла сорушду:
– Ахы няйи? Няйи... “баша дюшдюм”?
Расколниковун сакит вя джидди узю бир анда дяйишди; бирдян о йеня
дя байагкы кими, асяби халда, гяхгяхя иля гюлдю; гюлмякдян угунуб
гедир, санки озюню сахлайа билмирди. Бир шейи о бир анда чох айдынджа
хатырлады: алиндя балта, гапынын далында дурмушдур, джяфтя атылыб дюшюр,
гапынын о бири узюндя дуранлар сёйюш сёйюр, зорла ичяри гирмяк истяйир-
ляр, бирдян о бу адамларын устюня чыгырмаг истяйир, онлары сёймяк ис-
тяйир, дилини чыхарыб онлары аля салмаг истяйир, гюлмяк истяйир, гяхгяхя
иля гюлмяк, гюлмяк истяйир...
Заметов деди:
– Сиз йа дялисиниз... йа да... – О сёзюню тамамламады, санки бирдян
аглына башга бир фикир гялмишди.
– Йа да? Ня “йа да”? Хя? Дейин гёряк?
Заметов хирсли-хирсли деди:
– Хеч! Бунун хамысы бош шейдир!
Икичи дя сусду. Расколников беля асяби гюлюшдян сонра бирдян
фикирли вя гямгин олду. Стола дирсякляниб башыны алиня дайады. Эля бил ки,
Заметов онун тамам йадындан чыхмышды. Онлар хейли сусдулар.
Заметов:
– Чайынызы нийя ичмирсиниз? – деди. – Сойуйур.
– Хя? Ня? Чай?.. Бу саат.
Расколников чайдан бир гуртум ичиб, агзына бир парча чёряк гойду.
Заметова бахды: бирдян эля бил ки, хяр шей онун йадына дюшдю, о санки
йухудан айылды; эля о саат да узюндя аввялки истехзалы ифадя гёрюндю.
О йеня дя чай ичирди.
Заметов:
– Инди беля дялядуз ишляр чох олур, – деди. – Бу йахында мян “Мос-
ковски Ведомости”дя охудум ки, Москвада бир дястя гялп пул кясян
тутублар. Бютёв бир джямиййят имиш. Гялп пул кясирлярмиш.
Расколников сакитджя:
– Бу чохданкы ахвалатдыр! – деди. – Мян буну гязетдя бир ай бун-
дан габаг охумушам. – Сонра гымышараг алавя этди: – Сянин фикринджя,
онлар дялядуздур?
– Бяс неджя?
– Онлар дялядуз дейил, ушагдыр, сяфехдир! Аллийя гядяр адам бу
мягсяд учюн бир йеря йыгышырлар! Хеч беля шейи элямяк олар? Беля ишдя
уч адам да чохдур, бу уч адам да гяряк бир-бириня озюндян дя артыг
архайын олсун! Чюнки бириси кефли-кефли агзындан бир шей гачыртды –
хамысы мяхв олуб гедяджяк! Онлар сяфехдирляр! Кясдикляри кагыз пуллары
этибарсыз адамлара верибляр ки, конторларда дяйишдирсинляр! Беля бир иши
хеч хяр йетяня тапшырмаг олар? Йахшы да, тутаг ки, бу сяфехлярлярдян
хяряси озюня бир милйон гялп пул дяйишя билди, сонра? Бютюн омюрляри
бойу ня оладжаг? Бютюн омюрляри бойу бири о бирисиндян асылы оладжаг!
Адам озюню богазындан асса бундан йахшыдыр! Онлар хеч бу гялп
пуллары дяйишдирмяйи дя баджармайыблар: бириси гялиб конторда дяйиш-
дирмяйя башлайыб, беш мин алыб, алляри асиб. Дёрд минини сайыб бир мини-
ни саймайыб тялясиб ки, тез пулу джибиня гойуб гачсын. Онун бу хярякяти
адамлары шюбхяляндириб. Бу ахмагын узюндян бютюн ишляр корланыб.
Буну беля эляйярляр?
Заметов онун сёзюндян истифадя эдяряк деди:
– Алляринин асмяйини дейирсиниз? Бу ола биляр. Мян лап аминям ки,
ола биляр? Адам бязян озюню сакит сахлайа билмир.
– Беля шейдя?
– Йохса сиз озюнюзю сакит сахлайа билярсиниз? Йох, мян озюмю
сакит сахлайа билмяздим. Йюз манат мюкафат алмаг учюн беля бир
дяхшятли ишя гиришмяк?.. Гялп пуллары гётюрюб гедясян, озю да хара! –
банк конторуна, о йердя ки, беля ишлярдя бёйюк тяджрюбяси олан адамлар
вар!.. Йох, мян озюмю итирярдим. Сиз озюнюзю итирмяздиниз?
Расколников йеня дя чох истяди ки, “дилини чыхартмасын”. Арабир
онун кюряйиня виджвиджя гялирди.
Расколников мясяляйя узагдан башлайараг:
– Мян эля элямяздим, – деди. Мян о гялп пуллары беля дяйишдиряр-
дим: аввял биринджи мин манаты хяр тяряфдян дёрд дяфя сайардым, сай-
дыгджа дя хяр кагыз пула диггятля бахардым; сонра икинджи миня ал
атардым; ону саймага башлардым; йарысына гядяр сайардым, ортасындан
бир аллилик чыхарардым, ишыга тутуб бахардым, чевирярдим, йеня дя ишыга
тутуб бахардым ки, гёрюм гялп дейил ки. Дейярдим ки, филанкяс, гор-
хурам; бу йахында бизим бир гохум арвадын бу гайда иля ийирми беш
манаты алиндян чыхмышдыр... “Буну дейиб она бир ахвалат данышардым.
Учюнджю мини саймага башлайанда дейярдим ки, иджазянизля бир дайа-
нын... мян, дейясян икинджи мини сайанда йеддинджи йюзю дюз сай-
мамышам, бундан шюбхялянирям; алимдяки учюнджю мини кянара гойуб,
йеня дя икинджи мини гётюрярдим, бютюн беш мини, бах бу гайда иля
сайардым. Лап гуртарандан сонра хям бешинджи миндян, хям дя икинджи
миндян, хярясиндян бир аскинас чыхарардым, ишыга тутуб бахардым, йеня
дя шюбхялянмяйя башлардым, дейярдим ки; “Риджа эдирям, буну дяйи-
шин!” Бу гайда иля конторчуну лап алдян салардым, о даха билмязди ки,
мяни неджя башындан элясин! Ахырда иши гуртарыб гетмяк истярдим, гапыны
ачардым, амма йох, афв эдярсиниз, гетмяздим, гайыдыб ондан бир шей
сорушардым, бир мясяля хаггында изахат истярдим... Бяли, мян беля
эдярдим!
Заметов гюляряк деди:
– Эх, сиз ня дяхшятли шейляр данышырсыныз! Бу анджаг сёхбятдир, ишя
гяляндя йягин сиз озюнюз дя бюдрядиниз... Сизя дейим ки, мянджя,
няинки бизим кими адамлар, хятта лап чох джясарятли, узю узляр гёрмюш
адамлар да бу мясялядя озюня архайын ола билмяз. Узага нийя гедяк
ахы, беля бир мисал гётюряк: бизим тяряфлярдя бир гарыны олдюрюбляр. Беля
баханда дейирсян ки, ону олдюрян чох джясарятли адамдыр, гюндюз, хава
ишыг ола-ола, горхмайыб, беля бир ишя гиришиб, озюнюн дя хилас олмасы бир
мёджюздюр; амма йеня дя озюню итириб: эви сойа билмяйиб, уряйи таб
гятирмяйиб, ишиндян гёрюнюр...
Расколников эля бил бундан инджиди, Заметову аля салараг бяркдян
деди:
– Йахшы гёрюнюр!.. Инди хюняриниз вар, гедин ону тутун!
– Няди ки, тутарлар да!
– Ким тутар? Сиз тутарсыныз? Сиз? Озюнюзю бяркя салмайын. Сизин
асасландыгыныз асил мясяля нядир: о адам пул хярджляйир, йа йох? Ба-
йагдан онун пулу йох иди, амма бирдян пул хярджлямяйя башлайыр, о
олмайанда бяс ким оладжаг? Бу мясялядя лап баладжа бир ушаг да истяся
сизи алдада биляр!
– Мясяля дя эля бурададыр ки, онлар хамысы беля эляйирляр! Адамы
бир биджликля олдюрюрляр, бёйюк джясарят гёстярирляр, сонра да эля о саат
ички дюканына гедирляр. Эля онлары да пулу хярджляйяндя тутурлар. Хамы
сизин кими бидж олмур ки! Сиз йягин ки, ички дюканына гетмяздиниз,
элями?
Расколников гашгабагыны тёкюб диггятля Заметова бахды.
Сонра истямядян сорушду:
– Сизин, дейясян, агзынызда ширя галыб, инди дя билмяк истяйирсиниз
ки, беля бир вязиййятдя мян ня эдярдим, элями?
Заметов гяти вя джидди бир халда:
– Бяли, билмяк истярдим, – деди.
О нядянся хяддиндян артыг джидди данышмага вя бахмага башлады.
– Чох истяйирсиниз?
– Лап чох!
Расколников:
– Йахшы. Мян лап беля эдярдим, – дейяряк йеня бирдян узюню За-
метовун узюня йахынлашдырды, йеня онун дюз гёзляри ичиня бахараг,
астадан данышмага башлады, беля ки, Заметов хятта онун бу хярякя-
тиндян диксинди дя. – Мян, бах беля эдярдим: мян пуллары, шейляри
гётюрярдим, орадан чыхан кими ички дюканына-зада гирмяздим, айры бир
йеря гедярдим: эля бир йеря гедярдим ки, ора тамам йалгызлыг олсун,
орада хеч кяс олмасын, орада анджаг хасар олсун, бостан олсун, йа бос-
тан кими бир шей... Орада, о хяйятдя, о хасарын дибиндя, бир кюндждя бир
даш гёрярдим, тяхминян бир пуд, йа пуд йарым агырлыгында, бялкя эв
тикиляндян орада атылыб галмышдыр; бу дашы галдырардым; о дашын алтында
гяряк бир чухур олсун, – бютюн шейляри, пуллары о чухура атардым. Сонра
йеня дя дашы онларын устюня гойардым, озю дя эля гойардым ки, даш
аввялки кими дурсун, айагымла да устюндян басардым, сонра да чыхыб
гедярдим. Бир ил, ики ил, лап уч ил о шейляри гётюрмяздим, – инди гет ахтар
гёрюм неджя тапарсан! Ай тапдын ха!
Заметов да нядянся лап йавашдан деди:
– Сиз дялисиниз! – Сонра стулуну бирдян гери чякди.
Расколниковун гёзляри парылдады; рянги агаппаг агарды; уст додагы
титряди. О, Заметова сары мюмкюн гядяр даха чох айилди, хеч бир сёз
сёйлямядян додагларыны тярпятмяйя башлады. Бу вязиййят йарым дяги-
гя давам этди. О ня этдийини билирди, анджаг озюню сахлайа билмирди.
Дяхшятли бир сёз, – онда гапынын джяфтяси атылыб дюшян кими, – онун до-
дагларында атылыб дюшюрдю: дейирдин бу сёз индиджя онун додагларындан
гопаджаг, бу сёзю о индиджя агзындан чыхараджаг, индиджя сёйляйяджякдир!..
Бирдян о деди:
– О гары иля Лизаветаны бялкя мян олдюрмюшям, хя? – О саат да ня
дедийини баша дюшдю.
Заметов хейрятля она бахды, кятан кими агарды. Пис-пис гюлюмсяди.
Гюджля эшидиляджяк бир сясля:
– Бу мюмкюн олан шейдирми? – деди.
Расколников кинли-кинли она бахды.
– Этираф эдин; сиз буна инандыныз?.. Хя? Инандыныз?
Заметов тяляся-тяляся уджадан деди:
– Гятиййян йох! Инди аввялкиндян даха артыг инанмырам!
– Хя, ахыр ки, тора дюшдюнюз! Сярчяджийи тутдулар! Демяли, аввял
буна инанмырсынызмыш, амма инди “аввялкиндян даха артыг инанмыр-
сыныз”, элями?
Заметов, гёрюнюр, пярт олмушду:
– Гятиййян йох! Сиз мясяляни бу йеря гятирмяк учюн мяни горху-
дурдунуз?
– Демяли инанмырсыныз? Бяс онда мян полис дяфтярханасындан чы-
ханда сиз мяним барямдя ня данышмышдыныз? Байгынлыгдан айыландан
сонра бяс нийя кичик забит Порох мяни соргу-суал эдирди? – Бирдян о
йериндян галхыб фуражкасыны гётюрдю, чыгырараг хитмятчийя деди: – Адя
эй, мян ня гядяр веряджяйям?
Хидмятчи йюйюря-йюйюря гялди:
– Джямиси отуз гяпик.
– Ал, бу ийирми гяпийи дя сяня араг пулу верирям. Гёрюрсюнюз ня
гядяр пулум вар! – дейяряк титряк алиндя тутдугу кагыз пуллары За-
метова сары узатды, – гёрюрсюнюз! Гырмызы, гёй... ийирми беш манатдыр...
Бу мяндя харадандыр? Бяс мяним бу тязя палтарым харадандыр?
Озюнюз билирсиниз ки, хеч гяпийим дя йох иди! Йягин буну мянзил сахи-
бясиндян сорушмусунуз... Йахшы да, даха бясдир! Ассез джаусе! Данышдыг, гуртарды (франсджа)
Саглыгла галын... даха хош бир гёрюшя кими.
Расколников ички дюканындан чыхды: онун бядяни агыр бир чылгынлыг
ичиндя титряйирди; бу чылгынлыгда бёйюк бир мямнуниййят хисси дя варды;
о эйни заманда тутгунду, йаман да йорулмушду. Узюндя асяби бир
позгунлуг варды, санки байгынлыгдан тязя айрылмышды. Йоргунлугу
сюрятля артырды. Онун гюввяляри хярякятя гялмишди, инди ися илк тяканла,
илк асяби дуйгу иля озюню хисс этдирирди, лакин дуйгулары зяифлядикджя
онлар да сюрятля зяифляйирди.
Заметов оз йериндя хейли тяк отуруб фикря далды. Расколников, га-
рынын олдюрюлмяси мясялясиндя онун бютюн фикирлярини, тясадюфи олараг,
алт-юст этмиш, ряйини тамамиля дяйишмишди.
Няхайят о бу гярара гялди: “Илйа Петрович ахмагдыр!”
Расколников гапыны ачыб кючяйя чыханда бирдян артырмада
Разумихинля уз-узя гялди: о ички дюканына гялирди. Онлар хеч бир ад-
дымдан да бир-бирини гёрмямишди, аз галды ки, баш-баша дяйсинляр.
Бахышлары иля бир-бирини бир гядяр башдан-айага сюздюляр. Разумихин
ону бурада гёрмясиня сон дяряджя хейрят этди. Лакин бирдян онун
гёзляриндя гязяб, хягиги бир гязяб парылдады.
Сяси йетдикджя чыгырды:
– Сян гёр хардасанмыш! Йатагдан гачмысан? Мян орада ахтарма-
дыгым йер галмады, лап диванын да алтына бахдым! Чардагы да чыхыб гяз-
дим! Сянин устюндя аз галмышды. Настасйаны дёйюм... Сян гёр хар-
дасанмыш... Родка! Ахы бу ня демякдир? Дюзюню де! Бойнуна ал!
Эшидирсян?
Расколников сакитджя деди:
– Бу о демякдир ки, сиз хамыныз мяним лап зяхлями тёкмюсюнюз.
Амма мян тяк олмаг истяйирям.
– Тяк? Хяля сян йерийя дя билмирсян, сифятин хяля кятан кими
агаппагдыр, няфясин тянгишир! Ахмаг! “Бюллур сарай”да сянин ня ишин
варды? Бу саат де!
– Чякил гёрюм! – Расколников онун йанындан отюб гетмяк истяди.
Онун бу хярякяти Разумихини лап озюндян чыхартды: Расколни-
ковун чийниндян бярк-бярк йапышыб деди:
– Чякил? Хяля бир джюрят эляйиб “чякил” дя дейирсян? Хеч билирсян
сянин башына бу саат ня ойун ачарам? Сяни йумаг кими бюкюб вурарам
голтугума, бирбаш эвя апарарам, ичяри салыб гапыны гыфылларам, билдинми?
Расколников астадан, гёрюнюр лап сакитджя деди:
– Разумихин, гулаг ас: мян сянин хейирхахлыгыны истямирям, йохса
сян буну баша дюшмюрсян? Бир адам ки, беля шейляри хеч йериндян
истямир... она ахы ня учюн йеня дя хейирхахлыг эдилир?.. Бу ня адятдир?
Эля бир адам ки, беля хейирхахлыг она чох агыр тясир багышлайыр, буна о
гятиййян дёзя билмир... Мян тязя хястялянмишдим – сян ахы мяни нийя
ахтарыб тапдын? Мян бялкя дя олмяйимя чох шад олардым! Сян мяня
азаб верирсян, сян мяни богаза йыгмысан. Йохса мян буну сяня бу
гюн лазымынджа изах этмядим? Инсанлара азаб вермякдя мараглы бир
шеймиш – ахы бу ня адятдир? Буну йягин бил ки, бу шейляр мяним
сагалмагыма чох мане олур, чюнки мяни хямишя асябиляшдирир. Мяни
асябляшдирмясин дейя, Зосимов мяним йанымдан гетмядими? Сян
аллах, сян дя мяндян ал чяк! Бир дя ахы сянин вя ихтийарын вар, мяни
зорла сахлайасан? Мяним инди аглым тамамиля башымдадыр, – йохса сян
буну гёрмюрсян? Де гёрюм ахы мян сяня неджя, неджя йалварым ки, сян
мяндян ал чякясян, мяня хейирхахлыг этмяйясян? Гой мян наняджиб
олум, гой мян алчаг олум, анджаг, сиз аллах, мяндян ал чякин, хамыныз
мяндян ал чякин! Ал чякин! Ал чякин!
Расколников сёзя сакитджя башламышды; о, уряйинин аджысыны
Разумихинин устюня тёкяджяйини габагджадан тясяввюр эдяряк севинирди;
лакин, Лужинля данышаркян гязябля, няфяси тутула-тутула гуртардыгы кими,
инди дя сёзюню эля гуртарды.
Разумихин дайаныб фикирляшди, сонра онун алини бурахыб астадан, бир
аз далгын халда деди:
– Ди джяхянням ол! – Расколников йериндян тярпяниб гетмяк
истяйяндя бирдян багырды: – Дайан! Гулаг ас, гёр ня дейирям. Сиз
хамыныз бошбогазсыныз, йаланчы пяхлявансыныз! Сизин ки, уряйиниздя
хырдаджа бир изтираб амяля гялди – онда сиз йумуртламаг истяйян бир
тойуга бянзяйирсиниз! Хятта бу заман башга мюяллифлярдян дя
огурлайырсыныз. Сиздя зярря гядяр дя мюстягиллик йохдур! Сиз спермасет
йагындан гайрылмысыныз; сизин дамарларыныздакы ган дейил, зярдабдыр!
Сизин хеч биринизя мян инанмырам! Сизин хяр бир вязиййятдя илк ишиниз
будур: неджя эдясиниз ки, адама охшамайасыныз! – Расколниковун йеня
дя гетмяк истядийини гёрюб даха артыг гязябляняряк чыгырды: – Да-йан!
Ахыра кими гулаг ас! Сян билирсян ки, тязя отага кёчдюйюм учюн бу гюн
мяним мянзилимдя гонаглыг оладжаг? Бялкя дя адамлар инди гялиб
йыгышыблар; амими орада гоймушам ки, гонаглары гябул элясин. Агяр
сян ахмаг олмасайдын, озю дя лап гидж ахмаг, сарсаг ахмаг, хариджидян
дёнмя ахмаг олмасайдын... билирсянми, Родйа, мян ганырам ки, сян
агыллы оглансан, амма ахмагсан! – бяли, сян ахмаг олмасайдын – бош-
бошуна айаг дёймякдянся, бу гюн мяним йаныма гялярдин, ахшам
биздя олардын... Инди эвдян чыхмысан, бир ишин дя йохдур, сянин алтына
чох йумшаг кресло гойардым, эв йийясиндя вар... Чай ичярдик, сёхбят
элярдик. Кресло хошуна гялмяся – кушеткада узанардын, хяр халда
бизим арамызда олардын, Зосимов да орада оладжаг. Гялярсян?
– Йох.
Разумихин сябирсиз халда деди:
– Йа-лан дейирсян! Сян хардан билирсян ки, озюню йахшы апара
билмяйяджяксян? Сян бу барядя хеч бир шей баша дюшмюрсян... Мян дя
сянин кими азы мин дяфя инсанлардан аджыг элямишям, кюсмюшям, амма
сонра йеня дя барышмышам, онларын йанына гайытмышам... сонра озюн
утанаджагсан – инсанларын йанына гайыдаджагсан. Бах, йадында сахла:
Починковун эви, учюнджю мяртябя...
– Джянаб Разумихин, бу гайда иля сиз йягин ки, хейирхахлыг узюндян
озюнюзю башгасына дёйдюрярсиниз дя...
– Ким? Мян? Бу фикря дюшянин агыз-бурнуну азярям. Починковун
эви, нёмря грых йедди, мямур Бабушкинин мянзили.
– Разумихин, гялмяйяджяйям!
Расколников дёнюб гетди.
Разумихин онун ардынджа чыгырды:
– Лап мярдж гялярям ки, гяляджяксян! Йохса... сян... йохса сянин
хеч узюня дя бахмайаджагам! Адя, бир дайан гёрюм, Заметов
орададыр?
– Орададыр.
– Гёрдюнмю?
– Гёрдюм.
– Онунла данышдынмы?
– Данышдым.
– Ня барядя? Йахшы да, джяхянням ол, йахшысы будур, демя. Почин-
ков гырх йедди, Бабушкинин мянзили, йадындан чыхартма!
Расколников Садовайа кючясиня чатыб тиндян бурулду; Разумихин
онун ардынджа бахыб дюшюнюрдю: Ахырда алини йелляйиб ичяри гирмяк
истяди, лакин пиллякянин ортасында дайанды.
О йеня дя дюшюняряк оз-озюня дейирди: “Бир бахырсан да! Агыллы-
башлы данышыр, эля бил ки... Амма мян озюм дя ахмагам! Йохса дялиляр
агыллы-башлы данышмыр? Мяня эля гялди ки, Зосимов да эля бундан
горхур!” Разумихин бармагыны алнына вурду. – “Йахшы, инди бирдян...
йахшы ону тяк бурахмаг олармы? Гедиб озюню суйа атар. Эх, мян
йаман сяхв элядим. Ону тяк бурахмаг олмаз!” Расколниковун далын-
джа йюйюрдю, лакин онун хеч изи дя гёрюнмюрдю. Тюпюрюб йейин-йейин
“Бюллур сарай”а гайытды ки, Заметовдан Расколников хаггында хал-
ахвал тутсун.
Расколников бирбаш Н. кёрпюсюня гетди; кёрпюнюн орта йериндя,
кёрпю сюрахысынын йанында дайанды; сонра сюрахыйа дирсякляниб узаглара
бахмага башлады. Разумихиндян айрыландан сонра о эля зяифлямишди ки,
бура гюджля гялиб чыхмышды. О истяйирди ки, кючянин бир йериндя отурсун,
йа да узансын. Сюрахыйа дирсякляняряк, гейри-ихтийари сурятдя гюрубун
сон шяфягиня, чёкмякдя олан ахшам гаранлыгында сыра иля узаныб гедян
эвляря, каналын сол сахилиндя, бир чардагда гюняшин сон шюасы иля алышыб
йанан бир пянджяряйя, каналын гаралан суларына бахды; о санки каналын
суларына диггятля гёз гойурду. Ахырда онун гёзляри габагында гырмызы
даиряляр амяля гялди, эвляр, адамлар, сахил кючяси, экипажлар хярляняряк
бир-бириня гарышды. Бирдян о диксинди: бялкя дя бу анда онун гёрдюйю
аджайиб вя ийряндж бир хадися ону байылмагдан хилас этмишди. О хисс этди
ки, ким ися гялиб онун саг тяряфиндя дайанды; дёнюб бахды: уджа бойлу,
башы йайлыглы бир гадын гёрдю, гадынын узунсов, сары, шишкин узю, чухура
дюшмюш гырмызы гёзляри варды. Гадын дюз онун узюня бахырды, анджаг,
йягин, хеч бир шей гёрмюр, хеч бир шей сечмирди. Бирдян о, саг алини
сюрахыйа дайады, саг айагыны галдырыб сюрахынын о бири тяряфиня ашырды,
сонра да сол айагыны ашырыб озюню канала атды вя бир анда каналын чиркли
суларында йох олду, лакин бир аз сонра суйун узюня чыхды, онун башы вя
айаглары суда, кюряйи ися судан байырда иди; йубкасы йана айиляряк
габармыш, суйун узюндя балыш кими гёрюнюрдю, су ону йаваш-йаваш
апарырды.
Адамлар чыгырышараг:
– Озюню суйа атды! Озюню суйа атды! – дейирдиляр. Джамаат йюйюрюб
гялди, хяр ики сахил кючяси тамашачыларла долду, кёрпюйя, Расколниковун
атрафына чохлу адам йыгышды. Издихам далдан ону сыхышдырыб сюрахыйа
басырды.
Бир аз кянарда бир гадын аглар сясля чыгырды:
– Ай аман, бу ки, бизим Афросинйушкадыр! Ай аман, гоймайын ону
батсын! Ай джамаат, ону судан чыхарын!
Издихам ичиндя:
– Гайыг! Гайыг! – дейя чыгырырдылар.
Лакин гайыг даха лазым олмады: гарадовой канала энян пиллякянля
ашагы йюйюрдю, шинелини, узунбогаз чякмясини чыхарыб озюню суйа атды.
О чох алляшмяди: су гадыны пиллякянин ики аддымлыгындан апарырды;
гарадовой саг алиля онун палтарындан йапышды, сол алиля дя, маджал тапыб,
йолдашынын она узатдыгы агадждан тутду, гадыны о саат дартыб судан
чыхартдылар, пиллякянин гранит дашлары устюня гойдулар. Чох чякмяди ки,
гадын озюня гялди, галхыб отурду, асгырмага вя фынхырмага, йаш
палтарыны мянасыз йеря алляриля силмяйя башлады.
Байагкы гадын йеня дя чыгыра-чыгыра дейирди (инди, о, Афросинйуш-
канын йанында иди):
– Атам, ичиб люл-гямбяр олуб, лап люл-гямбяр! Байаг озюню асмаг
истяйирди, кяндирдян чыхармышыг. Мян орадан дюкана гетдим, гызы онун
йанында гойдум ки, гёз олсун, ала да, гёр ня эдиб! Гялиб озюню суйа
атыб! Мешшан арваддыр, атам, бизим мешшан арваддыр; бурада йашайырыг,
гырагдан икинджи эвдя, бах бурада...
Адамлар дагылышыб гедирди, полис няфярляри хяля дя онун йанында
идиляр, ким ися чыгырараг полис дяфтярханасы хаггында няся деди...
Расколников гярибя бир лагейдлик хиссиля бу шейляря бахыр, гадынын
халына йанмырды. Онун гялбиндя икрах хисси амяля гялди. Мызылдайараг
оз-озюня дейирди: “Йох, бу писдир... су... дяймяз!” – Сонра алавя этди:
– “Хеч бир шей олмаз, гёзлямяк лазым дейил. Бу ня дяфтярханадыр...
Заметов нийя дяфтярханада дейил? Дяфтярхана саат онда ачылыб...” О
далыны сюрахыйа чевириб атрафына бахды.
Гяти бир сясля: “Йахшы да! Гой олсун!” дейяряк полис дяфтярханасы
олан тяряфя гетди. Онун уряйи бомбош иди; о хеч бир шей дуймурду.
Дюшюнмяк истямирди. Хятта дуйдугу кядяр дя отюб кечди. Эвдян чы-
харкян онда олан гюввядян хеч асяр дя галмамышды; эвдян о “хяр шейи
битирмяк” фикриля чыхмышды. Инди ися ону тамамиля аталят бюрюмюшдю.
Расколников канал сахил кючясиля азгин бир халда агыр-агыр гэдяряк
дюшюнюрдю: “Бу озю дя ишя бир нятиджя вермяк демякдир! Хяр халда иши
битиряджяйям, чюнки беля истяйирям. Анджаг бу ишя нятиджя вермякдими?
Фярги йохдур! Бир аршын сахя лазым оладжаг – хе! Бир сонума бах.
Догруданмы сондур? Онлара дейяджяйям, йа демяйяджяйям? Эх...
джяхяннямя ки! Хям дя йорулмушам, тез бир йердя узанайдым, йа
отурайдым! Мясялянин ан айыб джяхяти дя будур ки, бу чох сарсаг ишдир.
Эх, гой бу да джяхянням олсун! Гёр адамын аглына ня ахмаг шейляр
гялир...”
Полис дяфтярханасына гетмяк учюн хямишя дюз гетмяк, икинджи
дёнгядя ися сола дёнмяк лазым иди: бу дёнгядян дяфтярханайа бир-ики
аддым йол варды. Лакин Расколников биринджи дёнгяйя чатыб дайанды,
фикирляшди, кючяйя дёндю, йолу ики кючя узатды: буну этмякдя бялкя дя
онун хеч бир мягсяди йох иди, йа бялкя дя вахты бирджя дягигя дя олса
узатмаг истяйирди. О йеря баха-баха гедирди. Бирдян эля бил ки, ким ися
онун гулагына бир шей пычылдады. О башыны галдырыб гёрдю ки, хямин эвин
габагында, лап дарвазанын йанында дайанмышдыр. О гюндян бяри о бура
гялмямишди, бу эвин, хеч йанындан да кечмямишди.
Онун гялбиндя изахедилмяз бёйюк бир арзу ойанды: хяйятя гирди,
дарвазанын ичиндян кечиб, саг тяряфдя олан биринджи гапыдан гирди, та-
ныдыгы пиллякянля дёрдюнджю мяртябяйя галмахага башлады. Бу дар вя
дик пиллякян чох гаранлыгды. О хяр пиллякян башында дайаныр, марагла
атрафына бахырды. Биринджи мяртябядя пиллякян башында пянджяря йериня
чярчивя салынмышды. О, оз-озюня деди: “Онда бу йох иди”. Бу да икинджи
мяртябядяки мянзил: Николашка вя Митка бурада ишляйирди. “Гапысы
баглыдыр; гапы тязядян рянглянмишдир; демяли, кирайя верилир”. Бу да
учюнджю мяртябя... дёрдюнджю мяртябя... “Бурадыр!” О донуб галды:
мянзилин гапысы тайбатай ачыгды; ичяридя адам варды, онларын сяси эшиди-
лирди: о беля бир шей оладжагыны хеч гёзлямирди. Бир аз тяряддюд этдикдян
сонра сон пиллякяня галхыб ичяри гирди.
Бу мянзили дя тямир эдирдиляр, ичяридя ишляйян варды; бу ону эля бил
ки, хейрятя салды. О нядянся эля тясяввюр эдирди ки, бурада хяр шейи
гойуб гетдийи кими гёряджякдир, хятта мейитляр дя бялкя оз йериндя
оладжагдыр. Инди ися бура тамам башга джюр иди: диварлар чылпагды, мебел
йох иди; бу она гярибя гёрюндю, гедиб пянджярянин гырагында отурду.
Бурада джями ики адам ишляйирди, икиси дя джаван огланды; бири бир аз
бёйюкдю, о бириси лап джаванды. Онлар диварлара аввялки кёхня, сары
кагызын йериня аг-бянёвшяйи гюлляри олан кагыз чякирдиляр. Нядянся бу
онун хеч хошуна гялмяди. Бу тязя кагыза о адавятля бахыр, санки беля
бир дяйишиклийин олмасына тяяссюф эдирди.
Ишчиляр, гёрюнюр, лянгимишдиляр: онлар тяляся-тяляся кагызлары
йыгышдырыр, гетмяйя хазырлашырдылар; Расколниковун гялмясиня хеч фикир
вермядиляр; оз араларында няся данышырдылар.
Расколников аллярини дёшюндя чарпазлайараг гулаг асмага башлады.
Йашджа бир аз бёйюк олан о бирисиня дейирди:
– О гыз ки, дейирям, хямян о гыз сяхяр чагы, лап сяхяр тездян
мяним йаныма гялир, озю дя башдан-айага бязянир. Дейирям ки: “Сян
мяним габагымда ня бязяниб-дюзянирсян?” – Дейир ки, “Тит Васил-
йевич, истяйирям ки, бундан сонра бютюн сизин ихтийарынызда олам”. Бир
ишя бахырсанмы? Амма эля бязяниб-дюзянир ки, дейирсян, журналдыр,
халисджя журнал!
О бириси ондан сорушду:
– Ами джан, бу журнал дедийин шей нядир?
Гёрюнюр, о бу “ями джандан” бязи шейляр ойрянирди.
– Журнал дейилян шей, гардаш, шякиллярдир, рянглянмиш шякилляр; озляри
дя бурадакы дярзиляря гялир. Хяр шянбя гюню, почтла, харидждян гялир,
онун учюн гялир ки, йяни ки, адам гяряк неджя гейинсин: киши дя, о
джюмлядян арвад хейлагы да. Демяли ки, шякилдир. Кишилярин шяклини чох
вахт бекешдя чякирляр, о ки галды арвадларынкы, – гардаш, бунлар эля
шейлярдир ки, гёрсян дейярсян, хамысыны вер мяня, йеня дя доймазсан!
Кичик оглан хейрятля чыгырды:
– Бу Питердя няляр йохдур! Атадан-анадан башга хяр ня десян вар!
Бёйюк оглан нясихят верирмиш кими гяти бир ифадя иля деди:
– Бяли, гардаш, бунлардан башга ня десян вар!
Расколников йериндян галхды, аввялляр сандыг, чарпайы вя камод
олан отага гетди; мебелсиз отаг она чох баладжа гёрюндю. Дивар кагызы
гопарылмамышды. Кюндждя, иконалар гойулан киотун йери дивар кагызында
айдынджа гёрюнюрдю. Расколников отага бахыб йеня дя аввялки йериня
гайытды. Йашджа бёйюк олан фяхля чяп-чяп она бахыб бирдян сорушду:
– Ня истяйирсиниз?
Расколников джаваб вермяк авязиня йериндян галхыб дяхлизя гетди,
зянги тутуб дартды. Хямин зянг, хямин тянякя сяси! Зянги бир дя
дартды, бир дя; дайаныб гулаг асыр, олмуш хадисяни хатырлайырды. Она азаб
верян аввялки дяхшятли, агыр дуйгуну гет-гедя даха айдын, даха джанлы
хатырламага башлайырды; зянг хяр дяфя сясляняндя о диксинир, бу онун
гет-гедя даха артыг хошуна гялирди.
Фяхля онун йанына гялиб чыгырды:
– Ахы ня истяйирсиниз? Сиз кимсиниз?
Расколников йеня дя гапыдан ичяри гирди.
– Отаг тутмаг истяйирям, бахырам.
– Отагы ахшам тутмурлар; бир дя ки, сиз гяряк даландарла гялясиниз.
Расколников сёзюня давам эдяряк деди:
– Дёшямя йуйулуб, рянгляйяджяксиниз? Ган йохдур ки?
– Неджя ган?
– Гары иля баджысыны ахы олдюрмюшдюляр. Бурада ган гёл кими дурмушду.
Фяхля нарахат бир халда чыгырды:
– Сян кимсян ахы?
– Мян?
– Хя, сян!
– Сян буну билмяк истяйирсян? Полис дяфтярханасына гедяк, орада
дейярям.
Фяхляляр тяяджджюбля она бахдылар.
Йашджа бёйюк олан фяхля:
– Биз гяряк гедяк, – деди, – лянгимишик. Алйошка, гедяк. Гапыны
багламаг лазымдыр.
Расколников лагейд бир халда:
– Йахшы да, гедяк, – деди. Габага дюшюб пиллякяндян йаваш-йаваш
енмяйя башлады. Дарвазайа чатанда чыгырды: – Эй, даландар!
Бир нечя адам кючядя, дарвазанын агзында дуруб гялиб-гедяня
бахырды, бунлар ики даландар, бир арвад, халат геймиш бир мешшан, бир
нечя дя башга адамды. Расколников дюз онларын устюня гетди.
Даландарлардан бири деди:
– Ня истяйирсиниз?
– Полис дяфтярханасына гетмишдин?
– Индиджя орадан гялирям. Сиз ня истяйирсиниз?
– Орададырлар?
– Орададырлар.
– Кёмякчиси дя орададыр?
– Орада иди. Сиз ня истяйирсиниз?
Расколников джаваб вермяйиб, фикирли халда онунла йан-йана дурду.
Йашджа бёйюк олан фяхля йахынлашыб деди:
– Отага бахмага гялмишди.
– Хансы отага?
– Биз ишляйян отага. Дейирди ки: “Ганы нийя йумусунуз? Бурада
адам олдюрмюшдюляр, мян дя гялмишям бу отагы тутам”. Сонра зянги
вурмага башлады, аз галды ки, гырсын. Сонра да деди: “Дяфтярханайа ге-
дяк, орада хамысыны дейярям”. Ал чякмирди!
Даландар гашгабагыны тёкяряк хейрятля Расколникова бахырды.
Сонра даха хиддятля чыгырды:
– Сиз ахы кимсиниз?
– Мян Родион Романыч Расколниковам; аввялляр тялябя олму-
шам. Шилин эвиндя олурам, бу кючядя, бура йахындыр, №-ли мянзилдя.
Даландардан соруш... мяни таныйыр.
Расколников бу сёзляри узюню чевирмядян, диггятля гаранлыг чёк-
мюш кючяйя бахараг, тянбял-тянбял, далгын бир халда деди.
– Сиз ахы отага нийя гетмишдиниз?
– Бахмага.
– Няйиня бахмага?
Мешшан бирдян сёзя гарышды:
– Буну гётюрюб полис дяфтярханасына апармаг лазымдыр!
Расколников чийни устюндян чяп-чяп, хям дя диггятля она бахды,
йеня дя астадан вя тянбял-тянбял деди:
– Гедяк!
Мешшан бундан урякляняряк алавя этди:
– Апармаг лазымдыр! О нийя о шейляри сорушурмуш, бунун фикриндя
ня вар, хя?
Фяхля мызылданды:
– Ня кефли кими кефлидир, ня дя айыг кими айыг, Аллах билир нячидир.
Даландар догрудан да аджыгланараг чыгырды:
– Сиз ахы ня истяйирсиниз? Нийя ал чякмирсиниз?
Расколников истехза иля:
– Дяфтярханайа гетмяйя горхдун?
Орадакы арвад чыгырды:
– Гёрясян харанын харамзадасыдыр!
О бири даландар йекяпяр бир мужикди, айниндяки чухасынын йахасы
ачыгды, тоггасында бир дястя ачар варды. О чыгырараг деди:
– Бунунла ахы ня данышмаг! Итил бурадан!.. Догрудан да харам-
зададыр... Итил!
О, Расколниковун чийниндян йапышыб ону кючяйя итяляди. О, аз
галмышды ки, кялля-майаллаг гетсин, амма йыхылмады, озюню дюзялтди,
киримишджя хамыйа бахыб йолуна дюзялди.
Фяхля:
– Гярибя адамдыр, – деди.
Сонра арвад деди:
– Инди хамы гярибя олуб.
Мешшан алавя этди:
– Хяр халда ону полис дяфтярханасына апармаг лазым иди.
Йекяпяр даландар да оз фикрини сёйляди:
– Баш гошмайын! Эля харамзададыр ки, вар. Биля-биля озюню сохур,
баш гошарсан, сонра хатайа дюшярсян... Билирик!
Расколников: – Гедим, йа гетмяйим? – дейяряк йол айрыджында,
кючянин ортасында дуруб дюшюнюр, атрафына бахырды, санки киминся
сёйляйяджяйи сон сёзю гёзляйирди. Анджаг хеч йердян джаваб гялмяди,
хяр шей санки онун айаг басдыгы даш кими, лал-карды, хяр шей санки
олмюшдю – йалныз онун учюн, тякджя онун учюн олмюшдю... Бирдян о
узагда, бир-ики йюз аддым кянарда, гатылашан гаранлыг ичиндя бир дястя
адам гёрдю, онларын данышыгыны, чыгыртысыны эшитди, адамларын ортасында
бир экипаж варды... Кючянин ортасында хырдаджа бир ишыг гёрюндю.
Расколников дюшюндю: “Гёрясян ня олуб?” Сола дёнюб адамлар
йыгышан йеря гетди. О санки хяр шейя мараг йетирирди; буну дюшюняряк
лагейд бир халда гюлюмсяди; она гёря ки, о, полис дяфтярханасына
гедяджяйини гят этмишди вя йягин билирди ки, инди хяр шей битяджякдир.
ЙЕДДИ.
Кючянин ортасында бир джют боз, харын ат гошулмуш гяшянг бир кол-
йаска дайанмышды; бу, варлы бир адамын колйаскасы иди. Колйаскада
адам йох иди; сюрюджю дя гозладан дюшюб колйасканын йанында дурмуш-
ду, атлары джиловундан тутмушдулар... Бура чохлу адам йыгышмышды, хамы-
дан габагда полис ишчиляри дайанмышды. Онлардан биринин алиндя кичик бир
фанар варды: о айиляряк даш йолун устюндя чархларын лап дибиндя олан бир
шейи фанарла ишыгландырырды. Хамы данышыр, чыгырыр, ах-вай эдирди, сюрюджю
эля бил хейрят ичиндя иди вя арабир дейирди:
– Беля дя мюсибят олар! Илахи, беля дя мюсибят олар!
Расколников адамларын арасында озюню мюмкюн гядяр габага
вериб – джамаатын бура йыгышмасына сябяб олан, хамыны марагландыран
шейи гёрдю; йол устюндя, индиджя колйаска басмыш бир адам хушсуз халда
йыхылыб галмышды; о тамам ган ичиндя иди; айниндяки палтар, гёрюнюр,
кёхня иди, анджаг “няджибаня” палтарды. Онун узюндян вя башындан ган
ахырды; узю бютюн сийрилмиш, азилмишди. Айдын гёрюнюрдю ки, вязиййяти
чох агырдыр.
Сюрюджю аглайа-аглайа дейирди:
– Ай джамаат! Мян ня эдяйдим ахы! Атлары говсайдым, йа чыгырыб
хябярдарлыг элямясяйдим, дейярдиниз беля... Мян ахы колйасканы бир
гайда иля сюрюрдюм, тялясмирдим. Хамы гёрюрдю: йалан дейирямся, гой
джамаат десин, кефли адама ахы ня вар – мялум шейдир!.. Гёрдюм ки, о
кючяни кечир, сянтирляйир, аз галыр ки, йыхылсын, чыгырыб хябярдарлыг эля-
дим, бир дя чыгырдым, бирдя, атларын да башыны чякдим, амма о бирбаш
атларын айагы алтына йыхылды... Гясдян беля эляди, йа бярк кефли иди – ким
билир... Атлар да джаван атлардыр, уркяляр, – уркдюляр, сахлайа билмядим, о
чыгырды, даха бярк уркдюляр... ахыры да ки, беля...
Джамаат ичиндян ким ися сясляняряк шяхадят верди:
– Элядир ки, вар!
Бир башгасынын да сяси эшидилди:
– Чыгырды, догрудур, уч дяфя чыгырыб хябярдарлыг эляди.
Бир няфяр дя чыгырыб деди:
– Дюз уч дяфя, хамы эшитди.
Буну да демяк лазымдыр ки, сюрюджю чох да эля кядярли вя горхмуш
гёрюнмюрдю. Айдын иди ки, экипаж варлы вя нюфузлу бир адамындыр, сюрюджю
ону гятирмяйя гедирмиш; полис ишчиляри албяття буну нязяря алараг иши
биртяхяр йолуна гоймага чалышырдылар. Бу адамы полис дяфтярханасына,
сонра да хястяханайа апармаг лазымды. Хеч кяс ону танымырды.
Расколников озюню адамларын арасындан даха да габага верди, да-
ха йахындан айилиб бахды. Бирдян фанарын ишыгы о бядбяхт адамын узюня
дюшдю: Расколников ону таныды.
О лап озюню габага вериб:
– Мян ону таныйырам, таныйырам! – дейя чыгырды. – О, истефайа чых-
мыш мямурдур, титулйарны советник Мармеладовдур! О бурада йашайыр,
бу йахында, Козелин эвиндя... Тез хяким чагырын! Пулуну мян
верярям, будур!
Джибиндян пул чыхарыб полися гёстярди. О, бёйюк хяйяджан ичиндя иди.
Полис ишчиляри бу адамын ким олдугуну билдикдя бундан разы
галдылар. Расколников оз адыны да сёйляди, оз адресини верди; о вар
гюввясиля полис ишчилярини диля тутурду ки, Мармеладову тез эвиня
апарсынлар, эля бил ки, Мармеладов онун догма атасы иди.
– Бах, бурада йашайырлар, уч эв о йана, Козелин эвиндя. Козел ал-
мандыр... варлы адамдыр... О йягин кефли имиш, эвиня гедирмиш. Мян ону
таныйырам. О, аййашдыр... Аиляси орада йашайыр, арвады, ушаглары вар, бир
дя гызы вар. Ону хястяханайа апармаг узун мясялядир; эля бу эвдя
хяким дя вар!.. Хяр неджя олса озюмюз бахарыг, кёмяк эляйярик, йохса
хястяханайа чатмамыш оляджяк...
О хятта гизлинджя полис ишчисинин овджуна пул да басды, хяр халда
мясяля айдын, хям дя гануни иди, хяр неджя олса бурада она тез кёмяк
гёстярилярди. Мармеладову галдырыб апардылар, кянардан кёмяк эляйян
дя олду. Козелин эвиня отуз аддым оларды. Расколников усуллуджа Мар-
меладовун башындан тутараг далдан гялир, йол гёстярирди.
– Бура, бура! Пиллякяндян галдыранда гяряк башы йухары тяряфдя
олсун; дёнюн... беля... пулуну мян верярям, хяджалятиниздян чыхарам.
Катерина Ивановна, бир дягигя бош вахты олан кими, о саат аллярини
дёшюндя чарпазлайараг, оз-озю иля даныша-даныша, оскюря-ёскюря, пян-
джярядян собайа, собадан пянджяряйя сары гедя-гедя оз баладжа отагында
вар-гял этмяйя башларды. Сон вахтларда о оз бёйюк гызы – он йашлы По-
ленка иля тез-тез вя даха чох данышырды; Поленка хяля чох шейи баша
дюшмяся дя бир шейи чох йахшы билирди: билирди ки, анасына лазымдыр, буна
гёря дя анасы данышанда ири, агыллы гёзляриля хямишя она бахар, озюню
вар гюджю иля эля гёстярярди ки, гуйа онун дедикляринин хамысыны баша
дюшюр. Инди, о бютюн гюню кефсиз олан кичик гардашыны сойундурмушду,
йатырмаг истяйирди. Ушаг да киримишджя, узюндя джидди бир ифадя иля стулда
дим-дик отуруб тярпянмирди; о хырдаджа гычларыны габага узадыб, бир-би-
риня бярк-бярк сыхмышды, айагларыны дик тутараг, пянджялярини бир-бирин-
дян айырмышды: о кёйняйинин йуйулмасыны вя дяйишилмясини гёзляйирди;
адятян агыллы ушаглар хямишя – онлары сойундуруб йатырмаг истяйяндя –
эйнян беля киримишджя отурурлар. О додагларыны бир-бириня сыхараг, гёз-
лярини бярялдяряк, анасынын данышыгына гулас асырды. Катерина Иванов-
нанын кичик гызы ися пярдянин габагында дуруб оз нёвбясини гёзляйирди:
о бютюн джыр-джындыр ичиндя иди. Пиллякяня чыхан гапы ачыг иди: о бири
отаглардан думан кими гялян папирос тюстюсюндян аз да олса горунма
учюн гапы ачыг гойулмушду, йазыг вярямли гадын бу тюстюдян няфяси
тутула-тутула тез оскюрюр, бу сюрякли оскюряк она азаб верирди. Катерина
Ивановна эля бил ки, бу хяфтя ичярисиндя даха чох арыгламышды; онун
йанагларындакы гырмызы лякяляр аввялкиндян даха чох парылдайырды.
О гязишя-гязишя дейирди:
– Поленка, сян хеч инана билмязсян, хеч тясяввюр эдя билмязсян
ки, атам эвиндя биз неджя хош гюнляр кечирирдик, неджя йахшы йашайырдыг...
Амма бу аййаш мяни мяхв этди, сизи дя мяхв эдяджяк! Атам статски
полковник иди, аз галмышды ки, губернатор олсун; она анджаг бирджя аддым
атмаг лазымды; хамы онун йанына гялиб деирди: “Иван Михайлыч, биз сизи
онсуз да оз губернаторумуз хесаб эдирик. Онда мян... охё! Онда
мян... охё-охё! – О, богазына йыгылан бялгями тюпюрюб, синясиндян
тутараг чыгырды. – Ах, лянятя гялясян беля хяйат! – Онда мян... ах,
дворйанлар башчысынын дюзялтдийи... ахырынджы балда... кнйагинйа Беззе-
мелнайа мяни гёрдю... сонра мян сянин атана аря гедяндя о мяня
хейир-дуа верди, Пол! Кнйагинйа о саат сорушду: – “Институту гуртаранда
орпякля ойнайан о гяшянг гыз бу дейилми?..” (О йыртыгы гяряк тикяйдин;
ийняни гётюр, инди бу саат ону хёрмятля, мян сяня ойрятдийим кими
йохса сабах о... охё-охё...сабах... охё... – о бяркдян оскюряряк чыгыр-
ды: – даха да бёйюйяджяк...) онда камер-йункер кнйаз Шеголски ойна-
ды... эля сабахы гюн мяня элчи гялмяк истяди, мян озюм она чох гёзял
ифадялярля тяшяккюр этдим, дедим ки, мяним гялбим чохдан башга-
сындадыр... Бу башгасы дедийим сянин атан иди, Полйа! Атам бярк
аджыгланды... Су хазырдырмы? Йахшы, кёйняйи гятир; бяс джораблар? – О
кичик гызына сары дёнюб деди: – Лида, бу геджяни сян кёйняксиз йат, –
биртяхяр йат... джорабларыны бура гой... бир йердя йуйулар... Бу сяфил ха-
рада галды, гялиб чыхмыр, бу аййаш! Кёйняйини эля бир халда салыб,
дейирсян, габ дясмалыдыр, бютюн джырыб дагыдыб... Хамысы бирдян йуйу-
ларды, даха ики ахшам азиййят чякилмязди! Илахи! Охё-ёхё-ёхё-ёхё!
Йеня дя! – О, дяхлизя долан вя отага гирян адамлары гёрюб чыгырды: –
О нядир? – Адамлар сыхыла-сыхыла отага няся гятирирди. – О нядир? О
гятирдикляри шей нядир? Ах, илахи!
Гана буланмыш вя хушуну итирмиш Мармеладову отага гятирдикдян
сонра полис ишчиси йан-йёрясиня бахараг сорушду:
– Буну ахы хара гойаг!
Расколников диваны гёстяряряк деди:
– Бура гойун! Бунун устюня! Башыны да бура!
Дяхлиздян ким ися чыгырды:
– Кючядя колйаска басыб! Кефли имиш!
Катерина Ивановна агаппаг агарды, о чятинликля няфяс алырды.
Ушаглар горхдулар. Кичик гыз Лидочка чыгырыб Поленканын устюня атылды,
ону гуджаглады: онун бютюн бядяни асирди.
Расколников Мармеладову диванда йерляшдирдикдян сонра тез
Катерина Ивановнанын йанына гетди.
О, сёзляри тез-тез сёйляйяряк дейирди:
– Сиз Аллах сакит олун, горхмайын! Кючяни кечяндя колйаска ону
басыб, нарахат олмайын, о айыладжаг, мян дедим бура гятирсинляр... мян
бура гялмишдим, йадыныздадырмы?... О айыладжаг; пулуну мян веря-
джяйям!
Катерина Ивановна умидсиз бир халда:
– Арзуна чатдын! – дейиб чыгырды вя тез аринин йанына гетди.
Расколников гёрдю ки, бу – о саат байылан арвадлардан дейил. Дярхал
бу бядбяхт адамын башы алтына балыш гойулду – бу хеч кясин аглына гял-
мирди. Катерина Ивановна арини сойундурмага, онун бядяниня бах-
мага башлады; о асян додагларыны дишляйяряк, синясиндян гопмаг истя-
йян фярйады богараг, озюню итирмядян чалышырды; о озюню йадындан
чыхармышды.
Расколников бу арада кими ися диля тутараг, хяким далынджа гён-
дярди. Хяким демя лап йахында олурмуш, арада бир эв вармыш.
Расколников Катерина Ивановнайа дейирди:
– Хяким далынджа адам гёндярдим. Нарахат олмайын, пулуну мян
верярям. Су вармы? Салфет верин, дясмал верин, бир шей верин, ляйян
верин... Хяля хеч мялум дейил о неджя йараланмышдыр. О йараланыб –
ёлмяйиб, архайын олун... Гёряк хяким ня дейяджяк!
Катерина Ивановна тез пянджяряйя сары гетди; орада кюндждя, сыныг бир
стул устюндя бёйюк бир сахсы ляйян гойулмушду; ляйяндя геджя
ушагларын вя Мармеладовун палтарыны йумаг учюн су хазырланмышды.
Палтары Катерина Ивановна хяфтядя хеч олмаса ики дяфя, бязян дя даха
тез-тез озю оз алиля, геджяляр йуйарды, чюнки иш о йеря гялиб чатмышды ки,
дяйишмяк учюн даха алт палтары галмамышды, хярянин эля айниндяки
палтары иди; Катерина Ивановна ися натямизлийя дёзя билмирди; о гюджю
чатмаса да, геджя озюню инджитмяйя разы иди, тяки эвдя чиркли шей гёр-
мясин. Хамы йатандан сонра палтары йуйуб ипдян асар, сяхяря кими
гурударды ки, сяхяр хамыйа тямиз палтар веря билсин. О, ляйяни гятирмяк
истяди, аз галды ки, йыхылсын. Расколников бу заман дясмал тапыб ислатды,
Мармеладовун гана буланмыш узюню силмяйя башлады. Катерина Ива-
новна онун йанында дурмушду: о алляриля синясини тутараг, урякагрысы
иля кёксюню отюрюрдю. Онун озюня кёмяк эляйян лазымды. Расколников
инди бир шейи баша дюшмяйя башлайырды; бялкя дя о чалышыб Мармеладову
эвя гятирмякля хеч йахшы иш тутмамышды... Гарадовой да дуруб бахырды,
билмирди ня элясин.
Катерина Ивановна чыгырыб деди:
– Полйа! Йюйюр Сонйаны чагыр гялсин, тез ол! Эвдя олмаса, ора-
дакылара де ки, атасыны колйаска басыб, гайыдан кими хяля-хялбят, тез
гялсин... Полйа, тез ол! Йайлыгы башына ат!
Стулда отуран ушаг бирдян чыгырыб деди:
– Гюджюн чатдыгджа йюйюр! – Буну дейиб йеня дя аввялки кими,
пянджялярини бир-бириндян айырараг, гёзлярини бярялдяряк стулда димдик
вя киримишджя отуруб галды.
Бу заман отаг адамла эля долмушду ки, агадж атсайдын йеря дюш-
мязди. Полис ишчиляриндян бирджя няфяр галды, о бириляр гетди, о пилля-
кяндян ичяри долан джамааты йеня дя дя пиллякяндян дала гайтармага
чалышырды. Лакин бу заман ханым Липпевехзелин аз гала бютюн
кирайянишинляри ич отаглардан чыхыб аввял гапыйа йыгышдылар, сонра ися
дястя иля отага долдулар, Катерина Ивановна бярк аджыгланды.
О джамаатын устюня чыгырараг деди:
– Бу нядир? Адамы рахат олмяйя дя гоймайаджагсыныз? Тамаша-
зад вермирляр ки! Папирос да чякирляр! Охё-ёхё!-ёхё – хяля бир шлйапа
да гойублар! Рядд олун бурадан! Хеч олмаса олюйя хёрмят эляйин!
Оскюряк ону данышмага гоймады; лакин онун бу сярт сёзляри няти-
джясиз галмады. Гёрюнюр, кирайянишинляр Катерина Ивановнадан хятта
горхурдулар да: онлар гярибя бир разылыг хиссиля бир-биринин ардынджа
гапыйа сары чякилдиляр. Башына гяфлятян мюсибят гялмиш бир адам хятта
ан йахын адамында да беля бир хисс ойадыр; эля бир адам йохдур ки, о
лап урякдян йанса да, онда беля бир хисс амяля гялмямиш олсун.
Гапы далындан “буну хястяханайа апармаг лазымдыр, бурада
адамлары нахаг йеря нарахат этмяк йахшы дейил” дейян сясляр дя
эшидилди.
Катерина Ивановна чыгырараг:
– Олмяк дя йахшы дейил! – дейяряк гапыйа сары джумду: о истяйирди
ки, гапыны ачыб онларын абрыны версин; лакин гапыда ханым Липпевехзелин
озю иля уз-узя гялди, о баш верян мюсибяти индиджя эшитмишди, гялмишди
ки, низам-интизам дюзялтсин.
Ханым Липпевехзел ахмаг, хейвяря, абырсыз бир алман гадыны иди.
О хейрятля аллярини бир-бириня чырпараг позуг рус дилиндя деди:
– Ах, илахи! Сизин ариниз кефли олду, атлар ону азди. Ону хястяханайа
гёндярин! Буранын йийяси мяням!
Катерина Ивановна тякяббюрля сёзя башлады:
– Амалийа Людвиговна! Риджа эдирям, ня данышдыгынызы билясиниз!
(Мянзил сахибясиля о хямишя тякяббюрля данышарды ки, о “оз йерини
билсин”; хятта инди дя бу зёвгдян озюню мяхрум этмяк истямяди). –
Амалийа Людвиговна...
Ханым Липпевехзел онун сёзюню кясяряк йеня дя позуг рус ди-
линдя деди:
– Мян сизя хямишялик демишям: сиз хеч вахт мяня Амал Люг-
виговна демяйин, мян Амал-Иванам.
– Сиз Амал-Иван дейилсиниз, Амалийа Люгвиговнасыз; мян сизя
джянаб Лебезйатников кими алчагджасына йалтаглананлардан дейилям,
одур, озю дя гапынын далында дуруб гюлюр (догрудан да гапынын далында
гюлюш сяси гялди вя ким ися: “Туташдылар” дейя чыгырды). Мян сизя
хямишя Амалийа Людвиговна дейяджяйям. Мян хеч билмирям ки, бу ад
нийя сизин хошунуза гялмир! Сиз озюнюз Семйон Захаровичин башына
гялян мюсибяти гёрюрсюнюз: о олюр. Хахиш эдирям бу саат гапыны ортя-
синиз, бура хеч кяси бурахмайасыныз. Гойун хеч олмаса рахатджа олсюн!
Йохса, инанын ки, сизин хярякятиниз лап сабах генерал-губернаторун
озюня мялум оладжагдыр. Кнйаз лап гызлыгымдан мяни таныйыр, Семйон
Захаровичя о чох йахшылыглар этмишдир. Хамы билир ки, Семйон
Захаровичин чохлу достлары вя хамиляри варды, амма о оз зяифлийини
дуйду, няджибаня бир тякяббюр гёстяряряк, онлардан узаглашды, инди бизя
алиджянаб бир адам (о Расколникову гёстярди) кёмяк эдир, онун мал-
дёвляти, хям дя йухарыларла алагяси вардыр; Семйон Захарович ону лап
ушаглыгдан таныйырды; Амалийа Людвиговна, лап амин ола билярсиниз ки...
Бу сёзляри о сон дяряджя сюрятля сёйлямишди, данышдыгджа да онун
сюряти артырды; анджаг оскюряк Катерина Ивановнанын нитгини бирдян кясди.
Бу заман Мармеладов айылыб зарылдады. Катерина Ивановна дярхал онун
йанына йюйюрдю. Мармеладов гёзлярини ачды, башы устдя дуран Рас-
колникова бахды, анджаг о хяля ня адам таныйыр, ня дя бир шей баша
дюшюрдю. О агыр-агыр, дяриндян вя гедж-гедж няфяс алырды, додагларында
ган гёрюнюрдю; алны тяр ичиндя иди. Расколникову танымадыгы учюн
нарахат бир халда атрафына гёз гяздирди. Катерина Ивановна дярдли-
дярдли, лакин джидди бир нязярля она бахыр гёзляриндян йаш ахырды.
О мяйус бир халда деди:
– Аман Аллах! Онун бютюн синяси азилиб! Бир гана бах, гана! Онун
бютюн уст палтарыны чыхармаг лазымдыр – Сонра чыгырараг деди: – Семйон
Захарович, агяр мюмкюнся, бир аз йана чеврил.
Мармеладов ону таныды.
Хырылтылы бир сясля деди:
– Кешиш чагырын!
Катерина Ивановна пянджяряйя сары чякилди, алныны пянджяря шюшясиня
гойуб умидсиз бир халда аглады.
– Ах, лянятя гялясян, хяйат!
Мармеладов бир аз сусдугдан сонра йеня хырылдады:
– Кешиш чагырын!
Катерина Ивановна онун устюня чыгырыб деди:
– Гетдиляр чагырмага! – Мармеладов сяси эшидяряк сусду. О, гор-
хаг, гямгин бир нязярля Катерина Ивановнаны ахтарды; Катерина
Ивановна йеня гери гайыдыб онун башы устюндя дайанды. Мармеладов
сакитляшди, лакин онун сакитлийи чох сюрмяди: онун гёзю кичик гызы Ли-
дочкайа саташды (Лидочканы о чох истяйирди). Лида кюндждя дуруб тит-
ряйирди, санки ону титрятмя тутмушду; ушагджасына бир диггят вя хейрятля
она бахырды.
Мармеладов тяшвиш ичиндя ону гёстярирди:
– А... а...
О няся демяк истяйирди.
Катерина Ивановна чыгырараг:
– Инди ня истяйирсян? – деди.
Мармеладов дяли бир нязярля гызын айагларыны гёстяриб мызылданды:
– Айаглары йалындыр! Йалындыр!
Катерина Ивановна асяби халда чыгырды:
– Сус! Озюн билирсян нийя йалындыр!
Расколников бу заман севиня-севиня:
– Шюкюр Аллаха, хяким гялди! – дейя чыгырды.
Хяким шюбхяли бир нязярля атрафы сюзяряк ичяри гирди; о сялигя иля
гейинмиш баладжа бойлу бир алманды. Хястяйя йахынлашыб нябзини тутду,
сонра али иля диггятля онун башыны йохлады. Катерина Ивановна иля бяра-
бяр ганла исланмыш кёйняйинин йахасыны ачды: онун бютюн синяси азилиб
парчаланмышды, саг тяряфдян бир нечя габыргасы сынмышды, сол тяряфдя,
лап уряйинин устюндя сарыйа чалан бёйюк горхундж бир гара лякя варды, –
бу ат айагынын йери иди. Хяким гашгабагыны тёкдю. Полис ишчиси деди ки,
бу адам колйасканын алтына дюшяндян сонра чарха илишмиш, чарх ону
хярляйя-хярляйя даш йолла отуз аддым сюрюмюшдюр.
Доктор пычылдайараг Расколникова деди:
– Тяяджджюблюдюр, бу вязиййятля о неджя озюня гялмишдир!
Расколников сорушду:
– Неджядир?
– Бу саат оляджяк.
– Хеч бир умид йохдур?
– Зярря гядяр дя! Сон няфясидир... Башы да чох пис йараланмышдыр...
Хм!.. Хяр халда ган алмаг олар... анджаг буну хеч бир хейри олма-
йаджаг... о мютляг он-он беш дягигядян сонра оляджяк.
– Хяр халда сиз ган алын!
– Мян буну элярям... Анджаг йеня дя сизя хябярдарлыг эдирям,
бунун гятиййян хейри олмайаджаг...
Бу заман йеня айаг сяси эшидилди, дяхлиздяки адамлар гери чякилди,
гапы агзында аг сачлы, мюгяддяс хядиййяли бир кешиш гёрюндю. Онун
ардынджа лап кючядян бир няфяр полис ишчиси гялирди. Хяким дярхал оз
йерини она верди вя онлар мяналы-мяналы бир-бириня бахдылар. Раскол-
ников хякимдян гетмямясини, аз да олса гёзлямясини хахиш эиди. Хя-
ким тяяджджюбля чийинлярини дартараг дайанды
Хамы гери чякилди. Этираф мярасими чох сюрмяди; Мармеладов
олюрдю, бу вязиййятдя о йягин ки, чох шейи хеч баша дюшмюрдю; о гырыг-
гырыг сясляр чыхарыр, бу сяслярдян дя хеч бир шей анламаг олмурду.
Катерина Ивановна гедиб Лидочканы йанына алды, огланы стул устюндян
гётюрдю, буджага, собайа тяряф кечиб дизи устя чёкдю, ушаглары да
габагында дизи устя гойду. Лидочка тир-тир асирди; оглан ися дизляри устя
дуруб гайда иля алини галдырыр, хач вурур, айилиб алныны йеря тохун-
дурурду, гёрюнюр, бу она хюсуси бир зёвг верирди. Катерина Ивановна
додагыны дишляйир, агламагдан озюню сахлайырды. О да дуа эдир, арабир
ушагын кёйняйини дюзялдирди, бу арада о, айага галхмадан, дуа эдя-
эдя камодун устюндян лячяйи гётюрюб гызын чылпаг чийинляриня атды. Бу
заман йеня дя ичяри отагларын гапыларыны мараглананлар ачмага башла-
дылар. Бютюн мяртябялярин кирайянишинляри даха сых-сых дяхлизя долушду,
анджаг онлар гапыдан ичяри гирмирди. Отагы да, дяхлизи дя анджаг бир шам
гырыгы ишыгландырырды.
Бу заман Поленка адамлары йара-йара дяхлиздян тез ичяри гирди: о
йюйюря-йюйюря гялдийиндян бярк тёвшюйюрдю; йайлыгы башындан гётюр-
дю, гёзляриля анасыны ахтарыб тапды, йахынлашыб деди ки: “Гялир! Кючядя
гёрдюм!” Анасы ону да оз габагында дизи устдя гойду. Адамларын
арасындан йаваш-йаваш, горха-горха бир гыз гялирди; онун бирдян-биря
беля бир отагда – йохсуллуг, сяфалят, олюм вя умидсизлик ичиндя гёрюн-
мяси адама гярибя гялирди... О озю дя сяфалят ичиндя иди, айниндяки
палтар уджуз парчаданды, бязяйи ися кючя бязяйи иди: бу – башга бир
алямдя адят эдилмиш зёвг вя гайдайа асасланан, оз мягсядини айдын
вя биабырчы бир шякилдя нязяря чатдыран бир бязякди... Гялян Сонйа иди.
О, дяхлиздя, лап гапынын агзында дайанды, отага гирмяди; о чашгын-
чашгын бахыр, санки хеч бир шей дярк этмирди; о оз гейимини дя йаддан
чыхармышды: онун айниндя – дяфялярля алдян-аля кечяряк алынмыш, бу-
рада гейилмяси налайиг олан гюллю бир ипяк палтар, бютюн гапыны тутан
гениш бир кринолин варды; палтарын дар балагы, гуйруг кими, чох гюлюндж бир
шякилдя салланырды; айагына аг чякмя геймишди; башына да ал гырмызы
ляляк тахмыш, гюлмяли бир гирдя хясир шлйапа гоймушду; о, ахшам хеч
лазым олмайан омбрелканы да озю иля гётюрмюшдю. Онун оглан ушагы
кими йан гойулмуш шлйапасы алтындан арыг, солгун узю гёрюнюрдю;
сифятиндя горху ифадя олунурду, дяхшят долу гёзляри бир нёгтяйя дикилиб
дурмушду. О он сяккиз йашлы, баладжа бойлу, арыг, чох гяшянг, сарышын бир
гызды; олдугджа гяшянг мави гёзляри варды. Сонйа диггятля йатага вя
кешишя бахды; о да йейин-йейин гялдийиндян тёйшюйюрдю. Ахырда, дейя-
сян, адамларын пычылдашдыгыны, онларын сёзляриндян бязисини эшитди.
Башыны ашагы дикиб отага гирди, анджаг йеня дя гапынын агзында дурду.
Этираф вя дуа мярасими гуртарды. Катерина Ивановна йеня дя аринин
йатагына йахынлашды. Кешиш гери чякилди, тясялли олмаг вя башсаглыгы
вермяк учюн Катерина Ивановнайа бир нечя сёз демяк истяди.
Катерина Ивановна асяби халда сярт онун сёзюню кясди, ушаглары
гёстяряряк деди:
– Бяс бунлары мян ня эдяджяйям?
Кешиш она беля джаваб верди:
– Аллах мярхямятлидир, она пянах гятирин!
– Э-ех!.. Мярхямятлидир, анджаг бизя йох!
Кешиш башыны йелляйяряк:
– Беля данышмаг гюнахдыр, – деди, – гюнахдыр, ханым!
Катерина Ивановна джан верян арини гёстяряряк чыгырды.
– Бяс бу гюнах дейил?
– Ола билсин ки, истяр-истямяз буна сябяб олан адамлар, газандж
гятирянинизи итирдийиниз учюн бунун авязиня мюкафат вермяйя разы
оларлар...
Катерина Ивановна асяби халда чыгырараг алини йелляди:
– Сиз мяни баша дюшюрсюнюз! Ахы ня учюн мюкафат версинляр? Ахы
о озю, кефли-кефли атларын айагы алтына гирмишдир! Ня газандж гятирян? Биз
ондан газандж гёрмюрдюк, анджаг азаб чякирдик! Ахы о, аййашды, алиня
дюшяни ичкийя гойурду! Эвдя ня варса огурлайыб ички дюканына апа-
рырды; о мяним дя, бу ушагларын да хяйатыны ички дюканында пуч эляди!
Аллаха чох шюкюр ки, о инди олюр! Зяряримиз аз олар!
– Олюм айагында ону багышламаг лазымдыр, гюнахдыр, ханым, беля
сёзю демяк чох гюнахдыр!
Катерина Ивановна аринин йанындан айрылмырды; гах она су верир, гах
да алнынын тярини, башынын ганыны силирди, балышыны дюзялдирди, арабир дя иш
арасында кешишя сары дёнюр, онунла данышырды. Инди ися кешишдян бу сёзю
эшидяндя бирдян гязябля деди:
– Ах, кешиш баба! Бунлар анджаг сёздюр! Багышлайын! Бу гюн ону
колйаска басмасайды, о эвя кефли гяляджякди. Онун бирджя кёйняйи вар,
о да айниндядир, гейилмякдян кёхнялиб джындыра дёнюб; о гялиб узаныб
йатаджагды, амма мян сабах кими су иля алляшяджякдим, онун, бир дя ки,
ушагларын палтарыны йуйаджагдым, сонра пянджярядян байыра сяриб гуру-
даджагдым, хава ачылан кими отуруб йамайаджагдым, – бу да оладжагды
мяним геджям! Дуруб ону багышламагымдан данышмагын ня мянасы
вар? Онсуз да багышламышам!
Дяриндян гялян дяхшятли бир оскюряк онун сёзюню кясди. Сонра о
бялгями йайлыга тюпюрдю, бир али иля агрыйан синясиндян тутараг, йайлыгы
кешишя гёстярди: йайлыг бютюн ган иди...
Кешиш башыны ашагы салыб хеч бир сёз демяди.
Мармеладов джан устюндя иди; Катерина Ивановна йеня дя она сары
айилди. Мармеладов гёзлярини Катерина Ивановнанын узюндян чякмирди.
О няся демяк истяйирди: няхайят гюджля додагларыны тярпядяряк няся
деди, анджаг сёзляри айдын дейилди. Катерина Ивановна баша дюшдю ки, эля
о саат амираня бир сясля онун устюня чыгырды:
– Сус! Данышма!.. Ня демяк истядийини билирям!
Мармеладов сусду; лакин эля о саат онун чашгын бахышлары гапыйа
зиллянди: о, Сонйаны гёрмюшдю.
Индийя гядяр о, Сонйаны гёрмюрдю. Сонйа кюндждя, ишыг дюшмяйян
йердя дурмушду.
Бирдян Мармеладов хяйяджан ичиндя, хырылтылы бир сясля богула-богула:
– О кимдир? О кимдир? – дейяряк дяхшятли бир нязярля гапыны, гызы
дуран йери гёстяриб йериндян галхмаг истяди.
Катерина Ивановна онун устюня чыгырды:
– Узан! Узан!
Лакин о вар гюджюню топлайараг, алини кушеткайа вериб азджа галхды,
гызына бахды, эля бил ки, ону танымырды. О хяля индийя кими гызыны беля
бир гейимдя гёрмямишди. Бирдян о, алчалдылмыш, дярд алиндян мяхв
олмуш, шыг гейимли, эйни заманда хяджалят чякян, олмякдя олан атасы
иля халаллашмага гялян гызыны таныды. Онун узюндя бёйюк бир азабын
ифадяси гёрюндю.
– Сонйа! Гызым! Халал эля! – дейиб чыгырды, истяди алини она узатсын,
лакин истинад нёгтясини итириб дивандан узю устя йеря йыхылды; йюйюрюб
ону галдырдылар; о артыг джан верирди. Сонйа зяиф бир сясля чыгырды, йюйюрюб
атасыны гуджаглады, эля бу вязиййятдя дя донуб галды. Атасы онун гуджа-
гында джан верди.
Катерина Ивановна аринин олдюйюню гёрюб чыгырды:
– Арзуна чатдын! Инди ахы мян нейнийим? Мян ону нейнян бас-
дыраджагам? Бунлара, бунлара сабах йемяйя ня веряджяйям?
Расколников Катерина Ивановнайа йахынлашды:
– Катерина Ивановна, кечян хяфтя сизин ряхмятлик ариниз оз хяйатыны
вя бютюн вязиййятини мяня данышмышды... Лап амин ола билярсиниз ки, о
сизи бёйюк бир хёрмятля йад эдирди. Хямин о ахшам мян билдим ки, о
сизин хамыныза хядсиз дяряджядя сядагятлидир, хюсусиля, Катерина Ива-
новна, сизи о сон дяряджя севирди, сизя бёйюк хёрмят бясляйирди, –
хаман о геджядян сонра биз онунла дост олдуг... Иджазя верин инди мян...
мярхум достум барясиндя оз борджуму йериня йетирим... Будур... бу
дейясян ийирми беш манатдыр... агяр бу сизин учюн кёмяк ола бился...
онда... мян... сёзюн гысасы, мян гяляр, мютляг гялярям... бялкя эля
сабах гялдим... Саг олун!
О тез отагдан чыхды, пиллякяня йыгышан адамларын арасындан тяляся-
тяляся кечяндя бирдян Никодим Фомичя раст гялди; Никодим Фомич бу
мюсибяти эшидяряк озю шяхсян баш чякмяйя гялмишди. Полис дяфтяр-
ханасында баш верян хадисядян сонра онлар гёрюшмямишдиляр, лакин
Никодим Фомич ону гёрян кими таныды:
– Хя, сизсиниз?
Расколников:
– Олдю, – дейя джаваб верди, – Хяким дя гялмишди, кешиш дя, хяр шей
оз гайдасында кечди. Йазыг арвады чох да нарахат этмяйин, онсуз да о
вярямлидир. Баджардыгыныз гядяр она уряк верин... – Сонра гюлюмсяйя-
ряк дюз онун гёзляри ичиня бахыб алавя этди: – Сиз ахы йахшы адамсыныз,
мян билирям...
Никодим Фомич фанар ишыгында Расколниковун жилетиндя бир нечя
тязя ган лякяси гёрюб деди:
– Сиз ня йаман гана булашмышсыныз!
Расколников хюсуси бир ифадя иля деди:
– Бяли, булашмышам... мян бютюн ган ичиндяйям! – Сонра гюлюм-
сяди, башы иля “саламат олун” дейиб пиллякянля ашагы энди.
О тялясмядян, йаваш-йаваш, титрядя-титрядя пиллякяндян энирди вя
бу заман бирдян гялбиня долан йени, бёйюк, азямятли бир хяйатын
варлыгыны дярк этмрди. Онун бу дуйгусу олюмя мяхкум эдилян, лакин
бирдян хеч гёзлянилмядийи халда афв эдилян бир адамын дуйгусуна
бянзяйирди. Эвиня гайыдан кешиш пиллякянин ортасында гялиб она чатды.
Расколников динмяз-сёйлямяз ону озюндян габага бурахды: онлар
киримишджя башларыны айяряк, худахафизляшдиляр. Расколников сон
пилляляри эняркян бирдян киминся тяляся-тяляся гялдийини эшитди. Гялян
Поленка иди; о Расколниковун далынджа йюйюрюр, ону чагырырды:
– Дайанын! Дайанын!
Расколников она сары дёндю. Поленка пиллякянля эняряк, гялиб лап
онун габагында, ондан бир пилля йухарыда дайанды. Хяйятдян тутгун бир
ишыг гялирди. Расколников гаршысында арыг, лакин хош, гюляр узлю бир гыз
гёрдю; гыз она бахараг ушагджасына гюлюмсяйирди. О тапшырыгла гялиб
Расколникова няся дейяджякди, бу тапшырыг да, гёрюнюр, онун чох хо-
шуна гялирди.
Поленка тёвшяйяряк тяляся-тяляся деди:
– Сизин адыныз нядир? Бир дя ки, сиз харада йашайырсыныз?
Расколников аллярини онун чийниня гойуб фяряхля она бахды. Бу
гыза бахмаг нядянся онун чох хошуна гялирди, анджаг бунун сябябини
хеч озю дя билмирди.
– Сизи ким гёндяриб?
Поленка даха фяряхля гюлюмсяйяряк:
– Мяни баджым Сонйа гёндяриб, – деди.
– Мян билдим ки, сизи баджыныз Сонйа гёндяриб.
– Мяни анам да гёндяриб. Баджым Сонйа мяни гёндяряндя анам
да йахынлашыб деди: “Тез йюйюр, Поленка!”
– Сиз баджыныз Сонйаны истяйирсинизми?
Поленка гяти бир ифадя иля деди:
– Мян ону хамыдан чох истяйирям! – вя бирдян онун узю джид-
диляшди.
– Мяни дя истяйяджяксинизми?
Гыз джаваб вермяк авязиня, ушагджасына бир садялёвхлюкля хырдаджа
узюню, зяриф додагларыны она сары узадараг ону опмяк истяди вя бирдян
кибрит чёпю кими назик голлары иля онун бойнуну бярк-бярк гуджаглады,
узюню бярк-бярк онун чийниня сыхараг, йаваш-йаваш аглады.
Бир аз сонра узюню галдырды, алляриля гёзюнюн йашыны силяряк деди:
– Атама йазыгым гялир! – Бирдян о узюня хюсуси бир ифадя веряряк,
хеч гёзлянилмядийи халда алавя этди: – Инди хамы бядбяхт олуб... –
Ушаглар бирдян “бёйюк” кими данышмаг истяйяндя озлярини тох тутараг
беля бир гёркям алырлар.
– Атан сизи истяйирди?
Поленка даха гюлюмсямяйяряк, лап “бёйюк” адам кими, чох джидди
бир халда:
– О, Лидочканы бизим хамымыздан чох истяйирди, – деди. – Она гёря
чох истяйирди ки, о баладжа иди, бир дя она гёря истяйирди ки, о азарлы иди;
Хямишя гяляндя она бир шей алыб гятирирди, бизя дя охумагы ойрядирди.
– Сонра о ифтихарла алавя этди: – Мяня сярф, бир дя шярият ойрядирди.
Анам да буна хеч бир сёз демирди; биз билирдик ки, бу онун хошуна
гялир, анам истяйир ки, мяня франсызджа ойрятсин, чюнки мяним даха
охуйан вахтымдыр.
– Сиз дуа эляйя билирсинизми?
– Бяс неджя, албяття билирик! Чохдан билирик; мян даха бёйюйям,
она гёря дя озюм дуа эляйирям, амма Колйа иля Лидочка анамла бир
йердя дуа эляйир, озю дя бяркдян; “богородитса”ны охуйурлар, сонра да
бир дуа вар, ону: “Илахи, баджым Сонйаны багышла, ону оз пянахында
сахла”; сонра да бир айрысыны охуйурлар: “Илахи, бизим бу бири атамызы
багышла, ону оз пянахында сахла”; чюнки бизим бёйюк атамыз олюб, бу
бизим айры атамыздыр; биз бёйюк атамыз учюн дя дуа эдирик.
– Поленка, мяним адым Родиондур, “Аллах бяндяси Родион” дейиб
мяним учюн дя бир гюн дуа эдин.
Гыз хярарятля:
– Ня гядяр ки, омрюм оладжаг – хямишя сизин учюн дуа эляйя-
джяйям! – дейиб йеня бирдян гюлюмсяди, йеня дя ону бярк-бярк гу-
джаглады.
Расколников адыны, адресини она сёйляди, сёз верди ки, сабах мютляг
гялсин. Поленка чох севинджяк гетди. Расколников кючяйя чыханда саат
он бир оларды. Беш дягигядян сонра кёрпюйя чатды, гедиб аввял дурдугу
йердя, о йердя ки, арвад озюню суйа атмышды, дайанды.
О гятиййят вя тянтяня иля деди: “Даха бясдир! Рядд олсун бош
хулйалар, рядд олсун уйдурма горхулар, рядд олсун гёзя гёрюнмяйян
хяйалат!.. Мян йашайаджагам... Мян индиджя йашамырдыммы? Мяним
хяйатым хяля о годжа гары иля бярабяр олюб гетмямишдир! Аллах она
ряхмят элясин, – анам, бясдир даха, сянин динджялмяк вахтын иди! Инди
шюур вя ишыг сялтянятидир! Бир дя... ирадя, гюввят сялтяняти... инди
бахарыг! Инди гюджюмюзю сыныйарыг! – Бу сон сёзляри о, хансы бир гара
гюввяйя ися мюраджият эдирмиш кими, о гюввяйя мейдан охуйурмуш
кими дикбашлыгла деди. “Амма мян артыг бир аршын йердя йатмага разы
олмушдум!”
“... Мян бу саат чох зяифям... анджаг... дейясян бютюн азарым кечиб
гетмишдир. Эвдян чыханда билирдим ки, азарым гедяджяк... Йахшы йадыма
дюшдю. Починковун эви ики аддымлыгдадыр. Мютляг Разумихинин йанына
гетмяк лазымдыр, гой хеч ики аддымлыгда да олмасын... гой мярджи
удсун! Гой о да гюлсюн, эйби йохдур, гой гюлсюн! Гюввят лазымдыр,
гюввят, гюввятсиз хеч бир шей элямяк олмаз, гюввяти дя гюввятля алдя
этмяк олар, – бах, буну онлар билмирляр! – Бу сёзляри о гюрурла, инамла
дейиб, айагларыны гюджля сюрюйя-сюрюйя кёрпюдян кечди. Гюрур вя инам
хяр дягигя онун гялбиндя артырды, о хяр дягигя аввялки дягигядя олан
адам дейил, башга адам олурду. Ахы ня олмушду ки, онун бютюн
варлыгыны алт-юст этмишди? Буну о хеч озю дя билмирди; батан адам
саман чёпюня ал атан кими – бирдян она да эля гялмишди ки, о да
“йашайа биляр, хяля хяйат дурур, онун хяйаты о годжа гары иля бярабяр
олюб гетмямишдир!”. Бялкя дя о тялясиб чох тез нятиджя чыхармышды, –
лакин о бу барядя дюшюнмюрдю.
Бирдян онун аглына бир шей гялди: “Мян ахы гыздан хахиш этдим ки,
Аллах бяндяси Родион учюн дя дуа элясин. Сонра алавя этди: “Буну
мян... хяр эхтимала гаршы дедим!” Эля о саат да оз-озюнюн бу ушаг-
джасына хярякятиня гюлдю. Онун кефи чох сазды.
Расколников Разумихини асанлыгла ахтарыб тапды: Починковун
эвиндя бу тязя кирайянишини индидян таныйырдылар, даландар дярхал онун
йашадыгы мянзили гёстярди. Пиллякянин йарысындан бёйюк бир йыгынджагын
хай-кюйюню, данышыг сяслярини эшитмяк олурду. Пиллякяня чыхан гапы
тайбатай ачыгды; ичяридя чыгырышыр вя мюбахися эдирдиляр. Разумихинин
отагы хейли бёйюк иди, орайа он бешя гядяр адам топлашмышды. Раскол-
ников дяхлиздя дайанды. Бурада, аракясмянин о бири узюндя, ики гул-
лугчу гадын ики бёйюк самоварын, шюшялярин, пирог вя мязя гойулмуш
бошгабларын, дёврялярин йанында алляширдиляр, бу шейляр эв сахибясинин
мятбяхиндян гятирилмишди. Расколников Разумихини чагырмаг учюн
адам гёндярди. Разумихин севиня-севиня йюйюрюб гялди. Эля илк
бахышда билинирди ки, о хяддиндян артыг ичмишдир; о хеч сярхош олана
гядяр ичмязди, лакин бу дяфя онун сярхош олдугу хисс олунурду.
Расколников тяляся-тяляся:
– Мяня бах, – деди, – мян анджаг она гёря гялдим ки, сяня дейим:
сян мярджи удмусан, бир дя ки, догрудан да хеч кяс башына вя гяля-
джяйини билмир. Мян ичяри гиря билмяйяджяйям: эля зяифям ки, лап бу саат
йыхыла билярям. Буна гёря дя, хош гёрдюк, худахафиз! Сабах мяним
йаныма гялярсян...
– Билирсян ня вар: мян сяни эвинизя гядяр отюрярям: сян ки, озюн
дейирсян – зяифям, даха онда...
– Бяс гонагларын? О гыврым сачлы кимдир – индиджя бура баш чякди ха?
– О? Ким билир! Йягин амимин танышыдыр, бялкя дя озю гялиб...
Амими онларын йанында гойурам; мяним амим чох гиймятли адамдыр,
чох тяяссюф ки, сян инди онунла таныш ола билмяйяджяксян. Аши, гой онлар
хамысы джяхянням олсун! Мян инди онларын хеч йадына дюшмюрям; мян
озюм дя гяряк бир хавайа чыхам; сян, гардаш, лап йериндя гялмисян.
Икиджя дягигя дя кечсяйди, мян орда далашаджагдым, валлах, эля бош-бош
шейляр данышмага башламышдылар ки... Адам ня гядяр йалан дейя биляр-
миш – сян буну тясяввюр эдя билмязсян! Нийя тясяввюр этмяк олмаз?
Биз озюмюз йалан демирик? Бир дя ки, гой йалан данышсынлар: сонра даха
йалан данышмазлар... Бир азджа отур, гедим Зосимову гятирим.
Зосимов эля бил аджгёзлюкля Расколниковун устюня дюшдю; Раскол-
никова гаршы онда хюсуси бир мараг гёрюнюрдю – бу онун узюндян
мялум иди; чох кечмядян онун узю айдынлашды.
О мюмкюн олан гядяр хястяни гёздян кечириб бу гярара гялди:
– Бу саат гяряк йатасан! Бир шей вар, онун да гяряк бирини геджя
атасан. Атарсанмы? Буну хяля дюняндян хазырламышам... парашокдур.
Расколников:
– Истяйир лап икиси олсун, – дейя джаваб верди.
Парашоку эля ордаджа атды.
Зосимов Разумихиня деди:
– Лап йахшыдыр ки, ону сян озюн апарырсан! Гёряк сабах ня олар; бу
геджя хеч дя пис дейил; дюнянкиня гёря хейли дяйишмишдир. Адам ня
гядяр билирсян йеня азлыг эляйир...
Онлар кючяйя чыхан кими Разумихин эхтийатсызлыг эдяряк деди:
– Биз чыханда билисян Зосимов мяня ня пычылдады? Гардаш, мян
сяня хяр шейи ачыг демяйяджяйям, чюнки онлар ахмагдыр. Зосимов
мяня тапшырды ки, йолда сяни сёхбятя тутум, эля эляйим ки, сян дя
данышасан, сонра да бунун хамысыны она дейим; о беля бир фикирдядир: о
дейир ки... сян... дялисян... йа да аз галыб дяли оласан... Сян буну тя-
сяввюр эляйирсян дя? Аввяла будур ки, сян ондан чох-чох агыллысан;
икинджиси дя, агяр сян дяли дейилсянся, онда хеч ахямиййят вермя ки,
онун башында беля ахмаг бир фикир вар, учюнджюсю дя, бир парча атдир,
ихтисасы да – джяррахлыгдыр, инди ися рухи хястялийи оланларла марагланыр, бу
ишин дялисидир, бу гюн сянин Заметовла олан сёхбятин онун фикрини
тамамиля дяйишиб.
– Заметов бизим сёхбяти сяня данышыб?
– Бяли, озю дя лап йахшы эляйиб данышыб. Инди мян мясялянин хяр
узюню баша дюшюрям, Заметов да баша дюшюр... Бяли, бир сёзля, Родйа...
мясяля орасындадыр ки, мян инди бир баладжа кефлийям... Анджаг бунун
ейби йохдур... мясяля бурасындадыр ки, бу фикир... баша дюшюрсян,
догрудан да онларын аглына гялирмиш... баша дюшюрсян? Анджаг онлар хеч
бири джюрят эляйиб буну ачыг дейя билмирди, чюнки бу чох ахмаг бир
фикирди, хюсусиля онда ки, о рянгсазы тутдулар – онларын бу фикри тамам
пуча чыхды, хямишялик лягв олуб гетди. Амма онлар ахы нийя ахмаг-
дырлар? Мян онда Заметову бир баладжа дёйдюм, – гардаш, бах, бу оз
арамызда галсын, сян аллах зярря гядяр дя гёстярмя ки, буну сян
билирсян; мян гёрдюм ки, о васвасыдыр; Лавизанын йанында олду, – анджаг
бу гюн, бу гюн хяр шей айдын олду. Асас – бу Илйа Петровичдир! Онда,
полис дяфтярханасында сянин байылмагындан о истифадя эдиб, сонра озю
дя хяджалят чякди; мян ахы билирям...
Расколников диггятля гулаг асырды. Разумихин кефли олдугундан
гизлин шейляри дя ачыб дейирди.
Расколников деди:
– Онда мян она гёря озюмдян гетдим ки, отаг бюркю иди, бир дя ки,
отагдан йаглы рянг гохусу гялирди.
– Хяля бир дуруб мяня изахат да верир! Эля тякджя рянг дейил ки: бир
ай иди ки, сяндя илтихаб амяля гялмякдя иди. Зосимов ки, узагда дейил!
О Заметов хеч билирсян инди неджя фикир чякир – буну сян хеч тясяввюр
эдя билмязсян! Дейир ки: “Мян о адамын хеч чечеля бармагына да
дяймярям! Йяни сянин эй!” Гардаш, хярдян онун гялбиндя йахшы хисс-
ляр дя олур. Амма бу гюн “Бюллур сарай”да она верилян ибрят дярси ки
вар – беля бир дярс хеч ола билмяз, бу мюкяммялдян дя мюкяммял
бир ибрят дярси иди! Сян ахы аввял ону горхутмусан, йаман да горхут-
мусан! Сян ону бу ахмагджасына джяфянгийата аз гала бир дя инандыр-
мысан, амма бирдян дилини чыхардыб ону аля салмысан, демисян ки: “Ал,
йедин ха!” Бу хеч аглагялян шейдирми? Сян бунунла ону мяхв этми-
сян! Валлах, сян йаман устасан, онлара эля беля дя лазымдыр! Хайыф ки,
мян орада олмамышам! Инди о сяни йаман гёзляйирди. Порфири дя сянин-
ля таныш олмаг истяйир...
– Хя... о да... Бяс мяни дялиляр сырасына нийя йазыблар?
– Дялиляр сырасына йох эй... Гардаш, мян дейясян чох хейвярялик
элямишям... Билирсянми, анджаг бу мясялянин сяни марагландырмасы ону
чох тяяджджюбляндириб; инди мялумдур ки, ня учюн марагландырыр: бютюн
вязиййяти билмяйин... вя бунун онда сяни асябиляшдирмяси хястяликля
бирляшмишдир... Гардаш, мян бир баладжа кефлийям, анджаг онун бу барядя
оз фикри вардыр... Мян сяня дейирям: о рухи хястялийя тутуланларын
дялисидир. Сян анджаг буна ахямиййят вермя...
Онлар бир аз сусдулар.
Расколников деди:
– Мяня бах, Разумихин, мян сяня ачыг демяк истяйирям: бир
мямур олюб... мян индиджя орада идим... Бютюн пулуму онлара вердим...
бундан башга мяни эля бир мяхлуг опдю ки... агяр мян бир адам
олдюрсяйдим, онда да... хюлася, даха мян ал-гырмызы лялякли... бир айры
мяхлуг да гёрдюм... дейясян ахы мян чох чярянляйирям; мян чох
зяифям, голумдан тут... бу саат пиллякяня чатырыг...
Разумихин тяшвишля сорушду:
– Сяня ня олду? Сяня ня олду?
– Башым бир аз гиджялир; анджаг мясяля бунда дейил, мясяля бундадыр
ки, мян йаман дарыхырам, йаман дарыхырам, лап арвад кими... валлах!
Ора бах, о нядир? Ора бах, ора бах!
– Нядир ахы?
– Гёрмюрсян? Мяним отагымдан ишыг гялир, гёрюрсян? Гапынын
арасындан гялир...
Онлар гялиб ахырынджы пиллякяндя, мянзил сахибясинин гапысы
габагында дайандылар; догрудан да ашагыдан баханда Расколниковун
отагындан ишыг гялдийи гёрюнюрдю.
Разумихин деди:
– Чох гярибядир! Бялкя Настасйадыр...
– О хеч бу вахт мяним йаныма гялмир; бир дя ки, о чохдан йатыб...
Мяним учюн фярги йохдур! Саг ол!
– Сян ня данышырсан! Мян сяни лап отага апараджагам, бир йердя
ичяри гиряджяйик!
– Билирям, бир йердя ичяри гиряджяйик, анджаг мян истяйирям бурада
сянин алини сыхым, бурада сянинля видалашым. Ди вер алини, саг ол!
– Родйа, сяня ня олду?
– Хеч бир шей... гедяк... сян шахид оладжагсан...
Онлар йухары галхмага башладылар; бу заман Разумихинин фикрин-
дян беля бир шей кечди: бялкя дя Зосимов хаглыдыр! О мызылдайараг оз-
озюня деди: “Эх! Оз хейвярялийимля мян онун ахвалыны поздум!”
Гапыйа йахынлашанда онлар ичяридян сяс гялдийини эшитдиляр.
Разумихин хяйяджанла деди:
– Бурада ня олуб ахы?
Расколников гапынын дястяйиндян йапышыб ону тайбатай ачды, ачан
кими дя гапынын агзында донуб галды.
Расколниковун анасы иля баджысы диванда отуруб саат йарым иди ки,
ону гёзляйирдиляр.
Расколников бу гюн йеня дя мялумат алмышды ки, онлар йолдадыр,
гялирляр, лап бу саат гяляджякляр, бунунла беля бяс ня учюн онларын гял-
мясини гёзлямирди вя бу барядя дюшюнмюрдю? Бу саат йарымда онлар
бир-бириня маджал вермяйяряк Настасйадан ону сорушмушдулар,
Настасйа да ня варса хамысыны онлара данышмышды; о хяля инди дя онларын
габагында дуруб данышырды. Онлар Родйанын “бу гюн эвдян гачдыгыны”,
хястя олдугуну, хушунун да мютляг устюндя олмадыгыны эшидяндя сон
дяряджя горхдулар! “Аман Аллах, она ня олуб?!” Бу саат йарымда онлар
Родйанын йолуну гёзляйяряк агламыш, чох бёйюк мюсибят чякмишдиляр.
Онлар Расколникову гёрюб севинджля чыгырдылар, галхыб онун устюня
йюйюрдюляр. Лакин Расколников эля бил ки, айаг устя олмюшдю. Бу
хадися оз тясириля илдырым кими ону вурмушду. Онун хеч алляри дя
галхмырды ки, анасы иля баджысыны гуджагласын. Онлар ону багрына басыб
сыхырдылар, опюрдюляр, гюлюрдюляр, аглайырдылар... О, бир аддым ирялиляди,
сянтирляди, байылараг йеря сярилди.
Горху, дяхшят сясляри, зарылты...
Гапынын агзында дуран Разумихин ичяри джумду, гюввятли алляриля
хястяни гётюрюб диванын устюня гойду.
О, чыгыра-чыгыра Расколниковун анасына вя баджысына дейирди:
– Хеч бир шей йохдур, хеч бир шей йохдур, горхмайын! Озюндян
гедиб, бош шейдир! Хяким эля индиджя дейирди ки, онун вязиййяти хейли
йахшыдыр, о лап сагламдыр! Су гятирин! Будур, озюня гялир, будур, айылды!
О, Дунечканын голундан эля дартды ки, аз галды онун голу чыхсын,
Расколниковун айылдыгыны гёстярмяк учюн ону ашагы айди. Раскол-
никовун анасы иля баджысы Разумихиня гёйдян энян бир мяляк кими
бахырдылар. Родйа хястяляняндян бяри бу “дирибаш огланын” онун ня
гядяр гайгысына галдыгыны Настасйадан эшитмишдиляр: Пулхерийа Алек-
сандровна Расколникова эля хямин ахшам Дунйа иля икиликдя сёхбят
едяндя Разумихини беля адландырмышды.
Учюнджю хисся.
Расколников галхыб диванда отурду.
Разумихин Расколниковун анасына вя баджысына арды-арасы кясил-
мядян башсыз-айагсыз ифадялярля хярарятля тясялли верирди. Расколников
Разумихинин бу сёз ахыныны кясмяк учюн зяиф бир халда алини йелляди.
Сонра анасынын вя баджысынын алиндян тутду, бир-ики сёз ахыныны кясмяк
учюн зяиф бир халда алини йелляди. Сонра анасынын вя баджысынын алиндян
тутду, бир-ики дягигя динмяз-сёйлямяз онлара бахды. Анасы онун бахы-
шындан горхду. Онун бу бахышында изтираб дяряджясиня варан гюввятли бир
хисс ифадя олунурду; эйни заманда, бу бахышда бир дургунлуг, хятта эля
бил ки, бир дялилик варды. Пулхерийа Александровна аглады.
Авдотйа Романовнанын рянги агармышды; онун али гардашынын алин-
дя титряйирди.
Расколников Разумихини гёстяряряк гырыг бир сясля деди:
– Гедин... онунла... эвя; сабах гялярсиниз, сабах хяр шей... чохдан
гялмисиниз?
Пулхерийа Александровна:
– Ахшам гялмишик, Родйа, – дейя джаваб верди. – Гатар йаман ге-
джикмишди. Родйа, инди мян сянин йанындан даха гетмяйяджяйям!
Бурада галаджагам...
Расколников алини галдырараг асяби халда деди:
– Мяни инджитмяйин!
Разумихин хяйяджанла:
– Мян онун йанында галарам! – деди. Бирджя дягигя дя ону гойуб
гетмяйяджяйям. Джяхянням олсун орада бизя йыгышанлар, гой лап истяйир
дивара дырмашсынлар! Орада мяним амим президентлик эляйир.
Пулхерийа Александровна йеня дя Разумихинин аллярини сыхараг:
– Мян билмирям сизин хяджалятиниздян неджя чыхаджагам, – дейяряк
йеня дя сёзя башлады, лакин Расколников онун сёзюню кясяряк асяби
халда деди:
– Мян истямирям, истямирям, мяни инджитмяйин! Даха бясдир, ге-
дин... Истямирям!..
Дунйа горхараг анасына пычылдады:
– Ана, гедяк, хеч олмаса бир дягигялийя отагдан чыхаг; биз она
азаб веририк – бу айдын гёрюнюр.
Пулхерийа Плександровна аглады:
– Уч иллик айрылыгдан сонра мян она хеч бахмайым да...
Расколников йеня дя онлары сахлайараг:
– Дайанын, – деди, – сиз хамыныз мяним сёзюмю кясирсиниз, мяним
дя фикирлярим гарышыр... Лужини гёрмюсюнюз?
Пулхерийа Александровна:
– Йох, Родйа, анджаг о бизим гялдийимизи билир, – деди. Сонра бир
гядяр горха-горха алавя этди: – Родйа, биз эшитдик ки, Пйотр Петрович
чох лютфкарлыг эляйиб, гялиб бу гюн сяня дяйиб...
– Бяли... чох лютфкарлыг эляйиб... Дунйа, мян Лужиня дедим ки, ону
бу пиллякяндян ашагы атарам... говдум, гетди, джяхянням олду...
Пулхерийа Александровна горхмуш халда:
– Родйа, сян ня данышырсан? – деди. – йягин... сян демяк истя-
мирсян ки... – Лакин Дунйайа бахараг, сёзюню кясди.
Авдотйа Романовна диггятля гардашына бахыр, сёхбятин ардыны
гёзляйирди. Настасйа, Расколниковун Лужинля далашдыгыны баша дюшдюйю
вя баджардыгы гядяр онлара данышмышды; онлар буна тяяджджюб эдяряк сон
дяряджя гюссялянир, ишин далысыны гёзляйирдилряр.
Расколников сёзюня давам эдяряк гюджля деди:
– Дунйа, мян сянин она гетмяйини истямирям, буна гёря дя сабах
сян Лужини гёрян кими ону рядд этмялисян, гой онун хеч изи дя бурада
гёрюнмясин!
Пулхерийа Александровна хяйяджанла деди:
– Аман Аллах!
Авдотйа Романовна:
– Гардаш, бир фикирляш гёр ня данышырсан! – дейяряк аджыглы-аджыглы сёзя
башлады, лакин эля о саат озюню сахлады. Сонра мюлайимликля алавя этди: –
Бялкя инди сян бу барядя данышмаг имканында дейилсян, йорулмусан...
– Демяк истяйирсян ки, хушум озюмдя дейил? Йох, хушум озюм-
дядир... Сян Лужиня мяндян отрю аря гедирсян. Амма мян хеч кясин
озюню мяня гурбан этмясини истямирям. Буна гёря дя сабах сян
мяктуб йаз... ону рядд эля... Сяхяр вер мян охуйум, гуртарды гетди!
Гыз бундан инджийяряк уджадан:
– Мян буну эляйя билмярям! – деди. Ня хагг иля...
Пулхерийа Александровна горхараг гызыны данламага башлады:
– Дунечка, сян дя тез озюндян чыхырсан, сус, сабах... Йохса, гёр-
мюрсян... Ах, йахшысы будур гедяк!
Разумихин кефли-кефли чыгырды:
– Сайыглайыр! Йохса о неджя джюрят эляйиб буну дейя биляр. Сабах
бютюн бу гиджлик онун башындан чыхар... Амма бу гюн догрудан да о
Лужини говду. Бу эля беля дя олду... О да аджыгланды... Бурада натиглик
эляйирди, оз билийини бизя гёстярирди, гуйругуну гысыб гетди...
Пулхерийа Александровна хяйяджанла сорушду:
– Демяли, бу догрудур?
Дунйа дярдли-дярдли:
– Саламат гал, – деди, – сабах гёрюшярик. Гедяк ана... Родйа, ху-
дахафиз!
Расколников галан гюджюню топлайараг онларын ардынджа сяслянди:
– Эшидирсян баджы, мяним хушум озюмдядир; бу издивадж алчаглыгдыр!
Гой мян алчаг олум, амма сян алчаг олмамалысан... Икимиздян бири-
миз олмалыдыр... Хярчянд мян алчагам, амма беля бир баджыны озюмя
баджы хесаб этмяйяджяйям... Йа мян, йа Лужин! Гедин...
Разумихин багырды:
– Сян дяли олмусан, нядир, мюстябид!
Расколников даха онлара джаваб вермяди, бялкя дя хеч джаваб вер-
мяк игтидарында дейилди. О лап алдян дюшмюшдю, диванда узаныб узюню
дивара чевирди. Авдотйа Романовна марагла Разумихиня бахды; онун
гара гёзляри парылдайырды, Разумихин хятта бу гёзляри гёрюб диксинди
дя. Пулхерийа Александровна донуб галмышды.
О мяйус бир халда пычылдайараг Разумихиня деди:
– Мян бурадан гедя билмярям! Мян бурада, бир йердя... галарам,
сиз Дунйаны отюрюн.
Разумихин озюндян чыхды, о да пычылдайараг деди:
– Бютюн иши позарсыныз! Хеч олмаса пиллякяня чыхын. Настасйа, чыраг
гятир! – Пиллякяня чыхдыгдан сонра о сёзюня давам эдяряк астадан
деди: – Джаныныз учюн, дюнян аз галмышды мяни дя, хякими дя дёйсюн!
Сиз буну баша дюшюрсюнюз? Хякимин озюню! О да даха буну ася-
биляшдирмямяк учюн бир сёз демяди, чыхыб гетди; мян дя ону горумаг
учюн ашагыда галдым. Бу заман о гизлиндя гейиниб акилмишдир. Ону
асябиляшдирсяниз, инди дя геджя вахты акиляр, озюня дя бир шей эляйяр...
– Ах, сиз ня дейирсиниз?
– Бир дя ки, Авдотйа Романовна мехманханада сизсиз тяк гала
билмяз! Хеч билирсиниз, сиз хара дюшмюсюнюз? О Пйотр Петрович, о
яджлафын бири аджлаф, сизя йахшы бир йердя отаг тута билмяздими?.. Билир-
синизми, мян бир аз кефлийям, она гёря дя сёйдюм; буна ахямиййят...
Пухлерийа Александровна оз дедийиндян дёнмюрдю:
– Мян мянзил сахибясинин йанына гедярям, йалварарам, дейярям
ки, бир геджялик мяня дя, Дунйайа да бир йер верин сиздя галаг. Мян ону
бу халда гойуб гедя билмярям!
Онлар буну сёйляйяркян пиллякян башында мянзил сахибясинин лап
гапысы габагында дурмушдулар. Настасйа ашагы пиллякяндя чыраг тут-
мушду. Разумихин бёйюк бир вяджд ичиндя иди. О йарым саат бундан ав-
вял Расколникову эвиня отюряндя йерсиз гявязялик этся дя, бу ахшам
хядсиз дяряджядя шяраб ичдийи халда, тамамиля айыг вя гюмрах иди, хям
дя гявязялик этдийини баша дюшюрдю. Инди ися о мяфтуниййят гёстярян бир
адам вязиййятиндя иди, эйни заманда онун ичдийи шяраб санки йеня дя,
икигат гюввятля, бирдян онун башына вурмушду. О, Пулхерийа Алек-
сандровна иля Авдотйа Романовнанын алиндян тутуб онлары йола гятир-
мяйя, Расколниковун йанындан апармага чалышырды, бунун учюн дя
ачыг урякля дялилляр гятириди вя йягин ки, онлары даха артыг инандырмаг
учюн хяр икисинин алини, мянгяняйя алынмыш кими, бярк-бярк сыхырды, эля
сыхырды ки, онларын али агрыйырды, эйни заманда аз галырды Авдотйа
Романовнаны гёзляриля йесин, бундан да эля бил ки, хеч утанмырды.
Бязян онлар агрыдан оз аллярини онун ири сюмюклю, йекя алляриндян
дартыб чыхарырды, лакин бунун ня демяк олдугуну о баша дюшмюрдю,
онларын алини тутараг озюня сары чякир, даха бярк-бярк сыхырды. Агяр
онлар бу саат она десяйдиляр ки, озюню пиллякяндян башы ашагы ат – о
дюшюнмядян вя буна шюбхя этмядян дярхал буну йериня йетирярди.
Пулхерийа Александровна Разумихинин чох аджайиб бир адам олдугуну
вя онун алини бярк-бярк сыхдыгыны гёрся дя – ону эйни заманда гёйдян
енмиш бир мяляк хесаб эдирди, буна гёря дя онун бу гярибя хяря-
кятляриня ахямиййят вермяк истямирди, чюнки онун бютюн фикри
Родйанын йанында иди, о, анджаг оз оглуну дюшюнюрдю. Авдотйа да,
анасы кими, Родйанын вязиййятини дюшюнся дя вя оз тябияти этибариля
горхаг бир адам олмаса да – гардашынын досту олан бу адамын вяхши бир
парылты иля алышыб йанан гёзляриня хейрятля, хятта бир аз да горху иля
бахырды. Йалныз бу гярибя адам хаггында Настасйанын сёйлядийи сёзляр,
бу сёзляр нятиджясиндя онда амяля гялян бёйюк инам вя архайынлыг ону
бурада сахлайырды, йохса о чох истяйирди ки, анасынын дя алиндян тутуб,
бу адамын йанындан гачыб гетсин. Лакин о да баша дюшюрдю ки, инди
онлар бу адамын йанындан даха гачыб гедя билмязляр. Он дягигядян
сонра о хейли сакитляшди. Разумихинин беля бир хасиййяти варды: о неджя
бир ахвал-рухиййядя олса да, бир анда бютюн уряйини ачыб дейя билирди,
буна гёря дя аз сонра хамы онун неджя бир адам олдугуну билирди.
Разумихин чыгырараг Пулхерийа Александровнаны инандырмага
чалышырды.
– Эв сахибясинин йанында галмаг олмаз, бу лап мянасыз бир фикирдир!
Сиз онун анасы да олсаныз, бурада галсаныз ону лап дяли эдяджяксиниз,
онда ким билир ня оладжаг! Гулаг асын, гёрюн ня дейирям: мян беля
эляйярям. Инди Настасйа онун йанында отурар, мян сизи оз йеринизя
апарарам, чюнки тяк сизи кючяйя бурахмаг олмаз, бизим Петербургда бу
барядя... Аши, гой джяхянням олсун!.. Сизи эвдя гойуб о саат йюйюррям
бура; сизя сёз верирям, он беш дягигядян сонра сизя хябяр гятирярям ки,
о неджядир: йатыр, йа йох вя саиря. Сонра далысына гулаг асын, сонра сизин
йаныныздан бир анда гялярям оз эвимизя, – орада мяним гонагларым
вар, хамысы да кефлидир, Зосимову гётюрюрям, ону мюалиджя эдян хякими,
о инди биздядир, озю дя кефли дейил, о кефли олмур, о хеч вахт кефли олмур!
Ону дартыб апарырам Родканын йанына, сонра да эля о саат сизин йаныныза;
демяли, бир саатын ичиндя сиз онун барясиндя ики мялумат аларсыныз: хям
мяндян, хям хякимдян, баша дюшюрсюнюз дя, хякимин лап озюндян, бу
даха мяндян алынан мялумат дейил. Онун халы пис олса, анд олсун
джаныныза, озюм сизи бура гятирярям, йох, агяр йахшы олса – йыхылыб йатар-
сыныз. Мян озюм бютюн геджяни бурада, дяхлиздя галарам, – о мяним
бурада олдугуму билмяз; Зосимова да дейярям ки, мянзил сахибясинин
эвиндя галсын, лазым олса тез чагыра билим. Йахшы, инди онун учюн ким
даха хейирлидир: сиз, йа хяким? Хяким хейирлигди, хяким! Ди онда гедин
эвя! Мянзил сахибясинин йанында галмаг олмаз; мян гала билярям,
амма сиз гала билмязсиниз, она гёря ки... она гёря ки, ахмаг арваддыр...
Билмяк истяйирсинизся, о мяни Авдотйа Романовнайа гысганар, сизя
дя... Авдотйа Романовнайа мютляг гысганар. Онун чох гярибя хасий-
йяти вар! Бурасы вар ки, мян дя ахмагам. Гой джяхянням олсун!
Гедяк! Мяня инанырсынызмы? Мяня инанырсыныз, йа йох?
Авдотйа Романовна:
– Гедяк, ана, – деди. О йягин ки, беля дя эдяр – сёз вердийи кими!
О мяним гардашымы дирилдиб; бир дя ки, агяр хяким бурада галмага разы
олса – даха бундан йахшы ня вар ки?
Разумихин ифтихарла уджадан деди:
– Бах, сиз... сиз... мяни баша дюшюрсюнюз, она гёря ки, сиз мяляк-
синиз! Гедяк! Настасйа, бу саат йухары галх, онун йанында отур, ишыгы
сёндюрмя; мян он беш дягигядян сонра гялирям...
Пулхерийа Александровна Разумихинин сёзюня тамамиля амин
олмаса да, даха мюгавимят гёстярмяди. Разумихин онларын голуна
гириб, дарта-дарта пиллякяндян ашагы апарды. Бурасыны да демяк лазымдыр
ки, Пулхерийа Александровна она архайын ола билмирди: “О дирибаш да
олса, йахшы дама да олса, дедийини йериня йетиря биляджякми?”
Разумихин Пулхерийа Александровнанын няляр дюшюндюйюню
дуйараг онун сёзюню кясди:
– Хя, баша дюшюрям, сиз мяним ня кёкдя олдугуму фикирляширсиниз.
– О аддымларыны ири-ири атараг сяки иля гедирди, Пулхерийа Александровна
иля гызы озлярини гюджля она йетирирдиляр, о озю ися буну хисс этмирди. –
Бош шейдир! Йяни мян кефлийям, лап сарсагламышам... Мясяля бунда
дейил. Мян чахырдан кефлянмямишям. Мян сизи гёрян кими о мяним
башыма вурду... Мяня ахямиййят вермяйин! Мян няйям ки. Мян
йалан данышырам, мян сизя лайиг дейилям... Мян сизя гятиййян лайиг
дейилям!.. Сизи отюрян кими эля бурададжа, кянарда башыма ики чялляк су
тёкяджяйям, мясяля дя битиб гедяджяк... Агяр сиз билсяйдиниз ки, мян
сизин хяр икинизи неджя севирям!.. Гюлмяйин, аджыгланмайын!.. Хамыйа
аджыгланын, амма мяня аджыгланмайын! Мян онун достуйам, демяли,
сизин дя достунузам. Мян беля истяйирям... Мян буну хисс эдирям...
Кечян ил... беля бир ан олмушду... Аслиня галанда хеч хисс этмямишдим,
она гёря ки, сиз эля бил гёйдян дюшдюнюз. Мян бютюн геджяни йат-
майаджагам... Зосимов байаг горхурду ки, бялкя о геджя дяли олду. Бах
буна гёря дя ону асябиляшдирмяк лазым дейил...
Пулхерийа Александровна хяйяджанла деди:
– Сиз ня данышырсыныз?
Авдотйа Романовна горхараг сорушду:
– Догруданмы, хяким озю беля дейир?
– Дейир, анджаг мясяля беля дейил, гятиййян беля дейил. О дярман
да верди, парашок иди, мян гёрдюм, сиз дя дуруб гялмисиниз... Эх!.. Сиз
сабах гялсяйдиниз йахшы оларды! Йахшы ки, биз онун йанындан гетдик. Бир
саатдан сонра Зосимов озю онун барясиндя мялумат веряр. Бяли, о
кефли дейил! Мян дя кефли олмайаджагам!.. Бяс нийя мян озюмдян беля
чыхмышам? Она гёря ки, мялунлар мяни мюбахисяйя чякди! Мян анд
ичмишдим ки, мюбахися этмяйяджяйям! Эля ахмаг-ахмаг сёзляр даны-
шырлар ки!.. Аз галмышды савашым! Мян амими орада сядр гойуб гял-
дим... Инанырсынызмы, там симасызлыг тяляб эдирляр, асил мянаны да бунда
гёрюрляр! Фикирляри будур ки, ня олурса-олсун, анджаг адам оз-ёзлю-
йюндя олмасын, ня олурса-олсун, анджаг адам мюмкюн гядяр оз-озюня
охшамасын! Онлар буну ан йюксяк тярягги хесаб эдирляр. Хеч олмаса,
оз гайдаларынджа йалан дейя идиляр, амма...
Пулхерийа Александровна чякиня-чякиня онун сёзюню кясди:
– Бир гулаг асын...
Бу, ону даха да гызышдырды.
Разумихин сясини даха да галдырараг чыгырды:
– Сиз ня фикирляширсиниз? Сиз эля фикирляширсиниз ки, мян онларын бу
йаланларына гёря дейирям? Боз сёздюр! Башгалары йалан данышанда мя-
ним хошума гялир! Йалан данышмаг – инсанын бютюн башга мяхлугата
гёря йеганя имтийазыдыр! Йалан дейярсян – хягигятя чатарсан! Мян
она гёря дя адамам ки, йалан дейирям. Хеч кяс азы бир он дёрд дяфя
йалан демямиш хеч бир хягигятя чатмамышдыр, бу ися йалан дейян адам
учюн бир нёв хёрмятдир; анджаг биз оз аглымызла да йалан дейя билмирик.
Сян мяня йалан де, анджаг оз аглынджа йалан де, онда мян сяни опярям
дя! Адамын оз аглы иля йалан демяси – башгасынын, йад бир адамын аглы
иля догру демясиндян йахшыдыр; оз аглынла йалан дейяндя сян инсансан,
озгясинин аглы иля догру дейяндя – сян анджаг гушсан! Догру йерини
тапар, анджаг озгянин аглы иля дуруб-отурсан, хяйаты гёзюбаглы кечиря
билярсян; буна мисаллар олуб. Йахшы, биз инди няйик? Биз инди хамымыз,
истиснасыз олараг, – элм, инкишаф, тяфяккюр, кяшф, идеал, арзу, либерализм,
идрак, тяджрюбя вя башга хяр шей, хяр шей сахясиндя хяля гимназийанын
биринджи хазырлыг синфиндяйик! Озгяляринин аглы иля дуруб-отурмаг хошу-
муза гялдийиндян бундан тутуб дурмушдуг! – Разумихин Пулхерийа
Александровнанын вя Авдотйа Романовнанын алини силкяляйя-
силкяляйя, сыха-сыха чыгырырды:
– Элядирми?..
Йазыг Пулхерийа Александровна:
– Ах, аман Аллах, мян билмирям, – деди.
Авдотйа Романовна джидди бир халда:
– Элядир, элядир... анджаг мян сизин дедийинизин хамысы иля разы
дейилям, – дейяряк алавя этди вя эля о саат да чыгырды: Разумихин бу
дяфя онун алини даха бярк сыхмышды.
Разумихин бундан сон дяряджя севиняряк чыгырды:
– Элядир? Сиз дейирсиниз: элядир? Онда сиз... сиз... сиз... йахшылыгын,
тямизлийин, идракын, бир дя камиллйин мянбяйисиниз! Верин алинизи, ве-
рин... сиз дя верин алинизи, мян бу саат бурада дизляри устя дюшюб сизин
алляринизи опяджяйям!..
Разумихин буну дейиб сякинин ортасында диз чёкдю. Хошбяхтликдян
инди бурада хеч кяс йох иди.
Пулхерийа Александровна сон дяряджя тяшвишя дюшдю.
– Риджа эдирям, дурун айага, сиз ня эдирсиниз?
Дунйа да тяшвиш ичиндя иди; о гюляряк:
– Дурун айага, дурун! – деди.
– Алляринизи вермясяниз дуран дейилям! Бах, беля, бу мяня бясдир,
дурдум, ди гедяк! Мян гиджин бирийям, мян сизя лайиг дейилям, мян
кефлийям, мян хяджалят чякирям... Мян сизи севмяйя лайиг дейилям,
амма сизин гаршынызда тязим этмяк хяр кясин борджудур, – агяр о там
хейван дейился! Мян дя тязим этдим... Бах, бу да сизин дюшяджяйиниз
мехманхана; амма дюнян ки, сизин Родион сизин Пйотр Петровичи
говду – бах, бунда о хаглыдыр. О неджя джюрят эляйиб сизя беля бир мех-
манханада отаг тутуб? Бу биабырчылыгдыр! Билирсиниз бура кимляри бура-
хырлар? Ахы сиз нишанлысыныз! Сиз нишанлысыныз, элями? Сизин ки, нишан-
ландыгыныз адам беля бир иш тутуб – о аджлафдыр!
Пулхерийа Александровна:
– Джянаб Разумихин, – деди, – сиз йадыныздан чыхармысыныз...
Разумихин йерсиз данышдыгыны бирдян баша дюшдю:
– Хя, хя, сиз хаглысыныз, мян бир шейи йадымдан чыхартмышам, мян
хяджалят чякирям!.. Амма... амма... Она гёря ки, мян сямими данышы-
рам; даха она гёря йох ки... бяли! Бу алчаглыг оларды! Хюлася, она гёря
йох ки, мян сизя... Бяли!.. Гой олсун, лазым дейил, ня учюн беля даныш-
дыгымы демяйяджяйям, буна джюрят элямирям! О дюнян ичяри гирян кими
биз хамымыз баша дюшдюк ки, бу адам бизим даирядян олан адамлардан
дейил. Она гёря йох ки, бу адам дялляк дюканында оз сачыны
гыврымлашдырыб гялмишди, она гёря йох ки, о оз аглыны бизя гёстярмяйя
тялясирди, йох, она гёря ки, о джасусдур, мёхтякирдир, она гёря ки, о
джухуддур, алчаг тябиятли адамдыр, – бу айдын гёрюнюр. Сиз эля билирсиниз
ки, о, агыллы адамдыр? Йох, о ахмагдыр, ахмаг! Йахшы, о сизин тайыныз-
дырмы? Ах, илахи! – Бирдян о мехманханынын пиллякяниня галхан йердя
дайанды: – Билирсинизми, ханымлар, мяним эвимдякилярин хамысы кефли
олса да – онлар дюз адамдырлар; биз йалан да данышсаг,– чюнки мян
озюм дя йалан данышырам – хяр халда ахырда гялиб хягигятя чатаджагыг,
она гёря ки, дурдугумуз йол – няджиб йолдур, амма Пйотр Петровичин...
дурдугу йол няджиб йол дейил. Мян инди онлары хярчянд сёйюб биабыр
элядим, амма онларын хамысына мяним хёрмятим вар; хятта Заметова
хёрмятим олмаса да, она хошум вар, чюнки о кючюкдюр! Лап бу хейван
Зосимов ки, вар – она да хёрмятим вар, чюнки дюз адамдыр, оз ишини
билир... Даха бясдир, хяр шей дяйишди, хяр шей багышланды. Багышландымы?
Элями? Инди гедяк. Бу коридора мян йахшы бялядям, бура гялмишям;
бура, бурада, бу учюнджю отагда, дава олмушду... Йахшы, сизин отагыныз
хансыдыр? Нёмряси нечядир? Сяккиз? Гапыны килидляйин, хеч кяси ичяри
бурахмайын. Он беш дягигядян сонра гайыдыб сизя мялумат гятиря-
джяйям. Йарым саатдан сонра да Зосимовла гяляджяйям, гёрярсиниз! Саг
олун, гетдим!
Пулхерийа Александровна тяшвишля вя горха-горха гызына бахараг
деди:
– Аман Аллах! Дунечка, бунун ахыры ня оладжаг?
Дунйа шлйапасыны вя мантилйасыны чыхара-чыхара:
– Сакит олун, ана! – деди. – Бу адам ички мяджлисиндян бирбаш бура
гялся дя – буну бизя Аллах озю гёндяриб... Буна архайын олмаг олар,
сизи амин эдирям! Родйа учюн о индийя гядяр ня эляйибся...
– Ах, Дунечка, ким билир, о гяляджякми! Мян Родйаны неджя гойуб
гяля билдим!.. Мяним хеч аглыма да гялмязди ки, гялиб ону беля гё-
ряйяджяйям! О, бизимля неджя сярт данышырды, эля бил ки, бизим гялмя-
йимизи хеч истямирмиш...
Онун гёзляри йашарды.
– Йох, ана, бу беля дейил. Сиз фикир вермирдиниз, сиз эля аглайырдыныз.
Бу агыр хястялик ону йаман алдян салыб, буна сябяб одур.
– Ах, бу хястялик! Гёрясян, бунун ахыры ня оладжаг, бунун ахыры ня
оладжаг! – Пулхерийа Александровна гызынын бютюн фикрини билмяк учюн
чякиня-чякиня онун гёзляриня бахараг алавя этди: – Дунйа, о сянинля
гёр неджя данышырды. – Лакин Пулхерийа Александровна Дунйанын
Рёдйаны мюдафия этдийини гёрюб хейли тясялли тапмышды: демяли, Дунйа
ону афв этмишди. Анасы онун фикрини ахыра кими билмяк учюн деди: –
Мян йягин билирям ки, о сабах оз фикрини дяйишяджяк.
Авдотйа Романовна гяти бир ифадя иля деди:
– Амма мян йягин билирям ки, о сабах да буну дейяджяк...
Ишин дя эля чятин йери бурасы иди, чюнки бурада эля бир мясяля варды
ки, Пулхерийа Александровна бу барядя данышмага инди чох горхурду.
Дунйа йахынлашыб анасыны опдю. Анасы да киримишджя ону гуджаглады.
Сонра тяшвиш ичиндя отуруб Разумихинин гялмясини интизарла гёзля-
мяйя, эйни заманда, горха-горха гызына бахмага башлады. Дунйа ал-
лярини дёшюндя чарпазлайараг, дюшюня-дюшюня отагда вар-гял эдирди, о
да интизарла Разумихини гёзляйирди. Дунйа дюшюня-дюшюня отагда вар-
гял этмяйя адят этмишди, бу заман анасы онун дюшюнджясини гырмага
горхарды.
Разумихин, кефли халда, бирдян-биря Авдотйа Романовнайа гёс-
тярдийи одлу эхтирасы иля албяття гюлюндж иди. Лакин бир чохлары Авдотйа
Романовнаны, хюсусиля инди, – алляри дёшюндя, дюшюня-дюшюня, гямигин-
гямгин отагда вар-гял этдийини гёрсяйди вя беля бир вязиййятдя она
бахсайды, Разумихини, чох гярибя бир адам олса да, бялкя багышларды.
Авдотйа Романовна уджа, бядяни олдугджа мютянасибди; онун гюввятли
вя озюня архайын олмасы хяр бир хярякятиндя ифадя олунурду, лакин бу
хеч дя онун хярякятляриндя олан зярифлийи вя инджялийи позмурду. Уздян
о гардашына охшайырды; она хятта гёзял дя демяк оларды. Онун сачы тюнд
сарышын иди; гардашынын сачындан бир аз ачыгды; мягрурлуг ифадя олунан
гара гёзляри парылдайырды; бязян бу гёзлярдя бёйюк бир мярхямят дя
ифадя олунурду. Онун рянги солгунду, лакин бу солгунлуг хястя сол-
гунлугу дейилди; узюндян тяравят вя сагламлыг сачылырды. Агзы бир аз
баладжа, додаглары ися ал-гырмызы иди; алт додагы, чянясиля бярабяр, азджа
габага чыхмышды, бу ися гёзял уздя йеганя дюзгюн олмайан джяхят иди;
анджаг бу она сяджиййяви бир хюсусиййят вя санки тякяббюрлюк верирди.
Узюндяки ифадя шян вя дюшюнджяли олмагдан артыг, джидди иди; бунунла
беля гянджлик, гайгысызлыг, шянлик гюлюшю, хям дя тябяссюм она, онун
узюня сон дяряджя йарашырды! Буна гёря дя ачыг урякли, джошгун тябиятли,
садялёвх, дюз, пяхляван кими гюджлю, эйни заманда кефли олан
Разумихин – омрюндя беля бир шей гёрмядийи халда – она раст гялян
кими озюню итирмишди. Бир дя ки, тясадюф, илк дяфя олараг, эля бил гясдян
Дунйаны гёзял бир вахтда – гардашыны гёряркян дуйдугу мяхяббят вя
севиндж чагында она раст гятирмишди. Сонра о, Родйанын дикбашлыг, наня-
джиблик, сяртлик ифадя олунан амрини эшидяркян Дунйанын алт додагынын
гязябля титрядийини дя гёрмюшдю.
О байаг пиллякяндя йаландан дейяндя ки, Расколниковун мянзил
сахибяси Пасковйа Павловна чох гярибя бир арваддыр, ону няинки Ав-
дотйа Романовнайа, хятта Пулхерийа Ивановнанын озюня дя гысганар,
– аслиндя буну догру демишди. Пулхерийа Александровнанын гырх уч
йашы олса да, кечмиш гёзяллийинин изляри хяля дя онун узюндя галмышды,
бир дя ки, оз йашына гёря, о хяля чох джаван гёрюнюрдю; бу да уму-
миййятля о гадынларда олур ки, онлар та годжалана кими кёнюл айдынлыгыны,
тяяссюратларында олан тяравяти, гялбляринин тямиз вя саф аловуну мюха-
физя этмиш олурлар. Мётяризя ичиндя демялийям ки, бунлары мюхафизя
этмяк – оз гёзяллийини хятта годжалыг заманларында да итирмямяк учюн
йеганя васитядир. Пулхерийа Александровнанын сачы агармага вя
сейрякляшмяйя башламышды, гёзляринин атрафында чохдан хырда гырышлар
амяля гялмишди, дярддян вя фикирдян йанаглары йыпранмыш вя гуру-
мушду, бунунла беля онун узю йеня дя гяшянг иди. Бу – Дунечканын
шякли, анджаг ийирми илдян сонракы шякли иди, бир дя ки, онун алт додагы –
Дунечканын алт додагы кими габага чыхмамышды. Пулхерийа Алексан-
дровна хяссас, чякинян, гюзяштя гедян бир гадынды; лакин о зяхля тё-
кяджяк гядяр хяссас дейилди; онун оз мёвгейини тярк этмясинин дя
мюяййян хюдуду варды: бир чох мясялялярдя, хятта онун агидясиня
зидд олан шейлярдя дя, оз мёвгейиндян гери чякиляр, бир чох шейлярля
разылаша билярди, лакин бунун хямишя мюяййян бир хюдуду оларды, бу
хюдуду да онун виджданы, адяб-яркан гайдалары, агидясинин асасы тяйин
эдярди, хеч бир вязиййят бу хюдуду ашмага ону мяджбур эдя билмязди.
Разумихин гедяндян дюз ийирми дягигя сонра гапыны ики дяфя аста-
дан, лакин тез-тез тыггылдатдылар: Разумихин гайыдыб гялмишди.
Гапыны ачанда о тяляся-тяляся:
– Ичяри гирмяйяджяйям, – деди, буна вахт йохдур. Лап амяллиджя йа-
тыр, лап ала, сакит! Аллах элясин ки, он саат беля йатсын! Настасйа онун йа-
нындадыр; тапшырмышам ки, мян гялмяйинджя орадан гетмясин. Инди гедиб
Зосимову гятиряджяйям, о, сизя мялумат веряр, сонра сиз дя башынызы го-
йуб йатарсыныз, гёрюрям, йаман йорулмусунуз, лап алдян дюшмюсюнюз...
Разумихин гапыны ортюб гетди.
Пулхерийа Александровна бундан сон дяряджя севинди:
– Неджя дирибаш... неджя сядагятли джавандыр!
Авдотйа Романовна йеня дя отагда вар-гял этмяйя башлайараг,
бир гядяр хярарятля деди:
– Дейясян, чох гёзял инсандыр!
Бир саат сонра коридорда айаг сяси эшидилди, гапы тыггылдады. Пул-
херийа Александровна да, гызы да отуруб гёзляйирдиляр, бу дяфя онлар
Разумихинин вердийи сёзю йериня йетиряджяйиня тамамиля амин идиляр.
Догрудан да, о, Зосимову да озю иля гятирмишди. Разумихин дейян
кими, Зосимов гонаглыгы бурахыб Расколниковун йанына гетмяйя разы
олмушду; лакин гадынларын йанына кёнюлсюз вя чох шюбхя иля гетди,
чюнки Разумихин кефли иди, она инанмырды. Лакин гялян кими дярхал сакит
олду, хятта гялдийиня севинди дя: о баша дюшдю ки, догрудан да, ону бир
кахин кими гёзляйирлярмиш. О, дюз он дягигя отурду вя бу он дягигядя
Пулхерийа Александровнаны тамамиля инандырыб сакит эдя билди. О, тям-
кинля вя ня ися чох джидди данышырды, эля бил ки, ийирми йедди йашлы бир
хаким мюхюм бир мясяля хаггында оз фикрини сёйляйирди; о данышдыгы
мясялядян гятиййян кянара чыхмады, эйни заманда бу гадынларла хю-
суси вя шяхси бир алагяйя гиришмяк учюн зярря гядяр дя хявяс гёс-
тярмяди; данышыгындан да гёрюнюрдю ки, хястянин халына чох йаныр. О,
ичяри гиряндя Авдотйа Романовнанын гёз гамашдыраджаг гядяр гёзял
олдугуну гёрдю, буна гёря дя она гятиййян ахямиййят вермямяйя
чалышараг, анджаг Пулхерийа Александровна иля данышырды. Бютюн бунлар
она бёйюк бир дахили гянаят верирди. Хястя хаггында о деди ки, бу саат
онун вязиййяти йахшыдыр. Апардыгы мюшахидя гёстярир ки, онун хястя-
лянмясиня – “сон айларда дюшдюйю агыр мадди шяраитдян башга – бязи
мяняви сябябляр дя вардыр, бунлар да бир чох мюряккяб мяняви вя
мадди тясирляр, хяйяджан, горху, тяхлюкя, гайгы, бязи фикирляр... вя саиря
нятиджясиндя мейдана гялмишдир...”. О, Авдотйа Романовнанын даха
диггятля гулаг асдыгыны хисс эдяряк, Расколников хаггында даха атрафлы
данышмага башлады. Пулхерийа Александровна тяшвиш ичиндя, чякиня-
чякиня Зосимовдан сорушду: “дейирляр ки, Родйада гуйа дялилик ала-
мятляри гёрюнюр”. Зосимов ачыг урякля гюлюмсяйяряк джаваб верди ки,
онун сёзюню хяддиндян артыг бёйюдюбляр; албяття, хястядя фикир дур-
гунлугу, мономанийа хисс олунур, инди мян тибб элминин чох мараглы
олан бу джяхятиня хюсуси диггят йетирирям, ахы унутмаг олмаз ки, хястя
аз гала бу гюня кими байгын бир халда олмушдур; амма... албяття, ана-
сынын, баджысынын гялмяси ону мёхкямляндиряр, фикрини дагыдар, она гё-
зял тясир багышлар. Сонра о, мяналы-мяналы алавя этди: “агяр йени бир
сарсынтыйа йол верилмязся”. Зосимов буну дейяндян сонра йериндян
галхды, хёрмят вя ихласла онлара баш айди; онлар да Зосимова хейир-дуа
вериб хярарятли тяшяккюрлярини изхар этдиляр. Хятта Авдотйа Романовна
алини узадараг онун алини сыхды, халбуки Зосимов хеч дя онун алини
сыхмаг фикриндя дейилди. О бура гялмясиндян, хюсусиля оз-озюндян
чох разы халда отагдан чыхды.
Разумихин Зосимовун ардынджа гедя-гедя:
– Сабах данышарыг, – деди. – Инди мютляг йатын. Сабах мян мюмкюн
гядяр тездян гялиб сизя мялумат гятирярям.
Онлар кючяйя чыханда Зосимов аз гала агзынын суйу аха-аха деди:
– Амма бу Авдотйа Романовна ня гёйчяк гыздыр!
Разумихин багырараг деди:
– Гёйчякдир? Сян дедин гёйчякдир? – Бирдян о джумуб Зосимовун
богазындан йапышды. – Агяр сян бир дя джюрят эдиб... Баша дюшюрсян?
Баша дюшюрсян? – О, Зосимовун йахасындан йапышыб силкяляйир, ону
дивара сыхараг чыгырырды: – Эшитдин?
Зосимов онун алиндян гуртармага чалышараг:
– Бурах, – дейирди, – кефлинин бири кефли!
Разумихин ону бурахдыгдан сонра Зосимов диггятля она бахды вя
бирдян гюлмякдян угунуб гетди. Разумихин аллярини йанына салараг
онун габагында дурмушду: о гашгабагыны тёкяряк джидди бир халда
дюшюнюрдю.
– Албяття, мян эшшяйям, – деди. – О, булуд кими тутулмушду. –
Амма... сян дя эшшяксян.
– Йох гардаш, мян эшшяк дейилям: мян ахмаг шейляр арзуламырам.
Онлар динмяз-сёйлямяз йола дюзялдиляр. Йалныз Расколниковун
мянзилиня чатанда Разумихин чох гайгылы халда Зосимова деди:
– Гулаг ас, сян йахшы оглансан, амма бютюн пис джяхятлярин бир
йана, сян хям дя арвадбазсан, буну мян билирям, озю дя лап мур-
дарындан! Сян асяби, зяиф, йарамаз, сярсям бир адамсан, сяни пий
басыб, сян хеч бир шейдян озюню сахлайа билмирсян – буну да мян
мурдарлыг хесаб эляйирям, чюнки бу, мурдарлыга гятириб чыхарыр. Сян
озюню о гядяр назламысан ки, билмирям, бу шейлярдян сонра сян неджя
йахшы, хятта фядакар бир хяким ола билирсян. Этираф эдирям ки, мян буну
баша дюшмюрям! Пяргу дёшякдя йатыр (бу да хяким!), амма геджянин
бир вахтында дуруб хястя йанына гедир! Уч илдян сонра сян даха хястя
учюн йухудан дурмайаджагсан... Аши, джяхяннямя, сёхбят бунда дейил,
сёхбят ондадыр ки, сян бу геджя мянзил сахибясинин эвиндя галаджагсан
(гюджля ону разы салмышам), мян дя мятбяхдя онунла тез таныш олмаг
учюн бундан йахшы фюрсят олмаз! Анджаг сян дюшюндюйюн кими дейил!
Бурада, гардаш, хеч о шейдян асяр дя йохдур...
– Мян хеч бир шей дюшюнмюрям дя.
– Бурада, гардаш, утанмаг, сусмаг, чякинмяк, бир дя амансыз бир
исмят вар, эйни заманда ах чякмяк вар; озю дя мум кими арийир, лап
мум кими! Сян атавун гору, мяни онун алиндян хилас эля! Гийамят
шейдир... Авязини чыхарам, ня истясян элярям!
Зосимов байагкындан да бярк гюлдю.
– Гёр ня озюндян чыхыб! О, ахы мяним няйимя лазымдыр!
– Сяни инандырырам ки, чох зяхмят чякмяйяджяксян, аглына ня
гялирся даныш, анджаг онун йанында отур, даныш. Озю дя ки, хякимсян,
ону бир шейдян мюалиджя этмяйя башла. Анд олсун джанына, пешман ол-
мазсан. Онун клавикорду вар; озюн билирсян ки, мян бир баладжа данга-
дунг эляйирям. Бир махны вар, халис рус махнысыдыр. “Одлу гёз йашы
тёкярям”... о халис рус махныларыны хошлайыр, – эля махныдан да башлан-
ды... Сян ки, фортепиано устасысан, Рубинштейнсян... Сяни инандырырам ки,
пешман олмазсан!
– Йохса сян она бир шей вяд элямисян? Сёз вермисян? Бялкя вяд
элямисян ки, эвляняджяксян...
– Гятиййян йох, беля шей олмайыб. Бир дя ки, о озю дя беля дейил.
Чербаров истямишди ки...
– Эля ися бурах гетсин!
– Беля бурахмаг олмаз!
– Нийя ахы?
– Эля беля, бурахмаг олмаз, гуртарды гетди! Гардаш, бурада товлан-
маг мясяляси вар.
– Нийя ахы сян ону товлайырдын?
– Мян хеч дя товламамышам, бялкя мян озюм товланмышам, оз
ахмаглыгымдан; онун учюнся гятиййян хеч бир фярги олмаз: йа сян ол,
йа мян, анджаг бир адам олсун ки, онун йанында отуруб ах чяксин. Гар-
даш, бурада... Мян буну хяля ифадя эляйя билмирям... бурада, билирям...
башла онунла интеграл кечмяйя, валлах зарафат элямирям, джидди дейирям,
онун учюн хеч фярги олмайаджаг: о отуруб сяня бахаджаг, ах чякяджяк,
истяйир лап бир ил беля олсун. Мян она ики гюн далбадал Пруссийанын ага-
лар палатасындан данышдым (чюнки онунла айры ня барядя даныша би-
лярдим?) – о да эля ах чякир, мум кими арийирди! Амма нябадя онун-
ла мяхяббят барясиндя данышасан – анджаг озюню эля гёстяр ки, гуйа
ондан аралана билмирсян – вяссалам. Озюню чох рахат хисс эляйя-
джяксян, эля бил лап оз эвиндясян: отур, дур, узан, оху, йаз... Лап опмяк
дя олар, анджаг эхтийатла...
– Ахы о, мяним няйимя лазымдыр?
– Эх, мян буну сяня баша сала билмирям дя! Билирсян: сиз бир-
биринизя чох йарашырсыныз! Мян аввялляр дя сянин баряндя фикирляш-
мишдим... Ахы сян бу мясяляйя гялиб чыхаджагсан! Сянин учюн фярги
нядир: бир аз гедж олду, йа тез! Гардаш, бурада эля пяргу дёшякляр мяся-
ляси вар ки, хеч тясяввюря гялмяз! Бир дя ахы анджаг пяргу дёшякляр
мясяляси дейил! Бура адамы джязб эдир; дюнйанын сону бурдадыр,
дайанаджаг йери, сакит сыгынаджаг, йерин гёбяйи, дюнйанын уч балыгдан
ибарят бинёвряси, джюрбяджюр бишмишляр, гутаблар, ахшам самовары, аста-
аста ах чякмяк, исти катсавейкалар, исти отаг, исти йатаг... эля бил ки,
олмюсян, эйни заманда, дирисян, ики хейрин икиси дя бирдян! Гардаш,
йаман хейвярялик элядим, йатмаг лазымдыр!.. Мяня бах: мян геджя
хярдян айылырам, гедиб она бахарам. Анджаг бунун мянасы йохдур, бош
шейдир, о йахшыдыр. Сян дя чох тяшвишя дюшмя, истясян сян дя бир дяфя
онун йанына гет. Эля ки, бир шей, мясялян, байгынгыг аламяти, йа
гыздырма, йа айры бир шей гёрдюн – о саат мяни ойат. Анджаг бу ола
билмяз...
ИКИ.
Разумихин эртяси гюн саат сяккиздя ойанды; о, фикирли вя джидди иди.
Бу сабах бирдян онун гаршысында бир чох йени, хеч гёзлянилмяйян
мясяляляр дурду. Аввялляр онун хеч аглына да гялмирди ки, бир гюн о
йухудан беля дура биляр. Дюнянки гюн бютюн тяфяррюаты иля онун йа-
дында иди; о билирди ки, онун башына хеч гёрюнмямиш бир хадися гялмиш,
онун гялбиндя бу вахта гядяр она мялум олмайан, хеч дя аввялки
хиссляря охшамайан бир хисс ойанмышдыр, эйни заманда, о айдынджа дярк
эдирди ки, онун гялбиндя доган арзу – гятиййян баш тутмайан бир
арзудур; бу, эля бир баш тутмайан арзу иди ки, о хятта бундан хяджалят
чякди: о тез даха мюхюм, даха зярури мясяляляря кечди: бу мясяляляр
мин-мин лянятя гялмиш о дюнянки гюндян она мирас галмышды.
Разумихинин ан дяхшятли хатиряси – дюнян онун “алчаг вя рязил”
олмасы иди; о йалныз кефли олдугу учюн “алчаг вя рязил” дейилди, она гёря
“алчаг вя рязил” иди ки, дюнян гызын вязиййятиндян истифадя эдяряк,
онунла Лужин арасында олан алагя вя мюнасибяти, Лужинин неджя бир адам
олдугуну лазымынджа билмядян, дюшюнмядян, ахмагджасына бир
гысганджлыг нятиджясиндя Авдотйа Романовнанын нишанлысыны сёймюшдю.
Бир дя ахы онун ня хаггы варды ки, хеч дюшюнмядян, беля тезликля
Лужинин хаггында хёкм чыхартсын? Ким ону буна вякил этмишди?!
Авдотйа Романовна кими бир инсан да налайиг бир шяхся пул учюн
озюню сатармы?! Гёрюнюр, Лужиндя лайигли бир джяхят вардыр. Бяс о
мехманханада отаг тутмаг! Ахы о хардан биляйди ки, бу мехманхана
биабырчы мехманханадыр? О ки, мянзил хазырлайыр... “Гёр, мян ня алчаг
иш тутмушам! Мяним кефли олмагым мяни неджя тямизя чыхара биляр? Бу
ахмагджасына бир бяханядир: бу мяни даха да алчалдыр. Хягигят шяраб-
дадыр, будур, бютюн хягигят мейдана чыхыды, йяни мяним пахыл, кобуд
гялбимин бютюн чиркабы мейдана чыхды! Хеч рявадырмы ки, мян беля бир
хяйала дюшюм? Эля бир гыз иля мюгайисядя мян ахы няйям, – мяним
кими сярхош бир галмагалчы, дюнян ловга-ловга озюню ойян бир адам?
Беля хяйасызджасына, беля гюлюндж бир мюгайися мюмкюнмю?
Разумихин буну дюшюняркян гыпгырмызы гызарды вя бирдян, эля бил
лап гясдян, онун дюнян ахшам пиллякяндя Пулхерийа Александровна
иля Авдотйа Романовнайа дедийи сёзляр йадына дюшдю: о демишди ки,
мянзил сахибяси мяни Авдотйа Романовнайа гысгана биляр – бу даха
хеч дёзюляси дейилди! О голайланараг йумругуну мятбях собасына
вурду, алини азди, хям дя собанын бир кярпиджини вуруб салды.
Бир дягигя сонра о, оз-озюню алчалдан бир хисс иля мызылдайараг
деди: “Албяття, албяття, бютюн бу алчаг хярякятлярин устюню даха хеч
вахт басдырмаг вя онлары дюзялтмяк олмаз... демяли, бу барядя хеч
дюшюнмяк дя лазым дейил; буна гёря дя гяряк динмяз-сёйлямяз ора
гедям... вя оз вязифями йериня йетирям... йеня динмяз-сёйлямяз...
гяряк узр дя истямяйям, хеч бир шей дя демяйям... албяття даха хяр
шей мяхв олмушдур!”
Лакин о гейиняркян хямишякиндян артыг диггятля озюню гёздян
кечирди. Онун айры палтары йох иди, олсайды да, бялкя ону геймяйяджякди
– “лап гясдян” геймяйяджякди. Лакин башгаларына хёрмятсизлик гёстя-
ряряк беля чиркли палтарда да гетмяк олмазды: башгаларынын хиссини тях-
гир этмяйя онун хаггы йох иди; ахы бу башгалары дейилян адамларын
озюнюн она эхтийаджы вар, ону озляри оз йанларына чагырырлар. Палтарыны
шотка иля чох диггятля тямизляди. Онун алт палтары хямишя бабат оларды,
бу барядя о хюсусиля тямизкарды.
Бу сяхяр о, узюню, сачыны, бойнуну, хюсусиля аллярини чох сяй иля
йуду – Настасйадан сабун тапмышды. Эля ки, мясяля узюню гырхыб-
гырхмамага гялди (Прасковйа Павловнанын чох гёзял улгюджю варды;
мярхум джянаб Зарнистсындан сонра о хяля индийя гядяр дурурду) –
хятта бёйюк бир амансызлыгла гят этди ки, узюню гырхмайаджаг! “Гой эля
беля дя галсын! Сонра эля билярляр, мян узюмю она гёря гырхмышам ки...
мютляг беля фикирляшярляр! Гятиййян гырхмарам!”
“Хюсусиля... мян неджя кобудам, чирклийям, ряфтарым да сярхош
ряфтарыдыр... тутаг ки, мян билирям ки, аз да олса, абырлы адамам... йахшы,
бурада ахы ловгаланмалы ня вар? Ловгаланым ки, мян абырлы адамам?
Хамы гяряк абырлы олсун, хяля бир гяряк тямиз дя олсун... амма мяним
бязи ишлярим олуб... (бу онун йадында иди!) бунлар хябис ишляр олмаса да
хяр халда йахшы ишляр дейилди!.. Башыма ня фикирляр гялмирди!.. Бяли!..
Бютюн бу шейляри гётюрюб гойасан Авдотйа Романовна иля йан-йана!
Аши, джяхяннямя ки! Гой олсун! Гясдян эля беля оладжагам: чиркли,
абырсыз, сярхош, джяхяннямя ки! Даха да пис оладжагам!..”
Разумихин оз-озю иля беля данышаркян Зосимов ичяри гирди: геджяни
о Прасковйа Павловнанын залында йатмышды.
Зосимов эвиня гедяджякди, она гёря хястяни гёрмяйя тялясирди.
Разумихин она деди ки, хястя пишик кими йатыр. Зосимов тапшырды ки, озю
айылмамыш ону йухудан ойатмасынлар. Озю ися саат он бирдя гяляджяйини
вяд этди.
Сонра алавя этди:
– Агяр о эвдя олса! Бир ишя бах! Оз хястямя озюм бёйюклюк эляйя
билмирям, инди сян гял ону мюалиджя эля! Билмирсянми: бу онларын
йанына гедяджяк, йа онлар бунун йанына гяляджяк?
Разумихин суалын мянасыны баша дюшдю:
– Эля гюман эдирям ки, онлар гяляджяк; озляри дя, албяття, оз аиля
ишляриндян данышаджаглар. Мян гедяджяйям. Албяття, бир хяким кими,
сянин ихтийарын мянимкиндян даха чохдур.
– Мян дя кешиш дейилям ки, отуруб галам; дяйиб гедяджяйям.
Онсуз дя ишим чохдур.
Разумихин гашгабагыны тёкяряк онун сёзюню кясди:
– Мяни бир шей нарахат эляйир: дюнян йолла гяляндя кефли-кефли она
джюрбяджюр ахмаг-ахмаг шейляр данышдым... джюрбяджюр... буну да дедим
ки, сян онун, гуйа дяли оладжагындан горхурсан.
– Сян дюнян арвадлара да буну демисян.
– Билирям ки, ахмаг иш тутмушам! Истяйирсян лап мяни дёй! Йахшы,
догрудан да, сянин бу барядя гяти бир фикрин вардыр?
– Дейирям сяня – бош сёздюр; гяти фикир хараданды! Мяни онун йа-
нына апаранда сян озюн ону бир мономан кими тясвир элядин... Дюнян
биз, йяни сян о рянгсаз хаггында олан сёхбятляринля... мясяляни даха
да гызышдырдын; йахшы сёхбятди, эля бялкя о озю бу ишдян дяли олуб! Агяр
мян онда полис дяфтярханасында ня хадися баш вердийини, орада бир
яджлафын ондан шюбхяляняряк... ону тяхгир этдийини лап дюзгюн билсяй-
дим... бяли!.. дюнян беля бир сёхбятин олмасына йол вермяздим! Ахы бу
мономанлар милчякдян фил гайырырлар, афсаняни хягигятя чевирирляр...
Дюнян Заметовун о сёхбятиндян сонра мясялянин йарысы мяня айдын
олду. Инанмырсан?! Мян беля бир ахвалат билирям: гара сёвдайа тутул-
муш гырх йашлы бир адам сяккиз йашлы бир ушагын стол башында хяргюнкю
истехзасына таб гятирмяйяряк, ону вуруб олдюрмюшдюр. Амма бурада
ня гёрюрюк: чыр-джындыр ичиндя олан бир адам, тязя башланан хястялик,
хяйасыз бир мяхялля полис мюдири, бир дя ки, беля бир шюбхя! Гара
сёвдайа тутулмуш, гязяблянмиш бир адама. Озю дя чылгынджа, мюстясна
бир иззят-няфся малик олан бир адама! Бялкя дя эля бютюн хястялик дя
бурадан башланыр. Аши, гой джяхянням олсун! Йери гялмишкян гой де-
йим: бу Заметов догрудан да, севимли бир ушагдыр, анджаг ки... Нахаг
йеря дюнян о бютюн бу шейляри данышыб... Йаман бошбагаздар!
– Кимя данышыб ахы? Сяня, бир дя мяня!
– Порфирийя дя данышыб.
– Порфирийя данышанда ня олар?
– Йери гялмишкян гой дейим: сянин онлара, онун анасы иля баджысына,
бир тясирин-филанын вар? Бу гюн онунла бир аз эхтийатлы олмаг лазымдыр.
Разумихин кёнюлсюз халда:
– Озляри билярляр! – деди.
– Нийя ахы о, Лужинин устюня дюшюб? Лужин пуллу адамдыр, гызын да
дейясян, хошуна гялир... Ахы онларын бирджя гурушлары да йохдур, эля
дейил?
Разумихин асяби халда чыгырды:
– Сян ахы мяндян ня истяйирсян? Мян харадан билим ки, онларын
гурушу вар, йа йохдур? Озюн соруш, бялкя билясян...
– Эх, сян хярдян лап зыррама олурсан! Дюнянки сярхошлугдан хяля
айылмамысан... саг ол! Прасковйа Павловнайа мяним адымдан тяшяк-
кюр эля. Отагына гириб гапыны баглады, мяним бонжурума гапы далындан
джаваб вермяди, озю ися саат йеддидя йухудан дурду, самовары мят-
бяхдян чыхартдылар, коридордан кечириб она апардылар... Амма узюню
гёря билмядим...
Разумихин дюз саат доггузда Бакалейевин мехманханасына гетди.
Пулхерийа Александровна да, Авдотйа Романовна да чохдан ону бё-
йюк бир интизарла гёзляйирдиляр. Онлар саат йеддидя, хятта даха да тез,
йерляриндян галхмышдылар. Разумихин гашгабаглы халда ичяри гириб, ко-
будджасына баш айди, беля баш айдийи учюн дя о саат аджыгланды, – албяття,
онун оз-озюня аджыгы тутмушду. Лакин о, йанлыш дюшюнюрдю. Пулхерийа
Александровна йюйюрюб онун алляриндян тутду вя аз галды опсюн. Ра-
зумихин чякиня-чякиня Авдотйа Романовнайа бахды: онун тякяб-
бюрлю узюндя бу заман эля бир миннятдарлыг вя достлуг, эля бир хёрмят
ифадя олунурду ки, (аввялки истехзалы бахышлардан пис гизлядилян вя
гейри-ихтийари ифадя олунан нифрятдян хеч бир асяр галмамышды), инди ися
о йаманджа утанмышды. Хошбяхтликдян ня барядя данышаджагы мялум иди:
буна гёря дя дярхал сёзя башлады.
Пулхерийа Александровна эшидяндя ки, “о хяля йухудан айылма-
йыб”, “вязиййяти чох йахшыдыр”, – бундан чох севинди, деди ки, “онун
йатмасы йахшыдыр, чюнки мян гяряк габагджадан чох, чох шейляр баря-
синдя данышам”. Сонра чайдан сёхбят дюшдю. Разумихини бирликдя чай
ичмяйя дявят этдиляр: Разумихини гёзлядикляри учюн хяля чай ичмя-
мишдиляр. Авдотйа Романовна зянг эляди; чиркли, уст-башы джындыр бир
адам гялди; она чай гятирмясини тапшырдылар; хачандан-хачана чай
гялди; анджаг стякан нялбяки эля чиркли, эля пис иди ки, Пулхерийа Алек-
сандровна да, гызы да бундан хяджалят чякдиляр. Разумихин мехман-
хананы бярк пислямяйя башлады, лакин Лужин йадына дюшюб сусду, утанды;
сонра ися Пухлерийа Александровна бир-биринин ардынджа суал вермяйя
башлайанда чох севинди.
Разумихин онун суалларына джаваб веряряк он беш дягигя данышды;
бу заман о, сон илдя Родион Романовичин хяйатында баш верян ан асас
вя ан мюхюм хадисяляри нагыл этди, ахырда да онун хястялийи хаггында
атрафлы мялумат верди. О данышдыгджа Пулхерийа Александровна оз суал-
лары иля онун сёзюню кясир, бязи шейляри бир даха сорушурду. Разумихин
бир чох шейляри данышмады, чюнки бунлары хеч данышмаг да лазым дейилди;
о эйни заманда, полис дяфтярханасында олан хадисяни вя онун нятиджя-
лярини дя ачыб демяди. Пулхерийа Александровна вя Авдотйа Рома-
новна бёйюк бир марагла она гулаг асырдылар. Разумихин эля зянн
эдирди ки, ня лазымса хамысыны дейиб гуртармыш, вердийи мялуматла да
гадынлары гянаятляндирмишдир, лакин мялум олду ки, о эля бил хеч сёзя
башламамышдыр да.
Пулхерийа Александровна тяляся-тяляся дейирди:
– Дейин, дейин гёрюм, сиз неджя билирсиниз... ах, багышлайын, мян
хяля дя сизин адынызы билмирям...
– Дмитри Прокофич.
– Бяли, Дмитри Прокофич, мян чох, чох билмяк истярдим ки... уму-
миййятля... инди о мясяляляря неджя бахыр, йяни, мяни баша дюшюн, мян
буну сизя неджя дейим ки, айдын олсун: йяни даха айдын десям: о няйи
хошлайыр, няйи хошламыр? Хямишями о, беля асяби олур? Онун истякляри,
агяр беля демяк мюмкюнся, онун арзулары нядир? Инди ан чох она тясир
эдян нядир? Бир сёзля, мян билмяк истярдим ки...
Авдотйа Романовна:
– Ах, ана джан, – деди, – бу гядяр суала бирдян неджя джаваб вермяк
олар?
– Ах, илахи! Дмитри Прокофич, ахы мяним хеч, хеч хяйалыма да гял-
мирди ки, ону беля гёряджяйям...
Дмитри Прокофич:
– Бу чох тябии шейдир – деди. – Мяним анам йохдур; амим вар, хяр
ил бура гялир; хямишя дя гяляндя мяни танымыр, хятта уздян дя танымыр,
амма озю агыллы адамдыр. Сиз уч илдир ондан айрылмысыныз, бу уч илдя дя
чох шейляр дяйишмишдир. Бир дя ахы мян сизя ня дейим? Ил йарымдыр мян
Родиону таныйырам; о гарагабаг, тутгун, тякяббюрлю, мягрур бир ог-
ландыр. Сон вахтларда васвасы вя гара хулйачы олмушдур, о бялкя ав-
вялляр дя беля имиш... Анджаг алиджянабдыр, ряхмлидир. Оз хисслярини ачыб
сёйлямяйи хошламыр; уряйини ачыб сёйлямякдянся амансыз бир иш тутар.
Бязян хеч гара хулйачы олмур, инсанлыгдан кянара чыхаджаг дяряджядя,
ряхмсизлик дяряджясиня чатаджаг гядяр хиссиз ики хасиййят нёвбя иля бир-
бирини авяз эдир. Хярдян хеч диниб-данышмыр. Хямишя дя дейир ки,
вахтым йохдур, гуйа хамы она мане олур, амма озю узаныб галыр, хеч
бир иш гёрмюр. Истехзачы дейил; она гёря йох ки, бунун учюн сёз тапмыр,
она гёря ки, гуйа беля бош-бош шейляря вахты чатмыр. Дейилян сёзя
ахыра гядяр гулаг асмыр. Башгаларынын марагландыгы шейля марагланмыр.
Озюню чох йюксяк тутур, дейясян буна бир аз хаггы вар. Даха ня де-
йим?.. Мяня эля гялир ки, сизин гялмяйиниз она чох гёзял тясир багыш-
лайаджаг, ону хилас эдяджяк.
Пулхерийа Александровна хяйяджанла деди:
– Ах, Аллах элясин! – Разумихинин Родйа хаггында вердийи мялу-
мат она чох азаб вермишди.
Няхайят, Разумихин даха джясарятля Авдотйа Романовнайа бахды.
Пулхерийа Александровна иля данышанда о тез-тез, анджаг бир анлыга,
отяри Авдотйа Романовнайа бахыр, эля о саат да гёзюню чякирди. Ав-
дотйа Романовна столун йанында, онларла бир йердя отурмаса да
сёхбятя диггятля гулаг асырды; хярдян йериндян галхыр, адяти узря
аллярини дёшюндя чарпазлайараг, додагларыны бир-бириня сыхараг, отагда
вар-гял этмяйя башлайырды, арабир дя эля гязя-гязя, дюшюня-дюшюня
суал верирди. Онда да дейилян сёзя ахыра гядяр гулаг асмаг адяти варды.
О назик парчадан тикилмиш, гаратяхяр палтар геймишди, бойнуна ися аг,
шяффаф бир шярф багламышды. Разумихин бир чох шейдян дярхал баша дюшдю
ки, онлар чох касыб йашайырлар. Авдотйа Романовна бир кралича кими
гейинсяйди – Разумихин йягин ки, ондан хеч горхмазды; инди ися, бялкя
дя, онун беля касыбджа гейиндийини, онларын беля йохсул бир вязиййятдя
олдугуну гёрюб уряйиндя горху амяля гялмишди; о, агзындан чыхан хяр
сёзюндян, хяр хярякятиндян горхурду, бу ися онсуз да оз-озюня инан-
майан бир адам учюн сыхыджы бир хал иди.
Авдотйа Романовна гюлюмсяйяряк деди:
– Гардашымын хасиййяти хаггында сиз бир чох мараглы шейляр
дединиз... озю дя битяряфаня дединиз. Бу йахшыдыр; мян эля билдим ки, сиз
она пярястиш эдирсиниз. – Сонра о дюшюня-дюшюня алавя этди: – Хямишя
онун йанында гяряк бир гадын олсун сёзю дя, дейясян, догрудур.
– Мян беля бир шей демямишям, лакин бялкя дя сиз бу барядя
хаглысыныз, анджаг...
– Ня?
Разумихин гяти бир ифадя иля:
– Ахы о хеч кяси севмир, – деди, – олсун ки, хеч севмяйяджяк дя!
– Йяни севмяйя габил дейил?
– Билирсинизми, Авдотйа Романовна, сиз озюнюз дя гардашыныза
йаман охшайырсыныз, озю дя хяр барядя. – Разумихин беля бир сёз
дейяджяйини хеч озю дя гёзлямирди; эля индиджя онун гардашы хаггында
дедийи сёзляр йадына дюшдю, хярчянг ким гызарды вя утанды.
Авдотйа Романовна она бахараг, биихтийар гюлдю.
Пулхерийа Александровна бир гядяр инджиди.
– Родйа барясиндя сиз икиниз дя сяхв эдя билярсиниз. Дунечка, мян
индики сёхбят хаггында демирям. Ону ки, Пйотр Петрович бу мяктубда
йазыр... бир дя ону ки, сянинля мян фикирляширдик, – бялкя дя хеч догру
дейил; анджаг, Дмитри Прокофич, сиз онун неджя хяйалпяряст, неджя шылтаг
адам олдугуну хеч тясяввюр эдя билмязсиниз. Онун хасиййятиня мян
хеч архайын ола билмирдим – онун анджаг он беш йашы олан да... Мян
йягин билирям ки, о инди дя озюня бирдян эля бир шей эляйя биляр ки, буну
хеч кяс элямяз, хеч кясин аглына гялмяз ки, беля бир шей элясин... хеч
узага гетмяйяк: сизя мялумдур ки, о, ил йарым бундан аввял Зарнитсы-
на дейилян оз мянзил сахибясинин гызы иля эвлянмяк истяйирди, – бунунла
о, мяни лап хейрятя салды, сарсытды, аз галды ки, мяхв этсин...
Авдотйа Романовна сорушду:
– Сиз бу ахвалаты мюфяссял билирсинизми?
Пулхерийа Александровна эхтирасла сёзюня давам этди:
– Сиз эля билирсиниз ки, онда мяним гёз йашым, мяним йалварыш-
ларым, мяним хястялийим, мяним, бялкя дя, дярддян чярляйиб олмя-
йим, бизим йохсуллугумуз ону бу йолдан дёндяря билярди? Йох! О
сакитджя бютюн бу манеяляри тапдайыб кечярди! Гёрясян, о, догрудан да,
бизи севмир?
Разумихин эхтийатла оз фикрини сёйляди:
– Бу ахвалат барясиндя о мянимля хеч данышмайыб, анджаг ханым
Зарнитсынадан мян бязи шейляр эшитмишям; о да агыллы-башлы бир шей
данышмады; эшитдийим шейляр дя бир гядяр гярибядир...
Пулхерийа Александровна иля гызы бирдян сорушду:
– Сиз ня эшитмисиниз, ня эшитмисиниз?
– Аслиндя эля бир шей эшитмямишям. Анджаг буну билирям ки, бу иш
лап дюзялибмиш, анджаг гызын олмясиня гёря баш тутмамышдыр, хям дя
онларын эвлянмяси ханым Зарнитсынанын хеч уряйиндян дейилмиш... Бир
дя дейирляр ки, гыз хеч гяшянг дейилмиш, йяни дейирляр ки, хятта чиркин-
миш... озю дя хястя имиш... бир дя ки... гярибя имиш... амма дейясян, бязи
йахшы джяхятляри вармыш. Мютляг онун бязи йахшы джяхятляри олмалы имиш,
йохса хеч бир шей баша дюшмяк олмаз... хеч бир шей баша дюшмяк
олмаз... хеч бир джехиз дя йохмуш; бир дя ки, Родион беля шейи нязяря
алмазды... Умумиййятля беля шейдян чятин баш чыхармаг олур.
Авдотйа Романовна гысаджа деди:
– Мян аминям ки, о йахшы гызмыш.
– Аллаха агыр гетмясин, онда мян гызын олмясиня севиндим; анджаг
мян билмирям ки, онлардан хансы бир-бирини мяхв эдя билярди: Родйа
гызы, йа гыз Родйаны? – Пулхерийа Александровна бунунла сёзюня
йекун вурду; сонра Дунйайа баха-баха, дайана-дайана, эхтийатла
дюнян Родйа иля Лужин арасында баш верян ахвалаты йеня дя сорушмага
башлады; онун тез-ез Дунйайа бахмасы, гёрюнюр. Дунйанын хошуна
гялмирди.
Бу хадися ону хяр шейдян чох нарахат эдяряк горхудур, тяшвишя
салырды. Разумихин бу хадисяни бир даха бютюн тяфсилаты иля данышды, лакин
бу дяфя оз фикрини дя гейд этди: деди ки, Расколников Пйотр Петровичи
мюяййян бир мягсядля тяхгир этмишдир, – бу джяхятдян о мюгяссирдир;
онун хястя олмасыны да бу барядя чох аз узрлю хесаб этмяк олар.
Сонра да алавя этди:
– О хяля хястялянмямишдян аввял бу фикря гялмишди.
Пулхерийа Александровна дярдли-дярдли:
– Мян дя беля гюман эдирям, – деди.
Лакин Разумихин бу дяфя Пйотр Петрович хаггында беля эхтийатла,
хятта эля бил ки, хёрмятля данышмасы ону чох тяяджджюбляндирди. Бу,
Авдотйа Романовнаны да чох тяяджджюбляндирмишди.
– Демяк, сиз Пйотр Петрович хаггында бу фикирдясиниз? – Пулхерийа
Александровна буну сорушмагдан озюню сахлайа билмяди.
Разумихин гяти бир ифадя вя хярарятля:
– Гяляджякдя сизин гызынызын ари оладжаг бир адам хаггында мян айры
фикирдя ола да билмярям, – дейя джаваб верди, – Мян буну анджаг бош бир
нязакят учюн демирям, она гёря дейирям ки... она гёря дейирям ки...
лап эля анджаг она гёря дейирям ки... Авдотйа Романовна озю кёнюллю
олараг бу адамы озюня лайиг билиб сечмишдир. Дюнян мян онун
хаггында эля налайиг сёзляр сёйлясям дя... буну она гёря сёйлямишдим
ки, дюнян мян биабырджасына сярхошдум, бир дя ки... агылсыздым; бяли,
агылсыздым, дяли олмушдум, тамамиля... эля иш тутдугума гёря бу гюн
хяджалят чякирям!..
Разумихин гызарыб сусду. Авдотйа Романовна да гызарды, анджаг
хеч бир сёз демяди. Лужиндян сёхбят ачыландан бяри о бирджя кялмя дя
данышмамышды.
Лакин Пулхерийа Александровна, гёрюнюр, онун кёмяйи олмадан
гяти бир сёз демяйя тяряддюд эдирди. Няхайят, дили долаша-долаша,
гызына баха-баха деди ки, бу саат бир шей сон дяряджя дюшюндюрюр...
– Билирсинизми, Дмитри Прокофич... Дунечка, мян Дмитри Прокофичля
лап ачыг данышаджагам...
Авдотйа Романовна гяти бир ифадя иля деди?
– Албяття, ана джан, эля дя лазымдыр.
Пулхерийа Александровна тяляся-тяляся:
– Мясяля белядир, – деди. – Она оз дярдини сёйлямяйя иджазя верил-
мишди, бунунла да санки онун узяриндян агыр бир йюк гётюрюлмюшдю. –
Дюнян биз Пйотр Петровичя бура гялдийимизи хябяр вермишдик; буна
джаваб олараг бу гюн сяхяр тездян ондан бир кагыз алдыг. О, неджя ки вяд
этмишди, – гяряк дюнян вагзала бизим габагымыза гяля иди, амма о оз
йериня бир лакей гёндярмишди; лакей бизя бу мехманхананын йерини вя
йолуну гёстяряджякди; Пйотр Петрович тапшырыбмыш бизя десин ки, бу гюн
сяхяр о озю бизим йанымыза гяляджяк. Амма бу гюн сяхяр биз ондан бу
кагызы алдыг... Йахшысы будур, буну сиз озюнюз охуйун; бурада бир
мясяля вар, о мяни чох нарахат эляйир... Сиз озюню бу саат бунун ня
мясяля олдугуну гёряджяксиниз... Дмитри Прокофич, сиз бу барядя оз
фикринизи мяня ачыг сёйлярсиниз! Сиз Родйанын хасиййятиня хамыдан
йахшы бялядсиниз вя хамыдан йахшы мясляхят веря билярсиниз. Сизя
хябярдарыг эляйирям ки, Дунечка лап илк аддымдан хяр шейи хялл этмиш-
дир, анджаг мян, мян хяля билмирям ки, неджя эляйим, буна гёря дя...
сизи гёзляйирдим.
Разумихин кагызы ачыб охумага башлады; кагызда дюнянки гюнюн
тарихи йазылмышды.
“Хёрмятли ханым Пулхерийа Александровна, сизя бир шейи билдирмяйи
озюмя шяряф хесаб эдирям: мян гёзлянилмяйян бир сябябя гёря сизи
дебаркадердя гаршылайа билмядийимдян, эйни мягсядля чох дирибаш бир
адамы гёндярмяли олдум, хям дя тяхирясалынмаз сенат ишляриня гёря вя
сизин оглунузла, Авдотйа Романовнанын ися гардашы иля оладжаг аиляви
гёрюшюня мане олмамаг учюн сабах сяхяр дя сизинля гёрюшмяк шяря-
финдян озюмю мяхрум эдирям. Сизин йаныныза гялиб, сизин мянзилиниздя,
сизя тязим этмяк шяряфи ися анджаг сабах, сяхяр вахты, дюз саат сяккиздя
мяня мюйяссяр оладжагдыр; эйни заманда, джясарят эдиб сиздян аджизаня
вя хям дя тякидля хахиш эдирям ки, бизим умуми гёрюшюмюздя Родион
Романович иштирак этмясин, чюнки дюнян о хястя икян гедиб она баш
чякяндя, о хеч мисли гёрюлмямиш тярздя вя нязакятсизликля мяни тяхгир
этди; бир дя ки, мялум мясяля хаггында шяхсян сизя сёйлямяйя зярури вя
асаслы изахатым вар вя бу барядя сизин шяхсян оз фикринизи билмяк истя-
йирям. Бунунла бярабяр бир шейи дя габагджадан сизя билдирмяйи озюмя
шяряф хесаб эдирям: Агяр мяним хахишимя рягмян Родион Романовичя
орада раст гялсям – дярхал орадан узаглашмага мяджбур оладжагам,
онда даха тягсири мяндя гёрмяйин. Буну ися бир шейи нязяря алараг йа-
зырам: мян ора гедяндя Родион Романович эля бярк хястя гёрюндюйю
халда, ики саатдан сонра бирдян-биря сагалыр, демяли, мадам ки о
хяйятдян чыха билир – онда сизин дя йаныныза гяля биляр. Буну ися мян оз
гёзюмля гёрмюшям: ат басмыш вя бундан да олмюш бир аййашын мянзи-
линдя, Родион Романович онун чох пис ахлаглы гызына, мейити дяфн этмяк
бяханясиля, дюнян ийирми беш манат верди ки, бу мяни сон дяряджя
тяяджджюбляндирди, чюнки мян билирдим ки, сиз буну неджя бир чятинликля
йыгмысыныз. Бунунла мян иззятли Авдотйа Романовнайа олан хюсуси
хёрмятими гейд эдир вя хахиш эдирям ки, сизин хягир гулунуз олан
П.Лужинин сядагятли вя эхтираманя хисслярини гябул эдясиниз”.
Пулхерийа Александровна аз гала аглайараг деди:
– Дмитри Прокофич, инди мян ня эдим? Мян Родйайа неджя дейим
ки, гялмясин? О дюнян неджя инадла Пойтр Петровичин рядд эдилмясини
тяляб эдирди, анджаг инди онун озюнюн гябул эдилмямясини тяляб эдирляр!
Эшится, о озю гясдян гяляджяк, онда... ня оладжаг?
Разумихин дярхал вя сакитджя деди:
– Авдотйа Романовна неджя гят эляйибся – эля дя эдин!
– Ах, илахи! О дейир ки... о хеч билирсиниз ня дейир... мягсядини дя
ачыб мяня демир! О дейир, йахшы олар ки, йяни йахшы олмаг мясяляси
дейил, ня учюнся, мютляг лазымдыр ки, Родйа да бу гюн саат сяккиздя
гясдян гялсин, онлар мютляг бир-бирини гёрсюнляр... Мян истяйирям ки,
кагызы она хеч гёстярмяйям, сизин васитянизля эля бир кяляк гурам ки,
Родйа гялмясин... чюнки о чох асябидир... Бир шейи дя мян хеч баша
дюшмюрям: о олян аййаш кимдир, о гыз кимдир, неджя олуб ки, Родйа
бютюн пулуну она вериб... О пулу ки...
Авдотйа Романовна алавя этди:
– О пулу ки, сиз бу гядяр мюсибятля дюзялтмишдиниз, ана джан!
Разумихин далгын халда деди:
– Дюнян о озюндя дейилди. Агяр сиз дюнян онун ашханада няляр
данышдыгыны билсяйдиниз... лап агыллы данышса да... Бяли! Дюнян биз эвя
гяляндя о догрудан да бир олю хаггында мяня няся дейирди, анджаг мян
онун сёзюндян бирджя кялмя дя баша дюшмядим... Аслиндя мян озюм
дя дюнян...
– Ана джан, йахшысы будур ки, биз озюмюз онун йанына гедяк; сизи
инандырырам ки, онда биз ня эдяджяйимизи о саат гёряджяйик. Бир дя даха
вахтдыр. – О бойнундакы зяриф Венедик зянджириндян асылмыш, айниндяки
гейиминя гятиййян уймайан гёзял гызыл саатына бахараг хяйяджанла
деди: – Ах! Саат он биря ишляйир!
Разумихин дюшюняряк оз-озюня деди: “Нишанлысы багышлайыб”.
Пулхерийа Александровна тяшвиш ичиндя ал-айага дюшдю:
– Ах, вахтдыр!.. Вахтдыр, Дунечка, вахтдыр! Сонра эля биляр ки, онун
дюнянки сёзюня бизим аджыгымыз тутуб, она гёря дя беля геджя гедирик.
Ах, илахи!
Пулхерийа Александровна буну дейяряк мантилйасыны чийниня атыб,
шлйапасыны башына гойду. Дунечка да гейинди. Онун алджяйи няинки кёх-
ня иди, хятта йыртыгды. – Разумихин буну гёрдю. Лакин бу касыбджасына
гейим онларын хяр икичиня хюсуси бир мязиййят верирди: бу ися хямишя
касыбджасна гейинмяйи баджаран адамларда олур. Разумихин бёйюк бир
мяфтуниййятля Дунечкайа бахыр, ону апарыб отюряджяйи иля фяхр эдирди.
О дюшюняряк оз-озюня дейирди: “хябсханада оз джорабларыны
йамайан кралича о анда, хям дя ан бёйюк тянтяняли вя дябдябяли
вахтларында даха артыг асил краличайа охшайырды”.
Пулхерийа Александровна хяйяджанла деди:
– Илахи! Хеч мяним агылма гялярди ки, мян оз оглумла, мяним
азиз, истякли оглум Родйа иля гёрюшмякдян горхаджагам – неджя ки, инди
горхурам!.. – О чякиня-чякиня Разумихиня бахыб алавя этди: – Дмитри
Прокофич, мян горхурам.
Дунйа ону опяряк деди:
– Горхмайын, ана джан, йахшысы будур она инанын.
Йазыг арвад хяйяджанла деди:
– Ах, илахи! Мян дя инанырам, амма бютюн геджяни йатмамышам!
Онлар кючяйя чыхдылар.
– Билирсян, Дунечка, сяхяря йахын бир аз гёзюмя йуху гетмишди ки,
бирдян ряхмятлик Марфа Петровна йухума гирди... башдан-айага аг
геймишди... йахынлашыб алимдян тутду, озю ися мяня бахыб башыны йел-
ляйирди, эля дя аджыглы йелляйирди ки, эля бил мяни мязяммят эдирди... Гё-
рясян, бу хейирдирми? Ах, илахи! Дмитри Прокофич, сиз хяля билмирсиниз:
Марфа Петровна олюб!
– Йох, билмирям: хансы Марфа Петровна?
– Гяфилдян олдю! Тясяввюр эдин ки...
Дюнйа сёзя гарышды:
– Сонра данышарсыныз, ана джан; ахы хяля Дмитри Прокофич билмир ки,
Марфа Петровна кимдир.
– Ах, билмирсиниз? Эля билирдим ки, ону таныйырсыныз. Дмитри Про-
кофич, сиз мяни багышлайын: бу бир-ики гюндя мян лап аглымы итирмишям.
Дюзю, мян сизи гёйдяндюшмя бир мяляк хесаб эдирям, она гёря дя
аминдим ки, бу шейляр сизя чохдан мялумдур. Мян сизи лап оз
адамымыз хесаб эдирям... Беля данышдыгым учюн аджыгыныз тутмасын. Ах,
илахи! Сизин саг алинизя ня олуб? Азилиб?
Разумихин севиняряк мызылданды:
– Бяли, азилиб.
– Хярдян мян чох урякдян данышырам, она гёря дя Дунйа мяним
сяхвими дюзялдир... Аман Аллах, гёр Родйа неджя баладжа отагда йаша-
йыр! Гёрясян, инди о йухудан дурубму? О арвад да, онун мянзил сахи-
бяси, о дахманы отаг хесаб эляйир! Мяня бахын, сиз дейирсиниз ки, о оз
уряйиндякини ачыб демяйи хошламыр, онда, бялкя, мян дя оз... йерсиз
сёзляримля... онун зяхлясини тёкдюм?.. Дмитри Прокофич, онунла неджя
данышмагы бялкя сиз мяня ойрядясиниз!.. Билирсинизми, инди мян лап
озюмю итирмишям.
– Агяр гёрсяниз ки, о уз-гёзюню гырышдырыр – онда ондан чох шей
сорушмайын; хюсусиля онун озюню неджя хисс этдийини чох сорушмайын,
буну хошламыр.
– Ах, Дмитри Прокофич, ана олмаг ня чятин шеймиш! Будур, бу да
хямин пиллякян... Ня пис пиллякяндир!
Дунйа она мехрибанлыг эдяряк деди:
– Ана, сизин рянгиниз дя гачыб... сакит олун, азизим! – Сонра, гёзляри
парылдайа-парылдайа алавя этди: – О сизи гёрмяйиня хяля бир севин-
мялидир дя, амма сиз озюнюзя беля азаб верирсиниз...
– Дайанын, гойун мян габагджадан гедиб бахым, гёрюм айылыб йа йох.
Разумихин гетди, гадынлар да йаваш-йаваш онун ардынджа йухары галх-
мага башладылар Дёрдюнджю мяртябяйя чатанда гёрдюляр ки, мянзил са-
хибясинин гапысы бир баладжа аралыдыр, ичяридян бир джют ити, гара гёзляр онлара
бахыр. Бахышлар бир-бириня раст гяляндя гапы бирдян ортюлдю, озю дя эля
бярк ортюлдю ки, Пулхерийа Александровна диксинди вя аз галды ки, чыгырсын.
УЧ.
Онлар Расколниковун отагына гиряндя, Зосимов шян-шян чыгырараг:
– Йахшыдыр, йахшыдыр! – деди.
Он дягигя варды ки, о гялиб диванда, дюнянки йериндя отурмушду.
Расколников да диванын о бири башында отурмушду; о тамам гейинмишди,
хятта ал-узюню йахшыджа йумуш, башыны дя сялигя иля дарамышды: чохданды
онда бу сялигя гёрюнмюрдю. Отаг о саат долду; лакин Настасйа йер
олмаса да, онларын ардынджа озюню ичяри салыб гулаг асмага башлады.
Расколников догрудан да йахшы иди; хюсусиля дюнянкиня гёря о
саглам гёрюнюрдю; анджаг бянизи чох солгун, озю дя далгын вя тутгун
иди. Уздян о йараланмыш, йа да бярк агры дуйан бир адама охшайырды:
гашлары чатылмыш, додаглары бир-бириня сыхылмыш, гёзляри баладжа шишмишди.
О чох аз, хям дя кёнюлсюз данышырды, эля бил ки, данышмага чятинлик чя-
кир, йа да бир вязифя йериня йетириди; бязян онун хярякятляриндя бир
тяшвиш гёрюнюрдю.
Онун, алиня сарынмыш бир саргысы, йа тафтадан тикиляряк бармагына
тахылмыш бир кяфрями чатышмырды, онлар олсайды, о тамамиля, мясялян, йа
бармагы лёккюрдяйяряк агрыйан, йа али йараланан, йа да башга бир йери
зядялянян адама бянзярди.
Пулхерийа Александровна вя Авдотйа Романовна ичяри гиряндя
Расколниковун солгун вя тутгун узюня санки бир анлыга ишыг чёкдю;
лакин бу онун узюндяки ифадяйя аввялки кядяр вя далгынлыг йериня,
даха дярин бир изтираб алавя этди. Онун узюндяки ишыг тез сёндю, лакин
изтираб галды вя тязя ишя башлайан гяндж бир хяким хявясиля оз хястясини
мюшахидя вя тядгиг эдян Зосимов хейрятля гёрдю ки, Расколников
анасынын вя баджысынын гялмясиня севинмяди, санки онун гялбиндя бир-
ики саат агыр азаба дёзмяк гятиййяти амяля гялди, чюнки бу азабдан
джан гуртармаг даха мюмкюн дейилди. О сонра гёрдю ки, сёхбят заманы
сёйлянилян хяр кялмя санки хястянин бир йарасына тохунур, она азаб
верирди, эйни заманда Зосимов дюнян ан хырдаджа сёздян аз гала мо-
номанын бу гюн озюню аля алмасына, оз хисслярини гизлядя билмясиня
хейрят этди.
Расколников мехрибанлыгла анасыны вя баджысыны опяряк деди:
– Бяли, инди озюм дя гёрюрям ки, йахшыйам. – Онун бу мехрибан-
лыгы Пулхерийа Александровнаны чох севиндирди, онун узю ачылды. Сонра
Расколников Разумихиня сары дёндю, достджасына онун алини сыхараг
алавя этди:
– Буну мян дюнянки кими демирям.
Зосимов гадынларын гялмясиня чох севинди, чюнки бурада отурдугу
он дягигя ичярисиндя о, оз хястясиля данышмаг мянтигини итирмишди.
– Мян хятта она бу гюн чох тяяджджюб этдим. Беля гется, уч-дёрд
гюндян сонра лап аввялки кими олар, йяни бир ай, йа ики ай, йа да лап уч
ай бундан габаг неджя идися – эля! Бу ахы онда чохдан башланыбмыш,
сонра йаваш-йаваш артмышдыр... эля дейилми? – Сонра о, хяля дя Раскол-
никову бир шейля асябиляшдиряджяйиндян горхараг, эхтийатла гюлюмсяйиб
алавя этди: – Бойнунуза алын ки, озюнюз дя бялкя гюнахкар имишсиниз!
Расколников сойуг бир халда:
– Чох ола биляр, – деди.
Зосимов бундан даха да хявясляняряк, сёзюня давам этди:
– Мян она гёря дейирям ки, сизин тамамиля сагалмагыныз инди,
асасян, анджаг сизин озюнюздян асылыдыр. Инди даха сизинля данышмаг
мюмкюн олдугундан, мян истярдим ки, бир шейи сизя тялгин эдям: сизин
хястялийинизин амяля гялмясиня тясир гёстярян илк, неджя дейярляр, асас
сябябляри мютляг рядд этмяк лазымдыр, онда сагаларсыныз, йохса даха
да пис олар... Мян бу илк сябяблярин нядян ибарят олдугуну билмирям,
амма онлар сизя гяряк мялум олсун. Сиз агыллы адамсыныз, хям дя ал-
бяття, озюнюзю мюшахидя этмишсиниз. Мяня эля гялир ки, сизин кефсиз-
лийинизин башланмасы – гисмян университетдян чыхдыгыныз вахта тясадюф
эдир. Сиз гяряк ишсиз галмайасыныз, бир шейля мяшгул оласыныз; буна гёря
дя зяхмят вя гаршыйа гойулан мёхкям мягсяд, мяня эля гялир ки,
сизя чох кёмяк эдя биляр.
Зосимов оз агыллы нясихятлярини гисмян дя гадынлара тясир багыш-
ламаг учюн сёйлямишди; лакин о сёзюню гуртардыгдан сонра Раскол-
никовун узюня бахды вя онун узюндя гяти бир истехза гёрдю – бу ону
албяття бир аз пярт эляди. Лакин бу истехза бир анда гёрюнюб йох олду.
Пулхерийа Александровна, сёйлядийи бу сёзляр учюн, хюсусиля дюнян
геджя мехманханайа гялмяси учюн, эля о саат Зосимова тяшяккюр этди.
Расколников санки тяшвишя дюшяряк сорушду:
– Неджя, геджя дя о сизин йаныныза гетмишди? Демяли, сиз дя йолдан
сонра йатмамысыныз?
– Ах, Родйа, бу анджаг саат икийя кими олмушду. Биз хеч эвдя дя
саат икидян тез йатмырдыг.
Расколников бирдян гашгабагыны тёкюб, гёзлярини йеря дикяряк сё-
зюня давам этди:
– Мян дя хеч билмирям она неджя тяшяккюр эдим. – Сонра Зосимова
сары дёняряк алавя этди: – Сиз пул мясялясини рядд этдиниз, – буну сёй-
лядийим учюн мяни багышлайын, – беля олдугу халда мян билмирям ня
этмишям ки, сиз мяня беля хюсуси бир диггят йетирисиниз! Буну гятиййян
баша дюшмюрям... бу... бу хятта мяня агыр гялир, она гёря агыр гялир ки,
бу айдын дейил: мян сизя ачыг дейирям.
Зосимов вар гюджюню топлайараг гюлдю:
– Сиз асябиляшмяйин. Эля фярз эдин ки, сиз мяним мюалиджя этдийим
биринджи хястясиниз; тязя ишя башлайан хякимляр мюалиджя этдикляри илк
хястяляри оз овладлары кими севирляр. Хятта эляляри дя вар ки, аз галырлар
онлара вурулсунлар. Ахы мяним мюалиджя этдийим хястяляр чох дейил.
Расколников Разумихини гёстяряряк алавя этди:
– Хяля мян буну демирям: бу мяним дярдими чох чякиб, амма
тяхгирдян башга мяндян бир шей гёрмяйиб.
Разумихин чыгырды:
– Ай йалан дейир ха! Бу гюн сян хисся гапылмысан, нядир?
О, даха диггятли олсайды гёрярди ки, бурада гятиййян хисся гапылмаг
йохдур, бялкя тамамиля башга бир шей вар; Авдотйа Романовна ися
буну гёрмюшдю: о диггятля вя тяшвишля гардашына бахырды.
Расколников сёзюня давам эдяряк, сяхярдян ойряндийи дярсини
сёйляйирмиш кими деди:
– Ана джан, сизин барядя мян бир шей демяйя беля джюрят этмирям.
Дюнян сиз бурада мяним йолуму гёзляркян ня гядяр азаб чяк-
мисниз... буну мян анджаг бу гюн аз-чох тясяввюр эляйя билдим.
Расколников буну дейяряк, бирдян динмяз халда вя гюлюмсяйяряк
алини баджысына узатды. Лакин бу дяфя онун гюлюшюндя сямими бир хисс
ифадя олунурду. Дюнйа севиня-севиня вя бёйюк бир миннятдарлыгла она
сары узанан али дярхал тутуб бярк-бярк сыхды. Дюнянки сёз-сёхбятдян
сонра о биринджи дяфя иди ки, баджысына мехрибанлыг эдирди. Пулхерийа Алек-
сандровна онларын диниб-данышмадан гяти олараг барышдыгыны гёрюб,
дуйдугу фяряхдян вя хошбяхтликдян гюлюмсяди.
Разумихин хяр шейи бёйюдян бир адам иди, о сярт хярякятля стулда
дёняряк пычылдады:
– Бах, буна гёря дя мян онун хятрини истяйирям! Онда беля шейляр
олур!..
Пулхерийа Александровна дюшюняряк оз-озюня дейирди: “Гёр ня
йахшы да чыхыр! Гёр онда неджя няджибаня хиссляр вар! Дюнян баджысы иля
олан анлашылмазлыгы гёр о неджя садя, неджя нязарятля йолуна гойду, озю
дя ня иля: беля бир вахтда алини она узатды, она мяхяббятля бахды... Гёр
онун ня гёзял гёзляри вар, узю дя гёр ня гёзялдир!.. О хятта Дунеч-
кадан да гяшянгдир... Лакин, илахи, айниндяки костйум гёр ня кёкдядир,
гёр о ня пис гейинмишдир! Афанаси Ивановичин дюканындакы Васйа да
бундан йахшы гейинир! Бу саат эля истярдим ки, гедиб ону гуджаглайым...
аглайым – анджаг горхурам, горхурам... Илахи, гёр о неджядир! Гёр о не-
джя мехрибанджа данышыр, амма горхурам! Ахы мян нядян горхурам?..”
Бирдян о, оглунун сёзюня джаваб вермяйя тялясяряк деди:
– Ах, Родйа, хеч инанмазсан ки, дюнян биз Дунечка иля мян
неджя... бядбяхт идик? Инди даха бунлар кечиб гетди, гуртарды, инди биз
хамымыз йеня дя хошбяхтдик, – данышмаг олар. Тясяввюр эля ки, биз аз
гала вагондан бирбаш бура гачырдыг ки, сяни гуджаглайыб багрымыза
басаг; бу арвад... хя, бурададыр ки! Хош гёрдюк, Настасйа! Бирдян бу
бизя деди ки, сян гара гыздырма ичиндя йатырсан, озю дя индиджя, хяким-
дян гизлин, хушсуз халда кючяйя гачмысан, адамлар да сяни ахтармага
гедиб. Онда биз ня кёкя дюшдюк – буну сян аглына гятиря билмязсян.
О саат мяним йадыма поручик Потанчиков дюшдю, о, бизим танышды,
атанын досту иди; о сянин йадына гялмяз, Родйа, о да гара гыздырма
ичиндя эля сянин кими эвдян гачыр, хяйятдя гуйуйа дюшюр; ону анджаг
ертяси гюн ордан чыхара билирляр. Сянин баряндя бизим аглымыза даха
пис-пис шейляр гялди. Истядик йюйюрюб Пйотр Петровичи ахтарыб тапаг, хеч
олмаса онун кёмяйиля... она гёря ки, биз ахы тякдик, – лап тякдик, –
Пулхерийа Александровна бу сёзляри дярдли-дярдли сёйляркян бирдян
дурухду: йадына дюшдю ки, “хамы тамамиля хошбяхт олса да”, Пйотр
Петрович хаггында данышмаг хяля горхулудур.
Расколников мызылдайараг:
– Хя, хя... бу хеч йахшы олмайыб... – деди. Лакин буну о эля далгын
вя лагейд халда деди ки, Дунечка тяяджджюбля она бахды.
Расколников няйи ися йадына салмага чалышараг алавя этди:
– Мян йеня бир шей демяк истяйирдим... Хя, ана джан, сян дя Ду-
нечка, риджа эдирям, эля билмяйин ки, мян бу гюн озюм сизин йаныныза
гетмяк истямирдим, аввял сизин гялмяйинизи гёзляйирдим...
Пулхерийа Александровна да буна тяяджджюб эдяряк хяйяджанла деди:
– Родйа, сян ня данышырсан!
Дунечка дюшюняряк оз-озюня деди: “Бу нядир, бу сёзляри о озюня
бордж билдийи учюнмю дейир?! Хям барышыр, хям узр истяйир, эля бил ки,
рясми гуллугуну йериня йетирир, йа да ойряндийи дярси тякрар эдир...”
– Йухудан айылан кими гетмяк истядим, анджаг палтарым мяни
лянгитди; дюнян йадымдан чыхды, она... Настасйайа дейям ки, ганы
йусун... Анджаг индиджя гейинмишям.
Пулхерийа Александровна тяшвишя дюшдю:
– Ган? Неджя ган?
– Эля шей дейил... нарахат олмайын. Ган ондандыр ки, дюнян ахшам
мян бир аз хушсуз халда долашанда колйаска басмыш бир адама раст
гялдим... бир мямура...
Разумихин онун сёзюню кясди:
– Хушсуз халда? Бяс бютюн бу шейляр сянин йадындадыр ки?
Расколников хюсуси бир гайгы иля она джаваб веряряк деди:
– Догрудур, хяр шей йадымдадыр, хятта ан хырдаджа тяфсилатына гядяр
йадымдадыр, анджаг гял ки, мян нийя эля эляйирдим, ора нийя гетмишдим,
нийя о сёзляри данышырдым – буну йахшы баша сала билмирям!
Зосимов сёзя гарышды:
– Бу гярибя бир халдыр. Гёрюрсян ки, адам бязян иши усталыгла, чох
хийлягярликля йериня йетирир, амма онун хярякятлярини идаря эдян шей,
хярякятлярин башлангыджы позулмуш олур, бунлар мюхтялиф хястя тяяссю-
ратдан асылыдыр. Адам эля бил ки, йухудадыр.
Расколников: “Амма бурасы йахшыдыр ки, о мяни аз гала дяли хесаб
эляйир”, – дейя дюшюндю.
Дунечка тяшвиш ичиндя Зосимова бахараг деди:
– Бу хал саглам адамларда да олур.
Зосимов:
– Бу чох догру фикирдир, – дейяряк онун сёзюню тясдиг этди. – Бу
мянада догрудан да хамы, хям дя чох тез-тез дяли кими олур; анджаг
бурада хырдаджа бир фярг вардыр: дяли дейилян “хястяляр” башгаларындан
бир гядяр чох агылларыны итирмиш олурлар, буна гёря дя бу фярги мютляг
гёрмяк лазымдыр. Амма бурасы догрудур ки, там ахянгдар адам чох
аздыр; он минлярджя йа бялкя йюз минлярджя адамлардан бири беля ола
биляр, о да чох зяиф бир шякилдя...
Севдийи мёвзу атрафында бошбогазлыг эдян Зосимовун эхтийатсыз-
лыг эдяряк, агзындан гачырдыгы “дяли” сёзюню эшидяндя хамы уз-гёзюню
гырышдырды. Расколников санки сёхбятя ахямиййят вермяйяряк далгын
бир халда отурмушду; онун солгун додагларында гярибя бир тябяссюм
варды. О ня барядя ися дюшюнмякдя давам эдирди.
Разумихин тез чыгырды:
– Йахшы, о колйаска басан адам неджя олду? Мян сянин сёзюню
кясдим!
Расколников санки йухудан айылды:
– Ня? Хя... ону эвляриня гятирмяйя кёмяк эдирдим, онда устюм
гана батды... Ана джан, йери гялмишкян гой бир шейи дя дейим: дюнян
мян хеч багышланмайан бир иш тутмушам: йягин ки, онда мяним аглым
устюндя дейилмиш... о пулу ки, мяня гёндярмишдиниз – дюнян мян онун
хамысыны дяфн учюн онун арвадына... вердим... Инди о дул галмышдыр, озю
вярямлидир, бядбяхт бир гадындыр... уч хырдаджа йетими вар, адждырлар...
Эвляри бомбошдур... Бир дя бир гызы вар... Онлары гёрсяйдиниз, бялкя сиз
дя верярдиниз... Амма мяним бу пулу вермяйя хаггым йох иди, буну
бойнума алырам; мян билирдим ки, сиз ону ня чятинликля йыгмысыныз...
Башгасына кёмяк этмяк учюн аввял гяряк адамын вердийи шейя хаггы
ола, йохса: “Джревез, джхиенс, си воус н`етес пас джонтентс!”
Кёпякляр, агяр наразысынзса гябярин! (франсджа).
Расколников гюлдю. – Белядирми, Дунйа?
Дунйа гяти бир ифадя иля:
– Йох, эля дейил, – дейя джаваб верди.
Расколников она аз гала нифрятля бахараг вя истехза иля гюлюм-
сяйяряк деди:
– Ба! Сян дя... мюяййян ниййятля данышырсан! Мян буну баша дюш-
мяли идим... Йахшы да, чох гёзял, сянин учюн йахшы олар... Эля бир сяр-
хядя чыхарсан ки, ону кечмясян – бядбяхт оларсан... – Сонра о гейри-
ихтийари олараг сёхбятя уймасындан наразы галыб асяби халда алавя этди:
– Аслиндя бунлар хамысы бош-бош шейлярдир! – О сярт вя кясик-кясик
данышараг: – Мян анджаг буну демяк истяйирдим ки, анаджан, сиздян узр
истяйирям! – дейя сёзюню битирди.
Пулхерийа Александровна бундан севиняряк:
– Родйа, – деди, – бу ня сёздюр, дейирсян?! Мян аминям ки, сян
ня элясян, хамысы гёзялдир!
Расколников сюни тябяссюмля:
– Сиз буна амин олмайын! – деди.
Хамы сусду. Бютюн бу сёхбятдя, хамынын бирдян сусмасында, Рас-
колниковун анасы вя баджысы иля барышмасында, онун узр истямясиндя
няся бир гяргинлик варды, хамы да буну хисс эдирди.
Расколников алтдан-алтдан анасына вя баджысына бахараг фикирляширди:
“Эля бил ки, онлар мяндян горхурлар..” Догрудан да, Пулхерийа Алек-
сандровна сусдугджа даха чох горхурду.
Расколниковун фикриндян беля бир шей кечди:
“Амма, узагдан-узага онлары неджя севирдим...”
– Билирсян, Родйа, Марфа Петровна олюб! – дейя Пулхерийа
Александровна бирдян диллянди.
– Хансы Марфа Петровна?
– Ах, йохса йадындан чыхыб: Марфа Петровна Свидригайлова! Онун
барясиндя мян сяня чох йазмышдым.
Расколников бирдян йухудан айылмыш кими хярякятя гялди.
– Хя-я-я, йадымдадыр... Олюб, дейирсян? Ах, догрудан да? Дог-
рудан олюб? Нядян олюб?
Онун бу мясяля иля марагланмасы Пулхерийа Александровнаны
юрякляндирди:
– Гяфилдян олдю, тясяввюр эляйирсян! О гюн ки, мян сяня мяктуб
гёндярмишдим, – эля хямин гюн! Онун олюмюня дейясян, хямин о
дяхшятли адам сябяб олмушдур – фикир верирсян дя! Дейирляр ки, ону
бярк дёймюшдюр!
Расколников баджысына сары дёняряк сорушду:
– Мягяр онлар бир-бириля йола гетмирдиляр?
– Йох, йола гедирдиляр. Арвады иля о хямишя сябирля ряфтар эдирди,
хятта нязакятля доланырды. Бир чох мясялялярдя хятта гядяриндян артыг
она гюзяштя гедирди... озю дя дюз йедди ил... Сонра неджя олдуса бирдян
сябри тюкянди...
– Агяр о йедди ил таб гятирибся, демяк о гядяр дя дяхшятли адам
дейил! Дунечка, сян дейясян ону хаглы хесаб эляйирсян?
Дунйа аз гала сарсылараг деди:
– Йох, йох, о чох дяхшятли адамдыр! Ондан даха дяхшятли адам хеч
тясяввюр эдя билмярям! – О гашларыны чатараг фикря гетди.
Пулхерийа Александровна тяляся-тяляся сёзюня давам этди:
– Бу ахавалат сяхяр чагы олмушду. Марфа Петровна эля о саат тап-
шырыр ки, атлары гошсунлар, – нахардан сонра дярхал шяхяря гедяджякмиш,
чюнки о беля халларда хямишя шяхяря гедирмиш. Дейирляр ки, о чох иштах-
ла нахар эляйир...
– Дёйюлдюйю халда?
– Бу онун адяти имиш... хямишя беля эляйирмиш; нахарыны йейян кими,
геджикмямяк учюн, дярхал чиммяйя гедир... О озюню чиммякля
мюалиджя эдярди. Орада сойуг бир булаг вар, о хяр гюн орада чимярмиш;
эля ки суйа гирир – о саат ону ифлидж вурур!
Зосимов:
– Албяття вурар! – деди.
– Ари ону бярк дёйюбмюш?
Дунйа йериндян диллянди:
– Бунун ахы ня фярги вар!
Бирдян Расколников асяби халда вя эля бил ки, хеч гёзлянилмядян деди:
– Ня ися! Ана джан, сизин дя беля бош шейи данышмага хявясиниз вар.
Пулхерийа Александровна бирдян агзындан гачыртды:
– Ах, азизим, билмирдим ахы даха ня барядя данышым...
Расколников пис-пис гюлюмсяйяряк:
– Бу нядир, – деди, – йохса сиз хамыныз мяндян горхурсунуз?
Дунйа гардашынын узюня сярт бахараг:
– Бяли, – деди, – бу догрудан да белядир! Анам хятта пиллякяня
айаг гойанда горхудан хач вурурду.
Расколниковун узюндя асяби бир ифадя гёрюндю.
Пулхерийа Александровна озюню итирди:
– Ах, Дунйа, сян ня данышырсан! Родйа, сян аллах аджыгланма... Сян
ахы буну нийя дедин, Дунйа! Догрудан да, мян бура гяляндя бютюн
йол узуну вагонда фикирляширдим ки, биз неджя гёрюшяджяйик, олан шейляри
бир-биримизя неджя данышаджагыг... озюм дя эля хошбяхт идим ки, йолу
неджя гялдийими дя хеч билмядим! Гёр мян ня дейирям! Мян инди дя
хошбяхтям. Дунйа, сян нахаг йеря... Мян эля бирджя буна гёря хош-
бяхтям ки, Родйа, сяни гёрюрям...
Расколников анасынын узюня бахмадан онун алини сыхды, чякиня-
чякиня мызылдады:
– Йахшы, йахшы, ана джан, хяля вахтымыз вар, дойунджа данышарыг!
Буну дейяркян о бирдян озюню итирди, рянги гачды; бу йахында хисс
етдийи дяхшятли бир дуйгу йеня дя, олюм сачан гасырга кими, онун
гялбиндян отюб кечди; бирдян йеня дя бир шей тамамиля айдын олду: о
индиджя чох пис бир йалан деди, о няинки онларла даха хеч дойунджа даныша
билмяйяджяк, о даха хеч кясля, хеч вахт хеч бир шей хаггында даныша
билмяйяджяк... Бу азабвериджи фикрин тясири о гядяр бёйюк иди ки, о бир
анлыга озюню унутду, йериндян галхды, хеч кяся бахмадан отагдан
чыхмаг истяди.
Разумихин онун голундан тутуб:
– Ня олду? – дейя чыгырды.
Расколников йеня дя отуруб динмяз атрафына бахмага башлады;
хамы тяяджджюбля она бахырды.
Бирдян о хеч гёзлянилмядийи халда бяркдян:
– Нийя ахы сиз хамыныз беля гямгинсиниз? – деди – Адам дарыхыр!
Бир шей данышын да! Беля отурмагдан ахы ня чыхар?! Ди данышын да! Баш-
лайаг сёхбятя... йыгышмышыг, хамымыз да сусуруг... Хя, данышын гёряк!
Пулхерийа Александровна хач вурараг деди:
– Шюкюр Аллаха! Мян эля билдим ки, о йеня дя дюнянки кими ола-
джаг...
Авдотйа Романовна шюбхя иля сорушду:
– Родйа, ня вар?
Расколников:
– Хеч, бир шей йадыма дюшдю, – дейяряк гюлдю.
Зосимов дивандан галхараг мызылданды:
– Бир шей йадына дюшюбся онда эйби йохдур. Йохса мян дя эля
билдим ки... Вахтдыр, мян гяряк гедям; бялкя йеня гялдим... агяр эвдя
олса...
О, баш айяряк отагдан чыхды.
Пулхерийа Александровна:
– Ня гёзял адамдыр! – деди.
Расколниковда индийя гядяр гёрюнмямиш фёвгяладя бир джанланма
амяля гялди, бу хисс иля дя о, гёзлянилмядийи халда, тез-тез данышараг
деди:
– Хя, чох гёзял, чох йахшы, биликли, агыллы бир адамдыр. Азарлама-
мышдан аввял ону мян харадаса гёрмюшям, анджаг харада гёрдюйюм
йадымда дейил... Амма гёрмюшям... – Разумихин гёстяряряк алавя
этди: – Бах, бу да йахшы адамдыр. – Сонра баджысына сары дёнюб: – Дунйа,
о сянин хошуна гялирми? – дейя сорушду вя бирдян няйя ися гюлдю.
Дунйа:
– Чох хошума гялир, – деди.
Разумихин йаманджа утаныб гызарды.
– Эх, сян ня... хейвяря шейсян! – дейиб стулдан галхды.
Пулхерийа Александровна азджа гюлюмсяди, Расколдников гяхгяхя
иля гюлдю.
– Хара гедирсян?
– Мян дя гедирям... ишим вар.
– Ишин-задын йохдур, гетмя! Зосимов гетди, сян дя гяряк гедясян?
Гетмя... Саат нечядир? Он икидир? Дунйа, ня баладжа саатын вар! Нийя
хамыныз йеня дя сусдунуз? Бирджя эля мян данышырам!..
Дунйа:
– Буну Марфа Петровна багышлайыб, – деди.
Разумихин оз-озюня деди: “Демяли, нишанлысы багышламайыб!” вя
нядянся севинди.
Расколников:
– Эля билдим Лужин багышлайыб, – деди.
– О хяля Дунечкайа хеч бир шей багышламайыб.
Расколников анасына бахараг бирдян деди:
– Хя-я-я! Йадыныздадырмы, ана джан, мян ахы бир гызы севирдим,
эвлянмяк истяйирдим. – Пулхерийа Александровна сёхбятин хеч гёзля-
нилмядян бу йеря гялиб чыхмасына, оглунун сёзюндяки ифадяйя хейрят
этди.
– Ах, азизим, йадымдадыр!
Пулхерийа Александровна Дунечкайа вя Разумихиня бахды.
Разумихин санки бирдян йеня дя фикря далараг гёзлярини йеря дикди:
– Хя!.. Сизя инди мян ня данышым ахы?! Озюмюн дя йадымда аз шей
галыб. О хястя бир гыз иди; лап хястя иди; дилянчиляря сядягя вермяйи
хошларды; хямишя дя монастыра гетмяк арзусунда иди. Бир дяфя буну
мяня данышанда аглады, гёзляриндян йаш сел кими ахды; хя, хя...
йадымдадыр. Озю эйбяджяр бир гызды... Онда мян ону нийя севирдим –
валлах хеч озюм дя... О устялик чолаг да олсайды, донгар да олсайды,
бялкя мян ону даха артыг севярдим... (Расколников далгын-далгын
гюлюмсяди). Бяли... бу, бахар сайыгламасына бянзяр бир шейди...
Дунечка хяйяджанла деди:
– Йох, бу анджаг бахар сайыгламасы дейилмиш.
Расколников диггятли вя гяргин нязярля баджысына бахды, лакин онун
сёзлярини эшитмяди, йа да бу сёзлярин мянасыны баша дюшмяди.
Пулхерийа Александрованын гялби риггятя гялмишди.
– Сян инди дя ону севирсян?
– Онуму? Индидями? Ах, хя... сиз ону дейирсиниз? Йох! Инди эля бил
ки, бунлар хамысы о дюнйада олмушдур... Озю дя лап чохдан... Бирдя ки,
атрафымызда олан бютюн ишляр дя эля бил бу дюнйада баш вермир...
Расколников диггятля онлара бахды.
– Сизин эля озюнюз дя... эля бил сизя мян мин верст узагдан
бахырам... – Сонра о наразы халда алавя этди: – Бир дя ахы нийя биз бу
барядя данышырыг?! Буну сорушмаг няйя лазым? – О дырнагларыны
чейняйя-чейняйя йеня дя фикря гетди.
Пулхерийа Александровна бу агыр сюкуту позараг:
– Родйа, – деди, – сянин отагын ня писдир, лап табута охшайыр. Мян
аминям ки, сянин беля малхулйачы олмагынын йарысы бу отагдандыр.
Расколников далгын халда:
– Отагмы? Бяли, отаг да чох сябяб олмушдур... – деди. – Мян дя бу
барядя фикирляшмишям... – Бирдян о гярибя бир халда гюлюмсяйяряк
алавя этди: – Ана джан, инди ня гярибя бир фикир сёйлядиниз, билсяйдиниз...
Бир аз да кечсяйди, бу мяджлис, уч илдян сонра онун гёрюшюня гялян
анасы, баджысы, хырдаджа бир мясяля хаггында да урякдян данышмага
имкан вермяйян бу аиля сёхбяти онун учюн дёзюлмяз бяр шей оларды.
Лакин эля бир тяхирясалынмаз мясяля варды ки, хяр неджя олса, ону
мютляг бу гюн хялл этмяк лазым иди – бу гюн сяхяр йухудан айыланда
о буну гят этмишди. Инди ися о бунун учюн фюрсят дюшдюйюня севинди.
– Билирсян ня вар, Дунйа, – дейяряк о джидди вя сойуг бир ифадя иля
сёзя башлады. – Мян, албяття, дюнянки сёхбят учюн сяндян узр истяйи-
рям; бунунла беля бир шейи сяня хатырлатмагы йеня дя озюмя бордж
билирям: мян, сёйлядийим асас мясялядян дёнмюрям. Йа мян, йа
Лужин! Гой мян аджлаф олум, амма сян аджлаф олмамалысан! Гой ики-
миздян биримиз аджлаф олаг! Сян Лужиня аря гетсян – мян о андан даха
сяни озюмя баджы хесаб этмяйяджяйям.
Пулхерийа Александровна кядярля сяслянди:
– Родйа! Родйа! Бу эля сянин дюнян дедийин сёздюр дя! Бир дя ахы
нийя сян озюня аджлаф дейирсян, мян буна дёзя билмирям! Дюнян дя эля
дейирдин...
Дунйа да сойуг вя гяти бир ифадя иля:
– Гардаш, бу мясялядя сянин сяхвин вар, – деди. – Мян бютюн
геджяни фикирляшмишям вя сянин сяхвинин нядян ибарят олдугуну ахтарыб
тапмышам. Мясяля бурасындадыр ки, сянин зяннинджя гуйа мян озюмю
кимяся, кимдян отрюся гурбан верирям! Бу гятиййян беля дейил! Мян
анджаг озюм учюн аря гедирям, чюнки мяним оз вязиййятим агырдыр; бир
дя ки, албяття, анама, сяня хейирли ола билсям, буна чох севинярям;
анджаг бу мясяля мяним гярарымда асас йер тутмур...
Расколников хирсиндян дырнагыны чейняйяряк уряйиндя деди:
“Йалан дейир! Йекябаш! Башгасына хейирхахлыг этмяк истядийини
бойнуна алмаг истямир! Бир тякяббюря бах! Ох, алчаг тябиятли адамлар!
Онларын севгиси дя нифрятя бянзяйир. Ох, мян... онларын хамысына неджя
нифрят эдирям!”
Дунечка сёзюня давам эдяряк деди:
– Сёзюн гысасы, мян Пйотр Петровичя аря гедирям, она гёря ки, ики
мюсибятдян йюнгюлюню сечирям. О мяндян ня гёзляйирся – мян онун
хамысыны намусла йериня йетиряджяйям, демяли, мян ону алдатмырам...
Нийя сян инди эля гюлюмсядин?
Дунйа да гызарды, онун гёзляри гязябля парылдады.
Расколников истехза иля гюлюмсяйяряк сорушду?
– Хамысыны йериня йетиряджяксян?
– Мюяййян дяряджяйя гядяр. Пйотр Петровичин элчилик гайдасы вя
хюсюсиййятляри о саат мяня гёстярди ки, она ня лазымдыр. О, албяття, оз
гядрини билир, бялкя дя хяддиндян артыг озюня гиймят верир, лакин мян
юмид эдирям ки, о мяним дя гядрими биляджякдир... Сян йеня няйя
гюлюрсян?
– Бяс сян йеня дя нийя гызардын? Сян йалан дейирсян, баджы, сян
биля-биля йалан дейирсян, озю дя анджаг гадынлыг инадына гёря...
истямирсян мяним габагымда озюню сындырасан... Сян Лужиня хёрмят
бясляйя билмязсян: мян ону гёрмюшям, онунла сёхбят элямишям.
Демяли, сян озюню пула сатырсан, буна гёря дя сян алчаг иш тутурсан;
мян дя севинирям ки, сян хеч олмаса гызара билирсян!
Дунйа бютюн сойугганлыгыны итиряряк чыгырды:
– Догру данышмырсан, мян йалан демирям!.. Мян билсям ки, о
мяним гядрими билмир, мяня хёрмят элямир – мян она аря гетмярям:
мян гяти инанмасам ки, она хёрмят эляйя билярям – она аря гет-
мярям! Хошбяхтликдян, мян буна гяти инана билярям, озю дя лап эля
бу гюн! Бу джюр аря гетмяк ися сянин дедийин кими алчаглыг дейил! Эля
тутаг ки, сян хаглысан, эля тутаг ки, мян догрудан да беля бир алчаг иш
тутмагы гят этмишям – мянимля беля данышмагын инсанфсызлыг дейилми?
Нийя сян мяндян гяхряманлыг тяляб эдирсян, – беля бир гяхряманлыг
бялкя дя хеч сянин озюндя йохдур!? Бу залымлыгдыр, зоракылыгдыр! Агяр
мян бирисини мяхв этмяли олсам – анджаг озюмю мяхв эляджяйям...
Мян хяля хеч кясин башыны кясмямишям! Мяня нийя эля бахырсан?
Нийя эля рянгин гачды? Родйа, сяня ня олду? Родйа, азизим!
Пулхерийа Александровна хяйяджанла деди:
– Аман Аллах! Ахырда эля элядин ки, о байылды!
– Йох, йох... бош шейдир... хеч ня йохдур! Башым бир баладжа гиджялди.
Байгынлыг дейил... Сиз дя бу байгынлыгдан тутуб дурмусунуз!.. Беля!
Хя... мян ня демяк истяйирдим? Хя: сян она хёрмят эдя биляджяйиня,
хям дя онун... сяня гиймят веряджяйиня... бу гюн неджя инана билярсян.
Сян ахы беля дедин? Сян, дейясян, бу гюн – дедин? Йа бялкя мян пис
эшитдим?
Дунечка:
– Анаджан, – деди, – Пйотр Петровичин мяктубуну гардашыма гёс-
тярин.
Пулхерийа Александровна алляри ася-яся мяктубу оглуна верди.
Расколников бёйюк бир марагла мяктубу алды. Анджаг мяктубу ачмаз-
дан аввял тяяджджюбля Дунйайа бахды.
Бирдян онун аглына йени бир фикир гялмиш кими йаваш-йаваш деди:
– Гярибядир, мян ахы нядян отрю беля фикри орталыга атмышам?! Бу
хай-кюй ахы нядян отрюдюр? Мяня ня – кимя истяйирсян гет!
О эля бил уряйиндя данышырды, амма эля данышырды ки, онун дедийини
эшитмяк олурду; сонра о чятиня дюшмюш кими, бир мюддят баджысына бахды.
Няхайят, мяктубу ачды; онун узюндя хяля дя гярибя бир тяяджджюб
аламяти варды. Сонра йаваш-йаваш вя диггятля мяктубу охумага
башлады; ону ики дяфя охуду. Пулхерийа Александровна тяшвиш ичиндя иди;
хамы ня ися бир шей оладжагыны гёзляйирди.
Расколников бир гядяр дюшюндюкдян сонра мяктубу анасына веря-
ряк, хеч кяся мюраджият этмядян деди:
– Бу мяним учюн чох тяяджджюблюдюр: ахы о иш адамыдыр, – вякилдир,
данышанда да... ада иля данышырды, амма гёр неджя савадсыз йазыр.
Хамы йериндян тярпянди; хеч кяс ондан беля бир шей гёзлямирди.
Разумихин бирдян:
– Онлар хамысы беля йазырлар, – деди.
– Йохса сян охумусан?
– Охумушам.
Пулхерийа Александровна утана-утана:
– Родйа, биз гёстярдик, – деди, – биз... байаг онунла мясляхят-
ляширдик...
Разумихин онун сёзюню кясди:
– Аслиндя бу мяхкямя услубудур. Хяля инди дя мяхкямя кагыз-
лары беля йазылыр.
– Мяхкямя? Бяли, догрудан да мяхкямя услубудур... ишгюзар-
джасына йазылыб... чох да эля савадсыз йазылмайыб, анджаг адяби дейил...
ишгюзарджасына йазылыб!
Дунйа гардашынын бу йени ифадя тярзиндян инджийяряк:
– Пйотр Петрович гара пула охудугуну хеч гизлятмир дя. – деди, –
хятта озю озюня йол ачмасы иля дя фяхр эдир.
– Йахшы да, агяр фяхр эдирся, демяли, фяхр этмяли бир шей вар, мян
этираз элямирям. Баджы, сян дейясян, бютюн мяктубдан беля бир йюнгюл
нятиджя чыхардыгыма инджидин, эля фикирляшдин ки, аджыгымдан сяни сындырмаг
учюн гясдян беля бош шей хаггында данышдым. Аксиня, бу услуб мяся-
лясиля алагядар олараг мяним аглыма бир шей гялди, бу хеч дя мянасыз
шей дейил. Мяктубда беля бир ифадя вар, йазыр ки: “тягсири озюнюздя
гёрюн”; бу чох мюхюм вя айдын бир сёздюр; бундан башга хядя-горху
да вар: йазыр ки, “о гялся мян дярхал гедяджяйям”. Бу гетмяк хядя-
горхусу – сизин хяр икинизи атыб гетмяк хядя-горхусудур: озю дя инди,
эля бир вахтда ки, о сизи чагырыб Петербурга гятирмишдир. Йахшы, сян неджя
билирсян; агяр Лужинин мяктубунда олан беля бир ифадя иля, бах, бу
йазсайды (о Разумихини гёстярди), йа Зосимов йазсайды, йа бизим
биримиз йазсайдыг – онда бу джюр инджимяк олардымы?
Дунечка джанланараг:
– Йо-ох, – деди. – Мян бунун хяддиндян артыг садялёвхджясиня
ифадя олундугуну чох йахшы баша дюшдюм, хям дя бялкя онун йазы
йазмагда али йохдур... Гардаш, сян буну йахшы дедин. Мян хеч
гёзлямирдим ки...
– Бу, мяхкямя гайдасы иля ифадя олунмушдур; мяхкямя гайдасы
иля айры джюр йазмаг олмаз, буна гёря дя бялкя о озю истяйиндян кобуд
чыхмышдыр. Мян сяни бир мясялядя дя бир гядяр дилхор эляйяджяйям, бу
мяктубда бир ифадя дя вар, бу мяним хаггымда бёхтандыр, озю дя чох
алчагджасына бёхтандыр. Дюнян пулу мян ари олмюш, дярд ичиндя богулуб
галан вярямли бир гадына вердим, озю дя “мейити дяфн этмяк бяха-
нясиля” дейил, догрудан да дяфн учюн вердим, хям дя онун йаздыгы –
“пис ахлаглы” гызына дейил, о дул галмыш арвадын озюня вердим (о гызы
омрюмдя мян биринджи дяфя гёрюрдюм). Мян бу шейлярдян гёрюрям ки,
о мяни лякялямяк, сизинля далашдырмаг истямиш вя буна чох тяляс-
мишдир. Бу мясяля дя йеня мяхкямя гайдасы иля, йяни оз мягсядини
чох айдын бюрузя вермякля, чох садялёвхджясиня бир тялясикликля ифадя
олунмушдур. О, агыллы адамдыр, лакин агыллы хярякят этмяк учюн йалныз
агыз кифайят дейил. Бу шейляр хамысы о адамын ким олдугуну гёстярир...
Мян гюман этмирям ки, беля бир адам сянин гядрини билсин... Бунлары
сяня анджаг нясихят учюн дейирям, чюнки урякдян сяня йахшылыг арзу
эдирям...
Дунечка джаваб вермяди; о хяля сяхярдян гяти гярара гялмишди; о
анджаг ахшамы гёзляйирди.
Пулхерийа Александровна онун бирдян-биря беля ишгюзар бир ифадя
иля данышмасындан даха артыг нарахат олараг сорушду:
– Родйа, сян бяс ня гярара гялирсян?
– Бу ня сёздюр: “Ня гярара гялирсян”?
– Пйотр Петрович йазыр ки, сян гяряк ахшам бизим йанымыза гялмя-
йясян, агяр гялсян... о гедяджяк... Сян инди... буна ня дейирсян?
– Аввяла, Пйотр Петровичин бу тяляби агяр сизи тяхгир этмирся – буну
сиз хялл эдирсиниз, икинджиси дя, агяр Дунйаны тяхгир этмирся – Дунйа хялл
эдир, мян йох. – Сонра о сойуг бир ифадя иля алавя этди: – Мян дя сизин
учюн неджя йахшыса, эля элярям.
Пулхерийа Александровна тез деди:
– Дунечка хялл эляйиб, мян дя онунла тамам разыйам.
Дунйа:
– Родйа, – деди, – мян бу гярара гялмишям ки, сяндян хахиш эдим,
тякидля хахиш эдим ки, мютляг бизим бу гёрюшюмюзя гялясян. Гяляр-
сянми?
– Гялярям.
Сонра о Разумихиня дёняряк деди:
– Сизин дя саат сяккиздя бизя гялмяйинизи хахиш эдирям. Анаджан,
мян ону да чагырырам.
Пулхерийа Александровна:
– Лап йахшы да эдирсян, Дунйа джан, – деди. – Сиз неджя гят элямиш-
синизся – гой эля дя олсун. Мяним озюм учюн дя рахат олар; мяним
икиюзлюлюк элямякдян, йалан демякдян хошум гялмир, сёзюн
догрусуну данышарыг, бу йахшыдыр... Пйотр Петровичин истяйир аджыгы гялсин,
йа гялмясин!
ДЁРД.
Бу анда гапы йавашджа ачылды, отага, горха-горха атрафына баха-
баха бир гыз гирди. Хамы тяяджджюб вя марагла она сары дёндю. Раскол-
ников илк бахышда ону танымады. Гялян Софйа Семйоновна Марме-
ладова иди. Расколников дюнян ону биринджи дяфя гёрмюшдю; лакин эля бир
вахтда, эля бир шяраитдя, эля бир палтарда гёрмюшдю ки, онун хяйалында
тамамиля башга бир гызын суряти галмышды. Инди ися бу – касыбджасына вя
абырлы палтар геймиш бир гызды; хяля чох джаванды, лап йенийетмя гыза
охшайырды; гёрюнюшю хяйалы вя абырлы иди; узюндя айдын, лакин эля бил ки,
бир аз уркяк бир ифадя варды. Айниня чох садя бир эв палтары геймиш, ба-
шына дябдян дюшмюш, кёхня шлйапа гоймушду; анджаг алиндя – дюнянки
кими – чятир варды. Отагын адамла долу олдугуну гёрюб няинки утанды,
хятта лап озюню итирди, баладжа ушаг кими горхду, гайыдыб гетмяк истяди.
Расколников онун гялмясиня сон дяряджя тяяджджюб этди:
– Ах... сизсиниз... – деди вя бирдян пярт олду.
Эля о саат онун фикриня гялди ки, анасы иля баджысы Лужинин мякту-
бундан аз да олса бу “пис ахлаглы” гызын ким олдугуну билирляр. Индиджя
о Лужинин йаздыгы бёхтана гаршы этираз этмишди, демишди ки, бу гызы мян
биринджи дяфя иди гёрюрдюм; инди ися бу гыз озю гялмишдир. Бир шей дя
онун йадына дюшдю: о ахы Лужинин “пис ахлаглы” сёзюня гятиййян этираз
этмямишди. Бу айдын олмайан шейляр бир анда онун хяйалындан кечди:
Лакин гыза диггятля баханда гёрдю ки, бу алчалдылмыш инсан даха артыг
алчалдылмышдыр, – вя бирдян она йазыгы гялди. Гыз горхудан гачмаг
истяйяндя эля бил ки, онун гялби алт-юст олду.
Расколников бахышлары иля ону дайандырараг тяляся-тяляся деди:
– Мян хеч гёзлямирдим ки, сиз гяляджяксиниз. Илтифат буйурун, айля-
шин. Сиз йягин Катерина Ивановнанын йанындан гялмисиниз. Багышлайын,
орада йох, бах, бурада отурун...
Разумихин Расколниковун уч стулундан бириндя, гапы агзында
отурмушду; Сонйа ичяри гиряндя йериндян галхыб она кечмяйя йол вер-
ди. Расколников аввял она отурмаг учюн диванда, Зосимовун отурду-
гу йери гёстярди; лакин диванын йох йахын адамлар отурдугу йер, хям дя
оз йатагы олдугуну дюшюняряк гыза тез Разумихинин стулуну гёстярди.
Разумихини Зосимовун отурдугу йердя, диванын удж тяряфиндя отур-
дараг деди:
– Сян бурада отур.
Сонйа отуруб, хям Пулхерийа Александровнайа, хям дя Дунйайа
горха-горха бахды; горхусундан о аз галырды тир-тир ассин. Айдын гёрю-
нюрдю ки, о озю дя бу адамларла неджя бир йердя отура билдийини баша
дюшмюр. Буну тясяввюр эдяряк о эля горхду ки, дярхал йериндян галхды
вя озюню тамамиля итиряряк Расколникова сары дёнюб дили тутула-тутула
деди:
– Мян... мян... бир дягигляйя гялдим, багышлайын, сизи нарахат эт-
дим. Мян Катерина Ивановнанын тяряфиндян гялмишям. Онун гёндяр-
мяйя айры адамы йох иди. Катерина Ивановна сиздян чох хахиш эдир ки,
сабах хюзря гялясиниз, сяхяр... гюнорта дуасына... Митрофанийевскя...
сонра да бизя... онун йанына... эхсана... Бу онун учюн шяряфдир...
Катерина Ивановна тапшырды ки, сиздян хахиш эляйим.
Сонйанын дили тутулараг сусду.
Расколников да йериндян галхды:
– Чалышарам, мютляг... мютляг... – Онун да дили тутулур, сёзюню та-
мамлайа билмирди. Бирдян о алавя этди: – Илтифат буйурун, айляшин, сизя
сёзюм вар. Риджа эдирям, бялкя сиз тялясирсиниз, илтифат буйурун, вахты-
ныздан икиджя дягигя мяня багышлайын...
Расколников буну дейиб стулу онун алтына чякди. Сонйа йеня
отурду, йеня дя горха-горха, тяляся-тяляся, озюню итирмиш халда Пул-
херийа Аленксандровнайа вя Дунйайа бахды, бирдян башыны ашагы дикди.
Расколниковун солгун узю гызарды; онун эля бил бютюн бядяни сар-
сылды; гёзляри парылдады.
Гяти вя инадкар бир ифадя иля:
– Ана джан, бу Сонйа Семйоновна Мармеладовадыр, – деди, – о
бядбяхт Мармеладовун гызыдыр: дюнян ону мяним гёзюмюн габагын-
да атлар басыб азмишди, буну сизя демишдим...
Пулхерийа Александровна Сонйайа бахыб азджа гёзлярини сюздю. О,
Родйанын мейдан охуйан инадкар бахышлары гаршысында озюню итирся дя
– бу зёвгдян сёзюню мяхрум эдя билмяди. Дунечка гёзлярини бу йа-
зыг гызын дюз узюня зилляйяряк, джидди бир халда, диггятля, хям дя хей-
рятля она бахырды. Сонйа онун хаггында верилян мялуматы эшидяряк йе-
ня дя башыны йухары галдырды, лакин аввялкиндян даха чох озюню итирди.
Расколников тез она сары дёндю:
– Мян сиздян бир шейи сорушмаг истяйирям: бу гюн орада неджя
кечди? Сизи нарахат эляйян олмады ки?.. Мясяля, полис дяфтярханасы
тяряфиндян...
– Хейр, бир шей олмады... Ахы лап айдын иди ки, о неджя олюб; нарахат
элямядиляр; анджаг кирайянишинляр аджыгланырлар...
– Нийя?
– Она гёря ки, мейит эвдя чох галыб... ахы инди истидир, бюркюдюр...
она гёря дя бу гюн ахшам устю гябристанлыга апараджаглар, сабаха кими
орада килсядя галаджаг. Катерина Ивановна аввял истямирди, инди озю дя
гёрюр ки, айры джюр мюмкюн дейил...
– Демяли бу гюн?
– Бяли, Катерина Ивановна сабах килсяйя тяшриф гятирмяйинизи, сонра
да онун эвиня хюзря гялмянизи хахиш эдир.
– Хюзр сахлайыр?
– Бяли. О мяня тапшырмышдыр ки, сизя чох-чох тяшяккюр эляйим...
дюнян бизя кёмяк этдийиниз учюн... сизин кёмяйиниз олмасайды, ону
басдырмага пул олмазды.
Бирдян онун додаглары вя чяняси титряди, лакин о озюню аля алараг
гёзлярини йеря дикди.
Сёхбят арасында Расколников диггятля Сонйайа бахырды. Онун чох
арыг, солгун, бир аз узунсов узю, узунсов чяняси, баладжа сиври бурну
варды. Она хятта гяшянг демяк олмазды; лакин онун чох айдын, мави
гёзляри варды; бу гёзляр парылдайанда онун узюня эля хош, эля мехрибан
бир ифадя верирди ки, адамы гейри-ихтийари олараг озюня джязб эдирди.
Бундан башга онун узюндя вя бядяниндя башга бир хюсусиййят дя
варды: онун он сяккиз йашы олса да, о хяля лап йенийетмя гыза, баладжа
гыз ушагына бянзяйирди, бу хятта онун бязи хярякятляриндя гюлмяли бир
шякилдя ифадя олунурду.
Расколников сёхбяти тякидля давам этдиряряк сорушду:
– Бу аз пул Катерина Ивановнайа чатдымы ки, о хяля хюзр дя вермяк
истяйир?..
– Табут лап ади бир табут оладжаг... Хяр шей дя эля... уджуз баша
гяляджяк... Биз Катерина Ивановна иля бютюн хярджи хесаб элядик, беля ки,
хюзр учюн дя пул галыр... Катерина Ивановна чох истяйир ки, беля олсун.
Олмаз ахы... бу онун учюн тясяллидир... сиз билирсиниз о неджя адамдыр...
– Баша дюшюрям, баша дюшюрям... Адбяття... Мяним отагыма ня
бахырсыныз? Анам да дейир ки, бу отаг табута охшайыр.
Бирдян Сонечка бяркдян пычылдайараг тез-тез:
– Сиз дюнян бютюн пулунузу бизя вердиниз! – деди вя йеня дя башыны
ашагы дикди.
Онун додаглары вя чяняси йеня дя титряди. Расколниковун бу касыб
хяйаты лап байагдан ону хейрятя салмышды, инди ися бу сёзляр онун аг-
зындан оз-озюня чыхмышды. Хамы сусду. Дунечканын гёзляри парылдады,
Пулхерийа Александровна Сонйайа хятта мехрибанлыгла бахды.
О йериндян галхараг деди:
– Родйа, биз, албяття бир йердя нахар эляйяджяйик. Дунечка, ге-
дяк... Родйа, сян дя бир аз гедиб гязяйдин, узанайдын... Анджаг тез
гял... Биз сяни чох йордуг, горхурам ки...
Расколников йериндян галхараг тяляся-тяляся:
– Хя, хя, гялярям, – деди. – Анджаг ишим дя вар...
Разумихин тяяджджюбля Расколникова бахараг чыгырды:
– Йохса сиз бир йердя нахар элямяйяджяксиниз?
– Родйа, сян ня данышырсан?
– Хя, хя, гялярям, албяття, албяття... Сян ися бир дягигялийя гал.
Ана джан, о ки сизя хяля лазым дейил. Йа бялкя мян ону сиздян айырырам?
– Ах, йох, йох! Дмитри Прокофич, сиз дя нахара гялярсинизми? Илтифат
буйурун!
Дунйа да хахиш этди:
– Риджа эдирям, гялин.
Разумихин онлара баш айди вя севинджиндян узю гюлдю. Лакин бирдян
хамы бир анлыга, гярибя бир халда утанды.
– Алвида, Родйа, йяни худахафиз, “ялвида” демяйи хошламырам.
Алвида, Настасйа... Ах, йеня “ялвида” дедим...
Пулхерийа Александровна истяди Сонечкайа да баш айсин, анджаг
буна маджал тапмады, тяляся-тяляся отагдан чыхды.
Лакин Дунйа санки оз нёвбясини гёзляйирди вя анасынын ардынджа
Сонйанын йанындан кечяндя она чох диггятля – хёрмят вя нязакятля
баш айди. Сонечка озюню итирди, о да тяляся-тяляся, уркяк бир халда
Дунйайа баш айди, хятта онун узюндя хястя бир хиссин ифадяси гёрюндю,
санки Дунйанын гёстярдийи нязакят вя диггят она азаб вя изтираб
вермишди.
Расколников анджаг дяхлиздя чыгырараг деди:
– Дунйа, саглыгла гал! Хеч олмаса бир ал вер!
Дунйа мехрибанджа вя сыхыла-сыхыла она сары дёндю:
– Ал вердим дя, йохса йадындан чыхыб?!
– Ня олар ки! Бир дя вер!
Расколников онун бармагларыны бярк-бярк сыхды. Дунечка она
бахыб гюлюмсяди, гызарды, тез алини онун алиндян дартыб чыхартды, анасы-
нын далынджа гетди; Пулхерийа Александровна да нядянся озюню хошбяхт
хисс эдирди.
Расколников оз отагына гайытды, айдын бир нязярля Сонйайа бахыб деди:
– Бах, бу йахшы! Илахи, олюляря ряхмят эля, дирилярин омрюню узат!
Элями! Эля дейилми?
Расколниковун бирдян-биря эйни ачылмышды, Сонйа онун узюндя олан
бу дяйишиклийя тяяджджюбля бахырды. Расколников бир нечя ан динмяз, хям
дя диггятля Сонйайа бахды; бу гызын ряхмятлик атасынын онун хаггында
данышдыгы сёзляр сюрятля Расколниковун хяйалындан отюб кечди.
Пулхерийа Александровна кючяйя чыхан кими:
– Илахи! Дунечка! – деди. – Орадан гетдийимизя эля бил ки, севини-
рям, адам бир йюнгюллюк хисс эдир. Хеч дюнян вагонда мяним аглыма
гялярдим ки, буна да севиняджяйям?
– Ана джан, йеня дя сизя дейирям: о хяля хястядир. Мягяр буну
гёрмюрсюнюз? Бялкя дя бизим фикримизи чякдийи учюн хястялянмишдир.
Гюзяштя гетмяк лазымдыр; бир чох шейляри дя багышламаг олар.
Пулхерийа Александровна наразы халда онун сёзюню кясяряк одлу-
одлу деди:
– Амма сян гюзяштя гетмирдин! Билирсян, Дунйа, мян сизин хяр
икинизя бахырдым: сян эйнян онун сурятисян, озю дя уздян даха артыг
гялбян бир-биринизя охшайырсыныз, сиз хяр икиниз малхулйачысыныз, гара-
габагсыныз, тез аджыгланансыныз, хям тякяббюрлю, хям дя алиджя-
набсыныз... Дунечка, ахы ола билмяз ки, о худбин олсун?! Хя? Бу гюн
ахшам орада няляр оладжагыны фикирляшяндя лап уряйим дюшюр!
– Нарахат олмайын, ана джан: о шей ки, олмалыдыр – о оладжагдыр.
– Дунечка! Гёр биз ахы инди ня вязиййятдяйик! – Йазыг Пулхерийа
Александровна эхтийатсызлыг эдяряк бирдян деди: – Бирдян Пйотр
Петрович сёзюндян дёндю, онда неджя олар?
Дунечка сярт бир ифадя иля вя нифрятля деди:
– Онда даха эля адамын ня гиймяти олар!
Пулхерийа Александровна онун сёзюню кясяряк тяляся-тяляся:
– Биз инди йахшы элядик ки, онун йанындан гетдик, – деди. – О хараса
гедяджякди, тялясирди... Гой гязиб долансын... Хеч олмаса хава алсын...
отагы йаман бюркюдюр..., амма бурада ня хава вар ки, адам няфяс дя
алсын?! Бу кючяляр хяфянгсиз отаглара охшайыр. Илахи, бу неджя шяхярдир?!
Дайан, гырага чякил, басыб азярляр, няся гятирирляр! Фортепианодыр, апа-
рырлар... гёр адамы неджя итяляйирляр!.. О гыздан мян дя чох горхурам.
– Хансы гыздан, ана джан?
– О Софйа Семйоновнадан, индиджя гялди эй...
– Нийя?
– Дунйа, уряйимя беля дамыб... Инанырсанмы: о ичяри гирян кими о
саат мяним уряйимя гялди ки, асас мясяля, эля бурададыр...
Дунйа наразы халда:
– Бурада асас мясяля-зад йохдур! – деди. – Ана джан, сизин дя
уряйинизя гярибя шейляр гялир! Родйа анджаг дюнян онунла таныш олуб,
ичяри гиряндя хеч танымады да!
– Гёрярсян дя!.. О, мяни тяшвишя салыр, гёрярсян, гёрярсян! Эля дя
горхдум ки: мяня эля бахырды, эля бахырды... гёзляри эля иди ки... мян
гюджля йеримдя отурмушдум... Гярибядир: Пйотр Петрович онун
барясиндя гёр ня йазыр, Родйа ися ону бизя тягдим эдир, хяля бир сяня
дя тягдим эляди! Демяли, Сонйа онун учюн азиздир!
– Пйотр Петрович чох да йазыр! Бизим барядя дя дейирдиляр... Хяля
бир йазырдылар да... йадыныздан чыхыб нядир? Амма мян аминям ки, о...
чох гёзял гыздыр, бу дейилянляр хамысы бош-бош сёздюр!
– Аллах элясин, эля олсун!
Дунечка бирдян гяти деди:
– Пйотр Петрович йарамаз бир деди-годучудур!
Пулхерийа Александровна донуб галды. Онларын сёхбяти кясилди...
Расколников Разумихини пянджярянин габагына апарды:
– Билирсян ня вар, мяним сяня беля бир ишим дюшюб...
Сонйа тяляся-тяляся деди:
– Демяли, мян Катерина Ивановнайа дейим ки, сиз гяляджяксиниз... –
О баш айяряк гетмяк истяди.
– Софйа Семйоновна, биз дя бу саат гуртарырыг, бизим гизли бир
сёзюмюз йохдур, бизя мане олмурсунуз... Мян сизя бир-ики кялмя дя
сёз демяк истяйирям... Мясяля белядир, – дейяряк, о сёзюню
гуртармадан, Разумихиня сары дёндю: – Сян ону таныйырсан да... Ады
нядир?.. Хя, Порфири Петровичи?
– Неджя танымырам! Гохумумуздур! – Бирдян о бёйюк бир марагла
сорушду: – Ня вар ки?
– Инди о мясяляйя... о гарынын олдюрюлмяси мясялясиня, дюнян сиз
дединиз... о бахыр?
– Хя... сонра? – Разумихин бирдян гёзлярини бярялдиб тяяджджюбля
она бахды.
– О гиров гойанлары сорушурмуш. Мяним дя орада гиров гойдугум
шейляр вар; эля бир шей олмаса да, хяр халда баджымын узюйюдюр; мян
бура гяляндя баджым ону мяня багышламышды; бир дя ки, атадангалма
гюмюш саатдыр. Бунларын джямиси беш-алты манат гиймяти вар, анджаг
мяним учюн гиймяти чохдур: йадигардыр. Инди мян нейним? Мян
истямирям ки, о шейляр батсын, хюсусиля саат! Байаг Дунечканын
саатындан сёз дюшяндя мян эля горхурдум ки, дедим, бирдян анам
дейяр, сааты вер бахым... Атамдан саг-саламат галан бирджя будур. Ится
анам хястяляняр! Арваддыр да! Де гёрюм, инди мян нейним? Билирям
ки, полис дяфтярханасына мялумат вермяк лазымдыр. Порфиринин озюня
десян йахшы олмазмы, хя? Неджя билирсян. Мясяля тез хялл олунар. Инди
озюн гёряджяксян: анам лап нахара кими ону мяндян сорушаджаг!
Разумихин бёйюк бир хяйяджан ичиндя чыгырды:
– Хеч полис дяфтярханасы лазым дейил, мютляг Порфиринин йанына
гетмяк лазымдыр! Мян лап севиндим! Бурада ня вар ки! Бу саат гедяк;
ики аддымлыг йолдур, йягин эвдя олар.
– Лап йахшы... гедяк...
– О сянинля таныш олмагына чох, чох, лап чох шад оладжаг! Мян айры-
айры вахтда сянин баряндя она чох данышмышам... Дюнян дя данышырдым.
Гедяк! Демяли, сян гарыны таныйырдын? Беля де!.. Бу лап йахшы олду!..
Хя, Софйа Ивановна... Бу лап йахшы олду!
Расколников онун сяхвини дюзялтди:
– Софйа Семйоновна, бу мяним достум Разумихиндир, йахшы да
адамдыр...
– Сиз инди гетмяк истяйирсиниз... – Сонйа бу сёзляри дейяндя Разу-
михиня хеч бахмадыгы учюн даха артыг утанды.
Расколников:
– Гедяйин! – дейяряк гят этди. – Софйа Семйоновна, бу гюн сизя
гяляджяйям; анджаг мяня дейин гёрюм: сиз харада йашайырсыныз?
Расколников сёзюню чашдырмырды, анджаг эля бил ки, тялясир, Сонйа иля
гёз-гёзя гялмякдян чякинирди, Сонйа оз адресини верди вя бу заман
гызарды. Хамысы бир йердя отагдан чыхдылар.
Разумихин Расколниковун ардынджа пиллякяндян дюшяндя сорушду:
– Гапыны килидлямирсян?
– Мян хеч гапыны килидлямярям!.. – Сонра этинасыз бир халда алавя эт-
ди: – Ики илдир ки, эля хей гыфыл алмаг истяйирям. – Сонйайа сары дёнюб гюля-
гюля деди: – Килидлямяйя бир шейи олмайан адамлар – хошбяхт адамлардыр.
Кючяйя чыхыб дарвазанын агзында дайандылар.
– Софйа Семйоновна, сиз саг тяряфя гедяджяксиниз? Йахшы, сиз
мяним эвими неджя тапдыныз? – Расколников буну эля сорушду ки, эля бил
она тамам айры бир сёз демяк истяйирди. Расколников чох истяйирди ки,
онун сакит бахышлы, айдын гёзляриня бахсын, анджаг нядянся буна мю-
вяффяг ола билмирди...
– Сиз ахы дюнян Полечкайа адресинизи демишдиниз.
– Полйайа? Хя, хя... Полечкайа! О баладжа гыз... о сизин баджыныздыр?
Мян она адресими вермишдим?
– Йохса йадыныздан чыхыб?
– Йох... йадымдадыр...
– Ряхмятлик атамдан да о заман сизин баряниздя эшитмишям...
Анджаг онда сизин фамилийанызы билмирдим, хеч о озю дя билмирди... Ам-
ма инди гялдим... дюнян сизин фамилийанызы биляндян сонра... гялиб бу
гюн сорушдум: джянаб Расколников харада йашайыр?.. Хеч билмирдим ки,
сиз дя кирайянишинсиниз... Саг олун! Мян Катерина Ивановнанын йанына
гедирям...
Сонйа, няхайят, онлардан айрылдыгына сон дяряджя севинди; башыны
ашагы дикяряк, тяляся-тяляся гетди; о истяйирди ки, йолу мюмкюн гядяр
тез гетсин, няхайят тяк галсын, кючя иля гедя-гедя тяляся-тяляся, хеч
кяся бахмадан, хеч бир шейя ахямиййят вермядян дюшюнсюн, дейилян
хяр сёзю, бютюн вязиййяти хатырласын, тясяввюрюндя джанландырсын... О
хяля омрюндя беля бир шей хисс этмямишди. Онун гялбиндя танымадыгы,
билмядийи йени, думанлы бир алям догмушду. Бирдян онун йадына бир
шей дюшдю: ахы Расколников озю бу гюн онун йанына гялмяк истяйирмиш,
бялкя эля лап сяхяр, йа бялкя эля инди гялмяк истяйирмиш?!
О, горхмуш ушаг кими, кимяся йалварараг, уряк дёйюнтюсю иля
мызылдады:
– Анджаг бу гюн йох, сян аллах, бу гюн йох! Мяним йаныма... о
отага... о гёряджяк... Аман Аллах!
Албяття, бу заман о, чох сяй иля она гёз гойан, аддым-аддым ону
изляйян бир адамы гёря билмязди; бу адамы о танымырды. Сонйа дарваза-
дан чыхандан бу адам ону изляйирди. Разумихин, Расколников вя
Сонйа бир-ики кялмя сёз данышмаг учюн сякидя дайананда вя хямин
бу адам онларын йанындан кечяндя, бирдян, тясадюфи олараг, Сонйанын
дедийи сёзю эшидиб эля бил ки, диксинмишди; бу заман Сонйа демишди:
“мян сорушдум: джянаб Расколников харада йашайыр? О, бу уч адамын
учюня дя, хюсусиля, Сонйанын мюраджият этдийи Расколникова, джялд вя
диггятля бахмышды; сонра эвя бахыб ону да нишанламышды; бунлары о
гедя-гедя, бир анда этмишди; о озюню нязяря чарпдырмамага чалышараг,
адам гёзляйирмиш кими, йеришини йавашытды. О, Сонйаны гёзляйирди.
Няхайят, Сонйанын худахафизляшиб айрылдыгыны гёрдю, билди ки, инди о, оз
евиня гедяджякдир.
“О инди хара гедяджяк? О харада йашайыр? – Сонйанын узюню хатыр-
лайараг дюшюндю: – Ону мян харадаса гёрмюшям. Билмяк лазымдыр”.
Кючянин тининя чатанда йолун о бири тяряфиня кечди, дёнюб бахды,
гёрдю ки, Сонйа эля хямин йолла далдан гялир, хеч бир шейдян хябяри
йохдур. Тиня чатанда о да хямин кючяйя дёндю. О адам да, гёзюню
Сонйадан чякмядян, о бири сяки иля, Сонйанын ардынджа йолланды. Алли
аддыма гядяр йол гетдикдян сонра йеня дя кючянин о бири тяряфиня кеч-
ди, озюню гыза йетириб, онун ардынджа гетмяйя башлады: онларын арасында
беш аддым мясафя варды.
Бу, алли йашлы, долгун, энликюряк бир адамды; бойу ортадан бир аз
хюндюрдю, чийинляри саллагды, бу да ону бир аз донгар гёстярирди. О шыг
вя сялигяли гейинмишди, озю дя зяхмли бир ага кими бахырды. Алиндя
гяшянг бир ал агаджы варды: аддымыны атдыгджа агаджыны сякийя вурурду;
ялиня тязя алджяк тахмышды. Онун алмаджыглары чыхыг олан, энли узю чох
хош иди, хям дя Петербургда йашайан адамларын узю кими дейилди, тязя
вя тяравятли иди. Хяля чох сых олан ачыг сарышын сачына тязяджя дян дюш-
мюшдю. Кюряк кими салланан энли, сых саггалы сачындан да сарышынды.
Гёзляри мави, бахышы диггятли, сойуг вя далгын иди; додаглары гырмызы
иди. Умумиййятля бу, бядянджя чох йахшы галмыш бир адамды, озю дя
йашына гёря чох джаван гёрюнюрдю.
Сонйа гялиб канала чатанда эля олду ки, онлар сякидя йанашы гет-
мяйя башладылар. О адам Сонйайа бахды, онун дюшюнджяли вя далгын
олдугуну гёрдю. Сонйа йашадыгы эвя йахынлашыб дарвазайа сары дёндю,
о адам да, бир аз тяяджджюбля, онун ардынджа гетди. Сонйа хяйятя гириб
сага бурулду: бурадан онун отагына пиллякян галхырды. Гялян ага “Ба!”
дейиб мызылданды, Сонйанын ардынджа йухары галхмага башлады. Сонйа
ону анджаг инди гёрдю. О учюнджю мяртябяйя чыхыб дяхлизя сары дёндю,
нёмряли отагын зянгини вурду. Отагын гапысында тябаширля: “Дярзи
Копернаумов” сёзляри йазылмышды. Намялум адам бу гярибя тясадюфя
тяяджджюб эдяряк йеня дя: “Ба!” дейяряк мызылданды, йандакы,
нёмряли отагын зянгини вурду. Отагларын гапысы арасындакы мясафя алты
аддым оларды.
Намялум адам Сонйайа бахыб гюлдю:
– Сиз Копернаумовун йанында олурсунуз? О дюнян мяним жилетими
тикмишди. Мян дя бурада, сизинля йан-йана ханым Реслих Хертруд
Карловванын мянзилиндя йашайырам. Ня гярибя тясадюф!
Сонйа диггятля она бахды.
Намялум адам даха артыг севиняряк сёзюня давам этди:
– Гоншуйуг. Мян джямиси уч гюндюр шяхярдяйям. Йахшы да, хялялик
худахафиз!
Сонйа джаваб вермяди. Гапы ачылды, о да тез ичяри гирди. О нядянся
утанырды вя эля бил ки, горхмушду...
* * *
Разумихин Расколниковла бярабяр Порфиригиля гедяндя бярк хяйя-
джанлы иди.
О бир нечя дяфя тякрар эдяряк деди:
– Гардаш, бу лап йахшы олду! Мян севинирям! Севинирям!
Расколников дюшюняряк оз-озюня деди: “Сян ахы няйя севи-
нирсян?”
– Мян хеч билмирдим ки, сян дя гарынын йанында гиров гоймусан...
Бир дя ки... бир дя ки... бу чохдан олуб? Йяни сян онун йанында чохдан
олмусан?
“Бу ня садялёвх ахмагдыр!”
Расколников айаг сахлайыб буну хатырламага башлады:
– Чохданмы?.. Дейясян, олюмюндян ики-уч гюн габаг онун йанына
гетмишдим. – Сонра тяляся-тяляся вя гиров гойдугу шейлярин дярдиня
галараг тез алавя этди: – Мян бу саат шейляри гери алмага гетмирям ки!
Мяним джямиси бир манат гюмюш пулум вар... бу да ондан олду ки,
дюнян мяним о лянятя гялмиш хушум устюмдя дейилди!..
Бу хушсузлуг мясялясини о хюсусиля джидди деди.
Разумихин нядянся онун сёзюня гюввят веряряк тяляся-тяляся:
– Элядир, хя, хя, хя... Буна гёря дя онда сяня... бир гядяр тясир
этмишдир... – деди, – билирсянми, сянин хушун озюндя олмайанда эля тез-
тез сайыглайыб узюкдян, саат зянджириндян данышырдын... Элядир, хя, хя...
Бу айдындыр, инди хяр шей айдындыр...
“Хя-я! О фикир онларда бурадан амяля гялиб! Бу адам мяндян
ётрю лап олюмя гедяр... инди айдын олду ки, нийя мян сайыглайанда
юзюкдян, саат зянджириндян данышыраммыш... о буна севинди!.. Бир гёр,
онларын хамысында ня фикир амяля гялибмиш...”
Сонра сорушду:
– Ону эвдя тапа биляджяйикми?
Разумихин тяляся-тяляся:
– Тапарыг, тапарыг, – деди. – Гардаш, о чох йахшы огландыр! Озюн
гёряджяксян, гардаш, бир аз кобуддур, йяни о хям дя кюбар адамдыр,
мян башга барядя кобуд дейирям. Агыллы, агыллы огландыр, лап чох
агыллыдыр, анджаг озюня мяхсус фикирляри вар... Адама инанмыр, скеп-
тикдир, адабаздыр... адамы алдатмагдан хошу гялир... Кечян ил о эля бир
олюм джинайятинин устюню ачды ки, бу хеч мюмкюн олан шей дейилди:
джинайятин хеч бир изи мялум дейилди! Чох истяйир ки, сянинля таныш олсун,
чох, чох, чох истяйир!..
– Ахы нядян отрю чох истяйир?
– Йяни эля йох эй... билирсянми, ахыр вахтда, йяни сян азарлайандан
сонра мян чох тез-тез сяни хатырламалы олурдум... О да гулаг асырды...
Эля ки, билди сян адлиййя факюлтяси узря оз тяхсилини гуртара билмирсян,
бу имканын йохдур, деди ки: чох тяяссюф! Мян дя, йяни бунларын
хамысындан, нятиджя чыхартдым ки... Бир дя ахы бир бу дейил... Заметов
дюнян... Билирсян, Родйа, дюнян биз эвя гяляндя мян кефли-кефли сяня
бязи шейляр данышдым... горхурам ки, мяним бу дедиклярими шишир-
дясян... билирсянми...
– Няйи? Мяни дяли хесаб этдиклярини? Бялкя эля догрудур.
Расколников гяргин бир халда гюлюмсяди.
– Хя, хя... йяни, тфу, йох!.. Бир дя о шейляри ки, мян демишям... (о
бири мясяля хаггында да), – бунлар хамысы кефли-кефли сёйлянилян бош
сёзлярдир...
Расколников чох асяби халда чыгырды:
– Сян нийя ахы узр истяйирсян? Бу шейляр лап мяним зяхлями тёкюб!
Расколников гясдян озюню бир аз да асяби гёстярирди.
– Билирям, билирям, баша дюшюрям. Лап архайын ол ки, баша дюшюрям.
Хятта демяйя дя хяджалят чякирям...
– Хяджалят чякирсянся, – онда демя!
Онлар сусдулар. Разумихин хяддиндян артыг севинирди; Расколников
буну хисс эдир, бу онун гялбиндя нифрят догурурду. Разумихинин индиджя
Порфири хаггында данышдыгы да ону тяшвишя салырды.
Расколников бянзи агармыш халда, уряйи дёйюня-дёйюня оз-озюня
деди: “Она да гяряк вяззарийат охуйам, озю дя мюмкюн гядяр тябии
охуйам. Хеч ня охумасам даха тябии олар. Гясдян хеч ня охума-
малы! Йох, гясдян охумамаг йеня тябии олмаз... Аши, орада мялум
олар... бахарыг... бу саат... мяним ора гетмяйим йахшыдыр, йа бахарыг...
бу саат... мяним ора гетмяйим йахшыдыр, йа пис? Кяпяняк озю шамын
устюня учур. Уряйим дёйюнюр, бах, бу йахшы дейил!..”
Разумихин:
– Бу боз эвдя йашайыр, – деди.
“Ан мюхюм мясяля будур: дюнян ки, мян о ифритянин эвиня гет-
мишдим... ган мясялясини дя сорушмушдум – буну Порфири билир, йа йох?
Буну дярхал билмяк лазымдыр, ичяри гирян кими узюндян билмяк лазым-
дыр; йох-са... мяхв олсам да гяряк билям!”
Бирдян о, хийлягярджясиня гюлюмсяйяряк Разумихиня деди:
– Билирсян ня вар? Гардаш, сян сяхярдян бяри гярибя бир хяйяджан
ичиндясян – мян бу гюн буну хисс этдим... Догрудурму?
Разумихин наразы халда:
– Ня хяйяджан? – деди. – Хеч бир хяйяджан ичиндя дейилям.
– Йох, гардаш, бу айдын гёрюнюр. Байаг сян стулда эля отурмушдун
ки, хеч беля отурмазсан: лап гырагында отурмушдун, озю дя хей асяби
халда дартынырдын... лазым олду-олмады, джялд йериндян галхырдын... Гах
аджыглы олурдун, гах да сир-сифятиндян бал тёкюлюрдю... Хятта гызарырдын
да, хюсусиля сяни нахара чагыранда йаман гызардын...
– Эля шей олмайыб, йалан дейирсян!.. Сян буну ня барядя дейирсян?
– Бу нядир, сян лап мяктябли кими утанырсан! Гёрюрсян, йеня дя
гызардын!
– Амма сян йаманджа донузсанмыш!
– Ахы нядян утанырсан? Ромео! Дайан, мян бу гюн бир йердя бу
барядя данышарам, ха-ха-ха! Буну дейиб анамы гюлдюрярям... Бир
няфяр вар, ону да...
– Мяня бах, мяня бах, ахы бу джидди мясялядир, ахы бу... Беля дя иш
олар, йарамаз! – Дяхшятдян Разумихинин бядяни бузлады, о лап озюню
чашдырды. – Сян ахы онлара ня дейяджяксян? Гардаш, мян... пах, сян ня
йаманджа донузсанмыш!
– Дейирсян лап йазда ачылмыш гызыл гюлдюр! Озю дя хеч билирсян бу
сяня неджя йарашыр... Ромео – бойу он вершок! Гёр неджя дя бу гюн ал-
узюню йумусан, дырнагларыны да тямизлямисян! Бу сяндя хеч гёрюнян
шейдир? Валлах, башына помада да сюртмюсян! Бир айил бахым!
– Донуз!!!
Расколников эля гюлдю ки, даха озюню сахлайа билмяди; эля гюля-
гюля дя Порфири Петровичин мянзилиня гирдиляр. Расколникова да эля бу
лазым иди: онларын гюля-гюля гапыдан ичяри гирдиклярини, хяля дя
дяхлиздя гюлдюклярини отаглардан эшитмяк оларды.
Разумихин Расколниковун чийниндян тутуб гязябля пычылдады:
– Бурада бир кялмя дя бу барядя данышмайаджагсан, йохса... тяпяни
дагыдарам!
БЕШ.
Расколников бу заман отага гядям гойду. О, эля бир халда отага
гирди ки, эля бил вар гюджюню топлайараг озюню гюлмякдян сахламаг
истяйирди. Узундраз вя кобуд хярякятли Разумихин дя утана-утана
онун ардынджа ичяри гирди: о лаля кими гыпгырмызы иди, узюндя сярт вя гя-
зябли бир ифадя варды. Бу анда о оз сифяти вя бютюн симасы иля догрудан
да гюлмяли иди, – Расколниковун она гюлмяйя хаггы варды. Эв йийяси
отагын ортасында дуруб суаледиджи бир нязярля онлара бахырды; Раскол-
ников хеч тягдим олунмадан алини узадыб онун алини сыхды. О хяля дя
эля бил ки, фёвгяладя бир гюввятля озюню гюлмякдян сахламаг истяйирди
ки, хеч олмаса таныш олмаг учюн ики-уч кялмя сёз дейя билсин. Лакин
йениджя джиддиляшмиш вя няся мызылдамышды ки, бирдян, эля бил, гейри-
ихтийари олараг йеня дя Разумихиня бахды, анджаг даха озюню сахлайа
билмяди: о неджя бир гюввятля оз гюлюшюнюн габагыны алмышдыса – эля бир
гюввятля дя гюлмяйя башлады. Разумихин Расколниковун бу “юрякдян
гялян” гюлюшюню фёвгяладя бир гязябля гаршылады; бу гязяб бютюн бу
сяхняйя чох сямимилик, шянлик вя ан башлыджасы, бир тябиилик верирди.
Разумихин санки биля-биля ишя даха да кёмяк этди.
О багыра-багыра:
– Аши, беля дя шей олар! – дейиб алини галдырды, ортада дуран баладжа,
гирдя стула чырпды; столун устюндя чайы ичилмиш бир стякан варды.
Стол чеврилди, стякан дюшюб чилик-чилик олду.
Порфири Петрович гюля-гюля чыгырыб деди:
– Хязярат, даха стуллары нийя сындырырсыныз, ахы бу хёкумятя
зийандыр!
Отагда беля бир вязиййят амяля гялмишди: Расколников, али эв
йийясинин алиндя олдугуну унудараг гюлюрдю, лакин олчюдян кянара
чыхмыр вя гюлюшю тез вя тябии гуртармаг учюн фюрсят гёзляйирди. Разу-
михин стулун чеврилмясиндян вя стяканын сынмасындан тамамиля пярт
олараг тутгун бир халда стяканын гырыгларына бахды, тюпюрюб пянджяряйя
сары дёндю, гашгабагыны тёкяряк пянджярядян байыра бахмага башлады;
анджаг о хеч бир шей гёрмюрдю. Порфири Петрович гюлюрдю, хям дя гюлмяк
истяйирди, лакин айдын гёрюнюрдю ки, она изахат лазымдыр. Заметов кюндж
тяряфдя, стулда отурмушду; гонаглар ичяри гиряндя о йериндян галхмыш,
гюлюмсяйяряк агзыны араламышды, хамыйа хейрятля, хятта эля бил ки,
шюбхя иля, Расколникова ися бир нёв тяшвишля бахырды. Заметовун
бурада олмасы Расколникова чох пис тясир багышлады: онун бурада
оладжагыны о гёзлямирди.
Расколников дюшюняряк оз-озюня деди: “Буну да фикирляшмяк ла-
зымдыр!”
Сонра о бярк утанараг:
– Риджа эдирям, – деди, – багышлайын.
– Илтифат буйурун, чох хошдур, сизин беля гялмяйиниз озю дя
хошдур... – Сонра Порфири Петрович башы иля Разумихини гёстяряряк алавя
этди: – Дейясян о бизимля хеч саламлашмаг истямир...
– Валлах, хеч билмирям онун мяня нийя аджыгы тутуб! Анджаг мян
она дедим ки, сян Ромеойа охшайырсан, озю дя... буну исбат элядим;
гяряк ки, даха айры бир шей демямишям.
Разумихин узюню чевирмядян деди:
– Донуз!
Порфири гюлдю:
– О ки, бир сёздян отрю беля аджыгланыр – демяли, буна чох джидди бир
сябяб вар.
Разумихин:
– Сян дя мюстянтиглийиня салма! – деди. – Аши, джяхянням олун
хамыныз!
Бирдян о озю дя гюлдю; кефи ачылды, хеч бир шей олмамыш кими Порфири
Петровичя йахынлашды.
– Даха гуртарды! Хамымыз ахмагыг. Ишя башлайаг. Бу мяним
достум Родион Романович Расколниковдур; аввяла будур ки, о сизин
хаггынызда эшидиб, сизинля таныш олмаг истяйир; икинджиси дя сяня баладжа
бир иши дюшюб. Пахо! Заметов! Сян харадан бура гялмисян? Йохса
танышсыныз? Чохдан бир-биринизи таныйырсыныз?
Расколников тяшвиш ичиндя дюшюндю: “Бу ня демякдир?”
Заметов эля бил ки, утанды, анджаг о гядяр йох. Сонра чох сярбястджя
деди:
– Дюнян сиздя таныш олдуг ки...
– Демяли, Аллах мяни зийандан гуртарыб: Порфири кечян хяфтя о
мяндян йаман хахиш этмишди ки, ону сянинля таныш эдим; сиз мянсиз дя
ийляшиб бир-биринизи тапмышсыныз... Тютюнюн ханы?
Порфири Петрович хялят, чох тямиз алт кёйняк, кёхня чякмя гей-
мишди. Онун отуз беш йашы оларды; бойджа орта бойлу адамдан кичикди;
кёкдю, хятта бир аз шишман гарны варды; узюню гырхдырмышды; быглары вя
бакенбарды йох иди; сачыны лап дибиндян гырхдырмышды; бёйюк гирдя башы
пейсярдян даха габарыг вя гирдя иди; бурну бир аз батыгды; долгун,
гирдя узю хястя узю кими тюнд сары иди, лакин чох гюмрах, хятта истехзалы
иди; гёзляриндяки ифадя мане олмасайды, онун узю хоштябият бир адамын
узюня охшайа билярди; лакин онун гёзляриндя солгун бир парылты варды,
аг-сарышын кирпикляри бу парылтынын устюню ортюрдю; гёзлярини эля гырпырды
ки, эля бил кимяся гёз вурурду. Онун бахышы гадыны андыран вюджудуна
уйушмурду, она даха артыг бир джиддилик верирди, лакин илк бахышда ондан
беля бир джиддилик гёзлямяк олмазды.
Порфири Петрович эшидяндя ки, гонагын онунла “бир баладжа иши вар” –
дярхал онун диванда отурмасыны хахиш этди, озю дя диванын о бири
уджунда отуруб гёзлярини она дикди, бёйюк бир диггят вя джиддиййятля
мясялянин дярхал сёйлянилмясини гёзлямяйя башлады; беля бир диггят
вя джиддиййят адамы дарыхдырыр вя нарахат эдир, хюсусиля о заман ки,
арада хеч бир танышлыг йохдур вя сизин сёйлямяк истядийиниз мясяля,
сизин фикринизджя, хеч дя сизя гёстярилян беля фёвгяладя бир диггятя лайиг
дейил. Расколников мясяляни гыса сурятдя вя айдын данышды, оз даны-
шыгындан да разы галды; хятта бу заман Порфирини дя йахшыджа гёздян
кечирди; Порфири Петрович дя, Расколников данышыб гуртарана кими, бир ан
да олса гёзюню ондан айырмады. Разумихин столун далында, онларла уз-
узя отурмушду. Расколниковун мясяляни изах этмясиня марагла, хям
дя сябирсизликля гулаг асыр, тез-тез дя гах Расколникова, гах да Порфири
Петровичя бахырды; бунунла да о хятта бир аз олчюдян кянара чыхарды.
Расколников уряйиндя, ону сёйяряк деди: “Ахмаг!”.
Порфири чох ишгюзар бир шякилдя она деди ки:
– Сиз гяряк полис дяфтярханасына изахат йазасыныз ки, филан хадисяни,
йяни о гятл мясялясини эшитдикдян сонра мян дя оз нёвбямдя хахиш
эдирям ки, бу иш тапшырылан мюстянтигя мялумат верилсин ки, филан вя филан
шейляр мянимдир вя мян арзу эдирям ки, онлары гери алам... йа да ки...
буну орада сизин учюн йазарлар.
Расколников, мюмкюн гядяр озюню утанмыш гёстярмяйя чалышараг
деди:
– Мясяля бурасындадыр ки, хал-хазырда мяним хеч пулум йохдур...
хятта бу азджа шейи дя вермяйя... билирсинизми, буна гёря дя мян инди ан-
джаг буну билдирмяк истяйирдим ки, бу шейляр мянимдир, пулум оланда...
Порфири Петрович онун пул хаггында олан изахатыны сойуг бир тярздя
динляйяряк:
– Бунун фярги йохдур, – деди. – Амма сиз агяр истясяниз бирбаша
мяня дя йаза билярсиниз, о мянада ки, о мясяляни эшитдийимдян филан-
филан шейляр хаггында сизя мялумат веряряк хахиш эдирям ки...
Расколников йеня дя мясялянин пул джяхяти иля марагланараг онун
сёзюню кясмяйя тялясди:
– Буну ади кагызда йазмаг лазымдыр?
– Бяли, лап адиджя кагызда!
Бирдян Порфири Петрович гёзлярини гыйараг, хям дя эля бил ки, Рас-
колникова гёз вурараг, лап айдынджа дуйулан бир истехза иля она бахды.
Бу бялкя дя Расколникова беля гёрюндю, чюнки бу бирджя ан давам
этмишди. Хяр халда бир шей олмушду. Расколников лап анд ичя билярди ки,
Порфири хеч билмяк олмур ня учюнся она гёз вурду.
“Билир!” – бу сёз онун фикриндян илдырым кими кечди.
Расколников бир аз чашараг сёзюня давам этди:
– Беля бош шей учюн сизи нарахат этдийимя узр истяйирям, мяним о
шейляримин джями беш манат гиймяти вар, анджаг онлар, – о адамдан ки,
мяня галыб, – онун хатиряси олмаг этибариля, мяним учюн чох гий-
мятлидир, этираф эдирям ки, эшидян кими йаман горхдум...
Разумихин мюяййян бир мягсядля сёзя гарышды:
– Дюнян мян агзымдан гачырыб Зосимова дейяндя ки, Порфири гиров
гойанлары соргу-суал эдир, – она гёря сян эля диксиндин?
Буна даха дёзмяк олмазды. Расколников сябир эдя билмяди: гя-
зябля одланан гара гёзляри парылдайа-парылдайа аджыглы-аджыглы Разуми-
хиня бахды. Эля о саат да озюню йыгышдырды.
Чох усталыгла озюню асяби гёстяряряк, Разумихиня сары дёндю:
– Гардаш, сян дейясян мяня гюлюрсян? Бялкя дя мян сянин нязя-
риндя чох ахямиййятсиз олан бу шейляр учюн хяддиндян артыг гайгы
гёстярирям, – бу ола биляр; лакин бундан отрю мяни ня худбин хесаб
этмяк олар, ня дя аджгёз; бир дя ки, мяним нязяримдя бу ики хырда шей
хеч дя ахямиййятсиз дейил. Мян индиджя сяня дедим ки, хеч бир шейя
дяймяйян бу гюмюш саат йеганя бир шейдир ки, атамдан мяня гал-
мышдыр. Мяня гюлюрсян гюл, анджаг анам мяним йаныма гялмишдир, –
бирдян о Порфирийя сары чеврилди, – о билсин ки, – о йеня дя тез Разу-
михиня сары дёндю вя чох чалышды ки, данышанда сяси титрясин, – бу саат
йох олмушдур, анд олсун Аллаха, о чох дярд чякяджяк! Арваддыр да!
Разумихин дедийиня пешман олараг чыгырды:
– Гятиййян йох! Мян хеч дя о мянада демядим! Мян тамам
аксиня дедим!
Расколников горха-горха оз-озюня деди: “Йахшымы дедим!
Тябиими чыхды? Шиширтмядим ки? Бу “арвад” сёзюню нийя дедим ахы?”
Порфири Петрович ня мягсядляся сорушду:
– Дейирсиниз ананыз гялиб?
– Бяли.
– Ня вахт гялиб?
– Дюнян ахшам.
Порфири сусду, о санки няся дюшюнюрдю.
Сонра о сакит вя сойуг бир халда сёзюня давам этди:
– Сизин шейляриниз гятиййян итя билмяз. Мян чохдан сизин бура
гяляджяйинизи гёзляйирдим.
Порфири Петрович хеч озюню о йеря гоймайараг, кюлгабыны чох гайгы
иля Разумихинин габагына гойду: Разумихин чякдийи папиросла халчаны
йаман зибилляшмишди.
Расколников Порфиринин сёзюню эшидяндя диксинди, лакин о эля бил ки,
Расколникова бахмырды, хяля дя Разумихинин папиросунун дярдини
чякирди.
Разумихин чыгырды:
– Неджя? Гёзляйирдин? Йохса онун да орада гиров гойдугуну
билирдин?
Порфири Петрович дюз Расколникова сары дёндю:
– Сизин шейляриниз – узюкля саатыныз – онун эвиндя бир кагыза бю-
кюлмюшдю, кагызын да устюня гялямля айдынджа сизин адыныз йазылмышды,
хям дя сиздян онларын хансы айда, хансы гюндя алындыгы да гейд
олунмушду...
– Сиз ня йахшы гёря билмисиниз. – Расколников буну дейяряк
уйгунсуз бир халда гюлюмсяди: бу заман о чох чалышырды ки, Порфиринин
дюз гёзлярин ичиня бахсын, анджаг таб гятиря билмяйяряк бирдян алавя
этди: – Мян буну она гёря дедим ки, орада гиров гойанлар чохдур...
Бунларын хамысыны йадда сахламаг сизин учюн чятиндир... Амма сиз
онларын хамысыны чох йахшы йадда сахламысыныз, бир дя ки... бир дя ки...
“Ахмаг сёз демядим! Зяиф чыхды! Буну ахы нийя алавя этдим?”
Порфири гюджля сезилян бир истехза иля:
– Бютюн гиров гойанлар инди мялумдур, бирджя сиз зяхмят чякиб
гялмирдиниз, – деди.
– Бир аз кефим йох иди.
– Мян буну эшитмишдим. Хятта ону да эшитмишдим ки, сиз ня баря-
дяся чох фикир чякирсиниз. Сизин инди дя эля бил рянгиниз гачыб...
Расколников бирдян ифадя тярзини дяйишяряк кобуд бир халда ада-
вятля деди:
– Рянгим-задым гачмайыб... аксиня, лап сагламам!
Онун хирси артырды, о бунун габагыны ала билмирди.
Йеня дя онун фикриндян беля бир шей кечди: “Беля хирсли халда
агзымдан артыг сёз гачыра билярям. Ахы бунлар мяни нийя инджидирляр?!”
Разумихин сёзя гарышды:
– Бир аз кефи йохмуш! Бир ловгаланмасына бах! Дюняня гядяр аз
гала байгынлыг ичиндя сайыглайырды... Порфири, инанырсынызмы, озю гюджля
айаг устя дурур, амма дюнян мян, бир дя Зосимов гапыдан байыра чы-
хан кими гейиниб гизлинджя акилмишди, аз гала лап геджя йарысына кими
хараларыса гязиб долашмышды; озю дя, сяня дейим ки, гятиййян хушу
озюндя олмайыб; беля бир шейи сян тясяввюр эдя билярсян?! Чох гярибя
хадисядир!
– Догрудан да, гятиййян хушу озюндя олмайыб? Гёр дя! – Порфири
арвадлара хас олан бир хярякятля башыны йелляди.
– Эх, бош сёздюр! Инанмайын! – Бирдян Расколников кинли-кинли
алавя этди: – Онсуз да инанмырсыныз!
Лакин Порфири Петрович эля бил бу гярибя сёзляри хеч эшитмяди.
Разумихин бирдян озюндян чыхды:
– Хушун озюндя олсайды, сян гедярдинми? Нийя гетмишдин? Нийя?
Озю дя нийя ахы гизлин гетмишдин? Йахшы, онда сянин аглын башында иди?
Инди мян буну дюз сянин узюня дейирям, чюнки бютюн тяхлюкя даха
совушмушдур.
Бирдян Расколников мейданохуйуджу, хяйасызджа бир гюлюшля Пор-
фирийя сары дёндю:
– Дюнян онлар мяним лап зяхлями тёкмюшдю, мян дя онларын
алиндян гачдым ки, гедиб озюмя отаг тутум, даха онлар мяни ахтарыб
тапа билмясинляр; гедяндя дя озюмля бир йыгын пул гётюрдюм. Джянаб
Заметов да о пулу гёрмюшдю. Джянаб Заметов, бизим бяхсимизи хялл
эдин: дюнян мян агыллы данышырдым, йа сайыглайырдым?
Расколников бу анда Заметову лап бога билярди! Чюнки Замето-
вун бахышыны вя сусуб дурмасы хеч онун хошуна гялмирди...
Заметов сойуг бир халда:
– Мянджя сиз чох агыллы, хятта чох бидж данышырдыныз, – деди, – анджаг
хяддиндян артыг хяйяджанлы идиниз.
Порфири Петрович сёзя гарышды:
– Никодим Фомич бу гюн мяня дейирди ки, дюнян сизи ат басмыш бир
мямурун мянзилиндя гёрюб, ахшамдан да чох кечибмиш...
Разумихин йандан:
– Йахшы да, эля бу мямуру гётюряк! – деди. – Сян онун йанында
оланда дяли дейилдин? Ня гядяр пулу вар – хамысыны вериб дяфн учюн
онун арвадына! Йахшы, кёмяк элямяк истяйирсян – он беш вер, хеч
олмаса учджя манат озюня сахла; амма бу гётюрюб ийирми беш манатын
хамысыны вериб!
– Бялкя мян кюп тапмышам, сян хеч билмирсян!.. Буна гёря дя эля
сяхавят гёстярдим... Одур, джянаб Заметов билир ки, мян кюп тап-
мышам!.. – О, Порфирийя сары дёняряк, додаглары титряйя-титряйя алавя
этди: – Риджа эдирям, бизи багышлайын: йарым саатдыр ки, беля бош-бош
сёхбятля сизи нарахат эдирик. Сизин зяхлянизи тёкмюшюк, элями?
– Илтифат буйурун! Аксиня! Ак-си-ня! Сиз мяни сон дяряджя
марагландырырсыныз – агяр сиз буну билсяйдиниз!.. Сизя бахмаг, гулаг
асмаг да мараглыдыр... Сизин, няхайят, зяхмят чякиб гялмяйинизя чох
шадам, этираф эдирям...
Разумихин уджадан:
– Хеч олмаса чай вер, – деди, – богазымыз гуруду ки!
– Чох гёзял фикирдир! Бялкя бир баладжа мяджлис дя дюзялдяк. Гял-
сяня... чайдан даха мюхюм ишля мяшгул олаг?
– Рядд ол!
Порфири Петрович гетди ки, десин чай гятирсинляр.
Фикирляр Расколниковун башында гасырга кими хярлянирди. О
йаманджа асябиляшмишди.
“Хюсусиля, хеч гизлятмирляр дя, хеч хесаблашмаг да истямирляр! Сян
ки, мяни хеч танымырсан – бяс ня учюн Никодим Фомичля мяним ба-
рямдя данышмысан? Демяли кёпяк сюрюсю кими мяним далымджа
дюшдюклярини, мяни излядиклярини даха хеч гизлятмяк дя истямирляр!
Ачыгджа узюмя тюпюрюрляр! – Расколников гязябиндян титряйирди. – Иш ки,
беля олду – онда дюз вурун, даха мянимля сичан-пишик ойуну
ойнамайын! Порфири Петрович, бу ахы нязакятсизликдир, мян бялкя хяля
буна йол вермяйяджяйям! Дуруб хягигяти хамынызын узюня чырпа-
джагам; онда гёрярсиниз ки, сизя неджя нифрят эдирям!” О гюджля няфяс
алырды. – “Бялкя мяня беля гялир? Бялкя бунун хамысы хяйалдыр, мян
сяхв эляйирям, тяджрюбясиз олдугумдан хирслянирям, оз алчаг ролуму
йахшы ойнайа билмирям?! Бялкя дя онлар буну хеч бир мягсядля
элямирляр? Онларын бютюн дедикляри ади сёзлярдир, амма бу сёзлярдя
няся вар... Беля сёзляри хямишя демяк олар, амма няся вар. Нийя о
догрудан-догруйа “О гарынын йанында” деди? Нийя Заметов алавя этди
ки, мян бидж-бидж данышырдым? Нийя онлар о джюр данышырлар? О джюр... де-
йирям... Разумихин дя эля бурада отуруб, нийя о буну дуймур? О
гюнахсыз сяфех хеч вахт хеч бир шей дуймур! Йеня титрятмям башлайыр!
Порфири байаг мяня гёз вурду, йа йох? Бу албяття бош сёздюр: о мяня
нийя ахы гёз вурсун? Йохса онлар мяни асябиляшдирмяк, йа мяня
ёджяшмяк истяйирляр? Йа бунлар бош хяйалдыр, йа бялкя билирляр! Хятта
Заметов да хяйасызлыг эляйир... Заметов хяйасызлыг эляйирми? Заметов
бир геджядя фикрини дяйишиб. Мян хисс эдирям ки, о фикрини дяйишяджяк! О
бурада эля бил оз эвиндядир, амма озю биринджи дяфядир бура гялир. Порфири
ону гонаг хесаб элямир, далы она сары отурур. Ийляшибляр! Мютляг
мяндян отрю ийляшибляр! Биз гяляня кими мютляг мяним барямдя
данышырмышлар!.. Отаг мясялясини билирлярми? Бирджя тез гуртарсайды!..
Мян дя дейяндя ки, дюнян отаг тутмага гачмышдым – о буну гулаг-
ардына вурду, бир сёз демяди. Бу отаг мясяляси мяним йаман аглыма
гялиб: сонра лазым олар!.. Дейярям ки, хушсуз халда гетмишям!.. Ха-
ха-ха! О дюнян ахшам оланларын хамысыны билир! Анамын гялмясини
билмирмиш!.. О ифритя айы, гюню дя гялямля йазыб!.. Тяслим олмайаджа-
гам, гёрярсиниз! Бу хяля сюбут дейил, бу бош хяйалдыр! Сиз сюбут
гёстярин! Мянзил мясяляси дя сюбут дейил, хушсузлуг аламятидир; мян
билирям онлара ня дейяджяйям!.. Мянзил мясялясини онлар билирми? Буну
билмямиш гетмяйяджяйям! Мян нийя гялдим? Бах, мян ки, инди
хирслянирям – бу йягин ки, сюбутдур! Эх, мян ня йаман асябийям.
Бялкя дя бу йахшыдыр: хястялийин дя ахямиййяти вар... О мяни йохлайыр.
Мяни чашдыраджаг. Мян нийя гялдим?”.
Бунлар хамысы илдырым кими онун фикриндян кечди.
Порфири Петрович бир анда гайытды. Онун бирдян ня ися кефи ачылмышды.
Разумихиня сары дёняряк тамамиля башга бир ифадя иля гюля-гюля:
– Гардаш, – деди, – дюнян сянин о мяджлисиндян сонра мяним ба-
шым... Эля бил бютюн бяндлярим бошалмышды...
– Мараглы иди? Мян ахы дюнян сизи ишин лап мараглы йериндя гойуб
гетдим. Ким галиб гялди?
– Мялум шейдир ки, хеч ким. Ахырда адяби мясяляляря гялиб чыхдыг,
гёйляря учурдуг.
– Родйа, бир тясяввюр эля, гёр дюнян неджя бир мясяляйя гялиб
чыхдыг: джинайят дейилян шей вар йа йохдур? Дедим ахы лап люл
гямбярдик!
Расколников далгын халда:
– Бурада тяяджджюблю ня вар ки? – деди. Ади бир иджтимаи мясялядир.
Порфири:
– Мясяля бу шякилдя гойулмамышды, – деди.
Разумихин адяти узря гызышараг, тяляся-тяляся дярхал онунла
разылашды:
– Догрудур, лап беля гойулмамышды. Родион, гулаг ас, сонра оз
фикрини де. Мян сянин фикрини билмяк истяйирям. Мян дюнян онларла вар
гюджюмля алляширдим, хям дя сяни гёзляйирдим, лап онлара демишдим ки,
сян гяляджяксян... Сёхбят сосиалистлярин агидяляриндян башланды. Онларын
агидяси мялумдур: джинайят – иджтимаи гурулушун гейри-нормал бир
вязиййятдя олмасына гаршы этираздыр, вяссалам, гуртарды гетди, даха айры
бир сябябя йол верилмир, бунунла да битир!
Порфири Петрович чыгырды:
– Бах, йалан дедин!
Гёрюнюр о хявяся гялмишди; Разумихиня бахараг тез-тез гюлюрдю,
бунунла да ону даха да гызышдырырды.
Разумихин одлу-одлу данышараг онун сёзюню кясди.
– Айры хеч бир сябябя йол верилмир! Йалан демирям!.. Мян сяня
онларын китабыны гёстярярям: онларын фикринджя, хяр шей она гёря олур ки,
“мюхит писдир” – гуртарды гетди. Бу онларын ан чох хошладыгы джюмлядир!
Бурадан да бирбаш беля нятиджя чыхарырлар: джямиййят нормал сурятдя
гурулса – о саат бютюн джинайятляр йох олуб гедяр, чюнки онда даха
этираз эдилмяли бир шей олмайаджаг, хамы да бир анда овлийа оладжаг.
Инсан тябияти хесаба алынмыр, инсан тябияти рядд эдилир, инсан тябияти
гяряк олмур! Онларын фикринджя бяшяриййят тарихи джанлы йолла ахыра гядяр
инкишаф эдяряк оз-озюня нормал бир джямиййят шяклиндя тяшяккюл
етмяйяджяк; аксиня, иджтимаи бир систем, рийази бир башдан чыхараг, о саат
бютюн бяшяриййяти тяшкил эдяджяк вя бир анда бютюн инсанлары овлийа вя
гюнахсыз эдяджяк – озю дя джанлы бир просесдян, тарихи вя джанлы бир йолла
инкишаф этмяздян аввял! Буна гёря дя онлар сёвг-тябии олараг тарихи
хошламырлар, дейирляр ки, “тарих башдан-баша пис, ахмаг-ахмаг
шейлярдян ибарятдир” – хяр шей анджаг ахмаглыгдан иряли гялир! Буна
гёря дя онлар джанлы хяйат просесини хеч хошламырлар, дейирляр ки, джанлы
инсан лазым дейил! Джанлы инсан хяйат тяляб эдяджяк, джанлы инсан меха-
никайа табе олмайаджаг, джанлы инсан шюбхя эдяджяк, джанлы инсан кёхня
фикирли оладжаг! Бизим дедийимиздян джямдяк горхусу гялся дя бурада
инсаны каучукдан гайырмаг олар, бунун устюнлюйю дя ондадыр ки, бу
инсан джанлы олмайаджаг, онун ирадяси олмайаджаг, о кёля оладжаг, гийам
эдя билмяйяджяк. Нятиджядя дя беля чыхыр ки, хяр шейи кярпиджлярин
дюзюлмясиня вя фаланстердя коридорларын, отагларын неджя йерляшяджяйиня
гятириб чыхармышлар. Гёряджяксян ки, фаланстер хазырдыр, амма инсан
фаланстер учюн хяля хазыр дейил, йашамаг истяйир, хяйат просесини хяля
баша чатдырмамышдыр, гябристанлыга гетмяк хяля тездир! Тякджя мянтигля
инсан тябияти узяриндян сычрайыб гетмяк олмаз! Мянтиг уч шейи
нязярдя тута биляр, амма бу шейляр милйонларджадыр! Бу милйонун
хамысыны кясиб атмаг вя бютюн мясяляни анджаг комфорта гятириб
чыхармаг – мясяляни лап асанджа хялл этмякдир! Бу сон дяряджя айдын-
дыр, хеч дюшюнмяк дя лазым дейил! Хюсусиля дюшюнмяк лазым дейил!
Хяйатын бютюн сирри ики чап вярягиндя йерляшир!
Порфири гюлдю:
– Ай баш алыб гедир ха! Дёйяджляйир! Голундан тутун... – О,
Расколникова сары дёндю: – Тясяввюр эдин ки, бах, дюнян ахшам бу
гайда иля алты адам бир-бириня гарышмышды, хяля устялик габагджа болджа
пунш ичмишдиляр, бир тясяввюр эдирсиниз дя! Йох, гардаш, йалан дейирсян:
джинайят мясялясиндя “мюхитин” чох ахямиййяти вар; буну мян сяня
исбат эдярям.
– Мян дя билирям чох ахямиййяти вар; инди сян мяня беля бир шей
де гёрюм: гырх йашлы бир адам алты йашлы гызын исмятини позур, сянин
фикринджя, “мюхит” ону бу ишя вадар этмишдир?
Порфири бёйюк бир тяшяххюсля она джаваб верди:
– Бяс неджя, мясяляйя джидди бахылса, албяття мюхитдир. Беля бир джи-
найятин баш вермясини лап мёхкям сурятдя “мюхит”ля изах этмяк олар.
Разумихин аз галды дяли олсун. Багыра-багыра деди:
– Истяйирсян мян сяня бу саат сюбут эляйим ки, сянин кирпиклярин
анджаг она гёря агдыр ки, Иван Великинин отуз беш сажен хюндюрлюйю вар;
озю дя лап айдын, дюрюст, тяряггипярвярджясиня, хятта лап либералджа бир
хюсусиййятля сюбут эляйим! Истяйирсян? Мян сянинля мярдж гялярям!
– Мян разы! Гулаг асаг гёряк о неджя сюбут эляйяджяк.
Разумихин чыгыра-чыгыра:
– Бир буна бахырсан да, эля озюню биджлийя гойур ха! – дейяряк
йериндян галхыб алини йелляди. – Сянинля данышмагыма хеч дяйярми!
Родион, бу сёзляри о гясдян беля дейир, сян ону хяля танымырсан! Дю-
нян дя онларын тяряфини сахлайырды, анджаг она гёря ки, хамыны аля салсын!
Билирсян о дюнян ня дейирди? Онлар да онун дедийиня севинирдиляр! О ики
хяфтя озюню беля гёстяря биляр! Кечян ил нядян отрюся бизи инандырырды
ки, гедиб рахиб оладжагам: ики ай оз сёзюнюн устюндя дурду! Бу йахында
аглына беля бир шей гялди; йеня бизи инандырмага башлады ки, эвлянирям,
озю дя эвлянмяк учюн хяр шей хазырламышам. Хятта озюмя тязя палтар
да тикдирмишям. Биз дя ону тябрик этмяйя башладыг. Сонра айдын олду
ки, эвляниб элямир, бунлар хамысы бош хяйалдыр!
– Бах, йалан дедин! Палтары мян габаг тикдирмишдим. Тязя палтар
тикдирдийим учюн мяним аглыма гялди ки, сизин хамынызы аля салым!
Расколников этинасыз бир халда сорушду:
– Сиз догрудан да озюнюзю биджлийя гойурсунуз?
– Бяс сиз эля билирсиниз гоймурам? Бир дайанын мян сизи дя
алдададжагам – ха-ха-ха! Билирсиниз ня вар: мян сизя бютюн хягигяти
ачыб дейяджяйям. Бютюн бу суалларла джинайятлярля, мюхитля, гызларла
алагядар олараг мяним йадыма сизин бир мягаляниз дюшдю: аслиндя бу
мягаля мяни хямишя марагландырырды. Мягалянин ады, дейясян
“Джинайят хаггында” иди... йа бялкя айры джюрдюр, йадымдан чыхыб. Ики ай
бундан аввял “Периодическайа реч” охумаг шяряфиня наил олдум.
Расколников тяяджджюбля сорушду:
– Мяним мягалям? “Периодическайа реч”дя? Мян догрудан да
алты ай бундан аввял, университетдян чыханда бир китаб хаггында бир
мягаля йазмышдым, анджаг онда мян мягаляни “Периодическайа реч”я
дейил, “Йеженеделнайа реч” гязетиня вермишдим.
– Амма мягаля “Периодическайа реч”дя чыхмышдыр.
– Сонра “Йеженеделнайа реч” багланды, мягаля дя она гёря онда
чап олунмады...
– Бу догрудур, анджаг “Йеженеделнайа реч” багланса да, аслиндя
“Периодическайа реч”ля бирляшди, буна гёря дя сизин мягаляниз ики ай
бундан аввял “Периодическайа реч”дя чыхды. Сиз буну билмирдиниз?
Расколниковун догрудан да бундан хябяри йох иди.
– Гёр ха! Сиз онлардан бу мягалянин пулуну да тяляб эдя билярсиниз!
Сизин ня гярибя хасиййятниз вар! О гядяр тяк-тянха йашайырсыныз ки,
бирбаш сизя аид олан шейлярдян дя хябяриниз олмур. Бу ки, хягигятдир.
Разумихин уджадан:
– Афярин, Родка! Мян дя хеч билмирдим, – деди. – Эля бу гюн гира-
ятханайа гедиб о нёмряни истяйяджяйям! Ики ай аввял? Хансы гюндя чы-
хыб? Фярги йохдур, ахтарыб тападжагам. Бир буна бахырсан! Хеч демир дя!
– Сиз харадан билдиниз ки, о мяним мягалямдир? Онун имзасы бирджя
хярфди.
– Лап тясадюфян билдим, озю дя бу гюнлярдя. Редакторун васи-
тясиля; о мяним танышымдыр... Чох марагландым.
– Гяряк ки, о мягалядя мян джанинин, бютюн джинайят давам эдян
мюддятдя, психоложи вязиййятини нязярдян кечирмишдим.
– Бяли. Озюнюз дя исрар эдирсиниз ки, бир адам джинайят этмяздян
аввял хямишя хястя олур. Чох, чох орижинал бир фикирдир; анджаг аслиндя
сизин мягалянизин бу джяхяти мяни марагландырмады; мяни мараглан-
дыран мягалянин сонунда сизин йеритдийиниз бир фикирдир; чох тяяссюф ки,
сиз бу фикрин устюндян бир эйхамла кечирсиниз, буну айдынлашдырмыр-
сыныз... Сёзюн гысасы, агяр йадыныздадырса, орада эйхам эдилир ки,
дюнйада гуйа, эля шяхсляр вар ки, онлар хяр джюр шулуглуг вя джинайят эдя
билярляр... йяни няинки эдя билярляр, хятта онларын буна там хаггы вардыр
вя гуйа онлар учюн хеч ганун да йохдур.
Расколников мягалядя сёйлянилян фикрин гясдян вя йаманджа тяхриф
едилмясиня гюлдю.
Разумихин хятта бундан горхду:
– Ня? Неджя? Джинайят этмяйя хаггы вар? Олмайа она гёря ки,
“мюхит писдир”, хя?
Порфири:
– Йох. Йох, она гёря дейил – дейя джаваб верди. – Бютюн мясяля
бурасындадыр ки, бунун мягалясиндя бютюн инсанлар – “ади” вя “гейри-
ади” дейя ики йеря бёлюнюр; “ади” инсанлар гяряк итаят этсинляр, онларын
ганундан кянара чыхмага ихтийары йохдур, чюнки онлар “адидир”. Амма
“гейри-ади” инсанларын хяр джюр джинайят этмяйя, ганундан хяр джюр кяна-
ра чыхмага ихтийары вардыр, чюнки онлар “гейри-адидир”. Агяр сяхв этми-
рямся, сиз дейясян беля дейирсиниз!..
Разумихин буна хейрят эдяряк мызылданды:
– Бу неджя олар ахы? Беля ола билмяз!
Расколников бир дя астадан гюлдю. О дярхал мясялянин ня йердя
олдугуну, Порфиринин ону хара дартыб апардыгыны баша дюшдю. Мягаля
онун йадында иди. Порфири она мейдан охуйурду, о мейдандан гери
чякилмямяйи гят этди.
Расколников чох садя вя тявазёкар бир халда сёзя башлады.
– Мяним мягалямдя лап да сиз дейян кими йазылмайыб. Амма
этираф эдирям ки, сиз о мягаляни бялкя дя догру шярх этдиниз, хятта, агяр
билмяк истяйирсинизся, лап догру шярх этдиниз... (Санки мясялянин лап
догру шярх эдилмясиля разылашмаг она ляззят верирди). Сизин дедийинизля
мяним дедийимин арасында фярг йалныз бир шейдядир: мян хеч дя тякид
этмирям ки, “гейри-ади” инсанлар, сизин дедийиниз кими, мютляг гяряк
хямишя интизамсызлыг этсинляр вя буну этмяйя борджлудурлар. Мяня эля
гялир ки, беля мягаляни хеч чап элямяздиляр. Мян анджаг она ишаря
этмишям ки, “гейри-ади” инсанын хаггы вар... Йяни рясми сурятдя, йох,
озюнюн хаггы вар ки, бязи манеялярин устюндян кечмяк учюн... оз видж-
данына йол версин, озю дя анджаг о заман ки, онун йериня йетирмяк
истядийи фикир буну тяляб эдир (бязян бу фикир бялкя дя бютюн бяшяриййят
учюн хиласедиджи бир шей олур). Сиз илтифат буйуруб дейирсиниз ки, мяним
мягалям айдын дейил; мян бу мягаляни мюмкюн гядяр айдынлашдыра
билярям. Сизя, дейясян, эля бу лазымдыр: агяр мян беля гюман этсям,
бялкя дя сяхв этмярям; мян бу мясяляни сизя изах эдим. Мянджя, агяр
Кеплерин вя Нйутонун кяшфляри, бу кяшфляря мане олан, йа да бунларын
гаршысыны алан бир, он, йюз вя даха чох адам гурбан верилмяйинджя ин-
санлара гятиййян мялум ола билмяздися, онда Нйутонун оз кяшфини
бютюн инсанлара мялум этмяк учюн бу он, йа йюз адамы йолдан кянар
этмяйя хаггы варды, хятта о буну этмяйя борджлу иди... Лакин бундан
гятиййян эля бир нятиджя чыхармаг олмаз ки, Нйутонун габагына чыхан
хяр адамы олдюрмяйя, йа да хяр гюн базарда огурлуг этмяйя хаггы
варды. Сонра... йадымдадыр, мян оз мягалямдя беля бир фикир иряли сюрю-
рям: хамы... мисал учюн, та гядим замандан башлайараг, Ликурглара,
Солонлара, Мяхяммядляря, Наполеонлара вя саиряйя гядяр йени ганун
гойан, джямиййяти йенидян тяшкил эдян шяхсляр эля бирджя она гёря джани
идиляр ки, онлар йени ганун гоймагла джямиййят тяряфиндян мюгяддяс
хесаб эдилян, ата-бабадан галмыш гядим ганунлары позурдулар, хятта
онлар ган тёкмядян дя, агяр бу ган онлара кёмяк эдирдися, гери
дурмурдулар (бязян дя бу тёкюлян ган гядим ганунлары мюдафия эдян
гюнахсыз, шюджаятли инсанларын ганы иди). Гярибя бурасыдыр ки, инсанлары
йенидян тяшкил эдян бу хейирхах адамлардан чоху хюсусиля, йаман ган
тёкян адамлар иди. Хюлася, мян бу нятиджяйя гялирям ки, няинки бёйюк
адамлар, хятта ади вязиййятдян лап азджа кянара чыхан, йяни тязяджя бир
сёз демяйя габил олан шяхсляр дя, оз тябиятляриня гёря, мютляг аз вя
йа чох дяряджядя джани олмалыдырлар. Йохса онлар учюн ади вязиййятдян
кянара чыхмаг чятин олар, онлар ися, йеня дя оз тябиятляриня гёря, ади
вязиййят дахилиндя галмага разы олмазлар, мянджя, онлар гяряк хеч разы
олмасынлар. Хюлася, сиз гёрюрсюнюз ки, мяним индийя кими сёйлядик-
ляримдя эля бир тязя сёз йохдур. Бу сёзляр мин дяфя чап олунмуш вя
охунмушдур. О ки, галды мяним инсанлары “ади” вя “гейри-ади” дейя ики
йеря бёлмяйим, бу албяття, бир гядяр шяртидир, мян бунунла разыйам,
бир дя ахы мян рягям гёстярмирям вя рягямя асасланмырам. Мян
анджаг оз асас фикримя инанырам. Мяним асас фикрим ися мяхз бундан
ибарятдир ки, инсанлар тябиятин гануна гёря, умумиййятля ики тябягяйя
бёлюнюрляр: бунлардан бири ашагы пиллядя дуран (ади) инсанлардыр, йяни
йалныз озляриня охшар инсан тёрятмяйя хидмят эдян материалдыр; бири дя
ки, асил инсанлардыр, йяни оз мюхитиндя тязя сёз демяйя габилиййяти, йа
да истедады олан инсанлардыр. Албяття, бурада бёлгю няхайятсиздир, лакин
бу ики тябягяни бир-бириндян айыран хюсусиййятляр чох кяскиндир, биринджи
тябягяни тяшкил эдян вя умумиййятля десяк, материал, йяни инсанлар, оз
тябиятлярня гёря, мюхафизякардыр, диндждир, итаяткардыр, итаяткар олмагы
да хошлайарлар. Мянджя онлар эля гяряк итаяткар олсунлар, чюнки бу
онларын нясибидир, бурада онлары алчалдан хеч бир шей йохдур; икинджи тя-
бягяйя мянсуб олан инсанларын хамысы ися хяря оз габилиййятиня гёря,
гануну позурлар, онлар позуб дагыдандырлар, йа да позуб дагытмага
мейил эдирляр. Бунларын тёрятдийи джинайятляр, албяття, нисбидир вя джюрбя-
джюрдюр; онлар чох мюхтялиф олан ифадяляриндя – аксяриййятля гяляджяк
наминя хал-хазыры дагытмагы тяляб эдирляр. Лакин агяр онлара оз
идейалары учюн лап эля адам олдюрмяк, ган тёкмяк лазым олса да, он-
лар, мянджя, оз урякляриндя, оз виджданлары иля ган тёкмяйя озляриня иджа-
зя веря билярляр – албяття, бу да бахыр онларын идейасына вя бу идейанын
бёйюк-кичиклийиня – буну нязяря алын. Оз мягалямдя дя мян анджаг
бу мянада онларын джинайят этмяйя хаггы олдугуну дейярям
(Йадыныздан чыхармайын ки, бизим сёхбятимиз ганун мясялясиндян
башланды.). Буну да билин ки, бундан чох да горхмаг лазым дейил, кютля
онларын бу хюгуга малик олдугуну, демяк олар ки, хеч вахт гябул
етмир, онлары эдам эдир, дар агаджындан асыр (аз йа чох), бунунла да,
тамамиля хаглы олараг, оз мюхафизякарлыг вязифялярини йериня йетирир,
лакин сонракы нясиллярдя хямин бу кютля о эдам олунмуш шяхсляри
йюксялдир, онлара сядждя эдир (аз йа чох). Бу ики тябягядян биринджиси
хал-хазырын, икинджиси ися гяляджяйин агасыдыр. Биринджиляр джямиййяти
сахлайыр, инсанларын сайыны артырыр, икинджиляр джямиййяти иряли апарыр, ону
мягсядя догру сёвг эдирляр. Хям биринджилярин, хям дя икинджилярин
йашамага эйни дяряджядя хаггы вардыр. Сёзюн гысасы, мяним нязяримдя
хамынын эйни дяряджядя хаггы вардыр, – виве ла гуере этернлле-
Йашасын абяди мюхарибя (франсджа). –албяття, Йени Гудс-шярифя гядяр!
– Демяли, сиз, хяр халда Йени Гудс-шярифя инанырсыныз?
Расколников гяти бир ифадя иля:
– Инанырам, – дейя джаваб верди. О хям буну, хям дя бютюн бу
узун мюлахизялярини сёйляркян йеря, халча узяриндя сечдийи бир
нёгтяйя бахырды.
– В-я-я Аллаха да инанырсыныз? Беля марагландыгым учюн узр ис-
тяйирям!
Расколников гёзюню йердян галдырыб Порфирийя бахды:
– Инанырам – дейя тякрар этди.
– Вя-я Лазарын дирилмясиня дя инанырсыныз?
– Инаны-рам. Бунлар сизя ня учюн лазымдыр?
– Догрудан да инанырсыныз?
– Догрудан да.
– Беля де... Эляджя, марагландым. Узр истяйирям. Иджазя верин, –
йеня дя аввялки мясяляйя гайыдырам – онлары ахы хямишя эдам этмир-
ляр; бязиляри, аксиня...
– Хяля сагкян галиб гялирляр, элями? Албяття, бязиляри хяля сагкян
мягсядляриня чатырлар, онда...
– Озляри эдам этмяйя башлайырлар, элями?
– Агяр лазымса, эдам эдирляр. Озю дя, билирсинизми, хятта чохлары
беля эдирляр. Умумиййятля, сизин бу гейдиниз агыллы гейддир.
– Тяшяккюр эдирям. Инди сиз мяня бир шейи дейин; бу “гейри-
адиляри” “адилярдян” неджя айырмаг олар? Анадан догуландамы онларын
хюсуси аламяти олур? Буну мян о мянада дейирям ки, мясяля бурада
гяряк даха айдын олсун, йяни бу адамлары бир-бириндян айыран мюяййян
бир захири аламят олсун: мян ишгюзар вя хошниййят бир адам олду-
гумдан бу гядяр нарахат олмагым тябиидир, буна гёря дя мяни
багышлайын; йахшы, олмазмы ки, бунун учюн, мясялян, хюсуси палтар
дюзялдилсин, йа да дамгадан-заддан бир шей олсун?.. Она гёря дя бир
шейи нязяря алын: онлар долашыг дюшсяляр, бир тябягядян олан бириси
озюню о бири тябягядян хесаб этся вя сиз буну чох гёзял ифадя этдиниз,
“бютюн бу манеяляри рядд этмяйя” башласа, онда...
– Ба, беля халлар чох тез-тез олур! Сизин бу гейдиниз аввялкиндян
даха агыллы гейддир...
– Тяшяккюр эдирям...
– Бурада тяшяккюрлюк бир шей йохдур; нязяря алын ки, сяхв анджаг
биринджи тябягя тяряфиндян, йяни “ади” инсанлар тяряфиндян ола биляр
(бялкя дя мян бу сёзю хеч дя мювяффягиййятля ишлятмямишям). Лакин
онлар фитрян итаяткарлыга маил олсалар да, тябиятин бязи рянгарянглийиня
гёря (хятта инякляр дя бундан мяхрум эдилмямишдир) онлардан чоху
озюню габагджыл адам, “дагыдыджы” тясяввюр эдир, “йени сёз” демяк учюн
озлярини габага сохурлар, озю дя буну тамамиля сямими эдирляр. Хяги-
гятдя ися онлар йени шейляри чох вахт гёрмюрляр, хятта йени сёз дейян-
ляри геридя галмыш вя алчагджасына дюшюнян адам хесаб эдирляр, онлара
нифрят эдирляр. Мянджя, бурада эля бир джидди тяхлюкя ола билмяз, сиз дя
бундан отрю хеч нарахат олмайын, чюнки онлар хеч вахт чох габага
гетмирляр. Албяття, бундан отрю онлары бязян гамчыламаг, бунунла да
онлара оз йерини хатырлатмаг олар; буну йериня йетирмяк учюн башга бир
адам да хеч лазым дейил, онлар озю озюню гамчылайаджаг, она гёря ки,
чох йахшы ахлаглы адамлардыр; бязиляри бир-бириня бу хидмяти гёстярирляр,
бязиляри дя оз алляриля озлярини гамчылайырлар... Джамаатын габагында оз
гюнахларыны бойунларына алыр, тёвбя эдирляр; бу да чох гёзял чыхыр,
башгаларына да ибрят олур. Сёзюн гысасы, сиз хеч нарахат олмайын... Беля
бир ганун вар.
– Хеч олмаса, бу джяхятдян сиз мяни бир аз сакит этдиниз; ахы йеня
дя бир ангялли мясяля вар, риджа эдирям дейин гёрюм: башгаларыны
кясмяйя хаггы олан беля “гейри-ади” адамлар чохдурму? Мян сизин
дедийнизин габагында баш аймяйя хазырам, анджаг мянимля разылашын
ки, бу кими адамлар чох олса дяхшятли олмазмы, хя?
Расколников йеня дя эйни ифадя иля:
– Сиз бу барядя хеч нарахат олмайын! – деди. – Умумиййятля, йени
фикирли адамлар, йени бир сёз сёйлямяйя лап азджа да габил олан адамлар
чох аз, хяддиндян артыг аз догулур. Йалныз бир шей вар ки, бу тябягяляря
вя бёлгюляря аид олан адамларын догулмаг гайдасы, гёрюнюр, тябиятин
мюяййян бир гануну иля чох дюзгюн вя чох дюрюст олараг мюяййян
эдилмишдир. Албяття, бу ганун инди вя сонралар бу мялум ола биляр.
Бёйюк инсан кютляляри, йяни материал, бу дюнйада она гёря мёвджуддур
ки, мюяййян бир сяй, индийя кими гизлин галан мюяййян бир просес
нятиджясиндя нясиллярин гарышмасы вя чарпазлашмасы васитясиля миндян
бир адамдан хеч олмаса аз-чох мюстягил бир адам йетиря билсин. Бун-
дан бир аз чох мюстягил бир адам йетиря билсин. Бундан бир аз чох
мюстягил адамлар бялкя дя он миндя бир догулур (мян тяхмини, гёзя-
йары дейирям). Даха мюстягил адамлар йюз миндя бир догулур. Дахиляр
милйонда бир, бяшяриййяти тякмилляшдирян бёйюк дюхалар ися, бялкя дя,
хяйатдан гялиб-кечян мин-мин милйондан бир догулур. Сёзюн гысасы,
бу хадисянин давам этдийи ретортайа мян бахмамышам. Лакин мюяй-
йян бир ганун мютляг вар вя мютляг олмалыдыр; бу мясялядя тясадюф
ола билмяз.
Няхайят Разумихин уджадан деди:
– Сиз зарафат эдирсиниз, нядир? Йохса бир-биринизи аля салмысыныз?
Отуруб бир-бирини зарафата гойублар! Родйа, сян бунлары джидди дейирсян?
Расколников башыны галдырыб она бахды, хеч бир сёз демяди: онун
рянги гачмышды, узюндя гямгин бир ифадя варды. Порфиринин асяби, кобуд
вя хяйасыз истехзасы Расколниковун сакит вя гямгин узю гаршысында
Разумихиня гярибя гёрюндю.
– Гардаш, агяр сян бунлары догрудан да джидди дейирсянся, онда...
Албяття, сян дейярдин ки, бунлар йени сёз дейил, бизим мин дяфя охуду-
гумуз вя эшитдийимиз шейляря охшайыр – бу джяхятдян сян хаглысан;
лакин сянин бу дедийиня асил орижинал вя анджаг сяня аид олан мясяля
одур ки, сян хяр халда виджданла ган тёкмяйя иджазя верирсян, озю дя,
мяни багышла, беля бир фанатизм иля... бу мяни дяхшятя гятирир. Демяли,
сянин мягаляндя ифадя олунан асас фикир дя бундан ибарятдир. Виджданла
ган тёкмяйя иджазя вермяк... Мянджя рясми сурятдя, ганунла ган
тёкмяйя иджазя вермякдян даха дяхшятлидир...
Порфири онун сёзюня гюввят верди:
– Тамамиля догрудур: даха дяхшятлидир!
– Йягин ки, сян няйяся уйуб бу сёзю демисян! Бурда сяхв вар.
Мян охуйарам... Сян няйяся уймусан! Сян беля фикирляшя билмязсян...
Охуйарам...
Расколников:
– Мягалядя бунлар йохдур, – деди. – Орада анджаг буна ишаря вар.
Порфири йериндя сакит отура билмирди:
– Беля, беля, инди мяня айдын олду ки, сиз джинайятя неджя бахырсыныз;
сизин зяхлянизи тёкюрям, мяни багышлайын (сизи чох нарахат эдирям,
бунун учюн озюм хяджалят чякирям). Лакин билирсинизми, сиз байаг мяни
адилярин вя гейри-адилярин сяхвян бир-бириня гарышдырыла билмяси
барясиндя чох сакит этдиниз, лакин... бу мясялядя мяни йеня дя бязи
амяли шейляр нарахат эдир! Бирдян бир киши, йа джаван бир оглан тясяввюр
эляди ки, о Ликург, йа Мяхяммяддир... – Албяття, гяляджякдя беля
оладжаг, – бунун учюн дя башлады бютюн манеяляри рядд этмяйя... гар-
шыда ахы узаг бир сяфяр дурур, сяфяр учюн дя пул лазымдыр... башлайыр
сяфяр учюн пул дюзялтмяйя... билирсинизми?
Заметов отурдугу йериндя бирдян пыггылдады. Расколников хеч она
бахмады да.
О, Порфиринин сёзюня сакитджя джаваб верди:
– Беля халлар догрудан да, ола биляр, мян бу барядя сизинля разылаш-
малыйам. Хюсусиля ахмаг вя шёхрятпяряст адамлар бу фикря дюшюрляр;
хюсусиля джаванлар.
– Гёрюрсюнюзмю! Бяс, бу неджя олур ахы?
Расколников астадан гюлдю:
– Неджя олур-олсун, – буна мян мюгяссир дейилям ки! Бу беля олур,
хямишя дя оладжаг О (Разумихини гёстярди) индиджя дейирди ки, мян ган
тёкмяйя иджазя верирям. Ня олсун ахы? Джямиййят сюргюнлярля, хябсха-
наларла, мяхкямя мюстянтигляриля, каторгаларла бол-бол тямин
эдилмишдир, – нарахат олмаг нийя? Ахтарын огруну тапын!..
– Ахтарыб тапсаг, онда?
– Джязасыны да верин.
– Сиз мянтигля данышырсыныз. Йахшы, бяс онун видждан мясяляси неджя
олсун?
– Онун виджданы иля сизин ня ишиниз вар?
– Беля дя, инсанпярвярлик джяхятдян.
– Кимин виджданы варса, о азаб чякяджяк, – агяр сяхвини дярк эляся.
Бу да онун джязасыдыр, – каторгадан алавя.
Разумихин гашгабагыны тёкяряк сорушду:
– О дахиляр ки, онлара адам олдюрмяйя иджазя верилмишдир, онлар,
догруданмы, гяряк бунун хеч азабыны чякмясинляр, хятта тёкдюкляри
ган учюн дя?
– Бурада гяряк сёзю няйя лазымдыр? Бурада ня иджазя вар, ня гада-
ган. Агяр онларын олдюрдюкляри адам йазыгы гялирся – гой азаб чяксин-
ляр... Бёйюк дярракя вя бёйюк гялб сахиби оланлар азаб вя изтираб чяк-
мяйя борджлудурлар. Мяня эля гялир ки, асил бёйюк инсанлар бу дюнйада
бёйюк кядяр дуймалыдырлар. – Бу сёзю о далгын бир халда алавя этди, бу
ися сёхбятин умуми ахянгиля хеч дюз гялмирди.
О башыны галдырды, далгын-далгын онлара бахыб гюлюмсяди, шлйапасыны
гётюрдю. Инди о байаг ичяри гирдийиндян даха артыг сакитди. Хамы айага
галхды.
Порфири Петрович йеня дя сёзя башлайараг деди:
– Истяйир мяни данлайын, истяйир аджыгланын – мян озюмю сахлайа
билмирям: иджазя верин сизя бир суал да верим (мян сизи хяддиндян артыг
нарахат эдирям), хырдаджа бир идейа да орталыга атмаг истяйирям, озю дя
анджаг она гёря ки, йадымдан чыхмасын...
Расколников джидди бир халда онларын габагында дуруб гёзляйирди;
онун рянги гачмышды.
– Йахшы да, о хырдаджа идейанызы дейин.
– Мясяля белядир... Дюзю, хеч билмирям буну неджя даха
мювяффягиййятля ифадя эдим... бу хырдаджа идейа хяддиндян артыг
ойнаг... психоложи... бир идейадыр... мясяля белядир: о заман ки, сиз оз
мягалянизи йазырдыныз, хеч ола билмяз ки, хи-хи, сиз озюнюзю лап зярря
гядяр дя олса “гейри-ади” адам, йяни сизин дедийиниз мянада, йени сёз
сёйляйян бир адам хесаб этмямиш олсаныз... Белядирми?
Расколников нифрятля:
– Чох ола биляр, – деди.
Разумихин йериндян тярпянди.
– Агяр беля ися, мясялян, мяишятдя бир мювяффягиййятсизлийя вя
сыхынтыйа уградыгыныздан, йа да бютюн бяшяриййятя йахшылыг этмяк учюн
сиз озюнюз гаршыныза чыхан бир манеяни ашыб кечярдинизми?.. Мясялян,
адам олдюряр, бу адамын малыны гарят эдярдинизми?
О, эля бил йеня дя бирдян она гёз вурду вя эйнян байагкы кими
сяссисджя гюлдю.
Расколников мейданохуйуджу бир халда, нифрят вя тякяббюрля деди:
– Агяр кечсяйдим дя, буну, албяття, сизя демяздим.
– Бу мясяля иля мян анджаг марагланырам, анджаг сизин мягалянизи
дярдж этмяк учюн, озю дя анджаг адяби джяхятдян...
Расколников нифрятля дюшюндю: “Гёр оз фикрини ня ачыг вя хяйасызджа
билдирир!”
Сонра сойуг бир халда деди:
– Иджазя верин сизя билдирим ки, мян озюмю ня Мяхяммяд, ня
Наполеон... ня дя бу кими шяхсиййятлярдян хесаб этмирям, буна гёря
онлардан бири олмадыгым халда, мяним неджя хярякят эдяджяйим баря-
синдя сизя кифайят гядяр изахат веря билмярям.
Порфири бирдян хяддиндян артыг йахын бир адам кими:
– Сиз ня данышырсыныз, – деди, – инди ким озюню рус элиндя Наполеон
хесаб этмир?
Хятта бу дяфя онун сясиндя лап айдынджа бир шей дуйулурду.
Бирдян Заметов диллянди:
– Кечян хяфтя бизим Алена Ивановнаны балта иля олдюрян адам да
Наполеон олмага хазырлашан бир адам дейилдими?
Расколников сусур, диггятля вя гяти бир нязярля Порфирийя бахырды.
Разумихин тутгун бир халда гашларыны чатмышды. Аввял дя о ня ися бир
шей дуймушду. О аджыглы-аджыглы атрафына бахды. Бир дягигялик агыр сюкут
чёкдю. Расколников дёнюб гетмяк истяди.
Порфири чох нязакятля алини она узадараг мехрибанджа:
– Гедирсиниз? – деди. – Сизинля таныш олмагыма чох, чох шадам. О
ки, галды сизин хахишиниз, бу барядя лап архайын олун. Эля мян дейян ки-
ми дя йазарсыныз. Йахшысы будур ки, озюнюз ора, мяним йаныма гялин...
бу гюнлярдя... истяйирсиниз лап эля сабах. Мян йягин саат он бирдя орада
оладжагам. Хамысыны дюзялдярик... данышарыг... – Сонра о чох мюлайим
бир халда алавя этди: – Сиз ан ахырда ора гялянлярдян бирисиниз... бялкя
бизя бир шей дейя билдиниз...
Расколников сярт сорушду:
– Сиз истяйирсиниз мяни мюяййян шяраитдя, рясми сурятдя соргу-
суал эдясиниз?
– Нийя ахы? Бу хяля хеч лазым дейил. Сиз мяни башга джюр баша
дюшдюнюз. Билирсинизми, мян фюрсят дюшдюкджя... бютюн гиров гойанларла
сёхбят элямишям... бязиляриндян ифадя алмышам... сиз инди ахырынджы-
сыныз... – Бирдян о няйяся севиняряк бяркдян деди: – Хя, лап йериня
дюшдю! Лап йериндя йадыма дюшдю, буну нийя демирям ахы!.. – О,
Разумихиня сары дёндю: – Сян онда ахы о Николашка хаггында мяним
гулагымы дянг элямишдин... Ахы мян озюм билирям, озюм билирям ки, –
о, Расколникова сары дёндю, – онун гюнахы йохдур, анджаг ня эляйясян
ки... Хяля Митканы да нарахат элямяли олдуг... Мясяля бах, бурададыр,
бютюн мясялянин мягзи бундадыр: онда пиллякяндян дюшяндя... сиз ахы
орада саат сяккиздя олмусунуз?..
Расколников:
– Саат сяккиздя олмушам, – дейя джаваб верди вя эля о саат хисс этди
ки, буну нахаг деди, буну демяйя дя билярди.
– Сиз саат сяккиздя пиллякяндян дюшяндя, икинджи мяртябядя гапысы
ачыг мянзилдя, – йадыныздадырмы? – ики фяхля, йа да хеч олмаса онлар-
дан бирини гёрмядинизми? Онлар орада отаглары рянгляйирдиляр, гёрмя-
диниз? Бу онлар учюн чох-чох мюхюмдюр!..
– Рянгсазлары? – Расколников агыр-агыр вя санки олан хадисяни
йадына сала-сала деди: – Йох, гёрмямишям... Эля о саат бютюн варлыгыны
топлайараг вя дуйдугу азабдан гялби донараг бир шейи тез билмяк
истяди ки, бурада гурулан тяля нядян ибарятдир, бурада тязядян нязяря
алынмалы бир шей вармы? – Йох, гёрмямишям, беля бир гапысы ачыг мян-
зил дя гёзюмя дяймяйиб... амма дёрдюнджю мяртябядя (о гурулан
тялянин нядян ибарят олдугуну лап йахшы баша дюшмюшдю, буна да чох
севинирди), йадымдадыр, Алена Ивановна иля узбяюз йашайан бир
мямур... оз мянзилиндян кёчюрдю... йадымдадыр... бу лап йахшы йадым-
дадыр... салдатлар мянзилдян бир диван чыхарырдылар, мяни дя дивара сыхыш-
дырдылар... амма рянгсаз гёрмямишям... рянгсазларын олдугу йадымда
дейил... бир дя ки, дейясян, гапысы ачыг мянзил йох иди, Хя, йох иди...
Бирдян Разумихин озюня гялмиш кими, хям дя мясялянин ня йердя
олдугуну баша дюшяряк чыгырды:
– Сян ня данышырсан! Рянгсазлар джинайят баш верян гюню орайа рянг
чякирмишляр, амма бу уч гюн аввял орада олмушдур! Сян ахы ня
сорушурсан?
Порфири алини шаппылты иля алнына вурду:
– Эх, гюнляри гарышдырмышам! – О хятта узр истяйирмиш кими
Расколникова мюраджият эдяряк деди: – Гёрюрсюнюзмю, бу мясялядя
лап башымы итирмишям! Буну билмяк бизим учюн чох ваджибдир; буна гёря
дя инди мяним аглыма гялди ки, бялкя сиз дя бу барядя бир шей дейя
билярсиниз... Алями бир-бириня гарышдырмышам!..
Разумихин тутгун халда:
– Диггятли олмаг лазымдыр! – деди.
Бу сёзляри дейяндя о артыг дяхлиздя иди. Порфири Петрович бёйюк бир
нязакятля онлары гапыйа гядяр отюрдю. Расколников вя Разумихин
гашгабаглы вя тутгун халда кючяйя чыхдылар. Онлар бир нечя аддым
киримишджя гетдиляр.
Расколников дяриндян кёксюню отюрдю.
АЛТЫ.
Разумихин чятин бир вязиййятя дюшмюшдю; о, вар гюввясиля
Расколниковун гятирдийи сюбутлары рядд этмяйя чалышырды:
– ...Инанмырам! Инана билмирям!
Онлар артыг Бакалейевин мехманханасына йахынлашырдылар. Пулхери-
йа Александровна вя Дунйа онлары чохдан гёзляйирди. Разумихин
гызгын-гызгын данышыр, данышдыгджа да тез-тез дайанырды; онлар биринджи
дяфя иди ки, бу мясяля барясиндя беля ачыг данышырдылар; эля бирджя бу озю
Разумихини карыхдырыр вя хяйяджанландырырды.
Расколников этинасыз вя сойуг бир тябяссюмля дейирди:
– Инанма! Сян, оз адятиня гёря, хеч бир шей дуймурдун, амма
мян хяр сёзю олчюб-бичирдим... Бяли... мян сянинля бир шейдя разы-
лашырам: догрудан да Порфиринин ифадя тярзи чох гярибя иди, хюсусиля о
аджлаф Заметовун данышыгы!.. Сян хаглысан: онун фикриндя няся вар; ахы
нийя, нийя?
– Геджя фикрини дяйишиб.
– Аксиня, аксиня! Агяр онлар беля ахмаг бир фикря дюшюблярся,
онда гяряк вар гюввяляриля чалышыб бу фикри гизляйяйдиляр, мясялянин
устюню ачмайайдылар... Индися онларын бу хярякяти хяйасыз бир хяря-
кятдир, хям дя эхтийатсызлыгдыр!
– Онлар гяти бир шей билсяйдиляр, озю дя буну мёхкям билсяйдиляр,
йа да асаслы бир шюбхяляри олсайды, онда догрудан да ону гизлятмяйя
чалышардылар ки, ону даха йахшы удсунлар, бир дя ки, чохдан эвими ахта-
рардылар, лакин онларын алиндя тутарлы хеч бир шей йохдур, онлар гяти хеч
бир шей билмирляр, хамысы бош-бош хяйалдыр, икибашлы фикирлярдир, йалныз
асассыз тясяввюрлярдир; буна гёря дя хяйасызлыгла мяни долашдырмаг
истяйирляр. Бялкя дя алляриндя тутарлы бир сюбут олмадыгы учюн о озю дя
хирслянмишди, аджыгындан сёзю агзындан гачырды. Йа бялкя дя бир мяг-
сяди вар... О дейясян агыллы адамдыр... Бялкя билийи иля мяни горхутмаг
истяйир... Гардаш, бу иши дя озюня гёря бир психоложи джяхяти вар... Амма
буну изах этмяк озю ийряндж бир шейдир. Бурах гетсин!
– Хям дя тяхгир! Мян сяни баша дюшюрям! Амма... биз ки, инди
ачыг данышдыг (бу да чох йахшы олду ки, няхайят биз ачыг данышдыг!) –
Онда мян сяня бир шейи этираф эдяджяйям: чохдан мян онларын бу
фикирдя олдугуну дуйурдум, лап аввялдян, анджаг лап азджа дуйурдум,
лап отяри бир шякилдя, анджаг отяри олса да дуйурдум! Онлар ня джюрятля
бу фикря дюшюбляр? Бунун кёкю харададыр? Хеч билирсян мян неджя
хирслянмишдим? Беля дя шей олар: касыб бир тялябя, йохсуллуг вя гара
хулйа ону алдян салмышдыр, хушсузлугла алагядар олан агыр бир хястялик,
бу хястялик бялкя дя онда башламаг узрядир (буну нязяря алын), вас-
васы, иззят-няфсини севян, оз гиймятини билян, алты ай оз отагында хеч
кяси гёрмяйян, джыр-джындыр ичиндя йашайан, хятта чякмясинин алты чыхмыш
бир тялябя, – беля бир тялябя, хеч бир гиймяти олмайан мяхялля полис
ишчиляринин габагында дурур, онларын хягарятиня мяруз галыр; бу йандан
да хиртдяйиня чёкмюш бордж, вахты кечмиш вексел, бордж устюндя ону
гыснайан надворны советник Чебаров, уфунятли рянг, Реомйурла отуз
дяряджя сойуг, агыр хава, бир йыгын адам, дюнян йанына гетдийи бир
адамын олдюрюлмяси хаггында сёхбят, озю дя бунлар хамысы адж гарына!
Бу вязиййятдя адам неджя байылмасын? Бютюн мясяля дя буна, буна
асасландырылыр! Беля дя шей олар! Мян баша дюшюрям ки, бу дёзюляси шей
дейил, амма. Родка мян сянин йериня олсайдым онларын гёзюнюн ичиня
гяхгяхя иля гюлярдим, бундан да артыг – онларын хамысынын сифятиня тю-
пю-ряр-дим, озю дя лап боллуджа, сонра да атрафыма ийирми-отуз йумруг
атардым, лап йаглысындан, – онлара хямишя беля йумруг йедиртмяк
лазымдыр, – бунунла да мясяляни гуртарардым. Тюпюр гетсин! Кефини
позма! Айыбдыр!
Расколников фикирляшди: “Амма бу шейляри йахшы ифадя эляди...”
Сонра о аджы-аджы:
– Тюпюрюм? – деди. – Сабах йеня соргу-суал оладжаг! Мян нийя ахы
гедим онлара изахат верим? Дюнян ашханада Заметовун габагында
алчалмагым хяля дя мяни йандырыр.
Беля дя шей олар! Мян озюм Порфиринин йанына гедяджяйям! Гедиб
ону гохумсайагы бир йахшы сыхышдыраджагам: гой ня варса хамысыны ачыб
десин, лап кёкюня кими! О ки, галды Заметов...
Расколников дюшюняряк оз-озюня деди: “Ахыр ки баша дюшдю!”
Разумихин бирдян онун чийниндян тутуб чыгырды:
– Дайан! Дайан! Сян йанылмысан! Мян мясяляни баша дюшдюм: сян
йанылмысан! Бунун ахы няйи кялякдир? Сян дейирсян ки, рянгсазлар
мясяляси бадалаг иди? Бир баша дюш: агяр сян буну элямиш олсайдын,
онда хеч дейярдинми ки, отага рянг чякиляндя гёрмюшям... фяхляляри
дя гёрмюшям? Аксиня: дейярдин ки, хеч бир шей гёрмямишям, – лап
гёрмюш олсайдын да! Ким ахы оз-озюнюн алейхиня олан беля шейи
бойнуна алар?
Расколников кёнюлсюз халда, хям дя айдынджа ифадя олунан бир ниф-
рятля джаваб верди:
– Агяр мян о иши элямиш олсайдым, мютляг дейярдим ки, рянгсазлары
да гёрмюшям, мянзили дя...
– Нийя ахы озюн оз алейхиня гедясян?
– Она гёря ки, истинтаг заманы йалныз мужикляр, йа да джинайятя йени
гядям гойан адамлар бютюн мясялялярдя диряниб дурурлар, джинайяти
бойунларына алмырлар. Азджа фикрян инкишаф этмиш, дюнйа гёрмюш адамлар
ися, бютюн ряддедилмяз захири дялилляри мютляг, хям дя мюмкюн гядяр
гябул этмяйя чалышырлар; анджаг бунлардан башга бир сябяб ахтарыб
тапырлар, озляриня хас олан хюсуси вя гёзлянилмяз фикирляр орталыга
атырлар, бунлар да хямин дялилляря тамамиля башга бир мяна верир, онлары
башга бир шякилдя гёстярир. Порфири дя йягин буну нязяря алыбмыш ки,
мян мютляг беля джаваб веряджяйям, догру гёрюнмяк учюн мютляг
дейяджяйям ки, гёрмюшям, бунунла да бязи шейлри агзымдан чыхармыш
оладжагам...
– О да о саат сяня дейярди ки, ики гюн аввял рянгсазлар орада олма-
мышдыр, демяли, сян орада, о гары олдюрюлян гюню, ахшам саат сяккиздя
олмусан. Бунунла да сяни долашдырарды.
– Хя, о эля буну нязяря алмышды: эля билирди ки, мян буну о саат
дярк эдя билмяйяджяйям, хягигятя уйгун олмаг учюн тез джаваб
вермяйя тялясяджяйям, ики гюн аввял рянгсазларын орада олмадыгыны
йадымдан чыхараджагам.
– Буну йаддан чыхармаг олармы?
– Лап асанджа чыхармаг олар! Бидж адамлар беля бош шейлярдя даха
тез долашырлар. Адам бидж олдугджа, о даха аз гюман эдир ки, ону ади бир
мясялядя долашдырмаг олар. Ан бидж адамы ан ади бир мясялядя долаш-
дырмаг лазымдыр. Порфири хеч дя сян дюшюндюйюн кими ахмаг адам
дейил...
– О ки, беля иш тутур – аджлафдыр!
Расколников гюлмякдян озюню сахлайа билмяди. Сон сёзляри о рух
йюксяклийиля вя хявясля демишди; лакин эля бу анда онун рухланмасы вя
хявяся гялмяси онун озюня гярибя гёрюндю, чюнки бютюн аввялки
сёзлярини о гашгабагла вя нифрятля демишди, гёрюнюр о озюню мюяййян
бир мягсядля, зярурят гаршысында беля гёстярирмиш.
О дюшюняряк оз-озюня деди: “Бязи мясялялярдя усталашмага баш-
лайырам!”
Лакин эля бу анда о бирдян нарахат олмага башлады, санки онун
фикриндян хеч гёзлянилмядийи халда горхулу бир шей кечмишди. Онун
нарахатлыгы гет-гедя артырды. Няхайят, онлар гялиб мехманхананын
гапысына чатдылар.
Расколников бирдян:
– Сян гир ичяри, – деди, – мян дя бу саат гайыдырам.
– Хара гедирсян? Биз ки, гялиб чатмышыг!
– Мян гяряк гедям, ишим вар... йарым саатдан сонра гяляджяйям...
Орада да дейярсян.
– Озюн бил, мян дя сянинля гедяджяйям!
Расколников уджадан деди:
– Бу нядир, сян дя мяня азаб вермяк истяйирсян? – Бу сёзляри о
дярдли-дярдли вя асяби халда деди; бу заман онун бахышларында эля бир
мяйуслуг варды ки, Разумихинин алляри йанына дюшдю. Расколников йа-
шадыгы кючяйя сары йейин-йейин гетмяйя башлады; Разумихин бир гядяр
артырмада дуруб онун ардынджа бахды. Ахырда дишини-дишиня сыхараг,
йумругларыны дюйюнляйяряк эля орададжа анд ичди ки, бу гюн гедиб Пор-
фирини мум кими сыхсын, бютюн мясяляни ондан ойрянсин; сонра о йухары
галхмага башлады; о билирди ки, Пулхерийа Александровна инди онларын
гедж гялмясиндян тяшвишя дюшмюшдюр, гедиб ону сакит этмяк лазымдыр.
Расколников йашадыгы эвя чатанда гиджгахлары тярдян исланмышды, о
агыр-агыр няфяс алырды. О тяляся-тяляся йухары галхыб оз отагына гирди,
эля о саат да гапынын джяфтясини вурду. Сонра горха-горха дяли кими
буджага джумду; о гарынын эвиндян гятирдийи шейляри бура гоймушду;
алини дешийя сохуб бир нечя дягигя чох диггятля онун ора-бурасыны,
дивар кагызынын гиринти-чыхынтыларыны йохлады. Лакин хеч бир шей тапмады,
дяриндян кёксюню отюрдю. Байаг мехманхананын артырмасына чатанда,
бирдян онун аглына гялмишди ки, бялкя эля бир шей, бир саат зянджири, бир
гол дюймяси, йа бу шейлярин бюкюлдюйю вя устюндя гарынын хятти олан
бир кагыз парчасы, шейляри орадан гётюряндя, алиндян сюрюшюб дюшмюш
олар, йа да дешийин ора-бурасында илишиб галар, сонра да бирдян тапылар,
асаслы бир дялил кими ону аля веряр.
О айаг устюндя дурмушду вя санки фикря гетмишди; гярибя, мискин,
мянасыз бир тябяссюм онун додагларында титряйирди. Фикирляри бир-бириня
долашырды. О далгын бир халда ашагы дюшюб дарвазайа сары гетди.
Ким ися чыгырараг деди:
– Будур, озю дя гялди!
Расколников башыны галдырды.
Даландар оз дахмасынын гапысы агзында дуруб ону орта бойлу бир
адама гёстярирди; бу адам уст-башындан мешшана охшайырды; айниня
жилет вя хялятя бянзяр бир шей геймишди: узагдан арвада охшайырды.
Башына чиркли бир фуражка гоймушду; онун йыпранмыш, гырышыг узю аллидян
артыг йашы олдугуну гёстярирди; башы ашагы салланырды; пий басмыш хырда
гёзляриндя тутгун, джидди, наразы бир ифадя варды.
Расколников даландара йахынлашды:
– Ня олуб?
Мешшан тялясмядян, алтдан-алтдан, чяп-чяп, хям дя диггятля она
бахды, сонра йаваш-йаваш чеврилди, хеч бир сёз демядян, дарвазадан
кючяйя чыхды.
Расколников уджадан сорушду:
– Ахы ня олуб?
– Бу адам сорушду ки, тялябя бурадамы йашайыр, кимин мянзилиндя
олур. Бу вахт сиз озюнюз гялдиниз, мян сизи гёстярдим, о да чыхыб гетди.
Гёрдюнюз дя!
Даландар да бир аз буна хейрят этди, лакин о азджа дюшюндюкдян
сонра дёнюб йеня дя оз дахмасына гирди.
Расколников дярхал о адамын ардынджа гетди вя эля о саат да ону
кючянин о бири тяряфиля гедян гёрдю: о бир шей фикирляширмиш кими, гёзю-
ню йеря дикяряк, байагкы кими агыр-агыр гедирди. Чох чякмяди ки,
Расколников она чатды, анджаг бир гядяр онун ардынджа гетди. Няхайят
она йанашараг, йандан онун узюня бахды. О адам да дярхал Раскол-
никову гёрюб джялд она бахды, сонра йеня дя гёзлярини йеря дикди: бу
гайда иля онлар динмяз-сёйлямяз бир гядяр йан-йана гетдиляр.
Ахырда Расколников астадан деди:
– Сиз мяни сорушурдунуз... даландардан?
Мешшан джаваб вермяди, хятта хеч онун узюня дя бахмады.
– Бу нядир... гялиб сорушурсунуз... сонра да сусурсунуз... ахы бу ня
демякдир?..
Данышдыгджа Расколниковун сяси гырылырды, кялмяляр нядянся онун
агзындан айдын чыхмаг истямирди.
Мешшан бу дяфя башыны галдырды, мяшум тутгун бир нязярля Раскол-
никова бахды.
Бирдян о астадан, лакин айдын сясля деди:
– Гатил!
Расколников онунла йан-йана гедирди. Бирдян онун гычлары йа-
манджа зяифляди, кюряйи бузлады, уряйи ися, эля бил ки, бир анлыга дайанды;
сонра бирдян дёйюндю, санки гармагдан гопуб дюшдю. Бу гайда иля
онлар, йеня дя диниб-данышмадан йюз аддыма гядяр йан-йана гетдиляр.
Мешшан она бахмырды.
Расколников гюджля эшидиляджяк бир сясля мызылданды:
– Бу нядир... нядир... гатил кимдир?
Мешшан даха айдын вя даха зяхмли бир сясля деди:
– Сян гатилсян! – Буну сёйляркян о, нифрят вя галибиййятля гюлюм-
сяди, йеня дя Расколниковун солгун узюня вя олгюн гёзляриня бахды.
Бу заман онлар гялиб кючянин тининя чатдылар. Мешшан сола дёндю,
герийя бахмадан йолуна дюзялди. Расколников йериндя дайаныб хейли
онун ардынджа бахды. Сонра гёрдю ки, мешшан алли аддыма гядяр йол
гетдикдян сонра дёнюб она бахды; Расколников бу заман хяля дя
йериндя дуруб тярпянмирди; бурадан о адамын узюню айдын гёрмяк
мюмкюн дейилди, лакин Расколникова эля гялди ки, о адам бу дяфя дя
нифрят вя галибиййятля гюлюмсяди.
Расколников бярк ушюйюрмюш кими, гычлары ася-яся, йериши зяифляйя-
зяифляйя гери дёнюб оз отагына галхды. Фуражкасыны чыхарыб столун устюня
гойду, тярпянмядян он дягигяйя гядяр онун габагында дурду. Сонра
гюдждян дюшмюш халда диванда отурду, хястя адам кими зяиф-зяиф
инилдяйяряк узанды. Онун гёзляри ачыгды. Бу гайда иля о йарым саата
гядяр узаныб галды.
О хеч бир шей хаггында дюшюнмюрдю. Анджаг бязи фикирляр, йа фикир
гырынтылары, бязи тясяввюрляр, – ушаглыгда гёрдюйю, йа харадаса бирджя
дяфя раст гялдийи, башга бир вахтда хатырламайаджагы адамларын сифяти, В
килсясинин зянг гюлляси, бир ашханада гойулмуш билйард, билйардын габа-
гында дурмуш бир забит, бир зирзямидян тютюн дюканындан гялян сигар
гохусу, ички дюканы, башдан-баша чиркаб тёкюлмюш, йумурта габыгы
атылмыш гаранлыг, дар бир пиллякян – низамсыз вя алагясиз халда онун
хяйалында джанланырды, хараданса базар гюню вурулан зянг сясляри гялир-
ди... Бу шейляр онун хяйалында бир-бирини авяз эдир, гасырга кими
хярлянир, бурулурду. Бунлардан бязиси хятта онун хошуна гялирди; о
бунлары хяйалында сахламаг истяйирди, лакин онлар сёнюб йох олурду;
умумиййятля, бир шей дахилиндян она тязйиг эдирди, анджаг чох тязйиг
этмирди. Бязян бу тязйиг хятта онун хошуна гялирди... О йюнгюлджя
титрядирди, буну да хисс этмяк онун хошуна гялирди.
О, Разумихинин йейин-йейин гялдийини вя сясини эшитди, гёзлярини
йумуб озюню йухулуга вурду. Разумихин гапыны ачды, бир аз астанада
дайанды, о санки няся фикирляширди. Сонра йавашджа отага гирди, усуллуджа
дивана йахынлашды. Настасйанын пычылтысы эшидилди:
– Дяймя, гой йатсын, сонра йейяр.
Бу дяфя Разумихинин сяси эшидилди:
– Дюз дейирсян.
Онлар йеня дя усуллуджа байыра чыхыб гапыны ортдюляр. Йарым саат да
кечди. Расколников гёзюню ачыб архасы устя чеврилди, аллярини башынын
устюня атды... Ушюйя-юшюйя, титряйя-титряйя сёзюня давам этди:
“О ким иди? Йерин алтындан чыхан о адам ким иди? О харада иди, о
ня гёрюб? О хамысыны гёрюб – буна хеч шюбхя йохдур. Онда о харада
дурубмуш, харадан бахырмыш? О нийя анджаг инди мейдана чыхыр? О ахы
неджя гёря билиб – бу мюмкюн олан шейдирми?.. Бяли! Бяс Николайын
гапы далындан тапдыгы гуту: бу да мюмкюн олан шейдир? Дялилляр? Йюз
мин тяфяррюатдан ан кичийини нязярдян гачырсан – дёнюб Мисир эхрамы
йекяликдя бир дялил олар! Милчяк учанда гёрюбмюш! Беля дя шей
олармы?” Бирдян о зяифлядийини, джисмян зяифлядийини нифрятля хисс этди.
Аджы-аджы гюлюмсяйяряк дюшюндю: “Мян буну гяряк биляйдим! Мян
оз-озюмю таныйа-таныйа, хисс эдя-эдя хансы джясарятля балтаны гётюрюб
ган тёкдюм? Мян буну гяряк габагджадан биляйдим... – Сонра о
юмидсиз бир халда пычылдады: – Мян ахы буну габагджадан билирдим...”.
Бязян бу йа гейри-фикрин гаршысында донуб галырды.
“Йох, о адамлар беля йаранмамышдыр; асил хёкмдар, – о адам ки,
хяр шей этмяйя иджазя верилмишдир, – Тулону дагыдыр. Парисдя гыргын
дюзялдир, оз ордусуну Мисирдя йаддан чыхарыр, Москва сяфяриндя
йарым милйон адамы гыргына верир, Вилнада мязяли сёз демякля ишин
ичиндян чыхыр; оляндян сонра да она пярястиш эдирляр, демяли, она хяр
шей этмяйя иджазя верилир. Гёрюнюр, беля адамларын бядяни тундждандыр!”
Бирдян онун аглына гялян башга бир фикир аз галды ки, ону гюлдюрсюн.
“Наполеон, эхрамлар, Ватерлоо – бир дя ки, арыг, ийряндж бир сялямчи
– Порфири Петрович кимиляр буну ахы неджя хязм элясин?...”. О буну
хязм эляйя билярми? Эстетика мане олар: “Наполеон да гарынын
чарпайысы алтына гирярми? Эх, зибил!”.
Хярдян о хисс эдирди ки, сайыглайыр, о гыздырмалы – хяйяджанлы бир хал
кечирирди.
О, гызгын бир халда дюшюнюрдю: “Гары бош шейдир! Гары мясяляси
бялкя дя эля сяхвдир, мясяля онда дейил! Гары – хястялик иди... мян
истяйирдим тез онун устюндян ашыб кечим... мян адам олдюрмядим,
принсип олдюрдюм! Принсипи олдюрдюм, амма устюндян ашыб кечмяйиня
кечя билмядим, бу тайда галдым... Анджаг ону баджардым ки, олдюрдюм!
Хеч демя, буну да баджармамышам... Принсип? Нийя байаг о сяфех
Разумихин сосиалистляри писляйирди? Онлар чалышган вя алверчи джамаатдыр;
“Умуми хошбяхтликля” мяшгулдурлар. Йох, мяня хяйат бир дяфя вери-
лир, о даха верилмяйяджяк; мян “умуми хошбяхтлийи” гёзлямяк истями-
рям. Мян озюм дя йашамаг истяйирям, беля олмаса хеч йашамамаг
йахшыдыр. Ня олсун ки! Мян джибимдяки манаты алимя сыхараг, “умуми
хошбяхтлийи” гёзляйяряк адж анамын йанындан кечиб гетмяк истямир-
дим. “Мян дя умуми хошбяхтлик учюн бир кярпидж апарырам, буна гёря
дя озюмю гялбян сакит хисс эдирям”. Ха-ха! Бяс нийя сиз мяни
бурахдыныз? Мян ахы бу дюнйайа бирджя дяфя гялирям, ахы мян дя
истяйирям ки... – Бирдян о дяли кими гюляряк алавя этди: – Эх, мян
эстетик бир битям, айры хеч бир шей дейилям. Бяли, мян догрудан да
битям. – О севиня-севиня бу фикирдян йапышыб онун ичиндя эшялянир,
онунла ойнайыр вя алляширди. – Аввяла, эля бирджя она гёря ки, бит олма-
гым хаггында инди дюшюнюрям; икинджиси дя она гёря ки, дюз бир ай
Аллах-тааланы нарахат элямишям: ону шяхадятя чагырмышам ки, йяни
мян бу иши оз хейрим, оз кефим учюн элямямишям, мян гёзял вя хош
бир мягсяди нязярдя тутуб бу ишя гиришмишям. Ха-ха! Учюнджю дя, она
гёря ки, йериня йетирдийим ишин хаглы бир иш олуб-олмадыгыны мизан-
тярязи иля, хесабла олчюб-бичмяк истяйирдим: буна гёря дя бютюн
битлярдян ан зярярлисини сечдим; гарыны олдюрдюкдян сонра бу гярара
гялдим ки, илк аддымда мяня ня гядяр шей лазымса – онун эвиндян дюз
о гядяр шей гётюрюм – ня артыг, ня аскик! (Демяли, онун галан шейляри
дя этдийи вясиййятиня гёря монастыра вериляджякди, ха-ха!). Сонра о
дишлярини гыджырдараг алавя этди: – Она гёря, она гёря мян гяти сурятдя
битям ки, она гёря ки, бялкя дя мян озюм о олдюрюлмюш битдян даха
писям, даха мурдарам; аввялджядян дя эля озюм хисс эдирдим ки, ону
олдюряндян сонра бу сёзю озюмя дейяджяйям! Эля бир шей вармы ки,
беля бир дяхшятля мюгайися олуна билсин? Ах, байагылыг! Ах, алчаглыг!..
Ата минмиш, алиня гылындж алмыш “пейгямбярин” вязиййятини мян чох
йахшы баша дюшюрям: Аллах буйурмушду эй “тир-тир асян” мяхлугат,
табе ол! “Пейгямбяр” хаглыдыр, хаглыдыр: о заман ки, о кючянин орта-
сында йах-шы-джа бир батарейа гойур, тягсири оланы да, олмайаны да топа
тутур, хеч изахат да вермяйи озюня лайиг гёрмюр! Эй тир-тир асян
мяхлуг, табе ол, хеч бир шей арзу этмя, чюнки бу сянин ишин дейил!.. О
гарыны мян гятиййян, гятиййян багышламайаджагам!”
Расколниковун сачы тярдян исланмышды, титряйян додаглары гурумуш-
ду. Дургун бахышы тавана дикилмишди.
“Анам, баджым – мян онлары неджя севирдим! Нийя инди мян онлара
нифрят эдирям? Бяли, мян онлара нифрят эдирям, онлары гёрмяйя гёзюм
йохдур, йанымда отурмаларына дёзя билмирям... Онда мян йахынлашыб
анамы опдюм, йадымдадыр... Ону гуджаглайыб фикирляширдим: о бился...
она демяк лазымдырмы? Буну мяндян гёзлямяк олар... – Ону бюрюйян
байгынлыгла мюбаризя эдирмиш кими, озюню топлайараг дюшюндю: – бяли!
Йягин о да мяним кимидир. Ах, инди мян о гарыйа неджя нифрят эдирям!
Агяр о айылсайды – бялкя дя ону лап бир дя олдюрярдим! Йазыг Лизавета!
Нийя ахы о эля о вахтда гялиб чыхды!.. Бир шей гярибядир: нийя мян онун
барясиндя фикирляшмирям, эля бил ки, ону мян олдюрмямишям!.. Лиза-
вета! Сонйа! Йазыг, мясум, мясум бахышлы Лизавета, Сонйа!.. Мяним
азизлярим!.. Нийя онлар агламырлар? Нийя онлар инилдямирляр? Онлар хяр
шейлярини верирляр... мясум-мясум, сакит-сакит бахырлар... Сонйа,
Сонйа, сакит бахышлы Сонйа...”
О хушуну итирди, неджя олду ки, о гялиб кючяйя чыхды? Бу она гярибя
гёрюндю, чюнки бу онун йадында дейилди. Ахшамдан хейли кечмишди.
Гаранлыг гетдикджя артыр, долгун ай гет-гедя даха артыг парылдайырды;
анджаг хава чох бюркю иди. Адамлар йыгын-йыгын кючя иля гедирдиляр,
аснафлар вя иш адамлары эвляриня дагылышырдылар, бязиляри гязирди, хавадан
ахянг, тоз, дургун су гохусу гялирди. Расколников гямгин вя фикирли
халда гедирди, эвдян мюяййян бир мягсядля чыхдыгы лап йахшы йадында
иди. О ня ися этмяли иди, озю дя тялясмяли иди; анджаг ня этмяли иди – бу
онун йадындан чыхмышды. Бирдян о дайанды, гёрдю ки, кючянин о тайын-
да, сякидя бир адам дуруб она ал эляйир. Кючяни кечиб онун йанына
гетди; лакин бирдян о адам гери дёндю, башыны ашагы салараг, хеч бир шей
олмамыш кими, йолуна дюзялди, гуйа Расколникову хеч чагырмамышды,
хеч озюню о йеря гоймады. Расколников: “Бялкя о хеч мяни чагырма-
йыб?!” – дейя дюшюндю, лакин йеня дя онун ардынджа гетди; он аддым
галмыш бирдян ону таныйараг диксинди: бу – хямин хялят геймиш, хямин
донгар мешшан иди. Расколников онун ардынджа гедирди; онун уряйи
дёйюнюрдю; онлар башга бир кючяйя дёндюляр; о адам хяля дя дёнюб
бахмырды. Расколников дюшюндю: “О билирми ки, мян онун ардынджа
гедирям?” О бёйюк бир эвин дарвазасындан ичяри гирди. Расколников тез
дарвазайа йахынлашыб ичяри бахды: бялкя о дёнюб бахар, ону чагырар...
Догрудан да, о адам дарвазадан кечиб хяйятя гиряндя бирдян дёнюб
герийя бахды, эля бил йеня дя она ал эляди. Расколников о саат дарваза-
дан ичяри гирди, лакин о адамы хяйятдя гёрмяди: йягин о эвин биринджи
пиллякяниня галхмышды. Расколников ора йюйюрдю; догрудан да, ики
пиллякян йухарыдан хяля дя агыр-агыр вя бир гайда иля атылан айаг сяси
гялирди. Гярибядир: бу пиллякяня о эля бил ки, бяляддир! Будур, биринджи
мяртябядя олан пянджяря! Ай ишыгы гямгин-гямгин вя асрарянгиз бир
халда пянджяря шюшясиндян ичяри сюзюлюрдю. Бу да икинджи мяртябя! Ба!
Бу ки, рянгсазлар ишляйян мянзилдир... буну ня учюн о дярхал танымады?
Йухарыда гедян адамын айаг сяси кясилди: “Йягин о да дайанды, йа
да бир йердя гизлянди...” Бу да учюнджю мяртябя! “Йеня йухары
галхыммы? Гёр неджя сакитликдир, адам горхур...” Лакин о йеня дя йу-
хары галхды. Онун оз айагынын сяси ону уркюдюр вя горхудурду. Аман
Аллах, ня гаранлыгдыр! О адам йягин бураларда гизлянмишдир. Аха!
Мянзилин пиллякян чыхан гапысы тайбатай ачыгдыр. Расколников фикирляшиб
ичяри гирди. Дяхлиз чох гаранлыгды, ня адам варды, ня шей: санки шейлярин
хамысыны гётюрюб апармышдылар. О йаваш-йаваш, пянджяси устюндя гонаг
отагына гирди: отагын хяр йериня парлаг ай ишыгы дюшмюшдю; бурада хяр
шей – стуллар, сары диван, айна чярчивяйя салынмыш шякилляр йеня дя
аввялки кими оз йериндя иди. Ири, гирдя, мис кими гырмызы ай пянджярядян
дюз ичяри бахырды. Расколников фикирляшди: “Бу сяссизлик айдандыр, о
йягин инди тапмаджа дюзялдир...”. О дуруб гёзляйирди; чох гёзялди;
сакитлик артдыгджа онун уряйи даха бярк дёйюнюрдю, эля бярк дёйюнюрдю
ки, хятта бундан онун уряйи агрыйырды. Сакитлик давам эдирди. Бирдян бир
анлыга чыртылты сяси эшидилди, эля бил ки, чёп сындырырлар, сонра йеня дя
сяссизлик олду. Йухудан айылан бир милчяк уча-уча пянджяря шюшясиня
тохунуб йазыг-йазыг вызылдады. Эля бу заман о, буджагда, кичик шкафла
пянджяря арасында бир шей гёрдю. Эля бил ки, диварда, мыхдан асылмыш бир
салоп иди. Расколников фикирляшди: “Бу салоп нийя бурадан асылмышдыр,
ахы аввял бу бурада йох иди...”. О йаваш-йаваш салопа йахынлашды вя
хисс этди ки, салопун далында эля бил адам гизлянмишдир. Али иля салопу
эхтийатла йана итяляди, гёрдю ки, орада бир стул вар, стулда ися, буджагда,
бир гары отурмушдур; о тамам бюзюшюб айилмиш, башыны ашагы дикмишдир,
онун узюню гёрмяк мюмкюн дейил; анджаг бу хаман гары иди. Рас-
колников онун башы устюндя дайаныб фикирляшди: “Горхур!” Сонра
балтаны усуллуджа палтосунун илгяйиндян чыхарыб гарынын тяпясиня вурду,
бир дя вурду, бир дя... Гярибядир; гары хеч тярпянмяди, о эля бил ки,
агадждан гайрылмышды. Расколников горхду, айилиб она йахындан бахма-
га башлады, лакин гары башыны даха да ашагы айди. Расколников лап йеря
йатды, ашагыдан йухары онун узюня бахды, бахан кими дя горхудан
донуб галды: гары отуруб сяссизджя гюлюрдю, гюлмякдян лап угунуб
гедирди, анджаг вар гюджюню топлайараг чалышырды ки, Расколников онун
сясини эшитмясин. Бирдян она эля гялди ки, йатаг отагынын гапысы азджа
ачылды, эля бил орада да гюлюр вя пычылдашырдылар. О бярк гязяблянди: вар
гюджю иля балтаны гарынын башына вурмага башлады, анджаг хяр дяфя балтаны
вуранда йатаг отагында гюлюш вя пычылты сяси даха да артырды, гарынын ися
бютюн бядяни гюлмякдян йыргаланырды. Расколников гачмага уз гойду;
анджаг бютюн дяхлиз адамла долмушду; пиллякяня чыхан бютюн гапылар
тайбатай ачылмышды; пиллякянин башы, пиллякян озю, ашагы да бютюн адам
иди, адам башы иди, хамысы да бахырды, анджаг хамысы гизляниб гёзляйир-
диляр, сусурдулар... Онун уряйи сыхылды, гычлары хярякятдян дюшдю, йерин-
дя битиб галды... О чыгырмаг истяди вя бирдян айылды.
О агыр-агыр кёксюню отюрдю; гярибя бурасыдыр ки, йуху эля бил да-
вам эдирди: онун гапысы тайбатай ачыгды; астанада онун хеч танымадыгы
бир адам дурмушду, она диггятля бахырды.
Расколников гёзлярини хяля тамам ачмамышды ки, астанада дуран
адамы гёрюб йеня дя тез гёзюню йумду. О архасы устя узанмышды,
тярпянмирди.
Фикирляшяряк оз-озюня деди: “Бу байагкы йухудурму давам эдир,
йа башга шейдир?” О йеня дя лап азджа, хеч сечилмяйяджяк дяряджядя
гёзлярини ачды, киприкляри арасындан гапыйа бахды: о намялум адам
йеня дя байагкы йериндя дуруб диггятля она бахырды.
Бирдян о йавашджа ичяри гириб, гапыны усуллуджа ортдю, стола йахынлашыб
бир аз гёзляди, лакин о хеч дя гёзюню Расколниковдан айырмырды, Сонра
сяс салмадан йавашджа диванын йанындакы стулда отурду, шлйапасыны
гётюрюб йан тяряфиня дёшямяйя гойду, хяр ики али иля ал агаджына
сёйкянди, чянясини дя алляри устюня гойду. Гёрюнюр, о чох гёзлямяк
фикриндя иди. Расколников ня гядяр мюмкюнся, титряк киприкляри
арасындан она бахырды: бу, долгун бядянли, ага чалан сых, ачыг-сарышын
саггаллы ахыл бир адамды.
Он дягигяйя гядяр вахт кечди. Хава хяля ишыгды, анджаг ахшам
олурду. Отаг дярин бир сюкут ичиндя иди. Хятта пиллякяндян да хеч бир сяс
гялмирди; анджаг ири бир милчяк уча-уча, вызылдайа-вызылдайа пянджяря
шюшясиня дяйяряк чырпынырды. Ахырда Расколников бу вязиййятя дёзя
билмяди; бирдян галхыб диванда отурду:
– Йахшы, дейин гёрюм, сизя ня лазымдыр?
Намялум адам сакитджя гюлюмсяйяряк, гярибя бир халда деди:
– Мян билирдим ки, сиз йатмамысыныз, озюнюзю йухулуга вурму-
сунуз. Иджазя верин озюмю тягдим эдим: Аркади Иванович Свидригайлов.
Дёрдюнджю хисся.
Расколников йеня дя дюшюняряк оз-озюня деди: “олмайа йуху
йеня дя давам эдир?”
Бу гёзлянилмяйян гонага о, хям эхтийат вя шюбхя, хям дя диг-
гятля бахырды.
Няхайят о, хейрятля деди:
– Свидригайлов? Бу ня сёздюр! Ола билмяз!
Эля бил ки, гонаг онун бу сёзюня хеч тяяджджюб этмяди.
– Мян ики сябябя гёря сизин йаныныза гялмишям: биринджиси будур ки,
сизин иля шяхсян таныш олмаг истяйирдим, чюнки чохдандыр мян сизин
хейринизя олан чох мараглы шейляр эшитмишям; икинджиси дя, мяним арзу
етдийим бир мясяля вар, бялкя дя сиз бу мясялядя мяня кёмяк
етмякдян бойун гачырмазсыныз; бу ися билаваситя сизин баджыныз Авдотйа
Романовнанын хейриня олан бир мясялядир. Лакин бялкя дя инди о,
йанлыш бир тясяввюря гёря, башгасынын тёвсийяси олмадан, мяни хеч оз
хяйятиня дя бурахмаз, амма сизин кёмяйинизля мян умид эдирям ки...
Расколников онун сёзюню кясди:
– Нахаг йеря умид эдирсиниз...
– Иджазя верин сиздян бир шей сорушум: онлар анджаг дюнян гялибляр?
Расколников онун суалына джаваб вермяди.
– Дюнян гялибляр – мян билирям. Мян озюм дя джямиси уч гюндюр
гялмишям. Родион Романович, бу барядя сизя бир сёз демяк истяйи-
рям: мян озюмю тямизя чыхармагы артыг хесаб эдирям; анджаг иджазя
верин, мян дя оз сёзюмю дейим: саглам дюшюнюлся, йяни йанлыш мюла-
хизяляр бир йана гойулса, бютюн бу мясялядя догрудан да мяним
етдийим джинайят нядян ибарятдир?
Расколников йеня дя динмяз она бахырды.
– Ондан ибарятдир ки, мян оз эвимдя кёмяксиз бир гызы тягиб
этмишям, “ону оз ийряндж тяклифимля тяхгир этмишям” – элями? (Озюм
габага джумурам!) – Бир озюнюз тясяввюр эдин ки, мян дя ахы инсанам,
эт нихил хуманум... Инсана хас олан шейляри... (латын) Терентинонун (ИКИ аср) сёзюдюр:
“Мян инсанам, инсана хас олан шейляри озюмя йабанчы хесаб этмирям”.
бир сёзля, мяним дя тамахым дюшя биляр, мян дя
севя билирям (бу дя албяття, бизим ирадямиз хариджиндя мейдана гялир)
– онда бютюн мясяля чох тябии сурятдя изах эдилмиш олар. Бурада бютюн
мясяля бир шейдир: мян залымам, йа мязлум? Бялкя мязлумам? Мян
истядийим шяхся тяклиф эдяндя ки, гял бир йердя Америкайа, йа Исвеч-
ряйя гачаг – онда бялкя дя она чох бёйюк хёрмят бясляйирдим, хям
дя гюман эдирдим ки, икимиз дя хошбяхт оларыг!.. Идрак ахы эхтираса
хидмят эдир, аслиндя бялкя мян озюмю даха артыг мяхв эдирдим, ахы
бир инсаф эдин!
Расколников нифрятля онун сёзюню кясди:
– Мясяля хеч дя бунда дейил! Сиз писсиниз – истяйир хаглы олун, истя-
йир хагсыз, буна гёря дя сизи хеч танымаг да истямирляр, сизи говурлар,
чыхын гедин!..
Свидригайлов бирдян гяхгяхя иля гюлдю:
– Амма сиз... амма сизи аздырмаг олмаз! Мян биджлик элямяк истя-
йирдим, анджаг олмады, сиз асил мятлябин устюня гялдиниз?
– Сиз эля бу саат да биджлик эляйирсиниз.
Свидригайлов ачыгджа гюляряк сёзюня давам этди:
– Ня олсун ки? Ня олсун ки? Бу бонне гуерре- дюзгюн мюхарибя (франсджа) дейилян шей ки, вар
– бу озю дя йол верилян бир биджликдир! Хяр халда сиз мяним сёзюмю
кясдиниз; йеня дя дейирям: багдакы ахвалат олмасайды – ортада хеч бир
пислик дя олмайаджагды. Марфа Петровна...
Расколников кобуд бир халда онун сёзюню кясди:
– Дейирляр, Марфа Петровнаны сиз мяхв этмисниз!
– Сиз буну да эшитмисниз? Неджя дя эшитмяйясиниз... Дюзю, сизин бу
суалыныза хеч билмирям неджя джаваб верим, аслиндя мяним виджданым бу
барядя сон дяряджя сакитдир. Йяни сиз эля баша дюшмяйин ки, мян бу
барядя бир шейдян горхурам: бу мясяля там гайда-ганунла вя дюрюст-
люкля йериня йетирилмишдир: тибби мюайиня гёстярди ки, о мёхкямджя йе-
мяк йедикдян, бир шюшя дя шяраб ичдикдян сонра, эля о саат гедиб
чиммиш, бундан да ону ифлидж вурмушдур; онлар башга шей дя тапа
билмязди. Мян бир нечя вахтдыр ки, хюсусиля вагонда отуранда, беля бир
шей фикирляширдим: мян мяняви джяхятдян ону асябиляшдирмякля, йа
буна бянзяр башга бир шейля бялкя дя бютюн бу... бядбяхтлийя сябяб
олмушам?! Лакин бу нятиджяйя гялдим ки, беля бир шей гятиййян ола
билмязди.
Расколников гюлдю:
– Ня учюн беля нарахат олурсунуз?!
– Сиз ахы нийя гюлюрсюнюз? Бир тясяввюр эдин: мян ону анджаг ики
дяфя гамчы иля вурдум, хеч изи дя галмады... Риджа эдирям, сиз мяни
адябсиз бир адам хесаб этмяйин; мян озюм лап йягин билирям ки, чох
пис иш тутмушам вя сонра... Эйни заманда мян йахшы билирям ки, Марфа
Петровна мяним бу, неджя дейярляр, хярякятимдян шад да олмушду.
Сизин баджынызын ахвалаты бунунла да гуртарды. Марфа Петровна уч гюн
эвдя отурмага мяджбур олду; орада о мяктубла хамынын зяхлясини тёк-
мюшдю (бу мяктубун охунмасыны эшитмиснизми?). Бирдян бу ики гамчы
лап гёйдян дюшмюш кими олур! Ан аввял буйуруг верир ки, каретаны
гошсунлар... Мян даха ону демирям ки, арвадларда беля халлар да олур:
онлар уздян озлярини гязяблянмиш гёстярсяляр дя, тяхгир олунмаг онлар
учюн чох-чох хошдур! Беля халлар хамыда вар: умумиййятля, инсан
тяхгир олунмагы чох-чох хошлайыр! Сиз буну гёрмюсюнюзмю? Бу хал
хюсусиля арвадларда чох олур. Хятта демяк олар ки, онлар анджаг бунунла
овунурлар.
Расколников аввял истяди ки, дуруб гетсин, гёрюшю дя бунунла гур-
тарсын. Лакин бязи шейлярля марагландыгындан, хятта бязи шейляри нязяря
алараг, бир анлыга лянгиди.
Сонра далгын халда сорушду:
– Сизин далашмагдан хошунуз гялир?
Свидригайлов сакитджя джаваб верди:
– Йох, чох да эля хошум гялмир. Марфа Петровна иля дя далаш-
магым чох надир халларда оларды. Биз чох йахшы йашайырдыг, о хямишя
мяндян разы иди. Биз йедди ил бир йердя йашадыг, бу йедди илдя мян
гамчыны икиджя дяфя ишя салмышам (бир дяфя дя бир шей олмушду, анджаг
бу, икимяналы бир хярякятдир): биринджи дяфя – эвляняндян ики ай сонра,
кяндя гялян кими беля бир шей олду; бир дя ки, инди олду, ахырынджы дяфя.
Сиз йягин эля гюман этмисиниз ки, мян йаманджа залымам, геридя
галмыш адамам, крепостнойчуйам, элями? Хе-хе... Йери гялмишкян бир
шейи дя дейим: Родион Романович, бялкя йадынызда ола: бир нечя ил
бундан аввял, хейирхах гласнылар дёврюндя бир няфяр дворйаны бютюн
халг ичиндя, бютюн адябиййатда биабыр элямишдиляр – фамилийасы йа-
дымдан чыхыб – о да вагонда бир алман гадыныны гамчы иля дёймюшдю,
йадыныздадырмы? “Дейясян, “Асрин биабырчы хярякяти” дя эля онда,
эля хямин илдя йазылмышдыр (“Мисир геджяляри”, онун джамаат гаршысында
охунмасы, йадыныздадырмы? Гара гёзляр! Эй бизим гянджлийин гёзял
аййамы, сян харадасан!) Бу барядя мяним ряйим белядир: алман
гадыныны гамчы иля дёйян джянаба мян хеч дя хюсн-рягбят бяслямирям,
чюнки бу догрудан да, эля бир шейдир ки... буна неджя хюсн-рягбят
бяслямяк олар! Бунунла беля мян бир шейи демяйя билмярям: бязян
эля “алман гадынлары” олур, онлар эля иш тутурлар ки, хеч бир мютярягги
адам бунун габагында озюню сахлайа билмяз. Онда хеч кяс мясяляйя
бу нёгтейи-нязярдян бахмырды, аслиндя бу нёгтейи-нязяр асил
инсанпярвяр бир нёгтейи-нязяр иди, догрудан да беля иди!
Свидригайлов буну сёйляркян йеня дя гюлдю. Расколников бу
адамын ня барядя ися гяти гярара гялдийини, хям дя бидж, кялякбаз бир
адам олдугуну гёрюрдю.
– Гёрюнюр, сиз бир нечя гюндюр хеч кясля данышмамысыныз?
– Чох аз данышмышам. Неджя? Йягин мяним беля йумшаг, гюзяштя
гедян бир адам олдугума тяяджджюб эдирсиниз.
– Йох, мян она тяяджджюб эдирям ки, сиз хяддиндян артыг йумшаг,
гюзяштя гедян адамсыныз.
– Она гёря ки, сизин сёзляринизин кобудлугундан инджимядим?
Элями? – Сонра ачыг урякля алавя этди: – Ахы... нийя дя инджийим?
Сорушулан кими дя джаваб вермисниз. – О далгын бир халда сёзюня давам
этди: – Мян бялкя дя хеч бир шейля марагланмырам, валлах... Хюсусиля
инди, хеч бир шейля мяшгул дейилям... Амма сиз дюшюня билярсиниз ки,
мян сизя йарынмаг истяйирям, хюсусиля она гёря ки, сизин баджыныза ишим
дюшюб – буну сизя озюм дедим. Анджаг бир шейи сизя ачыг дейирям: чох
дарыхырам! Хюсусиля бу уч гюндя! Она гёря сизи гёрмяйимя севиндим
дя... Родион Романович, бир сёз дейяджяйям, аджыгланмайын: нядянся,
сиз озюнюз мяня чох гярибя гёрюнюрсюнюз. Ня дейирсиниз дейин, хяр
халда сиздя няся вар; озю дя инди вар, йяни бу анда йох, умумиййятля инди...
Мин сяккиз йюз алтмыш биринджи илдя, феврал айында, “Петербургскийе ведомост”дя бир мягаля чап
олунур; бу мягалядя Пермдя, Талмачов адлы йерли бир мямурун арвады тяряфиндян
Пушкинин “Мисир геджяляри” асяринин джамаат гаршысында охунмасы бёйюк бир ифтихарла
тясвир эдилирди. “Век” гязетиндя “П.Вейнберг бу мягаляни аля салыр. М.Михайлов бу
барядя “С.Петербургскийе ведомост”дя “Асрин биабырчы хярякяти” адлы бир фелйетон чап
этдирир. Михайлов бу фелйетонда гуйа Вейнберг тяряфиндян тяхгир эдилян Талмачованы
мюдафия эдир. Бу мясяля хейли вахт мятбуатда мюзакиря эдилмишди.
Йахшы да, даха демяйяджяйям, гашгабагынызы тёкмяйин! Ахы
мян сизин гюман этдийниз кими дя айы дейилям.
Расколников гашгабаглы она бахды.
– Сиз бялкя дя хеч айы дейилсиниз! Хятта мяня эля гялир ки, сиз чох
йахшы бир иджтимаи даирядянсиниз, йа да хеч олмаса, лазым гяляндя абырлы
бир адам олмагы баджарырсыныз.
Свидригайлов сойуг бир тярздя, хятта бир аз да тякяббюрля деди:
– Мян башгаларынын ряйиля чох да эля марагланмырам, буна гёря дя
нийя ахы озюмю байагылыга гойум, хярчянд, бу палтары инди бизим иг-
лимдя геймяк чох алверишлидир; бир дя ки... – о йеня дя гюляряк алавя
этди:
– Хюсусиля адамын озюндя буна тябии бир мейил ола...
– Мян эшитмишям ки, сизин бурада танышыныз чохдур. Сиз ахы эля
адамлардансыныз ки, онлара “танышсыз дейил” дейирляр. Беля олдугу халда,
агяр сизин мюяййян бир мягсядиниз йохса, мян сизин няйинизя ла-
зымам?
Свидригайлов асас мясяляйя джаваб вермяйяряк деди:
– Сиз буну догру дединиз ки, мяним танышларым вар. Мян онлары
гёрмюшям; уч гюндюр бурада бош-бекар доланырам; мян дя таныйырам,
дейясян, мяни дя таныйырлар. Бурасы вар ки, абырлы гейинмишям, озю дя
касыблардан хесаб олунмурам: кяндли ислахаты ахы бизя тохунмады:
мешя вар, суварма отлаг вар, гялир дя ки, оз йериндя; анджаг... мян ора
гетмяйяджяйям; аввял дя зяхлями тёкмюшдю; инди уч гюндюр гязирям,
хеч кясин йанына гетмирям... Шяхяр дя ки, оз йериндя! Она биздя неджя
ад гойублар? – Риджа эдирям сиз дейин! Дяфтярханачылар вя джюрбяджюр
семинаристляр шяхяри! Догрусу, мян аввялляр бурада чох шейи гёрюб
дуймамышдым, сяккиз ил бундан аввял, онда ки, бурада вейиллянирдим...
Инди бирджя анатомийайа умид эдирям, валлах!
– Хансы анатомийайа?
Свидригайлов йеня дя онун суалына гясдян ахямиййят вермяйяряк
сёзюня давам этди:
– О ки, галды сизин о клублар, Дюссотлар, пуантлар йа да бир дя ки, о
прогресс – гой онлар бизсиз олсунлар! Шулер олмаг да гуйа бир шеймиш!
– Сиз шулер дя олмусунуз?
Дюссот, йа да Дюссо – О заман Петербургда мяшхур олан бир ресторанын сахиби
Пуант (франс.) –  гязинти йери. Петербургун кюбар адамлары орада кеф эдирмиш. Свид-
ригайлов эля бил догрудан да фикирляшяряк мызылдады:
– Бунсуз олармы? Бир дястя адамдыг, озю дя чох абырлы адамларды,
сяккиз ил бундан аввял, вахт кечирирдик, хамысы да, билирсинизми, адяб-
яркан сахиби иди, шаирлярди, капиталистлярди. Бир дя ки, бизим рус джямиййя-
тиндя ан йахшы адяб-яркан бяркдян-бошдан чыхмыш адамлардадыр, – сиз
буну хисс этмисинизми? Мян кянддя инди бу кёкя дюшмюшям. Амма
онда мяни бордж устюндя хябсханайа саладжагдылар. Нежиндян гялмиш бир
йунанлынын устюндя... Эля бу заман Марфа Петровнайа раст гялдим; о
данышыб мяни отуз мин гюмюш пула алды (джямиси мяним  борджум
варды). Шяртимиз дя бу олду ки, гануни йолла эвляндик; эля о саат да
мяни гётюрюб оз кяндиня апарды – чох гиймятли бир шей кими... О ахы
мяндян беш йаш бёйюк иди. Мяни чох истяйирди. Йедди ил кянддян
кянара чыхмадым. Нязяря алын ки, бу отуз мин учюн о мяним алейхимя
бютюн омюрлюк, анджаг башгасынын адына, отуз минлик бир сяняд сахла-
йырды, агяр мян итаятдян чыхмаг фикриня дюшсяйдим – тяля о саат хазыр-
ды! О эляйирди дя! Арвадлар хяр шейя габилдир.
– Сяняд олмасайды акилярдинизми?
– Буну хеч озюм дя билмирям. Бу сяняд, демяк олар ки, мяним
хеч ал-голуму багламырды. Озюм хеч йеря гетмяк истямирдим. Марфа
Петровна гёрдю ки, мян дарыхырам – озю мяня ики дяфя тяклиф эляди ки,
хариджя гедяк. Гетмядим! Аввялляр мян хариджя гедярдим, хямишя дя
орада йаманджа дарыхардым. Она гёря йох ки, ора пис иди: гёрярдин ки,
шяфяг сёкюлюр, гюн чыхыр, Наполеон кёрфязи, дяниз – амма мяни гям-
гюсся басырды! Дейирдим, йох вятян йахшыдыр: орда хеч олмаса хяр
шейдя башгаларыны тягсирляндирирсян, амма озюню тямизя чыхарырсан.
Мян инди, бялкя дя, шимал гютбюня экспедисийайа гедярдим, чюнки ж`аи
ле вин мауваис; ичмякдян дя зяхлям гедир, шярабдан башга да айры
бир шей галмамышдыр. Мяни хяддиндян артыг гям-гюсся басыб (басыб).
Буну да элядим. Дейирляр ки, Берг базар гюню
Йусупов багында бёйюк бир шарда учаджагдыр, мюяййян пулла озюня
йолдаш ахтарыр, догрудурму?
– Сиз дя учардынызмы?
– Мян? Йох... эля беля дедим...
Расколников дюшюняряк оз-озюня деди: “Догрудан бу дейясян
аглыны аздырыб ахы?”.
Свидригайлов фикирли бир халда сёзюня давам этди:
– Йох, сяняд мяним ал-голуму багламырды, озюм кянддян бир
йана гетмирдим. Бир дя ки, бир ил олар мяним ад гюнюмдя Марфа Пет-
ровна бу сяняди дя мяня гайтарды, устялик хяля боллуджа пул да верди.
Ахы онун пулу варды. “Гёрюрсюнюзмю, Аркади Иванович, сизя неджя
инанырам!” – Догрудан да лап эля беля дя деди. Беля дедийиня сиз
инанырсыныз? Билирсинизми: кянддя мян амялли-башлы мюлкядар олдум;
гязада мяни таныйырлар. Китаб да йазыб гятирдирдим. Марфа Петровна
аввял буну бяйянди, амма сонра эля хей горхурду ки, охумагдан
башым хараб олар.
– Сиз, дейясян, Марфа Петровна барясиндя чох дарыхырсыныз?
– Мян? Ола биляр. Догрудан да, ола биляр. Гой сиздян бир шей со-
рушум: сиз тейфя инанырсынызмы?
– Хансы тейфя?
– Хансы тейф оладжаг: ади тейфя, адамын гёзюня гёрюнюр эй!..
– Сиз инанырсыныз?
– Хям инанырам, хям дя йох, поур воус плаире..., йяни, йох да
демяк олмаз... Сизя кеф вермяк учюн (франсджа).
– Сизин гёзюнюзя гёрюнюр, нядир?
Свидригайлов гярибя бир нязярля она бахды.
Сонра агзыны айяряк гярибя бир халда гюлюмсяйяряк деди:
– Марфа Петровна илтифат буйуруб гялир...
– Неджя йяни илтифат буйуруб гялир?
– Уч дяфя гялиб. Биринджи дяфя мян ону дяфн гюню гёрдюм –
гябристанлыгдан гайыдандан бир саат сонра. Бунун сяхяри бура гялдим.
Икинджи дяфя ону уч гюн аввял, йолда, дан йери агаранда, Кичик Вишера
стансийасында гёрдюм. Учюнджю дяфя дя ики саат бундан аввял, инди
дюшдюйюм отагда гёрдюм. Озюм дя тяк идим.
– Лап ачыг гёрдюнюз?
– Лап ачыг. Уч дяфянин учюндя дя лап ачыг гёрмюшям. Гялиб бир аз
сёхбят эляйир, сонра да гапыдан чыхыб гедир; хямишя дя гапыдан гедир.
Гетдийини эля бил эшидирям дя.
– Нядянся мян эля беля дя гюман эдирдим ки, сизин башыныза буна
охшар бир шей гялир!
Эля о саат да буну дедийиня тяяджджюб этди. О бёйюк бир хяйяджан
ичиндя иди.
Свидригайлов тяяджджюбля сорушду:
– Эля-ми? Сиз буну гюман эдирсиниз? Догруданмы? Мян демя-
димми бизим арамызда умуми бир джяхят вар, хя?
Расколников сярт бир халда вя хяйяджанла деди:
– Сиз буну гятиййян демямисниз!
– Демямишям?
– Йох!
– Мяня эля гялирди ки, демишям. Байаг мян ичяри гиряндя гёрдюм
ки, сиз гёзюйумулу узанмысыныз, амма озюнюзю эля гёстярирсиниз ки,
гуйа йатмысыныз, эля о саат оз-озюмя дедим: “Бу хаман о адамдыр!”.
Расколников бяркдян деди:
– Бу ня сёздюр: хаман адамдыр? Сиз буну ня барядя дейирсиниз?
Свидригайлов озю долашмыш кими, ачыг урякля мызылдады:
– Ня барядя? Дюзю, хеч озюм дя билмирям ня барядя...
Бир аз сусдулар. Онлар диггятля бир-бириня бахырдылар.
Расколников наразы халда йеня дя уджадан:
– Бунлар хамысы бош-бош шейлярдир! – деди. – О гяляндя сизя ня
дейир?
– Марфа Петровнамы? Тясяввюр эдин ки, лап мянасыз, бош шейляр де-
йир, адам буна лап тяяджджюб эдир, мяни дя аджыгландыран эля будур.
Биринджи дяфя гяляндя – (билирсинизми, йорулмушдум: дяфн мярасими,
дуа, сонра да хюзр, дуа; ахырда эля олду ки, кабинетдя тяк галдым, сигар
чякиб фикря гетдим) – гапыдан ичяри гириб деди: “Аркади Иванович, бу
гюн сизин башыныз гарышыг олдугундан, йемяк отагындакы сааты йады-
ныздан чыхыб гурмамысыныз”. Догрудан да, бу йедди илдя бу сааты мян
гурурдум, йадымдан чыхса, гёрярдин ки, о, мяним йадыма саларды.
Эртяси гюн мян бура гялирдим. Хава ачылырды, стансийайа гирдим: неджя
бир аз мюргюляшмишдим, олгюн бир халда идим, гёзлярим шишмишди, отуруб
гяхвя гятиртдим; бир дя гёрдюм ки, Марфа Петровна, алиндя бир дястя
карт, гялиб габагымда отурду, деди ки: “Аркади Иванович, фалыныза
бахыммы, гёряк башыныза йолда ня гяляджяк?” О фала бахмагда йаман
уста иди. Анджаг бахмады, гяряк бахайды, буну озюмя багышлайа
билмирям. Горхуб гачды, эля бу вахт зянг дя вурулду. Бу гюн йемяк-
ханадан гятирилян чох пис хёряйи йейиб отурмушдум, йемяк мяня
агырлыг эляйирди; отуруб сигар чякирдим; бирдян йеня Марфа Петровна
айниндя ипяк дон, гейинмиш-кеджинмиш ичяри гирди, донунун дал балагы
узаныб гуйруг кими йерля сюрюнюрдю. Деди ки: “Хош гёрдюк, Аркади
Иванович! Мяним донум хошунуза гялирми? Аниска беля тикмир”
(Аниска – бизим кянддя олан дярзидир, аввлляр крепостнойчу гызлардан
иди, дярзилик ишини ойрянмяк учюн Москвайа гетмишди, гяшянг гыздыр).
Габагымда дуруб фырланды. Мян онун донуна, сонра да чох диггятля
узюня бахдым. Дедим ки: “Марфа Петровна, сизин дя хявясиниз вар, беля
бош шей учюн зяхмят чякиб мяним йаныма гялирсиниз!”, “Ах, илахи!
Атам, сяни нарахат элямяк дя олмаз?”. Мян дя она оджяшмяк учюн де-
дим: “Марфа Петровна, мян эвлянмяк истяйирям”. – “Аркади Иванович,
буну сиздян гёзлямяк олар. Арвадынызы басдыран кими эля о саат эвлян-
мяйя гетмисиниз – бу хеч йахшы шей дейил! Эвлянмяйиня эвлянирсиниз –
хеч олмаса йахшы бир арвад сечяйдиниз, йохса эля бир шей сечмисиниз ки,
бундан ня о хейир гёряджяк, ня дя сиз, адамлары озюнюзя гюлдюряджяк-
синиз!”. Буну дейиб гетди, донунун гуйругу бу заман эля бил ки,
хышылдайырды. Беля дя сяфех шей олар, хя?
Расколников деди:
– Бялкя сиз йалан дейирсиниз?
Свидригайлов верилян суалын кобудлугуну санки дуймайараг фикирли
бир халда деди:
– Мян чох надир халларда йалан дейирям.
– Аввялляр, бундан габаг, сизин гёзюнюзя хеч тейф гёрюнюрдюмю?
– Йо-ох! Омрюмдя бирджя дяфя гёзюмя гёрюнюб, алты ил бундан
аввял. Мяним Филка адлы бир нёкярим варды; ону йениджя басдырмышдылар
ки, мян буну унудуб чыгырдым: “Филка, чубугу гятир”. Филка о саат ичяри
гириб дюз мяним чубугларым олан йеря гетди. Отуруб фикирляшдим ки: “О
мяндян гисас аладжаг”, чюнки онун олюмюндян азджа аввял биз бярк
далашмышдыг. Дедим ки: “Дирсяйин йыртыг ола-ола сян неджя джюрят эляйиб
мяним йаныма гялмисян, итил бурадан, йарамаз!”. О дёнюб гетди, даха
гялмяди. Мян буну онда Марфа Петровнайа демядим. Сонра истядим
онун учюн дуа охутдурум, анджаг буну элямяйя утандым.
– Хякимя гедин.
– Сиз демясяниз дя баша дюшюрям ки, мяним кефим йохдур, анджаг
билмирям мяним кефсизлийим нядир. Мянджя, йягин ки, мян сиздян беш
дяфя артыг сагламам. Мян сиздян ону сорушмадым ки, тейф адамын гё-
зюня гёрюнюр, йа йох. Мян сиздян ону сорушдум ки, сиз тейф олдугуна
инанырсынызмы?
Расколников аджыглы-аджыглы:
– Йох, – деди, – инанмырам!
Свидригайлов йана бахараг вя башыны бир аз айяряк, оз-озюня
данышырмыш кими мызылдады:
– Умумиййятля неджя дейирляр? Дейирляр ки: “Демяли, сян хястясян;
о шей ки, сянин гёзюня гёрюнюр, аслиндя беля бир шей йохдур, сяни гара
басыр”. Ахы бу мясялядя мёхкям бир мянтиг йохдур. Мян бунунла
разылашырам ки, тейф анджаг хястя адамларын гёзюня гёрюнюр, лакин бу
анджаг ону сюбут эдир ки, тейф хястя адамларын гёзюня гёрюня биляр,
амма онларын аслиндя олмадыгыны сюбут элямир.
Расколников асяби халда:
– Албяття, онлар йохдур! – деди.
Свидригайлов аста-аста она бахараг сёзюня давам этди:
– Йохдур? Сиз эля гюман эдирсиниз? Йахшы, беля дюшюнюлся неджя
олар (ди кёмяк эдин): “Тейф дейилян шей башга дюнйаларын гырынтылары вя
парчаларыдыр, онларын башлангыджыдыр, саглам адам, албяття, беля шейляри
гяряк гёрмясин, чюнки саглам адам даха артыг дюнйа адамыдыр, буна
гёря дя о, долгунлуг вя низам-интизам учюн, гяряк анджаг бу хяйатын
тялябиля йашасын. Амма бу саглам адам эля ки, бир аз хястялянди, онун
бядяниндяки дюнйяви низам-интизам бир аз позулду, эля о саат о бири
дюнйанын варлыгы озюню гёстярмяйя башлайыр; буна гёря дя адам ня
гядяр бярк хястялянся, о бири дюнйа иля тямасы бир о гядяр чох олур,
беля ки, адам тамам оляндя, дюз о бири дюнйайа кечир”. Мян бу баря-
дя чохдан бяри фикирляширям. Агяр инсанын о бири дюнйада йашайаджагына
инанырсынызса, онда бу фикря дя инана билярсиниз.
Расколников:
– Мян инсанын о бири дюнйада йашайаджагына инанмырам.
Свидригайлов фикря гетди.
Бирдян о деди:
– Бялкя орада анджаг хёрюмчякляр, йа да буна бянзяр шейляр
йашайыр...
Расколников: “Бу адам дяли олуб”, – дейя дюшюндю.
– Абядиййяти биз баша дюшюлмяси мюмкюн олмайан бир идейа кими,
чох ири, йекя бир шей кими тясяввюр эдирик! Нийя ахы ону мютляг ири бир
шей кими тясяввюр эдирик? Тясяввюр эдин ки, бирдян бунун авязиня
орада кянд хамамына охшар, хис басмыш, бютюн кюндж-буджагында хё-
рюмчяк тору олан хырдаджа бир отаг олду, бютюн абядиййят дя бундан
ибарят олду! Билирсинизми, бязян мяним хяйалыма бу кими шейляр гялир.
Расколников хястя бир хисс иля уджадан деди:
– Хяйалыныза адама даха артыг тясялли веря билян, бундан даха
адалятли олан башга бир шей гялмирми?
Свидригайлов гейри-мюяййян бир халда гюлюмсяди:
– Бундан даха адалятли? Ким билир, бялкя дя эля адалятлиси будур:
билирсинизми, мян мютляг, лап гясдян беля элярдим.
Беля йарамаз джавабы эшидяркян Расколниковун бядянини бирдян
сойуг бюрюдю. Свидригайлов башыны галдырыб диггятля она бахды вя
бирдян гяхгяхя иля гюлдю.
Сонра чыгырараг:
– Бир тясяввюр эдин, – деди, – йарым саат бундан аввял биз бир-
биримизи хеч гёрмямишдик, бир-биримизин дюшмяни хесаб олунуруг, би-
зим арамызда хялл олунмамыш мясяля вар; биз буну бурахыб, гёр няляря
ал атмышыг! Дейяндя ки, биз бир агаджын мейвясийик – мян хаглы дейил-
димми?
Расколников асяби халда сёзюня давам этди:
– Лютфян иджазя верин сиздян хахиш эдим ки, фикринизи тез ачыб сёй-
ляйясиниз вя сябябини дейясиниз... Ня учюн зяхмят чякиб мяним
йаныма тяшриф гятирдийинизин сябябини дейясиниз... бир дя ки... бир дя ки...
мян тялясирям, мяним вахтым йохдур, гяряк гедям...
– Буйурун, буйурун! Сизин баджыныз Авдотйа Романовна джянаб
Лужиня, Пйотр Петровичя аря гедир?
– Олмазмы сиз мяним баджым хаггында суал вермядян вя онун
адыны чякмядян отюшясиниз? Мян хятта бир шейи баша дюшюрям: агяр сиз
догрудан да Свидригайловсунузса, онда неджя джюрят эдиб мяним
йанымда онун адыны чякирсиниз?
– Мян ахы эля онун хаггында данышмага гялмишям, – онун адыны
ахы неджя чякмяйим?
– Йахшы да, данышын, анджаг тез олун!
– Мян аминям ки, сиз арвад тяряфдян мяня гохум олан джянаб
Лужини хятта йарымджа саат гёрмякля, йа да онун хаггында дюзгюн вя
дюрюст бир шей эшитмякля онун барясиндя мюяййян бир фикря гялмисиниз.
О, Авдотйа Романовнанын тайы дейил. Мянджя, Авдотйа Романовна бу
мясялядя чох бёйюк алиджянаблыг гёстяряряк, хям дя оз хейрини нязяря
алмадан, оз... оз аиляси учюн озюню гурбан верир. О шейляри ки, мян
сизин баряниздя эшитмишдим – бунун нятиджясиндя мяня эля гялирди ки, бу
эвлянмяк мясяляси баш тутмаса, сиз бундан чох разы галардыныз. Инди
ися сизи шяхсян таныдыгдан сонра мян хятта буна аминям.
Расколников:
– Сизин тяряфиниздян бу чох бёйюк садялёвхлюкдюр – деди, – мяни
багышлайын, мян демяк истяйирям ки: хяйасызлыгдыр.
– Йяни сиз бунунла дейирсиниз ки, мян оз хейрим учюн алляширям.
Нарахат олмайын, Родион Романович, мян оз хейрим учюн алляш-
сяйдим, беля ачыг данышмаздым, мян ахы лап эля ахмаг дейилям. Бу
барядя сизя гярибя бир психоложи хадися сёйлямяк истяйирям. Байаг
мян Авдотйа Романовнайа олан севгимя хагг газандырмаг учюн
дедим ки, мян озюм бунун гурбаны олдум. Амма инди буну билин ки,
мян хеч бир севги хисс этмирям, хеч бир севги! Беля ки, бу хятта мяним
озюмя гярибя гёрюнюр, мян ахы догрудан да беля бир шей хисс эдирдим..
Расколников онун сёзюню кясди:
– Буну сиз авара, ахлагсыз олдугунуздан хисс эдирмишсиниз.
– Догрудан да мян ахлагсыз, авара адамам. Анджаг сизин баджынызын
о гядяр устюн джяхятляри вар ки, мян дя бир гядяр онун тясириня гапыл-
майа билмяздим. Амма инди озюм дя гёрюрям ки, бунлар хамысы бош
шеймиш.
– Сиз буну чохдан гёрмюсюнюз?
– Буну хяля аввялляр дя хисс этмяйя башламышдым; амма буна уч
гюн аввял, Петербурга гяляндя гяти сурятдя амин олдум. Анджаг Мос-
квада оланда эля тясяввюр эдирдим ки, гедиб Авдотйа Романовнанын
разылыгыны алмага чалышаджагам, хям дя джянаб Лужинин рягиби ола-
джагам...
– Багышлайын, сизин сёзюнюзю кясирям; лютфян дейин гёрюм,
олмазмы ки, сёхбяти ихтисар эдясиниз, эля бирбаш бура ня мягсядля
гялдийиниздян данышасыныз? Мян тялясирям, чыхыб гедяджяйям.
– Мямнуниййятля! Мян бура гялдикдя вя бязи... тядбирляр гёрмяйи
гярара алдыгдан сонра, истядим габагджадан бязи зярури сярянджамлар
верим. Мяним ушагларым бибиляринин йанында галмышдыр; онлар
варлыдырлар; мян онлара хеч лазым да дейилям. Бир дя ки, ахы мян дя
атайам! Марфа Петровна бир ил бундан аввял мяня ня багышламышдыса,
мян анджаг озюмя ону гётюрдюм. Бу мяня кифайятдир. Багышлайын, бу
саат мян асил мятлябя кечирям. О тядбир ки, мян гёрмяк истяйирям, –
бялкя бу, баш тутду, – бундан аввял джянаб Лужинля мясяляни битирмяк
фикриндяйям. Она гёря йох ки, мяним ондан сон дяряджя зяхлям гедир,
она гёря ки, Марфа Петровна иля мяним далашмагым ондан олду, чюнки
Лужинля Авдотйа Романовнанын эвлянмяк мясялясини о дюзялтмишди...
Инди мян истяйирям ки, сизин васитянизля Авдотйа Романовнаны гёрям,
сизин йанынызда она дейям ки, джянаб Лужиндян она зярря гядяр хейир
гялмяйяджяк; няинки хейир гялмяджяйяк, хятта зяряр йетяджяк. Бир дя ки,
бизим арамызда олан наразылыглар хаггында ондан узр истяйям, бундан
сонра да, сизин иджазянизля, она он мин манат пул тяклиф эдям, бу гайда
иля джянаб Лужинля эвлянмяк мясялясинин позулмасыны Авдотйа
Романовна учюн йюнгюлляшдирям; мян аминям ки, о озю дя бунун
ялейхиня олмаз, имкан олдугу халда.
Расколников бу сёзя аджыгланмагдан даха артыг тяяджджюб этди; о
чыгырараг:
– Сиз догрудан да, догрудан да дялисиниз? – деди. – Сиз неджя джяса-
рят эдиб буну дейирсиниз?
– Мян билирдим ки, сиз чыгыраджагсыныз. Биринджиси будур ки, мян
дёвлятли бир адам дейилям, амма он мин манат артыг пулум вар, йяни
бу пул мяня гятиййян, гятиййян лазым дейил. Авдотйа Романовна
буну гябул этмяся, мян онлары даха мянасыз бир шейя сярф эдяджяйям.
Бу биринджи. Икинджиси дя одур ки, мяним виджданым тамамиля сакитдир: бу
пулу тяклиф этмякля мян хеч бир мягсяд гюдмюрям. Истяйир буна
инанын, истяйир инанмайын, сонралар сиз дя Авдотйа Романовна да буну
гёряджяксиниз. Бютюн мясяля бурасындадыр ки, мян догрудан да сизин
чох-чох хёрмятли олан баджыныза бир гядяр пислик этмишям, бунун учюн
дя лап сямими олараг пешманлыг хисс эдирям. Бир дя ки, буну мян
этдийим пислийин авязини вермяк, гюнахымы йумаг учюн элямирям, лап
урякдян истяйирям ки, Авдотйа Романовна учюн хейирли бир иш эдим,
озю дя бу асасда: ахы мян анджаг пислик этмяйи бойнума гётюр-
мямишям ки! Мяним тяклифимдя лап милйондан бирджя хисся дя хейрими
гюдмяк мягсядим олсайды – онда бу пулу беля тяклиф этмяздим, хям
дя анджаг он мин манат тяклиф этмяздим, – ахы бешджя хяфтя бундан
аввял мян она даха чох пул тяклиф этмишдим. Бир дя ки, мян бялкя лап
бу йахында бир гызла эвляндим: агяр мяним Авдотйа Романовна
хаггында пис бир ниййятдя олдугумдан шюбхя эдилярся – мяним эвлян-
мяйим бу шюбхяни дагыдар. Сёзюмюн ахырында бир шей дя демяк
истяйирям: Авдотйа Романовна джянаб Лужиня аря гется – бу пулу мян
йеня дя она веряджяйям, анджаг башга бир джяхятдян... Родион Рома-
нович, сиз нийя аджыгланырсыныз? Сакит олун, сойугганлы олун!
Буну сёйляркян Свидригайлов озю сон дяряджя сакит вя сойугганлы
иди.
Расколников:
– Риджа эдирям, – гуртарын, – деди. – Хяр неджя олса сизин бу хярякятиниз
– афволунмаз, адябсиз бир хярякятдир.
– Гятиййян! Бундан гёрюнюр ки, инсан инсана бу дюнйада анджаг
пислик эляйя биляр, амма гябул олунмуш ахямиййятсиз рясмиййят
юзюндян зярря гядяр дя йахшылыг этмяйя хаггы йохдур. Бу мянасыз бир
шейдир. Мисал учюн, агяр мян олсяйдим, олмямишдян габаг да бу пу-
лун сизин баджыныза чатаджагыны вясиййят этсяйдим – онда да баджыныз буну
алмазды?
– Чох ола билсин ки, алмазды.
– Йох, бу ола билмяз. Йахшы да, алмаз, алмасын, гой беля олсун,
анджаг он мин манат, йери дюшяндя, чох гёзял шейдир. Хяр халда, хахиш
эдирям, Авдотйа Романовнайа дейин.
– Йох, демяйяджяйям.
– Беля оланда, Родион Романович, мян озюм онунла гёрюшмяйя,
демяли, ону нарахат этмяйя мяджбур оладжагам.
– Мян десям, онда сиз шяхсян чалышыб онунла гёрюшмяйяджяксиниз,
элями?
– Билмирям, дюзю сизя неджя дейим. Мян чох истярдим ки, бирджя дяфя
дя олса онунла гёрюшюм.
– Буна умид олмайын.
– Чох тяяссюф! Амма сиз мяни танымырсыныз! Бялкя биз йахындан
таныш олдуг.
– Сиз эля гюман эдирсиниз ки, биз йахындан таныш ола билярик?
Свидригайлов гюлюмсяди:
– Нийя олмуруг? – дейяряк йериндян галхыб шлйапасыны гётюрдю. –
Мян эля адам дейилям ки, сизи нарахат этмяйя чох хявяс йетирям; бура
гяляндя дя мян бу ишя мювяффяг оладжагыма чох да амин дейилдим;
хяля сяхяр сизин узюнюз мяни хейрятя салмышды...
Расколников тяшвишля сорушду:
– Сиз сяхяр мяни харада гёрдюнюз?
– Тясадюфян гёрдюм... Мяня хямишя эля гялир ки, сиздя мяня охшар
джяхятляр вар... Сиз нарахат олмайын, мян зяхлятёкян адам дейилям;
мян шулерлярля дя йола гетмишям, мяним хям узаг гохумум, хям дя
бёйюклярдян олан кнйаз Свирбейин дя зяхлясини тёкмямишям... Рафа-
елин Мадоннасы – ханым Прилукованын да албомуна йазы йаза билми-
шям, Марфа Петровна иля дя йедди ил бир йердя йашамышам, кянддян
кянара чыхандан кечмишлярдя Сеннайа мейданында Вйаземскинин
эвиндя дя геджя галмышам, бялкя хяля Бергля шарда да учаджагам.
– Йахшы да, иджазя верин сиздян бир шейи сорушум:
– Хансы сяйахятя?
– О “войаж”а да... озюнюз дединиз ки!.. Сяйахят (франсджа).
– “Войаж”а хя, йадыма дюшдю!.. Догрудан да, сизя “войаж” барядя
демишдим... Билирсинизми, бу узун мясялядир... – Сонра о: – Сиз бу
сорушдугунуз шейин нядян ибарят олдугуну билсяйдиниз!.. – дейяряк
бяркдян гюлдю. – Мян бялкя дя сяйахятя чыхмаг йериня эвляндим:
мяня бир гыз алырлар.
– Бурада?
– Бяли.
– Буна ня вахт мювяффяг олдунуз?
– Анджаг чох истяйирям ки, Авдотйа Романовна иля бирджя дяфя
гёрюшюм. Мян джидди хахиш эдирям. Йахшы да, саг олун... хя! Йадымдан
бир шей чыхмышды! Родион Романович, баджыныза дейин ки, Марфа
Петровнанын вясиййятнамясиндя она чатаджаг уч мин манатдан бяхс
олунур. Бу лап гятидир. Марфа Петровна оляндян бир хяфтя аввял беля бир
сярянджам вермишдир, бу да мяним йанымда олду. Авдотйа Романовна
ики-уч хяфтядян сонра пулу ала биляр.
– Сиз догру дейирсиниз?
– Догру дейирям. Она дейин. Йахшы да, саламат галын. Мян ахы лап
сизин йахынлыгынызда олурам.
Свидригайлов гапыдан чыханда Разумихинля уз-узя гялди.
ИКИ.
Саат сяккизя аз галмышды. Расколников да, Разумихин дя Бака-
лейевин мехманханасына гетмяйя тялясирди. Онлар истяйирди ки, орайа
Лужиндян тез гетсинляр.
Кючяйя чыхан кими Разумихин сорушду:
– О ким иди?
– Свидригайлов иди. Бу хаман мюлкядардыр ки, баджым онун эвиндя
мюряббийя оланда о баджымы тягиб вя тяхгир этмишди. Арвады Марфа Пет-
ровна да онун узюндян баджымы эвдян говмушду. Сонра хямин бу
Марфа Петровна Дунйаны афв этди, озю дя сонра гяфилдян олдю. Анам
бу гюн онун барясиндя данышырды. Анджаг нядянся бу адамдан мян чох
горхурам. Арвадыны дяфн эдян кими бура гялмишдир. О, чох гярибя
адамдыр, озю дя няся гят этмишдир... О эля бил ки, няся билир... Дунйаны
ондан горумаг лазымдыр... мян эля буну сяня демяк истяйирдим, эши-
дирсянми?
– Горумаг! Авдотйа Романовнайа о ня эляйя биляр? Родйа, чох
саг ол ки, мяня беля дейирсян! Ону горуйаджагыг, горуйаджагыг!.. О
харада олур?
– Билмирям.
– Нийя сорушмадын? Чох тяяссюф! Эйби йохдур, мян билярям!
Расколников бир аз сусдугдан сонра:
– Сян ону гёрдюнмю? – деди.
– Гёрдюм: лап йахшы гёрдюм.
Расколников йеня дя сорушду:
– Сян ону дюрюст гёрдюн? Айдын гёрдюн?
– Хя, хя, лап айдын гёрдюм, мин адамын ичиндя дя олса таныйарам.
Адамларын сифяти мяним йадымда йахшы галыр.
Онлар сусдулар.
Расколников мызылдайа-мызылдайа деди:
– Бяли!.. Эля ха... Билирсянми... мян эля гюман эдирям ки... Мяня
эля гялир ки... бу бялкя дя хяйалдыр...
– Сян няйи дейирсян? Мян сяни чох да эля йахшы баша дюшмюрям.
Расколников асяби халда гюлюмсяди:
– Сиз хамыныз дейирсиниз ки, мян аглымы итирмишям; инди мяня эля
гялди ки, бялкя дя мян догрудан да, аглымы итирмишям, гёрдюйюм о
адам да анджаг хяйалдыр...
– Сян ня данышырсан?
– Ахы ким билир! Бялкя мян хягигятян аглымы итирмишям, бу бир
нечя гюндя ня олубса, эля бялкя дя бунун хамысы хяйалдыр...
– Ах, Родйа! Йеня дя сянин ганыны гаралдыблар!.. О ахы сяня ня
деди? О нийя гялмишди?
Расколников джаваб вермяди. Разумихин азджа фикря гедиб сонра
сёзя башлады:
– Инди гулаг ас гёр ня дейирям. Мян сянин йанына гялмишдим, сян
йатмышдын. Сонра нахар элядик, сонра да мян Порфиринин йанына гетдим.
Заметов йеня дя онун йанында иди. Мян сёхбяти ачдым, анджаг хеч бир
шей чыхмады. Мясяляни гайдасынджа даныша билмядим. Онлар эля бил ки,
баша дюшмюрляр, хеч баша дюшя дя билмирляр, амма тутдуглары ишдян хеч
дя хяджалят чякмирляр. Мян Порфирини пянджярянин габагына чякиб
данышмага башладым, йеня нядянся йахшы чыхмады: о да йана бахырды,
мян дя, ахырда мян йумругуму онун сифятиня йахынлашдырыб дедим ки,
онун агыз-бурнунун бир гохум кими азишдирярям. Бунун габагында о
анджаг мяня бахмагла кифайятлянди. Мян дя тюпюрюб гетдим. Чох
сяфех бир хярякятди. Заметова бирджя кялмя дя демядим. Анджаг
билирсянми: мян эля гюман эдирям ки, иши корламышам, амма пилля-
кяндян дюшяндя аглыма бир фикир гялди: биз ахы няйин дярдини чякирик,
нядян отрю алляширик? Агяр сяня йетдик бир тяхлюкя, йа башга бир шей
олсайды – бу айры мясяля, онда албяття чалышардыг. Ахы сянин нядян
горхун вар? Сянин ки, бурада бир тагсырын йохдур! Гой онлар джяхянням
олсунлар!! Биз сонра онлары аля салыб гюлярик. Мян сянин йериндя
олсайдым, онлары хяля бир чашдырардым да. Онлар, билирсян, сонра неджя
хяджалят чякяджякляр? Гой джяхянням олсунлар! Сонра дёймяк дя олар,
инди ися онлара гюлярик!
Расколников:
– Албяття белядир, – деди.
Сонра “Сян сабах ня дейяджяксян? – дейя дюшюндю. – Разумихин
бился ня фикирляшяджяк?” – Гярибядир, хяля индийя гядяр бу шей онун
аглына гялмямишди. Расколников буну дюшюняркян диггятля
Разумихиня бахды, Разумихинин Порфиринин йанына гетмяси хаггында
вердийи мялумат ону чох аз марагландырырды: о вахтдан бяри гёр ня
гядяр шей дяйишмишди!..
Коридорда Лужиня раст гялдиляр: о дюз саат сяккиздя гялмишди.
Пулхерийа Александровнанын дюшдюйю отагы ахтарырды, онлар бир-бириня
бахмадан, саламлашмадан отага сары гетдиляр. Аввял Расколниковла
Разумихин ичяри гирди. Пйотр Петрович ися, палтосуну чыхараркян, адяб-
яркан гёзлямяк учюн, бир аз лянгиди. Пулхерийа Александровна ону
гаршыламаг учюн дярхал гапыйа чыхды. Дюнйа гардашы иля саламлашды.
Пйотр Петрович отага гириб чох нязакятля, лакин даха артыг бир
тяшяххюсля, Пулхерийа Александровнайа вя Авдотйа Романовнайа баш
айди. О эля бахырды ки, эля бил бир аз озюню итирмишди. Пулхерийа
Александровна да эля бил ки, утанырды: о дярхал тяляся-тяляся гонаглары
гирдя столун атрафында отуртду. Стол устюндя самовар гайнайырды. Дун-
йа иля Лужин столун кянарында уз-узя отурдулар. Разумихинля
Расколников Пулхерийа Александровна иля уз-узя дюшдю. Разумихин
Лужиня, Расколников да баджысына йахынды.
Хамы бир анлыга сусду. Пйотр Петрович тялясмядян атир гохусу
гялян батист йайлыгыны чыхартды, хейирхах, лакин ляйагяти бир гядяр тяхгир
олунмуш, хям дя изахат истямяйи мёхкямджя гят этмиш бир адам кими
бурнуну силди. Хяля отага гирмямишдян онун аглына беля бир шей
гялмишди: палтосуну чыхартмасын, эля бурадан чыхыб гетсин, бунунла да
гадынларын хяр икисини джидди сурятдя, хям дя тясиредиджи бир халда джяза-
ландырсын, гой онлар мясялянин ня йердя олдугуну хисс этсинляр... Лакин
буну этмяйя онун джясаряти чатмады. Бир дя ки, бу адамын мяджхул
шейдян хошу гялмязди, бурда ися мясяляни айдынлашдырмаг лазымды:
мадам ки онун амрини беля ачыгджа позмушлар – демяли, бурада бир шей
вар, буну индидян билмяк йахшыдыр, джязаландырмага галанда – онлары
хямишя джязаландыра биляр, бу онун оз алиндядир.
Пйотр Петрович Пулхерийа Александровнайа рясми сурятдя мюраджият
эдяряк деди:
– Мян аминям ки, сизин сяйахятиниз саг-саламат баша чатмышдыр.
– Шюкюр Аллаха, Пйотр Петрович!
– Чох мямнунам. Авдотйа Романовна да йягин йорулмамышдыр?
Дунечка:
– Мян джаванам, гюджлюйям, йорулмарам, – дейя джаваб верди. –
Амма анам учюн чох агыр олду.
– Ня этмяли; бизим милли йолларымыз чох узундур. “Ана Русийа...”
дейилян олкямиз бёйюкдюр. Мян ня гядяр арзу этсям дя, дюнян ахшам
сизи гаршыламага гяля билмядим. Хяр халда аминям ки, эля бир чятинлик
уз вермямишдир...
Пулхерийа Александровна хюсуси бир ифадя иля тез деди:
– Ах, йох, Пйотр Петрович, биз буна чох тяяджджюб этдик. Эля бил Аллах
озю дюнян Дмитри Прокофичи бизя йетирди, йохса лап мяхв олардыг. –
Сонра Разумихини Лужиня тягдим эдяряк алавя этди: – Будур, озю дя
бурададыр: Дмитри Прокофич Разумихин!
Лужин чяп-чяп вя адавятля Разумихиня бахараг мызылдады:
– Бяли, бяли, бу танышлыг шяряфиня наил олмушам... дюнян... – Сонра
гашгабагыны тёкяряк сусду.
Бир гисим адамлар вар ки, онлар мяджлисдя чох нязакятли олурлар,
хюсусиля башгаларынын нязакятли олмасыны тяляб эдирляр; лакин бир шей лап
азджа, онларын кёнлю истяйян кими олмадыгда дярхал дяйишир, бютюн мя-
няви имканларыны итирирляр, байагдан мяджлисин ачыг-сачыг, гюлян-данышан
бир иштиракчысы олдуглары халда ун тайына дёнюрляр. Пйотр Петрович дя о
адамлардан иди. Йеня дя хамы сусду. Расколников хеч агзыны ачмырды.
Авдотйа Романовна мюяййян вахта гядяр данышмаг истямирди;
Разумихинин демяйя сёзю йох иди; буна гёря дя Пулхерийа Алек-
сандровна йеня тяшвишя дюшдю.
О йеня дя оз асас мёвзусуна ал атараг деди:
– Эшитмисинизми, Марфа Петровна олюб.
– Неджя ки, эшитмямишям. Сяс чыхан кими дярхал мяня мялумат
верилмишди; хятта гялмишям инди сизя хябярдарлыг эдям ки, Аркади
Иванович Свидригайлов арвадыны дяфн эдян кими Петербурга гялмишдир.
Мян, хяр халда, ан дюзгюн хябяр асасында беля бир мялумат алмышам.
Дунечка хяйяджанла сорушду:
– Петербурга гялмишдир? Бура? – Сонра анасына бахды, анасы да она
бахды.
– Бяли, неджя ки, дейирям, элядир; хям дя онун беля тез-тялясик Пе-
тербурга гялмясини вя умумиййятля бундан аввялки вязиййяти нязяря
алсаг, йягин ки, бир мягсяди вардыр.
Пулхерийа Александровна хяйяджанла деди:
– Илахи! Йохса о бурада да Дунечканы рахат гоймайаджаг?!
– Мяня эля гялир ки, ня сизин, ня дя Авдотйа Романовнанын
тяшвишя дюшмяниз лазым дейил, сиз озюнюз онунла алагяйя гиришмясяниз
бир шей олмаз. Мяня галанда – мян ону изляйирям, хям дя бу саат
ахтарырам, гёрюм о хара дюшмюшдюр...
Пулхерийа Александровна:
– Ах, Пйотр Петрович, сиз хеч билирсинизми мяни неджя горхутдунуз,
буну билсяниз хеч инанмазсыныз! – дейяряк сёзюня давам этди. – Мян
ону джямиси ики дяфя гёрмюшям; о мяня чох дяхшятли гёрюндю, чох
дяхшятли! Мян аминям ки, мярхум Марфа Петровнанын олюмюня о
сябяб олмушдур.
– Бу барядя беля бир нятиджяйя гялмяк олмаз. Мяним алимдя чох
дюзгюн мялумат вардыр. Мюбахися этмирям, бялкя дя о Марфа Петров-
наны тяхгир этмякля она мяняви тясир гёстярмиш, бунунла да ишин геди-
шини сюрятляндирмишдир: о ки, галды бу адамын ахлаг джяхяти вя умумий-
йятля, онун мяняви симасы – онда мян сизинля разылашырам. Инди о варлы-
дырмы, Марфа Петровна она ня гядяр дёвлят гойуб гетмишдир, мян хяля
буну билмирям, чох йахын заманда бу мяня мялум оладжагдыр. Лакин
Петербургда о, алиндя бир гядяр пулу олса, дярхал кёхня пешясиня баш-
лайаджагдыр. О гюсур вя гябахят ичиндя мяхв олан ахлагсыз, позгун
адамларын ан ахлагсызы, ан позгунудур! Мяним башга бир шейи дя гю-
ман этмяйя алимдя мюхюм бир асас вардыр. Марфа Петровна оз бяд-
бяхтлийи узюндян сяккиз ил бундан аввял ону севмякля, пул вериб ону
бордждан гуртармагла, башга бир джяхятдян дя она кёмяк этмишди: йалныз
Марфа Петровнанын сяйи вя сярф этдийи пулун нятиджясиндя онун этдийи бир
джинайят, лап башлангыдж дёврюндя, орт-басдыр эдилмишди; бу хеч аглабат-
майан, вяхшиджясиня бир джинайятди; бунун устюндя о, чох йягин ки, гедиб
Сибирдя гязя билярди. Агяр билмяк истяйирсинизся, бу адам, бах, беля
адамдыр!
Пулхерийа Александровна хяйяджанла:
– Ах, илахи! – дейя сяслянди.
Расколников диггятля гулаг асырды.
Дунйа джидди вя тясиредиджи бир халда сорушду:
– Сиз догруму дейирсиниз: бу барядя сизин догруданмы дюзгюн мя-
луматыныз вардыр?
– Мян анджаг мярхум Марфа Петровнадан эшитдиклярими дейирям:
Марфа Петровна бунлары гизлинджя мяня сёйлямишди. Буну да гейд эт-
мяк лазымдыр ки, хюгуг нёгтейи-нязяриндян бу чох гаранлыг мясяля-
дир. Бурада Ресслих адлы хариджи бир гадын йашайырды, дейясян инди дя йа-
шайыр; о хям дя хырда сялямчидир; башга ишлярля дя мяшгул олур. Джянаб
Свидригайлов хямин бу Ресслихля лап чох йахын вя сирли алагядя олмуш-
дур. Ресслихин он беш, бялкя он дёрд йашлы узаг бир гохуму, баджысы гызы
вармыш, озю дя дейясян лал-кармыш; о, Ресслихин йанында йашайырмыш;
Ресслихин ондан зяхляси гедирмиш, вердийи хяр тикяни онун башына гахыр-
мыш; хятта ону вяхшиджясиня дёйюрмюш. Бир гюн ону чардагдан, бога-
зындан асылмыш халда тапырлар. Бу нятиджяйя гялирляр ки, гыз озюню асыб
олдюрмюшдюр. Ади рясми истинтагдан сонра гярар бу олур, мясяля дя
бунунла битир. Лакин сонрадан беля мялумат верирляр ки, Свидригайлов
гызы амансызджа тяхгир этмишдир... Хярчянд бунлар хамысы гаранлыг мя-
сяля иди; мялуматы верян дя ахлагсыз бир алман гадыны иди, озю дя этибар
сахиби дейилди, лакин Марфа Петровнанын сяйи вя пулу нятиджясиндя бу
мялумат да лягв олунду, ортада анджаг сёз-сёхбят галды. Амма бу сёз-
сёхбят озю чох мяналы иди. Авдотйа Романовна, сиз йягин ки, онун
Филип адлы бир кяндли иля олан ахвалатыны да эшитмисиниз: Филип алты ил бундан
аввял, хяля тяхкимчилик дёврюндя азаб вя ишгянджядян олмюшдюр.
– Мян эшитмишям ки, хямин бу Филип оз-озюню асыб олдюрмюшдюр.
– Эйнян джянаб Свидригайловун арды-арасы кясилмяйян тягибаты вя
джязасы о адамы озюню олдюрмяйя мяджбур этмиш, даха догрусу, сёвг
этмишдир.
Дунйа сойуг бир халда:
– Мян буну билмирям, – деди, – мян анджаг чох гярибя бир ахвалат
эшитмишям: эшитмишям ки, хямин бу Филип гара сёвдайа тутулубмуш, о
бир нёв эв философу имиш, адамлар дейирдиляр ки, “охумагдан онун башы
хараб олмушдур”, озю дя о джянаб Свидригайловун гамчыларындан дейил,
она эдилян истехзадан озюню асыб олдюрмюшдюр. Мян орада оланда
Свидригайлов адамларла йахшы ряфтар эдирди, адамлар хятта онун хатирини
дя истяйирдиляр: джамаат ону Филипин олюмю мясялясиндя тагсырландырса
да, йеня дя онун хатирини истяйирди.
Лужин додагыны айяряк, ики мяналы бир ифадя иля гюлюмсяди:
– Авдотйа Романовна, мян гёрюрям ки, сиз ону тямизя чыхармаг
тяряфя мейил этмяйя башлайырсыныз. Догрудан да, о хийлягяр адамдыр,
озю дя арвадлары йолдан чыхарандыр, беля гярибя бир халда олян арвады
Марфа Петровна буна бир мисал ола биляр. Мян анджаг онун, хеч шюбхя-
сиз, йени джяхятляри хаггында сизя вя сизин ананыза оз мясляхятимля
кёмяк этмяк истярдим. Мяня галырса, мян гяти аминям ки, о адам
йеня дя, хеч шюбхясиз, бордж ичиндя итиб батаджагдыр. Марфа Петровна оз
ушагларыны нязяря алараг, хеч вахт вар-дёвлятини бу адамын адына
йазмаг ниййятиндя олмамышдыр; агяр она бир шей гойуб гетмишся дя,
бу ан зярури, аз гиймятли, ахямиййятсиз бир шейдир, бу ися о джюр вярдиш
сахиби олан адама хеч бирджя ил дя чатмаз.
Дунйа:
– Пйотр Петрович, – деди, – риджа эдирям джянаб Свидригайлов хаг-
гында даха данышмайаг, бу сёхбят мяня гям-гюсся гятирир.
Расколников биринджи дяфя сюкуту позараг бирдян деди:
– Бу саат о мяним йаныма гялмишди.
Хяр тяряфдян хейрят нидалары эшидилди, хамы она сары дёндю. Хятта
Пйотр Петрович дя хяйяджанланды.
– Саат йарым бундан аввял о ичяри гириб мяни йухудан ойатды,
озюню тягдим этди. О, чох ачыг данышырды, озю дя гяти сурятдя аминди ки,
мян онунла дост оладжагам, Дунйа о сянинля гёрюшмяк истяйир, озю дя
чох хахиш эляйир, мяндян хахиш этди ки, бу ишдя бир васитячи олум. Онун
сяня бир тяклифи вар; бу тяклифин нядян ибарят олдугуну о мяня деди.
Бундан башга о деди ки, Марфа Петровна оляндян бир хяфтя аввял, оз
вясиййятнамясиндя сяня уч мин манат пул айырмышдыр, бу пулу сян лап
йахын вахтда ала билярсян.
Пулхерийа Александровна уджадан деди:
– Шюкюр Аллаха! Дунйа, онун учюн дя дуа эля, дуа эля!
– Лужин гейри-ихтийари олараг сорушду:
– Бу догрудан да белядир?
Дунечка мясялянин далысыны билмяйя тялясирди:
– Йахшы, йахшы, бяс сонра ня деди?
– Сонра деди ки, мян озюм варлы дейилям, бютюн маликаня ушаглара
галыр; ушаглар да инди бибисинин йанындадыр. Сонра да деди ки, сизя йахын
бир йеря дюшмюшям; анджаг хара дюшдюйню билмирям, сорушмадым...
Пулхерийа Александровна горхмуш халда сорушду:
– Йахшы, Дунечкайа о ня тяклиф этмяк истяйир? Сяня дедими?
– Бяли, деди.
– Ня тяклиф элямяк истяйир?
– Сонра дейярям.
Расколников сусуб алини чайына сары узатды.
Пйотр Петрович саатыны чыхарыб бахды.
– Мяним ишим вар, мютляг гяряк гедям. – Сонра бир гядяр
адавятля: – Бунунла да мане олмарам, – дейиб стулдан галхды.
Дунйа:
– Пйотр Петрович, гетмяйин, – деди. – Сиз ахы ахшам бурада олмаг
фикриндя идиниз. Бир дя ахы озюнюз йазмышдыныз, истяйирдиниз анамла ня
барядя ися данышасыныз...
Пйотр Петрович йеня дя стулда отурду, лакин шлйапасыны йеня дя
алиндя тутараг тяшяххюсля деди:
– Догрудур, Авдотйа Романовна, мян ахы мюхюм бир мясяля
хаггында хям сизинля, хям дя сизин чох-чох хёрмятли олан ананызла
данышмаг истяйирдим. Анджаг сизин гардашыныз джянаб Свидригайловун
бязи тяклифляри хаггында мяним йанымда даныша билмядийи кими, мян
дя эйнян... башгаларынын йанында... бязи, хям дя чох, чох мюхюм олан
мясяляляр хаггында данышмаг истямирям вя даныша билмярям. Бир дя
ки, мяним асас вя аджизаня хахишим йериня йетирилмямишдир...
Лужин узюня аджы бир ифадя веряряк тяшяххюсля сусду.
Дунйа деди:
– Сиз хахиш этмишдиниз ки, бизим гёрюшюмюздя гардашым иштирак
етмясин; сизин бу хахишиниз анджаг мяним тялябимля йериня йетирилмя-
мишдир. Сиз йазмышдыныз ки, гардашыныз мяни тяхгир этмишдир; мян эля
гюман эдирям ки, буну эля бу саат айдынлашдырмаг лазымдыр, сиз дя
гяряк барышасыныз. Агяр Родйа сизи догрудан да тяхгир этмишся, о гяряк
сиздян узр истясин, узр истяйяджяк дя.
Пйотр Петрович о саат кишилянди:
– Авдотйа Романовна, эля тяхгирляр вар ки, адам ня гядяр истяся
дя ону йаддан чыхара билмир. Хяр шейин бир хюдуду вар, бу хюдуду
ашмаг тяхлюкялидир; ашдынмы – гери гайытмаг мюмкюн дейил.
Дунйа бир аз сябирсизликля онун сёзюню кясди:
– Мян аслиндя сизя буну демирдим. Бир йахшы баша дюшюн: бютюн бу
шейляр мюмкюн гядяр тез бир вахтда данышылыб айдынлашаджагмы вя
йолуна гойуладжагмы, – бах бизим бютюн гяляджяйимиз бундан асылыдыр!
Мян лап илк сёзюмдян дейирям: мясяляйя мян башга джюр баха билмя-
рям; агяр сиз аз да олса мяним хатирими истяйирсинизся, онда бу мясяля,
чятин дя олса, гяряк бу гюн гуртарсын. Тякрар эдирям: агяр гардашым
тягсиркардыса, о сиздян узр истяйяджякдир.
Лужин гет-гедя асябиляшяряк:
– Авдотйа Романовна, – деди, – мясяляни бу джюр гоймагыныза
мян тяяджджюб эдирям. Мян сизин хатиринизи истясям дя, сизя пярястиш
этсям дя, эйни заманда сизин аиляниздян бир няфяри севмяйя дя биля-
рям. Сизинля эвлянмяк хошбяхтлийи иддиасында олсам да разылашмадыгым
бир вязиййяти оз узяримя гётюря билмярям...
Дунйа наразы халда:
– Пйотр Петрович, сиз аллах бу инджиклийи бурахын, – деди, – агыллы вя
няджиб адам олун, неджя ки, мян сизи хямишя беля бир адам хесаб
этмишям, йеня дя беля бир адам хесаб элямяк истяйирям. Мян сизя
бёйюк бир вяд вермишям: биз эвлянмяк истяйирик; бу мясялядя сиз
мяня архайын олун, инанын ки, мян хеч кясин тяряфини сахламадан
мясяляни мюзакиря эдяджяйям, буна мяним игтидарым вар. Мян ки, оз
узяримя хакимлик вязифясини гётюрюрям – бу, сизин кими, мяним гар-
дашым учюн дя бир хядиййядир. Сизин мяктубунуздан сонра мян ону
бура чагыранда, онун мютляг бизим гёрюшюмюзя гялмясини тяляб эдян-
дя ня фикирдя олдугуму она демишям. Баша дюшюн: сиз барышмасаныз,
онда мян гяряк сизин икиниздян бирини сечям: йа сиз, йа о! Хям сизин,
хям дя онун тяряфиндян мясяля беля гойулмушдур. Мян сизи
сечмякдя йанылмаг истямирям, гяряк йанылмайам да. Сиздян отрю
гяряк мян гардашымла алагяни кясям, гардашымдан отрю дя гяряк
сизинля алагяни кясям. Инди мян гяти билмяк истяйирям вя дейя дя
билярям: о мяним гардашымдырмы? Сизин баряниздя дя эля: сиз мяни
азиз тутурсунузму, сиз мяним хатирими истяйирсинизми, сиз мяним
аримсинизми?
Лужин бир аз инджийяряк:
– Авдотйа Романовна, сизин сёзляриниз мяним учюн хяддиндян
артыг мяналыдыр, – деди, – хятта мяним сизя олан алагям вя бизим
арамызда олан вязиййят нязяря алынса – адамы рянджидя салан сёзлярдир.
Хяля мян ону демирям ки, сизин мяни... ловга бир джаванла бир сырада
тутмагыныз озю рянджидялик догуран гярибя бир хярякятдир; сиз оз
сёзюнюзля мяня вердийиниз вяди позмаг имканына йол ачырсыныз. Сиз
дейирсиниз: “Йа сиз, йа о!” Бунунла да сиз демяк истяйирсиниз ки: мяним
учюн сизин аз ахямиййятиниз вар. Бизим арамызда олан алагяйя вя
вязиййятя гёря мян буна йол веря билмярям.
Дунйа бирдян гызарды:
– Неджя? Мян сизи бу вахта гядяр хяйатда мяним учюн гиймятли
олан, бу вахта гядяр мяним бютюн хяйатымы тяшкил эдян адамларла бир
сырада гойурам, амма сиз сизя аз гиймят вердийим учюн инджийирсиниз!..
Расколников динмяз-сёйлямяз вя истехза иля гюлюмсяди;
Разумихин йериндя гымылданды. Лакин Пйотр Петрович Дунйанын
этиразыны гябул этмяди; о гет-гедя даха артыг асябиляшир, онларын
зяхлясини тёкюрдю, бундан да эля бил ки, зёвг алырды.
О, нясихят эдирмиш кими деди:
– Гызын ариня, оз гяляджяк сирдашына олан севгиси гардашына олан
севгисиндян йюксяк олмалыдыр; хяр халда мян онунла бир сырада дура
билмярям... Дюнян мян тякидля демишдим ки, гардашынызын йанында
истядийим шейи ачыб даныша билмярям вя данышмаг да истямирям; бу-
нунла беля чох асаслы вя мяни рянджидя эдян бир мясяля учюн сизин чох-
чох хёрмятли олан ананыза мюраджият этмяк фикриндяйям... – Лужин
Пулхерийа Александровнайа мюраджият эдяряк сёзюня давам этди: –
Сизин оглунуз дюнян джянаб Рассудкинин йанында (йа да... дейясян
белядир? Багышлайын, фамилийаныз йадымдан чыхыб, – дейяряк, о
нязакятля Разумихиня баш айди) мяним фикрими тяхриф этмякля мяни
рянджидя этди, бу фикри мян сизя гяхвя ичяркян, хюсуси сёхбят заманы
демишдим, йяни демишдим ки, хяйатда дярд-гям гёрмюш йохсул бир
гызла эвлянмяк, мянджя, аиля гурмаг нёгтейи-нязяриндян, наз-немят
ичиндя бёйюмюш бир гызла эвлянмякдян алверишлидир, чюнки бу ахлаг
мясяляси учюн файдалыдыр. Сизин оглунуз ися бу сёзлярин мянасыны
гясдян бёйюдяряк лап джяфянгийат дяряджясиня чатдырды, мяни пис
ниййятдя олмагда тягсирляндирди вя мяним зяннимджя, бу мясялядя о
сизин мюхабирянизя асасланмышдыр. Пулхерийа Александровна, агяр сиз
бунун беля олмадыгыны изах этмяк имканында олсаныз, мян озюмю
хошбяхт хесаб эдяр вя бу мяни хейли сакитляшдирмиш олар. Сёйляйин
гёрюм, сиз оз мяктубунузда мяним сёзлярими Родион Романовичя
хансы истилахларла йазмысыныз?
Пулхерийа Александровна озюню чашдырды:
– Йадымда дейил; мян озюм баша дюшдюйюм кими дя йазмышам.
Билмирям Родйа сизя неджя дейиб... Бялкя дя о бязи шейляри бёйюдюб...
– Сизин тясириниз олмасайды, о буну бёйюдя билмязди.
Пулхерийа Александровна оз ляйагятини эндирмядян деди:
– Пйотр Петрович, ня мян, ня дя Дунйа сизин сёзюнюзю чох да эля
пис джяхятя йозмадыг – бизим бурада олмагымыз буна сюбутдур.
Дунйа онун сёзюню тясдиг этди:
– Догрудур, ана!
Лужин инджиди:
– Демяли, мян бунда да мюгяссирям!
Пулхерийа Александровна урякляняряк алавя этди.
– Пйотр Петрович, сиз эля Родиону тягсирляндирирсиниз, амма озюнюз
мяктубда онун хаггында догру йазмамышдыныз...
– Догру йазмадыгым мяним хатиримдя дейил.
Расколников Лужиня сары дёнмядян сярт ахянгля деди:
– Сиз йазмысыныз ки, гуйа пулу мян, экипаж алтында галан адамын
арвадына дейил, гызына вермишям; аслиндя пулу мян арвада вермишям,
гыза йох (гызы мян дюняня кими хеч гёрмямишдим). Сиз буну она гёря
йазмышдыныз ки, мяни анамла, баджымла далашдырасыныз; аслиндя, бу гызы
сиз хеч танымырсыныз. Бу деди-годудур, алчаглыдыр!
Лужин аджыгындан титряйя-титряйя:
– Афв эдин, джянаб, – деди. – Мяктубда мян анджаг сизин баджынызын
вя ананызын хахишини йериня йетиряряк, сизин кейфиййятляриниз вя хяря-
кятиниз хаггында йазмышдым; онлар мяндян хахиш этмишдиляр ки, сизи ня
халда гёрдюйюмдян, мяня неджя тясир багышладыгыныздан йазым. О ки,
галды мяним гейд этдийим мясяля, бундан бирджя джюмлянин дя хагсыз
олдугуну гёстярин, йяни гёстярин ки, сиз орада пул сярф этмямисиниз вя
о аилядя, бядбяхт бир аиля олса да, ляйагятсиз бир адам йох иди!
– Мянджя, сиз бютюн ляйагятинизля бир йердя – хаггында данышдыгыныз
о бядбяхт гызын хеч чечяля бармагына да дяймязсиниз!
– Демяли, сиз ону ананызын вя баджынызын йанына да гятирярдиниз?
– Агяр билмяк истяйирсиниз, мян буну этмишям: мян бу гюн ону
анамла вя Дунйа иля йан-йана отуртмушам!
Пулхерийа Александровна:
– Родйа! – дейя уджадан сяслянди.
Дунечка гызарды, Разумихин гашларыны чатды. Лужин истхеза вя
тякяббюрля гюлюмсяди.
– Авдотйа Романовна, – деди, – озюнюз илтифат буйуруб гёрюрсюнюз
дя? Онунла разылыга гялмяк олармы? Аминям ки, инди бу мясяля
хямишялик изах олунуб гутарды. Инди мян даха дуруб гедирям, она гёря
гедирям ки, сизин хош аиля гёрюнюшюнюзя вя о гизлин сёзюн сёйлянил-
мясиня мане олмайым (Лужин стулдан галхыб шлйапасыны гётюрдю). Лакин
гедиркян бир шейи гейд этмяйя джясарят эдирям: аминям ки, мян
сонралар беля гёрюшляр вя узлашмалардан халис олунаджагам. Чох-чох
хёрмятли олан Пулхерийа Александровна, бу мясяля хаггында хюсусиля
сиздян хахиш этмяк истяйирям, чюнки мяктубу мян сизя гёндярмишдим,
башгасына йох.
Пулхерийа Александровна бир аз инджиди:
– Пйотр Петрович, дейясян, ахы сиз бизи лап оз ихтийарыныза алмаг
истяйирсиниз... Дунйа сизин хахишинизин ня учюн йериня йетирилмядийини
сёйляди, буну Дунйа йахшы бир ниййятля этмишдир. Бир дя ки, сиз мяня
эля йазырсыныз ки, эля бил амр эдирсиниз. Йохса биз гяряк сизин хяр
арзунузу амр хесаб эдяк? Амма мян сизя бунун аксини демялийям:
инди сиз гяряк бизимля хюсусиля нязакятля ряфтар эдясиниз, чох тялябкар
олмайасыныз, чюнки биз хяр шейимизи атмышыг, сизя инаныб бура гялмишик,
демяли, эля бунсуз аз гала лап сизин ихтийарыныздайыг.
– Пулхерийа Александровна, бу о гядяр дя дюз дейил, хюсусиля инди,
эля бир вахтда ки, Марфа Петровнанын вясиййяти узря сизя уч мин пул
чатаджагдыр. – Сонра аджы бир истехза иля алавя этди: – Сизин беля бир ифадя
иля данышманыздан гёрюнюр ки, дейясян бу лап йериня дюшмюшдюр.
Дунйа асяби халда:
– Сизин дя бу сёзюнюздян гёрюнюр ки, сиз бизим кёмяксиз, олду-
гумузу нязярдя тутубсунузмуш, – деди, – буну догрудан да беля
гюман этмяк олар.
– Инди ися, хяр халда, даха буну нязярдя тута билмярям, хюсусиля
Аркади Иванович Свидригайловун мяндян гизлин сахланылан тяклифини
сёйлянилмясиня мане олмаг истямирям: о сизин гардашынызы оз йериня
вякил этмишдир; хям дя мян гёрюрям ки, бу тяклиф сизин учюн, чох
бёйюк ахямиййятя маликдир, йа бялкя дя сизин учюн чох хошдур...
Пулхерийа Александровна уджадан:
– Ах, илахи! – дейя сяслянди.
Разумихин стулда отура билмирди.
Расколников Дунйадан сорушду:
– Баджым, инди сян утанырсанмы?
Дунйа:
– Утанырам, Родйа, – деди. Аджыгындан онун рянги агармышды; узюню
Лужиня сары чевириб деди: – Пйотр Петрович, итилин бурадан!
Гёрюнюр, Пйотр Петрович ишин беля гуртараджагыны гёзлямирди. О
озюня, оз нюфузуна, оз няфсиня гурбан этмяк истядийи адамларын аджиз
вя кёмяксиз олдугларына хяддиндян артыг архайынды. О хяля дя ишин бу
йеря гялиб чатмасына инанмырды. Онун бянзи агарды, додаглары титряди.
– Авдотйа Романовна, агяр мян инди сизин бу гапыдан чыхсам,
нязяря алын ки, бир даха гери гайытмайаджагам. Йахшы фикирляшин. Мяним
сёзюм гятидир.
Дунйа джялд йериндян галхараг хяйяджанла деди:
– Бу хяйасызлыгдыр! Сизин гери гайытманызы мян хеч истямирям дя!
Лужин уджадан деди:
– Неджя? Инди бе-е-ля олду!? – О сон дягигяйя кими мясялянин
беля гуртараджагына гяти сурятдя инанмырды, буна гёря дя лап кяляфин
уджуну итирди. – Демяли бе-е-ля олду? Билирсинизми, Авдотйа Рома-
новна, мян этираз да эдя билярям.
Пулхерийа Александровна гызыны эхтирасла мюдафияйя галхмышды.
– Онунла беля данышмага сизин ня ихтийарыныз вар: Сиз ня иля этираз
эдя билярсиниз? Бунун учюн сизин асасыныз нядир? Мян хеч оз Дунйамы
сизин кими бир адама верярямми? Чыхын гедин, бир даха бура гялмяйин!
Биз озюмюз тягсиркарыг ки, беля бир иш тутмушуг, хамыдан да чох мян
тягсиркарам...
Лужин гязябля:
– Пулхерийа Александровна, сиз мяня сёз вермишдиниз, – деди, –
инди ися сиз дя бу вядиниздян гачырсыныз... бир дя ки, мян бу мясяля иля
алагядар олараг хярджя дюшмюшям...
Бу сон тяляб о гядяр Пйотр Петровичя хас олан бир шейди ки, Рас-
колников озюню сахлайа билмяйяряк бирдян гяхгяхя иля гюлдю: аджыгын-
дан вя аджыгыны сахламагдан онун рянги агармышды. Лакин Пулхерийа
Александровна озюндян чыхды.
– Хярджя дюшмюсюнюз? Бу хансы хярдждир? Олмайа бизим
сандыгымызы дейирсиниз? Кондуктор ки, ону сизя хавайы гятирди. Илахи!
Демя биз сизин ал-айагынызы багламышыг! Пйотр Петрович, гёрюн ня
данышырсыныз! Сиз бизим ал-айагымызы багламышдыныз, биз сизинкини йох!
Авдотйа Романовна анасына йалварараг:
– Ана, бясдир, – деди, – Аллах хатириня бясдир! Пйотр Петрович, илтифат
буйурун, чыхын гедин!
Лужин аз галырды ки, даха озюню идаря эдя билмясин.
– Гедирям, анджаг ахырынджы бир сёзюм вар, гой ону да дейим, сонра!
Мян сизи шяхярдя сизин адыныза данышылан вя бютюн гязайа йайылан сёз-
сёхбятдян сонра алмаг гярарына гялдийими, дейясян, ананыз лап йадын-
дан чыхартмышдыр... Афкари-юмумиййяйя этина этмякля вя сизин адынызы
тямизя чыхармагла мян, албяття, бунун авязини сиздян гёзлямяйя
чох-чох умид эдярдим. Хятта бунун учюн тяшяккюр тяляб эдярдим...
Лакин инди мяним гёзюм ачылмышдыр! Инди озюм гёрюрям ки, джямий-
йятин сясиня этина этмямякля мян, бялкя дя дюшюнмядян, чох, чох
тялясик бир иш тутмушам...
Разумихин джялд йериндян галхараг чыгырды:
– Бу нядир, бунун башы, дейясян, озюня агырлыг эляйир! – Буну
дейяряк Лужини дёймяк истяди.
Дунйа Лужиня:
– Сиз алчаг вя кинли адамсыныз! – деди.
– Ня бир сёз! Ня бир хярякят! – дейя Расколников чыгырараг
Разумихини тутду. Сонра Лужиня лап йахынлашды, хяр сёзю айры-айры вя
айдынджа сёйляйяряк астадан деди: – Зяхмят олмаса итилин бурадан!
Даха бирджя кялмя дя данышмайын, йохса...
Пйотр Петровичин бянизи гачмыш, аджыгындан узю эйбяджярляшмишди, о
бирджя санийя Расколникова бахды, сонра дёнюб отагдан чыхды, онун
юряйи Расколникова гаршы кин вя адавятля долу иди, чох аз адам тапы-
ларды ки, оз гялбиндя башгасына гаршы бу гядяр кин вя адавят апармыш
олсун... Бютюн бу ишлярдя о анджаг, Расколникову мюгяссир гёрюрдю. Бир
шей мараглы иди: пиллякяндян дюшяркян о хяля дя тясяввюр эдирди ки, иш
бялкя тамам корланмамышдыр, о ки, галды гадынлар – буну онларла “чох,
чох” асанлыгла йолуна гоймаг олар.
УЧ.
Асил мясяля бурасында иди ки, о, сон дягигяйя кими ишин беля гур-
тараджыгыны гёзлямирди. О, сон дяряджя асябиляшир, ики дилянчи, кёмяксиз
гадынын онун ихтийарындан чыхаджагыны, хятта бунун мюмкюн ола
биляджяйини хеч гюман этмирди. Лужинин беля бир фикря гялмясиня ан чох
онун шёхрятпярястлийи вя оз-озюня архайынлыгы сябяб олмушду, хятта
онун бу архайынлыгына оз-озюня мяфтун олмаг демяк даха дюзгюн
оларды. Пйотр Петрович хечликдян йюксяйя галхмыш бир адамды: о, оз-
озюня бахыб фяхр этмяйя адят этмишди, хятта бу онда хястялик дяря-
джясиня вармышды; о оз аглына вя габилиййятиня чох йюксяк гиймят
верирди, хятта бязян, тякликдя айна габагында дуруб, севя-севя оз
узюня тамаша эдирди. Лакин дунйада о хяр шейдян чох, зяхмятля вя хяр
джюр васитя иля газандыгы пулуну севир, онун гядрини билирди: бу пул ону
ондан йюксяк олан хяр шейля бярабярляшдирмишди.
Инди о Дунйайа аджы-аджы дейяндя ки, – сизин хаггынызда пис-пис
сёзляр данышылса да мян сизинля эвлянмяйи гят этмишдим, – буну о лап
сямими дейирди, хятта беля бир “наняджиблийя” гаршы дярин бир нифрят
дуйурду. Амма онда, Дунйаны истяркян, бу деди-годунун тамамиля
мянасыз бир шей олдугуна инанмышды; хям дя онда Марфа Петровна озю
бу сёз-сёхбяти джамаат ичиндя йалана чыхармышды, бютюн гясябя ахли дя,
Дунйаны урякдян мюдафия эдяряк, бунун бёхтан олдугуну билирди.
Лужин инди дя бютюн бу шейляри билдийини инкар этмязди. Бунунла беля о,
Дунйаны озю дурдугу дяряджяйя йюксялтмяк гятиййятиня йюксяк
гиймят верир, буна бир гяхряманлыг кими бахырды. Инди буну о, Дунйайа
сёйляркян, чохдан бяри севя-севя бяслядийи бир сиррини ачыб демишди;
бунунла да дяфялярля фяхр этмишди, бяс нийя башгалары бунунла фяхр
этмирди – буну о баша дюшя билмирди. Расколниковун йанына о хейирхах
бир хисс иля гялмишди: о гёзляйирди ки, беля бир хейирхах хярякятин
сямярясини гёряджяк, Расколниковдан чох ширин комплиментляр
эшидяджякдир. Лакин беля олмады. Инди ися о, пиллякяндян дюшяркян, озю-
ню сон дяряджя тяхгир эдилмиш, гядр-гиймяти билинмямиш бир адам хесаб
эдирди.
Дунйа она мютляг лазымды: Дунйадан ал чякмяк хеч онун аглына
сыгмырды! Нечя иллярди о эвлянмяк хяйалы иля йашайырды, эля хей пул
йыгырды, гёзляйирди. О исмятли, йохсул (мютляг йохсул!), чох джаван, чох
гяшянг, няджиб, охумуш, чох гыпыг, башы олмазын мюсибятляр чякмиш,
онун гаршысында тамамиля мюти олан бир гызын хясрятини чякир вя буну
гизли сахлайырды; о истяйирди эля бир гыз олсун ки, бютюн омрю бойу ону
оз хиласкары хесаб этсин, она миннятдар олсун, она табе олсун, она,
анджаг она хейран олсун! Ишдян сонра сакит бир гушядя динджялиркян, бу
джазибядар вя мараглы мясяля хаггында о оз тясяввюрюндя чох-чох
сяхняляр, гёзял, хош хадисяляр йаратмышды! Няхайят, бу узун иллярин
арзусу аз галмышды ки, бир хягигят олсун, Авдотйа Романовнанын
гёзяллийи вя тяхсили ону валех этмишди; онун кимсясиз олмасы Лужини сон
дяряджя хявясляндирмишди. Хятта бу гызда онун арзу этдийиндян дя
гёзял джяхятляр вар иди: о мягрурду, мёхкям хасиййятли иди, хейирхахды,
хятта оз тярбийяси вя мяняви инкишафы иля ондан йюксякди (буну о хисс
эдирди); беля бир инсан бютюн хяйаты бойу онун гёстярдийи гяхряманлыг
учюн она бир гул кими миннятдар оладжагды, онун гаршысында алчаладжагды,
она сядждя эдяджякди, о да бу гызын узяриндя кефи истядийи кими агалыг
эдяджякди, бу агалыгын хядди-хюдуду олмайаджгды! Тярс кими бундан бир
аз аввял, хейли дюшюндюкдян вя интизардан сонра, няхайят, гяти олараг
оз карйерасыны дяйишмяк, даха гениш фяалиййятя башламаг, бу йолла да
йаваш-йаваш даха йюксяк даирялярля галхмаг гярарына гялмишди:
чохдан о, бу йюксяк даирялярин хясрятини чякирди... Сёзюн гысасы, о,
Петербурга гялмяйи гят этмишди. О билирди ки, арвад васитясиля “чох-
чох” шей алдя этмяк олар. Гёзял, тямиз, охумуш бир гадын оз джазибя-
дарлыгы иля онун йолуну чох йахшы бязяйя биляр, адамлары она джялб эдяр,
она шан-шёхрят йарадарды... Лакин бунлар хамысы мяхв олду! Ишин
гяфилдян беля бир пис шякилдя битмяси, онун бютюн варлыгыны сарсытмышды.
Бу чиркин бир зарафата, мянасыз бир шейя охшайырды! О, анджаг бир баладжа
адабазлыг эляди, о, хятта сёзюню демяйя маджал да тапмады, о анджаг
зарафат этди, сёхбятя уйду, ахыры да гёр неджя джидди бир шякилдя гуртарды!
Ахы озюня гёря о, хятта Дунйаны севирди дя, о оз тясяввюрюндя хятта
она агалыг да эдирди... Бирдян... Йох! Эля сабах, гюню сабах бунун
хамысыны дюзялтмяк, йолуна гоймаг лазымдыр, хюсусиля, бютюн бу
шейляря сябяб олан о ловга, о агзындан сюд ийи гялян гядяни мяхв
этмяк лазымдыр! Разумихин дя гейри-ихтийари олараг онун йадына дюшдю
вя бу онда агыр бир хисс ойатды... анджаг бу джяхятдян о тез сакитляшди:
“Буну да хеч мянимля йан-йана гоймаг олармы!” Лакин онун
догрудан да горхудугу бир адам варды ки, о да Свидригайлов иди...
Сёзюн гысасы, хяля чох башагрысы оладжагды...
Дунечка анасыны гуджаглайараг опя-ёпя деди:
– Йох, хамыдан чох мян, мян тягсиркарам! Мян онун пулуна
алдандым; анджаг, гардаш, анд олсун джанына, мяним хеч хяйалыма да
гялмирди ки, о беля йарамаз бир адамдыр! Мян аввялдян ону таны-
сайдым, гятиййян онун пулуна алданмаздым. Мяни тягсиркар гёрмя,
гардаш!
Пулхерийа Александровна санки гейри-шюури олараг мызылдады:
– Аллах, бизи хилас эляди! Аллах бизи хилас эляди! – О эля бил ки, хяля
дя баш верян хадисяни йахшы баша дюшмямишди.
Хамы севинирди; хятта беш дягигядян сонра гюлдюляр дя. Йалныз
Дунйа хярдян бу ахвалаты хатырлайараг агарыр, гашларыны чатырды.
Пулхерийа Александровнанын хеч аглына да гялмязди ки, о да буна
севиняджякдир: Лужинля эвлянмяк мясялясинин позулмасы хяля сяхяр она
бёйюк бир фялакят кими гёрюнюрдю. Разумихин бярк севинирди. О хяля бу
севиниджини тамамиля ифадя эдя билмирди, анджаг бютюн бядяни асирди,
санки титрядирди, эля бил ки, онун уряйиндян беш пудлуг бир даш гётю-
рюлмюшдю. Инди о бютюн хяйатыны онлара веряр, онлара хидмят эдя
билярди, инди буна онун хаггы варды... Эля бир инди дейил ки! Лакин о
бунун ардынджа гялян фикирлярдян даха артыг уркюр, ону даха узаглара
говурду, оз тясяввюрюндян горхурду. Йалныз Расколников тутгун вя
далгын халда оз йериндя отурмушду. О, Лужинин рядд эдилмяси узяриндя
хамыдан чох исрар эдирди, амма инди баш верян ахвалат эля бил ки, ону
хамыдан аз марагландырырды. Дунйа гейри-ихтийари олараг дюшюнюрдю ки,
йягин гардашынын она хяля дя аджыгы тутур, Пулхерийа Александровна ися
горха-горха она бахырды.
Дунйа она йахынлашараг сорушду:
– Свидиргайлов сяня ня деди?
Пулхерийа Александровна уджадан деди:
– Ах, хя, хя!
Расколников башыны галдырды.
– О истяйир мютляг сяня он мин манат багышласын, бунун учюн дя
мяним йанымда сяни гёрмяк истяйир.
Пулхерийа Александровна хяйяджанла деди:
– Гёрмяк истяйир? Гятиййян олмаз! О неджя джясарят эдиб Дунйайа
пул тяклиф эляйир?
Сонра Расколников Свидригайловла олан сёхбятини чох сойуг бир
ифадя иля онлара данышды; лакин бу заман о, Марфа Петровнанын гёзя
гёрюнмяси мясялясини сёйлямяди: о хям артыг шейлярдян данышмаг,
хям дя асил мясялядян кянара чыхмаг истямирди: бу кянар шейляр онда
нифрят ойадырды.
Дунйа гардашындан сорушду?
– Сян она ня джаваб вердин?
– Аввял дедим ки, мян оз баджыма хеч бир шей сёйлямяйяджяйям.
Онда о, деди ки, беля оланда, мян озюм бютюн имканлардан истифадя
эдиб, онунла гёрюшмяйя чалышаджагам. О мяни инандырмаг истяйирди ки,
онун сяня олан эхтирасы сярсямликдян башга бир шей дейилди, инди даха
сяня гаршы беля бир шей хисс этмир... О истяйир ки, сян Лужиня аря
гетмяйясян... Умумиййятля долашыг, аттай-буттай данышырды.
– Родйа, сян ону неджя баша дюшдюн? О сяня неджя гёрюндю?
– Дюзю, мян йахшы бир шей баша дюшмядим. Он мин манат пул тяклиф
эляди, озю дя деди ки, “мян варлы-дёвлятли бир адам дейилям”. Сёйляди
ки, бурадан чыхыб гедяджяк, амма он дягигядян сонра бу, онун
йадындан чыхды. Бирдян йеня дя деди ки, эвлянмяк истяйир, она гыз да
тапыблар... Албяття, онун бир мягсяди вар, озю дя йягин ки, пис мягсяд-
дир. Агяр сянин баряндя онун пис бир ниййяти варса, бяс нийя беля
ахмагджасына ишя башлады – бу озю дя гярибядир. Мян албяття, сянин
авязиня бу пулу гяти олараг рядд этдим. Умумиййятля, о, мяня чох
гярибя гёрюндю... Хятта... эля бил ки, онда дялилик аламяти варды. Мян
йаныла да билярям: бялкя дя о кяляк гялирди, мяни алдатмаг истяйирди...
Марфа Петровнанын олюмю дейясян, она тясир эляйиб...
Пулхерийа Александровна хяйяджанла:
– Аллах она ряхмят элясин! – деди, – Хямишя, хямишя онун учюн
Аллаха дуа эляйяджяйям! Дунйа, бу уч мин олмасайды, инди бизим
халымыз неджя оларды? Илахи, эля бил ки, лап гёйдян дюшдю! Ах, Родйа,
сяхяр бизим вар-йох учджя манат пулумуш галмышды; Дунйа иля
гюманымыз бирджя она иди ки, тез апарыб сааты гиров гойаг, Лужиндян пул
истямяйяк, озю буну баша дюшяня кими биртяхяр доланаг.
Свидригайловун тяклифи Дунйаны сон дяряджя тяяджджюбляндирди. О эля
айаг устдя дуруб фикирляширди.
О лап астадан оз-озюня:
– О няся дяхшятли бир шей элямяк истяйир! – деди. Буну сёйляркян
аз галды ки, онун бютюн бядяни титрясин.
Расколников Дунйанын сон дяряджя горхдугуну гёрюб деди:
– Дейясян, хяля мян бир нечя дяфя ону гёрмяли оладжагам.
Разумихин хиддятля чыгырды:
– Ону гюдярик! Мян онун изини тапарам! Ону гёздян гоймарам!
Родйа мяня иджазя вериб! Байаг о озю мяня деди, деди ки, “баджымы
гору”. Авдотйа Романовна, сиз дя иджазя верярсинизми?
Дунйа гюлюмсяйяряк алини она узатды, анджаг онун узюндя фикирли
бир ифадя варды. Пулхерийа Александровна горха-горха оз гызына
бахырды: гёрюнюр, уч мин ону сакитляшдирмишди.
Он беш дягигядян сонра онлар хамысы гюлюб-данышырдылар. Хятта
Расколников да онлара диггятля гулаг асырды, анджаг данышмырды. Разу-
михин натиглик эляйирди.
О, бёйюк шёвг вя хявясля дейирди:
– Сиз ахы нийя гедясиниз, нийя? Гедиб о гясябядя ня эляйя-
джяксиниз? Сиз хамыныз бурада бир йердясиниз, хамыныз да бир-биринизя
лазымсыныз. Озю дя чох лазымсыныз! Чох лазымсыныз!.. Лап эля мюяййян
вахта гядяр олса да... Мяни баша дюшюн! Мяни дя озюнюзя дост эляйин,
шярик эляйин, лап йягин билирям ки, чох гёзял бир иш дюзялдяджяйик. Гулаг
асын, бютюн мясяляни бютюн лайихяни мюфяссял сизя данышым! Сяхяр
чагы, хяля ки, хеч бир шей олмамышды, онда аглыма гялди... Мясяля
белядир. Мяним бир амим вар (сизи таныш элярям: чох йахшы вя хёрмятли
адамдыр); онун мин манат пулу вар; озю пенсийа иля йашайыр, эхтийадж
дуймур. Икинджи илдир ки, о мяндян ал чякмир, дейир ки, гял бу мин
манаты алты фаизля верим сяня. Мян бунун сябябини баша дюшюрям: о
истяйир мяня кёмяк элясин; кечян ил бу мяня лазым дейилди; амма бу
ил мян анджаг онун гялмясини гёзляйирдим, бу гярара гялмишям ки, пулу
ондан алым. Сиз дя о уч миндян мин манат верярсиниз, илк аддым учюн
бу кифайятдир; бу гайда иля биз бирляшярик. Биз ня эдяджяйик?
Разумихин оз планыны ачыб сёйляди. Деди ки, китабсатанларын вя
няшриййатчыларын чоху, лап чоху оз ишлярини йахшы билмир, буна гёря дя
адятян пис няшриййатчы олурлар. Амма китаб няшр этмяк иши уму-
миййятля мянфяятли ишди, фаиз дя гятирир, бязян дя лап чох фаиз гятирир...
Разумихин бу барядя чох данышды. О озю эля няшриййатчы олмаг арзу-
сунда иди: ики ил иди ки, башгаларынын няшриййатында ишляйирди, уч Авропа
дили билирди, озю дя пис билмирди, амма алты гюн бундан аввял Раскол-
никова демишди ки, алманджада “батмышам”, буну да она гёря демишди
ки, гётюрдюйю тярджюмянин йарысыны она версин; онда йалан демишди,
Расколников да онун йалан дедийини билирди.
Разумихин одлу-одлу:
– Бизим ки, алимизя пул дюшюб, – деди, – бу да асас васитялярдян
биридир – нийя, нийя ахы бу фюрсяти алдян бурахаг?! Албяття, чохлу амяк
гоймаг лазымдыр, лакин бир чалышарыг – сиз дя Авдотйа Романовна, мян
дя, Родион да... инди бязи китабларын няшри йахшы мянфяят гятирир! Башла-
дыгымыз ишин дя асасы бу оладжагдыр ки, биляджяйик няйи тярджюмя этмяк
лазымдыр. Хям тярджюмя эдяджяйик, хям няшр эдяджяйик, хям дя
ойряняджяйик, – хамымыз бир йердя! Инди мян файдалы ола билярям, чюнки
тяджрюбям вар. Ики илдир ки, няшриййатлара баш сохурам, онларын хяр сирриня
бялядям: инанын ки, орадакылар чох да эля дюз адам дейилляр! Бир дя ки,
нийя ахы хазыр тикяни агзымыздан чыхараг? Ики-уч китаб билирям ки, агяр
онлары тярджюмя эляйиб чап этсяк, хяр китабдан йюз манат газандж
гётюрмяк олар; онлардан бири вар, лап азы беш йюз гялир гётюрмяк олар.
Сиз ня гюман эдирсиниз, буну мян бир айрысына десям, хяля бир шюбхя-
ляняр дя – эля ахмаг адамлар вар! О ки, галды ишин йолуна гойулмасы,
мятбяя, кагыз, сатыш мясяляси – буну сиз мяня тапышырын! Мян бу ишин
джикиня-бикиня бялядям! Аздан башларыг – бёйюк ишляря гялиб чыхарыг;
хяр халда бир парча чёряйимиз олар; хяр неджя олса гойдугумуз майаны
гётюрярик.
Дунйанын гёзляри парылдайырды. О:
– Дмитри Прокофич, сизин дедикляриниз мяним чох хошума гялир, –
деди.
Пулхерийа Александровна сёзя гарышды:
– Мяним, албяття, беля шейлярдян башым чыхмаз. Бялкя дя бу йахшы
ишдир, анджаг Аллах билир неджя олар. Тязя ишдир, гёрмямишик, билмирик.
Албяття, биз гяряк, бир гядяр дя олса, бурада галаг...
Пулхерийа Александровна оглуна бахды.
Дунйа сорушду:
– Гардаш, сян неджя билирсян?
Расолкников деди:
– Мянджя, бу чох гёзял фикирдир. Албяття, индидян фирма хяйалына
дюшмяк лазым дейил; амма шюбхясиз мювяффягиййятля беш-алты китаб
бурахмаг олар. Мян озюм дя бир асяр билирям ки, чап олунса, мютляг
гедяр. О ки галды бунун иши апара билмяси мясялясиня – буна хеч шюбля
ола билмяз: Разумихинин бу ишдян башы чыхыр... Бирдя ки, бу барядя
данышмага хяля вахт вар...
Разумихин:
– Ура! – дейя чыгырды. – Инди дайанын; бурада, эля бу эвдя бир мян-
зил вар; эля хаман эв йийясининдир. Айрыджа бир мянзилдир, мехман-
хананын бу бири отагларына йолу йохдур; мебели вар; кирайяси баха дейил;
уч баладжа отагдыр. Хялялик буну тутун, бурада йашайын. Сааты мян сабах
гиров гойарам, сизя пул гятирярям; сонрайа да ишляр йолуна дюшяр. Асил
мясяля будур ки, учюнюз дя бир йердя йашарсыныз: Родйа да сизинля олар.
Родйа, хара гедирсян?
Пулхерийа Александровна хятта горхмуш халда сорушду:
– Родйа, сян гедирсян?
Разумихин чыгырды:
– Беля бир вахтда?!
Дунйа шюбхя вя тяяджджюбля гардашына бахырды: Расколниковун
фуражкасы алиндя иди, о чыхыб гетмяк истяйирди.
Расколников гярибя бир халда:
– Сиз эля бил мяни дяфн эдирсиниз, – деди, – йа да хямишялик мяндян
айрылырсыныз...
О санки гюлюмсяди, анджаг эля бил бу хеч гюлюмсямя дейилди.
Сонра хеч гёзлянилмядийи халда алавя этди:
– Амма ким билир, бялкя дя биз ахырынджы дяфя гёрюшюрюк... – Буну
о уряйиндя демяк истяйирди, анджаг хеч озюнюн дя хябяри олмадан
бяркдян деди.
Пулхерийа Александровна:
– Ахы сяня ня олду? – дейя сяслянди.
Дунйа гярибя бир ифадя иля:
– Родйа, сян хара гедирсян? – деди.
Расколников тутгун бир халда:
– Мян гяряк гедям, чох лазымдыр... – дейя джаваб верди, о санки
демяк истядийи сёзю демяйя тяряддюд эдирди; лакин онун солгун узюн-
дя айдынджа ифадя олунан бир гятиййят варды.
– Бура гяляндя... Мян демяк истяйирдим... сизя демяк истяйирдим,
ана джан... сяня дя Дунйа... демяк истяйирдим ки... йахшы оларды, биз бир
гядяр бир-биримиздян айрылаг... Мян озюмю йахшы хисс элямирям, мян
сакит дейилям... сонра гялярям, озюм гялярям, мюмкюн оланда... Сиз
мяним хатиримдясиниз, сизи севирям... Мяни бурахын! Мяни тяк бурахын!
Мян... беля гялят элямямишям... Хяля лап аввялдян... Мян буну йягин
гят элямишям... Мяним башыма ня гялся, мян мяхв олсам да,
олмасам да, тяк олмаг истяйирям... Мяни тамам йаддан чыхарын. Бу
йахшыдыр... Мяним сорагымда олмайын... Лазым олса озюм гялярям, йа
да... сизи чагыртдырарам. Бялкя хяр шей йеня дя дюзялди!.. Амма инди,
агяр мяни севирсинизся – мяндян ал чякин... Йохса мян сизя нифрят
элярям, мян буну хисс эдирям... саглыгла галын!
Пулхерийа Александровна:
– Илахи! – дейя хяйяджанла сяслянди.
Ана да, баджы да, Разумихин дя гярибя бир горху ичиндя иди.
Заваллы Пулхерийа Александровна:
– Родйа, Родйа! – дейя сяслянди. – Барыш бизимля! Йеня дя аввял-
ки кими йашайаг!..
Расколников йаваш-йаваш гапыйа сары гетди вя йаваш-йаваш отаг-
дан чыхды. Дунйа онун далынджа гетди. Онун гёзляри гязябля парылда-
йырды. Пычылдайараг Родйайа деди:
– Гардаш, бу ня мюсибятдир ананын башына ачырсан?!
Расколников аджы-аджы Дунйайа бахды.
Сонра мызылдайараг астадан:
– Эйби йохдур, мян гялярям, мян гяляджяйям! – дейяряк отагдан
чыхды. О эля данышырды ки, эля бил ня дедийини хеч озю дя дярк этмирди.
Дунйа:
– Дашгялбли, кинли худбин! – дейя сяслянди.
Разумихин Дунйанын алини бярк-бярк сыхараг лап гулагынын дибиндя
одлу-одлу пычылдады:
– О дя-ли-дир, дашгялбли дейил! О аглыны итириб! Сиз буну гёрмюр-
сюнюз? Агяр гёрмюрсюнюзся, онда дашгялбли сизсиниз!
Пулхерийа Александровна мейит кими агармышды. Разумихин она
сары дёняряк уджадан:
– Мян бу саат гялирям! – дейиб джялд отагдан чыхды.
Расколников ону коридор башында гёзляйирди.
– Мян билирдим ки, сян гяляджяксян. Гайыт онларын йанына, онларын
йанында ол... сабах да онларын йанында ол... хямишя дя... Мян... бялкя
дя гялдим... агяр мюмкюн олса... Саглыгла гал!
О, алини вермядян дёнюб гетди.
Разумихин лап озюню итиряряк мызылдады:
– Ахы хара гедирсян? Ня вар? Сяня ня олуб? Беля дя иш олар?..
Расколников бир дя дайанды.
– Сяня гяти дейирям: мяндян хеч бир шей сорушма – ня инди, ня
сонра! Мяним сяня дейяджяк хеч бир сёзюм йохдур... Мяним йаныма
гялмя. Бялкя мян бура гялдим... узаг ол мяндян... Амма онлардан
узаг олма! Дедийими баша дюшюрсян?
Коридор гаранлыг иди. Расколниковла Разумихин лампанын йанында
дурмушдулар. Онлар динмязджя бир ан бир-бириня бахдылар. Бу ан Разу-
михинин бютюн омрю бойу йадындан чыхмады. Расколниковун она зил-
лянян гёзляри од кими йаныр, бу гёзлярдяки ифадя санки гет-гедя гюв-
вятлянир, Разумихинин гялбиня вя шюуруна нюфуз эдирди. Бирдян Разу-
михин диксинди. Санки онларын арасында гярибя бир хадися баш вермишди...
онларын арасындан бир фикир кечмишди, няйяся ишаря эдилмишди... хяр икиси-
нин бирдян баша дюшдюйю дяхшятли, чиркин бир шей олмушду... Разумихин
мейит кими агарды.
Расколников бирдян деди:
– Инди баша дюшдюнмю? – Онун узюндя агыр бир изтирабын ифадяси гё-
рюндю. Сонра алавя этди: – Гайыт онларын йанына! – Озю ися джялд дёнюб
гетди.
Инди мян о ахшам Пулхерийа Александровнанын няляр чякдийини,
Разумихинин онларын йанына неджя гайытдыгыны тясвир этмяйяджяйям;
Разумихин анд ичиб дейирди ки: Родйайа динджялмяйя имкан вермяк
лазымдыр, о ахы хястядир; о мютляг гяляджяк, хяр гюн гяляджяк, онун
асябляри сон дяряджя позулмушдур, ону асябиляшдирмяк лазым дейил;
мян озюм ондан гёз оладжагам, она бахмага ан йахшы, ан баджарыглы
хяким гятиряджяйям... Сёзюн гысасы, бу гюндян этибарян Разумихин
онлара хям огул, хям дя гардаш олду.
ДЁРД.
Расколников ися бирбаш Сонйанын йашадыгы эвя гетди. Бу эв
дёрдмяртябяли кёхня, йашыл рянгли бир эвди. Расколников даландардан
дярзи Копернаумовун харада йашадыгыны сорушду, лакин алдыгы джаваб
чох да айдын дейилди. О гёстярилян йеря гедиб, хяйятин кюнджюндя, дар
вя гаранлыг пиллякяня гедян йолу тапды; пиллякянля икинджи мяртябяйя
галхыб бир шюшябяндя гирди; шюшябянд хяйят тяряфдян иди. О гаранлыг
шюшябянддя хярлянир, Копернаумовун отагыны ахтарырды ки, бирдян
ондан уч аддым кянарда бир гапы ачылды, Расколников гейри-шюури
олараг гапыны тутду.
Бир гадын сяси тяшвишля сорушду:
– Кимсян?
Расколников:
– Мяням... сизя гялмишям, – дейя джаваб верди вя баладжа бир
дяхлизя гирди.
Бурада, сыныг бир стулун устюндя, айилмиш мис шамданда шам йанырды.
Сонйа хяйяджанла:
– Сизсиниз! Аман Аллах! – дейяряк йериндя донуб галды.
– Сизин отаг хансыдыр? Будур?
Расколников чалышырды ки, Сонйайа бахмасын; о джялд Сонйанын
гёстярдийи отага гирди.
Аз сонра Сонйа да, алиндя шам, ичяри гирди; шамы стол устюня гойуб,
озю Расколниковун габагында дурду. О лап озюню итирмишди бёйюк бир
хяйяджан ичиндя иди; Расколниковун беля гяфилдян гялмяси, гёрюнюр,
ону горхутмушду. Бирдян онун солгун узю гызарды, гёзляри йашла
долду... О хям азаб чякир, хям утаныр, хям дя севинирди... Расколников
джялд узюню йана чевириб стол йанындакы стулда отурду. Бу арада отагы
гёзуджу нязярдян кечиртди.
Бу бёйюк, лакин чох алчаг бир отагды. Копернаумовлар анджаг бу
отагы кирайя вермишди; сол дивардакы баглы гапы онларын мянзилиня
ачылырды. Саг диварда да бир гапы варды, анджаг о хямишя баглы олурду.
Орада башга бир адам йашайырды, нёмряси дя башга иди. Сонйанын отагы
анбара охшайырды, отаг дюзгюн олмайан дёрдбуджаг шяклиндя иди, бу да
отагы эйбяджяр бир шякля салмышды. Уч пянджяряси олан вя пянджяряляри
канала бахан дивар чох чяп иди, буна гёря дя буджаглардан бири чох дар
вя дяринди, ишыг зяиф оланда бу буджагы хеч йахшы гёрмяк олмурду; о бири
буджаг ися хяддиндян артыг энли иди, буна гёря дя чох эйбяджяр гёрю-
нюрдю. Отагда мебел лап йох дяряджясиндя иди. Саг тяряфдя, йухары
башда бир чарпайы, чарпайынын йанында, гапыйа йахын йердя бир стул
варды. Йеня саг тяряфдя, гоншу отага ачылан, хямишя дя баглы олан
гапынын габагына да ади бир стол гойулмушду, устюня гёй сюфря салын-
мышды, йанында ики тохунма стул варды. Сол тяряфдя, дярин вя дар буджага
йахын бир йердя, ади тахтадан гайрылмыш кичик бир камод дурурду: бу
камод бу бош отагда эля бил лап итиб батмышды. Отагда олан шейляр анджаг
бундан ибарят иди. Сарымтул дивар кагызы лякя-лякя олмуш, гарын
вермишди, бютюн буджаглар гаралмышды. Отагда йохсуллуг айдынджа нязяря
чарпырды. Хятта чарпайынын габагында пярдя дя йох иди. Сонйа диггятля
вя чякинмядян отагы гёздян кечирян гонага динмязджя бахырды; ахырда
о горхудан титрямяйя башлады, санки хаким гаршысында дурмушду, бу
хаким онун талейини хялл эдяджякди.
Расколников хяля дя Сонйайа бахмадан сорушду:
– Гедж гялмишям... Саат он бир олармы?
Сонйа астадан:
– Олар, – деди. Бирдян о тяляся-тяляся алавя этди:
– Хя, хя, саат он бирдир. Эля индиджя эв сахибинин сааты вурду... мян
дя эшитдим... Саат он бирдир. – О, буну эля тяляся-тяляся деди ки, эля бил
онун бютюн ниджаты бунда иди.
Расколников гашгабаглы бир халда:
– Сизин йаныныза ахырынджы дяфя гялирям, – деди. Лакин о биринджи дяфя
иди ки, Сонйанын йанына гялирди. – Бялкя дя даха сизи хеч гёрмяйя-
джяйям...
– Сиз... гедирсиниз?
– Билмирям... хяр шей сабах...
– Онда сиз сабах Катерина Ивановнанын йанына гетмяйяджяксиниз? –
Сонйанын сяси титряди.
– Билмирям. Хяр шей сабах сяхяр... Мясяля бунда дейил; гялмишям
сизя бир сёз дейям...
Расколников башыны галдырыб, далгын нязярля она бахды. Сонйа хяля
дя онун габагында айаг устя дурмушду, – буну о анджаг инди гёрдю.
Бирдян Расколниковун сяси дяйишди, астадан вя мехрибан бир сясля
деди:
– Сиз нийя айаг устя дурмусунуз? Отурун.
Сонйа отурду. Расколников бир анлыга мехрибанджасына вя аз гала
мярхямятля она бахды.
– Сиз ня йаман арыгсыныз! Гёр алиниз неджядир! Лап дамарлары
гёрюнюр. Бармагларыныз лап олю бармагына охшайыр.
Расколников онун алини алиня алды. Сонйа зяифджя гюлюмсяди.
– Мян хямишя беля олмушам.
– Эвдя йашайанда да?
– Бяли.
Расколников сёзляри гырыг-гырыг сёйляйяряк:
– Эля шей олмаз, – деди вя бирдян онун сяси дя, узюндяки ифадя дя
йеня дяйишди.
О йеня атрафына бахды.
– Бу отагы сиз Копернаумовдан тутмусунуз?
– Бяли.
– Онлар гапынын о бири тяряфиндя олур?
– Бяли... Онларын да отагы эля белядир.
– Хамысы бир отагда олур?
– Бяли, бир отагда.
Расколников гашгабаглы халда:
– Мян бу отагда геджяляр горхардым, – деди.
Сонйа эля бил ки, хяля дя озюня гялмямишди вя ня олдугуну
тясяввюр этмирди:
– Мянзилин йийяси, – киши дя, арвад да, – чох йахшы, чох мехрибан
адамлардыр. Бу мебелиин хамысы, хяр шей... хяр шей онларындыр. Онлар чох
мярхямятлидир, ушаглары тез-тез йаныма гялир...
– О пялтякляри дейирсиниз?
– Бяли... о кякяляйир, озю дя ахсагдыр. Арвады да... Кякялямякдян
башга, о эля бил сёзюн хамысыны демир. Арвады чох мярхямятлидир. Озю
кечмишдя мюлкядар нёкяри олуб. Йедди ушагы вар... онлардан анджаг ан
бёйюйю кякяляйир, о бириляр хястядир... амма кякялямирляр... – Сонйа
бир аз тяяджджюбля сорушду: – Сиз харадан онлары таныйырсыныз?
– Сизин атаныз онда хамысыны мяня данышмышды. Сизин баряниздя ня
варса, мяня демишди... Сизин саат алтыда гедиб, доггузда гери
гайытдыгынызы да, Катерина Ивановнанын сизин йатагынызын габагында диз
устдя дурдугуну да...
Сонйа утанды.
Сонра мютяряддид бир халда пычылдады:
– Мян лап эля бил бу гюн ону гёрдюм.
– Кими?
– Атамы. Саат доггузда кючя иля, орадан, тиндян гедирдим, о да эля
бил ки, габагда гедирди. Эля бил ки, лап о иди. Истядим Катерина Ива-
новнанын йанына гедим...
– Сиз гязирдиниз?
Сонйа йеня утанараг башыны ашагы салыб пычылдады:
– Бяли.
– Сиз атанызын йанында йашайанда Катерина Ивановна сизи дёймюрдю
ки?
Сонйа горхмуш кими Расколникова бахды:
– Ах, йох, йох, сиз ня дейирсиниз, сиз ня дейирсиниз, йох, дёймюрдю!
– Демяли, сиз онун хатирини истяйирсиниз?
Сонйа аллярини дярдли-дярдли дизляри устя гойараг, сёзляри узада-
узада хязин-хязин деди:
– Ону? Ал-бят-тя! Ах! Сиз ону... Сиз ону танысайдыныз!.. О лап ушаг
кимидир... Гюссядян о лап дяли кими олуб. Амма неджя агыллы иди... неджя
алиджянаб иди... неджя мярхямятли иди! Сиз хеч, хеч бир шей билмирсиниз... ах!
Сонйа бу сёзляри бёйюк кядяр вя хяйяджан ичиндя, изтираб чякя-
чякя, мяйус бир халда деди. Онун солгун йанаглары йеня дя гызарды,
гёзляриндя азаб ифадя олунду. Айдын гёрюнюрдю ки, онун гялбинин
йарасына тохунулмушдур, о чох истяйир ки, няся десин, данышсын, кимися
мюдафия этсин. Онун кимяся сон дяряджя йазыгы гялир вя доймаг
билмяйян хисс (агяр беля демяк мюмкюнся) бирдян онун узюнюн бютюн
хятляриндя ифадя олунду.
– Дёйюрдю? Сиз ня дейирсиниз?! Илахи! Дёйюрдю! Лап эля дёйся дя
– ня олар ки?! Ахы ня олар ки? Сиз хеч бир шей билмирсиниз, хеч бир шей!..
О эля бядбяхтдир... эля бядбяхтдир ки... Озю дя хястядир... О адалят
ахтарыр... О тямиздир... О дейир ки, хяр шейдя гяряк адалят олсун – бунун
беля оладжагына инаныр да, тяляб дя эляйир... Она лап азаб версяляр дя о
хагсыз иш тутмаз... О билмир ки, инсанлар арасында хяр шейин адалятля
олмасы мюмкюн дейил, буну баша дюшмюр, она гёря дя асябиляшир... лап
ушаг кимидир, лап ушаг кими! О адалятлидир, адалят дя ахтарыр!
– Бяс сиз ня эдяджяксиниз?
Сонйа суаледиджи бир нязярля она бахды.
– Онлар инди сизин устюнюздя галыблар. Онлар эля аввял дя сизин
устюнюздя идиляр. Мярхум атаныз да кефли оланда гялиб сиздян пул
истярди. Бяс инди ня оладжаг?
Сонйа гямгин-гямгин:
– Билмирям, – деди.
– Онлар орада галаджаглар?
– Билмирям; онлар гяряк орада галсынлар. Анджаг мянзил йийяси бу
гюн дейирмиш ки, онлары чыхараджаг, Катерина Ивановна да дейир ки, хеч
озюм дя бирджя дягигя бурада галасы дейилям.
– О няйя беля гювянир? Олмайа сизя архаланыр?
Бирдян Сонйа йеня дя хяйяджанланды, хятта аджыгланды да: бир
сарыкёйняк, йа башга хырдаджа бир гуш аджыглансайды – о да эйнян Сонйа
кими аджыгланарды.
– Ах, йох, эля демяйин! Биз биргя йашайырыг! – О хяйяджан ичиндя
одлу-одлу сорушду: – ахы о ня элясин, ня элясин? Бу гюн о гядяр
аглайыб, о гядяр аглайыб ки... О дяли олур, сиз буну гёрмядиниз? Дяли
олур... гах ушаг кими ал-айага дюшюр, истяйир ки, сабах хяр шей лайигли
олсун, йемяк олсун, хяр шей олсун... Гах да дярд чякир, ган гусур,
аглайыр, бирдян умидсиз халда башыны дивара дёймяйя башлайыр... Сонра
йеня дя овунур; о сизя умид баглайыр, дейир ки, бирджя умиди сизя галыб;
дейир ки, бир гядяр бордж пул тапыб шяхяримизя гедяджяйям, сяни дя
озюмля апараджагам, орада няджиб гызлар пансиону дюзялдяджяйям, сяни
дя нязарятчи гойаджагам, биз тамам башга джюр йашайаджагыг, буну дейиб
мяни опюр, гуджаглайыр, мяня тясялли верир; бу хяйаллара инаныр, озю дя
билирсиниз неджя инаныр!.. Йахшы, онун сёзюндян чыхмаг олармы?! Бу гюн
о эв-ешийи йуйуб, тямизляйиб, йамаг йамайыб, тякняни озю оз зяиф
алляриля отага гятирди, орададжа ону тёвшюмя тутду, йатагына йыхылыб
галды. Сяхяр биз бир йердя растабазара гетмишдик. Поленка иля Ленайа
айаггабы алмаг истяйирдик, онларын айаггабысы лап дагылыб, анджаг
пулумуз чатмады, чох аксик иди; о эля баладжа чякмяляр сечмишди ки...
чюнки онун зёвгю вар, сиз буну билмирсиниз... Пул чатмадыгы учюн эля
орададжа, дюканда, таджирлярин йанында аглады... Ах, она эля йазыгым
гялирди...
Расколников аджы бир истехза иля деди:
– Инди албяття айдындыр ки, сиз нийя... бу джюр йашайырсыныз.
Сонйа йеня хяйяджанла:
– Бяс сизин она йазыгыныз гялмир? – деди. – Йазыгыныз гялмир? Хяля
хеч бир шей гёрмямишдян сиз она ахырынджы гяпийинизи вердиниз, мян
буну билирям. Амма сиз хяр шейи гёрсяйдиниз... ах, илахи! Амма нечя
дяфя мян ону аглатмышам! Кечян хяфтя дя! Ах, мян! Атамын
олюмюндян джями бир хяфтя аввял. Мян чох амансыз иш тутдум! Озю дя
дяфялярля буну элямишям! Ах, бу гюн бютюн гюню йадыма дюшдюкджя
азаб чякмишям!
Сонйа бу шейляри хатырларкян, бёйюк бир изтираб ичиндя дярдли-дярдли
аглайырды.
– Сиз амансыз иш тутмусунуз?
Сонйа аглайа-аглайа сёзюня давам этди:
– Бяли, мян, мян! Мян онда гялдим, ряхмятлик атам мяня деди:
“Ал бу китабы мяня оху, мяним башым аграйыр, ал оху...” О Андрей
Семйонович Лебезйатниковдан бир китаб алмышды, Лебезйатников
бурада олур; о хямишя гюлмяли китаблар тапыб гятирярди. Мян дедим ки:
“Вахтдыр, мян гяряк гедям”. Охумаг истямядим. Аслиндя мян
онлара она гёря гялмишдим ки, йахалыгларымы Катерина Ивановнайа
гёстярим. Алверчи Лизавета мяня уджуз гиймятя йахалыг, бир дя голчаг
гятирмишди; онлар гяшянг, тязя вя нахышлы иди. Катерина Ивановнанын чох
хошуна гялди; йахалыгы бойнуна тахыб гюзгюдя озюня бахды, чох
хошуна гялди, деди ки: – “Сонйа, хахиш эдирям, бунлары багышла мяня!”.
Чох хошуна гялмишди, озю дя хахиш эдирям дейиб, йалварды. Амма
онлары о харада тахаджагды! О анджаг кечмиш хошбяхт гюнляри хатыр-
ламышды. Гюзгюдя озюня бахыб фяряхлянирди; нечя илдир ки, онун хеч бир
палтары, хеч бир шейи йохдур! О озгясиндян хеч бир шей истямяз: чох
мягрурдур, озю лап ахырынджы палтарыны верярди, анджаг истямяз, амма
инди озю хахиш эдирди – гёр неджя хошуна гялмишди! Мян гызыргандым,
вермядим ки, Катерина Ивановна, бунлар сянин няйиня лазымдыр. Эля
беля дя дедим: няйиня лазымдыр... Бах, буну гяряк мян она демя-
йяйдим! О мяня эля бахды, мяним рядд джавабы вермяйим она эля агыр
гялди ки, адамын она бахмага йазыгы гялирди... О бу йахалыг учюн
гюссялянмирди, буну она вермямяйим она агыр гялирди. Мян буну
гёрдюм. Ах, инди олсайды, хамысыны верярдим, хеч она эля сёз демяз-
дим... Ах, мян... ня дейирям!.. Сизин учюн ня фярги вар!
– Сиз о алверчи Лизаветаны таныйырдыныз?
Сонйа бир гядяр тяяджджюбля.
– Бяли... Сиз дя ону таныйырдыныз? – дейя сорушду.
Расколников бир гядяр сусдугдан сонра суала джаваб вермядян
деди:
– Катерина Ивановна вярямдир, озю дя чох пис вярямдир, бу
йахында оляджяк.
– Ах, йох, йох, йох!
Сонйа гейри-шюури олараг, онун алляриндян тутду, санки Катерина
Ивановнанын олмямясини ондан хахиш эдирди.
– Ахы о олся йахшыдыр.
Сонйа горхараг дюшюнмядян деди:
– Йох, йахшы дейил, йахшы дейил, хеч йахшы дейил!
– Бяс ушаглар? О оляндя ушаглары оз йаныныза гятирмяйиб ня
едяджяксиниз?
Сонйа умидсиз бир халда башыны гамарлайараг уджадан деди:
– Ах, билмирям!
Айдын гёрюнюрдю ки, бу фикир дяфялярля онун оз аглына да гялмишдир,
Расколников анджаг буну бир даха онун йадына салмышды.
Расколников ряхмсизджясиня оз сёзюндя исрар эдиб дурурду:
– Бялкя сиз, хяля Катерина Ивановна саг икян, хястяляндиниз, сизи
хястяханайа апардылар, бяс онда ня оладжаг?
– Ах, сиз ня дейирсиниз, ня дейирсиниз?! Бу ола билмяз!
Сонйанын узюндя дяхшятли бир горху гёрюндю.
Расколников амансызджасына гюлюмсяйяряк сёзюня давам этди:
– Неджя ола билмяз? Сизя ки, бу барядя сёз вермяйибляр!? Онда
онлар неджя оладжаг? Хамысы дястя иля кючяйя гедяджяк, о оскюря-ёскюря
диляняджяк, бугюнкю кими башыны дивара вураджаг, ушаглар да аглайаджаг...
Сонра о бир йердя йыхыладжаг, ону полис идарясиня апараджаглар, хястяха-
найа гойаджаглар, оляджяк, бяс ушаглар?..
– Ах, йох!.. Аллах буна разы олмаз! – Бу сёзляр онун гялбиндян бир
фярйад кими гопду.
О, аллярини йазы-йазыг дизляри устя гойараг, йалварыджы бир нязярля
Расколникова бахырды, санки бютюн бу шейляр ондан асылы иди.
Расколников галхыб отагда гязишмяйя башлады. Бир аз кечди. Сонйа
да айага галхмышды, о аллярини вя башыны саллайараг, бёйюк бир кядяр
ичиндя дурмушду.
Бирдян Расколников онун габагында дайаныб сорушду:
– Пул йыгмаг, пис гюн учюн дала атмаг олмаз?
Сонйа:
– Йох, – дейя пычылдады.
Расколников:
– Албяття, олмаз, – деди. Сонра аз гала истехза иля алавя этди: – Хеч
йыгмаг истямисиниз?
– Истямишям...
– Бир шей чыхмайыб, элями? Албяття эля оладжаг! Буну хеч сорушмаг
лазым дейил!
Расколников йеня дя отагда гязишмяйя башлады. Бир аз да кечди.
– Алинизя хяр гюн пул гялмир?
Сонйа байагкындан даха бярк утанды, йеня дя узю гыпгырмызы гызарды.
Сонра агыр изтираб ичиндя пычылдады:
– Йох.
Расколников дирдян:
– Полечканын да йягин башына бу иш гяляджяк... – деди.
Сонйа умидсиз бир халда чыгырды, санки бирдян ону бычагла
йараламышдылар:
– Йох, йох! Ола билмяз! Йох! Аллах, Аллах беля бир дяхшятя йол
вермяз!..
– О бири дяхшятляря йол верир ки...
Сонйа озюню унудараг тякрар этди:
– Йох, йох! Аллах ону горуйар, Аллах!..
Расколников хятта онун дярдиня севинирмиш кими:
– Бялкя хеч Аллах йохдур! – дейиб гюлдю вя Сонйайа бахды. Бирдян
Сонйанын узю дяйишди: онун узюндя асяби титряйишляр амяля гялди.
Ифадяедилмяз бир мязяммятля Расколникова бахды, она няся демяк
истяди, лакин хеч бир шей дейя билмяди, анджаг бирдян алляриля узюню
ортяряк дярдли-дярдли аглады.
Расколников бир аз сусдугдан сонра деди:
– Сиз дейирсиниз ки, Катерина Ивановна дяли олур, амма дяли олан
сизсиниз.
Дёрд-беш дягигя кечди. Расколников Сонйайа бахмадан йеня дя
динмязджя отагда гязиширди. Няхайят, Сонйайа йахынлашды; Расколни-
ковун гёзляри парылдайырды. О, хяр ики али иля Сонйанын чийинляриндян
тутуб, дюз онун аглар узюня бахды. Расколниковун од кими йанан
бахышларында сярт, кяскин бир ифадя варды, додаглары бярк титряйирди...
Бирдян о, бютюн бойу иля тез айилди, дёшямяйя дюшяряк Сонйанын айа-
гыны опдю. Сонйа дяхшят ичиндя гери чякилди, санки Расколников дяли
олмушду. Догрудан да, о, лап дяли кими бахырды.
Сонйанын рянги гачды.
– Сиз ня эдирсиниз, ня эдирсиниз? Мяним габагымда!.. – дейя о
мызылдады вя бирдян уряйи бярк сыхылды.
Расколников дярхал айага галхды вя гярибя бир халда:
– Мян сяня тязим этмядим, мян инсанларын чякдийи азаблара тязим
этдим, – дейиб пянджяряйя сары гетди. Аз сонра Сонйанын йанына
гайыдараг алавя этди: – Гулаг ас, дюнян мян сяни тяхгир этмяк истяйян
бир адама дедим ки, о сянин хеч чечяля бармагына да дяймяз... буну
да дедим ки, мян бу гюн сяни баджымын йанында отуртмагла баджымы
шяряфляндирмишям.
Сонйа бу сёздян горхараг хяйяджанла деди:
– Ах, буну сиз нийя дединиз! Озю дя баджынызын йанында? Мяним
йанымда отурмаг? Шяряфляндирмяк? Мян ахы... шяряфсизям... Ах, сиз
буну нийя дединиз!?
– Мян буну сянин шяряфсиз вя гюнахкар олдугун учюн демядим,
сянин чякдийин бёйюк азаба гёря дедим. – Сонра о хяйяджанла алавя
этди: – Сян чох бёйюк гюнахкарсан, хюсусиля она гёря ки, нахаг йеря
озюню мяхв этмисян, озюня хяйанят этмисян. Гял хяля бу дяхшят дя
олмасын ки, сян беля бир чиркаб ичиндя йашайырсан, озюн дя буна нифрят
эдирсян; хям дя билирсян ки, бунунла хеч кяся кёмяк элямирсян, хеч
кяси хеч бир шейдян хилас этмирсян! (Гёзюню ачсан буну гёря билярсян!)
– Сонра о хиддятля деди: – Бир мяня де гёрюм, ахы: беля бир биабыр-
чылыгла, беля бир алчаглыгла бярабяр – буна зидд олан башга хиссляр, мю-
гяддяс хиссляр сянин гялбиня неджя йерляшя билир? Гедиб озюню суйа атыб
бирдяфялик олдюрсяйдин бундан мин дяфя хаглы, мин дяфя агыллы бир иш
тутмуш олардын!
Сонйа дярдли-дярдли она бахараг вя санки онун тяклифляриня хеч дя
тяяджджюб этмяйяряк, зяиф бир сясля сорушду:
– Бяс ахы онлар неджя олсун?
Расколников гярибя бир нязярля она бахды. Сонйанын эля бирджя
бахышында о хяр шейи охуду. Демяк, онун да беля бир фикри вармыш.
Бялкя дя о бир нечя дяфя, умидсизлик ичиндя, хям дя джидди халда озюню
олдюрмяк фикриня дюшмюшдюр, буну да о гядяр джидди дюшюнмюшдюр ки,
Расколниковун сёзюня о гядяр дя тяяджджюб этмяди. Хятта Расколни-
ковун тяклифиндя олан амансызлыгы да дуймады (онун мязяммятиндяки
мянаны, биабырчылыгына олан хюсуси мюнасибятини дя хисс этмяди –
Расколников буну гёрдю). Шяряфсиз вя биабырчы бир вязиййятдя олмасы
фикри Сонйанын гялбини чохдан парчалайыр, она дяхшятли азаб верирди, –
Расколников буну да тамамиля баша дюшдю. Бяс ону бу вахта гядяр
озюню олдюрмяк гярарындан чякиндирян ня иди? Расколников бу йохсул,
бу хырдаджа йетим ушагларын, башыны дивара дёйян бу вярямли, бу мискин
гадынын, аз гала башына хава гялян бу Катерина Ивановнанын Сонйа
учюн ня демяк олдугуну анджаг инди тамамиля анлады.
Эйни заманда о, беля бир хасиййятя, беля бир инкишафа малик олан
Сонйанын гятиййян бу вязиййятдя гала билмяйяджяйини баша дюшюрдю.
Анджаг бир шей йеня дя онун учюн айдын дейилди: агяр о озюню суйа атыб
олдюрмяк игтидарында дейилдися, бяс нийя о узун заман беля бир вязий-
йятдя галмыш, дяли олмамышды? Расколников буну да баша дюшюрдю ки,
Сонйанын вязиййяти джямиййятдя тясадюфи бир халдыр, лакин, бядбяхт-
ликдян, йеганя вя надир тясадюф эдилян халлардан дейил. Аслиндя, мяся-
лянин эля тясадюфи олмасы, Сонйанын бир гядяр ачыггёзлюлюйю, онун
бютюн аввялки хяйат – гяряк ону бу ийряндж йола гядям гойан кими ол-
дюряйди. Бяс ону олюмдян сахлайан ня олмушду? Фёхшиййат ки, олма-
мыш!? Гёрюнюр, бютюн бу биабырчылыг она анджаг механики сурятдя то-
хунмушдур, асил фёхшиййат зярря гядяр дя онун гялбиня нюфуз
етмямишдир. Расколников буну гётюрдю. Сонйа бютюн варлыгы иля онун
гаршысында дурурду...
“Онун габагында уч йол вардыр: озюню канала атыб олдюрмяк,
дялиханайа дюшмяк, йа да... йа да аглы думанландыран, гялби даша
дёндярян фёхшиййат аляминя атылмаг...”
Учюнджю йол Расколникова ан чох ийряндж гёрюнюрдю; лакин о артыг
скептик иди, о джаванды, онда мюджяррядлик варды, демяли, о амансызды,
буна гёря дя сон чыхыш йолунун, йяни фёхшиййатын даха артыг эхтимал
олунаджагына инанмайа билмязди.
О, хяйяджанла оз-озюня деди: “Бу догруму? Хяля гялбинин
тямизлийини мюхафизя этмиш бу гыз да ахырда шюурлу олараг бу мурдар,
бу уфунятли алямя гошуладжаг? Йохса онун бу алямя шюурлу олараг
гошулмасы башланмышдыр? Йохса эля анджаг буна гёря о бу вахта гядяр
бу вязиййятя дёзя билмишдир ки, бу шей даха она о гядяр дя ийряндж гё-
рюнмюр? Индиджя Сонйа дедийи кими, о да уряйиндя хяйяджанла сяслянирди:
– Йох, йох, бу ола билмяз! Озюню канала атмагдан ону бу вахта гядяр
озюню олдюрмяйин гюнах олмасы фикри сахламышдыр, амма онлар, о
адамлар... Агяр бу вахта гядяр о дяли олмамышса... Ахы ким дейир ки, о
дяли олмамышдыр? Йохса онун аглы башындадыр? О джюр ки, о данышыр, хеч
эля данышмаг олармы? Аглы башында олан адам да эля дюшюня билярми?
Адама дейяндя ки, сян тяхлюкяли бир вязиййятдясян – о хеч дя хялак
олмага догру гедярми, о хеч дя йеня ону озюня чякян уфунятли гир-
дабын кянарда отуруб аллярини йеллярми, гулагларыны тыхармы? Йохса о
бир мёджюзюмю гёзляйир? Йягин ки, белядир. Бу шейляр дялилик аламяти
дейил дя бяс нядир?
Расколников инадла бу фикир узяриндя дайанды. Беля бир нятиджя хятта
онун хошуна да гялди. О диггятля Сонйайа бахмага башлады.
– Сонйа, – деди, – сян Аллаха чох дуа эляйирсян?
Сонйа сусурду. Расколников онун йанында дуруб джаваб гёзляйирди.
Бирдян Сонйанын гёзляри парылдады; Расколникова отяри бир нязяр
салыб, онун алини бярк-бярк сыхды, джялд вя одлу-одлу пычылдады:
– Аллахсыз мян неджя олардым?!
Расколников фикирляшди: “Элядир ки, вар!”
Сонйанын халыны даха йахшы ойрянмяк учюн сорушду:
– Аллах бунун учюн сяня ня эдир?
Сонйа хейли сусду, санки суала джаваб веря билмирди. Онун зяиф
синяси хяйяджанла галхыб энирди.
Бирдян о, гязябля Расколникова бахараг уджадан:
– Сусун! Сорушмайын! – деди. – Сиз лайиг дейилсиниз...
Расколников инадла тякрар эдяряк оз-озюня дейирди: “Элядир ки,
вар”.
Сонйа сюрятля:
– Хяр шей эляйир! – дейя пычылдайыб йеня башыны ашагы салды.
Расколников бёйюк бир марагла она бахараг оз-ёзлюйюндя “Бу да
нятиджя! Бу да нятиджянин изахы!”, – дейя гят этди.
О йени, гярибя, аз гала хястя бир хисс иля Сонйанын чыхыг йанаглы,
солгун, арыг узюня, беля одлу-одлу парылдайа билян, беля сярт, беля
джиддиййятля баха билян мясум мави гёзляриня, хяля дя дуйдугу
гязябдян титряйян бу баладжа бядяня бахыр, бютюн бунлар она гет-гедя
гярибя, бялкя дя хеч мюмкюн олмайан бир шей кими гёрюнюрдю. О оз-
озлюйюндя: “Диванядир, диванядир!” дейяряк тякрар эдирди.
Камодун устюндя бир китаб варды. Расколников отагын ичиндя хяр дяфя
о баш-бу баша гедяндя бу китабы гёрюрдю, инди ися китабы гётюрюб бахды.
Бу, русджайа тярджюмя эдилмиш, мешин джилдли, кёхня бир ахди-джядид иди.
Расколников отагын о бири башындан чыгырды:
– Бу китаб харадандыр?
Сонйа она бахмадан, санки кёнюлсюз халда:
– Мяня гятирибляр, – деди.
– Ким гятириб?
– Лизавета гятириб, озюм истямишдим.
Расколников фикирляшди: “Лизавета?! Гярибядир!”
Сонйада олан хяр шей гет-гедя она гярибя вя сирли гёрюнюрдю.
Китабы шамын йанына гятириб вяряглямяйя башлады.
– Лазар барясиндя бунун харасында йазылыб?
Сонйа инадла йеря бахараг джаваб вермяди. Столдан бир аз йанакы
дурмушду.
– Лазарын дирилмяси харада йазылыб? Сонйа, ону тап мяня гёстяр.
Сонйа чяп-чяп она бахды; йахынлашмадан сярт-сярт пычылдады:
– О, бахдыгыныз йердя дейил... дёрдюнджю инджилдядир...
Расколников:
– Тап, мяня оху, – деди. Озю ися отуруб стола дирсяклянди, башыны
ялиня сёйкяйиб гашгабаглы халда гёзюню бир нёгтяйя зилляди, гулаг
асмага хазырлашды.
Сонра мызылдайараг оз-озюня деди: “Уч хяфтядян сонра йеддинджи
верстя буйуруб гялярсян! Мян озюм дейясян, орада оладжагам, агяр
бундан бетяр олмаса”.
Сонйа Расколниковун бу гярибя арзусуна шюбхя иля бахараг,
мютяряддид халда стола йахынлашыб китабы алиня алды.
Столун о тяряфиндян гёзалты Расколникова бахараг сорушду:
– Мягяр сиз ону охумамысыныз?
Сонйанын сяси гет-гедя сяртляширди.
– Чохдан охумушам... Мяктябдя охуйан заман. Оху!
– Килсядя эшитмямисиниз?
– Мян... килсяйя гетмямишям. Сян тез-тез гедирсян?
Сонйа:
– Й-йох, – дейя пычылдады.
Расколников гымышды.
– Баша дюшюрям... демяли, сабах атаны да басдырмага гетмяйя-
джяксян?
– Гедяджяйям, мян кечян хяфтя дя гетмишдим... дуа охунанда.
– Кимя?
– Лизаветайа. Ону балта иля олдюрюбляр.
Расколниковун асябляри гет-гедя даха да гяргинляшир, башы гиджял-
лянмяйя башлайырды.
– Сян Лизавета иля дост идин?
– Бяли... О, адалятли иди... о... арабир гялярди... мюмкюн дейилди... Биз
отуруб китаб охуйурдуг... сёхбят эдирдик. О, Аллах бяндяси иди.
Бу китаб сёзляри Расколникова чох гярибя гёрюнюрдю; о йеня дя
Сонйада йени бир джяхят гёрдю: Лизавета иля онун гярибя сёхбятляри...
икиси дя диваня иди.
“Бурада адам озю дя диваня олар! Бу йолухуджудур!” – дейя о
дюшюндю.
Бирдян Расколников сёзюндя исрар эдяряк асяби халда:
– Оху! – деди.
Сонйа йеня дя тяряддюд эдирди. Уряйи бярк-бярк дёйюнюрдю. Кита-
бы Расколникова охумага джясарят этмирди. Расколников “башына хава
гялмиш бу бядбяхтя” аз гала изтирабла бахырды.
Сонйа няфяси тыхана-тыхана астадан пычылдады:
– Бу сизин няйинизя лазымдыр! Сиз ки, инанмырсыныз?
Расколников дедийиндян дёнмюрдю:
– Оху! Мян беля истяйирям! Лизаветайа ки, охуйурдун...
Сонйа китабы ачыб Расколниковун дедийи йери тапды. Онун алляри
асирди, охумага сяси йетмирди. Ики дяфя охумага башлады, лакин илк сёзю
дейя билмяди.
Няхайят о вар гюввясини топлайараг сёзя башлады: “Вифанийалы
Лазар дейилян бириси хястя иди...” Бирдян онун сяси, хяддиндян артыг
гярилмиш сим кими, титряйяряк гырылды. Няфяси тутулду, уряйи сыхылды.
Сонйанын ня учюн охумаг истямядийини Расколников гисмян баша
дюшюрдю; буну баша дюшдюкджя дя о, китабын охунмасыны даха кобуд,
даха асяби халда тяляб эдирди. Оз гялбини ачыб гёстярмяк, ифша этмяк бу
саат Сонйа учюн чох агырды, – буну Расколников чох йахшы баша дю-
шюрдю. О баша дюшюрдю ки, бу хиссляр Сонйанын догруда да асил, хям дя,
бялкя, чохданкы сиррини,  бялкя лап ушаглыгдан бяри, о хяля аилядя,
бядбяхт атасы иля, мюсибятдян башына хава гялян огей анасы иля, адж
ушагларла бир йердя, биабырчы чыгыртылар, данлагалар, мязяммятляр алтында
йашадыгы заман олан сирри тяшкил эдир. Эйни заманда Расколников инди
билирди, лап йягин билирди ки, Сонйа изтираб да чякся, китабы охумага
гиришмякдян сон дяряджя горхса да, чякдийи бу изтираба, бу горхуйа
бахмайараг, китабы мютляг она охумаг истяйир, истяйир ки, о гулаг
ассын, озю дя мютляг инди  гулаг ассын, гой сонра ня олур олсун!..
Расколников бу шейляри онун гёзляриндя охуду, онун кечирдийи
хяйяджандан баша дюшдю... Сонйа оз-озюню зорлады, китабы охумага
башларкян богазына тыханан гяхяри удду. Иоанн инджилинин он биринджи
фяслини йеня дя охумага башлады. Бу гайда иля гялиб -джу гитяйя
чатды.
“Йяхудилярдян чоху Марфанын вя Марийанын йанына, гардашларынын
башына гялян мюсибят учюн онлара тясялли вермяйя гялдиляр. Марфа
Исанын гялдийини эшидиб онюн габагына чыхды, амма Марийа эвдя галды.
Онда Марфа Исайа деди: йа пейгямбяр! Сян бурада олсайдын мяним
гардашым олмязди. Амма мян инди дя билирям ки, Аллахдан Сян ня
истясян, Аллах ону Сяня веряр!
Сонйа йеня дя дайанды: о хисс эдирди ки, сяси йеня дя титряйиб
гырыладжаг – бундан утанырды...
“Иса она деди: сянин гардашын дириляджяк. Марфа Она деди: “Билирям
ки, гийамят гюнюндя, ахырынджы гюндя дириляджяк. Иса она деди: Ахирят дя
мяням, хяйат да. Мяня иман гятирянляр олсяляр дя, дириляджякляр. Ким
Мяня инанырса вя йашайырса хеч вахт олмяйяджяк. Буна инанырсанмы?
Марфа она деди:
(Сонйа бёйюк бир азаб ичиндя няфясини дяряряк сёзляри кялмя-
кялмя вя гюджля охуду, эля бил хамынын гёзю габагында тёвбя эдирди).
Йа пейгямбяр! Мян инанырам ки, Сян Исасан, Аллахын оглусан,
дюнйанын гяляджяйисян!”
Сонйа бир анлыга дайанды, тез башыны галдырыб Расколникова бахды,
лакин тез озюню аля алараг йеня дя охумага башлады. Расколников стола
дирсякляняряк йана бахыр, дёнмядян, тярпянмядян она гулаг асырды.
-джи гитяйя гядяр охудулар.
“Марийа да Иса олан йеря гялди, Исаны гёрюб онун айагларына дюшдю
вя деди: Йа пейгямбяр! Сян бурада олсайдын мяним гардашым
олмязди. Иса онун вя онунла гялян йяхудилярин агладыгыны гёрюб, озю
дя пис олду вя хяйяджанланды. Деди ки? Сиз ону хара гоймусунуз? Она
джаваб вердиляр ки, йа пейгямбяр! Гет бах. Исанын гёзю йашарды. Онда
йяхудиляр дедиляр: бу ону чох истяйирди. Онлардан бязиляри дедиляр: о,
корун гёзюню ачыбса, эля эдя билмяздими ки, бу да олмясин?”
Расколников дёнюб хяйяджанла Сонйайа бахды. Бяли, элядир ки, вар.
Сонйа догрудан да титрядирди. Расколников буну гёзляйирди. Сонйа
мисли-бярабяри гёрюнмямиш бёйюк бир мёджюзя хаггында йазылан
сёзляря йахынлашырды: ону бёйюк бир шадлыг хисси бюрюмюшдю. Онун сяси
метал кими джингилдяйирди, бу сясдя галибиййят вя севиндж дуйулур, она
гюввят верирди. Сятирляр онун гёзляри гаршысында бир-бириня гарышырды,
чюнки онун гёзляри гаранлыг гятирирди, лакин о охудугуну азбяр билирди.
Сонйа – “о, корун гёзюню ачыбса, эля эдя билмяздими ки...” сёзляри
йазылмыш сон гитяни охуйанда сясини алчалтды, иман гятирмяйян, кор
йяхудилярин шюбхясини, мязяммятини, бялгулугуну одлу-одлу вя
эхтирасла ифадя этди; бу хямин йяхудилярди ки, бир аз сонра илдырым
вурмуш кими, узю устя йеря дюшяджяк, хёнкюр-хёнкюр аглайаджаг, она
иман гятиряджякдиляр...
Сонйа “Бунун да, бунун да гёзю багланыб, бу да инанмыр, бу да
бу саат эшидяджяк, бу да инанаджаг, бяли, лап индиджя, лап эля бу саат!..”
дейя хяйала далыр, бютюн бядяни интизар севинджиля титряйирди.
“Иса ися, йеня дахилян дярдляняряк, табута йахынлашды. “Бура бир
магара иди; магаранын агзында бир даш варды. Иса деди: дашы гётюрюн.
Олян адамын баджысы Марфа деди: “Йа пейгямбяр! О ахы инди чюрюйюб ий
верир, дёрд гюндюр табутдадыр”.
Сонйа дёрд сёзюню хюсусиля гейд этди.
“Иса она деди: мян сяня демядимми ки, инансан, Аллахын хикмятини
гёряджяксян? Дашы мейит гойулан магаранын агзындан гётюрдюляр. Иса
узюню гёйя галдырыб деди: Ата, мяним сёзюмю эшитдийиня гёря сяня
хямдюсяна эдирям. Мян билирдим ки, сян хямишя сёзюмю эшидяджяксян,
лакин буну мян бурада дуран джаммат учюн дейирям: гой онлар
билсинляр ки, мяни сян гёндярмисян. Иса буну дейиб уджадан сяслянди:
Лазар, чых байыра! Олю айага галхыб магарадан чыхды”.
(Сонйа буну титряйя-титряйя, бядяни бузлайа-бузлайа, бяркдян вя
хяйяджанла деди, санки буну о оз гёзляриля гёрюрдю:).
Онун голлары вя гычлары дяфн ортюйю иля, узю ися йайлыгла
багланмышды. Иса онлара деди: ачын онун гол-гычыны, гойун гетсин”.
Онда Марийанын йанына гялян вя Исанын этдийи мёджюзю гёрян
йяхудилярдян чоху Исайа иман гятирдиляр”.
Сонйа китабын далысыны охумады; охуйа да билмирди; китабы ортюб тез
стулдан галхды.
О, сяси гырыла-гырыла пычылдады:
– Бютюн мясяля Лазарын дирилмясиндядир. – Буну дейиб узюню йана
чевирди, хярякятсиз дайанды, санки башыны галдырыб Расколникова
бахмага утанырды. Онун бядяни хяля дя титряйирди. Айри шамдандакы
шам гырыгы йаныб гуртармаг узря иди: шам, бу абяди китабын охунмасы
атрафында беля гярибя бир шякилдя бирляшян бу гатилля бу зинакар гызы бу
йохсулджасына отагда зяиф бир халда ишыгландырырды. Беш дягигя йа бялкя
дя чох кечди.
Бирдян Расколников йериндян галхыб Сонйайа йахынлашды, гашгаба-
гыны тёкяряк бяркдян деди:
– Мян бура иш учюн гялмишям.
Сонйа динмяз башыны галдырыб она бахды. Расколниковун бахышлары
хюсусиля сярт иди, бу бахышларда вяхши бир гятиййят ифадя олунурду:
– Мян бу гюн анамы вя баджымы атдым. Инди мян даха онларын
йанына гетмяйяджяйям. Мян онларла алагями тамам кясдим.
Сонйа чашгын халда сорушду:
– Ня учюн?
Байаг Расколниковун анасы вя баджысы иля гёрюшмяк Сонйайа
фёвгяладя бир тясир багышламышды, лакин бунун сябяби онун озюня дя
айдын дейилди. Расколниковун оз анасы вя баджысы иля алагяни кясмяси
ону аз галды дяхшятя гятирсин.
– Инди мяня бирджя сян галмысан... Бир йердя гедяк... Мян сянин
йанына гялдим. Биз бир йердя лянятя гялмишик, бир йердя дя гедяк!
О горхмуш халда сорушду:
– Хара гедяк? – Озю ися гейри-ихтийари олараг гери чякилди.
– Мян ня билим? Мян анджаг ону билирям ки, бизим йолумуз бирдир,
буну йягин билирям, вяссалам. Мягсядимиз бирдир!
Сонйа она бахыр, хеч бир шей баша дюшмюрдю. Онун анджаг баша
дюшдюйю бу иди ки, Расколников сон дяряджя бядбяхтдир.
Расколников сёзюня давам эдяряк деди:
– Сян бу шейляри онлара десян – онлар хеч бир шей баша дюшмязляр,
амма мян баша дюшдюм. Сян мяня лазымсан, буна гёря дя сянин
йанына гялдим.
Сонйа пычылдайараг:
– Баша дюшмюрям... – деди.
– Сонра баша дюшярсян. Сян дя эля о шейи элямисян. Сян дя га-
нундан кянара чыхмысан... кянара чыха билмисян. Сян озюню олдюрмю-
сян, сян... оз хяйатыны... мяхв этмисян (бунун фярги йохдур!). Сян гялб
вя идракла йашайа билярдин, амма омрюню Сеннайа мейданында баша
вураджагсан... Сян бу вязиййятя дёзя билмяйяджяксян, тяк галсан
мяним кими дяли оладжагсан. Сян эля инди дя дяли кимисян; биз гяряк бир
йердя гедяк! Гедяк!
Сонйа онун сёзляриндян гярибя вя усйанкар бир халда хяйяджан-
ланараг деди:
– Нийя гедяк? Ня учюн?
– Ня учюнмю? Онун учюн ки, бу вязиййятдя галмаг олмаз! Аллах
буна йол вермяз, дейиб, ушаг кими агламаг, чыгырмаг лазым дейил,
мясяляни, няхайят, дюзгюн вя джидди дюшюнмяк гяряк!.. Йахшы, сабах
сяни хястяханайа апарсалар, онда ня олар? Онун башына хава гялиб, озю
дя вярямдир, бу йахында оляджяк, бяс онда ушаглар неджя оладжаг?
Полечка мяхв олмазмы? Йохса сян тинлярдя дуран ушаглары
гёрмямисян: анасы онлары дилянмяйя гёндярир... Мян о аналарын харада
йашадыгыны, неджя бир шяраитдя йашадыгыны ойряниб билмишям. Орада
ушагларын ушаг олуб галмасы мюмкюн дейил. Орада йедди йашлы ушаглар
индидян ахлагсыздыр, огрудур. Ахы ушаглар Исанын сурятидир: “Онлар
джяннятликдир...” Иса буйурмушдур ки, ушагларын дярдиня галын, онлары
севин, ушаглар бяшяриййятин гяляджяйидир...
Сонйа асяби халда аглайараг, бёйюк бир мюсибят ичиндя сорушду:
– Ахы мян ня эдим, ня эдим?
– Ня эдясян? О шей ки, гырылмалыдыр, ону гырмаг лазымдыр –
хямишялик гырмаг, вяссалам: азабы да оз узяриндян гётюрмяк
лазымдыр! Ня? Баша дюшмюрсян? Сонра баша дюшярсян... Азадлыг вя
хакимиййят, хюсусиля хакимиййят! Бютюн мискин мяхлугат, бютюн
джанлылар йыгнагы узяриндя! Бах, мягсяд будур! Буну йадында сахла!
Бу мяним сяня нясихятимдир. Бялкя дя мян сянинля ахырынджы дяфя
данышырам. Сабах гялмясям, онда сян хяр шейи эшидярсян, онда инди
сёйлядийим бу сёзляри йадына сал. Сонралар, бир нечя илдян сонра бу
сёзлярин ня демяк олдугуну бялкя дя баша дюшярсян. Агяр сабах озюм
гялсям, – онда сяня дейярям ки, Лизаветаны ким олдюрмюшдюр. Саг-
лыгла гал!
Сонйа горхудан диксинди. Бядяни дяхшятдян бузлайараг хейрятля
сорушду:
– Сиз билирсиниз ону ким олдюрюб?
– Билирям, дейяджяйям... Анджаг сяня дейяджяйям, анджаг сяня!
Мян сяни нязярдя тутумушам. Мян сяндян узр истямяйя гялмя-
йяджяйям, анджаг гялиб дейяджяйям, хяля атан сянин баряндя данышанда,
хяля Лизавета саг оланда мян буну фикирляшмишям. Саглыгла гал! Ал
вермя. Сабах!
Расколников отагдан чыхды. Сонйа она башына хава гялмиш бир
адама бахан кими бахырды, лакин Сонйа озю дя санки аглыны итирмишди вя
буну хисс эдирди. Онун башы гиджяллянирди. “Илахи! О харадан билир ки,
Лизаветаны ким олдюрюб? Бу сёзляр ня демякдир? Бу дяхшятдир!” Лакин
онун аглына башга бир фикир гялмирди. Гятиййян! Гятиййян!.. “Ах, о
йягин сон дяряджя бядбяхтдир!.. О оз анасыны, баджысыны атмышдыр. Нийя?
Ня олуб? Онун фикри нядир? О ахы мяня ня дейирди? О мяним айагымы
ёпюрдю... дейирди ки... сянсиз даха йашайа билмярям, бяли, буну о лап
айдын деди... Ах, илахи!”
Сонйа бютюн геджяни гыздырыр вя сайыглайырды. О бязян йериндян
сычрайыб галхыр, аглайыр, уряйини овушдурурду, сонра йеня дя гыздырма
ичиндя йухуйа гедирди. Полечка, Катерина Ивановна, Лизавета, инджилин
охунмасы, бир дя о... онун йухусуна гирирди... Онун узю солгунду,
гёзляри од кими йанырды... О, Сонйанын айагыны опяряк аглайырды... Уф,
илахи!
Саг тяряфдяки гапы бош бир отага ачылырды; бу отаг Сонйанын йашадыгы
отагы Гертруда Карловна Реслихин мянзилиндян айырырды; отаг чохдан
бошду, озю дя ханым Ресслихин мянзилиня мяхсус иди. Ханым Ресслих
бу отагы да кирайя верирди; бу барядя дарвазада элан асылмышды, канала
ачылан пянджяря шюшяляриня дя кагыз йапышдырылмышды. Сонйа бу отагын
бош олдугуна чохдан адят этмишди. Халбуки Расколников бура
гяляндян джянаб Свидригайлов бош отагда, гапынын далында дуруб
онларын сёхбятиня гизлинджя гулаг асырды. Расколников гетдикдян сонра о
бир аз дайаныб фикирляшди, сонра пянджяси устюндя йан отага кечди,
сяссизджя бир стул гятириб, Сонйанын отагына ачылан гапынын далына гойду:
Свидригайлов бош отагын йанында йашайырды. Расколниковла Сонйанын
сёхбяти она чох мараглы вя чох ахямиййятли гёрюнмюшдю, онун чох-
чох хошуна гялмишди; о гядяр хошуна гялмишди ки, хятта гедиб стул да
гятирди ки, сонралар, лап эля, мясяля, гюню сабах даха бир саат айаг
устюндя дуруб зяхмят чякмясин, рахатджа стулда отурсун, хяр барядя
там ляззят алсын.
БЕШ.
Эртяси гюн Расколников дюз саат он бирдя Н. полис дяфтярханасы
олдугу эвя, истинтаг приставынын шёбясиня гялиб, бу барядя Порфири Пет-
ровичя мялумат верилмясини хахиш этдикдя, ону хейли гябул этмядиляр,
о хятта буна тяяджджюб этди: ону ичяри чагырана кими азы он дягигя вахт
кечмишди. Расколниковун фикринджя, гяряк дярхал онун устюня
джумайдылар. Амма о гябул отагында дурмушду, адамлар да йанындан о
йан-бу йана кечиб гедирдиляр, она хеч фикир вермирдиляр. Дяфтярханайа
охшайан о бири отагда бир нечя мирзя отуруб йазы йазырды, гёрюнюр, онлар
Расколниковун ким олдугуну хеч билмирдиляр. Расколников нарахат бир
халда вя шюбхя иля атрафына бахыр, хяр шейя диггятля гёз гойурду:
билмяк истяйирди гёрсюн онун атрафында бир кешикчи, йа гизлинджя ону
нязярдян кечирян бир адам гойублармы ки, ону бир йана гетмяйя
гоймасын... лакин беля бир адам йох иди; о анджаг узляриндя хырда
гайгылар ифадя олунан дяфтярхана ишчилярини, бир дя башга адамлары
гёрюрдю; онлар да Расколникова хеч ахямиййят вермирдиляр, истяйир о
лап бу саат чыхыб гетсин – хеч веджляриня дейилди. Бир фикир гет-гедя онда
даха артыг мёхкямлянирди: дюнян бирдян-биря эля бил ки, йер алтындан
чыхан о гярибя адам, о хяйал бютюн мясяляни билмиш олсайды, гёрмюш
олсайды Расколниковун хеч бурада дуруб, беля сакитджя гёзлямяйиня
имкан верярдилярми? Ону хеч саат он биря кими бурада гёзлярдилярми
ки, хачан кефи истяся дуруб гялсин? Беля чыхырды ки, йа о адам гедиб
хябяр вермямиш, йа да... йа да о озю хеч бир шей билмир, оз гёзю иля хеч
бир шей гёрмямишдир (бир дя ахы буну о неджя гёря билярди?!), демяли,
Расколниковун башына гялян дюнянки ахвалат бир хяйалмыш, онун асяби
вя хястя тясяввюрю буну бёйюдюбмюш. Бу фикир хяля дюнян чох агыр
хяйяджан, горху вя мяйуслуг ичиндя онун хяйалында мёхкямлянмяйя
башламышды. Инди бу шейляри о йенидян дюшюняркян вя йени дёйюшя
хазырлашаркян бирдян бядянинин титрядийини хисс этди; о нифрят этдийи
Порфири Петровичдян горхараг титрядийини аглына гятиряндя хятта гязяб-
лянди дя... Онун учюн ан дяхшятли шей – йеня дя бу адамла гёрюшмяк
иди; Порфири Петровичя о сон дяряджядя, хядсиз дяряджя нифрят эдирди, хятта
оз нифрятиля сиррини бюрузя вермякдян горхурду. Онун нифряти о гядяр
гюввятли иди ки, эля о саат титрямяси кясилди. О, сойугджасына вя
хяйасызджасына Порфири Петровичин йанына гирмяк фикриндя иди; озюня дя
сёз вермишди ки, мюмкюн гядяр чох суссун, диггятля о адама бахсын,
фикир версин, гёрсюн о ня дейир, хеч олмаса бу дяфя, хяр неджя олса, оз
хястя, асяби тябиятиня галиб гялсин. Эля бу вахт ону Порфири Петровичин
йанына чагырдылар.
Хеч демя Порфири Петрович кабинетиндя тяк имиш. Онун кабинети ня
бёйюк, ня дя кичикди. Отагда узюня мюшямбя чякилмиш бир диван,
диванын габагында бёйюк бир йазы столу, кюндждя бир бюров вя шкаф, бир
нечя дя стул варды, бунлар хамысы хёкумят мебели иди, хамысы да
джилаланмыш сары агадждан гайрылмышды. Йухары башда, дал диварда, даха
догрусу, аракясмядя олан гапы баглы иди; гёрюнюр аракясмянин о узюн-
дя дя отаг варды. Расколников ичяри гирян кими Порфири Петрович о саат
гапыны ортдю. Отагда онлардан башга адам йох иди. Порфири Петрович оз
гонагыны шян вя мехрибан бир узля гаршылады; анджаг бир нечя дягигя
сонра Расколников бязи шейлярдян онун бир гядяр озюню итирдийини
дуйду, санки бирдян онун фикрини чашдырмышдылар, йа да тякликдя гёрдю-
йю чох гизлин бир ишин устюня чыхмышдылар.
Порфири Петрович хяр ики алини она сары узадараг башлады:
– Хя, хёрмятли дост! Будур, сиз дя... бизим тяряфляря гялиб чыхды-
ныз... айляшин, атам! Йа бялкя – хёрмятли дост йа... атам демяк сизин
хошунуза гялмир, – беляджя тоут джоурт? Садяджя, гысаджа (франсджа).
Риджа эдирям, буну тяклифсизлик хесаб этмяйин... Бах, бурада дивандаджа айляшин!
Расколников гёзлярини ондан айырмадан отурду.
“Бизим тяряфляря” ифадяси, тяклифсизлик этдийиня гёря узр истямяк,
франсызджа тоут джоурт сёзюню ишлятмяк вя саиря – бунлар хамысы сяджиййяви
яламятляр иди. Сонра Расколниковун уряйиндян беля шюбхяли бир шей
кечди: “Ахы о мяня ики алини дя узатды, амма хеч бирини вермяди, гери
чякилди...”. Онлар хяр икиси бир-бириня гёз гойурду, лакин бахышлары бир-
бириня раст гяляндя хяр икичи илдырым сюрятиля гёзлярини бир-бириндян
чякирди.
– Мян о кагызы сизя гятирмишям... саат барясиндя... буйурун... Дюз-
мю йазылмышдыр, йа бялкя тязядян йазылмалыдыр?
Порфири Петрович санки гетмяйя тялясирмиш кими деди:
– Ня? Кагыз? Хя, хя, нарахат олмайын, эйнян элядир. – Анджаг бу
сёзляри дейяндян сонра о кагызы алыб бахды. Йеня дя кялмяляри тез-тез
сёйляйяряк: – Бяли, эйнян элядир, айры хеч бир шей лазым дейил, –
дейяряк оз сёзюню тясдиг этди, кагызы столун устюня гойду.
Бир аз сонра башга шей хагда данышаркян кагызы столун устюндян
гётюрюб оз бюросуна гойду.
Расколников йеня дя сёзя башлайараг деди:
– Сиз, дейясян, дюнян мяня демишдиниз ки, сиздян... рясми су-
рятдя... о... олянля сизин таныш олмагыныз хаггында бязи шейляр сорушмаг
истяйирям...
Бу заман онун фикриндян илдырым сюрятиля бир шей кечди: “Нийя ахы
мян бу дейясян сёзюню джюмляйя алавя этдим?” – Лакин йеня о саат
онун фикриндян илдырым сюрятиля бир шей кечди: “Нийя ахы мян дейясян
сёзюню джюмляйя алавя этмякдян бу гядяр нарахат олурам?”
О бирдян хисс этди ки, Порфири иля анджаг уз-узя гялмякля, икиджя
кялмя сёз сёйлямякля, икиджя дяфя она бахмагла васвасылыгы хядсиз
дяряджядя артмышдыр... бу ися сон дяряджя горхулу бир шейдир: онун
асябляри гяргинляшир, хяйяджаны артыр. “Ня пис олду! Ня пис олду! Йеня
дя агзымдан сёз гачыраджагам!”
Порфири Петрович столун йанында вар-гял эдяряк мызылдады:
– Хя-хя-хя! Нарахат олмайын! Вахтымыз вар, вахтымыз вар! – О
санки мягсядсиз вар-гял эдирди, эля бил ки, гах пянджяряйя, гах бюройа,
гах да йеня стола сары джумур, гах Расколниковун шюбхяли бахышларындан
йайыныр, гах да озю бирдян дайаныб, дюз онун гёзляринин ичиня бахырды.
Бу заман онун баладжа, долгун, гирдя бядяни чох гярибя гёрю-
нюрдю, санки о ора-бура дийирлянян вя дярхал диварлара, буджаглара
дяйяряк гери сычрайан бир топ иди.
– Хяля вахт вар! Хяля вахт вар! Папирос чякирсинизми? Варыныздыр?
– Расколникова папирос веряряк давам этди: – Буйурун, папирос чякин!
Билирсинизми, мян сизи бурада гябул эдирям, амма мянзилим дя ахы эля
бурададыр, аракясмянин о узюндя... хёкумят мянзилидир; анджаг
мювяггяти олараг кянарда йашайырам. Бурада бязи шейляри дюзялтмяк
лазым иди. Инди аз галыб ки, хазыр олсун... билирсинизми, хёкумят мянзили
чох гёзял шейдир, эля дейилми? Сиз неджя дюшюнюрсюнюз?
Расколников аз гала истехза иля она бахараг:
– Бяли, чох гёзял шейдир, – дейя джаваб верди.
Порфири Петрович санки бирдян тамамиля башга шей хаггында фи-
кирляшяряк:
– Чох гёзял шейдир... чох гёзял шейдир... – дейя тякрар этди. Бирдян
Расколникова бахараг онун ики аддымлыгында дайаныб бяркдян деди: –
Бяли, чох гёзял шейдир!
“Хёкумят мянзили гёзял шейдир” – сёзюнюн бу джюр ахмагджасына
тякрар олунмасы оз байагылыгына гёря Порфири Петровичин инди Раскол-
никова дикилян бахышларындакы джиддиййят, дюшюнджя вя сирли ифадя иля
бёйюк бир зиддиййят тяшкил эдирди.
Лакин бу, Расколникову даха да аджыгландырды, о даха озюню сахлайа
билмяди: Порфири Петровичя мейдан охуйурмуш кими, истехза иля вя чох
эхтийатсыз деди:
– Билирсиниз ня вар? – О, хяйасызджасына Порфири Петровичя бахыр вя
бу хяйасызлыгындан санки ляззят алырды. – Дейясян ахы хюгугда бютюн
мюстянтигляр учюн беля бир гайда, беля бир усул вардыр: мюстянтиг истин-
таг заманы мясяляйя лап узагдан, бош шейлярдян, йа да джидди, лакин
тамамиля кянар шейлярдян башлайыр ки, истинтаг олунан адамы уряклян-
дирсин, йа да даха догрусу, ону айляндирсин, онун башыны йастыгласын,
сонра ися бирдян хеч гёзлянилмядийи халда, чох мянхус вя тяхлюкяли бир
суалы онун тяпясиня эндирмякля ону чашдырсын; белядирми? Бу дейясян,
хяля индийя гядяр бютюн хюгуг гайдаларында, тёвсийяляриндя мюгяддяс
бир шей кими йад олунур...
– Беля, беля... Сиз эля гюман эдирсиниз ки, мян хёкумят мянзили иля
сизи эля... хя?
Порфири Петрович буну дейиб гёзлярини гыйды, гёз вурду; онун
узюндя шян вя хийлягяр бир ифадя гёрюндю, алнындакы гырышыглар ачылды,
гёзляри йыгылды, узюнюн джизгиляри узанды, бирдян о, Расколниковун дюз
гёзляри ичиня бахараг, бютюн бядяни йыргалана-йыргалана асяби вя
сюрякли бир гюлюшля гюлмяйя башлады. Расколников да озюню бир гядяр
мяджбур эдяряк гюлдю. Порфири онун да гюлдюйюню гёрюб, эля бяркдян
гюлдю ки, рянги гыпгырмызы гызарды; буну гёряндя Расколниковун нифряти
эхтийатына устюн гялди. О гюлмяйини кясди, гашгабагыны тёкяряк
ядавятля вя хейли вахт Порфирийя бахды; Порфири эля бил ки, гюлюшюню
гясдян узадырды, гюлдюкджя Расколников гёзюню ондан айырмырды. Хяр
ики тяряф лап ашкар эхтийатсызлыг эдирди: беля чыхырды ки, гуйа Порфири
Петрович дюз Расколниковун гёзюнюн ичиня гюлюр, Расколников да бу
гюлюшю адавятля гябул эдир, бу ися Порфирини чох аз утандырыр. Порфири
Петровичин утанмамасы Расколников учюн чох ахямиййятли бир мясяля
иди: о баша дюшюрдю ки, Порфири Петрович байаг да хеч утанмырды, аксиня
Расколников озю бялкя дя тяляйя дюшмюшдюр; бурада йягин бир мясяля,
бир мягсяд вар ки, Расколников буну билмир; бялкя дя хяр шей хазыр-
ланмышдыр вя эля бу саат, бу анда мейдана чыхаджаг, онун башына бир
фялакят гяляджякдир...
Расколников о саат йериндян галхыб фуражкасыны гётюрдю, гяти вя чох
асяби халда бирбаша ишдян данышыга башлады.
– Порфири Петрович, сиз дюнян истядиниз ки, мян соргу-суал учюн
сизин йаныныза гялим (Расколников соргу-суал сёзюню хюсусиля гейд
этди). Мян дя гялмишям. Агяр сизя бир шей лазымса сорушун, йохса,
иджазя верин чыхыб гедим... Мяним вахтым йохдур; ишим вар... мян
дюнян араба алтында галыб олмюш мямурун дяфниня гедяджяйям, бу
яхвалаты сиз дя билирсиниз... – Сон сёзляри алавя этдийиндян эля о саат
аджыгланды, сонра ися дярхал даха чох асябиляшди. – Бу шейляр мяни лап
джана гятириб, эшидирсинизми, мян чохдан... эля гисмян дя бундан
хястялянмишдим... хюлася... – О, хястялийи хаггында сёйлядийи джюмлянин
йерсиз олдугуну даха артыг хисс эдяряк бяркдян деди: – Хюлася, илтифат
буйурун: йа мяни соргу-суал эдин, йа да бу саат бурахын... агяр соргу-
суал этмяк истяйирсинизся – онда гайдасы иля эляйин. Башга джюр йол веря
билмярям. Она гёря дя хялялик худахафиз, чюнки инди бизим икиликдя
эдяджяйимиз бир иш йохдур.
Порфири Петрович эля о саат сясини дя, сифятиндяки ифадяни дя дяйишди,
эля о андан гюлюшюню дя кясди, тойуг кими гаггылдайараг тез-тез деди:
– Илахи! Сиз ахы ня данышырсыныз! Сиздян ахы ня соргу-суал эдим? –
О йеня дя гах вурнухур, гах да Расколникову отуртмага чалышырды: –
Риджа эдирям, нарахат олмайын, хяля вахт вар, хяля вахт вар! Бунлар
хамысы бош-бош шейлярдир! Мян, аксиня чох шадам ки, сиз няхайят
бизим йанымыза гялмисиниз!.. Мян сизи бир гонаг кими гябул эдирям.
Родион Романович, атам, сиз бу зяхримара галмыш гюлюш учюн мяни
багышлайын! Родион Романович? Дейясян, сизи атанызын ады иля беля
чагырырлар, догрудурму? Йаман асябийям, сиз мяни оз хазырджаваб-
лыгынызла йаман гюлдюрдюнюз! Бязян валлах, эля олур ки, резин кими,
беляджя йарым саат титряйирям... Чох гюляйяням. Бядянимин гурулушуна
гёря хятта ифлидждян дя горхурам. Бир айляшин гёряк, ня олду ахы?.. Риджа
эдирям, айляшин, йохса эля гюман эдярям ки, сиз аджыгланмысыныз...
Расколников хяля дя гашгабагыны тёкяряк сусур, гулаг асыр, Порфири
Петровичи мюшахидя эдирди. О отурду, лакин фуражкасыны алдян бу-
рахмады.
Порфири Петрович отагда вурнуха-вурнуха сёзюня давам эдир вя
аввялки кими санки нязярляринин Расколниковун нязярляриня раст гял-
мясиндян чякинирди.
– Родион Романович, атам, мян сизя озюм барядя, йяни оз
хасиййятим барядя бир шей дейяджяйям... Билирсинизми, мян субайам,
кюбар вя танынмыш адам дейилям, озюм дя ки, иши битмиш бир адамам,
тянбялляшмиш бир адамам, няслимизя чякмишям, бир дя ки... бир дя ки...
Родион Романович, сиз хисс этмиснизми, биздя, йяни бизим Русийада,
ан чох да бизим Петербург джямиййятиндя, ики агыллы адам агяр бир-бириля
хяля лазымы гядяр таныш дейился, анджаг, неджя дейирляр, бир-бириня хёрмят
эдирся, – бах инди бизим кими, – таныш олдугда сёхбят учюн йарым саат
сёз тапмырлар, бир-биринин габагында донуб галырлар, отурурлар, бир-
бириндян утанырлар. Хамы сёхбят учюн сёз тапыр, мясялян, ханымларын...
мясялян, али кюбар джямиййяти адамларынын хямишя сёхбят учюн сёзляри
вар, дж`ест де ригуеур, бу мютляг белядир (франсджа),
амма бизим кими орта адамларын хамысы утанджаг
олур, аз данышан олур... йяни дюшюнян адамлардыр... Бу нядян беля олур?
Онларын, йяни бизим арамызда иджтимаи бир марагмы йохдур, йа биз чох
намуслу адамларыг, бир-биримизи алдатмагмы истямирик – билмирям, хя?
Сиз буна ня дейярсиниз? Ди йахшы, фуражканызы гойун ора, эля бил ки, бу
саат гедяджяксиниз, дюзю, адам бахмага хяджалят чякир... Аксиня, эля
шадам ки...
Расколников фуражкасыны кушетканын устюня гойду; о, гашгабагыны
тёкяряк Порфири Петровичин бош, долашыг сёзляриня диггятля гулаг асырды:
“Бу нядир ахы? Йохса о оз ахмаг сёзляриля догрудан да, мяним
диггятими йайындырмаг истяйир?..”
– Сизи гяхвяйя гонаг элямяйяджяйям, йери дейил, лакин адам
яйлянмяк учюн оз досту иля нийя бешджя дягигя отурмасын?.. – дейя
Порфири дурмадан данышырды. Билирсинизми, бютюн бу гуллуг иши... атам, сиз
мяним беля вар-гял этмяйимдян инджимяйин; атам, багышлайын, сизи
рянджидя этмякдян горхурам, амма бу вар-гял этмяк мяним учюн
зяруридир. Хямишя отурурам, бешджя дягигя дя олса гязишмяйимя чох
севинирям... бабасыл мясяляси вар... эля хей истяйирям ки, гимнастика иля
мюалиджя эдим; дейирляр ки, статски, хягиги статски, хятта тайны советникляр
чох хявясля кяндир устюндян атылырлар; бизим дёврюмюздяки элмя
бахырсыныз да!.. Бяли... О ки, галды бурадакы вязиййятя, соргу-суала, бю-
тюн бу рясмиййятя... атам, индиджя сиз озюнюз илтифат буйуруб соргу-суал
мясялясини сорушдунуз... бяли, атам, Родион Романович, билирсинизми,
бу соргу-суаллар догрудан да бязян соргу-суал эдянин озюню соргу-
суал олунандан даха чох чашдырыр... Атам, бу барядя сиз индиджя илтифат
буйуруб лап хаглы олараг хазырджаваблыгла гейд этдиниз (Расколников
беля бир шей гейд этмямишди). Адам долашыр! Догрудан да долашыр!
Мян эля эйни шейи, эля эйни шейи гявязяляйирям!.. Будур, ислахат
оладжаг, бизим хеч олмаса адымыз дяйишяджяк, хе-хе-хе! О ки, галды
бизим хюгуг усулларымыз, – мян бу барядя сизинля тамамиля разыйам.
Дейин гёрюм ахы, иши мяхкямяйя дюшянлярдян хансы, хятта лап гиш
палтар гейян мужикляр беля билмир ки, мясялян, истинтаг заманы аввял
кянар мясялялярля адамын башыны йасдыглайырлар (сиз буну чох гёзял
дединиз), сонра бирдян балтаны лап онун тяпясиня эндириб, ону чаш-
дырырлар, хе-хе-хе! Лап тяпясиня – сиз буну чох гёзял сёйлядиниз! Хе-
хе! Сиз догрудан да, эля гюман этдиниз ки, мян мянзил мясялясиля
истядим сизи... хе-хе! Сиз йаман мязяли адамсыныз! Йахшы, даха демя-
рям! Хя, йахшы йадыма дюшдю, сёз сёзю гятирир, бир фикир башга бир фикри
джялб эдир: сиз инди илтифат буйуруб, билирсинизми, истинтаг формасыны
хатырладыныз... Форма нядир ахы! Билирсинизми, бир чох халларда форма бош
шейдир. Бязян анджаг достджасына данышырсан, гёрюрсян ки, бу даха
ялверишлидир. Форма хямишя бизим алимиздядир, – бу барядя иджазя верин
сизи сакит эдим, бир дя ки, бу форма дейилян шей нядир ахы, – сиздян
сорушурам? Мюстянтигин иши, неджя дейярляр, бир нёв азад сянятдир, йа да
буна бянзяр бир шейдир... хе-хе-хе!
Порфири Петрович бир анлыга няфясини дярди. О йорулмадан, гах бош,
мянасыз джюмляляри бир-биринин ардынджа дограйыб тёкюр, гах да бирдян бу
джюмляляр арасында асрарянгиз сёзляр бурахырды, сонра эля о саат йеня
мянасыз, долашыг шейляр сёйлямяйя башлайырды. О, йоргун гычларыны даха
тез-тез ата-ата, йеря баха-баха, саг алини далына гойуб сол алини
йеллядя-йеллядя, бу али иля сёзляриня гятиййян уйгун гялмяйян джюрбя-
джюр хярякятляр эдя-эдя отагда йейин-йейин гязиширди. Расколников
бирдян гёрдю ки, Порфири Петрович отагда йейин-йейин гязя-гязя эля бил
ки, бир-ики дяфя бир анлыга гапынын габагында дайаныр вя эля бил няйяся
гулаг асыр...
“Йохса бир адам-зад гёзляйир?”
Порфири Петрович шян бир халда, хям дя гярибя бир садялёвхлюкля
Расколникова бахараг (Расколников бу бахышдан диксинди вя дярхал
хазырлашды) йеня дя сёзюня давам этди:
– Сиз ки, илтифат буйуруб хюгуг формаларына эля бир хазырджаваблыгла
гюлдюнюз – бу барядя догрудан да, тамамиля хаглысыныз, тамамиля
хаглысыныз, хе-хе! Бизим бу дярин мяналы психоложи усулларымыз, (албяття
бязиляри) сон дяряджя гюлюндждюр, хям дя, агяр форма иля чох мяхдуд-
лашдырылмышса, файдасыздыр. Бяли... мян йеня дя форманын устюня гялдим:
мян, мяня тапшырылан бир иш узря бир адамын, йа ики-уч адамын джинайят-
кар олдугуну йягин этсям, йа да, даха догрусу, онлардан шюбхя-
лянсям... Сиз ахы, дейясян, йурист олмага хазырлашырсыныз, Родион
Романович?
– Бяли, хазырлашырдым...
– Бах, бу да сизя неджя дейярляр, гяляджяк учюн баладжа бир мисал,
йяни сиз эля гюман этмяйин ки, мян сизи ойрятмяк истяйирям: гёр сиз
джинайятляр хаггында неджя мягаля чап этдирирсиниз! Хейр, бу анджаг факт
шяклиндя баладжа бир мисалдыр ки, джясарят эдиб сизя тягдим эдирям; агяр
мян, мясялян, бирини, йа бир айрысыны, йа бир башгасыны джинайяткар хесаб
едирямся, нийя ахы, сорушурам, вахтында аввял ону нарахат эдим... лап
эля онун алейхиня алимдя бир сюбут да олса!? Мясялян, джанилярдян бя-
зисини мян тез тутмага борджлуйам, амма бязисинин мясяляси бир айры
джюрдюр; беля олан сурятдя нийя мян она шяхярдя гязмяйя имкан
вермяйим, хе-хе! Мян гёрюрям ки, сиз мясяляни тамам баша дюшмюр-
сюнюз, онда гой буну даха айдын изах эдим: мясялян, мян о адамы
вахтындан чох-чох аввял тутсам, онда мян она, неджя дейярляр, мяня-
ви бир дайаг вермиш оларам, хе-хе! Сиз гюлюрсюнюз? (Гюлмяк
Расколниковун хеч йадына да дюшмюрдю: о дишлярини бир-бириня сыхыб
отурмушду, гызармыш, шишкин гёзлярини Порфири Петровичин гёзляриндян
айырмырды). Бязиляриля бу догрудан да беля олур, она гёря ки, инсанлар
джюрбяджюрдюр, хяряйя бир джюр йанашмаг лазымдыр. Будур, инди сиз илтифат
буйуруб дейирсиниз ки: сюбут лазымдыр, тутаг ки, эля сюбут вар, ахы сюбут-
ларын чоху икибашлы олур, амма мян мюстянтигям, демяли, зяиф бир
адамам, бойнума алырам: мян истярдим ки, истинтаг, неджя дейярляр,
рийазиййат кими айдын олсун; мян истярдим эля сюбутлар тапым ки, онлар
ики дяфя ики дёрд олан кими дюз олсун. Гятиййян мюбахисяли олмасын!
Амма мян о адамы вахтындан аввял тутсам, – лап эля йягин билсям ки,
джани одур, – ондан сонра ону ифша этмяк имканындан озюмю мяхрум
этмиш оларам. Нийя? Она гёря ки, мян она, неджя дейярляр, мюяййян
бир вязиййят вермиш оларам, неджя дейярляр, психоложи джяхятдян ону
мюяййянляшдирярям, ону сакит элярям, о да оз гынына гиряр; няхайят,
баша дюшяр ки, о дустагдыр. Дейирляр ки, одур, Севастополда, Алмадан
сонра агыллы адамлар йаман горхурлармыш ки, дюшмян эля индиджя
хюджум эдиб дярхал Севастополу тутаджаг, амма гёряндя ки, дюшмян
Севастополу мюхасиряйя алмагы даха устюн тутмушдур вя бу ишя
башлайыр – хямин бу агыллы адамлар йаман севинмишляр вя сакит олмуш-
лар: демяли, хеч олмаса мясяля ики ай узанаджагдыр, ким билир дюшмян
мюхасиря иля шяхяри ня вахт тутаджагдыр... Йеня гюлюрсюнюз? Йеня дя
инанмырсыныз? Албяття, сиз дя хаглысыныз! Хаглысыныз, хаглысыныз! Бунлар
хамысы хюсуси халлардыр, бу барядя сизинля разыйам, сёйлядийим хадися
догрудан да, хюсуси бир хадисядир! Азизим, Родион Романович, беля
халларда билирсиниз няйи мюшахидя этмяк лазымдыр? Умуми халлар, эля
халлар ки, бютюн хюгуг формалары вя гайдалары онлара асасланыр вя онлары
нязярдя тутур, китаблара да йазылмышдыр – беля умуми халлар гятиййян
олмур; она гёря олмур ки, хяр бир иш, хяр бир мясяля, джинайят баш верян
кими дярхал мюджярряд бир хала чеврилир; озю дя бязян эля олур ки, бу
хадися аввялки хадисяйя гятиййян охшамыр. Бу джяхятдян бязян чох
гюлмяли халлар да олур. Беля ола биляр ки, мян бир джянабы лап башлы-
башына бурахырам, ону тутмурам, нарахат да элямирям, анджаг эля
эляйирям ки, о хяр саатда, хяр дягигядя билсин ки, йа да хеч олмаса
дуйсун ки, мян онун джикиня-бикиня бялядям, геджя-гюндюз ону тягиб
эдирям, бу адам ки, хямишя горху вя шюбхя алтында олду, хямишя бу
горхуну вя шюбхяни дярк эляди, валлах, ахырда буна таб гятиря бил-
мяйяджяк, ахырда озю гяляджяк, бялкя дя эля бир иш тутаджаг ки, ики дяфя
икийя охшайаджаг, неджя дейирляр, рийази бир шякил алмыш оладжаг – бу чох
хошдур. Бу хал кобуд, авам мужиклярин дя башына гяля биляр, о ки, галды
бизим кими охумуш, хям дя агыллы бир мюасир адам ола, эйни заманда,
мюяййян бир джяхятя догру инкишаф этмиш ола!
Алмадан сонра – Севастополун он бир айлыг мюхасирясинин лап башлангыджында,
сентйабр. -джю илдя, дюшмян гуруйа гошун чыхардыгдан сонра Алма чайы атрафында
гедян вурушма нязярдя тутулур.
Азизим, буна гёря дя адамын хансы джяхятя догру инкишаф этдийини билмяк чох мюхюм
мясялядир. Бяс асябляр, асябляр?! Сиз буну лап йаддан чыхармысыныз!
Инди бютюн бу адамлар хястя, арыг, асяби адамлардыр!.. Озляри дя йаман
хирслидирляр! Сизя дейим ки, бу оз-ёзлюйюндя бир нёв мядяндир! Беля
бир адамын шяхярдя авара-авара гязмясиндян мян ахы нийя нарахат
олум?! Гой о хялялик гязсин, гой, гой гязсин! Мян онсуз да билирям
ки, о мяним тялямя дюшмюш овдур, мяним алимдян хеч йеря гача бил-
мяйяджяк! Бир дя ахы хара гачаджаг, хе-хе! Хариджями? Хариджя полйак
гачар, о гачмаз! Хям дя ахы мян ону гюдюрям, лазымы тядбир дя
гёрмюшям! Олкянин ичяриляриня гачаджаг? Ахы орада мужикляр йашайыр,
гишдян палтар гейян халис рус мужикляри!.. Фикри инкишаф этмиш мюасир бир
адам бизим мужиклярля йашамагданса, – бизим мужикляр кими хариджи-
лярля хябсханада йашамагы даха устюн тутар, хе-хе! Лакин бунлар
хамысы бош вя захири бир шейдир. Гачаджагмы, – бу да ахямиййятсиз бир
шейдир; асас мясяля бу дейил: о анджаг она гёря гачмайаджаг ки,
гачмага йер йохдур, о психоложи джяхятдян гача билмяйяджяк, хе-хе! Бир
ифадяйя бахырсынызмы? О, тябиятин гануна гёря мяним алимдян гача
билмяйяджяк, – лап гачмага йер дя олса! Сиз шамын башына доланан
пярваняни гёрмюсюнюзмю! Бах, о адам да мяним йанымдан узаглаша
билмяйяджяк, пярваня шамын башына доланан кими, о да мяним атра-
фымда хярляняджяк; сярбястлик онун кёнлюню ачмайаджаг, о фикирляшмяйя
башлайаджаг, долашаджаг, оз-озюню долашдыраджаг, тора саладжаг, оз-озюню
йаманджа тяшвишя саладжаг! Бу, хяля харасыдыр: о озю мяня ики дяфя ики
кими рийази бир шей хазырлайаджаг – йалныз мян ону тутмаг мясялясиня
даха чох ара вермялийям... О эля хямишя мяним атрафымда пярваня
кими хярляняджяк, гетдикджя дя онун вурдугу даиря кичиляджяк вя няхайят
тора дюшяджяк! Учуб дюз мяним агзыма гиряджяк, мян дя ону уда-
джагам, бу да чох хошдур, хе-хе-хе! Инанмырсыныз?
Расколников данышмырды; онун рянги агармышды; о оз йериндя
сакитджя отуруб, йеня дя чох диггятля Порфиринин узюня бахырды.
О, бядяни бузлайа-бузлайа дюшюнюрдю: “Йахшы ибрят дярсидир! Бу
хеч дюнянки кими сичан-пишик ойуну да дейил... О, оз гюджюню мяня
гёстярмир вя бунун учюн дя бу шейляри мяня данышмыр, билир ки, бунун
файдасы олмаз; о агыллы адамдыр. Беля шей элямяз... Онун башга
мягсяди вар; лакин ня? Дост, сян бош йеря мяни горхудурсан вя хийля
ишлядирсян! Сянин алиндя хеч бир дялил йохдур, мян дя дюнянки адам
дейилям! Сян анджаг мяни чашдырмаг истяйирсян, мяни вахтындан аввял
асябиляшдирмяк истяйирсян, истяйирсян мяни бу вязиййятдя тяляйя
саласан, анджаг йанылырсан, буну эдя билмяйяджяксян, мягсядиня
чатмайаджагсан! Лакин нийя о ахы мясяляни беля ачыб данышыр?.. Йохса
мяним хястя асяблярими нязярдя тутур?! Йох, дост, йанылырсан,
мягсядиня чатмайаджагсан, – лап эля бир шей хазырланмыш да олсан...
Йахшы да, инди бахыб гёрярик сян ня хазырламысан...”
О, дяхшятли вя мяджхул бир фялакятя хазырлашараг, вар гюджюню
топлайыб озюню мёхкямляндирди. Хярдян о истяйирди ки, джумуб Пор-
фирини эля йериндяджя богсун. О хяля бура гиряндя оз гязябиндян гор-
хурду. О, додагларынын гурудугуну, уряйинин бярк-бярк дёйюндюйюню,
агзынын кёпюкляндийини хисс эдирди. Бунунла беля о йеня дя сусмагы,
мюяййян вахта гядяр бирджя кялмя дя данышмамагы гят этди. О оз
вязиййятиндя бунун ан йахшы хярякят тярзи олдугуну баша дюшюрдю,
чюнки бунунла о няинки агзындан сёз гачырмаз, аксиня, дюшмяни
асябиляшдиряр, бялкя лап дюшмян озю агзындан бир сёз гачырар. Хяр
халда Расколников буна умид эдирди.
Порфиринин гет-гедя даха артыг кефи ачылырды; о йеня дя отагда дёвря
вурмага башлайараг, дуйдугу няшядян пыггылдайа-пыггылдайа сёзюня
давам этди:
– Йох, мян гёрюрям ки, сиз инанмырсыныз, эля гюман эдирсиниз ки,
мян сизинля ушагджасына зарафатлашырам. Албяття, сиз бир шейдя
хаглысыныз; Аллах озю мяним бядяними эля йарадыб ки, бу анджаг
башгаларында гюлмяли фикирляр ойадыр, хоггабаза охшайырам. Лакин йеня
дя тякрар эдирям: атам. Родион Романович, сиз хяля джавансыныз, неджя
дейярляр, илк джаванлыг дёврюндясиниз, буна гёря дя бютюн джаванлар
кими, хяр шейдян чох инсан зякасыны йюксяк тутурсунуз. Аглын ойнаг
хазырджаваблыгы, дюшюнджянин мюджярряд дялилляри сизи алдадыр. Мяним
хярби хадисялярдян бир аз башым чыхыр, она гёря дейя билярям ки, бу,
мясялян, эйнян аввялки Австрийа гофкригоратына бянзяйир: онлар оз
кабинетиндя мясяляни чох дяриндян тяхлил эдяряк вя мюяййян нятиджя
чыхарараг, кагыз узяриндя Наполеонун гошунуну дармадагын эдирляр,
озюню дя асир тутурлар, амма бир дя гёрюрсян ки, генерал Мак бютюн
ордусу иля тяслим олур, хе-хе-хе! Гёрюрям, гёрюрям, атам, Родион
Романович, мян мюлки бир адам олдугум халда эля хей мюхарибя
тарихиндян мисаллар гятирдийимя гюлюрсюнюз. Гоф-кригстрат – сарайда олан хярби шура.
Ня эдим ахы, бу мяним зяиф джяхятимдир, хярби ишдян хошум гялир, бютюн хярби релйасийалары
охумагы о гядяр хошлайырам ки... бунунла оз карйерама лазымы
ахямиййят вермямишям. Мян гяряк хярби ишдя ишляйяйдим, догру
дейирям! Бялкя дя Наполеон олмаздым, амма майор олардым, хе-хе-
хе! Азизим, инди мян сизя хюсуси халлар хаггында олан хягигяти лап
мюфяссял сурятдя ачыб сёйляйим: джянаб, хяйат вя инсан тябияти чох мю-
хюм шейлярдир, бахырсан ки, гяляджяйи гёрян ан агыллы адамлар да бу
барядя йаманджа йанылырлар! Родион Романович, годжанын сёзюня бахын,
джидди дейирям (Порфири Петровичин анджаг отуз йашы оларды, лакин буну
сёйляркян о эля бил ки, догрудан да годжалды, хятта сяси дя дяйишди, бютюн
бядяни йыгышды, лап бюкюлдю), бир дя ки, мян ачыг данышан адамам...
мян ачыг данышан адамам, йа йох? Неджя билирсиниз? Дейясян лап ачыг
данышан адамам: беля шейляри сизя лап хавайыджа данышырам, сиздян хеч
бир мюкафат-филан истямирям, хе-хе! Бяли, сёзюмя давам эдирям:
хазырджаваблыг, мянджя, чох гёзял шейдир; бу, неджя дейярляр, тябиятин
зиняти, хяйатын тясяллисидир; хямян бу хазырджаваблыгла джюрбяджюр ойунлар
чыхармаг олар, беля ки, йазыг бир мюстянтиг бязян бундан хеч баш ача
билмяз: эля бир мюстянтиг ки, озю оз фантазийасына уймушдур; хямишя
дя беля олур, чюнки ахы о да инсандыр! Йазыг мюстянтигин тябияти ону
хилас эдир – мясяля бурасындадыр! Лакин оз хазырджаваблыгына уйан вя
“бютюн манеялярдян ашыб кечян” (сиз дюнян буну чох хазырджаваблыгла
вя хийлягярликля илтифат буйуруб сёйлядиниз) джаванлар бу барядя хеч
дюшюнмяз дя. Тутаг ки, эля о джаван, йяни о адам, о хюсуси инджогнито
йалан деди, озю дя чох гёзял, чох хийлягярджясиня йалан деди, аслиндя
бу заман о гяряк зяфяр чалсын, оз хазырджаваблыгынын сямярясиндян
зёвг алсын, амма бир дя гёрюрсян тяляйя дюшдю! Ан мараглы, ан биабрчы
йердя байылды. Тутаг ки, эля бу, хястяликдир, отагларын хавасы бязян пис
олур, амма бурда няся вар! Бу байылмасы иля о хяр халда шюбхя ойадыр!
О чох усталыгла йалан демишдир, амма тябиятини нязяря алмамышдыр.
Мясялянин биджлийи дя, бах, бурададыр! Башга бир вахтда о оз хазыр-
джаваблыгы иля айляняряк, ондан шюбхялянян адамы аля салмага башлайыр,
эля бил ки, гясдян рянги агарыр, ойунда олан кими, хям дя чох тябии
сурятдя рянги агарыр, бу сон дяряджя хягигятя охшайыр, лакин йеня дя
озюня гаршы шюбхя ойадыр! Илк аввял о гаршысындакыны алдадырса да, бу
алданан адам агяр зирякся, геджяни йахшыджа фикирляшир. Бах, хяр аддымда
беля! Иш о йеря гялиб чатыр ки, озю габага йюйюрюр, озюню ора-бура
сохур, ондан бир шей сорушмурлар, сусурлар, амма о ара вермядян
данышмага башлайыр, озю дя бары лазымлы бир шей даныша, башлайыр
джюрбяджюр рямзляр ортайа атмага, хе-хе! Озю гялиб сорушур ки, нийя
мяни бу вахта гядяр тутмайыблар, хе-хе-хе! Бу ан хазырджаваб бир
адамын, бир психологун, бир адябиййатчынын башына гяля биляр. Инсан
тябияти айнадыр, озю дя чох шяффаф бир айнадыр! Бу айнайа бах, ляззят ал,
мясяля белядир! Родион Романович, сиз нийя эля агардыныз, бялкя отаг
бюркюдюр, пянджяряни ачыммы?
Расколников уджадан:
– Нарахат олмайын, риджа эдирям, – дейяряк бирдян гяхгяхя иля
гюлдю. – Риджа эдирям, нарахат олмайын!
Порфири онун габагында дайаныб гёзляди, бирдян озю дя Раскол-
никовун ардынджа гяхгяхя иля гюлмяйя башлады. Расколников оз сярсям
гюлюшюню бирдян кясяряк дивандан галхды.
Онун гычлары титряйирди, о гюджля айаг устя дурурду, лакин уджадан вя
айдын бир сясля:
– Порфири Петрович – деди, – мян няхайят айдын гёрюрям ки, сиз гары-
нын вя онун баджысы Лизаветанын олдюрюлмясиндя мяндян шюбхяля-
нирсиниз. Оз тяряфимдян мян сизя дейирям ки, бу чохдан мяним зях-
лями тёкмюшдюр. Агяр сиз беля хесаб эдирсинизся ки, мяни гануни олараг
тягиб этмяйя хаггыныз вар – онда тягиб эдин, тутмага хаггыныз варса,
тутун! Амма мян йол вермярям ки, гёзюмюн ичиня баха-баха мяня
гюлясиниз, мяня азаб верясиниз...
Бирдян онун додаглары титряди, гёзляри гязябля алышыб йанды, мюла-
йим сяси сяртляшди.
Вар гюджю иля йумругуну стола вурараг чыгырды:
– Йол вермярям! Эшидирсинизми, Порфири Петрович! Йол вермярям!
Порфири Петрович, гёрюнюр, тамамиля горхмуш халда:
– Аман Аллах, йеня ня олду! – дейя сяслянди – Атам, Родион Ро-
манович! Азизим! Атам! Сизя ахы ня олду?
Расколников йеня дя чыгырды:
– Йол вермярям!
Порфири Петрович узюню Расколниковун лап узюня йахынлашдырараг
дяхшят ичиндя пычылдады:
– Атам, астадан данышын! Ахы эшидиб гялярляр! Онда биз онлара ня
дейярик, бир фикирляшин!
Расколников да бирдян пычылты иля вя гейри-шюури олараг байагкы
сёзюню тякрар этди:
– Йол вермярям, йол вермярям!
Порфири тез дёнюб пянджяряни ачмага гетди.
– Ичярийя тязя хава гялсин! Азизим, су ичсяниз йахшы оларды, бу ахы
байагылыгдар!
О гапыйа йюйюрюб су гятирмяк истяди, лакин буджагда су долу графини
гётюрюб орайа джумду, графини гётюрюб Расколниковун йанына йюйюрдю.
Пычылдайараг деди:
– Атам, су ичин, бялкя кёмяйи олду...
Порфири Петровичин горхмасы вя Расколниковун дярдиня галмасы о
гядяр тябии иди ки, Расколников сусуб гярибя бир марагла она бахды.
Анджаг суйу алыб ичмяди.
– Родион Романович! Азизим! Бу йолла сиз озюнюзю дяли эдярсиниз,
сизи инандырырам, э-х! А-х! Бир ичин! Азджа да олса ичин!
Порфири Петрович ахыр ки, стяканы онун алиня верди. Расколников
дюшюнмядян стяканы агзына апарды, лакин бирдян мясялянин ня йердя
олдугуну тясяввюр эдяряк, стяканы нифрятля столун устюня гойду.
Порфири Петрович достджасына бир гайгыкешликля вя хяля дя чашгын
халда тез-тез деди:
– Бяли, бу йеня дя байгынлыгдыр! Азизим, бу гайда иля аввялки хяс-
тялийиниз гайыда биляр. Илахи, адам да озюню горумазмыш?! Дмитри
Прокофич дя дюнян мяним йаныма гялмишди, – дюздюр, дюздюр, мяним
хасиййятим аджыдыр, писдир, амма сиз бундан гёр ня нятиджя чыхармысы-
ныз!.. Илахи! Дюнян сиздян сонра гялди, биз нахар эляйирдик, данышды,
данышды, мян лап мат галдым; дедим ки, бир ишя бах да... ах, илахи! Ол-
майа о сизин йаныныздан гялирди? Атам, отурун да, Иса хатириня отурун!
Расколников сярт-сярт:
– Йох, мяним йанымдан гялмирди! – деди. – Анджаг онун сизя гет-
дийини вя ня учюн гетдийини билирдим.
– Билирдиниз?
– Билирдим. Ня олсун ки?!
– Атам, Родион Романович, мян сизин хяля башга гяхряман-
лыгларынызы да билирям, сизин хяр ишиниз мяня мялумдур! О гюнюн ахша-
мы, хава гараланда сизин отаг тутмага гетдийинизи дя билирям, гапынын
зянгини вурдугунузу да, ганы сорушдугунузу да, фяхляляри вя далан-
дарлары чашдырдыгынызы да... хамысыны билирям. Мян ахы онда сизин кечир-
дийиниз ахвал-рухиййяни баша дюшюрям... сиз бу гайда иля озюнюзю дяли
эдярсиниз... валлах! Озюнюзю алдян саларсыныз! Сиз йаманджа гязяблян-
мисиниз, бу няджиб бир гязябдир, бу – тале, сонра да мяхялля полис ишчиляри
сизи тяхгир этмишдир; сиз дя вурнухурдунуз ки, неджя дейярляр, хамыны
тезликля данышмага мяджбур эдясиниз, бунунла да хяр шейи бирдян
гуртарасыныз, она гёря ки, бу ахмагджасына вязиййят, бу шюбхяляр сизи
тянгя гятириб. Элядирми? Сизин ахвал-рухиййянизи баша дюшюрямми?
Анджаг сиз бу гайда иля йалныз озюнюзю дейил, Разумихини дя алдян
саларсыныз; о хяддиндян артыг йахшы адамдыр, буну сиз билирсиниз. Сиз
хястясиниз, о хейирхахдыр, сизин хястялийиниз она кечир... Атам, сиз сакит
оланда мян сизя данышарам... Ди отурун да, атам, Иса хатириня отурун!
Риджа эдирям, динджялин, сизин бютюн сир-сифятиниз дяйишиб; ди отурун да!
Расколников отурду; онун титрямяси кясилди; инди бютюн бядянини
истилик бюрюмюшдю. О, горхмуш вя достджасына онун дярдиня галан
Порфири Петровичя хейрятля, хям дя гяргин халда гулаг асырды; лакин о
Порфиринин бирджя сёзюня дя инанмырды, бунунла беля, онун сёзляриня
инанмага гярибя бир мейил дуйурду. Порфири Петровичин хеч гёзлямядийи
халда мянзил хаггында сёйлядийи сёзляр ону сон дяряджя тяяджджюб-
ляндирди, фикирляшяряк оз-озюня деди: “Демяли, мянзил мясялясини о
билир... буну о ахы харадан билир? Озю дя ачыб мяня дейир!”
Порфири Петрович тез-тез данышараг сёзюня давам этди:
– Бяли, бизим мяхкямя ишиндя аз гала буна охшар, беля психоложи,
беля бир хястя ахвалат олмушду. Бир няфяр оз узяриня гётюрмюшдю ки,
мян адам олдюрмюшям, озю дя неджя гётюрмюшдю! Буна уйдурма,
хяйали асаслар гёстярди, дялилляр гятирди, олан вязиййяти данышды, алями
долашдырды, хамыны чашдырды. Ахы нийя? Хеч демя, бир джинайятя гисмян,
анджаг гисмян сябяб олубмуш, буну хеч дя гясдян этмяйибмиш; амма
эля ки, о оз хярякятиля адам олдюрюлмясиня сябяб олдугуну билир, –
башлайыр фикир чякмяйя, хяйалына джюрбяджюр шейляр гялир, аглыны лап
аздырыр, оз-озюню инандырыр ки, гатил эля озюдюр. Ахырда сенат мясяляни
йохлайыр, о бядбяхт адам бяраят газаныр, мюалиджя учюн хейриййя
мюяссисясиня верилир. Саг олсун сенат! Гёрюрсюнюз неджя ишляр олур да!..
Атам, сиз дя беля эдирсиниз – бунун ахыры ня олар? Сиз асябляринизи эля
бир хала салырсыныз ки, ахшамлар гедиб гапынын зянгини вурурсунуз, ора
тёкюлян ганы сорушурсунуз, бу йолла сиз гара гыздырмайа тутуларсыныз!
Бютюн бу психологийаны мян тяджрюбядя ойрянмишям. Беля бир адам
озюню бязян пянджярядян, йа зянг гюллясиндян атмаг истяйир, бу озю
адамы йолдан чыхаран бир дуйгудур. Гапы зянгини вурмаг да эля... Бу
хястяликдир, Родион Романович, хястяликдир! Сиз хяддиндян артыг оз
хястялийинизя ахямиййят вермямяйя башламысыныз. Гедиб бир тяджрюбяли
хякимля мясляхятляшдийиниз, о йогун нядир ахы!.. Сиздя байгынлыг
хястялийи вар! Бу шейляр анджаг байгынлыг ичиндя олар!
Бир анлыга хяр шей Расколниковун башына хярлянди.
“Догруданмы о инди дя йалан дейир? Йох, бу ола билмяз!” Бу фикри
о озюндян говур, чылгынлыгын вя гязябин адамы ня дяряджяйя гятириб
чыхараджагыны, адамы дяли эдя биляджяйини хисс эдирди.
О бютюн дюшюнджясини топлайараг Порфиринин ойнадыгы ойунун
мянасыны дярк этмяк истяйирди:
– Бу, байгынлыг ичиндя дейилди! Мяним хушум озюмдя иди! Мяним
хушум озюмдя иди! Мяним хушум озюмдя иди! Эшидирсинизми?
– Бяли, эшидирям дя, баша да дюшюрям! Сиз дюнян дя дейирдиниз ки,
байгынлыг ичиндя дейилдим, хушум озюмдя иди, хушунузун озюнюздя
олдугуну хюсусиля гейд эдирсиниз. Сиз ня демяк истясяниз мян ону
баша дюшюрям! Э-ех! Бир гулаг асын, Родион Романович, атам, эля
бирджя бу вязиййяти гётюряк. Сиз догрудан да, джинайяткар олсайдыныз, йа
да бу мянхус ишдя сизин алиниз олсайды – хеч гялиб озюнюз тякидля
дейярдинизми ки, бунлары мян эдяндя байгынлыг ичиндя дейилдим,
аксиня, хушум тамамиля озюмдя иди? Озю дя буну хюсусиля, хюсуси бир
инадла гейд эдярдинизми? Йахшы, бир илтифат буйурун, бу ола билярдими,
ола билярдими? Мянджя, тамамиля бунун аксини дейярдиниз. Сиз оз узя-
риниздя бир шей хисс этмиш олсайдыныз, онда гяряк мютляг байгынлыг
ичиндя олдугунузу тякидля гейд эдяйдиниз! Элями? Элями?
Бу суалда хийлягярджясиня бир шей дуйулурду. Расколников она сары
айилян Порфиридян диванын лап сёйкяняджяйиня гядяр гери чякилди, хейрят
вя шюбхя иля дюз онун гёзляри ичиня бахды.
– Йа да эля джянаб Разумихини гётюряк: йяни о мясяляни гётюряк ки,
дюнян о оз тяряфиндянми мянимля данышмага гялмишди, йа сиз ону
товлайыб мяним йаныма гёндярмишдиниз? О гяряк дейяйди ки, оз
тяряфимдян гялмишям, сизин сёзюнюзля гялдийини гихлядяйди! Амма сиз
буну гизлятмирсиниз! Сиз тякидля дейирсиниз ки, о мяним сёзюмля
гетмишди!
Расколников буну хеч вахт тякидля демямишди. Онун кюряйи гизил-
дяди, додаглары хястя бир тябяссюмля айилди, зяиф бир сясля астадан деди:
– Сиз йалан дейирсиниз! Сиз йеня дя мяня гёстярмяк истяйирсиниз ки,
гуйа мяним бютюн ойунумдан хябярдарсыныз, мяним бютюн джавабла-
рымы габагджадан билирсиниз. – Артыг о сёйлядийи сёзляри лазымынджа олчюб-
бичмядийини хисс этмяйя башлайырды. – Мяни горхутмаг истяйирсиниз...
йа да мяни аля салырсыныз...
Расколников бу сёзляри сёйляркян йеня дя Порфиринин дюз сифятиня
бахырды; бирдян йеня дя онун гёзляриндя хядсиз бир гязяб оду парылдады.
– Сиз йалан дейирсиниз! – дейя о чыгырды. – Сиз озюнюз чох гёзял
билирсиниз ки, джани учюн ишин ичиндян чыхмагдан отрю ан йахшы йол –
мюмкюн гядяр догру данышмагдыр... о шейи ки, гизлятмяк олар – ону
мюмкюн гядяр гизлятмямякдир! Мян сизя инанмырам!
Порфири астадан:
– Сиз ня дямдямяки адамсыныз! – деди. – Сизинля, атам, хеч йола
гялмяк олмаз: сиздя эля бил мономанийа хястялийи вар. Демяли, мяня
инанмырсыныз? Амма мян сизя дейирям ки, даха инанырсыныз, хялялик
аршынын дёрддя бири гядяр инанмысыныз, мян дя эля эдяджяйям ки, сиз
тамам инанасыныз, бютюн аршын гядяр, чюнки хягигятян сизин хатиринизи
истяйирям, сизя лап урякдян йахшылыг арзу эдирям.
Расколниковун додаглары титряди.
Порфири Петрович Расколниковун голундан (голунун азджа дирсякдян
йухары йериндян) йавашджа, хям дя достджасына тутараг сёзюня давам
этди:
– Бяли, арзу эдирям; сизя гяти олараг дейирям: хястялийинизя гёз
олун. Бир дя ки, одур, аиляниз дя сизин йаныныза гялмишдир, онлары йаддан
чыхармайын. Сиз гяряк онлары рахат эдясиниз, онлара мехрибанлыг
эдясиниз, амма сиз онлары анджаг горхудурсунуз...
– Сизя ня? Сиз буну харадан билирсиниз? Нийя беля марагланырсыныз?
Демяли, сиз мяни гюдюрсюнюз вя буну мяня билдирмяк истяйирсиниз?
– Атам, Родион Романович! Бунлары мян сизин озюнюздян, сизин
озюнюздян эшидиб билмишям! Сиз хяйяджанлы оланда бунлары мяня дя,
башгаларына да озюнюз демисниз, – анджаг буну хисс этмямисиниз.
Дюнян джянаб Разумихин Дмитри Прокофичдян дя чох мараглы шейляр
эшитмишям. Сиз мяним сёзюмю кясдиниз; гёрюн сизя ня дейирям: сиз ня
гядяр хазырджаваб олсаныз да, васвасылыгыныз узюндян хятта хадисяляря
саглам дюшюнджя иля баха да билмирсиниз. Мясялян, йеня хаман
мёвзуну – о зянг мясялясини гётюряк: беля гиймятли бир шейи беля бир
дялили (озю дя неджя дялил!) мян сизя эля-беляджя, бютюн-бютюня ачыб
дедим, озю дя мян, мюстянтиг! Сиз бунда хеч бир шей гёрмюрсюнюзмю?
Мян сиздян бир баладжа шюбхялянсяйдим, белями хярякят эдярдим?
Мясялян, мян эля эдярдим ки, сиз даха мяндян шюбхлянмяздиниз,
озюмю эля гёстярярдим ки, гуйа бу дялил хеч мяня мялум дейил; сизин
диггятинизи башга бир джяхятя йёнялдярдим, лакин бирдян, балтаны адамын
тяпясиня эндирян кими (сизин ифадянизджя) дюз мясялянин устюня
гялярдим, сизи чашдырардым, дейярдим ки, джянаб, сиз ахы нийя ахшам саат
онда, аз гала лап он бирдя о олдюрюлмюш гарынын мянзилиня зяхмят
чякиб гялмисиниз? Нийя гялиб зянги вурмусунуз? Нийя орайа тёкюлян
ганы сорушмусунуз? Нийя даландары вуруб йыхмысыныз, онлары мяхялля
полис дяфтярханасына, полис забитинин йанына апармаг истямисниз? Бах,
мян сиздян зярря гядяр дя шюбхялянмиш олсайдым, гяряк беля хярякят
эдяйдим. Сизи рясми сурятдя соргу-суал эдяйдим, эвинизи ахтарайдым,
хятта сизи тутайдым да... Мян ки, башга джюр ряфтар этмишям, демяли,
сиздян шюбхялянмямишям! Амма сиз хадисяляря саглам дюшюнджя иля
баха билмирсиниз, хеч бир шей дя гёрмюрсюнюз, тякрар эдирям!
– Сиз йалан дейирсиниз! Мян сизин ня мягсяддя олдугунузу
билмирям, – деди, – амма сиз йалан дейирсиниз... Байаг сиз бу мянада
данышмырдыныз, мян сяхв этмирям... Сиз йалан дейирсиниз!
– Мян йалан дейирям? – Гёрюнюр, Порфири Петрович аджыгланмышды,
лакин о йеня дя чох шян вя истехзалы гёрюнюшюню мюхафизя эдирди, хям
дя эля бил ки, джянаб Расколниковун онун барясиндя ня фикирдя олмасы
ону гятиййян нарахат этмирди. – Мян йалан дейирям?.. Байаг мян
озюм сизинля неджя ряфтар этдим (мян ахы мюстянтигям): сиз озюнюзю
мюдафия этмяк учюн мян озюм мясяляни ачыб дедим, сизин алинизя хяр
джюр васитя вердим, бютюн бу психологийаны мян сизя сёйлядим:
“Хястялик, байгынлыг, тяхгир олунмаг, малхулйачылыг, полис ишчиляри
мясялси” вя саиряни, бютюн бу шейляри мян озюм демядимми? Хя? Хе-
хе-хе! Йери гялмишкян буну да дейим: хярчянд мюдафия учюн ишля-
дилян бютюн бу психоложи васитяляр, бу бяханяляр, бу хийляляр сон дяряджя
асассыз шейлярдир, озю дя икибашлыдыр: “Хястяйдим, хушум устюмдя
дейилди, мяни гара басырды, гёзюмя гёрюнюрдю, йадымда дейил...”
Бунлар оз йериндя; бяс нийя ахы, атам, хястя вя хушсуз оланда сизин
гёзюнюзя анджаг беля шейляр гёрюнюрдю, хяйалыныза беля шейляр гялирди,
башга шейляр йох? Башга шейляр дя ола билярдими? Хе-хе-хе!
Расколников гюрурла, хям дя хягарятля она бахды. Сонра йериндян
галхараг вя бу заман Порфирини бир аз итяляйяряк инадла вя бяркдян деди:
– Сёзюн гысасы, мян бир шейи билмяк истяйирям: сиз мяни шюбхядян
тамамиля азад олунмуш хесаб эдирсиниз, йа йох? Дейин, Порфири Петро-
вич, дейин, гяти дейин, тез дейин, бу саат дейин!
Порфири тамамиля шян, хийлягяр, хям дя сакит бир халда:
– Бир ишя бах! – деди. – Гёр харалара ал атыр! Ахы сизи хяля хеч
нарахат этмяйя башламамышлар – онда бу шейляри, бу гядяр чох шейи
билмяк сизя ня лазым?! Сиз лап ушаг кими хярякят эдирсиниз; нийя ахы бу
шейляри беля инадла биздян тяляб эдирсиниз, бунун сябяби нядир? Хе?
Хе-хе-хе!
Расколников гязябля:
– Бир дя дейирям: мян даха буна дёзя билмярям!.. – деди.
– Няйя? Бу намялум вязиййятя? – дейя Порфири онун сёзюню
кясди.
– Мяни аджыламайын! Мян истямирям!.. Сизя дейирям ки, дёзмяк
истямирям! Дёзя билмирям вя истямирям. – О йеня дя йумругуну
стола вурараг чыгырды:
– Эшидирсинизми? Эшидирсинизми?!
Порфири пычылдарайаг:
– Йаваш, йаваш, – деди. – Эшидярляр ахы! Сизя джидди дейирям:
озюнюзю гёзляйин! Мян зарафат элямирям. – Лакин инди Порфиринин
узюндя гадынджасына хошмяджаз вя уркяк ифадя йох иди; аксиня, инди о
сярт халда гашларыны чатараг, санки бютюн сирляри вя икимяналы сёзляри
бирдян фаш эдяряк, догрудан-догруйа амр эдирди.
Лакин бу анджаг бир ан олду. Расколников аввял пяртляшди, сонра
бирдян догрудан да озюндян чыхды; лакин гярибя бурасыдыр ки, о сон дя-
ряджя гязяблянся дя, хястя бир чылгынлыга тутулса да амри йериня йетирди.
Байагкы кими бирдян пычылдайараг деди:
– Мян гоймарам ки, мяня азаб версинляр! – О гёрюрдю ки, амря
табе олмайа билмир: буну о бир анда урякагрысы иля вя нифрятля дярк этди,
бу фикирдян даха артыг гязяблянди. – Мяни тутун, эвими ахтарын, амма
буну рясми сурятдя эдин, мянимля ойнамайын! Мян...
– Рясмиййят барясиндя нарахат олмайын, – дейя Порфири онун
сёхюню кясди. О йеня дя байагкы кими бидж-бидж гюлюмсяйир, хятта эля бил
ки, Расколникова бахыб хязз алырды. – Атам, инди мян сизи бир дост кими
дявят этмишям.
– Мян сизин достлугунузу истямирям, мян беля достлуга тюпюрю-
рям! Эшидирсинизми? Будур, мян фуражкамы гётюрюб гедирям. Агяр фик-
рин тутмагса – инди буна ня дейирсян?
Порфири байагкы кими йеня дя дирсякдян йухары онун голундан
тутуб, гапы габагында сахлады вя хырылдайараг деди:
– Бяс сиз о гярибя шейя бахмаг истямирсиниз?
Порфири гет-гедя озюню даха шян, даха ойнаг гёстярирди, бу ися
Расколникову лап озюндян чыхарырды.
Расколников бирдян дайанды, горху иля Порфирийя бахараг сорушду:
– Хансы гярибя шейя? О нядир ахы?
– О гярибя шей, бах, бу гапынын далында отурмушдур, хе-хе-ше!
(Порфири мянзилиня ачылан баглы гапыны бармагы иля гёстярди.) – Гапыны
килидлямишям ки, гачмасын.
– О нядир ахы? Харададыр? Нядир?..
Расколников йахынлашыб гапыны ачмаг истяди – гапы баглы иди.
– Килидлямишям, бу да ачары!
Догрудан да. Порфири джибиндян бир ачар чыхарыб она гёстярди.
Расколников даха озюню сахлайа билмяйяряк багырды:
– Йалан дейирсян! Йалан дейирсян, тялхяк, мялун! – Буну дейяряк,
гапыйа сары гери чякилян, лакин ондан хеч зярря гядяр горхмайан
Порфиринин устюня джумду.
– Мян хяр шейи, хяр шейи баша дюшюрям! Сян йалан дейирсян, мяни
аджыгландырырсан, истяйирсян ки, мян озюмю аля верим...
– Атам, Родион Романович, бундан артыг даха адам озюню аля
вермяз ки!.. Сиз лап озюнюздян чыхмысыныз. Чыгырмайын, йохса адам
чагырарам.
– Йалан дейирсян, хеч ня олмайаджаг! Адам чагырырсан, чагыр! Сян
билирдин ки, мян хястяйям, мяни хирсляндириб озюмдян чыхармаг
истяйирдин ки, озюмю аля верим – сянин мягсядин бу иди! Хейр, сян дялил
гёстяр! Мян хяр шейи баша дюшдюм! Сянин алиндя дяили йохдур! Сянин
алиндя олан анджаг бош, мянасыз мюлахизялярдир, Заметовун мюлахи-
зяляридир!.. Сян мяним хасиййятими билирдин, истяйирдин мяни аджыглан-
дырыб, чылгынлыг дяряджясиня гятирясян, сонра да бирдян кешишлярля, депу-
татларла мяни чашдырасан. Сян онлары гёзляйирсян? Онлар харададыр?
Чагыр гялсин!
Порфири гапынын далындан гялян сяся гулаг асараг мызылдады:
– Атам, депутат нядир, зад нядир! Адамын аглына гёря няляр
гялярмиш! Беля гется хеч сиз дейян кими иши рясми сурятдя апармаг
олмаз ки, азизим, сиз мясяляни билмирсиниз... рясмиййят гачмыр ки,
озюнюз гёряджяксиниз!..
Догрудан да бу заман о бири отагда, лап гапынын далында сяс эши-
дилди.
Расколников уджадан:
– Хя, гялирляр! – деди. – Сян онларын ардынджа адам гёндярмишдин!
Сян буну нязярдя тутмушдун... Йахшы да, хамысыны чагыр гялсин: депу-
татлары да, шахидляри дя, кими истяйирсян... чагыр гялсин! Мян хазырам!
Лакин бу вахт чох гярибя бир хадися баш верди: ади вязиййятдя буну
хеч гёзлямяк олмазды; ишин бу шякилдя гуртараджагы, албяття, ня Раскол-
никовун ня дя Порфири Петровичин хеч аглына да гялмязди.
АЛТЫ.
Сонралар Расколников бу дягигяни хатырларкян бу шейляр онун тя-
сяввюрюндя беля бир шякилдя джанланырды.
Гапы далында эшидилян сяс бирдян артды вя гапы бир баладжа ачылды.
Порфири Петрович наразы халда чыгырды:
– Ня олуб? Мян ахы сизя демишдим...
Бир анлыга джаваб эшидилмяди, лакин билинирди ки, гапынын далында бир
нечя адам вар, озляри дя эля бил ки, кими ися гери итяляйирляр.
Порфири Петрович тялаш ичиндя йеня дя сорушду:
– Ня олуб ахы?
Киминся сяси эшидилди:
– Дустагы гятирмишик, Николайы!
Порфири Петрович гапыйа сары джумараг чыгырды:
– Лазым дейил! Апарын! Гёзляйин!.. О нийя озюню бура сохур? Бу
ня низамсызлыгдыр!
Йеня дя хаман сяс эшидилди:
– Ахы о... – Сяс бу йердя гырылды.
Гапы далында ики санийя гядяр амялли мюбаризя гетди; сонра ким ися
бир башгасыны бярк итяляди, бунун да ардынджа рянги агаппаг агармыш бир
адам дюз Порфири Петровичин кабинетиня гирди.
Илк бахышда бу адам чох гярибя гёрюнюрдю. О дюз габагына бахыр,
эля бил ки, хеч кяси гёрмюрдю. Онун гёзляри гятиййятля парылдайыды, эйни
заманда, узю мейит кими агармышды, санки ону эдам этмяйя
гятирмишдиляр. Ганы гачмыш додаглары йавашджа титряйирди.
О хяля лап джаванды, озю дя ряиййят кими гейинмишди; арыг, бойу
орта, узюнюн джизгиляри назик иди; тюкляри дёврялямя вурулмушду. Бу
джаван огланын гяфилдян итялядийи адам хамыдан аввял отага джумуб
онун чийниндян йапышды: о мюхафизя няфяри иди, джаван оглан да Нико-
лайды. Николай дартынараг йеня дя онун алиндян чыхды.
Гапынын агзына бир нечя адам йыгышды. Онлардан бязиси озюню ичяри
сохмаг истяйирди. Бютюн бунлар бир анда олду.
Порфири Петрович сон дяряджя аджыгланмыш вя санки чашыб галмышды, о
мызылдайараг деди:
– Итил бурадан, хяля тездир! Чагыранда гялярсян!.. Буну нийя
вахтындан аввял гятирмисян?
Николай бирдян дизляри устя чёкдю.
Порфири хейрятля чыгырды:
– Ня вар?
Николай санки бир аз няфяси тянгимиш халда, лакин уджадан деди:
– Тахсыркарам! Мяним ишимдир! Мян олдюрмюшям! – Он санийялик
сюкут сёкдю, санки хамы бирдян вейясиря хястялийиня тутулмушду; хятта
мюхафизя няфяри дя гери чякилди, даха Николайа йахынлашмады, озюню
гейри-шюури олараг, гапыйа сары вериб сакитджя дайанды.
Порфири Петрович бир анда озюня гяляряк хяйяджанла деди:
– Неджя?
Николай азджа сусдугдан сонра:
– Мян... олдюрмюшям... – дейя тякрар этди.
– Неджя... сян... неджя?.. Сян кими олдюрмюсян?
Порфири Петрович, гёрюнюр, озюню итирмишди. Николай йеня дя азджа
сусду.
– Алена Ивановнаны, бир дя ки, онун баджысы Лизавета Ивановнаны
мян... олдюрмюшям... балтайла. Аглымы итирмишдим... – дейяряк о алавя
этди вя йеня дя сусду.
О хяля дя дизи устя дурмушду.
Порфири Петрович дюшюнюрмюш кими бир неся санийя дайанды, сонра
бирдян йеня дя хярякятя гяляряк, аллярини ичяри гирмиш адамларын
устюня йелляди. Онлар дярхал чякилиб гетдиляр, гапы ортюлдю. Сонра о
буджагда дуран Расколникова бахды: Расколников хейрятля Николайа
бахырды. Порфири Петрович Расколникова сары гетди, лакин бирдян дайаныб
она бахды, о саат гёзюню Николайа сары чевирди, сонра йеня дя Раскол-
никова, йеня дя Николайа бахды, бирдян озюндян чыхараг Николайын
устюня дюшдю, аджыглы-аджыглы чыгырды:
– Сян нийя аглыны итирмяйини мяним гёзюмя сохурсан: Мян хяля
сяндян сорушмамышам ки, аглыны итирмишдин йа йох... Де гёрюм, – сян
олдюрмюсян?
Николай деди:
– Мян олдюрмюшям... бойнума алырам.
– Э-ех! Ня иля олдюрдюн?
– Балта иля. Озюмля гётюрмюшдюм.
– Эх тялясир! Тяк идин?
Николай суалы баша дюшмяди.
– Тяк олдюрдюм. Митка гюнахкар дейил, бу ишдя онун али йохдур.
– Сян тялясиб Митканы орталыга чякмя! Э-ех!.. Бяс онда ахы сян
пиллякяндян неджя дюшюб гачдын? Ахы даландар сизин икинизя дя раст
гялмишди...
Николай габагджадан хазырланмыш кими тяляся-тяляся деди:
– Онда мян... шюбхялянмясинляр дейя... Митка иля бирликдя га-
чырдым.
Порфири гязябля:
– Элядир ки, вар, – деди. Сонра оз-озюня данышырмыш кими
мызылданды: – Бу онун оз сёзю дейил! – Бирдян йеня дя Расколникова
бахды.
Гёрюнюр, о Николайла о гядяр марагланмышды ки, бир анлыга хятта
Расколникову унутмушду. Инди ися озюня гяляряк хятта чашыб галды...
– Родион Романович, атам! Багышлайын! – дейяряк онун устюня
йюйюрдю, – беля олмаз; буйурун... сизин бурада ишиниз йохдур... мян
озюм дя... гёрюрсюнюз дя неджя гярибя шейляр олур!.. Буйурун!
О Расколниковун голундан тутуб гапыны гёстярди.
Расколников:
– Сиз, дейясян, ахы беля бир шей оладжагыны гёзлямирдиниз? – деди.
Албяття, о хяля хей бир шейи айдын баша дюшмюрдю, лакин бу хадися ону
хейли урякляндирмишди.
– Сиз озюнюз дя, атам, беля бир шей оладжагыны гёзлямирдиниз! Алиниз
гёр неджя титряйир! Хе-хе!
– Порфири Петрович, сиз дя титряйирсиниз...
– Бяли, мян дя титряйирям; беля бир шей оладжагыны гёзлямирдим!..
Онлар гялиб гапынын габагында дурмушдулар. Порфири Расколниковун
чыхыб гетмясини сябирсизликля гёзляйирди.
Бирдян Расколников истехза иля деди:
– Бяс о гярибя шейи гёстярмяйяджяксиниз?
– Дейирляр ки, кор кора кор демяся корун багры чатлар.
– Гюлюрсюнюз, анджаг хяля дя дишиниз дишинизя дяйир. Хе-хе! Сиз
мязяли адамсыныз! Йахшы да, худахафиз!
– Амма мянджя, алвида!
Порфирин узюндя аджы бир тябяссюм гёрюндю, мызылдайараг деди:
– Аллах дейян олсун, Аллах дейян олсун!
Расколников дяфтярхана отагынын габагындан кечяндя бир нечя
адамын она диггятля бахдыгыны хисс этди. Дяхлиздя ися хаман эвдя
ахшам чагы мяхялля полис дяфтярханасына апармаг истядийи даландарлары
гёрдю. Онлар айаг устя дуруб няся гёзляйирдиляр. Расколников
пиллякяня чыхан кими йеня дя Порфири Петровичин сясини эшитди. Дёнюб
баханда гёрдю ки, о тёйшюйя-тёйшюйя гялир.
– Родион Романович, бирджя кялмя сёзюм вар, башга шейлярля ишим
йохдур, Аллах дейян олсун, анджаг хяр халда, сиздян рясми сурятдя бязи
шейляри сорушмаг лазым гяляджякдир... биз йеня дя гёрюшярик, элями?
Порфири гюлюмсяйя-гюлюмсяйя онун габагында дайанды. Сонра
йеня алавя этди:
– Бяс беля!
Беля гюман этмяк оларды ки, о йеня няся демя истяйир, анджаг дейя
билмир.
Расколников артыг тамамиля уряклянмишди, о чох истяйирди ки, Пор-
фиринин гаршысында ловгалансын:
– Сиз дя, Порфири Петрович, байагкылар учюн мяни багышлайын... хирс-
лянмишдим.
Порфиринин эля бил ки, кефи ачылды:
– Эйбир йох, эйби йох! Мян озюм дя эля... аджыдилям, бойнума
алырам, бойнума алырам! Демяли, биз гёрюшяджяйик. Аллах гисмят эляся
биз мютляг, мютляг гёрюшярик!
– Хям дя бир-биримизи тамам дярк эдярик, – дейиб Расколников
алавя этди.
– Бяли, бир-биримизи тамам дярк эдярик. – Сонра да гёзлярини
гыйараг чох джидди бир нязярдя Расколникова бахды. – Инди бурадан ад
байрамына гедирсиниз?
– Хейр, дяфня гедирям.
– Хя, хя, дяфня гедирсиниз! Озюнюздян мугайат олун, озюнюздян
мугайат олун!..
Расколников пиллякяндян дюшмяйя башламышды ки, бирдян йеня дя
Порфирийя сары дёнюб деди:
– Мян хеч билмирям оз тяряфимдян сизя ня арзу эдим! Сизя даха
мювяффягиййятля ишлямяйи арзу эдярдим, анджаг, билирсинизми, вязифяниз
чох гюлмяли вязифядир!
Порфири Петрович дя дёнюб гетмяк истяйирди, лакин бу сёзю эшидяндя
о саат гулагларыны шякляди:
– Гюлмяли нийя?
– Албяття гюлмялидир. Бу йазыг Николканы сиз йягин ки, психоложи
гайда иля, оз усулунузла о гядяр инджитмисиниз, о гядяр она азаб вер-
мисниз ки, ахырда гюнахыны бойнуна алыб. Йягин ки, геджя-гюндюз она
сюбут этмисиниз ки, сян гатилсян, сян гатилсян! Амма инди, эля ки, бой-
нуна алмышдыр, сиз йеня дя она олмазын азаб вермяйя башлайаджагсыныз,
дейяджяксиниз ки: “Йалан дейирсян, гатил сян дейилсян! Сян гатил ола
билмязсян! Сян башгасынын сёзюню дейирсян!” Йахшы да, беля оландан
сонра сизин вязифяниз неджя дя гюлмяли олмасын?
– Хе-хе-хе! Гёрюрсюнюзмю, индиджя Николайа дедим ки, “сян баш-
гасынын сёзюню дейирсян!”. Сиз буну нязярдян гачырмамысыныз!
– Буну нязярдян гачырмаг олар?
– Хе-хе! Сиз йаман хазырджавабсыныз! Хяр шейи гёрюрсюнюз! Асил ити
зяка беля олар! Ишин гюлмяли джяхяти дя гёзюнюздян йайынмыр... Хе-хе!..
Дейирляр ки, йазычылардан гяряк ки, Гоголда бу хюсусиййят сон дяряджя
йюксяк олмушдур?!
– Бяли, Гоголда.
– Бяли, Гоголда. Худахафиз, йеня дя гёрюшярик.
– Худахафиз, йеня дя гёрюшярик...
Расколников дюз эвиня гетди; о эля чашмышды, фикирляри эля
долашмышды ки, ичяри гирян кими озюню диванын устюня атыб он беш
дягигяйя гядяр отурду. О анджаг динджялмяк, фикирлярини аз да олса бир
йеря топламаг истяйирди. Николай хаггында хеч дюшюнмяк фикриндя дя
дейилди, о анджаг буна хейрят эдирди; о хисс эдирди ки, Николайын этира-
фында изахедилмяз, гярибя бир шей вардыр, инди буну о гятиййян анлайа
билмяз. Николайын этирафы ися бир хягигят иди. Бу хягигятин неджя бир
нятиджя веряджяйи дярхал она айдын олду: йаланын устю ачылмайа билмяз,
эля ки, устю ачылды – йеня дя онун йахасындан йапышаджаглар. Хеч олмаса
о вахта гядяр сярбяст олар; о мютляг озю учюн бир тядбир гёрмялидир,
чюнки тяхлюкя мютляг баш веряджякдир.
Лакин ня дяряджядя? Вязиййят айдынлашмага башлады. Байаг Порфири
иля олан сёхбятини, умуми мясялялярля алагядар олараг, отяри хатырлады,
дяхшятдян бир даха сарсылды. Албяття, о хяля Порфиринин бютюн фикрини,
бютюн байагкы хярякятинин мянасыны тамамиля билмирди. Лакин бу
ойунун устю бир аз ачылмышды, анджаг Порфиринин ойнадыгы ойунда “бу
хярякятин” Расколников учюн ня гядяр горхулу олдугуну ондан йахшы
хеч кяс баша дюшя билмязди. Бу хал бир аз да давам этсяйди, о
тамамиля озюню аля веря билярди. Порфири Расколниковун хястямяджаз
бир адам олдугуну билдийиндян вя илк бахышда онун дамарыны дюзгюн
тутдугундан хейли гятиййятля, лакин лап йягинликля хярякят эдирди. Сёз
йох ки, Расколников инди дя озюню хейли биабыр этмишди, анджаг ортада
хяля бир дялил йох иди; хяр шей хяля нисби иди. Бу шейляри инди о дюз-
гюнмю баша дюшюрдю? Йанылмырды ки? Порфири бу гюн мясяляни хансы бир
нятиджяйя сары йёнялдирди? Бу гюн о догруданмы, бир шей хазырламышды?
Онун хазырладыгы ня иди? Догруданмы о, бир шей гёзляйирди, йа гёз-
лямирди? Николайла олан бю хадися баш вермясяйди, мясяля бу гюн
неджя гуртараджагды?
Порфири бу гюн аз гала бютюн ойунуну гёстярди, албяття, риск эляди,
анджаг гёстярди (Расколникова беля гялирди), лакин онун гёстярмяйя
даха бир шейи олсайды, ону да гёстярярди. О, “гярибя шей” ня иди? О
йохса истехза иди? Бунун бир мянасы вардымы? Бунда дялиля бянзяр,
Расколникову догрудан да, тягсирляндиряджяк бир шей ола билярдими?
Дюнянки адам? О харда итиб-батмышды? О бу гюн харада иди? Агяр
Порфиринин алиндя догрудан да, бир дялил варса, бу албяття, дюнянки
адамла алагядарды...
Расколников диванын устюндя отуруб, башыны ашагы салмышды, хяр ики
дирсяйини дизляри устя гойараг алляриля узюню ортмюшдю. Бютюн бядяни
хяля дя асяби халда титряйирди. Няхайят, о йериндян галхыб фуражкасыны
гётюрдю, фикирляшиб, гапыйа сары йёнялди.
О ня ися хисс эдирди ки, хяр халда бу гюн бялкя дя лап йягин, озюню
тяхлюкясиз вязиййятдя хесаб эдя биляр. Бирдян о гялбиндя бир севиндж
дуйду. Тез Катерина Ивановнанын йанына гетмяк истяди. Дяфня, албяття
геджикмишди, лакин эхсана чата билярди. Инди бу саат орада Сонйаны гёря-
джякди.
Дайаныб фикирляшди, додагларында гюджля амяля гялян хястя бир
тябяссюм гёрюндю.
Оз-озюня деди:
– Бу гюн! Бу гюн! Бяли, бу гюн! Беля олмалыдыр...
Гапыны ачмаг истяйирди ки, гапы озю бирдян ачылмага башлады.
Расколников титряди вя джялд гери чякилди. Гапы йаваш-йаваш вя сакитджя
ачылды, бирдян гапы агзында, дюнян санки йердян чыхмыш олан адам
гёрюндю.
О астанада дайаныб динмяз Расколникова бахды, сонра бир аддым
атыб отага гирди. О, эйнян дюнянки адама охшайырды, эля о джюр дя
гейинмишди, анджаг узюндя вя бахышларында бёйюк бир дяйишиклик амяля
гялмишди: о инди санки гямгин-гямгин бахырды; бир аз дайаныб дяриндян
кёксюню отюрдю. Бу заман алини узюня гойуб башыны йана айся иди, лап
арвада охшайаджагды.
Расколников мейит кими йериндя галды:
– Ня истяйирсиниз?
Гялян адам бир аз сусдугдан сонра бирдян икигат олуб, она баш
яйди; о эля айилди ки, саг алинин бармагы йеря дяйди. Расколников
хяйяджанла сорушду:
– Нийя гялмисиниз?
Гялян адам йавашджа деди:
– Гюнахкарам.
– Нядя?
– Сизин баряниздя пис фикирдя олмушам.
Онлар бир-бириня бахырдылар.
– Аджыгым тутмушду. Онда ки, сиз гялмишдиниз, бялкя дя кефли идиниз,
даландарлары полис дяфтярханасына апармаг истяйирдиниз, орада тёкюлян
ганы да сорушмушдунуз – мяним аджыгым тутду ки, нийя сизи бурахдылар,
сизи кефли хесаб элядиляр; эля дя аджыгым тутмушду ки, геджя йата
билмядим. Сонра адресиниз йадыма дюшдю, дюнян бура гялиб сорушдум
ки...
Расколников дярхал бу хадисяни хатырламага башлады; гялян адамын
сёзюню кясяряк сорушду:
– Ким гялмишди?
– Мян, йяни ки, сизя пислик элямишям.
– Демяли, сиз о эвдя йашайырсыныз?
– Онда мян дя онларла бир йердя, дарваза габагында дурмушдум,
йохса йадыныздан чыхыб? Биз лап аввялдян орада ишляйирик. Хяз
гайырырыг, мешшаныг, иш гётюрюб эвдя ишляйирик. Ан чох да она гёря
аджыгым тутду ки...
Ики гюн бундан аввял дарвазанын габагында олан хадися бирдян лап
айдынджа Расколниковун хяйалында джанланды; бу да йадына дюшдю ки,
даландарлардан башга орада бир нечя адам да дурмушду; арвад да
варды. Хятта бир адамын сяси онун йадында галмышды; о адам дейирди ки,
буну дюз полис дяфтярханасына апарын. Бу адамын сифяти хатириндя
галмамышды, хятта инди дя ону танымырды, лакин онда бу заман неджя
дедийи, она сары дёндюйю йадында иди...
Демяли, о дюнянки дяхшят беля бир нятиджя вермишди. О догрудан да.
аз гала мяхв олмушду, бу бош мясяля устюндя аз галмышды ки, озюню
мяхв этсин – бунлары дюшюнмяк даха дяхшятли иди. Демяли, о адам отаг
тутмаг мясялясиндян, ган барясиндя олан сёхбятдян башга айры хеч бир
шей дейя билмяз. Демяли, Порфиринин алиндя бу байгынлыгдан башга айры
хеч бир шей, бу психологийадан башга айры хеч бир дялил йохдур, бу
психологийа озю дя икибашлыдыр. Демяли, айры бир дялил ортайа чыхмаса
(бунлар даха чыхмамалыдыр, чыхмамалыдыр) онда... онда даха она ня
эдя билярляр? Ону лап тутсалар да – ня иля гяти олараг ифша эдя билярляр?
Демяли, Порфири отаг мясялясини анджаг инди, анджаг бу саат билмишдир,
бундан аввял бу мясялядян хябяри йохмуш.
Расколников хяйяджанла сорушду:
– Мяним гялдийими... бу гюн Порфирийя сиз демисиниз? – О беля бир
фикрин бирдян аглына гялмясиня сон дяряджя хейрят этди.
– Хансы Порфирийя?
– Истинтаг ишляри приставына.
– Мян демишям. Онда даландарлар гедиб демядиляр, мян гедиб
дедим.
– Бу гюн?
– Сиздян азджа аввял. О сизя неджя азаб верирди – бунун да хамысыны
эшитдим.
– Харада? Неджя? Хавахт?
– Эля орада, аракясмянин далында, сиз гедяня кими орада отур-
мушдум.
– Неджя? Демяли, о гярибя шей сиздиниз? Бу ахы неджя олду? Бир
дейин гёрюм!
Мешшан деди:
– Гёрдюм ки, даландарлар мяним сёзюмя бахыб гетмирялр, дейирляр
ки, даха гедждир, хяля бир аджыглары да тутар ки, нийя о саат гялиб демя-
мясиниз; бу мяним агыджыма гялди, геджя йата билмядим. Мясяляни
ойрянмяйя башладым. Эля ки, дюнян ойряндим – бу гюн гетдим. Гет-
дим гёрдюм ки, йохдур; бир саат сонра йеня гетдим – гябул этмядиляр,
сонра йеня гетдим – мяни онун йанына бурахдылар. Ня олмушдуса,
хамысыны она данышдым. О отагда атылыб-дюшмяйя, йумругуну дёшюня
дёймяйя башлады; деди ки: “Гулдурлар, сиз мяним башыма ня иш
ачырсыныз? Мян буну билсяйдим, ону гаровул алтда гятирдярдим!” –
Сонра йюйюрюб гетди, кими ися чагырды, онунла буджагда няся данышды;
сонра йеня мяним йаныма гялди, мяни соргу-суала тутду, сёйдю; чох
данлады; мян она хяр шейи хябяр вердим, мяним дюнянки сёзюмя сизин
джаваб вермяйя джюрят этмядийинизи, мяни танымадыгынызы да дедим. О
йеня дя о йан-бу йана гачмага, дёшюня дёймяйя башлады, аджыгланды;
эля ки, сизин гялдийинизи хябяр вердиляр, деди ки, кеч бу аракясмянин о
тяряфиня хялялик отур орада, тярпянмя, о сянин бурада олдугуну эшит-
мясин; озю мяним учюн ора стул да гятирди, гапыны килидляди, мян
галдым орада; буну да деди ки, бялкя сяни чагырдым. Амма эля ки,
Николайы гятирдиляр, сиз гедяндян сонра о мяни чыхартды, деди ки, сяни
йеня дя чагыраджагам... диндиряджяйям...
– Николайы сянин йанында диндирди?
– Сизи отагдан чыхарандан сонра эля о саат мяни дя чыхартды. Сонра
да Николайы диндирмяйя башлады.
Мешшан сясини кясди, бирдян йеня дя икигат олуб баш айди, йеня дя
бармагы йеря дяйди.
– Устюнюзя шяр атдыгым учюн, гёстярдийим гяряз учюн мяни
багышлайын!
Расклоников:
– Аллах багышласын, – деди.
Расколников буну дейян кими мешшан йеня дя икигат олуб баш айди,
анджаг йеря гядяр айилмяди. Сонра йаваш-йаваш дёнюб отагдан чыхды.
Расколников оз-озюня: “Хяр шейин ики башы вар, инди хяр шейин ики башы
вар” дейяряк тякрар этди вя аввялкиндян даха гюмрах бир халда
отагдан чыхды.
Пиллякяндян дюшяркян аджыглы-аджыглы гюлюмсяйяряк деди: “Биз йеня
дя чарпышаджагыг!”
Онун оз-озюня аджыгы тутмушду: о беля “горхаг” олмасыны хяджалят
чякя-чякя, нифрятля хатырлайырды.
Бешинджи хисся.
Пйотр Петрович Дунечка вя Пулхерийа Александровна иля олан вя
онун учюн чох пис гуртаран сёхбятинин эртяси гюню сяхяр йухудан
айыланда, бу мясяляни дюшюнмяйя башлады. Бу мясяля ня гядяр онун
хошуна гялмяся дя, о йаваш-йаваш буну баш вермиш бир хадися кими
гябул этмяйя мяджбур иди, бу хадися хяля дюнян она аз гала фантастик
бир шей кими гёрюнюрдю, она эля гялирди ки, бу мюмкюн олан шей дейил.
Пйотр Петровичин иззят-няфсини алт-юст эдян хягарят бютюн геджя гара бир
илан кими онун гялбини санджмышды. О, йатагдан дуран кими гюзгюйя
бахды: сяфрасынын гарышмасындан горхурду. Лакин бу джяхятдян хяля ки,
сяламятлик иди; о сон вахт бир аз кёкялмиш олан няджиб вя аг сифятиня
бахараг, хятта бир анлыга тясялли тапды, башга бир йердя бялкя Дунйадан
да йахшысыны тападжагына там амниййят хисс этди; лакин эля о саат озюня
гяляряк узюню йана чевириб тюпюрдю вя бунунла да оз гяндж досту,
онунла бир йердя йашайан Андрей Семйонович Лебезйатниковун
узюндя аджы, истехзалы бир тябяссюм ойатды. Пйотр Петрович бу тябяссюмю
гёрдю вя эля о саат оз уряйиндя буну гяндж достунун хесабына йазды –
бу онун аджыгына гялмишди. Сон вахтрларда Пйотр Петрович онун хесабына
чох шейляр йазмышды. О, гяряк дюнянки хадисяни Лебезйатникова
демяйяйди; бу бирдян онун аглына гялди вя ону даха артыг аджыгландырды.
Бу, Пйотр Петровичин дюнян йерсиз тяджавюзкарлыгдан, хиддят вя
асябиликдян этдийи икинджи сяхви иди... Бу гюн сяхярдян бяри эля бил
гясдян она овгаттялхлик уз верирди. Хятта сенатда да, чох алляшдийи бир
мясялядя она мювяффягиййятсизлик уз веряджякди. Хюсусиля ону мянзил
сахиби асябиляшдирирди: о тезликля эвляняджяйини нязяря алараг бу мянзили
тутмуш вя ону оз хесабына дюзялдиб, сялигяйя салырды. Эв сахиби
варланмыш алман аснафларынданды; о, Пйотр Петровичля тязяджя багладыгы
мюгавилянин позулмасына гятиййян разылыг вермирди. Пйотр Петрович
йенидян бязяк-дюзяк вурдугу мянзили она гайтарса да, о, мюгавилядя
йазылан пешман пулунун хамысыны тяляб эдирди. Мебел магазасында да
эля: бех вериб алдыгы мебели хяля оз мянзилиня гятирмямишди, лакин инди
мебел даха она лазым олмадыгындан магаза сахиби онун вердийи
бехдян бирджя манат да гайтармаг истямирди.
О, дишлярини гыджырдадараг оз-озюня дейирди: “Мебелдян отрю гедиб
эвлянмяйяджяйям ки!” Эйни заманда онун гялбиндя бир даха умид
гыгылджымы парылдады: “Гёрясян, бу иш догрудан да, хямишялик мяхв олуб
гетди, бунунла да гуртарды? Бир даха тяшяббюс этмяк олмазмы?” Ду-
нечканын фикри бир даха онун гялбиня тикан кими батараг, ону хявяс-
ляндирди. Бу дягигяни о азаб ичиндя кечирди вя агяр бирджя арзу этмякля
эля бу саат Расколникову олдюрмяк мюмкюн олсайды, о дярхал бу
арзусуну сёйлярди. О гюсся ичиндя Лебезйатниковун хырдаджа отагына
гайыдараг дюшюнюрдю: “Бир сяхвим дя онда олду ки, мян онлара хеч пул
вермядим, – ахы нийя мян беля джухудлуг элядим? Бунун ня хейри
варды?! Мян дейирдим ки, онлары пис вязиййятдя сахларам, бу джюр дя
эвлянярям, онда онлар мяня танры кими бахар, амма гёр ня олду!..
Тфу! Мян онлара, мясялян, джехиз дюзялтмяк учюн, бир дя ки
“Кнопдан”- Петербургда мода магазасы,– ингилис магазасындан хядиййяляр, мюхтялиф гутулар, не-
сессерляр, сердоликляр, пар-парча вя бу кими зир-зибил алмаг учюн мин
беш йюз версяйдим – онда иш йахшы оларды, хям дя... мёхкям оларды!
Онда мяни беля асанлыгла рядд эдя билмяздиляр! Бунлар эля адамдыр ки,
мяни рядд этмяли олсайдылар, онда мютляг хядиййяляри дя, пулу да гери
гайтармагы озляриня бордж билярдиляр; бунлары гери гайтармаг ися онлар
учюн агыр оларды, хятта буна хейифляри гялярди! Виджданлары да буна разы
олмазды, дейярдиляр ки, беля сяхавятли, беля нязакятли бир адамы бирдян-
биря говмаг олармы?! Бяли! Удуздум!”
О йеня дя дишлярини аджыглы-аджыглы гыджардараг уряйиндя озюня “ах-
маг” деди.
Беля бир нятиджяйя гялдикдян сонра о даха аджыглы, даха асяби халда
эвиня гайытды: эвдян чыханда о беля аджыглы вя асяби дейилди. Катерина
Ивановнанын отагында эхсан вермяйя хазырлашырдылар, – бу, ону бир гя-
дяр марагландырырды. О хяля дюнян бу эхсан барясиндя бязи шейляр эшит-
мишди, дейясян, ону да чагырмышдылар, хятта бир шей онун йадында гал-
мышды; анджаг башы оз ишиня гарышдыгындан бютюн башга шейляри нязярдян
гачырмышды. Катерина Ивановнанын отагында (Катерина Ивановна озю
гябристанлыгда иди) сюфря дюзялдирдиляр, ханым Липпевехзел дя орада иш
гёрюрдю; Пйотр Петрович тез ханым Липпевехзелдян хал-ахвал тутду,
билди ки, эхсан тянтяняли оладжаг, эвдя йашайанларын чоху дявят
эдилмишдир, онларын ичярисиндя хеч мярхуму танымайанлар да вардыр,
хятта Андрей Семйонович Лебезйатников да, аввялляр Катерина Ива-
новна иля далашдыгы халда, эхсана чагырылмышдыр, няхайят, чагырыланлар-
дан бири дя озюдюр. О няинки чагырылмышды, хятта ону бёйюк сябирсизликля
гёзляйирмишляр, чюнки о эвдя йашайанларын ичярисиндя ан мётябяр адам
хесаб олунурду. Амалийа Ивановна Липпевехзел озю дя, аввялки
уйгунсузлуглара бахмайараг, бёйюк бир хёрмятля дявят олунмушду.
Буна гёря дя Катерина Ивановнанын отагында чалышыр, ишляри сахмана
салырды, бундан да зёвг алырды; о йаса гялся дя, башдан-айага бязяниб-
дюзянмишди; айниндякиляр хамысы тязя иди, палтары ипякдянди, чох
зянгин гейинмишди, бунунла да фяхр эдирди. Бютюн бу фактлар, бу
мялумат Пйотр Петровичдя мюяййян фикир ойатды; о бир гядяр дюшюнджяли
халда оз отагына, йяни Андрей Семйонович Лебезйатниковун отагына
гетди. Мясяля бурасында иди ки, о, Расколниковун да чагырыланлар ичяри-
синдя олдугуну билмишди.
Андрей Семйонович нядянся сяхярдян бяри эвдя иди. Бу джянабла
Пйотр Петрович арасында гярибя вя гисмян дя тябии бир унсиййят амяля
гялмишди: Пйотр Петрович бялкя дя лап онун йанына гялян гюндян она
сон дяряджя нифрят эдир, ондан зяхляси гедирди, хям дя эля бил ки, ондан
горхурду. О, Андрей Семйоновичин йанында анджаг оз хясислийи узюн-
дян, артыг пул хярджлямямяк учюн галмырды. Хярчянд ишин асас джяхяти бу
иди, лакин бунун айры сябяби дя варды. О хяля айалятдя йашаркян
аввялляр дястпярвярдяси олан Андерй Семйоновичин хаггында бязи
шейляр эшитмишди. Эшитмишди ки, о гяндж прогресистлярин ан габагджыл-
ларындан биридир, хям дя бязи мараглы вя афсаняви дярняклярдя мюхюм
рол ойнайырды. Пйотр Петровичи бу чох тяяджджюбляндирди. Хяр шейи билян,
хамыйа нифрят эдян, хамыны ифша эдян хямин бу гюввятли дяркянляр
Пйотр Петровичи чохдан горхудурду, озю дя бу горху тамамиля гейри-
мюяййян, хюсуси бир горху иди. Албяття, о озю, айалятдя йашаркян бу
кими шейляр хаггында, тяхмини дя олса, дюзгюн бир тясяввюр алдя эдя
билмязди. Башгалары кими о да эшитмишди ки, хюсусиля Петербургда бир
нёв прогресистляр, нихилистляр, ифшачылар вя гейриляри вардыр, лакин о да,
башгалары кими, бу сёзлярин мянасыны вя ахямиййятини бёйюдюр, тяхриф
эдир, джяфянгийат дяряджясиня гятириб чыхарырды. Бир нечя ил иди ки, о ан чох
ифша мясялясиндян горхурду, бу да онун хямишя давам эдян вя сюни
сурятдя бёйютдюйю нарахатлыгынын башлыджа сябяби иди; хюсусиля оз
фяалиййятини Петербурга кёчюрмяк арзусунда олдугундан онун бу
нарахатлыгы даха да артырды. Бу джяхятдян онун, неджя дейярляр, гёзю
горхмушду, бязян хырда ушагларын гёзю горхан кими... Бир нечя ил
бундан аввял айалятдя, хяля озюня йениджя карйера дюзялтмяйя башлар-
кян, ики няфяр чох нюфузлу губернийа мямурунун йаманджа ифша
эдилдийини гёрмюшдю; о хямин бу адамлара архаланырды, бу адамлар ону
оз химайяси алтына алмышды. Онлардан биринин ифшасы бёйюк биабырчылыгла
нятиджялянди, о бирисининки ися аз галмышды ки, даха пис гуртарсын. Буна
гёря дя Пйотр Петрович гят этмишди ки, Петербурга гялян кими о прогре-
систлярин, нихилистлярин, ифшачыларын ня этмяк истядиклярини ойрянсин, агяр
лазым олса даха да габага гетсин, йалтагланмагла “бизим гяндж няслин”
рягбятини газансын. Бу мясялядя о Андрей Семйоновичя умид
баглайырды, мясялян, Расколниковун йанына гедяня кими башгаларынын
мяшхур сёзлярини, бу сёзлярин ора-бурасыны биртяхяр дюзялтмякля, сёй-
лямяйи ойрянмишди.
Албяття о, Андрей Семйоновичин сон дяряджя байагы вя садя бир
адам олдугуну аз бир вахтда хисс этмишди. Лакин бу ону хеч дя оз
фикриндян дёндярмямишди. Лап эля дёндярсяйди дя, лап эля йягин
этсяйди ки, бютюн прогресистляр Андрей Семйонович кими ахмаг
адамлардыр – о йеня дя сакит ола билмязди. Аслиндя, Андрей Семйо-
новичин бёйюк бир эхтирасла она сёйлядийи фикир вя нязяриййяляр онун
хеч гяряйиня дейилди. Онун оз мягсяди варды. О анджаг тезликля, дярхал
бир шей билмяк истяйирди; билмяк истяйирди ки, бу дярняклярдя ня олур?
Бу адамларын бир шей элямяйя гюджю чатармы, чатмазмы? Онун
горхаджагы бир шей вармы? О филан вя филан иши тутса, ону ифша эдярлярми?
Ифша эдярлярся – нядян отрю ифша эдярляр, бир дя инди адамы нядян отрю
ифша эдирляр? Бундан башга: бир йолла онларын хёрмятини газанмаг
олармы? Газанмаг оларса, эля о саат да – агяр онлар догрудан да
гюджлюдюрся – онлары алдатмаг олармы? Бу лазымдырмы, йа лазым дейил?
Мясялян, онларын васитясиля карйера мясялясиндя алавя бир шей алдя
этмяк олмазмы? Сёзюн гысасы, онун гаршысында йюзлярля суал дурурду.
Андрей Семйонович – сарыджы хястялийиня тутулмуш, орта бойлу, хяд-
диндян артыг сарышын, сысга бир адамды, котлет шякилли бакенбардлары варды,
бунунла да чох ловгаланырды. Гёзляри дя чох вахт агрыйарды. Уряйи чох
йумшагды, амма озюня архайын бир адам кими, чох инамла, хятта
бязян чох тякяббюрля данышарды, беля ки, онун бу хярякяти чох вахт
онун джюссясиля, сир-сифяти иля мюгайисядя гюлмяли олурду. О харадаса
ишляйирди. Амалийа Ивановна ону ан хёрмятли кирайянишинлярдян бири
хесаб эдирди, чюнки о сярхошлуг этмирди, эв кирайясини вахтлы-вахтында
верирди. Андрей Семйоновичин беля хюсусиййятля олса да, о догрудан
да сарсаг бир адамды. О гёстярдийи эхтирасы иля озюню прогреся вя “би-
зим гяндж нясля” танытмышды. О, ан чох дябдя, дилдя-агызда олан идейа-
лара бир анда гошулан сайсыз-хесабсыз, мюхтялиф сифятли дяниляр
зюмрясиндян – олювай, йарымчыг, надан, хяр шейи дайаз билян тярс
йекябашлардан бири иди; бу йекабашлар, бязян лап урякдян хидмят этдик-
ляри бу идейалара она гёря гошулурлар ки, онлары эля о саат байагы-
лашдырсынлар, гюлюндж бир шякля салсынлар.
Лебезйатников чох хошхасиййят бир адам иди, лакин онун да, бир
йердя йашадыгы вя кечмишдя гяййуму олан Пйотр Петровичдян зяхляси
гетмяйя башлайырды. Онларын бир-бириня гаршы олан бу алагяси гяфилдян
башламышды. Андрей Семйонович ня гядяр садя олса да гет-гедя хисс
этмишди ки, Пйотр Петрович ону алдадыр, уряйиндя она нифрят эдир, беля ки,
“бу хеч дя о дейян адам дейил”. О, Фурйенин вя Дарвинин нязярий-
йясини она изах этмяйя башлады; лакин Пйотр Петрович, хюсусиля сон
вахтларда, она хяддиндян артыг аджы бир истехза иля гулаг асырды, сон
вахтларда ися хятта сёйюш дя сёйюрдю. Мясяля бурасындадыр ки, Пйотр
Петрович оз инстинкти иля бир шейи хисс этмяйя башлайырды: о хисс эдирди ки,
Лебезйатников йалныз байагы вя сарсаг бир адам дейил, хям дя, бялкя
йаланчынын биридир, хятта онун мянсуб олдугу дярнякля дя хеч бир
алагяси йохдур, дедийи сёзляри башгаларынын агзындан эшитмишдир, бундан
башга о бялкя оз тяблиги ишини дя лазымынджа билмир, чюнки данышанда чох
долашыр, – бу вязиййятля о хеч ифшачы ола биляр?! Йери гялмишкян буну да
демяк лазымдыр ки, Пйотр Петрович бу он гюн ичярисиндя, хюсусиля илк
гюнлярдя, Андрей Семйоновичин хятта чох гярибя гёрюнян тярифлярини
хявясля гябул эдирди, мясялян, Андрей Семйонович оз-озюндян
дейяндя ки, Пйотр Петрович тез бир заманда Мешшан кючясиндя йени бир
“коммуна”  гурулмасына кёмяк этмяйя хазырдыр, йа да, мясялян,
дейяндя ки, агяр Дунечка аря гедяндян аз сонра эля о ай ичярисиндя
озюня ойнаш тапса, Пйотр Петрович она мане олмайаджагдыр, йахуд
ушаглары олса, онлары хач суйуна чякмяйяджякдир вя с., Пйотр Петрович
этираз этмязди, сусарды. Хяр джюр тяриф онун чох хошуна гялирди, эля хо-
шуна гялирди ки, онун хаггында дейилян бу кими шейляря этираз этмязди,
хятта беля тярифляря йол верярди.
Пйотр Петрович бу сяхяр нядян отрю ися бир нечя беш фаизли билет
хырдаламышды, инди столун далында отуруб, дяст-дяст кагыз пуллары сайырды.
Андрей Семйоновичин чох аз халларда пулу оларды; инди о отагда гязи-
шир, озюню эля гёстярирди ки, гуйа бу дяст-дяст кагыз пула лагейдликля,
хятта этинасызлыгла бахыр. Лакин Пйотр Петрович догрудан да Андрей
Семйоновичин бу гядяр пула лагейдликля бахдыгына гятиййян инан-
мырды. Андрей Семйонович бу заман аджы-аджы дюшюндю ки: “Бялкя дя
Пйотр Петрович эля догрудан да, мяним барямдя беля фикирляшир, хям
дя дяст-дяст гойулмуш кагыз пулла йягин мяни хявяся гятирмяйя,
мяня саташмага, беля бир фюрсятин алиня дюшмясиня севинир, бунунла да
мяним хечлийими, гуйа бизим арамызда олан фярги мяня гёстярмяк
истяйир...”
Андрей Семйонович йени, хюсуси бир “коммуна” гурмаг
хаггында олан чох хошладыгы бир мясялядян сёхбят ачмага башлады,
лакин гёрдю ки, Пйотр Петрович бу дяфя сон дяряджя асяби вя аджыглыдыр,
она хеч фикир вермир. Пйотр Петрович пулу чоткядя хесабладыгджа арабир
гысаджа этиразлар эдир, сёзляр сёйляйирди, бу сёзлярдя вя этиразларда ися
чох ачыгджа, хям дя гясдян сёйлянилян габа бир истехза дуйулурду.
Лакин “инсанпярвяр” бир адам олан Андрей Семйонович Пйотр Петро-
вичин овгаттялхлийини дюнян Дунечка иля олан ахвалатла баглайыр, бёйюк
бир сябирсизликля бу барядя данышмаг истяйирди: бу мясяля хаггында о
прогрессив вя тяблиги шейляр сёйлямяк фикриндя иди, бу ися онун
хёрмятли достуна тясялли веряр вя “хеч шюбхясиз” онун инкишафы учюн
файдалы олар.
Пйотр Петрович Андрей Семйоновичин сёзюню бирдян ан мараглы
йериндя кясяряк сорушду:
– Орда... о дул арвадын эвиндя ня эхсандыр верирляр?
– Гуйа билмирсиниз ня эхсандыр! Дюнян ахы бу барядя сизинля
сёхбят элядим, бютюн бу дини айинляр хаггында данышдым... О ахы сизи дя
чагырыб, мян эшитмишям. Сиз озюнюз ня дюнян онунла данышырдыныз...
– Мян хеч гёзлямяздим ки, о дилянчи ахмаг арвад озю кими ахмаг
бир адамдан... Расколниковдан алдыгы бютюн пуллары эхсана хярджляйя-
джякдир!.. Хятта инди орадан кечяндя тяяджджюб элядим: гёр неджя хазырлыг
гёрюлюб, ня гядяр шяраб алыныб!.. Бир нечя адам чагырылыб, – беля дя шей
олар! – Пйотр Петрович санки мюяййян бир мягсядля сёхбяти давам
этдирирди. Сонра башыны галдырараг бирдян сорушду: – Неджя? Дейирсиниз
ки, мяни дя чагырыблар? Ня вахт чагырыблар? Йадымда дейил. Анджаг мян
гетмяйяджяйям. Гедиб орада ня гайыраджагам?! Дюнян мян онунла
ётяри данышдым, анджаг ону дедим ки, сиз, дул галмыш йохсул мямур
арвады кими, аринизин бир иллик маашы хяджминдя бирдяфялик йардым ала
билярсиниз. Йохса о мяни буна гёря дявят этмишдир? Хе-хе-хе!
Лебезйатников деди:
– Мян дя гетмяк фикриндя дейилям.
– Йох, гялин бир гедин дя! Ону оз алинизля дёймюсюнюз... Албяття,
хяджалят чякирсиниз, хе-хе!
Лебезйатников бирдян аджыгланды, хятта гызарды да:
– Ким дёйюб? Кими?
– Сиз дёймюсюнюз, Катерина Ивановнаны, бир ай олар! Мян дюнян
эшитдим... Агидя дедийиниз шей бу имиш!.. Гадын мясялясиндя дя
удуздунуз!.. Хе-хе-хе! – Пйотр Петрович уряйини бошалтмыш кими, йеня
дя чёткяни шаггылдатмага башлады.
Лебезйатников аджыгланды:
– Бу бош сёздюр, бёхтандыр! – Бу хадисяни она хатырладанда о
хямишя горхмага башлайырды. – Бу хеч дя беля олмайыб! Айры джюр
олуб... Сиз дюзгюн эшитмямисиниз; бу деди-годудур! Мян онда анджаг
озюмю мюдафия эдирдим. Аввял о мяним устюмя джумду, дырнаглары иля
уз-гёзюмю джырмагламага башлады... Бютюн бакенбардымы йолуб
тёкдю... Мян эля билирям ки, хяр адама оз шяхсиййятини мюдафия этмяк
ихтийары верилмишдир. Бир дя ки, мян хеч кяся йол вермярям ки, мяня
зоракылыг элясин... Принсипя гёря! Чюнки бу деспотизм кими бир шейдир.
Бяс мян онда ня эляйдим? Габагында дуруб бахайдым? Мян анджаг
ону итялядим...
Пйотр Петрович йеня дя истехза иля вя кинли-кинли гюлдю: – Хе-хе-
хе!
– Сиз она гёря мяня оджяширсиниз ки, сизин озюнюзю аджыгландырыблар,
сиз озюнюз аджыглысыныз... Бу мянасыз шей хеч дя гадын мясялясиня аид
дейил! Сиз буну дюзгюн баша дюшмюрсюнюз; мян хятта беля фикирля-
ширдим, агяр беля гябул олунубса ки, гадын хяр шейдя, хятта гюввятдя
дя (буну тясдиг эдирдиляр) киши иля бярабярдир, демяли, бу мясялядя дя
гяряк бярабярлик олсун; албяття, сонра мян дюшюндюм ки, аслиндя беля
бир мясяля олмамалыдыр, чюнки савашмаг озю гяряк олмасын, гяляджяк
джямиййятдя савашмаг хеч олмайаджаг... буна гёря дя, албяття,
савашмаг мясялясиндя бярабярлик ахтармаг озю гярибядир. Мян эля
ахмаг дейилям... Хярчянд савашмаг вардыр... йяни сонра олмайаджаг,
амма инди хяля ки, вар... тфу, мялун! Сизинля данышанда адам долашыр!
Мяним эхсана гетмямяйим бу ахвалата гёря дейил. Мян анджаг
принсипя гёря гетмирям: чюнки эхсан кими ийряндж бир бидятдя иштирак
этмяк истямирям, – мясяля будур! Амма гетмяк дя олар, – анджаг
онлары аля салыб гюлмяк учюн... Чох тяяссюф ки, кешиш олмайаджаг!
Олсайды мютляг гедярдим.
– Йяни озгясинин сюфрясиндя отуруб чёряк йейясян, эля орададжа бу
чёряйя, хям дя сизи дявят эдянляря тюпюрясян... элями?
– Тюпюрмяк нийя, этираз элямяк! Мян буну хейирли бир мягсяд
учюн эдирям. Мян долайысы иля инкишафа вя тяблигата кёмяк эдя биля-
рям. Хяр бир адам борджлудур ки, инкишафа кёмяк элясин вя тяблигат
апарсын. Хям дя бу ня гядяр кяскин олса, бир о гядяр йахшыдыр. Мян
мейдана идейа, тохум ата билярям... Бу тохумдан гёйяриб факт чыхар.
Мян онлары ня иля инджидирям? Аввял инджийярляр, сонра озляри гёряр ки,
мян онлара хейир вермишям. Одур, Теребйева (инди бизим комму-
нададыр) аилядян чыхыб озюню... бир адама тяслим эдиб, сонра да ата-
анасына йазыб ки, мян даха мёвхумат ичиндя йашамаг истямирям,
мюлки гайда иля аря гедирям; бунун устюндя ону тагсырландырырлар ки,
гуйа сян ата-ананла хяддиндян артыг кобуд ряфтар элямисян, гяряк
онлара йазыгын гяляйди, мяктубу йумшаг бир дилля йазайдын. Мянджя, бу
мясялядя ону тагсырландырмаг бош шейдир, хеч дя йумшаг бир дилля
йазмаг лазым дейилди, аксиня, аксиня, эля бах бурда этираз этмяк
гяряк! Одур, Варенс йедди ил оз ари иля йашадыгдан сонра ики ушагыны
атыб гедиб, ариня сярт бир мяктуб йазыб. Йазыб ки: “Мян баша дюшдюм
ки, сизинля хошбяхт ола билмярям. Сиз, коммуна йолу иля башга бир
джямиййят гурулушу олдугуну мяндян гизлятмякля, мяни алдатмысыныз,
– буну сизя хеч вахт багышламайаджагам. Буну мян бу йахында
алиджянаб бир адамдан эшитдим, озюмю дя она тяслим этдим; онунла бир
йердя коммуна дюзялдяджяйик. Буну сизя ачыг дейирям, она гёря ки,
сизи алдатмагы намуссузлуг хесаб эдирям. Неджя истяйирсиниз, эля дя йа-
шайын. Мяни гери гайтараджагыныза умид этмяйин, сиз чох геджикмисиниз.
Сизя хошбяхтлик арзу эдирям”. Беля мяктублар, бах, беля йазылыр!
– Бу хаман Теребйева дейилми ки, сиз онда мяня демишдиниз ки,
учюнджю дяфядир мюлки гайда иля аря гедир?
– Аслиня галса, джямиси икинджи дяфядир! Эля лап дёрдюнджю дяфя олсун,
лап эля он дёрдюнджю дяфя олсун – бунун ня мянасы вар! Мян анджаг инди
ата-анамын олюмюня тяяссюф этмишям. Мян хятта бир нечя дяфя беля
бир шей арзу этмишям: онлар саг олсайды – мян онлары чох шиддятли этираз
атяшиня тутардым! Лап гясдян беля эдярдим... “Аилядян айры дюшмяк”
нядир ки, мяним габагымы кяссин, тфу! Мян онлара оз гюджюмю
гёстярярдим! Мян онлары хейрятя салардым! Анджаг чох тяяссюф ки, эля
бир адам йохдур!
Пйотр Петрович онун сёзюню кясди:
– Хейрятя салмаг учюн? Хе-хе! Йахшы да, гой сиз истяйян кими олсун.
Сиз мяня дейин гёрюм: сиз ахы о мярхумун гызыны таныйырсыныз, джылыз бир
гыздыр. Онун хаггында ня дейилярся, хамысы догрудур, эля дейилми?
– Ня олсун ки? Мянджя, йяни мяним шяхси агидямджя, бу, гадын
учюн ан нормал вязиййятдир ки, вар. Нийя ахы йох! Йяни дистингуонс.
Биз гяряк айырд эдяк (франсджа).
Индики джямиййятдя бу албяття о гядяр дя нормал дейил, чюнки мяджбу-
риййят гаршысында олан шейдир, амма гяляджяк джямиййятдя бу тамамиля
нормал бир шей оладжаг, чюнки сярбяст оладжаг. Софйа Семйоновнанын
инди дя буна хаггы варды: о, чох азиййят чякирди, бу ися онун фонду иди,
бундан онун истядийи кими истифадя этмяйя там хаггы варды. Албяття,
гяляджяк джямиййятдя фонд лазым олмайаджаг; гадынын ролу башга бир
ахямиййят кясб эдяджяк, джидди вя сямяряли бир шякилдя мюяййян-
ляшяджяк. О ки, галды шяхсян Софйа Семйоновнайа – хал-хазырда мян
онун хярякятиня индики джямиййят гурулушуна гаршы тяджяссюм этдирилмиш,
гейрятли, кяскин бир этираз кими бахырам, буна гёря дя она бёйюк
хёрмят бясляйирям; хятта она баханда севинирям!
– Амма мяня дейибляр ки, ону бурадан кянар эляйян сиз олмусунуз!
Лебезйатников лап гязяблянди:
– Бу да бир бёхтан! Мясяля хеч дя, беля олмайыб! Хеч дя беля
дейил! Онда Катерина Ивановна йалан демишди, чюнки хеч бир шей
анламамышды! Мян хеч дя Софйа Семйоновнаны аля алмаг истямирдим!
Мян анджаг ону инкишаф этдирмяк истяйирдим, ондан хеч бир тямяннам
йох иди, чалышырдым ки, онда этираз хисси ойадым... Мяня анджаг этираз
лазымды; бир дя ки, Софйа Семйоновна озю бурада гала билмязди!
– Йохса коммунайа чагырырдыныз?
– Сиз йеня дя истехза эдирсиниз, озю дя чох мювяффягиййятсиз. Иджазя
верин буну сизя дейим. Сиз хеч бир шей анламырсыныз! Коммунада беля
роллар йохдур. Коммуна эля она гёря тяшкил эдилир ки, беля роллар олма-
сын. Коммунада бу рол индики махиййятини итиряджяк; о шей ки, бурада
мянасыздыр, орада мяналы оладжаг, о шей ки, бурада, индики вязиййятдя
гейри-тябии хесаб олунур, орада тамамиля тябии хесаб олунаджаг. Хамысы
инсанын неджя бир вязиййятдя, неджя бир шяраитдя олмасындан асылыдыр. Хяр
шей шяраитдяндир, инсан озю ися хечдир! Софйа Семйоновна иля инди дя
мяним арам йахшыдыр, буна да сюбут будур: о хеч вахт эля хесаб
этмямишдир ки, мян онун дюшмянийям, ону инджитмишям. Мян ону
ширникдириб коммунайа гятирмяк истяйирям, анджаг, тамам, тамам
башга асаслар узря! Бу нийя сизя гюлмяли гёрюнюр? Биз оз комму-
намызы дюзялтмяк истяйирик, бу айры джюр, аввялкилярдян даха гениш
асаслар узря гурулмуш бир коммуна оладжаг. Биз оз агидямиздя даха
габага гетмишик. Биз даха чох инкар эдирик! Добролйубов инди
гябирдян дурсайды мян онунла мюбахися эдярдим. О ки, галды Белински
– ону лап йерля-йексан эдярдим! Инди хялялик мян Софйа Семйонов-
наны инкишаф этдирирям. О чох гёзял, чох гёзял тябиятли инсандыр!
– Демяк, бу гёзял тябиятли инсандан да истифадя эдирсиниз, элями?
Хе-хе!
– Йох, йох! Гятиййян йох! Аксиня!
– Аджяб аксинядир! Хе-хе-хе! Ай дедин ха!
– Догру дейирям, инанын! Дейин гёрюм: мян ахы ня сябябя буну
сиздян гизлядяджякдим! Аксиня, онун алагяси хятта мяним озюмя
гярибя гёрюнюр: о, мянимля хяддиндян артыг чякиня-чякиня, утана-
утана, исмятля ряфтар эдир!
– Сиз дя ки, албяття, ону инкишаф этдирирсиниз... Хе-хе! Она исбат
эдирсиниз ки, бу утанаджаглыг, бу исмят-филан бош шейдир?..
– Гятиййян йох! Гятиййян йох! Ах, сиз бу “инкишаф” сёзюню ня
кобудджасына, хятта, багышлайын мяни, ня ахмагджасына баша дюшюрсюнюз!
Сиз хеч бир шей баша дюшмюрсюнюз! Ах, илахи! Сиз неджя дя беля шейляря
хяля... хазыр дейилсиниз! Биз гадын азадлыгыны истяйирик, амма сизин
фикриниздя эля бирджя шей вардыр... Мян гадын исмяти вя бакирялийини
сямярясиз, хятта мёвхум бир шей кими тамамиля рядд этсям дя, Софйа
Семйоновнанын мяня гаршы исмятли олмасына тамамиля, тамамиля йол
верирям, чюнки о беля истяйир, онун буна хаггы вардыр. Албяття, о озю
мяня десяйди ки: “Мян сянинля йахынлыг этмяк истяйирям” – мян буну
озюм учюн бёйюк бир мювяффягиййят хесаб эдярдим, чюнки о мяним
хошума гялир; хяля ки, хяля ки, хеч кяс онунла мяним кими нязакятля,
адябля ряфтар этмямиш, онун вязиййятиня мяним кими хёрмятля
йанашмамышдыр... мян анджаг гёзляйирям вя умид эдирям, вяссалам!
– Йахшысы будур ки, сиз она бир шей багышлайын! Мян лап мярдж гя-
лярям ки, бу сизин хеч аглыныза да гялмямишдир.
– Мян дедим ки, сиз хе-еч бир шей баша дюшмюрюсюнюз! Албяття,
онун вязиййяти белядир, амма бурада айры мясяля вар! Лап айры мя-
сяля! Сиз она нифрят эдирсиниз. Сиз факты гёрюр вя сяхв олараг буну
нифрятя лайиг бир шей хесаб эдирсиниз, буна гёря дя инсана инсанпярвяр
бир нязярля бахмаг истямирсиниз. Сиз хяля онун неджя бир тябиятя малик
олудугуну билмирсиниз! Анджаг сон вахтларда о хеч китаб охумур,
мяндян даха китаб гётюрмюр, – бах, бу мяни чох кядярляндирир. Га-
баглар, гётюрярди. Бир шейя дя тяяссюф этмямяк олмаз: онда этираз
этмяйя ня гядяр бёйюк гейрят олса да, – буну о бир дяфя исбат этмишдир,
– эля бил ки, бязи кёхня агидялярдян, хям дя... мянасыз шейлярдян
тамамиля азад олмаг мясялясиндя лазымынджа мюстягил, сярбяст хярякят
эдя билмир, лазымынджа инкар эдя билмир. Бунунла беля о бязи мясяляляри
чох гёзял баша дюшюр. О мясялян, ал опмяк мясялясини чох гёзял баша
дюшмюшдюр, йяни баша дюшмюшдюр ки, киши гадынын алини бпся –
бярабярлик мясялясиндя гадыны тяхгир эдир. Бу мясяля биздя мюзакиря
эдилмишдир, мян буну дярхал она билдирдим. Франсада фяхля джямий-
йятляри хаггында вердийим мялумата да диггятля гулаг асды. Инди мян
она гяляджяк джямиййятдя отага сярбяст гирмяк мясялясини изах эдирям.
– Бу ня демякдир?
– Сон вахтларда беля бир мясяля мюзакиря эдилмишдир: коммуна
юзвляриндян биринин о бири узвюн отагына (киши олсун, йа гадын) хяр вахт
гирмяйя ихтийары вармы?.. Гят олунду ки, вардыр...
– Йахшы, бирдян о заман йа киши, йа гадын оз отагында зярури бир
эхтийаджла... мяшгул олса, онда неджя, хе-хе?
– Андрей Семйонович бу сёздян хятта аджыгланды да. Нифрятля чы-
гырыб деди:
– Сиз эля о мясялядян тутуб дурмусунуз! Сизя эля анджаг бу
мясяля, бу лянятя гялмиш “ехтийадж” лазымдыр! Тфу! Онда оз фикрими
сизя изах эдяркян вахтындан аввял бу лянятя гялмиш “ехтийадждан” сизя
данышдыгым учюн оз-озюмя йаман аджыгым тутур, буна йаман пеш-
манам! Беля дя шей олар?! Сизин кими адамлар учюн бу бир чятин
мясяля олуб, хюсусиля мясялянин ня йердя олдугуну билмядян истехза
этмяйя башлайырлар! Эля бил ки, хаглыдырлар! Эля бил ки, бунунла фяхр
эдирляр! Тфу! Мян бир нечя дяфя демишям ки, тязяляря буну анджаг ан
ахырда демяк олар: о заман ки, о, бизим системимизя инанмыш олсун, о
заман ки, о инкишаф этдирилмиш, истигамятляндирилмиш олсун. Риджа эдирям,
бир дейин гёрюм: сиз чиркаб гуйуларында эйбли, нифрятя лайиг ня
гёрюрсюнюз? Хансы бир чиркаб гуйусуну истясяниз ону мян, биринджи мян
тямизлямяйя хазырам! Бу анджаг ади няджиб, джямиййят учюн файдалы бир
фяалиййятдир; бу хеч бир фяалиййятдян аскик бир фяалиййят дейил, бу хятта
Рафаел, йа Пушкин кимилярин фяалиййятиндян файдалыдыр.
– Хям дя даха няджибдир, даха няджибдир, хе-хе!
– Няджиб ня демякдир? Мян инсан фяалиййятини мюяййянляшдирмяк
мясялясиндя беля сёзляри анламырам! “Даха няджибдир”, “даха
алиджянабдыр” – бунлар хамысы бош сёздюр, джяфянгийатдыр, кёхня
агидяляри ифадя эдян кялмялярдир, – бу кёхня агидяляри мян инкар
эдирям! О шей ки, бяшяриййят учюн файдалыдыр – о няджибдир! Мян анджаг
бир сёз анлайырам, о да файдалы сёзюдюр! Сиз ня гядяр истяйирсиниз гюлюн,
мясяля белядир!
Пйотр Петрович чох гюлюрдю. О, пуллары чёткядя сайыб гуртармыш,
гётюрюб джибиня гоймушду. Анджаг нядянся пулун бир хиссяси столун
устюндя галмышды. Бу “чиркаб гуйусу мясяляси”, ийряндж бир мясяля
олса да, бир нечя дяфя иди ки, Пйотр Петровичля онун джаван досту
арасында алагянин кясилмясиня вя наразылыга сябяб олмушду. Ишин бютюн
мянасызлыгы онда иди ки, Андрей Семйонович догрудан да, хирслянирди,
амма Пйотр Петрович бундан хязз алырды; инди ися ону даха чох
хирсляндирмяк истяйирди.
Няхайят, Андрей Семйонович Лебезйатников деди:
– Сиз дюнянки мювяффягиййятсизлийинизя гёря беля аджыгланырсыныз,
адама оджяширсиниз. – Умумиййятля Лебезйатников ня гядяр “мюстя-
гил” олса да, ня гядяр “этираз” этся дя, Пйотр Петровичя гаршы чыхмага
джюрят этмирди, хяля дя чохдан бяри адят этдийи хёрмяти сахлайырды.
Пйотр Петрович тякяббюрля вя аджыглы-аджыглы онун сёзюню кясди:
– Йахшысы будур ки, сиз дейин гёрюм: сиз баджарарсынызмы... йаинки,
даха догрусу, йухарыда ады чякилян шяхсля хягигятян о гядяр йахын-
сынызмы ки, ону инди, бу саат, бу дягигя бу отага чагырасыныз? Дейясян,
онлар хамысы гябристанлыгдан гайытмышдыр... Мян эшидирям, айаг сяси
гялир... Мян гяряк ону гёрям.
Лебезйатников тяяджджюбля сорушду:
– О сизин няйинизя гярякдир?
– Эля беля, гярякдир дя. Бу гюн-сабах мян бурадан гедяджяйям,
буна гёря дя она бир шей демяк истяйирям... Биз данышанда сиз дя
бурада оларсыныз. Бу даха йахшы олар. Йохса, Аллах билир, сизин фикринизя
няляр гяляр.
– Мяним фикримя хеч бир шей гялмяз... Мян буну анджаг эля беля
сорушурдум; агяр сизин бир ишиниз варса – ону чагырмагдан асан шей
йохдур. Бу саат гедиб чагырарам. Сизя дя мане олмарам – архайын
олун.
Догрудан да, беш дягигя кечмямиш Лебейатников Сонечка иля
гайытды. Сонйа чох тяяджюбля, хям дя, адяти узря, чякиня-чякиня ичяри
гирди. Беля халларда о хямишя сыхылырды, йени адамлардан, йени таныш-
лыглардан чох горхурду; о лап ушаг вахтларындан горхурду, о ки галды
инди... Пйотр Петрович Сонйаны “нязакят вя мехрибанлыгла” гаршылады,
онун бу хярякятиндя севиндж ифадя олунан бир йахынлыг да дуйулурду;
Пйотр Петровичин фикринджя, онун кими хёрмятли, мётябяр бир адамын
Сонйа кими гяндж, бязи мянада ися мараглы бир гыза беля бир алагя
гёстярмяси озю адябли бир хярякятди. Гыза “юряк вермяйя” тялясяряк,
ону столун йанында, озю иля уз-узя отуртду. Сонйа Лебезйатникова, стол
устюндя гойулан пула, сонра да бирдян йеня Пйотр Петровичя бахды,
даха ондан гёзлярини айырмады, санки бахышлары она санджылыб галды.
Лебезйатников гапыйа сары йёнялди. Пйотр Петрович йериндян галхыб,
ишаря иля Сонйаны отурмага дявят этди, Лебезйатникову да гапы агзында
дайандырды.
Пычылдайараг Лебезйатниковдан сорушду:
– Расколников орададыр? Гялиб?
– Расколников? Орададыр. Неджя? Хя, ордадыр. Индиджя гялиб; мян
гёрдюм... Неджя?
– Мян сиздян чох хахиш эдирям ки, гетмяйин, бизим йанымызда
галын, мяни бу... гызла тяк гоймайын! Аслиндя мяним онунла эля бир
ишим йохдур, амма бундан Аллах билир няляр уйдурарлар... Мян
истямирям ки, Расколников гедиб буну орада десин... Баша дюшдюнюзмю
мян няйи демяк истяйирям?
Лебезйатников бирдян мясяляни анлады:
– Хя, баша дюшдюм! Сизин хаггыныз вар... Мяним шяхси агидямя
гёря, сиз хяддиндян артыг эхтийат эдирсиниз, амма... хяр халда хаггыныз
вар. Йахшы да, мян галырам. Мян бурада пянджярянин габагында
дураджагам, сизя мане олмайаджагам... Мянджя, сизин хаггыныз вар...
Пйотр Петрович диванын йанына гайыдыб Сонйа иля узбяюз отурду,
диггятля Сонйайа бахды вя бирдян узюня сон дяряджя джидди, хятта сярт
бир ифадя верди; бунунла о демяк истяйирди ки: “Ханым, фикринизя айры
шей гятирмяйин!” Сонйа лап озюню итирди.
Пйотр Петрович озюню тох тутараг, лакин мехрибанджа деди:
– Софйа Семйоновна, риджа эдирям ки, мяним йеримя чох хёрмятли
олан ананыздан узр истяйясиниз... Катерина Ивановна сизин ананыз
авязиндядир? Дейясян белядир?
Хисс олунурду ки, онун чох достджасына ниййяти вардыр.
Сонйа чох тяляся-тяляся вя гыпына-гыпына:
– Элядир, – деди, – элядир, анамын авязидир.
– Бяли, мяним йеримя ондан узр истяйин ки, мяндян асылы олмайан
сябябляря гёря, мян, сизин ананызын хёрмят эдиб мяни чагырмасына
бахмайараг, онун сёзюню йеря салмага мяджбур оладжагам: сизя блин
йемяйя... йяни эхсана гялмяйяджяйям.
– Йахшы... дейярям... бу саат...
Сонечка дярхал стулдан галхды.
Пйотр Петрович онун садялёвхлюйюню вя адяб-яркан гайдаларыны
билмямясини гёрюб гюлюмсяди:
– Мян сёзюмю дейиб гуртармадым, илтифаты Софйа Семйоновна,
мян, анджаг мяня аид олан бу ахямиййятсиз иш учюн шяхсян сизи нарахат
этмяздим, сизин кими бир шяхси оз йаныма чагыртдырмаздым, – агяр сиз
мясяляни беля баша дюшмюсюнюзся, онда мяни аз таныйырсыныз. Мяним
мягсядим бир башгадыр.
Сонйа тез отурду. Стол устюндян йыгышдырылмамыш аг вя алван кагыз
пуллар йеня дя онун гёзюня саташды; лакин о тез узюню йана чевиряряк
Пйотр Петровичя бахды, озгя адамын пулуна бахмаг – бирдян она,
хюсусиля она чох ляйагятсиз бир шей кими гёрюндю. Бу дяфя онун гёзю
Пйотр Петровичин сол алиндя тутдугу гызыл лорнетя, эйни заманда, сол
алинин орта бармагында олан сары дашлы, ири узюйя дикилди – узюк чох
гёзял иди; лакин бирдян бундан да гёзюню чякди, билмяди ки, хара
бахсын; ахырда йеня дя гёзюню Пйотр Петровичин гёзюня дикиб дурду.
Пйотр Петрович озюню даха тох тутараг сёзюня давам этди:
– Дюнян тясадюфян мян, о бядбяхт Катерина Ивановна иля отяри бир-
ики кялмя даныша билдим. Онун гейри-тябии бир вязиййятдя олдугу –
агяр беля демяк мюмкюнся – сёйлядийи икиджя кялмя сёзюндян
айдынлашды...
Сонйа тяляся-тяляся онун сёзюню тясдиг этди:
– Бяли... гейри-тябии бир вязиййятдя...
– Йаинки даха айдын вя даха анлашыглы десяк, хястя вязиййятдя...
– Бяли, даха айдын вя даха анлашыглы... бяли, хястядир.
– Беля. Мян онун мютляг бядбяхтликля нятиджяляняджяк агибятини
индидян гёрдюйюмдян, инсанпярвярлик хиссиня гёря вя-я-я-я, она
йазыгым гялдийиндян, оз тяряфимдян она хейирли олмагы арзу эдярдим.
Дейясян, бютюн бу йохсул аиля инди йалныз сиздян асылыдыр.
Сонйа бирдян айага галхды.
– Иджазя верин сорушум: сиз она дюнян пенсийанын мюмкюн ола
биляджяйини демисиниз? О хяля дюнян мяня дейирди ки, Пйотр Петрович
мяня пенсийа дюзялтмяйя чалышаджагдыр. Бу догрудурму?
– Гятиййян йох, хятта бир джяхятдян бош сёздюр. Мян она анджаг
гуллугда олмюш мямурун дул галмыш арвадына мювяггяти йардым
вериля биляджяйиня ишаря этмишдим, хям дя агяр онун ишя кёмяк эдян
нюфузлу бир хамиси олса; лакин, дейясян, сизин ряхмятлик атаныз няинки
лазыми гядяр гуллуг этмямиш, хятта сон вахтда хеч гуллугда олма-
мышдыр. Сёзюн гысасы, буна бир умид олса да, бу чох бош бир умиддир,
чюнки аслиндя онун бу джяхятдян йардым алмага хеч бир хаггы йохдур,
аксиня... о ися индидян пенсийа хяйалына дюшмюшдюр, хе-хе-хе. Зиряк
ханымдыр!
– Бяли, пенсийа... Чюнки о сёзя тез инанан, садялёвх, хоштябият
адамдыр, хоштябият олдугу учюн дя хяр шейя инаныр, бир дя ки... бир дя
ки... – О йеня дя айага галхыб гетмяк истяди.
– Илтифат буйурун, сёзюмя ахыра кими гулаг асмадыныз.
Сонйа мызылданды:
– Бяли, ахыра кими гулаг асмадым.
– Онда айляшин дя.
Сонйа бярк утаныб йеня дя отурду; о учюнджю дяфя иди ки, отурурду.
– Мян онун аз йашлы бядбяхт ушагларла дюшдюйю вязиййяти гёрюб
истярдим ки, – байаг дедийим кими, – гюджюм чатан гядяр, она бир
хейрим дяйсин, йяни, неджя дейярляр, гюджюм чатан гядяр, артыг йох.
Мясялян, онун хейриня имза иля пул йыгмаг йа лотерейа... йа да буна
бянзяр бир шей: умумиййятля о адам ки, башгаларына кёмяк этмяк
истяйир, – о хямишя беля халларда озюня йахын олан, йа да эля лап кянар
шяхсляр учюн беля шейляр дюзялдир. Бах, мян буну сизя демяк фикриндя
идим. Бу мюмкюн олан шейдир.
Сонйа диггятля Пйотр Петровичя бахараг, дили долаша-долаша деди:
– Бяли, йахшы... Аллах бунун учюн сизи...
– Бу мюмкюн олан шейдир, анджаг... бу барядя сонра... йяни эля бу
гюн дя башламаг олар. Ахшам гёрюшярик, данышарыг, ишин асасыны
гойарыг. Саат йедди радяляриндя мяним йаныма гялин. Умид эдирям ки,
Андрей Семйонович дя бизимля иштирак эдяджяк... Анджаг бир шей вар ки,
она габагджадан, хям дя атрафлы сурятдя хатырлатмаг лазымдыр. Буна
гёря дя Софйа Семйоновна, мян сизи нарахат эдиб оз йаныма чагырт-
дырдым. Мяним фикрим белядир ки, Катерина Ивановнанын алиня пул
вермяк олмаз, бу хям дя тяхлюкялидир, буна сюбут – бугюнкю эхсан-
дыр. Сяхяря бирджя тикя дя йемяйя шей олмадыгы халда... айаггабы да эля,
хяр шей дя эля – йамай рому, хятта, дейясян, мадера вя-я-я... гяхвя
алыныр. Мян ордан кечяндя гёрдюм. Сабах йеня дя бютюн бу агырлыг
сизин устюнюзя дюшяджяк, ахырынджы тикянизи дя вермяли оладжагасыныз.
Катерина Ивановнанын бу хярякяти чох мянасыз хярякятдир. Буна гёря
дя гёряджяйимиз хяр бир тядбир, мяним шяхси агидямя гёря, эля
олмалыдыр ки, о бядбяхт дул гадын пул мясялясини билмясин, буну анджаг
сиз билясиниз. Догру дейирямми?
– Билмирям... о анджаг бу гюн беля этмишди... омрюндя бирджя дяфя-
дир... о чох истяйирди ки, онун хатирясини йад элясин, гайда-ганунла...
амма о чох агыллы арваддыр. Бир дя ки, сиз неджя истяйирсиниз гой эля
олсун, мян сизя чох-чох, чох-чох... онлар хамысы да сизя... Аллах сизя...
йетимляр дя...
Сонйа сёзюню гуртара билмяйиб аглады.
– Беля. Буну нязярдя тутун. Инди ися сизин аилянин хейри учюн, илк
тяшяббюс олараг, шяхсян мяндян, гюджюм чатан гядяр, инайят эдиб,
кёмяк гябул эдин. Чох-чох арзу эдирям ки, бу мясялядя мяним адым
чякилмясин. Будур... озюмюн башга гайгыларым олдугундан бундан
артыгына имканым йохдур...
Пйотр Петрович буну дейиб, бир кагыз онлугу тамам ачараг Сонйайа
сары узатды. Сонйа пулу алды, гызарды, джялд йериндян галхды, няся мызыл-
дады, тяляся-тяляся баш айди; Пйотр Петрович ону тянтяня иля гапыйа
гядяр отюрдю. Няхайят Сонйа дярин бир хяйяджан вя изтираб ичиндя тез
отагдан чыхды, бёйюк бир тяшвиш ичиндя Катерина Ивановнанын йанына
гетди.
Пйотр Петрович данышаркян Андрей Семйонович гах пянджяря
габагында дурур, гах отагда гязиширди, онларын сёхбятиня мане олмаг
истямирди. Сонйа гедяндян сонра о бирдян Пйот Петровичя йахынлашыб
тянтяня иля алини она узатды:
– Мян сизин данышдыгларынызын хамысыны эшитдим, ня олдуса –
хамысыны гёрдюм. – Сон сёзю о хюсусиля гейд этди. – Бу няджибликдир,
йяни мян демяк истяйирям ки, бу инсанпярвярликдир! Сизя этираф эдирям,
хярчянд мян принсипя гёря хюсусиля хейриййячилийя хюсн-твяджджёх
гёстяря билмярямя, чюнки бу, шярри кёкюндян ряф этмир, аксиня, ону
даха да гидаландырыр; бунунла беля бир шейи этираф этмяйя билмирдим:
мян сизин бу хярякятинизя мямнуниййятля бахырдым, бяли, бяли, бу
мяним хошума гялир.
Пйотр Петрович диггятля Лебезйатникова бахараг бир гядяр
хяйяджанла мызылдады:
Эх, бунларын хамысы бош шейдир!
– Йох, бош шей дейил! Бир адам ки, сизин кими, дюнянки хадися иля
тяхгир эдиля, овгаты тялх ола, эйни заманда башгаларынын бядбяхтлийини
дюшюнмяйя габил ола, – беля бир адам... оз хярякятляриндя иджтимаи бир
сяхв этмиш олса да... хёрмятя лайигдир! Пйотр Петрович, мян буну
сиздян хеч гёзлямирдим, хюсусиля она гёря гёзлямирдим ки, сизин
агидяниз бир башгадыр. – Хош тябиятля Андрей Семйонович йеня дя
Пйотр Петровичя бёйюк бир мехрибанлыг гёстяряряк, хяйяджанла алавя
этди: – Хеч билирсинизми сизин агидяниз сизя хяля ня гядяр мане олур!..
Мясялян, дюнянки мювяффягиййятсизлик гёр сизи ня гядяр хяйяджан-
ландырыр! Няджиб, севимли Пйотр Петрович! Ахы бу издивадж, бу гануни
издивадж сизин няйинизя, няйинизя лазымдыр?! Нийя сиз бунун мютляг
олмасыны истяйирсиниз? Издиваджын мютляг гануни олмасы сизин няйинизя
лазымдыр? Лап истяйирсиниз мяни дёйюн, амма мян севинирям, севини-
рям ки, сиз хяля бяшяриййят учюн тамам мяхв олмамасыныз – мян
буна севинирям... Гёрюрсюнюз дя: мян оз фикрими дедим!
Пйотр Петрович она бир джаваб вермяк мягсяди иля деди:
– Мян истямирям ки, сизин мюлки дедийиниз гайда иля эвляниб ограш
адыны дашыйым, озгяляринин ушагыны сахлайым, – бах, гануни эвлянмяк
мяня буна гёря лазымдыр.
Андрей Семйонович чох фикирли иди, о няся дюшюнюрдю.
Бирдян, хярби бору сяси эшидян дёйюш аты кими, диксинди.
– Ушаг? Ушаг мясяляси – биринджи ахямиййяти олан иджтимаи бир
мясялядир, – мян бунунла разылашырам. Анджаг ушаг мясяляси башга джюр
хялл олунаджагдыр. Хятта бязиляри, аиляйя бир ишаря кими, ушагы тамамиля
инкар эдирляр. Биз ушаг хаггында сонра данышарыг, инди ися ограшлыг
дейилян шейля мяшгул олаг! Этираф эдирям ки, бу мяним зяиф
джяхятимдир. Бу мурдар сёз, бу гусар сёзю, бу Пушкин сёзю гяляджяк
люгятдя хеч олмайаджаг да! Ахы бу ограшлыг ня демякдир? Беля дя
йанлышлыг олар? Неджя ограшлыг? Нийя буна ограшлыг дейирляр?.. Беля дя
джяфянгиййат олар! Мюлки никахда бунлар хеч олмайаджаг! Ограшлыг
дейилян шей – анджаг гануни никахын тябии бир нятиджясидир, она верилян
тясхихдир, она гаршы этираздыр, бу мянада о хеч дя адамы алчалдан бир
шей дейил!.. Агяр мян гануни нигахла эвлянсям (беля мянасыз бир шейи
тясяввюр этсяк) – онда сизин о мин-мин лянятя гялмиш ограшлыг мя-
сялясиня хятта лап шад оларам; онда оз арвадыма дейярям: “Азизим,
индийя кими мян сяни анджаг севирдим, инди ися сяня хёрмят дя эдирям,
чюнки сян баджарыб этираз эдя билдин!” Сиз гюлюрсюнюз! Сиз она гёря
гюлюрсюнюз ки, кёхня фикирлярдян айрылмага гюджюнюз чатмыр! Гануни
никахда арвадын оз арини алдатмасына ня учюн пис бир шей кими бахылыр,
– мян бунун сябябини баша дюшюрям: бу ахы ики тяряфи алчалдан алчаг
бир фактын алчаг нятиджясидир. Лакин бу ограшлыг дейилян шей мюлки
никахда олдугу кими ачыг олса, йяни арвад ариндян башга айры адамла
ачыгджа йашаса, – онда даха бу ограшлыг дейилян шей дя олмаз, бу хеч
агыла гялмяз, бу сёзляр хятта мейдандан чыхар. Сизин арвадыныз гёрся
ки, сиз онун хошбяхтлийиня мане олмурсунуз вя о гядяр инкишаф этми-
синиз ки, башгасы иля йашадыгы учюн ондан гисас алмырсыныз, – бунунла о
анджаг сизя даха артыг хёрмят эдя биляр. Мян бязян беля бир шей арзу
эдирям: агяр мяни аря версяляр, тфу! Агяр мян эвлянсям (мюлки йа да
гануни нигахла, фярги йохдур) – мяня эля гялир ки, арвадым узун заман
озюня ойнаш тапа билмяся, мян озюм она ойнаш тапыб гятирярдим.
Дейярдим ки, “Азизим, мян сяни севирям, бундан алавя мян истяйирям
ки, сян мяня хёрмят эдясян, – будур, сяня адам гятирмишям!”
Дюзмю, дюзмю дейирям?..
Пйотр Петрович она гулаг аса-аса астадан гюлюрдю, анджаг чох да эля
марагла гулаг асмырды. О хятта аз гулаг асырды. О, догрудан да, башга
бир шей дюшюнюрдю, хятта Лебезйатников да ахырда буну баша дюшдю...
Пйотр Петрович хятта хяйяджан ичиндя иди, аллярини бир-бириня сюртяряк
фикирляширди. Андрей Семйонович бунлары баша дюшдю вя хатырлады.
ИКИ.
Бу мянасыз эхсан дюзялтмяк фикри ахвалы гарышмыш олан Катерина
Ивановнанын аглына харадан гялмишди, – бунун сябябини дюрюст тяйин
этмяк чятинди. Расколниковун аслян Мармеладовун дяфни учюн вердийи
ийирми манатдан чох пулун аз гала он манаты бу эхсана сярф олун-
мушду. Бялкя дя Катерина Ивановна аринин хатирясини “лазымынджа” гейд
этмяйи озюня бордж билирди: гой бютюн кирайянишинляр, хюсусиля Амалийа
Ивановна билсин ки, Катерина Ивановнанын мярхум ари “няинки онлардан
хеч дя пис дейилди, хятта бялкя чох-чох йахшы иди”, “буна гёря дя
онлардан хеч биринин онун габагында ловгаланмага “хаггы йохдур”.
Бялкя дя бу мясяляйя хяр шейдян чох йохсуллуг гюруру оз тясирини
гёстярмишди; бу гюрурун нятиджясидир ки, бизим мяишятдя хяр кяс учюн
мяджбури олан бязи иджтимаи айинлярдя бир чох йохсуллар, “башгаларындан
гери галмамаг учюн”, хям дя “мязяммят” эдилмясинляр дейя, вар-
йохдан чыхыр, бютюн йыгдыглары пуллары, сон гяпийиня гядяр, хярджляйирляр.
Бундан башга чох ола биляр ки, Катерина Ивановна бир шей дя этмяк
истямишдир: истямишдир ки, бу мясяля иля алагядр олараг эля бу анда,
гуйа хамы ондан уз дёндярдийи бир вахтда, бютюн бу “рязил вя мурдар
кирайянишинляря” бир шейи дя гёстярсин: гёстярсин ки, о, “няинки
йашамагы вя адам гябул этмяйи баджарыр”, о хям дя бу джюр йашайыш
учюн тярбийя олунмамышдыр, о “ясилзадя эвиндя, хятта демяк олар ки,
аристократ полковник эвиндя” тярбийя олунмушду, ону хеч дя эв сюпюр-
мяк, геджяляр ушагларын джыр-джындырыны йумаг учюн хазырламамышлар. Бу
гюрур вя шёхрятпярястлик азары бязян ан йохсул, ан гыпыг адамларда
амяля гялир; арабир бу онларда шиддятли, асяби бир эхтийадж шяклини алыр.
Катерина Ивановна гыпыг бир арвад дейилди: ону лап узюб алдян салмаг
оларды, лакин мяняви джяхятдян ону гыпыг этмяк, йяни ону горхудараг
ирадясиня хаким олмаг мюмкюн дейилди. Бундан башга Сонечка,
Катерина Ивановнанын гет-гедя дяли олдугуну чох асаслы сурятдя сёй-
лямишди. Хярчянд буну хялялик гяти сурятдя демяк олмазды, лакин сон
вахтларда, бютюн бу ил арзиндя о чох азиййят чякмишди, бу да онун
бейниня аз да олса тясир этмяйя билмязди. Хякимляр дейир ки, вярям
чох шиддятляняндя бейнин хараб олмасына сябяб олур.
Сюфрядя шяраб ня чох иди, ня дя мюхтялиф чешидли иди, мадера да йох
иди – буну шишитмишдиляр, анджаг шяраб варды. Бу да араг, ром, бир дя
Лиссабон шярабы иди; хамысы да пис иди; анджаг кифайят гядярди. Эхсан
ашындан башга уч-дёрд джюр хёряк варды (блин дя варды), хамысы да
Амалийа Ивановнанын мятбяхиндя хазырланмышды, бундан башга ики дя
самовар гойулмушду: йемякдян сонра чай вя пунш вермяк фикриндя
идиляр. Эхсан учюн шей-шюй алмага Катерина Ивановна дейирди ки, “бу
пюргуллуг, алиджянаб адам олмасайды: илк раст гялдийи бир адамы эля о
саат узюня тярифляр, она джюрбяджюр гёзял шейляр дейярди, хятта бязиляри бу
тярифдян лап хяджалят чякярди; озюндян о адам хаггында джюрбяджюр гёзял
шейляр уйдурарды, озю дя бу шейлярин хягигят олдугуна лап урякдян
инанарды; сонра да дедийиня бирдян пешман оларды: бир нечя саат аввял
тярифлядийи, пярястиш этдийи адамы биабыр эдяр, итяляйя-итяляйя говарды.
О, оз тябияти этибариля гюляйян, шян, диндж бир гадынды; лакин арды-арасы
кясилмядян башына гялян мюсибятляр, мювяффягиййятсизликляр онда
шиддятли бир арзу вя тяляб амяля гятирмишди: о истяйирди ки, хамы анджаг
диндж вя шян йашасын; буна гёря дя хяйатда баш верян ан хырдаджа бир
уйгунсузлуг, ан кичик бир мювяффягиййятсизлик дярхал ону аз гала
чылгынлыг дяряджясиня вардырарды; бир анда о, ан гёзял умидлярдян вя
хяйалдан сонра, талейини гаргыйар, алиня кечян хяр шейи вуруб дагыдар,
ора-бура сяпялярди, башыны дивара чырпарды. Амалийа Ивановна да ня-
дянся бирдян Катерина Ивановнанын нязяриндя фёвгяладя бир
яхямиййят, фёвгяладя бир хёрмят кясб этди, бу да, бялкя, йалныз она
гёря олду ки, бу эхсан мясяляси ортайа дюшдю, Амалийа Ивановна бютюн
гялбиля бу ишдя иштирак этмяйя разылыг верди: сюфря дюзялтмяйи, габ-
гаджаг тапмагы, оз мятбяхиндя хёряк хазырламагы вя башга шейляри
бойнуна гётюрдю. Катерина Ивановна бютюн ишляри она тапшырыб гяб-
ристанлыга гетди. Догрудан да, хяр шей чох гёзял хазырланмышды: сюфря
хятта чох тямиз, чох ляйагятля дюзялдилмишди: габ-гаджаг, чянгял-
бычаг, гядяхляр, стяканлар, финджан кирайянишинлярдян алынмышды, хамысы
да мюхтялиф чешидли, мюхтялиф хяджмли иди, лакин хяр шей оз вахтында, оз
йериня гойулмушду. Амалийа Ивановна хисс эдирди ки, иши чох гёзял
йериня йетирмишдир, буна гёря дя гябристанлыгдан гайыданлары хятта бир
гядяр гюрурла гаршылады; озю дя гейиниб-кеджинмишди, чутгусуна тязя бир
гара лент багламышды, гара палтар геймишди. Амалийа Ивановнанын
гёрдюйю ишя гёря ловгаланмага хаггы варды, лакин онун бу гюруру
нядянся Катерина Ивановнанын хошуна гялмяди: “Бир буна бах, эля бил
ки, бунсуз сюфря дюзялдя билмяздик!” Онун тязя лентли чутгусу да
Катерина Ивановнанын хошуна гялмяди: “Йохса бу ахмаг алман гадыны
мянзил сахибяси олдугуна, мярхямят гёстяриб йохсул бир кирайянишиня
кёмяк этмяйя разылыг вердийиня ловгаланыр? Мярхямят гёстяриб!! Афв
едярсиниз, ханым! Катерина Ивановнанын атасы полковник иди, онун
эвиндя бязян гырх адамлыг сюфря дюзялярди, Амалийа Ивановна кими вя
даха догрусу, Людвиговна кимиляр онун хеч мятбяхиня дя бура-
хылмазды...” Лакин Катерина Ивановна мюяййян вахта гядяр оз
хисслярини ачыб сёйлямямяйи гят этди, амма уряйиндя бу гярара гялди
ки, эля гюню бу гюн Амалийа Ивановнаны хясдясин, онун асил йерини она
хатырлатсын, йохса о озюндян, дейясян, чох бядгюмандыр... Инди ися
онунла анджаг сойуг ряфтар этди. Башга бир шей дя Катерина Ивановнанын
аджыгланмасына гисмян сябяб олмушду: дяфня чагырылан адамлардан, о
хырда джюссяли полйакдан башга, бир-ики адам гялмишди; о полйак ися бу
гядяр иши ола-ола йеня дя маджал тапыб гябристанлыга гетмишди. Эхсана
ися онлардан ан ахямиййятсизи, ан йохсулу гялмишди, бу гялянлярдян
бязисинин хятта амялли-башлы уст-башы да йох иди; зир-зибилли, чагырылан
адамлардан йашлы вя мётябяр оланлары, эля бил ки, дилбир олуб гялмя-
мишдиляр. Мясялян, кирайянишинлярин ан гёркямлиси олан Пйотр Петрович
Лужин йох иди; амма хяля дюнян ахшам Катерина Ивановна хамыйа,
йяни Амалийа Ивановнайа, Полечкайа, Сонйайа, о хырда джюссяли
полйака демишди ки, Пйотр Петрович Лужин ан няджиб, ан алиджянаб бир
адамдыр, йухарыларла бёйюк алагяси вардыр, бёйюк дёвлят сахибидир, о
вахтиля биринджи аримин досту, атамын хёрмятли гонагы иди; о сёз вермиш-
дир ки, вар гюввями сярф эдиб чалышаджагам, сизя йахшы бир пенсийа
дюзялдиряджяйям. Буну да гейд этмяк лазымдыр ки, Катерина Ивановна
бир адамын йухарыларла олан алагясиля, вар-дёвлятиля фяхр этся дя, буну
оз хейри учюн этмирди, о гятиййян оз мянффятини нязярдя тутмурду,
буну о оз гялбинин тяляби иля эдирди, буну о анджаг она гёря эдирди ки,
бир адамы тяриф этмяк, тяриф этдийи адамы даха да йюксялтмяк она зёвг
верирди. “Йягин Лужиня бахыб о мурдар, о алчаг Лебезйатников да гял-
мямишдир. Лужини гойаг бир кянара, бяс ахы бу Лебезйатников озю
хаггында ня фикирдядир? Ону анджаг мярхямят эдиб эхсана чагырмышлар,
чюнки о Пйотр Петровичля бир отагда йашайыр, онун танышыдыр. Пйотр
Петровичи чагырыб ону чагырмамаг йахшы дюшмязди”. О адалы ханым вя
онун “гарымыш гызы” да гялмямишдиляр. Хярчянд о джями бир-ики хяфтя
иди ки, Амалийа Ивановнанын отагларындан бириндя йашайырды, лакин
Мармеладовларын отагындан гялян сяс-кюйдян, чыгыр-багырдан отрю,
хюсусиля о заман ки, Мармеладов сярхош эвя гайыдырды, бир нечя дяфя
шикайятлянмишди, буну да Амалийа Ивановна Катерина Ивановна иля
савашанда сяси йетдикджя чыгыра-чыгыра, ону хядяляйя-хядяляйя
демишди, демишди ки, мян сизин аилянизи бурдан говаджагам, чюнки сиз
“няджиб кирайянишинляри нарахат эдирсиниз, сиз онларын хеч кясинти дырна-
гына да дяймязсиниз!” Катерина Ивановна “гуйа хеч кясинти дырнагына
да дяймядийи” бу ханымы гясдян оз гызы иля эхсана дявят этмишди; бу
гадын хятта тясадюфян она раст гяляндя тякяббюрля узюню йана да
чевирярди; Катерина Ивановна оз уряйиндя дейирди: “Гой о билсин ки,
бурда ондан даха няджиб дюшюнюрляр, даха няджиб хисс эдирляр, пислийи
нязяря алмайыб ону дявят эдирляр; гой онлар гёрсюн ки, Катерина
Ивановна беля бир мюсибят ичиндя йашамага адят этмямишдир”.
Катерина Ивановна нязярдя тутмушду ки, сюфря башына йыгышанда буну
мютляг онлара сёйлясин, хям дя ряхмятлик атасынын губернаторлугу
хаггында данышсын, эйни заманда долайысы иля гейд этсин ки, онун узюню
йана чевирмяси хеч лазым дейилди, бу чох ахмагджасына бир хярякятдир.
Кёк подполковник дя гялмямишди (яслиндя о истефайа чыхмыш штабс-
капитаб иди; сонра мялум олду ки, о дюнян сяхярдян бяри “люл-
гямбярдир”. Хюлася, анджаг бир нечя адам гялмишди: онлардан бири о
хырда джюссяли полйак иди; о бириси ися чиркли фрак геймиш, узю сызанаглы,
мурдар горхулу, дилсиз-агызсыз, ийряндж бир дяфтярхана ишчиси иди; бир дя
кар, аз гала лап кор олан бир годжа иди: вахтиля о почтамда ишляйирмиш,
ону ким ися чохдан бяри Амалийа Ивановнанын йанында пул вериб
сахладырды, ня учюн сахлатдыгы да мялум дейилди. Истефайа чыхмыш кефли
бир забит дя гялмишди; аслиндя о арзаг мямуру иди; чох бяркдян вя
ядябсиз гюлюрдю; озю дя, “бир тясяввюр эдин”, жилетсиз иди! Бир няфяр дя
гялиб, дюз столун йанында отурду, Катерина Ивановнайа хеч салам да
вермяди. Бириси дя, палтары олмадыгындан, халатда гялмишди: лакин беля
бир биабырчылыг иди ки, Амалийа Ивановна вя хырда джюссяли полйакын
кёмяйиля ону биртяхяр отагдан чыхартдылар. Бу хырда джюссяли полйак ики
няфяр озю кими хырда джюссяли полйак гятирмишди: бунлар хеч Амалийа
Ивановнанын мянзилиндя гёрмямишди. Бу шейляр Катерина Ивановнаны
сон дяряджя асябиляшдирди. “Йахшы, бу хазырлыг бяс кимин учюн эдил-
мишдир?” Хятта сюфрядя йер чох олсун дейя (онсуз да стол бютюн отагы
тутмушду) ушаглар учюн ашагы башда, буджагда, сандыг устюндя йемяк
гойулмушду, ики баладжаны скамйада отуртмушдулар. Полечка даха
бёйюк олдугундан, онлара бахмалы вя онлары йедиртмяли иди, хям дя
“няджиб ушаг олдугларындан” онларын бурнуну силмяли иди. Хюлася о бязи-
лярини сярт бир нязярля гёздян кечириб, бёйюк бир тяшяххюсля онлары сюфря
башында отурмага дявят этди. О нядянся беля хесаб эдирди ки, гялмя-
йянляр учюн Амалийа Ивановна джавабдехдир, буна гёря дя бирдян
онунла чох этинасызлыгла ряфтар этмяйя башлады. Амалийа Ивановна да
дярхал буну хисс этди вя бу она чох тохунду, беля бир башлангыдж ишин
йахшы нятиджя вермяйяджяйини гёстярирди. Няхайят, хамы отурду. Рас-
колников ичяри гиряндя онлар гябристанлыгдан лап тязяджя гайытмышдылар.
Катерина Ивановна онун гялмясиня чох севинди: аввяла будур ки, о
гялянлярин ичярисиндя йеганя “охумуш адамды”, “озю дя хазырлашырды
ки, ики илдян сонра бурадакы дарюлфюнунда профессор кафедрасыны тутсун”,
икинджиси дя, ичяри гирян кими, ня гядяр арзу этся дя дяфндя иштирак эдя
билмядийи учюн ондан чох адябля узр истяди. Катерина Ивановна Рас-
колниковун устюня йюйюрюб ону сол тяряфиндя отуртду (Амалийа
Ивановна саг тяряфдя отурмушду); о бир ан да олса сакит дайанмырды,
чалышырды ки, йемяк дюзгюн пайлансын, хамыйа чатсын; оскюряк дя тез-
тез шиддят эдяряк ону богур, сёзюню кясирди, эля бил бу ики гюндя онун
ёскюряйи даха да шиддятлянмишди; бунунла беля ара вермядян
Расколникова мюраджият эдир, астадан даныша-даныша, тяляся-тяляся оз
дярдини ачыб тёкюр, эхсанын йахшы дюзялмямясиндян шикайятлянир, оз
шикайятинин хаглы олдугуну билдиряряк гязяблянирди, эйни заманда
сюфря башында топлашан адамлара, хюсусиля Амалийа Ивановнайа тез-тез,
хям дя лап бяркдян вя урякдян гюлюрдю:
– Бунун да хамысына, бах, бу тягсиркардыр. Билирсиниз кими дейирям:
буну, бах буну дейирям! – Катерина Ивановна гёзю иля Амалийа
Ивановнаны гёстярди. – Бир она бахын, гёзюню гёр неджя бярялдиб, хисс
эдир ки, биз онун барясиндя данышырыг, анджаг баша дюшмюр ки, ня
данышырыг, гёзюню бярялдиб, дуруб! Байгушун бири, байгуш! Ха-ха-ха!..
Охё-ёхё-ёхё! О оз чутгусу иля няйи сюбут элямяк истяйир? Хамы эля
билсин ки, бурада олмасы иля мяни химайя эдир, мяня миннят гойур.
Мян ону лайигли бир адам билдим, хахиш элядим ки, йахшы адамлары, йяни
мярхумун танышларыны чагырсын, амма гёр о кимляри чагырыб: хоггабаза
охшайырлар! Зир-зибил! Бир о узю чирклийя бахын: ики айаглы фыртыга охшайыр.
О хырда джюссяли полйаклары гёрюрсюнюзмю... Ха-ха-ха!.. Охё-ёхё-ёхё!
Бу вахта гядяр хеч кяс онлары бурада гёрмяйиб, мян дя хеч гёр-
мямишям! Ахы бунлар нийя гялиб, сиздян сорушурам? Адябля йан-йана
отурублар. – Бирдян онлардан бириня чыгырыб деди: – Эй, пане! Блини
йединизми? Йеня дя йейин! Пивя ичин, пивя! Араг истяйирсиниз? Бир
бахын: айага галхды, баш айир, бахын-бахын: гёрюнюр лап адждырлар,
йазыглар! Эйби йохдур, гой йесинляр! Хеч олмаса сяс-кюй салмырлар;
анджаг... анджаг, дюзю, мян эв йийясинин гюмюш гашыгларындан горхурам!
– Бирдян о, Амалийа Ивановнайа сары дёняряк деди: – Амалийа Ива-
новна, агяр инди сизин гашыгларыныз итиб-еляся, мян буна джавабдех
дейилям – габагджадан сизя хябярдарлыг эдирям! Ха-ха-ха! – О йеня
дя Расколникова мюраджият эдяряк гюлдю, йеня дя гёзляриля Амалийа
Ивановнаны гёстярди вя оз хярякятиндян мямнун галды. – Баша дюш-
мяди, йеня дя баша дюшмяди! Агзыны айырыб отуруб, бир бахын: бай-
гушдур, халис байгушдур, тязя лент багламыш кор йапалаг, ха-ха-ха!
Гюлюшюн ардынджа ону йеня дя шиддятли оскюряк тутду; о беш дягигя
ёскюрдю. Агзына тутдугу йайлыгда бир аз ган гёрюндю, алнында тяр
дамджылары мунджугланды. О, динмязджя ганы Расколникова гёстярди.
Онун узюндя парча-парча гырмызы лякяляр варды; няфясини дярян кими
йеня дя чох хявясля пычылдамага башлады:
– Бура бахын, мян она чох инджя бир иш тапшырмышдым: тапшырмышдым
ки, о гадыны гызы иля чагырсын, билирсиниз мян кими дейирям? Беля ишдя
адам озюню гяряк чох нязакятли тутсун, чох мярхямятля хярякят
этсин, амма о эля эляди ки, бу гялмя ахмаг арвад, бу ловга зибил, бу
аблях айалят гадыны, – анджаг она гёря ки, олмюш бир майорун арвадыдыр,
гялмишди ки, чалышыб озюня пенсийа кясдирсин, буна гёря дя дяфтяр-
ханадан дяфтярханайа сюрюнюр, анлик-киршан чякир (бу мялумдур)...
беля бир зибил гяинки бура гялмяйи озюня лайиг гёрмяди, хятта
гялмядийи учюн адам гёндяриб узр дя истямяди, халбуки беля халларда
ан ади бир нязакят буну тяляб эдир! Баша дюшюрям, бу Пйотр Петрович
нийя гялмяйиб? Бяс Сонйа ханы? О хара гедиб? Хя, будур, о да гялди!
Сонйа, харада идин? Гярибядир, сян атанын дяфниндя беля сялигясизлик
гёстярирсян! Родион Романович, гойун о сизин йанынызда отурсун. Бах,
бу сянин йерин, Сонечка... ня истяйирсян гётюр йе. Бундан гётюр, бу
йахшыдыр. Бу саат блини дя гятиряджякляр. Ушаглара вермисиниз? Полечка,
орада хяр шей вар? Охё-ёхё-ёхё! Йахшы да, агыллы ол, Лена; Колйа,
айагларыны йеллямя, няджиб ушаглар кими отур. Сонечка сян ня дейирсян?
Сонйа дярхал она Пйотр Петровичин узр истядийини сёйлямяйя
башлады; буну бяркдян деди ки, хамы эшидя билсин, озю дя чох сечмя,
адябли ифадяляр ишлятди: гясдян Пйотр Петровичин адындан сёзляр
уйдурду, бу сёзляря озюндян бязяк верди. Сонра бир шейи дя алавя этди,
деди ки, Пйотр Петрович хюсусиля бир шейи дя сизя сёйлямяйи тапшырды: о
деди ки, имкан олан кими дярхал сизин йаныныза гялиб о мясяля хаггында
икиликдя данышаджаг, гёряк сонра ня эдя биляр, ня кими тядбир тёкяр,
бундан башга о бир чох башга сёзляр дя деди.
Сонйа билирди ки, бу сёзляр Катерина Ивановнайа тясялли веряджяк,
онун гялбини сакит эдяджяк, онун хошуна гяляджяк, хюсусиля онун гюруру
тямин олунаджаг. Сонйа Расколникова тез баш айди, отяри, хям дя
марагла она бахыб, йанында отурду. Аввялляр о Расколникова
бахмагдан да, онунла данышмагдан да чякинирди. Инди эля бил ки, онун
фикри дагыныгды, бунунла беля Катерина Ивановнайа йаранмаг учюн
гёзюню онун узюндян айырмырды. Ня Сонйа, ня дя Катерина Ивановна
йас палтары геймямишдилр, чюнки онларын беля палтары йох иди. Сонйанын
айниндя тюнд михяйи, Катерина Ивановнаны ися гарайа чалан, мил-мил чит
палтары варды, онун вар-йох палтары бу иди. Сонйанын Пйотр Петрович
хаггында вердийи мялумат Катерина Ивановнанын лап уряйиндян олду. О
тяшяххюсля Сонйанын сёзлярини ахыра гядяр динляди. Сонра эйни
тяшяххюсля дя Пйотр Петровичин кефини сорушду. Эля о саат да бяркдян
пычылдайа-пычылдайа Расколникова деди ки, догрудан да Пйотр Петрович
кими хёрмятли вя мётябяр бир адамын беля бир “фёвгяладя мяджлися”
гялмяси, – “лап эля о бизим аиляйя чох сядагятли олса да, лап эля мяним
атамла вахтиля дост олса да” – чох гярибя гёрюнярди.
Сонра о аз гала хамынын эшидяджяйи бир сясля деди:
– Буна гёря дя, Родион Романович, мян сизя чох миннятдарам:
сиз хятта беля бир мяджлися гялиб мяним сюфрямдя отурмагдан
чякинмядиниз. Аминям ки, сизин анджаг мяним йазыг аримля олан
хюсуси достлугунуз вердийиниз сёзю йериня йетирмяйя сизи тяхрик
этмишдир.
Сонра о йеня гюрур вя ляйагятля бютюн гонаглары гёздян кечирди вя
бирдян, сюфряинин о бири тяряфиндя отуран кор годжанын гейдиня галараг,
хюсуси бир гайгы иля бяркдян деди: “Бялкя сиз гызартма истяйирсиниз?
Сизя Лиссабон шярабы вермишлярми?” Годжа онун суалына джаваб вермяди,
йанында отуранлар гюлмяк учюн ону итялясяляр дя, о хейли вахт хеч баша
дюшмяди ки, ондан ня истяйирляр. О анджаг агзыны ачараг атрафына бахыр,
бунунла да хамыны даха артыг гюлдюрюрдю.
Катерина Ивановна сёзюня давам эдяряк, Расколникова дейирди:
– Беля дя гидж адам олар! Ора бахын, ора бахын! Ону ахы нийя
гятирибляр? О ки, галды Пйотр Петровичя – мян хямишя онун барясиндя
аминдим; албяття о... – бирдян Катерина Ивановна Амалийа Ивановнайа
сары дёняряк эля аджыглы-аджыглы она бахды ки, Амалийа Ивановна хятта
бундан горхду да; сярт бир ифадя иля бяркдян деди: – Албяття, о сизин
бязяк-дюзякли адабазлара охшамыр, о адабазлар ки, онлары хеч атамын
мятбяхиня ашбазлыга да гётюрмяздиляр, ряхмятлик арим дя онлары гябул
этмязди, – бу албяття онлар учюн бёйюк шяряф оларды, буну да о анджаг
хош тябиятли олдугу учюн эдярди.
Истефайа чыхмыш арзаг мямуру он икинджи араг гядяхини бошалдараг
бирдян чыгырды:
– Бяли, ичмяйи хошларды; буну хошларды, ичярдик!
Катерина Ивановна бирдян она сары дёняряк деди:
– Ряхмятлик арими догрудан да, беля бир нёгсаны варды, бу хамыйа
мялумдур. Амма о хоштябият вя няджиб бир адамды; оз аилясини севярди,
она хёрмят эдярди; анджаг бирджя шей пис иди ки, о хоштябият олдугундан
хяр йетян ахлагсыз адама хяддиндян артыг инанырды. Хяр йетянля ичирди;
эля адамларла ичирди ки, о адамлар хеч онун айагынын тозуна да
дяймязди! Родион Романович, бир тясяввюр эдин: онун джибиндян хоруз
гогалы тапдылар: люлгямбяр ола-ола ушаглары йаддан чыхармамышды.
Истефайа чыхмыш арзаг мямуру чыгырды:
– Хо-руз? Сиз илтифат буйуруб хо-руз дединиз?
Катерина Ивановна она джаваб вермяйи озюня лайиг гёрмяди. О
фикря гэдяряк ах чякди.
Расколникова мюраджият эдяряк сёзюня давам этди:
– Йягин сиз дя башгалары кими эля гюман эдирсиниз ки, мян онунла
чох сярт ряфтар эдирдим. Анджаг бу беля дейилди! О мяним хатирими
истярди, о мяним хатирими чох истярди, чох! О хоштябият бир адамды!
Хярдян она эля йазыгым гялярди ки!.. Гёрярдин, буджагда отуруб мяня
бахыр... она ряхмим гялярди, гедиб кёнлюню алмаг истярдим; сонра оз-
озюмя дейярдим: “Кёнлюню аларам, гедиб йеня дя ичяр”; анджаг джидди
ряфтар этмякля ону ичмякдян аз-чох чякиндирмяк олурду.
Истефайа чыхмыш арзаг мямуру йеня дя багырды:
– Бяли, эля олурду ки, сач-бирчяйи йолунурду, беля дя олурду, дяфя-
лярля олурду.. – Буну дейиб йеня дя гядяхини арагла долдурду.
Катерина Ивановна истефайа чыхмыш арзаг мямуруна сярт джаваб
верди:
– Бязи ахмагларын анджаг сач-саггалыны йолмаг дейил, айаг алтына
алыб тапдамаг да пис олмазды... Буну мян ряхмятлик арим барясиндя
демирям!
Онун узюндяки гырмызы лякяляр гет-гедя даха артыг гызарыр, синяси
галхыб дюшюрдю. Бу вязиййят бир аз да давам этсяйди, о озюндян
чыхаджагды. Адамлардан чоху астадан гюлюрдю, гёрюнюр, бу, онларын
хошуна гялирди. Истефайа чыхмыш мямуру гызышдырмага, гулагына няся
пычылдамага башладылар. Гёрюнюр, онлары бир-биринин устюня салдырмаг
истяйирдиляр.
Истефайа чыхмыш мямур деди:
– И-джа-зя верин сорушум: сиз буну ня барядя дединиз, йяни бу саат
сиз буну... хансы няджиб барясиндя сёйлядиниз... Аши, лазым дейил! Бош
шейдир! Дул арваддыр! Дул арвадджыгаздыр! Афв эдирям... Пас!
О йеня дя гядяхи башына чякди.
Расколников отуруб динмязджя, хям дя нифрятля гулаг асырды.
Катерина Ивановна тез-тез онун бошгабына йемяк гойурду, о да анджаг
нязакят учюн, Катерина Ивановнанын уряйини сындырмамаг учюн бу
шейлярдян йейирди. О диггятля Сонйайа бахырды. Лакин Сонйанын гет-
гедя хяйяджаны артыр, халы дяйиширди. Сонйа да хисс эдирди ки, эхсан
галмагалсыз баша йетмяйяджяк, буна гёря дя гет-гедя хяйяджаны артыр,
халы дяйиширди; Сонйа да хисс эдирди ки, эхсан галмагалсыз баша йет-
мяйяджяк, буна гёря дя гет-гедя асябиляшмякдя олан Катерина Ива-
новнайа горха-горха бахырды. Айалятдян гялян гадынлар Катерина
Ивановнанын дявятини хягарятля йеря салмышдылар, буна да башлыджа сябяб
Сонйа иди, буну Сонйа озю дя билирди. О. буну Амалийа Ивановнанын
озюндян эшитмишди; Амалийа Ивановна дейирди ки, гызын анасы хятта бу
чагырышдан инджимишди, беля бир суал вермишди: “Мян оз гызымы о гызла
неджя йан-йана отурда билярям?” Сонйа хисс эдирди ки, Катерина
Ивановна буну билир, Сонйайа гаршы гёстярилян бу хягарят ися Катерина
Ивановнанын шяхсян озюня, онун ушагларына, атасына гаршы гёстярилян
хягарятдян даха бёйюк иди, сёзюн гысасы бу онун учюн чох агыр бир
хягарятди; Сонйа билирди: – Катерина Ивановна “бу адабазлара сюбут
этмяйинджя ки, онлар хяр икиси филан вя филандыр” сакит олмайаджаг. Эля бил
гясдян ким ися столун о башындан Сонйайа бир бошгаб гёндярди: гара
чёрякдян ики уряк гайрылыб бошгаба гойулмушду, бир ох да бу урякляря
санджылмышды. Катерина Ивановна буну гёрюб гызарды, эля о саат да деди
ки, “буну гёндярян албяття кефли бир эшшякдир”. Амалийа Ивановна да
пис бир шей оладжагыны хисс эдирди; эйни заманда Катерина Ивановнанын
гёстярдийи тякяббюр ону гялбинин дяринлийиня кими тяхгир этмишди;
мяджлисдя амяля гялян бу пис ахвал-рухиййяни дяйишдирмяк, хям дя
озюню башгаларынын нязяриндя галдырмаг учюн бирдян о, хеч йери ол-
мадыгы халда, данышмага башлады; деди ки: “Мяним танышым олан, озю дя
аптекдя ишляйян Карл геджя арабада гедирмиш, арабачы ону олдюрмяк
истямиш, Карл да чох йалвармыш ки, мяни олдюрмя, агламыш, алини-ялинин
устюня гоймуш, горху онун уряйини охламыш”. Катерина Ивановна
гюлюмсяди, лакин о саат деди ки, Амалийа Ивановна нахаг йеря русджа
анекдот сёйляйир. Амалийа Ивановна бундан даха да инджиди, деди ки,
“фаткр аус Берлин- Берлинли чох-чох мётябяр адамды, хямишя дя алляри джиблярдя
гязярди”. Катерина Ивановна гюляйян олдугундан озюню сахлайан
билмяди, лап уджадан гяхгяхя иля гюлдю; Амалийа Ивановнанын сябри лап
тюкянди, о озюню гюджля сахлайырды.
Катерина Ивановнанын кефи ачылмышды; эля о саат пычылдайараг
Расколникова деди:
– Кор йапалага бир бах! Истяди десин ки, аллярини джибиня гойурду,
амма эля чыхды ки, башгаларынын джибиня гирирди, ох-ёх! Родион
Романович, сиз бир шейя фикир вермиснизми: хараданса бизя гялян,
Петербургда йашайан бютюн бу аджнябиляр, йяни башлыджа олараг алманлар
биздян ахмагдырлар! – Хеч адам да беля шей дейярми ки, “апетекдя
ишляйян Карл горху иля уряйини охлады”, о (бурну фыртыглынын бири!)
арабачыны тутуб ал-голуну багламаг авязиня – “алини-ялинин устюня
гоймуш, агламыш, чох йалвармыш”. Ай сяфехин бири сяфех! Озю дя эля
билир ки, бу чох тясирли ахвалатдыр, амма озюнюн ахмаг олдугуну хеч
гюман элямир! Мянджя, о кефли арзаг мямуру ондан чох-чох агыллыдыр,
хяр халда айдын гёрюнюр ки, о арзаг мямуру аййашын биридир, ичмякдян
аглыны да итириб, бунлар ися гуйа адяб-яркан сахибидир, джидди
адамлардыр... Гёр неджя отуруб, гёзлярини дя бярялдиб! Аджыгы тутур! Аджыгы
тутур! Ха-ха-ха! Охё-ёхё-ёхё!
Катерина Ивановна, кефи ачылдыгындан, эля о саат бязи мясялялярдян
хявясля данышмага башлады вя бирдян пенсийадан да сёз ачды. Деди ки,
“чалышыб пенсийа алан кими оз догма шяхярим олан Т.-дя кюбар гызлар
учюн мютляг бир пансион ачаджагам”. Катерина Ивановна буну хяля
Расколникова демямишди: эля о саат бунун чох хейирли бир иш олмасы
хаггында хявясля вя чох мюфяссял данышды. Бирдян неджя олдуса, онун
алиндя “тярифнамя” гёрюндю, бу хаман “тярифнамя” иди ки, ряхмятлик
Мармеладов ички дюканында бу барядя Расколникова мялумат вермиш-
ди; демишди ки, мяним зёвджям институту гуртаранда “губернаторун вя
башга шяхслярин габагында орпякля ойнамышдыр”. Гёрюнюр, инди бу
“тярифнамя” Катерина Ивановнанын пансион ачмасына хаггы олдугуну
гёстярмяли иди; лакин буну о асасян она гёря орталыга чыхартмышды ки, “о
бязякли-бюзякли адабаз ики гадын” эхсана гялся – онлары тамамиля
мяхв этсин, онлара айдынджа сюбут этсин ки, Катерина Ивановна ан няджиб,
“хятта демяк олар ки, аристократ аилядяндир, полковник гызыдыр, сон
вахтларда болджа догуб-тёряйян вя сяргюзяшт ахтаран бязи гадынлардан
хеч шюбхясиз йахшыдыр”. “Тярифнамя” дярхал алдян-аля кечди, сярхош
гонаглар она бахды, Катерина Ивановна буна мане олмады, чюнки
догрудан да, орада эн тоутес леттрес-тамамиля гейд олунмушдур ки, о надворны
советникин вя кавалерин гызыдыр, буна гёря дя вя аз гала догрудан
полковник гызыдыр. Катерина Ивановна вядждя гяляряк Т.-дя гураджагы
гёзял вя сакит хяйатдан, дярс демяк учюн оз пансионуна чагыраджагы
гимназийа мюяллимляриндян, Манго адлы хёрмятли годжа бир франсыздан
атрафлы сурятдя данышды; хямин бу франсыз Катерина Ивановнанын озюня
институтда дярс дейибмиш, озю дя хяля Т.-дя йашайыр, йягин ки, алверишли
бир маашла онун пансионунда дярс демяйя разы оладжагдыр. Ахырда сёзю
гятириб Сонйанын устюня чыхартды, деди ки, “Сонйа да мянимля Т.-я
гедяджяк, орада хяр джяхятдян мяня кёмяк эдяджякдир”. Бу анда ким
ися столун о башында пыггылдайыб гюлдю. Катерина Ивановна озюню эля
гёстярди ки, гуйа буна ахямиййят вермир, лакин эля о саат сясини
уджалдараг, бёйюк бир эхтирасла Софйа Семйоновнанын габилиййятли бир
кёмякчи оладжагындан “онун мясум, сябирли, фядакар, няджиб бир гыз
олмасындан, тяхсилиндян” данышды вя бу заман Сонйанын йанагыны
сыгаллады, йериндян галхараг ону ики дяфя бярк-бярк опдю. Сонйа
гызарды; Катерина Ивановна бирдян аглады, эля о саат да деди ки, “мян
зяиф асябли ахмаг бир арвадам, овгатым чох тялхдир, даха гуртармаг
лазымдыр, йемяк дя гуртармышдыр, чай гятирин”. Амалийа Ивановна инди
лап аджыгланды, чюнки сёхбятдя гятиййян иштирак этмямишди, хятта
данышанда хеч она гулаг да асмырдылар, буна гёря дя джюрят эдиб,
ахырынджы дяфя бир тяшяббюс гёстярди, кядярини гизлядяряк, Катерина
Ивановнайа чох мюхюм вя дярин мяналы бир изахат верди, деди ки,
“пансионда гызларын алт палтарынын (ди веше) тямизлийиня хюсуси диггят
йетирилмялидир вя мютляг эля бир йахшы гадын (ди даме) олмалыдыр ки, о
гызларын алт палтарына йахшы бахсын, икинджиси дя, гяндж гызлар геджяляр
гизлинджя роман охумасынлар”. Катерина Ивановнанын, догрудан да
овгаты тялх иди, озю дя чох йорулмушду, эхсан да лап онун зяхлясини
тёкмюшдю, – эля о саат Амалийа Ивановнанын сёзюню сярт кясди, деди ки:
“Сиз джяфянгийат данышырсыныз, хеч бир шей анламырсыныз; ди вешенин
тямизлийиня бахмаг кюбар пансиону мюдиринин иши дейил, пал-палтара
нязарят эдн гадынын ишидир; о ки галды, гызларын роман охумасы – бундан
данышмаг лап айыб шейдир, хахиш олунур сусасыныз!” Амалийа Ивановна
гызарды, хирслянди, деди ки: “Мян буну анджаг йахшылыг учюн дедим, мян
чох йахшылыг элядим, анджаг сиз чохданды отагын гелдини- пулуну вермяди”.
Катерина Ивановна дярхал онун джавабыны верди, деди ки: “Сиз йалан
дейирсиниз, йахшылыг элямямишсиниз: мярхум арим хяля дюнян стол
устюндя оланда сиз отаг устюндя мяни рахат гоймурдунуз”. Лакин
Амалийа Ивановна чох ардыджыл сурятдя сёзюня давам эдяряк деди ки:
“Мян о гадынлары чагырды, амма онлар гялмяди, чюнки онлар няджиб
гадынлар, онлар няджиб олмайан гадынларын йанына гялмяз”. Катерина
Ивановна дярхал онун “нязяриня чатдырды”, деди ки: “Сиз джумичкан-
сыныз; она гёря дя асил няджиблийин ня олдугуну сиз гана билмязсиниз”.
Амалийа Ивановна буна дёзя билмяйяряк эля о саат деди ки: “Мяним
фатер аус Берлин чох, чох мётябяр адамды, хяр ики али джиблярдя гязярди,
хямишя дя беля элярди: пуф! Пуф!” Амалийа Ивановна оз фатерини йахшы
тясяввюр этдирмяк учюн столдан галхды, аллярини джибиня гойуб
овурдларыны шиширтди, агзы иля пуф-пуфа охшар бязи сясляр чыхармага
башлады, бютюн кирайянишинляр онун бу хярякятиня гяхгяхя иля гюлдюляр:
онлар Катерина Ивановна иля Амалийа Ивановнанын тутушаджагыны хисс
этдикляриндян Амалийа Ивановнаны гясдян буна тяхрик эдирдиляр. Кате-
рина Ивановна даха буна таб гятиря билмяйиб дярхал Амалийа Ива-
новнанын “абрыны верди”, деди ки: “бялкя сизин хеч фатериниз олмайыб, сиз
эля Амалийа Ивановнасыныз, петербурглу бир сярхош чухонкасыныз, йягин
эвлярдя ашбазлыг эдирмишсиниз, бялкя дя бундан даха пис йашайыр-
мышсыныз”. Амалийа Ивановна хярчянг кими гызарыб назик сясля чыгырды,
деди ки: “Бялкя дя сизин хеч фатериниз олмамыш, амма мянимки олмуш
– фатер аус Берлин, озю дя узун сюртуг гейди, хямишя дя пуф-пуф-пуф
эляди”. Катерина Ивановна нифрятля деди ки: “Мяним атамын ким олдугу
хамыйа мялумдур, хямин бу тярифнамядя чап хярфляриля йазылмышдыр ки,
мяним атам полковникдир, амма Амалийа Ивановнанын атасы (агяр
онун атасы олмушса!) йягин бир Петербург чухонудур; сюд сатмышдыр;
амма даха догрусу будур ки, хеч онун атасы олмамышдыр, чюнки хяля
индийя кими мялум дейил. Амалийа Ивановнаны ата тяряфдян неджя
чагырмаг лазымдыр: Ивановна йа Людвиговна!” Амалийа Ивановна буну
эшидяндя лап гязяблянди, йумругуну стола вурараг чыгырмага башлады,
деди ки: “Мян Амал-Иванам, Людвиговна дейилям; мяним фатерими
Йохан таныйырды, мяним фатерим бурмейстер иди, амма Катерина
Ивановнанын фатери хеч бурмейстер олмады”. Катерина Ивановна стулдан
галхды, чох джидди бир шякилдя, лакин сакит бир сясля (онун рянги гет-гедя
агарыр, синяси хяйяджанла галхыб энирди) деди ки: “Агяр сиз бир дя джюрят
эдиб оз аблях фатеринизи мяним атамла йан-йана гойуб она тай
елясяниз – онда мян сизин чутгунузу башыныздан гапыб тапдайаджагам”.
Амалийа Ивановна бу сёзляри эшитджяк отагда о баш-бу баша йюйюрмяйя,
вар гюджю иля чыгырмага башлады; чыгыра-чыгыра деди ки: “Мян бу мянзилин
сахибийям, Катерина Ивановна бу саат отагдан чыхыб гетсин!” Сонра да
джумуб сюфрядян гюмюш гашыглары гётюрмяйя башлады. Хай-кюй гопду;
ушаглар аглады. Сонйа джялд йериндян галхыб Катерина Ивановнаны тутмаг
истяди, лакин уАмалийа Ивановна бирдян чыгыра-чыгыра сары билет хаг-
гында няся деди. Катерина Ивановна буну эшидиб Сонйаны итяляди,
Амалийа Ивановнанын устюня джумду ки, чутгу хаггындакы тяхдидини
йериня йетирсин. Эля бу анда гапы ачылды, Пйотр Петрович Лужин астанада
гёрюндю. О дайаныб диггятля вя джидди бир нязярля мяджлиси гёздян
кечирди. Катерина Ивановна онун устюня йюйюрдю.
УЧ.
Чыгырараг деди:
– Пйотр Петрович, хеч олмаса, сиз мяни мюдафия эдин! Бу абляхя,
бу зибиля гандырын ки, онун ихтийары йохдур мюсибятя дюшмюш няджиб бир
гадынла беля ряфтар элясин, беля ряфтар учюн мяхкямя вардыр... Мян
генерал-губернаторун озюня... Бу аблях джязасыны чякяр... Мяним
атамын дуз-чёряйини йадыныза салын, мяни мюдафия эдин!
Пйотр Петрович ону озюндян рядд эдяряк:
– Иджазя верин, ханым... Иджазя верин, иджазя верин, ханым! Сизин атанызы
мян, сизин озюнюзя мялумдур ки, хеч танымырдым... иджазя верин, ханым!
(Ким ися гяхгяхя иля гюлдю). Сизин Амалийа Ивановна иля арды-арасы
кясилмяйян дава-далашынызда мян иштирак этмяк фикриндя дейилям...
Мян оз ишим учюн гялмишям... бу саат сизин огей гызынызла... Софйа...
Ивановна иля данышмаг истяйирям... Атасынын ады беля олсун гяряк?
Иджазя верин кечим...
Пйотр Петрович Катерина Ивановнанын йанындан йанпёртю кечиб,
отагын о бири башына, Сонйанын отурдугу йеря гетди.
Катерина Ивановна эля дурдугу йериндя донуб галды. О, бир шейи
баша дюшя билмирди: Пйотр Петрович онун атасы иля чёряк кясмишди, о
неджя бундан уз чевиря билярди? Бу чёряк кясмяк мясялясини о озюн-
дян уйдурмушду, лакин буна урякдян инаныр, буну мюгяддяс бир шей
хесаб эдирди. Пйотр Петровичин ишгюзар, рясми, хятта хягарятли, тяхдид
долу ифадя тярзи дя ону хейрятя салды. Пйотр Петровичин гялмясиля хамы
йаваш-йаваш сакитляшди... Бир дя ки, бу “ишгюзар вя джидди” адам хеч дя
бу мяджлися уйгун гялмирди, хям дя айдын гёрюнюрдю ки, о мюхюм бир
иш учюн гялмишдир, йягин фёвгяладя бир мясяля ону бу мяджлися гятириб
чыхармышдыр, демяли, бу саат няся оладжагдыр, бир хадися баш веряджякдир.
Расколников Сонйанын йанында дайанмышды: кянара чякилиб Пйотр Пет-
ровичя йол верди, Пйотр Петрович эля бил ки, хеч ону гёрмяди. Аз сонра
Лебезйатников да гапы агзында гёрюндю; Лебезйатников отага гирмяди,
дайаныб бёйюк бир марагла, хятта тяяджджюбля бахмага башлады: о Пйотр
Петровичин данышыгына гулаг асырды, анджаг эля бил ки, няйи ися баша дюшя
билмирди.
Пйотр Петрович хеч кяся хюсуси олараг мюраджият этмядян деди:
– Афв эдин, мян бялкя дя мяджлисин сёхбятини кясирям, лакин мян
чох мюхюм бир мясяля учюн гялмишям. Мян хятта буну джамаат ичиндя
демяйимя дя севинирям. Амалийа Ивановна, сиздян аджизаня риджа
эдирям, сиз мянзил сахибяси олдугунуз учюн мяним инди Софйа
Ивановна иля олан сёхбятимя диггят йетирин – Пйотр Петрович, индидян
горхуйа дюшян вя бу ишя сон дяряджя тяяджджюб эдян Сонйайа мюраджият
эдяряк сёзюня давам этди: – Софйа Ивановна, сиз гялян кими, мяним
достум Андрей Семйонович Лебезйатниковун отагында, мяним столу-
мун устюндян, мяня аид олан йюз манатлыг бир дёвлят кредит билети йох
олмушдур. Агяр сиз, неджя бир йол иля олурса-олсун, билирсинизся ки, о пул
инди харададыр вя бунун йерини десяниз, сизя намусла сёз верирям вя
бютюн бурадакылары шахид гёстярирям ки, мясяля бунунла да битиб
гедяджякдир. Акс тягдирдя чох джидди тядбирляря мюраджият этмяйя мядж-
бур оладжагам, онда даха... мяни мюгяссир гёрмяйин.
Отага дярин бир сюкут чёкдю. Хятта аглайан ушаглар да кириди.
Сонйанын рянги мейит кими агармышды; о айаг устя дуруб Лужиня бахыр-
ды, хеч бир сёз демирди. Эля бил ки, мясялянин ня йердя олдугуну хяля
баша дюшмюрдю. Бир нечя санийя кечди.
Лужин диггятля она бахыб сорушду:
– Хя, нийя динмирсиниз?
Няхайят, Сонйа зяиф бир сясля:
– Мян билмирям... – деди, – мян хеч бир шей билмирям...
Лужин:
– Билмирсиниз? – дейяряк тякрар сорушду вя бир нечя санийя сусду.
Сонра, хяля дя нясихят эдирмиш кими, чох джидди бир ифадя иля сёзюня
давам этди: – Мадмазел, бир фикирляшин, дюшюнюн, мян сизя дюшюнмяк
учюн йеня дя вахт вермяйя разыйам. Лютфян бир шейи нязяря алын: мян
буна бу гядяр амин олмасайдым, мялум шейдир ки, беля тяджрюбя сахиби
олдугум халда, сизи догрудан-догруйа беля мюгяссир этмяйя джясарят
этмяздим, чюнки, хамынын гаршысында вя дюз узюнюзя дейилян беля бир
иттихама, агяр бу иттихам йалан йа анджаг сяхв олса, мян озюм, бязи
мянада, джавабдехям. Мян буну билирям. Бу гюн сяхяр мян оз эхти-
йаджым учюн уч мин манат мяблягиндя, орта хесабла бир нечя беш фаизли
билет хырадаламышдым. Бунун хесабы мяним бумажникимдя йазылмышдыр.
Эвя гяляндя мян пулу сайдым, Андрей Семйонович дя буна шахиддир,
ики мин уч йюз манат сайыб бумажникя, бумажники дя сюртукумун йан
джибиня гойдум. Стол устюндя беш йюз маната гядяр кагыз-пул галды,
бунларын да ичиндя уч дяня кагыз йюзлюк варды. Эля бу заман сиз
гялдиниз (мяним дявятим узря), – вя ня гядяр ки, мяним йанымда
олдунуз – хямишя бёйюк бир тяшвиш ичиндя идиниз, хятта сёхбятимиз хеч
гуртармадыгы халда, хяля данышдыгымыз заман, сиз нядянся уч дяфя
дуруб гетмяк истядиниз, озю дя тялясирдиниз. Андрей Семйонович буну
хамысына шахиддир вя сизя дейя биляр. Мадмазел, йягин сиз озюнюз дя
бир шейи тясдиг этмякдян вя сёйлямякдян имтина этмязсиниз: мян сизи
Андрей Семйоновичин васитясиля чагыртдырдым, анджаг она гёря чагырт-
дырдым ки, сизин гохумунуз олан Катерина Ивановнанын (мян онун
вердийи эхсана гяля билмядим) дюшдюйю агыр вязиййяти вя кимсясизлийи,
хям дя онун хейриня пул йыгмагын, лотерейа вя буна бянзяр шейляр
дюзялтмяйин мянфяятли олмасы хаггында данышым. Сиз мяня тяшяккюр
этдиниз, хятта гёзюнюз дя йашарды (мян сизя хяр шейи олдугу кими
данышырам; аввяла она гёря ки, буну сизин йадыныза салым, икинджиси дя
сизя гёстярим ки, мяним хатиримдян хеч бир шей чыхмамышды). Сонра да
мян столун устюндян бир онлуг кагыз пул гётюрюб оз адымдан, сизин
ананызын хейри учюн вя илк йардым олмаг узря, сизя вердим. Андрей
Семйонович бунун хамысыны гёрдю. Сонра мян сизи гапыйа гядяр
отюрдюм – бу заман сиз йеня дя тяшвиш ичиндя идиниз, сиз гедяндян
сонра мян Андрей Семйоновичля тяк галдым вя он дягигяйя гядяр
онунла сёхбят этдим. Сонра Андрей Семйонович отагдан чыхды; мян
йеня дя пул гойдугум столун йанына гетдим, фикрим аввялдян беля иди
ки, пулу сайыб айры гойум. Пулу сайанда гёрдюм ки, бир йюзлюк йохдур,
– буна чох тяяджджюб этдим. Иджазя верин беля бир фикир йюрюдюм: мян бу
барядя Андрей Семйоновичдян гятиййян шюбхяляня билмярям, хятта
буну тясяввюрюмя гятирмяйя дя утанырам. Пулу сайанда да сяхв эдя
билмяздим, чюнки сиз гяляндян азджа аввял бютюн пулу сайыб гуртар-
мышдым, йекун да дюз иди. Мян дярхал сизин тяшвиш ичиндя олдугунуз,
тялясиб гетмяк истядийинизи вя алляринизи бир мюддят стол устюндя тутду-
гунузу хатырладым, сонра сизин неджя бир иджтимаи вязиййятдя олдугунуз
вя бунунла алагядар олан вярдишляри тясяввюрюмя гятирдим, дяхшят
ичиндя, хятта ирадям алейхиня мяджбур олдум ки, сиздян шюбхяляним, –
албяття, бу чох амансыз, лакин адалятли бир шюбхядир! Йеня алавя
эдирям вя тякрар эдирям: мян буна тамамиля  амин олсам да, баша
дюшюрям ки, хяр халда мяним бу индики иттихамымда мяндян отрю бир
гядяр риск вардыр. Лакин неджя ки, озюнюз гёрюрсюнюз, мян мясяляни
устюёртюлю сахламадым; мян бунун устюню ачдым, озю дя нийя ачдыгы-
мы сизя дейим: мян буну, ханым, анджаг сизин гёстярдийиниз нанкор-
джасына наняджиблийинизя гёря этдим! Неджя? Мян сизи сизин ананызын хейри
учюн чагыртдырым, мян сизя, имканым олан даирядя, он манат сядягя
верим, амма сиз бунун авязиндя эля орададжа беля бир хярякят эдя-
синиз! Йох, бу хеч йахшы хярякят дейил! Ибрят дярси мютляг лазымдыр! Бир
озюнюз дюшюнюн; сизин хягиги бир достунуз олдугумдан, сиздян хахиш
эдирям (зира бу анда сизин мяндян йахшы достунуз ола билмяз!) аглынызы
башыныза йыгасыныз! Йохса мян амансыз оладжагам! Инди ня дейирсиниз?
Сонйа дяхшят ичиндя пычылдады:
– Мян хеч бир шей гётюрмямишям. Сиз мяня он манат вермишдиниз,
алын, гётюрюн.
Сонйа джибиндян йайлыгыны чыхартды, дюйюнюню тапыб ачды, йайлыгын
уджуна багладыгы онлуг кагыз пулу Лужиня сары узатды.
Лужин пулу алмайараг мязяммятля вя инадла деди:
– Демяли, йюз манаты сиз бойнунуза алмырсыныз?
Сонйа атрафына нязяр салды, хамы она бахырды: бу адамларын узюндя
дяхшят, джиддиййят, истехза вя нифрят варды. Сонйа дёнюб Расколникова
бахды... Расколников аллярини дёшюндя чарпазлайараг диварын габагында
дурмушду, одлу бир нязярля она бахырды.
– Ах, илахи! – Сонйа анджаг бу сёзляри дейя билди.
Лужин астадан, хятта нявазишля:
– Амалийа Ивановна, – деди, – сиз полис идарясиня хябяр вермя-
лисиниз, буна гёря дя аджизаня риджа эдирям, хялялик даландарын ардынджа
адам гёндярин.
Амалийа Ивановна алини-ялиня чырпараг деди:
– Гот дер бармигерсире! Мярхямятли танры! (алманджа).
Мян эля беля дя билирдим ки, о огурламышдыр!
Лужин дярхал онун сёзюня гюввят верди:
– Сиз эля беля дя билирдиниз? Демяли, беля бир нятиджяйя гялмяк учюн
сизин аввялляр дя бязи асасларыныз вармыш. Чох хёрмятли олан Амалийа
Ивановна, сиздян риджа эдирям, бу адамларын габагында сёйлядийиниз бу
сёзляри йадынызда сахлайасыныз!
Бирдян хамы бяркдян данышмага башлады. Хамы хярякятя гялди.
Катерина Ивановна бирдян мясялянин ня йердя олдугуну дярк
эдяряк хяйяджанла деди:
– Не-е-джя?! – Йериндян гопмуш кими Лужинин устюня джумду. –
Неджя?! Сиз ону огурлуг этмякдя тагсырландырырсыныз? Сонйаны? Ах,
алчаглар, алчаглар!
О, Сонйанын устюня йюйюрдю, арыгламыш голлары иля ону, мянгяняйя
алмыш кими, бярк-бярк гуджаглады.
– Сонйа! Сян нийя ондан бу он манаты алдын? Ай ахмаг гыз! Вер
бура! О он манаты бу саат вер бура! Эля!
Катерина Ивановна Сонйадан пулу алды, алляриндя азишдиряряк йу-
мурлады, голайлайыб дюз Лужинин узюня атды. Йумурланмыш кагыз пул
Лудинин гёзюня дяйяряк йеря дюшдю. Амалийа Ивановна йюйюрюб пулу
гётюрдю. Пйотр Петрович аджыгланды.
Чыгырараг:
– О дялини тутун! – деди.
Эля бу анда, гапы агзында, Лебезйатниковун йанында бир нечя адам
да гёрюндю, айалятдян гялян ики гадын да онларын арасында иди.
Катерина Ивановна чыгырды:
– Неджя?! Дялини тутун? Дяли мяням? Ах-маг! Ахмаг озюнсян!
Мяхкямя сичаны, алчаг адам! Сонйа, Сонйа сянин пулуну гётюряр?
Сонйа огрудур? Хяля о сянин озюня дя пул веряр, ахмаг! – Катерина
Ивановна асяби халда гяхгяхя иля гюлдю. Сонра Лужини хамыйа гёстя-
ряряк о йан-бу йана гачмага башлады. – Беля бир ахмаг гёрмюсю-
нюзмю? – Бирдян Амалийа Ивановна онун гёзюня саташды. – Неджя, сян
дя? Ай лячярин бири, лячяр, сян дя о дейяни дейирсян? Сян дя тясдиг
эдирсян ки, Сонйа “огрудур”, ай алчаг пруссийалы, кринолин геймиш тойуг
айагы! Ай сизя мян ня дейим! Ня дейим! Сян алчагын йанындан гялян-
дян сонра о хеч отагдан чыхмайыб, гялиб мяним йанымда отуруб, буну
хамы гёрюб! Гялиб Родион Романовичин йанында отурду!.. Ону
ахтарын! О ки, бурадан кянара чыхмайыб, демяли, пул гяряк онда олсун!
Гял ахтар, ахтар, ахтар! Анджаг пулу тапмасан, онда, азизим, даха
багышла, бунун джавабыны веряджяксян! Падшахын, мярхямятли падшахын,
падшахын озюнюн йанына гедяджяйям, гедиб айагларына дюшяджяйям, бу
саат, эля бу гюн гедяджяйям! Мян кимсясизям! Мяни бурахарлар! Эля
билирсян бурахмазлар? Сяхв эляйирсян, бурахарлар! Бурахарлар! Йохса
ону йазыг гёрмюсян, уряйиндя тутмусан ки, дейиб-данышмаз? Буна
архайын олмусан? О йазыг олса да мян дирибашам! Хагг-хесабыны алар-
сан! Ахтар да, ахтар, ахтар!
Катерина Ивановна Лужини гязябля дартышдырыр, ону Сонйанын йанына
чякирди.
Лужин мызылдайа-мызылдайа дейирди:
– Мян хазырам, мян джаваб верирям... ханым, бир сакит олун, сакит
олун! Мян чох йахшы гёрюрям ки, сиз дирибашсыныз!.. Буну... буну... неджя
этмяк олар? Буну полис ишчиляринин али иля этмяк лазымдыр... Хярчянд ин-
динин озюндя шахид чохдур... Мян хазырам... Лакин хяр халда бу, киши учюн
чох чятин олар... сябяби дя джинсиййят мясялясидир... Агяр Амалийа Ива-
новна кёмяк эляся... Хярчянд бу беля олмур... Бяс онда неджя эляйяк?
Катерина Ивановна чыгырды:
– Неджя билирсиниз эля дя эляйин! Ким истяйирся гой онун устюню
ахтарсын! Сонйа, джиблярини чевир, онлара гёстяр! Будур, бах! Бах, залим,
будур, бошдур, бурун йайлыгы вардыр, джибиндя айры бир шей йохдур,
гёрюрсян?! Бу да о бири джиби, бах, бах! Гёрюрсян, гёрюрсян?!
Катерина Ивановна Сонйанын джиблярини чевирмякдян башга, онлары
тутуб дартышдырды да. Бирдян онун джибиндян бир кагыз чыхды, хавада даиря
вурараг Лужинин айаглары алтына дюшдю. Хамы буну гёрдю. Бир чохлары
хяйяджанла сяслянди. Пйотр Петрович айилиб ики бармагы иля кагызы йердян
гётюрдю, хамынын гёзю габагында йухары галдырыб ачды. Бу – сяккиз гат
бюкюлмюш бир кагыз йюзлюк иди. Пйотр Петрович алини гяздиря-гяздиря
пулу хамыйа гёстярди.
Амалийа Ивановна чыгырмага башлады:
– Огру! Итил бурадан! Полис! Полис! Буну Сибиря гёндярмяк лазым-
дыр! Итил бурадан!
Хяр тяряфдян хяйяджанлы сясляр уджалды. Расколников сусур, гёзюню
Сонйадан чякмирди, арабир дя джялд Лужиня бахырды. Сонйа эля дурдугу
йердя дайанмыш, санки хушуну итирмишди; о буна тяяджджюб дя этмирди.
Бирдян о, гыпгырмызы гызарды, чыгырараг алляриля узюню ортдю. Сонра уряк
парчалайыджы бир фярйад гопараг Катерина Ивановнанын устюня йюйюрдю.
– Йох, мян дейилям! Мян гётюрмямишям! Мяним хябяри йохдур!
Катерина Ивановна Сонйаны гуджаглайараг багрына басды, санки ону
оз синясиля хамыдан горумаг истяйирди. Айдын гёрюнюрдю ки, Катерина
Ивановна буна инанмыр; бунунла беля о чыгырараг дейирди:
– Сонйа! Сонйа! Мян буна инанмырам! Гёрюрсян ки, мян буна
инанмырам! – Катерина Ивановна чыгыра-чыгыра Сонйаны, бир ушаг кими,
оз голлары арасында бярк-бярк сыхыр, арды-арасы кясилмядян хям ону,
хям дя онун аллярини гамарлайараг опюрдю. – Сян хеч буну элярсянми?
Беля дя ахмаг адамлар олар?! Ах, илахи! – О, хамыйа мюраджият эдяряк
чыгырырды: – Сиз ахмагсыныз, ахмагсыныз! Бунун неджя бир уряйи олду-
гуну сиз хяля билмирсиниз, билмирсиниз! Бу гётюряр, бу?! Агяр сизя лазым
олса о оз айниндян ахырынджы палтарыны да чыхарар, сатар, айагйалын гязяр,
сизя веряр, – о беля гыздыр! О она гёря сары билет алмышдыр ки, мяним
ушагларым аджындан олюрдю, озюню бизим учюн сатыб!.. Ах, ряхмятлик,
ряхмятлик! Ах ряхмятлик, ряхмятлик! Гёрюрсян? Гёрюрсян? Бу да
сянин учюн верилян эхсан! Илахи! Сиз хамыныз ня дуруб бахырсыныз, нийя
буну мюдафия этмирсиниз? Родион Романович! Сиз нийя кёмяйя
гялмирсиниз? Йохса сиз дя инанырсыныз? Сиз онун хеч чячяля бармагына
да дяймязсиниз, хамыныз, хамыныз, хамыныз, хамыныз! Илахи! Ай адам-
лар, буну мюдафия эдин!
Бу заваллы, бу кимсясиз, бу вярямли гадынын фярйады, гёз йашлары эля
бил ки, мяджлисдяки адамлара чох бёйюк тясир багышлады. Онун урякагрысы
дуйулан, вярямли адамлара хас олан арыг узюндя, ган гурумуш солгун
додагларында, фярйад эдян хырылтылы сясиндя, ушаг агламасына охшар
хёнкюртюсюндя, Сонйаны мюдафия этмяк учюн хям беля мяйуслугла,
хям дя инамла ушагджасына сёйлядийи бу йалварышда о гядяр изтираб варды
ки, хамынын эля бил бу бядбяхт гадына йазыгы гялди. Хяр халда Пйотр
Петровичин о саат йазыгы гялди:
О нюфузедиджи бир сясля уджадан деди:
– Ханым! Ханым! Бу мясялянин сизя дяхли йохдур! Хеч кяс сизи бир
пис ниййят устюндя, йахуд сизин бу ишдя алиниз вардыр дейя, тягсирляндиря
билмяз, бир халда ки, онун джиблярини сиз озюнюз чевириб пулу мейдана
чыхартдыныз; демяли, сизин бундан хеч хябяриниз йохмуш. Чох-чох
тяяссюф этмяйя хазырам ки, йохсуллуг Софйа Семйоновнаны беля бир ишя
тяхрик этмишдир, анджаг, мадмазел, сиз ня учюн буну этираф этмяк
истямирдиниз? Биабырчылыгданмы горхурдунуз? Илк аддым олдугу учюн-
мю? Бялкя дя озюнюзю итирмишдиниз? Мялум мясялядир... Лакин нийя
ахы беля бир ишя ал атдыныз? – О, мяджлисдя оланларын хамысына мюраджият
эдяряк деди: – Хязярат! Хязярат! Мян буна хям тяяссюф эдяряк, хям
дя, неджя дейярляр, дярдя шярик олараг, хятта эля инди буну афв этмяйя
хазырам, – Сонра о. Сонйайа сары дёняряк алавя этди: – Мадмазел, гой
сизин инди чякдийиниз хяджалят сизин учюн гяляджякдя ибрят дярси олсун;
мян бу иши нятиджясиз бурахырам вя гой беля олсун, мясяляни гур-
тарырам. Кифайятдир!
Пйотр Петрович чяп-чяп Расколникова бахды. Бу заман онларын
бахышлары бир-бириня раст гялди. Расколниковун одлу бахышы ону йандырыб
кюля дёндярмяйя хазырды. Катерина Ивановна ися эля бил ки, даха хеч бир
шей эшитмирди. О, Сонйаны гуджаглайараг дяли кими опюрдю. Ушаглар да оз
хырда алляриля хяр тяряфдян Сонйаны гуджагламышды, Полечка ися
мясялянин ня йердя олдугуну хяля лазымынджа баша дюшмяйяряк, агла-
магдан шишмиш хырдаджа, гяшянг узюню Сонйанын чийниня гоймушду: о
хяля дя хёнкюр-хёнкюр аглайыр, гёз йашыны сел кими ахыдырды.
Бирдян гапы агзындан уджа бир сяс эшидилди:
– Беля дя алчаглыг олар?!
Пйотр Петрович тез сяс гялян тяряфя дёндю.
Лебезйатников диггятля онун гёзляриня бахараг тякрар этди:
– Беля дя алчаглыг олар?!
Пйотр Петрович эля бил ки, диксинди. Хамы буну гёрдю. (Сонралар
буну хатырлайырдылар.). Лебезйатников отага гирди.
Пйотр Петровичя йахынлашараг деди:
– Сиз хяля бир джясарят эдиб мяни шахид дя гёстярирсиниз?
Лужин мызылдады:
– Андрей Семйонович, бу ня демякдир? Сиз няйи дейирсиниз? –
Лебезйатников оз коруш гёзляриля сярт-сярт она бахараг хярарятля деди:
– Бу о демякдир ки, сиз... бёхтанчысыныз; буну мян дейирям! –
Лебезйатников йаман аджыгланмышды. Расколников гёзлярини она
зилляйиб дурмушду, санки онун хяр сёзюню тутараг олчюб бичирди. Йеня
дя орталыга дярин бир сюкут чёкдю. Пйотр Петрович, хюсусиля илк анда
озюню итирди. Кякяляйя-кякяляйя:
– Агяр буну сиз мяня... сизя ахы ня олуб? – деди. – Аглыныз башыныз-
дадырмы?
– Мяним аглым башымдадыр, амма сиз... аджлафсыныз! Ах, беля дя
алчаглыг олар?! Мян дуруб гулаг асырдым; мян гясдян гёзляйирдим ки,
мясяляни тамам баша дюшюм, она гёря ки, этираф эдирям, бу хеч дя
мянтиги дейил... Сиз буну ахы нийя эдирсиниз, – баша дюшмюрям.
– Мян ахы ня этмишям? Бу бош-бош сёзляри бурахын гетсин! Йа
бялкя сиз ичмисиниз?
– Алчаг адам, бялкя дя ичян сизсиниз, мян дейилям! Мян хеч
омрюмдя араг да ичмямишям, чюнки бу мяним агидямя уймайан
шейдир! – Лебезйатников хамыйа айрылыгда мюраджият эдяряк алавя этди:
– Бир тясяввюр эдин: бу озю-оз алиля бу йюзлюк кагыз пулу Софйа
Семйоновнайа верди, – мян буну гёрдюм, мян буну шахидийям, мян
лап анд ичярям! Бу озю, бу озю верди!
Лужин чыгырды:
– Сиз дяли олмусунуз, нядир, йарамаз! О озю бурададыр, сизин
габагыныздадыр: о озю индиджя бурада, хамынын габагында мяндян он
манатдан артыг пул алмадыгыны тясдиг этди. Йахшы, бу сёздян сонра мян
она йюзлюйю неджя вермиш оларам?
Лебезйатников оз сёзюнюн устюндя дурараг чыгыра-чыгыра дейирди:
– Мян гёрдюм! Гёрдюм! Мяним агидямин алейхиня олса да мян
бу саат мяхкямя гаршысында хяр неджя десяляр анд ичмяйя хазырам, чюн-
ки бу пулу сизин онун джибиня гизлиджя гойдугунузу мян гёрдюм! Анджаг
мян ахмаг эля гюман этдим ки, сиз алиджянаблыг гёстяряряк беля гизлиджя
гойдунуз!.. Сиз гапы агзында худахафизляшиб ондан айрыланда, о дё-
няндя, сиз дя бир алинизля онун алини сыханда, о бири алинизля, сол алиниз-
ля, гизлинджя онун джибиня бир кагыз гойдунуз. Мян гёрдюм! Гёрдюм!
Лужинин рянги агарды.
– Сиз нийя йалан данышырсыныз?! Сиз пянджяря габагында дурдугунуз
халда бу кагызы неджя гёря билдиниз? Бу сизин гёзюнюзя гёрюнюб... сизин
коруш гёзюнюзя! Сиз сайыглайырсыныз!
– Йох, гёзюмя гёрюнмяйиб! Мян узагда дурсам да хамысыны
гёрюрдюм; догрудур, пянджяря габагындан бу кагызы гёрмяк чятинди,
буну дюз дейирсиниз, амма мян айры бир сябябя гёря, йяни билдим ки,
бу кагыз йюзлюкдюр, чюнки сиз Софйа Семйоновнайа онлуг кагыз пулу
веряндя, – озюм гёрдюм, – эля о заман столун устюндян бир йюзлюк
гётюрдюнюз (буну мян гёрдюм, чюнки онда мян йахында дурмушдум,
озю дя дярхал мяндя беля бир фикир амяля гялди, буна гёря дя сизин
алиниздя йюзлюк олдугу йадымдан чыхмырды). Сиз ону гатлайыб алиниздя
бярк-бярк сыхышдырдыныз. Сонра бу йеня мяним йадымдан чыхды; анджаг
сиз айага галханда пулу саг алиниздян сол алинизя гойдунуз, пул да аз
галды ки, алиниздян йеря дюшсюн. Бу вахт кагыз йюзлюк йеня дя мяним
йадыма дюшдю, чюнки байагкы фикир йеня дя мяним аглыма гялмишди:
мян беля фикирляширдим, дейирдим ки, сиз йягин мяндян гизлин она
йахшылыг этмяк истяйирсиниз! Буна гёря дя мян буну чох диггятля
излямяйя башладым, буна гёря дя онун джибиня гизлинджя пул гойдугу-
нузу гёрдюм. Мян буну гёрдюм, гёрдюм! Мян анд ичярям!
Аз галырды ки, Лебезйатниковун няфяси тутулсун; хяр тяряфдян
джюрбяджюр сясляр эшидилмяйя башлады, бу сяслярдян чохусу тяяджджюб ифадя
эдирди, лакин тяхдидедиджи, гязябли сясляр дя эшидилирди. Хамы бир-бирини
сыхышдыра-сыхышдыра Пйотр Петровичя йахынлашырды. Катерина Ивановна
Лебезйатниковун устюня йюйюрдю.
– Андрей Семйонович! Мян сизин баряниздя йанылмышам! Сонйаны
мюдафия эдин! Бирджя сиз онун тяряфиндясиниз! О йетимдир, сизи Аллах
гёндяриб! Андрей Семйонович, азизим, атам!
Катерина Ивановна буну дейиб дизляри устя Лебезйатниковун
габагына йыхылды: о ня этдийини бялкя дя хеч билмирди.
Лужин гязябляняряк чылгынджа бахырды:
– Йалан! Сиз йалан данышырсыныз, джянаб! “Йадымдан чыхды, йадыма
дюшдю, йадыма дюшдю, йадымдан чыхды...” – бу ня демякдир? Демяли,
пулу мян гясдян онун джибиня гоймушам? Нийя ахы? Ня мягсядля?
Мяним ня ишим вар бу...
– Нийя? Бах, буну мян озюм дя баша дюшмюрям; амма данышды-
гым эйнян олан шейдир, бу дюздюр! Рязил, джинайяткар адам, мян гятий-
йян йанылмырам! Мяним йахшы йадымдадыр, бунунла алагядар олараг
онда дярхал мяним аглыма бир шей гялди, онда ки, мян сизя тяшяккюр
эдиб алинизи сыхдым: пулу сиз онун джибиня ня учюн гизлинджя гойдунуз?
Нийя ахы гизлинджя? Йохса буну мяндян гизлятмяк истяйирдиниз? Она
гёря гизлятмяк истяйирдиниз ки, мян беля шейлярин алейхиняйям, мян
шяхси хейриййячилийи инкар эдирям, чюнки бу хеч бир шейи асаслы сурятдя
йахшылашдырмыр!.. Мян бу гярара гялдим ки, сиз догрудан да, мяним
йанымда она пул вермяйя хяджалят чякирсиниз; сонра беля дя фикирляш-
дим: дедим, бялкя сиз она бир хядиййя вермяк, ону тяяджджюбляндирмяк
истяйирсиниз: алини джибиня саланда бирдян гёряджяк ки, джибиндя бир йюзлюк
вардыр... (чюнки бязи хейриййя сахибляри этдикляри йахшылыгы орт-басдыр
этмяйи чох хошлайырлар, – мян буну билирям). Сонра мян беля дя
дюшюндюм ки, сиз йягин ону сынагдан кечирмяк истяйирсиниз: гёряк,
пулу джибиндя тапанда гялиб сизя тяшяккюр эдяджякми! Буну да фикирляш-
дим ки, гёрюнюр, сиз гялиб тяшяккюр эдилмясини истямирсиниз, неджя дейир-
ляр, саг алин сол алдян хябяри олмасын... сёзюн гысасы, – беля бир шей...
Онда мяним фикримя чох шейляр гялди, дедим ки, бунлары сонра гётюр-
гой элярям, анджаг бу сирри билдийими сизя ачыб демяйи озюм учюн няза-
кятсизлик хесаб этдим. Эйни заманда эля о саат фикримя бир шей гялди:
ня демяк олар, бирдян Софйа Семйоновна джибиндя пул олдугуну биляня
кими бу пулу итиряр; буна гёря дя мян беля бир гярара гялдим: гедиб
ону чагырым, дейим ки, джибинизя йюз манат пул гойублар. Йолда айаг-
юстю бир джянаб Кобылйатниковларын да отагына гирдим ки, онлара “Мюсбят
юсулун умуми нятиджялярини” дя верим, хюсусиля Пидеритин, хям дя
Вагнерин мягалялярини охумагы тёвсийя эдим.
“Мюсбят усулун умуми нятиджяляри” – И.Некмодовун редаксийасы иля тярджюмя
эдилмиш мягаляляр мяджмуяси. -джы илдя Петербургда чапдан чыхмышдыр. Китаба
Р.Вирховун, Клод Бернарын, Молешотун, Т.Пидеритин, А.Вагнерин мягаляляри дахил
эдилмишдир. Чап олунмуш мягаляляр ичярисиндя доктор Пидеритин – “Бейин вя рух”. “Бю-
тюн дюшюнян охуджулар учюн физиоложи психологийа хаггында очерк” мягаляси дя вардыр.
Сонра бура гялдим, бурада да беля бир ахвалат гёрдюм! Йахшы, агяр мян догрудан да сизин
Софйа Семйоновнанын джибиня йюз манат пул гойдугунузу гёрмясяй-
дим, аглыма хеч беля фикирляр гялярдими, беля шейляри дюшюнярдимми?
Андрей Семйонович, беля мянтиги бир нятиджя иля битирдийи бу узун
нитгини гуртаранда йаман йорулмушду, хятта узюндян дамджы-дамджы тяр
тёкюлюрдю. Афсус ки, о оз фикрини русджа да йахшы изах эдя билмирди (ейни
заманда айры бир дил дя билмирди), буна гёря дя санки бирдян-биря
гюдждян дюшдю, хятта гёстярдийи вякиллик шюджаятиндян сонра эля бил ки,
арыглады да... Лакин онун нитги чох бёйюк тясир багышлады. О эля уряк-
дян, эля эхтирасла данышырды ки, гёрюнюр, хамы онун сёзюня инанырды.
Пйотр Петрович хисс этди ки, иш йашдыр.
Хяйяджанла деди:
– Мяним няйимя лазымдыр ки, сизин аглыныза эля ахмаг-ахмаг
фикирляр гялмишдир? Бу сюбут дейил! Сиз бунлары йухуда да сайыглайа
билярсиниз – бунлар нядир ки! Амма мян сизя дейирям ки, сиз йалан
дейирсиниз, джянаб! Мяня гаршы адавятиниз олдугу учюн йалан дейирсиниз,
мяня бёхтан атырсыныз, чюнки мян сизин сярбястлик вя динсизлик ифадя
олунан иджтимаи тяклифляринизля разылашмамышдым, – мясяля белядир!
Лакин бу хийлянин Пйотр Петровичя бир хейри олмады. Аксиня, хяр
тяряфдян дейинмяйя башладылар.
Лебезйатников чыгырараг деди:
– Хя, сян гёр харалара ал атдын!.. Йалан дейирсян! Полис ишчилярини
чагыр, мян анд ичярям! Анджаг бир шейи баша дюшмюрям: бу адам нийя
беля алчаг бир ишя ал атмышдыр? Ах, алчаг, рязил инсан!
Няхайят, Расколников гяти бир сясля деди:
– Мян онун нийя беля бир ишя ал атдыгыны изах эдя билярям, лазым
гялся анд да ичярям! – Бу сёзляри дейяряк габага чыхды.
Гёрюнюр, о сакит иди вя оз фикриндя гяти иди. Она бахан кими хамыйа
айдын олду ки, о догрудан да мясялянин ня йердя олдугуну билир вя бу
саат ишин устю ачыладжагдыр.
Расколников дюз Лебезйатникова сары дёняряк сёзюня давам этди:
– Инди мясяля тамамиля мяня айдындыр. Ишин лап башлангыджындан
мян шюбхялянмяйя башламышдым: хисс эдирдим ки, бурада алчагджасына
бир кяляк вардыр. Мян бязи сябябляря гёря шюбхялянмяйя башламыш-
дым, бу сябябляр анджаг мяня мялумдур, инди мян бунлары сизя изах
эдяджяйям: бютюн мясяля бундадыр! Андрей Семйонович, сиз ися чох
гиймятли олан изахатынызла хяр шейи мяня айдынлашдырдыныз. Хахиш эди-
рям хамы, хамы гулаг ассын. Бу джянаб (о Лужини гёстярди) бу йахында
бир гызла, йяни мяним баджымла – Авдотйа Романовна Расколникова иля
эвлянмяк истяйирди. Анджаг Петербурга гяляндян ики гюн сонра, илк
гёрюшдя о мянимля далашды, мян дя ону эвимдян говдум; буна ики
няфяр шахид дя вардыр. Бу адам мяндян бярк аджыглыдыр... Ики гюн бундан
аввял мян хеч билмирдим ки, о бурада сизин отагынызда галыр; о гюн ки,
мян Лужинля далашмышдым, йяни ики гюн бундан аввял, мян Катерина
Ивановнанын ари мярхум джянаб Мармеладовла достлуг алагяляримя
гёря, онун дяфни учюн пул вермишдим, о буну гёрмюшдю. Эля о саат да
гётюрюб анама кагыз йазмышды ки, гуйа мян бютюн пулуму Катерина
Ивановнайа йох, Софйа Семйоновнайа вермишям; эйни заманда Софйа
Семйоновнанын хасиййяти хаггында... чох алчагджасына сёзляр ишлят-
мишди, йяни мяним Софйа Семйоновна иля неджя бир алагядя олдугума
ишаря этмишди. Озюнюз баша дюшюрсюнюз ки, буну о бир мягсядля эдирди:
истяйирди ки, анамла вя баджымла мяним арамы вурсун, – гуйа мян
онларын кёмяк олараг мяня вердикляри сон гяпиклярини пис бир ниййятля
исраф эдирям... Дюнян ахшам анамын вя баджымын йанында Лужинин гёзю
габагында, мясялянин неджя олдугуну ачыб гёстярдим, сюбут элядим ки,
пулу мян Софйа Семйоновнайа йох, дяфн учюн Катерина Ивановнайа
вермишям; хям дя ики гюн бундан аввял хеч Софйа Семйоновна иля
таныш да дейилдим, хеч онун узюню дя гёрмямишдим. Мян онда бир шейи
дя алавя этдим: дедим ки, Пйотр Петрович Лужин бютюн мязиййятляриля
бир йердя Софйа Семйоновнанын хеч чечяля бармагына да дяймяз.
Сонра о мяндян сорушду ки, сиз Софйа Семйоновнаны баджынызла йан-
йана отурдарсынызмы? Мян дя дедим ки, эля хаман гюн мян ону оз
баджымын йанында отуртмушдум. О бахды ки, анам вя баджым онун атдыгы
бёхтана гёря мянимля далашмаг истямир, – бундан хирслянди, онлара
пис-пис сёзляр деди. Нятиджядя дя там позгунлуг амяля гялди; ону
эвдян говдулар. Бунун хамысы дюнян ахшам олмушдур. Инди сизин бир
шейя даха артыг диггят йетирмянизи хахиш эдирям, бир шейи тясяввюр эдин:
агяр о инди сюбут эдя билсяйди ки, Софйа Семйоновна огрудур, –
бунунла, аввяла, оз шюбхяляриндя хаглы олдугуну бялкя дя анама вя
баджыма сюбут этмиш оларды; эйни заманда Софйа Семйоновнаны, баджыма
тай этмяк устюндя хирсляндийиня хаглы олдугуну, хям дя мяня хюджум
этмякля мяним баджымын вя онун эвлянмяк истядийи гызын намусуну
горудугуну да сюбут эдярди. Сёзюн гысасы, бу йолла о хятта бунунла о
йеня дя анамын вя баджымын мярхямятини газана биляджяйиня умид
эдирди. О хям дя мяндян гисас алмаг истяйирди: о гюман эдирди ки,
Софйа Семйоновнанын намусу вя хошбяхтлийи мяним учюн чох
гиймятлидир, – буну гюман этмякдя онун асасы вардыр. Онун нязярдя
тутдугу, бах, будур! Бу мясяляни мян беля баша дюшюрям! Онун бу
тутдугу ишин сябяби будур, буна айры бир сябяб ола билмяз!
Расколников оз сёзюню беля, йа буна бянзяр бир шякилдя гуртарды.
Мяджлисдяки адамлар чох диггятля она гулаг асырды, тез-тез дя хяйяджанлы
ифадялярля онун сёзюню кясирдиляр. Лакин онун сёзюню кяссяляр дя о
сакит, айдын, дюрюст, кясярли вя мёхкям данышырды. Онун кяскин сяси,
инамла сёйлянян сёзляри, джидди узю хамыйа чох бёйюк тясир багышлады.
Лебезйатников хяйяджан вя ифтихарла онун сёзюню тясдиг этди:
– Белядир, белядир, бу белядир! Бу йягин ки, белядир, чюнки Софйа
Семйоновна бизим отага гирян кими о мяндян сорушду: “Расколников
бурададырмы? Сиз ону Катерина Ивановнанын гонаглары ичярисиндя
гёрдюнюзмю?”. Бунун учюн о мяни пянджярянин габагына чякди, йа-
вашджа буну мяндян сорушду. Демяли, сизин бурада олмагыныз она
мютляг лазыммыш! Бу белядир, белядир!
Лужин сусур, истехза иля гюлюмсяйирди. Онун рянги агаппаг агар-
мышды. Эля бил ки, бурадан неджя йаха гуртараджагыны дюшюнюрдю. Бялкя дя
о, мямнуниййятля мясяляни бу шякилдя гойуб гедярди, анджаг беля бир
вязиййятдя бу мюмкюн дейилди: бунунла о, хаглы олараг она гаршы иряли
сюрюлян иттихамы, догрудан да Софйа Семйоновнайа бёхтан атдыгыны
бойнуна алмыш оларды. Бир дя ки, хейли ичмиш олан джамаат да бярк хяйя-
джана гялмишди. Истефайа чыхмыш арзаг мямуру, бир чох шейи баша дюш-
мяся дя, хамыдан чох чыгырырды, Лужинин хеч дя хошуна гялмяйян бязи
тядбирляр гёрмяйи тяклиф эдирди. Лакн бурада сярхош олмайанлар да вар-
ды; бютюн отаглардан хамы ахышыб гялмишди. Хырда джюссяли полйакларын
хамысы йаман аджыгланмышды, онлар ара вермядян Лужиня – “пане лай-
дак!” дейя чыгырырдылар, эйни заманда, мызылдайа-мызылдайа ону
полйакджа хядяляйирдиляр. Сонйа чох диггятля гулаг асырды, анджаг эля бил
ки, о да дейилянлярин чохуну баша дюшмюрдю, санки байгынлыгдан
айылырды. О анджаг гёзюню Расколниковдан чякмирди, хисс эдирди ки, ону
йалныз Расколников мюдафия эдяджякдир. Катерина Ивановна агыр-агыр вя
хырылдайа-хырылдайа няфяс алырды, эля бил ки, бярк йорулмушду. Хамыдан
чох Амалийа Ивановна ахмагджасына бир вязиййятдя иди: агзыны ачараг
дурмушду, хеч бир шей баша дюшмюрдю. О анджаг гёрюрдю ки, Пйотр Пет-
рович тяляйя дюшмюшдюр. Расколников йеня дя данышмага башлады,
анджаг сёзюню гуртармага она имкан вермядиляр: хамы сёйюш сёйя-
сёйя, хядяляр йыгдыра-йыгдыра чыгырыр, Лужини арайа алырды. Лакин Лужин
горхмады. Сонйаны тягсирляндирмяк мясялясиндя тамамиля удузду-
гуну гёрюб хяйасызлыга башлады.
Адамлары йара-йара дейирди:
– Иджазя верин, агалар, иджазя верин, сыхлашмайын, гойун кечим! Илтифат
буйурун, мяни хядялямяйин, сизи инандырырам ки, хеч бир шей олма-
йаджгдыр, хеч бир шей эляйя билмяйяджяксиниз, мян эля горхаглардан
дейилям, аксиня, агалар, сиз беля бир джинайяти зоракылыгла орт-басдыр
етдийиниз учюн джаваб веряджяксиниз. Огру лазым оландан да артыг ифша
эдилмишдир, буна гёря дя мян ону тягиб эдяджяйям. Мяхкямядя оту-
ранлар кор дейилляр. Хям дя... сярхош да дейилляр; онлар ики няфяр гяддар
динсизин, гийамчынын, сярбяст фикирли адамын сёзюня инанмайаджаг, чюнки
бу адамлар гисас алмаг учюн мяни тягсирляндирирляр, буну да оз
ахмаглыглары узюндян этираф эдирляр... Бяли, иджазя верин!
– Эля бу саат мяним отагымдан эля гедярсиниз ки, хеч ийиниз-то-
зунуз да бурада галмасын; чыхын гедин, бунунла да бизим арамызда
олан алагя тамам кясилир! Дюз ики хяфтядир ки... мян дяридян чыхыб она
изах эдирдим... Буну фикирляшяндя...
– Андрей Семйонович, ахы мян озюм бу гюн сизя дейирдим ки, ге-
дяджяйям, сиз озюнюз мяни гетмяйя гоймурдунуз; инди ися буну алавя
эдирям ки, сиз ахмагсыныз. Арзу эдирям ки, сиз оз аглынызы вя коруш
гёзляринизи мюалиджя эдиб сагалдасыныз! Ди, иджазя верин, агалар!
Лужин адамлары йара-йара габага гетди. Лакин истефайа чыхмыш арзаг
мямуру ону анджаг сёйюшля алдян гоймаг истямирди: стол устюндян
стяканы гётюрдю, голайланараг Пйотр Петровичин устюня атды; стякан
Лужиня дейил, гедиб дюз Амалийа Ивановнайа дяйди. Амалийа Ивановна
чыгырды, истефайа чыхмыш арзаг мямуру ися стяканы атаркян мювазинятини
итириб гуппулту иля столун алтына йыхылды. Пйотр Петрович оз отагына кечди,
йарым саат сонра ися чыхыб гетди. Сонйа оз тябияти этибариля горхаг бир
гызды; о аввял дя билирди ки, ону мяхв этмяк башгаларыны мяхв этмяк-
дян асандыр, хям дя хамы ону тяхгир эдя биляр, бунун да хеч джязасыны
алмаз. Бунунла беля ишин сонуна гядяр она эля гялирди ки, эхтийатлы,
мюлайим, хамынын гаршысында итаяткар олмагла джаныны фялакятдян
гуртара биляр. Лакин онун умиди боша чыхды, бу она чох агыр тясир
багышлады. О, албяття, хяр шейя, хятта буна да, наразылыг гёстярмядян,
сябир иля дёзя билярди. Амма илк дягигядя о чох агыр халлар кечирирди.
О галиб гялиб хагг газанса да, – илк горху, илк хейрят кечдикдян, хяр
шейи баша дюшдюкдян, айдын тясяввюр этдикдян сонра аджизлик вя хягарят
хисси онун гялбини сыхмага, она азаб вермяйя башлады. О асяби бир
сарсынтыйа тутулараг хёнкюр-хёнкюр аглады. Ахырда озюню сахлайа
билмяйиб тез отагдан чыхды, гача-гача эвляриня гетди. Лужин дя эля
онун габагынджа чыхыб гетмишди. Стякан Амалийа Ивановнайа дяйяндя
вя орадакы адамлар она бяркдян гюляндя – о да дуйдугу тяхгиря дёз-
мяди. Чыгырараг дяли кими Катерина Ивановнанын устюня джумду: бютюн
бу шейлярин тягсирини о Катерина Ивановнада гёрюрдю
– Рядд ол отагдан! Бу саат! Марш!
Буну дейяряк Катерина Ивановнанын шейлярини гётюрюб йеря атмага
башлады. Катерина Ивановна онсуз да дярд ичиндя богулурду, аз галырды
ки, байылсын; няфяси тянгишя-тянгишя, рянги агармыш халда джялд йатагдан
галхды (о гюдждян дюшмюш, йатагында йыхылыб галмышды), Амалийа Ива-
новнанын устюня джумду. Лакин гюввятджя онлар хеч дя бир-биринин тайы
дейилди: Амалийа Ивановна бир гуш тюкю кими ону озюндян о йана
итяляди.
Катерина Ивановна фярйад эдя-эдя, хёнкюр-хёнкюр аглайа-аглайа,
няфяси тутула-тутула дейирди:
– Неджя?! Бизя пис-пис бёхтан атдыглары бяс дейил, – хяля бир бу а-
лчаг мяним устюмя дя джумур! Неджя? Бу гюн мяним арим дяфн олу-
нуб, бурада эхсан вермишям, чёряк кясмишик, – амма бу мяни йетим-
ляримля кючяйя говур!.. Мян ахы хара гедим?! – Бирдян о гёзляри
парылдайа-парылдайа чыгырды: – Илахи, догруданмы адалят йохдур?! Бяс
сян бизим кими йетимляри мюдафия этмяйяндя кимляри мюдафия эдяджяк-
сян?! Бу дюнйада хагг да вар, хягигят дя вар, мян бунлары ахтарыб
тападжагам! Бир дайан, динсиз аджлаф! Полечка, сян ушагларын йанында ол,
мян гайыдыб гяляджяйям! Кючядя дя олса мяни гёзляйин! Бахыб
гёрярик: бу дюнйада хягигят вар, йа йохдур!?
Катерина Ивановна, мярхум Мармеладовун оз сёхбятиндя адыны
чякдийи йашыл драдедам орпяйи башына атды, хяля дя отагда йыгышыб дуран
кефли адамлары йара-йара, фярйад эдя-эдя, гёз йашы тёкя-тёкя джялд
кючяйя чыхды; онун мягсяди гейри-мюяййянди: о, хяр неджя олса эля бу
саат адалят тапмаг истяйирди. Полечка горха-горха ики баладжаларла сан-
дыгын устюндя кюнджя гысылмышды, онлары гуджаглайараг титряйя-титряйя
анасынын гялмясини гёзляйирди. Амалийа Ивановна отагда чыгыра-чыгыра,
аглайа-аглайа алиня кечян хяр шейи йеря тулазлайыр, озбашыналыг эдирди.
Кирайянишинляр багырышыр, хяря агзына гяляни дейирди: бязиляр баш верян
хадися хаггында ня ганырдыса ону сёйляйир, бязиляри бир-бириля дяйишя-
дяйишя сёйюшюрдю, бязиляри дя уджадан охуйурду...
Расколников фикирляшяряк оз-озюня деди:
“Даха вахтдыр, гяряк мян дя гедим. Йахшы да, Софйа Семйоновна,
гёряк инди сиз ня дейяджяксиниз!”
О, буну дейиб Сонйанын йанына гетди.
ДЁРД.
Расколниковун гялбиндя ня гядяр озюня мяхсус дяхшят вя изтирабы
олса да, о Сонйанын Лужиня гаршы фяал вя гюмрах бир вякили иди. Сяхяр
чагы о чох азиййят чякмишди, бунунла беля тяяссюратынын дяйишмяси
учюн беля бир фюрсят дюшмясиня санки севинирди, чюнки бу тяяссюрат онун
учюн дёзюлмяз бир шей олмушду; бундан башга, Сонйаны мюдафия эт-
мяк мясялясиндя онун кёнлюндян гялян шяхси хиссляри дя варды. Бир дя
ки, Сонйа иля гёрюшмяк мясяляси, хюсусиля арабир, ону чох нарахат
эдирди: Лизаветаны ким олдюрмюшдю, – о гяряк буну Сонйайа дейярди,
буна гёря дя йаманджа азаб чякяджяйини индидян хисс эдир вя санки
бундан йаха гуртармаг истяйирди. О, Катерина Ивановнанын отагындан
чыхаркян вя “йахшы да, Софйа Семйоновна, гёряк инди сиз ня дейя-
джяксиниз” сёзлярини сёйляркян, гёрюнюр хяля дя Лужиня гаршы олан гали-
биййятин, мейданохуйуджу джясарятли бир хярякятин, дуйдугу гюмрах-
лыгын вя бундан доган захири бир хяйяджанын тясири алтында иди. Лакин
онун башына гярибя бир хадися гялди: Капернаумовун мянзилиня чатан-
да бирдян гюдждян дюшяряк бёйюк бир горху хисс этди. Фикирли бир халда
гапынын габагында дайанараг оз-озюня гярибя бир суал верди:
“Лизаветаны олдюрдюйюмю она дейимми?!” Бу гярибя бир суалды; чюнки
Расколников, эйни заманда хисс этди ки, буну няинки демямяк олмаз,
хятта буну мювяггяти олараг тяхиря салмаг да мюмкюн дейил. Бунун
ня учюн мюмкюн олмадыгыны о хяля билмирди, анджаг буну хисс эдирди.
Беля бир зярури мясяля гаршысында оз зяифлийини дярк этмяк она азаб
верир, ону оз тязйиги алтына алараг сыхырды. Даха дюшюнмямяк вя азаб
чякмямяк учюн о, тез гапыны ачыб Сонйайа бахды. Сонйа стола дирсяк-
ляняряк вя алляриля узюню ортяряк отурмушду; Расколникову гёрян
кими джялд айага галхыб она сары гетди, санки ону гёзляйирди.
Отагын ортасында Расколниковла уз-узя гяляряк тез деди:
– Сизсиз мян неджя олардым!?
Гёрюнюр о, эля анджаг буну Расколникова демяк истяйирмиш. Эля
бунун учюн дя ону гёзляйирмиш.
Расколников стола йахынлашды. Сонйанын индиджя галхдыгы стулда
отурду. Сонйа, эйнян дюнянки кими, ондан ики аддым кянарда, онун
габагында дурду.
– Сонйа, ня вар? – Расколников бирдян сясинин титрядийини хисс этди.
– Ахы бютюн мясяля – “Иджтимаи вязиййятя вя буна хас олан вярдишляря”
асасланырды. Сиз байаг буну баша дюшдюнюзмю?
Сонйанын узюндя изтираб ифадя олунду.
Расколниковун сёзюню кясяряк:
– Анджаг мянимля дюнянки кими данышмайын! – деди. – Хахиш эди-
рям, башламайын! Онсуз да азаб чохдур...
Сонйа тез гюлюмсяди: горхду ки, этдийи мязяммят бялкя дя онун
хошуна гялмяди.
– Мян ахмаглыг эляйиб орадан гялдим. Инди орада ня вар? Эля
индиджя гетмяк истяйирдим, анджаг фикирляшдим ки, сиз инди... гедяджяксиниз.
Расколников деди ки, Амалийа Ивановна онлары отагдан говур,
Катерина Ивановна да гача-гача “хягигят ахтармага” гетди.
Сонйа ал-айага дюшдю:
– Аман Аллах! Тез гедяк ора...
Мантилйасыны гапыб гётюрдю.
Расколников аджыглы-аджыглы, хяйяджанла:
– Сиз хямишя белясиниз! – деди. – Сизин фикриниздя анджаг онлардыр!
Бир аз мянимля галын!
– Бяс... Катерина Ивановна неджя олсун?
Расколников наразы халда алавя этди:
– Катерина Ивановна хяр халда сизи чагырмыр; о ки, эвдян гедиб –
озю сизин йаныныза гяляр. Гялиб сизи тапмаса ахы сиз тягсиркар оладжаг-
сыныз...
Сонйа азабвериджи бир тяряддюдля стулда отурду. Расколников йеря
баха-баха вя няся фикирляшярк сусурду.
Сонра о, Сонйайа бахмадан деди:
– Тутаг ки, Лужин инди бир шей элямяк истямяди. Амма элямяк истя-
сяйди, йа да бу, онун хагг-хесабына дахил олсайды – о сизи дустаг-
ханайа салдырарды, – агяр мян орда олмасайдым, хям дя Лебез-
йатников олмасайды... Эля дейилми?
Сонйа зяиф бир сясля:
– Бяли, – деди. Сонра далгын бир халда, хям дя тяшвиш ичиндя бу сёзю
тякрар этди: – Бяли!
– Мян хеч ора гялмяйя дя билярдим! О ки галды Лебезйатникова –
о лап тясадюфи олараг гялмишди.
Сонйа сусурду.
– Дустагханайа дюшсяйдиниз онда ня оларды? Дюнян сизя дедийим
йадыныздадырмы?
Сонйа йеня дя джаваб вермяди. Расколников бир аз гёзляди.
– Мян эля гюман эдирдим ки, сиз йеня дя дейяджяксиниз: “Ах,
данышмайын, бясдир!” – Расколников буну дейяряк гюлдю, анджаг чох
чятинликля гюлдю. Бир аз сонра сорушду: – Йеня дя сусдунуз? Ахы бир
шей хаггында данышмаг лазымдыр, йа йох? Мян бир шейи билмяк
истярдим, бу мяним учюн мараглыдыр: сиз, Лебезйатников дейян кими,
бир “мясяляни” неджя хялл эдярдиниз? (Расколниковун эля бил ки, фикирляри
долашмага башлайырды). Мян буну джидди дейирям. Сонйа, сиз беля бир
шей тясяввюр эдин: сиз габагджадан Лужинин мягсядини билсяйдиниз, бил-
сяйдиниз ки (йяни гяти билсяйдиниз ки), онун узюндян Катерина Ивановна
да тамам мяхв оладжагдыр, ушаглар да, алавя олараг сиз озюнюз дя
(чюнки сиз озюнюзю алавядян башга айры бир шей хесаб этмирсиниз), По-
лечка да... чюнки онун да нясиби бу иди... йяни сиз хамыныз мяхв ола-
джагсыныз. Беля бир вязиййятдя бирдян бу мясялянин хяллини сизин ихтийа-
рыныза веряйдиляр, дейяйдиляр ки, онлардан ким бу дюнйада йашамалыдыр:
Лужинми йашайыб оз алчагджасына ишлярини тутмалыдыр, йа Катерина Иванов-
на йашамалыдыр? Сиз буну неджя хялл эдярдиниз? Онлардан ким олмяли
иди? Мян сиздян сорушурам!
Сонйа нарахат халда она бахды: о, гяти сёйлянмяйян вя хансы бир
мясяляйя ися узагдан тохунулан бу сёзлярдя хюсуси бир шей хисс этди.
Диггятля Расколникова бахараг сорушду:
– Мян габагджадан хисс этмишдим ки, сиз беля бир шей сорушаджаг-
сыныз.
– Йахшы да, гой эля олсун; сиз буну ахы неджя хялл эдярдиниз?
Сонйа нифрятля:
– Сиз ахы мюмкюн олмайан бир шейи нийя сорушурсунуз? – деди.
– Демяли, йахшысы будур ки, Лужин йашайыб оз алчаг ишлярини гёрсюн?!
Сиз буну да гят этмяйи баджармаздыныз?
– Мян ахы Аллахын ишини харадан билим... Бир дя, о шейи ки, сорушмаг
олмаз – буну нийя сорушурсунуз? Бу бош суаллар няйя лазымдыр? Неджя
ола биляр ки, беля бир мясяля мяним хяллимдян асылы олсун? Ким гяряк
йашасын, ким йашамасын – бунун учюн ким мяни хаким гойуб?
Расколников гашгабагыны тёкяряк мызылдады:
– Эля ки мясяляйя Аллах гарышды – даха бурада хеч бир шей элямяк
олмаз.
Сонйа изтираб ичиндя сяслянди.
– Йахшысы будур ачыг дейин гёрюм: сизя ня лазымдыр? Сиз йеня дя
сёхбяти няйинся устюня гятирмяк истяйирсиниз... Йохса сиз анджаг она
гёря гялмисиниз ки, мяня азаб верясиниз?
Сонйа озюню сахлайа билмяйиб бирдян дярдли-дярдли аглады. Рас-
колников гямгин бир халда она бахды. Онлар беш дягигяйя гядяр сус-
дулар.
Няхайят Расколников йавашджа:
– Сонйа, сян хаглысан, – деди.
Расколников бирдян дяйишди: онун данышыгында олан сюни хяйасызлыг,
хям дя аджизликля бярабяр мейданохуйуджу ифадя тярзи йох олду. Хятта
сяси дя бирдян зяифляди.
– Озюм дюнян сяня демишдим ки, мян узр истямяйя гялмяйя-
джяйям, амма аз гала узр истямякдян башладым... Мян о Лужин, бир дя
Аллахын иши хаггында дедиклярими озюм барядя дедим... Сонйа, мян узр
истяйирдим...
Расколников гюлюмсямяк истяди, лакин онун солгун тябяссюмюндя
бир аджизлик, тамамланмамыш бир фикир ифадя олунурду. О башыны ашагы
яйяряк алляриля узюню ортдю.
Бирдян онун гялбиндя, хеч гёзлянилмядийи халда, Сонйайа гаршы
гярибя, хям дя аджы бир нифрят хисси ойанды. О, озю бу хиссин мейдана
гялмясиня санки тяяджджюб этди. Хям дя бундан горхараг бирдян башыны
галдырыб диггятля Сонйайа бахды; лакин бу заман Сонйанын нарахатлыг
ифадя олунан бир нязярля, хям дя изтираб дяряджясиня варан бир гайгы иля
она бахдыгыны гёрдю; бу бахышда мяхяббят варды; Бу башга бир шейди; о
бир хисси башга бир хисс кими гябул этмишди. Бу ан о дягигянин кечдийини
гёстярирди.
Расколников йеня дя алляриля узюню ортюб башыны ашагы салды. Бирдян
онун рянги гачды, йериндян галхыб Сонйайа бахды, хеч бир сёз демя-
дян, гейри-шюури олараг онун йатагында отурду. Бу ан онун дуйгула-
рында вахтиля кечирдийи бир ана чох охшайырды: о заман о балтаны палто-
сунун илгяйиндян чыхарараг гарынын далында дурмушду вя хисс эдирди ки,
“даха бир ан да вахт итирмяк олмаз”.
Сонйа йаманджа горхараг сорушду:
– Сизя ня олду?
Расколников хеч бир сёз сёйляйя билмяди. О демяк истядийи сёзю
гятиййян беля дейяджяйини тясяввюр этмирди, хеч озю дя кечирдийи бу
халын ня олдугуну баша дюшмюрдю. Сонйа йавашджа она йахынлашды онун
йанында отуруб, гёзлярини ондан чякяряк гёзлямяйя башлады. Онун
гялби бярк-бярк дёйюнюб титряйирди. Дёзюлмяз бир вязиййят амяля
гялди. Расколников мейит кими агармыш узюню она сары чевирди: о,
айаглары гыврылараг айилир, о няся демяк истяйирди, лакин дейя билмирди.
Сонйанын гялбини дяхшят алды.
Расколниковдан бир аз гери чякиляряк йеня дя сорушду:
– Сизя ня олду?
Расколников байгынлыг ичиндя сайыглайан вя ня дедийини билмяйян
бир адам кими мызылдады:
– Хеч бир шей, Сонйа, Горхма... Мянасыз шейдир! Агяр фикирляшсян,
догрудан да мянасыз шейдир.
Сонра она бахараг бирдян алавя этди: – Нийя ахы мян сяня азаб
вермяйя гялдим? Нийя? Сонйа, мян дёня-дёня бу суалы озюмя
верирям...
О бялкя дя он беш дягигя аввял бу суалы озюня вермишди, лакин инди
буну о, озюню гюджля дярк эдяряк, бютюн бядяниндя ара вермядян бир
титряйиш дуйараг, там бир зяифлик ичиндя дейирди.
Сонйа Расколникова бахараг изтирабла:
– Ах, сиз ня йаман азаб чякирсиниз! – деди.
– Бунлар хамысы мянасыз шейдир! Сонйа билирсян ня вар (о бирдян
нядянся солгун вя зяиф халда бир-ики санийя гюлюмсяди), – йадын-
дадырмы, дюнян мян сяня бир шей демяк истяйирдим.
Сонйа онун ня дейяджяйини интизарла гёзляйирди.
– Мян гедяндя демишдим ки, бялкя дя сяндян хямишялик айрылырам,
анджаг сяхяр гялмиш олсам, сяня дейяджяйям ки... Лизаветаны ким ол-
дюрмюшдюр...
Сонйанын бирдян бютюн бядяни титряди.
– Инди гялмишям сяня дейим...
Сонйа чятинликля пычылдайараг деди:
– Сиз дюнян буну догрудан да... – Сонра бирдян мясяляни анламыш
кими тез сорушду: – Сиз буну харадан билирсиниз?
Сонйа агыр-агыр няфяс алмага башлады. Онун бянизи гет-гедя ага-
рырды.
– Билирям.
Сонйа бир анлыга сусду.
Сонра горха-горха сорушду:
– Йохса о адамы тапыблар?
– Йох, тапмайыблар.
Сонйа йеня дя бир анлыга сусду, йеня дя гюджля эшидилян бир сясля
сорушду:
– Бяс сиз буну харадан билирсиниз?
О, Расколникова сары дёняряк, чох диггятля она бахды.
Расколниковун йеня дя байагкы кими додаглары айилди вя о тагятсиз
бир халда гюлюмсяди:
– Тап гёрюм.
Сонйанын санки бютюн бядяни сяйриди.
Ушаг кими гюлюмсяйяряк деди:
– Сиз ахы... мяни... нийя мяни беля... горхудурсунуз?
Расколников Сонйанын узюня бахыр, санки гёзлярини ондан чякя
билмирди:
– Билирямся... демяли, мян онун йахын достуйам. О, Лизаветаны...
олдюрмяк истямирди... ону... тясадюфян олдюрмюшдюр... О гарыны олдюр-
мяк истяйирди... гары эвдя тяк оланда... она гёря дя гялмишди... Бу
заман Лизавета ичяри гирди... О, Лизаветаны да олдюрдю...
Бир дягигя даха дяхшят ичярисиндя кечди. Онлар йеня дя бир-бириня
бахырдылар.
Расколников озюню зянг гюллясиндян йеря атан бир адам дуйгусу
иля сорушду:
– Тапа билмирсян?
Сонйа гюджля эшидяляджяк бир сясля пычылдады:
– Й-йох.
– Бир амялли бах.
Расколников буну дейян кими она таныш олан бир хисс йеня дя онун
бютюн гялбини дондурду; о Сонйайа бахырды, бирдян онун узюндя санки
Лизаветанын узюню гёрдю. О, алиндя балта Лизаветайа йахынлашанда,
Лизавета да алини габага узалараг гери чякиляндя онун узюндяки ифадя
Расколниковун йадында йахшы галмышды: онда Лизаветанын узюндя
эйнян ушаглара хас олан бир горху варды: беля бир горху хырдаджа ушаг-
ларын узюндя о заман олур ки, онлар нядянся горхмага башлайырлар, он-
лар горхудан шейя дургун бахышла вя нарахат бир халда бахырлар, гери
чякилмирляр; кичик аллярини габага узадыб агламаг истяйирляр... Сонйа да
инди беля бир вязиййятдя иди: о да эля бир горху иля, аджиз-аджиз Раскол-
никова бахды, бирдян сол алини габага узадараг, бармагларыны бир ба-
ладжа, лап азджа онун дёшюня диряди, йаваш-йаваш чарпайыдан галхмага
башлады, галхдыгджа да гет-гедя ондан гери чякилир, она дикилян бахышы да
гет-гедя даха артыг дургунлашырды. Сонйанын дуйдугу дяхшят бирдян
Расколникова да кечди: онун да узюндя эйнян эля бир ушагджасына
тябяссюмля Сонйайа бахмага башлады.
Няхайят пычылдайараг деди:
– Баша дюшдюнмю?
Сонйанын синясиндян дяхшятли бир фярйад гопду:
– Аман Аллах!
О тагятдян дюшяряк узю устя йатага йыхылды. Лакин бир ан сонра тез
йериндян галхды, Расколникова сары гедиб онун хяр ики алиндян йапышды,
назик бармаглары иля онлары, мянгяняйя алмыш кими, бярк-бярк сыхды,
йеня дя, йериня йапышмыш кими, сакитджя дуруб Расколниковун узюня
бахды. О, бу сон, бу умидсиз бахышы иля диггятля бахмаг, сон бир умид
йери тапмаг истяйирди. Лакин беля бир умид йери йох иди, хеч бир шюбхя
йери галмамышды; мясяля эля о дейян кими иди! Хятта сонралар бу аны
хатырлайанда бир вязиййят она чох гярибя гёрюндю: нийя онда о бирдян
даха хеч бир шюбхя йери олмадыгыны гёрмюшдю. Ахы о габагджадан буна
бянзяр бир шей дуймамышды!.. Амма инди, Расколников буну дейян
кими, бирдян она эля гялди ки, о дейясян, догрудан да, эля бунун озюню
габагджадан хисс этмишди...
Расколников изтираб ичиндя ондан хахиш этди:
– Йахшы, Сонйа, бясдир! Мяня азаб вермя!
Мясяляни о хеч дя бу джюр она ачыб демяк фикриндя дейилди, анджаг
беля чыхды.
Сонйа эля бил ки, бирдян озюню унудараг йериндян галхды, бёйюк бир
кядяр вя мяйуслуг ичиндя отагын ортасына гядяр гялди, лакин тез дёня-
ряк йеня дя гялиб Расколниковун йанында отурду: инди онун чийни аз
галырды Расколниковун чийниня тохунсун. Бирдян о, гюлля дяймиш кими
диксинди, чыгырды, хеч озю дя сябябини билмядян Расколниковун гар-
шысында диз чёкдю.
Сонра умидсиз бир халда деди:
– Сиз, сиз оз башыныза ня иш ачмысыныз!
Джялд йериндян галхыб ону гуджаглады, ону бярк-бярк оз голлары ара-
сында сыхды.
Расколников сярт бир хярякятдя гери чякилди вя дярдли-дярдли гю-
люмсяйяряк она бахды.
– Сонйа, сян чох гярибя адамсан: мян буну сяня дедийим халда
сян мяни гуджаглайыб опюрсян. Сян оз-озюню унудурсан.
Сонйа онун дедиклярини эшитмяйяряк, озюндян чыхмыш кими:
– Инди бютюн дюнйада сяндян бядбяхт бир адам йохдур! – дейя
сяслянди. Бирдян хёнкюр-хёнкюр агламага башлады.
Чохдан бяри Расколниковун дуймадыгы бир хисс бирдян сел кими
онун гялбиня долду, дярхал онун гялбини йумшалтды. Бу хисся о мюга-
вимят гёстярмяди: ики дамла йаш гёзляриндян сюзюляряк кирпикляриндя
мунджугланды.
Умидя бянзяр бир хисс иля Сонйайа бахды:
– Сонйа, демяли, сян мяни тярк этмязсян, элями?
– Йох, йох! Хеч вахт, хеч вахт! Сянин далынджа гедяджяйям, хяр
йеря гедяджяйям! Ах, илахи! Ах, бядбяхт джаным!.. Нийя, нийя ахы мян
сяни аввялляр танымадым! Нийя сян аввялляр гялмядин? Ах, илахи!..
– Будур, гялмишям!
– Инди?! Ах, инди ня эдяк? – Сонра о санки байгынлыг ичиндя: – Бир
йердя, бир йердя, – дейяряк тякрар этди, йеня дя Расколникову гуджаглады.
– Сянинля бир йердя каторгайа гедярям!
Бирдян Расколниковун бядяни санки сярт бир хярякятля гыдж олараг
дартынды, байагкы нифрят вя гюрур ифадя олунан тябяссюм йеня дя онун
додагларында гёрюндю:
– Сонйа, мян бялкя дя хяля каторгайа гетмяк истямирям.
Сонйа джялд она бахды.
О, аввял бу бядбяхт адамын дярдиня галараг, урякдян онун халына
йанмыш, изтираб чякмишди, инди ися дяхшятли олюм фикри ону хейрятя салды.
Расколниковун ифадясиндя олан дяйишикликдя бирдян о гатилин сясини
эшитди. Сонйа тяяджджюбля она бахды. Расколников ня учюн вя неджя онлары
олдюрмюшдю, – Сонйа хяля буну билмирди. Лакин инди бу суаллар бирдян
онун шюурунда джанланды. О йеня дя Расколниковун гатил олдугуна
инанмады: “Бу, бу гатилдир?! Бу мюмкюндюрмю?”.
Сонйа, хяля дя озюня гялмямиш кими, хейрятля деди:
– Бу нядир? Мян харадайам! Сиз, сиз, беля бир адам... неджя олду
ки, беля иши тутдунуз? Бу нядир ахы!?
Расколников эля бил йоргун, хятта наразы халда:
– Соймаг учюн... – деди. – Бясдир, Сонйа!
Сонйа чашгын халда айаг устя дурмушду: бирдян о уджадан:
– Адж идин?! – дейя сорушду: – Сян... анана кёмяк этмяк учюн?
Хя?
Расколников узюню йана чевирди, башыны ашагы салараг мызылдады:
– Йох, Сонйа, йох! Мян эля адж дейилдим... мян, догрудан да
анама кёмяк этмяк истяйирдим, анджаг... бу озю дя тамам догру
дейил... мяня азаб вермя, Сонйа!
Сонйа тяяджджюбля алини-ялиня чырпды:
– Догруданмы беля бир шей олмушдур? Бу догруму? Илахи, бу неджя
догру ола биляр? Буна ахы ким инанар? – О бирдян чыгырды: – Ахы бу неджя
олур, неджя олур ки, сиз ахырынджы гяпийинизи дя верирсиниз, амма соймаг
учюн адам олдюрюрсюнюз?! Хя?! Катерина Ивановнайа вердийиниз пул...
о пулдур?.. Илахи, йохса о пул да...
Расколников тяляся-тяляся онун сёзюню кясди:
– Йох, Сонйа, Катерина Ивановнайа вердийим пул о пул дейил, сакит
ол! Бу пулу анам мяня бир таджирля гёндярмишди; бу пул мяня чатанда
хястя идим, эля о гюн дя вердим... Разумихин гёрдю... Бу пулу мяним
йеримя о алмышды... Бу пул мянимдир, мяним озюмюндюр, догрудан да
мянимдир.
Сонйа хейрятля ону динляйир, вар гюввясини топлайараг няся дярк
этмяк истяйирди.
Расколников дюшюнюрмюш кими астадан алавя этди:
– Амма онун пулу... аслиня галанда мян хеч билмирям: орада пул
да вардымы... мян онда онун бойнундан бир пул кисяси чыхартдым,
замшдан тикилмишди... ичи баса-баса долдурулмуш бир кися иди... мян хеч
онун ичиня бахмадым да, гёрюнюр маджал тапмамышам. О ки, галды
башга шейляр, – запонкаларды, гызыл саат зянджирляри иди – бунун хамысыны,
пул кисясини дя, апарыб В кючясиндя, озгя бир адамын хяйятиндя дашын
алтына гойдум. – Эля эртяси гюню... О шейляр инди дя орададыр.
Сонйа бютюн диггятини топлайараг динляйирди.
Батан адам саман чёпюня ал атан кими, о да тез сорушду:
– Бяс онда нийя... озюнюз дединиз ки, буну мян гарят учюн
этмишдим, бяс нийя бир шей гётюрмядиниз?
О йеня дя дюшюнюрмюш кими:
– Билмирям... – деди. – О пулу гётюряджяйямми, йа гётюрмяйяджя-
йям, – хяля хялл элямямишям. – Сонра бирдян ня этдийини баша дюшмюш
кими тез вя йюнгюлджя гюлюмсяди: – Эх, гёр бу саат мян ня ахмаглыг
элядим, хя?
Сонйанын аглына беля бир фикир гялди: “Бу дяли дейил ки?” Эля о саат
да бу фикир ондан ал чякди: “Йох, бурада башга бир шей вар”. Лакин бу
ишдян о хеч, хеч бир шей баша дюшмюрдю!
Бирдян о санки илхама гялмиш кими деди:
– Билирсян, Сонйа, билирсян сяня ня дейяджяйям... – О хяр сёзю гейд
эдя-эдя, гярибя, лакин сямими бир нязярля Сонйайа баха-баха сёзюня
давам этди: – Мян онлары адж олдугум учюн олдюрсяйдим – инди мян...
хошбяхт олардым! Буну сян бил! – Бир ан сонра о хятта умидсиз бир халда
сяслянди: – Мян пис иш тутдугуму инди бойнума алсам да, ахы бундан
сяня ня оладжаг? Ахы сянин бу ахмагджасына галибиййятиндян ня оладжаг?
Ах, Сонйа, мягяр мян инди бунун учюн сянин йанына гялмишдим!?
Сонйа йеня дя бир сёз демяк истяди, анджаг демяди.
– Мяним учюн бирджя сян галмысан, буна гёря дя дюнян сяня дейир-
дим ки, мянимля гедяк:
Сонйа сорушду:
– Хара?
Расколников аджы-аджы гюлюмсяди.
– Ня огурлуга, ня адам олдюрмяйя – нарахат олма, бунун учюн
чагырмырдым, биз айры-айры адамларыг... Билирсян, Сонйа, дюнян сяни
хара чагырдыгымы мян анджаг инди, анджаг бу саат баша дюшдюм! Мян
дюнян сяни чагыранда хеч озюм дя баша дюшмюрдюм ки, хара чагырырам.
Сяни бирджя шей учюн чагырырдым, бирджя шей учюн дя гялмишдим: мяни
гойуб гетмя! Гойуб гетмязсян ки, Сонйа?
Сонйа онун алини сыхды.
Расколников аз сонра бёйюк бир изтираб ичиндя Сонйайа бахараг
умидсиз бир халда деди:
– Нийя, нийя ахы мян буну дедим, бу сирри ачдым!? Инди сян мян-
дян изахат гёзляйирсян, Сонйа отуруб гёзляйирсян, мян буну гёрюрям:
мян ахы сяня ня дейим? Сян ахы бундан хеч бир шей баша дюшмяйя-
джяксян, анджаг азаб чякяджяксян... буна да сябяб мян оладжагам! Бу-
дур, сян аглайырсан, йеня дя мяни гуджаглайырсан, – ахы сян мяни ня
учюн гуджаглайырсан? Она гёря гуджаглайырсан ки, бу азаба мян озюм
таб гятиря билмядим, гялдим ки, буну бир башгасынын устюня йыхым,
дейим ки: “Сян дя азаб чяк, бу мяня йюнгюллюк веряр!”. Беля бир
аджлафы сян севя билярсянми?
Сонйа сяслянди:
– Сян озюн азаб чякмирсянми!?
Йеня дя о хисс бир сел кими Расколниковун гялбиня долду, йеня дя
бир анлыга онун гялбини йумшалтды.
– Сонйа, мяним гялбим кинлидир, сян буну нязярдя тут, бунунла
чох шейи изах этмяк олар. Мян эля кинли олдугум учюн дя гялдим.
Эляляри вар ки, онлар гялмязди. Амма мян горхагам, хям дя... аджла-
фам! Йахшы да... гой беля олсун! Бунлар хяля мяним демяк истядийим
дейил... Инди демяк лазымдыр, анджаг мян башлайа билмирям...
Расколников сусуб фикря гетди.
Сонра йеня дя:
– Э-ех, биз айры-айры адамларыг! – дейя сяслянди, – бир-биримизин
тайы дейилик. Ахы мян нийя, нийя гялдим! Буну хеч озюмя багышлама-
йаджагам!
Сонйа уджадан:
– Йох, йох, сян йахшы олду ки, гялдин! – деди. – Мяним билмяйим
йахшыдыр! Бу даха йахшыдыр!
Расколников урякагрысы иля она бахды.
Сонра гярара гялмиш кими:
– Догрудан да. бялкя эля бу йахшыдыр! – деди. – Ахы бу эля беля дя
олмушдур! Билирсян ня вар: мян Наполеон олмаг истяйирдим, она гёря
дя олдюрдюм... Инди баша дюшдюнмю?
Сонйа садялёвхлюкля вя чякиня-чякиня пычылдады:
– Й-йох! – Сонра хахиш этди: – Анджаг даныш, даныш! Мян баша дю-
шярям. Мян фикирляшиб баша дюшярям!
– Баша дюшярсян? Йахшы да, бахарыг!
Расколников сусараг хейли дюшюндю.
– Мясяля белядир: мян бир дяфя оз-озюмя беля бир суал вердим:
мяним йеримя, мисал учюн Наполеон олсайды, карйерайа башламаг
учюн онун алиндя ня Тулон, ня Мисир, ня дя Мон-Блан ашырымындан
кечмяк олмасайды, бу гёзял, бу монументал шейлярин йериня тякджя бир
гюлюндж гары, бир регистратор арвады олсайды, озю дя онун сандыгындан пул
гётюрмяк учюн хяля бир ону олдюрмяк дя лазым гялся иди (карйера
учюн, баша дюшюрсян!) – Наполеон башга бир йол тапмасайды, бу гарыны
олдюрярдими? Бу ишин хеч дя монументал бир иш олмамасы, хятта...
гюнах олмасы ону бу йолдан чякиндирярдими? Бу “суал”ын устюндя хей-
ли вахт, хям дя йаманджа азаб чякдим, ахырда баша дюшдюм ки, (озю дя
бирдян), о няинки бу йолдан чякинмязди, хеч аглына да гялмязди ки, бу
монументал бир иш дейил... хятта бир шейи хеч баша да дюшмязди: бундан
ахы нийя чякинсин? Онун учюн башга йол олмасайды – о гарыны эля бо-
гарды ки, хеч чыггырыны да чыхмага гоймазды, хеч фикирляшмязди дя!..
Мян дя... фикирляшмякдян гуртардым... Наполеону нюмуня гётюрдюм...
богдум... Бу эйнян беля олуб! Сяня гюлмяли гёрюнюр? Хя, Сонйа,
бурада бялкя дя хяр шейдян чох гюлмяли одур ки, бялкя бу эля беля дя
олмушдур...
Бу хеч дя Сонйайа гюлмяли гёрюнмюрдю.
Сонйа даха артыг чякиня-чякиня вя гюджля эшидиляджяк бир сясля хахиш
этди:
– Йахшысы будур ки, сиз ачыг данышын... дюзюня... мисалсыз...
Расколников Сонйайа сары дёндю, гямли-гямли она бахараг алля-
рини алиня алды.
– Сян йеня дя хаглысан, Сонйа! Бунлар хамысы бош шейдир, сёз-
сёхбятдир! Сян озюн билирсян ки, мяним анамын хеч бир шейи йохдур.
Баджым тясадюфи олараг тяхсил алмыш, варлыларын эвиндя мюряббийялик
этмяйя мяхкум эдилмишдир. Онларын бютюн умиди тяк бирджя мян идим.
Мян охуйурдум, анджаг дарюлфюнунда озюмю сахламага мадди имка-
ным олмады, буна гёря дя мювяггяти олараг охумагы бурахмага мядж-
бур олдум. Вязиййят эля бу джюр дя давам этсяйди – он илдян, он ики ил-
дян сонра (иш йахшы гятирсяйди) мян хяр халда мин манат маашла мюял-
лим, йа мямур олмага умид эдя билярдим... (о эля данышырды ки, санки
сёзляри азбярлямишди). О вахта гядяр дя анам фикирдян, дярд-гюссядян
чярлярди, мян ону рахат эдя билмяздим, о ки, галды баджым... баджым даха
пис вязиййятя дюшя билярди!.. Бир дя ахы ня мянасы вармыш ки, бютюн
омрюн бойу хяр шейин йанындан отюб кечясян, хяр шейдян мяхрум
оласан, хяр шейдян уз дёндярясян, ананы унудасан, баджына эдилян тях-
гирляря дёзясян? Нийя ахы? Она гёрями ки, онлары басдырыб йенилярини
алдя эдясян: арвадын, ушагларын олсун, онлары сонра пулсуз-пянясиз, бир
парча чёряксиз гойасан? Буна гёря дя... буна гёря дя беля бир гярара
гялдим: гарынын пулларыны аля кечирим, бу пулу дарюлфюнунда охумага
сярф эдим, дарюлфюнуну гуртарандан сонра да илк вахтлар озюмю бир йана
чыхарана кими хярджляйим, анама азиййят вермяйим, – бу шейляри дя
ген-бол эляйим, асаслы сурятдя, озюм учюн йени карйера дюзялдим,
йени, мюстягил бир йола чыхым... Бах, мясяля белядир... Албяття, гедиб
гарыны олдюрюм; мян буну пис элядим... анджаг даха бясдир!
О тагятдян дюшмюш халда, биртяхяр сёзюнюн ахырына гялиб чыхды,
сонра да башыны ашагы салды.
Сонйа гямли-гямли:
– Ах, беля дейил, беля дейил! – деди. – Хеч беля ола билярми... йох,
беля дейил, беля дейил!
– Озюн гёрюрсян ки, беля дейил! Амма мян сямими данышдым;
догрусу будур!
– Харадан догрудур?! Ах, илахи!
– Сонйа, мян анджаг бир бит олдюрмюшям, – башгаларына зяряр йети-
рян мурдар, ийряндж бир бит!
– Инсан битдир?!
Расколников гярибя бир нязярля Сонйайа бахды.
– Мян дя билирям ки, бит дейил – Сонра алавя этди: – Сонйа, мян
йалан дейирям, хейли вар ки, мян йалан дейирям... Мясяля эля дейил, сян
догру дейирсян. Бунун сябяби тамам, тамам, тамам башгадыр!.. Сон-
йа, чохдандыр мян хеч кясля данышмырдым... Инди башым бярк аграйыр.
Онун гёзляри, гыздырмалы адамын гёзляри кими, алышыб йанырды, о аз
гала сайыгламага башлайырды; додагларында нарахтлыг ифадя олунан бир
тябяссюм долашырды; хяйяджанла тутулмуш варлыгында агыр бир тагятсизлик
хисс олунурду. Сонйа гёрдю ки, о азаб чякир; онун да башы гиджялмяйя
башлады, фикирляшяряк оз-озюня деди: “Бу нийя беля гярибя данышыр: эля
бил ки, адам онун дедийиндян няся баша дюшюр, амма... амма беля иш
олар, беля дя иш олар! Ах, илахи!” О умидсизлик ичиндя чырпынырды.
Расколников бирдян башыны галдырыб сёзя башлады, санки онун
фикриндя гяфилдян бир дёнюш амяля гялмишди, бу, ону йенидян даныш-
мага тяхрик этмишди.
– Йох, Сонйа, мясяля беля дейил, беля дейил! Анджаг йахшысы будур
ки... сян беля бир шей тясяввюр эля (бяли, бу догрудан да йахшыдыр!); тя-
сяввюр эля ки, мян худпясяндям, пахылам, кинлийям, алчагам, гисас
аланам, бир дя ки... дялилийя мейил эдирям. (Иш ки, беля гятирди, гой ха-
мысыны бирдян дейим! Дялилик барясиндя аввялляр дя дейярдиляр, мян
буну эшидирдим!) Байаг сяня дедим ки, пулум олмадыгындан дарюлфю-
нунда озюмю доландыра билярдим. Анам охумаг хаггыны гёндярирди,
озюм дя, йягин ки, пул газаныб чякмя, палтар алардым, чёряйим дя
оларды! Дярс варды; йарым манатдан тяклиф эдирдиляр. Разумихин ишля-
мирми?! Анджаг мян хирсляндим, ишлямяк истямядим. Бяли, хирсляндим
(бу йахшы сёздюр!), хёрюмчяк кими оз буджагыма чякилдим. Сян ки, мя-
ним о хырдаджа отагыма гялмишдин, озюн гёрдюн... Сонйа, билирсянми ал-
чаг таван, дарысгал отаг адамын гялбини, аглыны неджя сыхыр! Ах, о отаг-
дан мяним зяхлям гедирди! Амма орадан гетмяк истямирдим. Гясдян
истямирдим! Гюнлярля ордан байыра чыхмырдым. Ишлямяк дя истямирдим,
хятта бир шей йемяк дя истямирдим, эля хямишя чарпайыда узанырдым.
Настасйа бир шей гятирсяйди – йейярдим, гятирмясяйди – бютюн гюню йе-
мяздим, озюм дя гясдян, аджыгымдан йемяк истямирдим! Геджя ишыг ол-
мурду, гаранлыгда узаныб галырдым, гедиб пул газаныб шам алмаг истя-
мирдим. Охумаг лазымды, амма мян китабларымы сатмышдым, инди сто-
лун устюндя, кагызларын, дяфтярлярин узюндя бармаг галынлыгында тоз
вардыр. Мян узаныб фикирляшмяйи даха чох хошлайырдым. Эля хей фикир-
ляширдим... Эля бир удждан да джюрбяджюр гярибя-гярибя йухулар гёрюр-
дюм... Онда мяним фикримя бир шей гялмяйя башлады... Йох, бу беля
дейилди! Мян йеня дя дюз данышмырам! Билирсянми, мян онда эля хей
оз-озюмдян сорушурдум: агяр башгалары ахмагдырса, мян дя агяр он-
ларын ахмаг олдугларыны йягин билирямся, – бяс онда нийя мян эля ахма-
гам ки, онлардан агыллы олмаг истямирям? Сонйа, сонра мян билдим ки,
агяр дуруб хамынын агыллы оладжагыны гёзлясям – бу чох узун чякяджяк...
Сонра мян бир шейи дя билдим: билдим ки, бу хеч вахт олмайаджаг, инсан-
лар дяйишмяйяджяк, хеч кяс дя онлары дяйишя билмяйяджяк, бунун учюн дя
хеч зяхмят чякмяк лазым дейил! Бяли, бу белядир! ... Бу онларын гану-
нудур... ганунудур, Сонйа! Бу белядир! Сонйа, инди мян бир шей билирям:
ким ки, агылджа вя рухджа мёхкямдир, гюввятлидир – инсанларын да хёкмдары
о олур! Ким ки, чох джясарят гёстярир – инсанлар ичиндя, о хаглы олур! Ким
ки, ан мюхюм шейя тюпюря билир – инсанларын ганун веряни о олур! Ким ки,
хамыдан чох джясарят эдя билир – о хамыдан чох хаглы олур! Бу вахта
гядяр беля олуб, хямишя дя беля оладжаг! Анджаг корлар буну гёрмюр!
Расколников бу сёзляри сёйляркян Сонйайа бахса да, даха онун
баша дюшюб-дюшмяйяджяйи дярдиня галмырды. Гыздырма ону тамам
бюрюмюшдю. О, тутгун бир хяйяджан ичиндя иди (догрудан да, о, чохдан
хеч кясля данышмамышды). Сонйа баша дюшдю ки, бу тутгунлуг катехизиси
онун хям мязхяби, хям дя гануну олмушдур.
Расколников хяйяджанла сёзюня давам этди:
– Мян онда бир шейи билдим: хакимиййят анджаг о адамын алиня кечир
ки, о джясарят эдиб айилир вя ону гётюря билир. Бурада анджаг бир шей вар,
бирджя шей вар: гяряк анджаг джясарят эдясян! Онда мяним аглыма бир шей
гялди, омрюмдя биринджи дяфя иди ки, беля бир шей аглыма гялирди, бу шей
бу вахта гядяр хеч кясин аглына гялмямишди! Хеч кясин! Бирдян мяня
бир шей лап гюн кими айдын олду: неджя олуб ки, хяля индийя гядяр хеч
кяс, бютюн бу мянасыз шейлярин йанындан отюб кечяркян, бунларын
гуйругундан йапышыб джяхяннямя толазламага джясарят этмямишдир вя
джясарят этмир... Амма мян... мян джясарят этмяк истядим вя олдюр-
дюм... Сонйа, мян анджаг джясарят этмяк истяйирдим, – ишин дя сябяби
анджаг бундан ибарятдир!
Сонйа алини алиня чырпараг сяслянди:
– Ах, сусун, сусун! Сиз Аллахын йолундан чыхмысыныз, Аллах да сизя
гяним олуб, сизи иблисин хёкмюня вериб!..
– Сонйа, йери гялмишкян бир шей дейим: гаранлыгда узананда мяня
хямишя эля гялир ки, иблис мяни йолдан чыхарыб! Хя?
– Сусун! Гюлмяйин, ламязхяб, сиз, хеч бир шей, хеч бир шей анла-
мырсыныз! Ах, илахи! Сиз хеч бир шей, хеч бир шей анламырсыныз!
– Сус, Сонйа, мян хеч дя гюлмюрям; мян озюм дя билирям ки, иблис
мяни йолдан чыхарыб. – Сонра тутгун бир халда инадла тякрар этди: – Сус,
Сонйа, сус! Мян хяр шейи билирям. Онда мян гаранлыгда узананда
бунларын хамысыны фикирляшмишдим... Бютюн бу шейляр хаггында, ан
хырдаджа тяфяррюатына гядяр, оз-ёзюмля мюбахися этмишдим; хамысыны
билирям, хамысыны! Бу бошбогазлыг онда мяни лап тянгя гятирмишди, лап
тянгя гятирмишди! Сонйа. Мян истяйирдим бунларын хамысыны йадымдан
чыхардым, тязядян ишя башлайым, даха бошбогазлыг элямяйим! Йохса
сян эля билирсян ки, мян, ахмаг адам кими, дюшюнмядян гетмишдим?
Мян агыллы адам кими гетмишдим, бу да мяни мяхв этди! “Хакимиййят
сахиби олмага мяним хаггым вармы?” – мян ки, буну озюмдян соруш-
мага башладым, озюмю соргу-суал этдим, демяли, хакимиййят сахиби
олмага мяним хаггым йохдур, – йохса сян эля фикирляширсян ки, мян
буну билмирдим? Йа да, мян ки, беля бир суал верирям: инсан битдирми?
– Демяли, онда инсан мяндян отрю даха бит дейил, о адамдан отрю битдир
ки, бу суал хеч онун аглына да гялмир, о бирбаш суалсыз гедир... “Напо-
леон гедярдими, гетмяздими” – мян ки, нечя гюн бу суалла оз-озюмя
азаб вердим, демяли, айдынджа хисс эдирдим ки, мян Наполеон дейи-
лям... Сонйа, мян бу бошбогазлыгдан гялян бютюн, бютюн азаба дёз-
дюм, сонра да бунун хамысыны озюмдян рядд этмяк истядим: Сонйа,
мян казуистикасыз-филансыз, озюм учюн, анджаг озюм учюн олдюрмяк
истядим! Мян хятта оз-озюмя дя бу барядя йалан демяк истямядим!
Мян ону анама кёмяк этмяк учюн олдюрмядим, бу бош сёздюр! Она
гёря олдюрмядим ки, алимя дёвлят вя хакимиййят кечириб бяшяриййятин
вялинемяти олум. Бу да бош сёздюр! Мян эля беляджя олдюрдюм; озюм
учюн олдюрдюм, анджаг озюм учюн. Ону олдюряндян сонра бир адамын
вялинемяти оладжагдыммы, йа да хёрюмчяк кими, бютюн омрюм бойу
хамыны тора салыб, хамынын ганыны сораджагдыммы, – о дягигядя, йягин
ки, бунун мяндян отрю фярги йох иди... Сонйа, ону олдюряндя мяня пул
дейил, башга бир шей лазымды... Мян инди бунун хамысыны билирям... Мяни
баша дюш: бялкя дя мян о йолла гетсяйдим – бир даха адам олдюр-
мяздим. Мян башга бир шей билмяли идим, башга бир шейи мяни хярякятя
гятирирди; мян онда билмяли идим, озю дя тез билмяли идим ки, гёрюм
мян дя хамы кими битям, йа инсанам?! Мян гайда-гануну поза
билярямми? Джясарят эдиб айиля билярямми, гётюря билярямми? Мян
горхаг бир мяхлугам, йа мяним хаггым вар?..
Сонйа тяяджджюбля алини алиня чырпды:
– Олдюрмяйя? Олдюрмяйя хаггын вар?
Расколников аджыглы-аджыглы:
– Э-ех, Сонйа – дейя сяслянди, истяди она няся десин, лакин хяга-
рятля сусду. – Сонйа, мяним сёзюмю кясмя. Мян сяня анджаг бир шейи
сюбут этмяк истяйирдим: иблис онда мяни йолдан чыхарса да, сонра мяня
изах этди ки, сянин ора гетмяйя хаггын йох иди, чюнки сян дя эйнян
башгалары кими битсян! О мяни аля салды, одур ки, инди дя сянин йанына
гялдим! Гонагы гябул эля! Мян бит олмасайдым сянин йанына гяляр-
димми? Гулаг ас: онда ки, мян гарынын йанына гетмишдим – мян анджаг
йохламаг учюн гетмишдим... Буну бил!
– Амма гедиб олдюрдюнюз, олдюрдюнюз!
– Анджаг неджя олдюрдюм? Беля дя адам олдюрярлярми? Онда ки,
мян олдюрмяйя гетмишдим – эля дя адам олдюрмяйя гедярлярми?
Мян бир гюн сяня неджя гетдийими данышарам! Мягяр мян гарыны
олдюрдюм! Гарыны дейил, озюмю олдюрдюм! Онда мян хямишялик оз-
озюмю мяхв этдим!.. Гарыны мян олдюрмядим, иблис олдюрдю... Бясдир
даха, Сонйа бясдир, бясдир! – Бирдян о асяби халда кядярля сяслянди: –
Мяндян ал чяк! Мяндян ал чяк!
Расколников дирсяклярини дизляри устя гойду, башыны кялбятин арасына
алмыш кими, алляриля сыхды.
Сонйанын синясиндян изтираб долу бир фярйад гопду:
– Беля дя азаб олар!
Расколников бирдян башыны галдырды: кядяр вя умидсизлик онун узю-
ню эйбяджяр бир шякля салмышды; бу хал иля Сонйайа бахыб сорушду:
– Инди ня этмяк лазымдыр, де!
Сонйа бирдян йериндян сычрады; хяйяджанла сорушду:
– Ня этмяли? – Онун йашла долу гёзляри бирдян парылдады. – Галх! –
(Сонйа онун чийниндян йапышды; Расколников тяяджджюбля она бахараг
айага галхды) – Бу саат, эля бу дягигя гет, йол айрыджында дур, мурдар-
ладыгын торпага аввял баш ай, ону оп, сонра дёрд тяряфя, бютюн дюнйайа
баш ай, хамыйа уджадан де ки: “Мян адам олдюрмюшям!” Онда Аллах
йеня дя сяня хяйат веряр. – Сонйа онун алляриндян тутуб бярк-бярк
сыхды, одлу гёзляриля она бахараг, эйнян байгынлыг ичиндя титряйирмиш
кими, сорушду:
– Гедярсян? Гедярсян?
Расколников буна тяяджджюб этди, хятта онун беля гяфилдян хяйяджан-
ланмасы ону хейрятя салды.
Сонра тутгун халда:
– Сонйа, – деди, – сян каторга мясялясини дейирсян? Гедиб оз-озю-
мю аля верим?
– Азабы гябул этмяк, бунунла да гюнахыны багышламаг гяряк, –
бах, бу лазымдыр!
– Йох, Сонйа, мян гедиб демяйяджяйям!
Сонйа:
– Бяс онда неджя йашайаджагсан, – дейя сяслянди. – Неджя йашайа-
джагсан? Ня иля йашайаджагсан? Бу инди мюмкюндюрмю? Йахшы, сян
ананла неджя доланаджагсан? (Ах, инди онларын иши неджя оладжаг, неджя ола-
джаг?!) Гёр мян ня дейирям! Сян ки ананы да, баджыны да атмысан. Атмы-
сан да, атмысан! Ах, илахи! Ахы о озю бунларын хамысыны билир! Ахы ин-
сансыз неджя йашамаг олар, неджя?! Инди сян неджя оладжагсан?
Расколников йавашджа:
– Сонйа, – деди, – ушаг олма! Мяним онларын йанында ня тагсырым
вар? Нийя гедим? Гедиб онлара ня дейяджяйям? Бу анджаг хяйалдыр...
Онлар озляри милйонларджа адамы мяхв эдирляр, хяля буну бир хейирхах-
лыг да хесаб эдирляр. Сонйа, онлар хийлягяр вя аджлаф адамлардыр!..
Гетмяйяджяйям! – Сонра аджы бир истехза иля алавя этди: – Гедиб дейя-
джяйям ки, мян олдюрмюшям, анджаг джясарят эдиб пуллары гётюря билмя-
дим, апарыб бир дашын алтында гизлятдим? Онлар буну эшидяндя мяня
гюлюб дейяджякляр: ахмагсан ки, гётюрмямисян! Хям ахмагсан, хям
дя горхагсан! Сонйа, онлар хеч бир шей баша дюшмяйяджякляр, хеч бир
шей баша дюшмяйя дя лайиг дейилляр. Мян ахы нийя гедим? Гетмяйя-
джяйям! Сонйа, ушаг олма...
Сонйа умидсиз бир халда голларыны она сары ачараг, йалвара-йалвара
деди:
– Азаб чякяджяксян, азаб!
Расколников фикря гетмиш кими тутгун халда:
– Бялкя дя мян хяля оз-озюмя бёхтан атмышам, – деди, – бялкя дя
мян хяля инсанам, бит дейилям, озюмю мюхакимя этмяйя тялясмишям.
Мян йеня дя мюбаризя эдяджяйям.
Онун додагларында гюрурла бир тябяссюм гёрюндю.
– Беля бир азаба дёзмяк!.. Озю дя бютюн омрюн бойу, бютюн
ёмрюн бойу!..
Расколников гашгабаглы вя фикирли-фикирли:
– Ойряшярям... – деди. – Бир аз сонра алавя этди: – Гулаг ас, агла-
дыгын даха бясдир, асил мятлябя кечяк: гялмишям сяня дейям ки, инди
мяни ахтарырлар, мяним далымджа дюшюбляр...
Сонйа горхараг чыгырды:
– Ах!
– Сян нийя беля чыгырдын! Озюн истяйирсян ки, мян каторгайа гедим,
даха нийя горхдун?! Гёр сяня ня дейирям: мян гедиб озюмю аля
вермяйяджяйям. Мян хяля онларла мюбаризя эдяджяйям, онлар мяня бир
шей эдя билмяйяджякляр. Онларын алиндя хеч бир сюбут йохдур. Дюнян
мян бёйюк бир чятинлийя дюшмюшдюм, оз-озюмя дейирдим ки, даха
мяхв олдум, амма бу гюн иш дюзялди. Онларын бютюн дялилляри икибаш-
лыдыр, йяни мян онларын иттихамыны оз хейримя дёндяря билярям, баша
дюшюрсян? Дёндяря билярям, чюнки инди ойрянмишям... Анджаг йягин
мяни дустагханайа саладжаглар. Бир хадися олду – о олмасайды бялкя бу
гюн салардылар, хятта бялкя эля бу гюн саладжаглар... Анджаг бунун эйби
йохдур, Сонйа; саларлар, сонра йеня дя бурахарлар, чюнки онларын хягиги
бир дялили йохдур, сёз верирям ки, хеч олмайаджаг да. О дялил ки, онларын
алиндя вар – бунунла адамы тагсырландырмаг олмаз. Даха бясдир!.. Мян
буну анджаг она гёря дейирям ки, сян билясян... О ки галды анамла
баджым – чалышарам эля эляйим ки, онлары баша салым, горхмасынлар... Ба-
джым дейясян инди тямин олунмушдур... демяли, анам да эля... мяним
демяк истядийим бу иди. Анджаг сян эхтийатлы ол. Дустагханайа дюшсям,
йаныма гяляджяксянми?
– Албяття гяляджяйям, албяття!
Онлар, фыртына иля тянха сахиля атылмыш адамлар кими, агыр мюсибят
ичиндя дярди-дярдли йан-йана отурмушдулар. Расколников Сонйайа
бахыр, Сонйанын ону чох-чох севдийини хисс эдирди; гярибя бурасыдыр ки,
бирдян о, бу гядяр севилмясиндян мяняви бир агырлыг вя изтираб дуйду.
Бяли, бу, гярибя вя дяхшятли бир хисс иди!.. Сонйанын йанына гедяркян о
хисс эдирди ки, бютюн умид йери Сонйададыр, бютюн ниджаты ондадыр; о дю-
шюнюрдю ки, чякдийи азабын бир хиссяси хеч олмаса узяриндян гётюрюрляр;
лакин инди, Сонйанын бютюн гялби она сары чеврилдийи халда, о хисс эдирди
вя баша дюшюрдю ки, инди о аввялкиндян даха чох бядбяхт олмушдур.
– Сонйа, – деди, – дустагханайа дюшсям, йахшысы будур мяним
йаныма гялмя.
Сонйа джаваб вермяди, о аглайырды. Бир нечя дягигя кечди.
Бирдян Сонйа хеч гёзлянилмядийи халда сорушду:
– Сянин бойнунда хачын вармы? – Санки бу, бирдян онун йадына
дюшмюшдю.
Расколников аввял суалы баша дюшмяди.
– Йохдур! Йохдур, элями? Ал буну, сярв агаджындан гайрылмышдыр.
Мяндя айры бир хач да вар, мисдяндир, Лизаветанынкыдыр. Биз хачла-
рымызы дяйишмишдик: о мяня оз хачыны вермишди, мян дя она озюмкюню.
Мян инди Лизаветанын хачыны тахарам. Бу да сянин олсун! Ал... бу
мянимкидир! Мянимкидир! Биз ахы бир йердя азаб чякмяйя гедяджя-
йик... Бир йердя дя мюсибят чякяджяйик!.. – дейя о йалварырды.
Расколников:
– Вер, – деди.
О, Сонйанын гялбиня тохунмаг истямирди. Лакин хачы алмаг учюн
узатдыгы алини эля о саат гери чякди.
– Инди йох, Сонйа. – Ону сакитляшдирмяк учюн алавя этди: – Йахшысы
будур ки, сонра...
Сонйа эхтирасла онун сёзюня гюввят верди:
– Хя, хя, бу даха йахшыдыр, даха йахшыдыр... азаб чякмяйя гедяндя
бойнуна тахарсан. Мяним йаныма гялярсян, хачы бойнуна тахарам,
дуа эляйиб гедярик.
Бу анда ким ися гапыны уч дяфя тыггылдатды.
Нязакятли бир сяс эшидилди: бу сяс онлара чох йахшы танышды.
– Софйа Семйоновна, гялмяк олармы?
Сонйа горхмуш халда гапыйа йюйюрдю.
Джянаб Лебезйатниковун сарышын сифяти гёрюндю.
БЕШ.
Лебезйатниковун узюндя тяшвишли бир ифадя варды.
– Софйа Семйоновна, сизин йаныныза гялмишям. Багышлайын... –
Бирдян о Расколникова сары дёняряк деди: – Мян эля беля дя гюман
эдирдим ки, сизи бурада гёряджяйям, йяни мян... эля бир шей гюман эт-
мирдим... амма гюман эдирдим... – О узюню Расколниковдан чеви-
ряряк, бирдян Сонйайа сары дёндю: – Катерина Ивановна дяли олуб...
Сонйа чыгырды.
– Йяни хяр халда беля гёрюнюр. Анджаг... Биз билмирик ня эдяк. Иш
белядир. О гайыдыб гялди: ону хараданса дейясян говублар, бялкя дя
дёйюбляр... Хяр халда беля гёрюнюр... О гача-гача ряис Семйон
Захарычын эвиня гедибмиш, орада ону тапмайыб; Семйон Захарыч бир
генералын йанында нахар эдирмиш... Бир тясяввюр эдин: Катерина
Ивановна нахар эдилян эвя джумур... о бири генералын йанына, инди бир
тясяввюр эдин: дедийини эдир, ряис Семйон Захарычы чагыртдырыр, озю дя
дейясян лап сюфря башындан... Инди сиз бир тясяввюр эдин ки, орада ня
олуб!.. Албяття, ону говублар, Катерина Ивановна озю дейир ки, мян ону
сёйдюм, устюня дя няся атдым. Беля шей ола биляр... Ону неджя олуб ки,
тутуб апармайыблар, – баша дюшмюрям! Инди буну о хамыйа данышыр,
Амалийа Ивановнайа да, анджаг ону чятин баша дюшмяк олур, чыгырыр,
чырпыныр... Хя, чыгырыр, дейир ки, инди ки, хамы мяни атыб, мян дя ушаг-
ларымы гётюрюб кючяйя чыхаджагам, шарманка чаладжагам, ушаглар да
махны охуйаджаглар, ойнайаджаглар, мян озюм дя ойнайаджагам, пул
йыгаджагам, хяр гюн дя генералын пянджяряси габагына гедяджяйям...
Гой гёрсюнляр ки, мямур атанын няджиб ушаглары кючядя неджя диля-
нирляр... Ушаглары дёйюр, онлар да аглайырлар. Ленайа “Хуторок”! мах-
нысы охумагы ойрядир, оглана ойнамагы, Полина Михайловнайа да...
Бютюн палтарларыны джырыр; онлара акйторлар кими папаг гайырыр; озю истяйир
ки, ляйян гётюрсюн, дёйяджляйиб чалсын, мусиги йериня... хеч кяся гулаг
асмыр... Бир тясяввюр эдин: бу ня демякдир? Беля шейи хеч элямяк
олмаз ахы!
Сонйа гюджля няфяс ала-ала Лебезйатникова гулаг асырды; Лебез-
йатников бу гайда иля йеня дя даныша билярди, лакин Сонйа бирдян ман-
тилйасыны вя шлйапасыны гапыб гётюрдю, гейиня-гейиня джялд отагдан
чыхды, Расколников да онун ардынджа чыхды. Лебезйатников да онларын
данылджа гетди.
Лебезйатников кючяйя чыхаркян Расколникова деди:
– Мютляг дяли олуб! Мян анджаг Софйа Семйоновнаны горхутмаг
истямядим, она гёря дя дедим ки: “Дейясян дяли олуб”. Амма онун
дяли олмасына хеч шюбхя йохдур. Дейирляр ки, адамда вярям оланда
онун бейниндя шишляр амяля гялир; чох тяяссюф ки, мян тибб элмини бил-
мирям. Хяр халда мян чалышдым ки, Катерина Ивановнайа буну ган-
дырым, анджаг о хеч гулаг асмыр.
– Сиз она о шишлярдян данышдыныз?
– Йяни лап да шишлярдян йох! Бир дя ахы, о хеч бир шей баша дюш-
мяйяджякди! Мян ону дейирям ки, агяр аглайан бир адам мянтиги йолла
гандырсан ки, онун агламасы аслиндя хеч лазым дейил – о даха агламаз.
Бу айдындыр. Бяс сизин агидянизджя – йеня дя аглармы?
Расколников:
– Онда йашамаг чох асан оларды, – дейя джаваб верди.
– Илтифат буйурун, илтифат буйурун; албяття, Катерина Ивановна буну
чох чятин баша дюшяр; лакин билирсинизми ки, дялиляри сагалтмагын мюм-
кюн олмасыны билмяк учюн Парисдя джидди тяджрюбяляр эдилмишдир, озю дя
дялиляри тяк мянтиги сурятдя гандырмагла! Орада бир профессор вармыш,
бу йахынларда олюб, бёйюк алиммиш, о беля тясяввюр эдирмиш ки, дялиляри
бу йолла сагалтмаг олар. Онун асас фикри белядир: о дейир ки, дялилярин
вюджудунда эля бир позгунлуг йохдур, дялилик – мянтиги сяхв демякдир,
– дюшюнджя сяхвидир, ашйайа олан йанлыш нёгтейи-нязярдир. О профессор
дялинин дедиклярини тядриджян боша чыхарырмыш; дейирляр ки, бу йолла
мюяййян нятиджяляр алдя этмишдир! Лакин бу заман о душ да тятбиг эдир-
миш, буна гёря дя, албяття, беля бир мюалиджянин нятиджяляри шюбхя алтына
алыныр... хяр халда беля гёрюнюр...
Расколников хейли варды ки, онун дедикляриня гулаг асмырды. Оз
эвиня чатанда Лебезйатникова баш айиб, дарвазайа сары дёндю. Лебез-
йатников бир дя гёрдю ки, Расколников йохдур, атрафына бахараг йеня
дя йейин-йейин йолуна давам этди.
Расколников ичяри гириб отагын ортасында дайанды. “Мян нийя бура
гялдим?” О кёхнялмиш, сарымтыл дивар кагызына, отагдакы тоза, оз
кушеткасына бахды... Хяйятдян ара вермядян кяскин бир сяс гялирди, эля
бил ки, мисмар вурурдулар... Расколников пянджяряйя йахынлашды, пянджяси
устя галхыб хейли хяйятя бахды; озю дя чох диггятля бахырды. Лакин хя-
йят бош иди, сяс салан адам гёрюнмюрдю. Сол тяряфдя, флигелин пянджя-
ряляриндян бязиси ачыгды. Пянджяря гырагында сейряк йарпаглы атиршах
чичяйи дибчякляри гойулмушду. Хяйятдя, пянджярялярин габагында палтар
асылмышды... Бу шейлярин хамысыны о азбярдян билирди. Сонра дёнюб ди-
ванда отурду.
О хеч бир заман озюню беля йалгыз хисс этмямишди!
Бяли, о бир даха хисс этди ки, бялкя эля догрудан да, Сонйайа нифрят
едяджякдир – мяхз инди, ону даха артыг бядбяхт этдийи заман...
“Нийя, нийя мян Сонйанын йанына гедиб ону аглатдым? Нийя онун
хяйатыны позмаг мяня бу гядяр лазым олду? Ах, алчаглыг!”
Бирдян о гяти бир ифадя иля:
– Мян тяк галаджагам! – деди. – О, дустагханайа гетмяйяджяк!
Дёрд-беш дягигядян сонра башыны галдырыб гярибя бир халда гюлюм-
сяди. Бу гярибя бир фикирди.
Бирдян онун фикриня гялди ки: “Бялкя каторгада мяним учюн
догрудан да йахшы оладжаг?”
Башына топлашан гейри-мюяййян фикирлярля оз отагында ня гядяр
отурдугу йадында дейилди. Бирдян гапы ачылды, Авдотйа Романовна
ичяри гирди. О аввял астанада дайаныб Расколникова бахды, – байаг
Расколников да Сонйайа беля бахмышды; сонра кечиб онунла уз-узя
отурду: дюнян дя о бурада отурмушду. Расколников динмяз вя ня ися,
ниййятсиз она бахды.
Авдотйа Романовна:
– Аджыгын тутмасын, гардаш, мян бир дягигялийя гялмишям, – деди:
Дунйанын узюндя сярт дейил, дюшюнджяли бир ифадя варды. Бахышлары
айдын вя сакитди. Расколников гёрюрдю ки, Дунйа да онун йанына
мяхяббят долу бир урякля гялмишдир.
– Гардаш, мян инди хяр шейи, хяр шейи билирям. Дмитри Петрович хяр
шейи мяня данышды, изах этди. Ахмагджасына, хям дя ийряндж бир шюбхя
нятиджясиндя сяни тягиб эдирляр, инджидирляр... Дмитри Петрович мяня деди
ки, хеч бир тяхлюкя йохдур, сян дя нахаг йеря буна беля дяхшятля
бахырсан. Амма мян беля дюшюнмюрям: бу сяни бярк гязябляндирмиш
вя хяйяджанландырмышдыр; бу гязяб сяндя хеч силинмяйян изляр бураха
биляр, – мян буну тамамиля баша дюшюрям. Мян бундан горхурам.
Бизи атыб гэтдийиндян отрю сяни мязяммят элямирям, мязяммят
еляйя дя билмярям, сяни аввялляр гынадыгым учюн дя мяни багышла...
Мян озюм хисс эдирям ки, беля бёйюк бир мюсибят мяня уз версяйди –
мян дя хамыдан узаглашардым. О барядя анама мян хеч бир шей
демяйяджяйям, амма хямишя сянин баряндя онунла сёхбят эдяджяйям,
хям дя сянин адындан дейяджяйям ки, о тезликля гайыдыб гяляджяк. Ана-
нын дярдини чякмя, мян ону сакит элярям; анджаг сян дя она азаб
вермя: бирджя дяфя дя олса гял; унутма ки, о, анадыр! Инди ися мян анджаг
бир шейи демяйя гялмишям (Дунйа йериндян галхмага башлады): ишдир,
агяр мян сяня лазым олсам, йа мяним бютюн хяйатым... йа да башга бир
шей... сяня лазым олса – мяни сясля, гялярям! Саглыгла гал!
Дунйа сярт дёнюб гапыйа сары гетди.
– Дунйа! – Расколников ону сясляйяряк дайандырды, йериндян гал-
хыб она йахынлашды. – О Разумихин, Дмитри Петрович чох йахшы адамдыр.
Дунйа азджа гызарды. Бир аз сонра сорушду:
– Сонра?!
– О ишгюзар, чалышган, намуслу, тямиз, бярк севмяйя габил бир
адамдыр... Саглыгла гал, Дунйа!
Дунйа гыпгырмызы гызарды вя бирдян тяшвишя дюшдю:
– Гардаш, бу нядир, йохса биз хямишялик айрылырыг... сян мяня... беля
вясиййятляр эдирсян?
– Фярги йохдур... саглыгла гал...
Расколников дёнюб пянджяряйя сары гетди. Дунйа нарахат халда она
бахыб, тяшвиш ичиндя отагдан чыхды.
Йох, о Дунйайа гаршы сойуг дейилди. Гёрюшюн ан сонунда беля бир
ан олду: о чох истяди ки, Дунйаны бярк-бярк гуджагласын, онунла вида-
лашсын, хятта она десин дя... лакин она хеч ал дя вермяди.
“Инди ону гуджагладыгыны сонра йадына саланда хяля бялкя бир
диксиняр дя, дейяр ки, сян мяним опюшюмю огурладын!”
Бир нечя дягигядян сонра алавя этди: “Бу тап гятиря билярми? Йох,
таб гятиря, билмяз: беляляри таб гятиря билмяз. Беляляри таб гятирмир!..”
Расколников буну сёйляркян Сонйаны дюшюндю.
Пянджярядян сярин мех гялди. Хава инди аввялки кими ишыг дейилди.
О бирдян фуражкасыны гётюрюб отагдан чыхды.
О, албяття, оз хястялийинин гейдиня гала билмязди, хеч галмаг да
истямирди. Лакин бютюн бу арды-арасы кясилмяйян тяшвиш вя хяйяджан,
бютюн бу рухи дяхшятляр нятиджясиз галмырды. Агяр о гыздырма ичиндя йат-
мырдыса, бу бялкя дя она гёря иди ки, арды-арасы кясилмяйян дахили тяш-
виш хяля ону айаг устя сахлайырды, о шюуруну итирмирди, лакин бу хям
мювяггяти, хям дя сюни бир хал иди.
О авара-авара долашырды. Гюн батмаг узря иди. Ахыр вахтларда хю-
суси бир кядяр дейилди, лакин эля бил о хямишя давам эдяджякди; бу со-
йуг, олдюрюджю кядярин иллярля давам эдяджяйи, бир “аршынлыг мяканда”
бир абядилик оладжагы хисс олунурду. Ахшам чагында бу хисс она даха
артыг азаб вермяйя башлады.
Расколников нифрятля мызылданды:
– Инди гял гюнюн батмасындан асылы олан беля ахмагджасына джисмани
бир азарла гиджлик элямякдян озюню сахла! Бу вязиййятля адам няинки
Сонйанын, лап Дунйанын да йанына гедя биляр!
Расколникову сяслядиляр. О дёнюб бахды. Лебезйатников она сары
йюйюрдю.
– Бир тясяввюр эдин, сизин йаныныза гетмишдим; сизи ахтарырам. Бир
тясяввюр эдин, о оз фикрини йериня йетириб, ушаглары апарыб! Софйа
Семйоновна иля бирликдя онлары гюджля ахтарыб тапдыг. Озю ляйян чалыр,
ушаглары да ойнамага мяджбур эдир. Ушаглар аглайыр. Тинлярдя,
дюканларын габагында дайанырлар. Ахмаг джамаат да онларын далынджа
йюйюрюр. Гедяк.
Расколников тялясик Лебезйатниковун ардынджа гэдяряк, тяшвишля
сорушду:
– Бяс Сонйа?
– Лап халдан чыхмышдыр. Йяни Софйа Семйоновна йох, Катерина
Ивановна халдан чыхмышдыр. Софйа Семйоновна озю дя халдан чых-
мышдыр. Катерина Ивановна ися лап халдан чыхмышдыр. Дейирям сизя: та-
мам аглыны итирмишдир. Онлары полис идарясиня апараджаглар. Тясяввюр эдир-
синизми, бу неджя тясир эдяджяк... Онлар инди каналын гырагында, Н. кёр-
пюсю йанындадырлар. Софйа Семйоновнагилдян чох узаг дейилляр.
Йахындадырлар.
Кёрпюдян бир аз кянарда, Сонйанын йашадыгы йеря ики эв галмыш,
каналын гырагында бир дястя адам топлашмышды. Бурада хюсусиля оглан
вя гыз ушагы чох иди. Катерина Ивановнанын хырылтылы, титряк сяси кёрпюдян
гялирди. Догрудан да бу, кючя джамаатыны марагландыра билян гярибя бир
сяхня иди. Кёхня бир дон гейинмиш, драдедам орпяк салмыш, йыртыг,
хясир шлйапасы эйбяджяр бир шякилдя йумурланыб йана айилмиш Катерина
Ивановна догрудан да халдан чыхмышды. О йорулмушду, няфяси тян-
гиширди. Бу вярямли гадынын узюндя аввялкилярдян даха артыг азаб вя
изтираб ифадя олунурду (бир дя ки, вярямли адам кючядя, гюняш алтында
евдякиндян даха артыг хястя вя эйбяджяр гёрюнюр); лакин онун хяйяджаны
йатмырды, о гет-гедя даха да хирслянирди; ушагларын устюня джумур,
онлара чыгырырды, онлары диля тутмага чалышырды, эля джамаатын ичиндя онлара
ойнамаг вя охумаг ойрядирди, бунун ня учюн лазым олдугуну онлара
изах эдирди, лакин ушаглар буну баша дюшмюрдю, бу ону лап гязяб-
ляндирирди; о ушаглары дёйюрдю... Сонра да, буну гуртармамыш, тамашайа
йыгышан джамаатын устюня джумурду; азджа йахшы гейинмиш бир адам гёрся
эля о саат дярдини ачыб дейирди; дейирди ки, “гёрюрсюнюз дя, няджиб, лап
бялкя дя аристократ бир аилядян олан ушаглары ня гюня салмышлар”.
Джамаатын ичиндя бириси гюлсяйди, йа да сёз атыб она саташсайды – дярхал
бу адамларын устюня джумур, онларла далашырды. Бязиляри догрудан да
гюлюрдю, бязиляри тяяссюфля башыны йелляйирди; умумиййятля хамы аглыны
итирмиш бу гадына, онун ушагларына бахмага мараг эдирди. Лебез-
йатниковун дедийи ляйян йох иди; олса да Расколников буну гёрмяди.
Катерина Ивановна Полечканы охумага, Лена иля Колйаны ойнамага
мяджбур эдяндя, ахянгя уйараг, арыг аллярини бир-бириня вурур, ал
чалырды, хятта озю дя Полечкайа гошулуб охуйурду; лакин хяр дяфя
шиддятли оскюрякдян сяси тутулур, о йеня дя мяйус олурду, оскюряйиня
лянятляр йагдырырды, хятта аглайырды да. Ан чох ону озюндян чыхаран
Колйа иля Ленанын агламасы вя горхмасы иди. Катерина Ивановна ушаг-
лары кючя мюгянниляри кими гейиндирмяйя чалышмышды: Колйанын башына,
– ону тюркя охшатмаг учюн, – аг золагы, гырмызы парчадан бир чалма
гоймушду. Лена учюн мюгянни палтары тапмамышды; онун башында зяриф
йундан тохунма гырмызы бир папаг, даха догрусу, бир галпаг варды; бу
– мярхум Семйон Захарычынкы иди; папага бир гырыг аг дявягушу ляляйи
санджылмышды: бу ляляк Катерина Ивановнанын нянясиндян галмышды, аиля-
дян аиляйя кечян надир бир хатиря кими сандыгда сахланырды. Полечка оз
палтарында иди. О озюню итирмиш халда, горха-горха анасына бахырды,
онун йанындан айрылмырды, гёз йашыны анасындан гизлядирди, анасынын аг-
лыны итирдийини баша дюшюрдю, тяшвиш ичиндя атрафына бахырды. Кючя вя ора-
йа йыгышан джамаат ону йаман горхудурду. Сонйа Катерина Ивановна-
нын ардынджа гедир, аглайа-аглайа, йалвара-йалвара онун эвя гайытма-
сыны хахиш эдирди. Лакин Катерина Ивановна онун сёзюня бахмырды.
Тез-тез даныша-даныша, няфяси тутула-тутула, оскюря-ёскюря чыгы-
рырды:
– Бясдир, Сонйа, бясдир! Хеч озюн билмирсян ня дейирсян, эля бил ки,
ушагсан! Сяня дедим ки, мян гайыдыб о сярхош алман гадынынын эвиня
гетмяйяджяйям. Гой хамы гёрсюн, бютюн Петербург гёрсюн ки, няджиб бир
атанын ушаглары неджя дилянирляр; эля бир ата ки, бютюн омрю бойу сяда-
гятля хидмят этмишди, демяк олар ки, гуллугда да олмюшдюр (Катерина
Ивановна бу хяйалы озю учюн йаратмышды вя кор-кораня она инанырды).
Гой, гой о йарамаз, мискин генерал гёрсюн! Сян дя сяфехсян, Сонйа:
инди биз ня йейяк ахы, де гёрюм! Бу гядяр ки, биз сяня азаб-азиййят
вердик – даха бясдир, мян даха буну истямирям! – Бирдян о Раскол-
никову гёрюб чыгырды, онун устюня йюйюрдю. – Ах, Родион Романович,
сизсиниз!? Сиз аллах, бу сяфех гызы баша салын ки, даха бундан агыллы иш
тутмаг олмаз! Орган чаланлар да пул йыгырлар; бизи о саат башгаларындан
айырарлар, таныйарлар, билярляр ки, биз касыбыг, няджиб аилядяник, бизи
дилянчи халына салмышлар, биз йетимик, о мискин генералы да оз йериндян
говарлар, гёрярсиниз! Биз хяр ахшам онун пянджярясинин габагына
гедяджяйик, падшах кечиб гедяндя мян диз устя дюшяджяйям, ушаглары
габага чякиб она гёстяряджяйям, дейяджяйям ки: “Ата, бунлары мюдафия
эт!”. О йетимлярин атасыдыр, о мярхямятлидир, о мяним ушагларымы
мюдафия эдяджяк, гёрярсиниз, амма о мискин генералы... Лена! тенез
воус дроите!- Шах дурун! (франсджа), Колйа, сян бу саат йеня дя ойнайаджагсан. Нийя
зырылдайырсан? Йеня дя зырылдайыр! Сян ахы нийя горхурсан, ай ахмаг,
нийя? Илахи, мян бунунла нейним. Родион Романович!? Хеч билирсиниз
онлар неджя ганмаздыр!? Бунларла ахы ня элямяк олар!
Катерина Ивановна зырылдайан ушаглары Расколникова гёстярир, озю
дя аз галырды ки, агласын, лакин бу онун ара вермядян, сясини кясмядян,
тез-тез данышмасына хеч мане олмурду. Расколников чалышды ки, ону
эвя гайтарсын, хятта онун иззят-няфсиня тясир этмяк учюн деди ки, кю-
чядя орган чаланлар кими гязмяк айыбдыр, сян ки, няджиб гызлар пансиону
мюдири олмага хазырлашырсан...
Катерина Ивановна чыгырараг деди:
– Пансион мюдири, ха-ха-ха! – Гюлян кими дя ону бярк оскюряк
тутду. – Родион Романович, хяйаллар учуб гетди! Хамы биздян уз
дёндярди!.. О мискин генерал ки вар... Билирсиниз ки, Родион Романович,
мян мюряккяб габыны онун устюня тулазладым; мюряккяб габы лакей
отагында иди, столун устюндя, имза эдилян вярягин йанында; мян дя гол
гойдум, мюряккяб габыны онун устюня тулазлайыб гачдым. Ах, алчаг-
лар, алчаглар! Гой джяхянням олсунлар! Инди бунлары мян озюм сахла-
йаджагам, хеч кяся баш аймяйяджяйям! – Сонйаны гёстяряряк алавя
этди: – Она азаб вердийимиз даха бясдир! Полечка, ня гядяр йыгылыб,
гёстяр гёрюм! Неджя? Икиджя гяпик? Ах йарамазлар! Хеч ня вермирляр,
анджаг диллярини чыхарыб бизим далымызджа йюйюрюрляр! – Джамаатын ичиндя
бирисини гёстяриб деди: – Йахшы, бу ахмаг нийя гюлюр ахы? Бу хамысы
ондандыр ки, бу Колка чох ганмаздыр, лап зяхлями тёкюб! Полечка ня
истяйирсян? Мянимля франсызджа, даныш, парлез мои франджаис.
Мянимля франсызджа даныш (франсджа).
Мян ахы сяня ойрятмишям, сян бир нечя джюмля билирсян!.. Бунсуз
ня джюр билсинляр ки, сиз няджиб бир аилядянсиниз, тяхсил-тярбийя алмысыныз,
башга орган чаланларын тайы дейилсиниз. Биз кючядя онлар кими
“Петрушка” тамашасы гёстярмирик, биз няджиб романс охуйуруг... Хя,
йадыма дюшдю! Биз ахы ня охуйаг? Сиз хамыныз мяня мане олурсунуз,
амма биз, Родион Романович, бурда дайанмышыг ки, сечяк гёряк ня
охуйаджагыг, эля олсун ки, Колйа да ойнайа билсин... чюнки, бир тясяввюр
эдин, биз хазырлыгсыз чыхмышыг; гяряк аввялджядян данышаг, йахшыджа мяшг
эляйяк; сонра Невскийя гедяджяйик; орада кюбар джямиййятиндян адам
чох олур, бизи о саат гёряджякляр. Лена “Хуторок” махнысыны билир...
Анджаг хара гедирсян, эля “Хуторок” махнысыны эшидирсян, хамы ону
охуйур! Биз даха няджиб бир шей охумалыйыг... Полйа, сянин аглына бир шей
гялирми, хеч олмаса сян анана кёмяк эля! Мяним йаддашым йохдур,
йохса йадыма бир шей дюшярди. Биз дуруб: “Гусар оз гылынджына сёйкя-
няряк...” махнысыны охумайаджагыг ки! Ах, франсызджа “Джинг соус”. “Беш су” (франсджа).
махнысыны охуйаг! Мян ки, буну сизя ойрятмишям, ойрятмишям! Асил
мясяля дя бурасындадыр ки, бу франсызджадыр, эля о саат да гёряджякляр ки,
сиз дворйан ушагларысыныз, бу даха да тясирли оладжаг... Эля бялкя дя –
“Malborough s`en vaten guerre” махнысыны охудуг; “Малбург сяфяря хазырлашыр” (франсджа).
бу тамамиля ушаг махнысыдыр, тамамиля, бютюн аристократ эвляриндя лайла чаланда
буну охуйурлар: – Malborough s`en va-t-en guerre, Ne sait guand
reviendra... Малбург сяфяря хазырлашыр, мялум дейил, ня вахт гайыдаджаг (франс.)
Катерина Ивановна бу махныны охумага башлады.
– Йох, йахшысы будур ки, “Джинг соус”-у охуйаг” Колйа, аллярини
белиня гой, тез ол, Лена, сян дя акс тяряфя хярлян, биз дя Полечка иля
бярабяр охуйа-охуйа ал вураджагыг!
Джинг соус, джинг соус, Поур монтер нотре менаге...
“Беш су, беш су, бунунла биз озюмюзя доланаджаг дюзялдирик (франсджа).
Охё-ёхё-ёхё! – Ону оскюряк тутду. Сонра няфясини дяряряк деди:
– Полечка, палтарыны дюзялт, чийинляри салланыр. Инди сиз гяряк озюнюзю
даха артыг адябли, даха зяриф гёстярясиниз, гой хамы гёрсюн ки, сиз
дворйан ушагысыныз. Мян онда дедим ки, лифчики гяряк узун кясяк, озю
дя ики парчадан. Сонйа, онда сян гоймадын, эля дедин ки “Гёдяк
олсун, гёдяк олсун!” Ахырда эля олду ки, ушагы эйбяджяр бир шякля
салдыг... Бах, йеня дя хамыныз аглайырсыныз! Сизя ня олуб, ай ахмаглар!
Хя, Колйа, тез ол башла, тез ол, тез ол! Аз, бу ня пис ушагдыр!
Джинг соус, джинг соус...
Йеня дя салдат гялир! Ахы сян биздян ня истяйирсян эй?!
Догрудан да, бир городовой джамааты йара-йара гялирди. Эйни за-
манда витсмундир вя шинел геймиш, бойнундан орден асмыш, алли йашлы,
мётябяр бир мямур йахынлашыб Катерина Ивановнайа бир гёй учлюк
верди (Онун ордени Катерина Ивановнанын чох хошуна гялди, горо-
довойа да мюяййян тясир багышлады). Мямурун узюндяки ифадядян бу
аиляйя лап урякдян йазыгы гялдийи гёрюнюрдю. Катерина Ивановна пулу
алыб нязакятля, хятта, тяшрифатла она тязим этди.
Тякяббюрля сёзя башлайараг деди:
– Тяшяккюр эдирям, хёрмятли джянаб! Бизи вадар эдян сябябляр...
Полечка, пулу ал! Гёрюрсянми, няджиб вя алиджянаб адамлар да вар, онлар
заваллы бир дворйан гадынына дюшдюйю бядбяхтликдя дярхал кёмяк
этмяйя хазырдырлар. Хёрмятли джянаб, сиз асил-няджабяти олан, хяля лап
бялкя дя аристократ джямиййятиля алагяляри олан йетимляри гёрюрсюнюз...
Амма о, мискин генерал отуруб мешя джили йейирди... аджыглы-аджыглы айаг-
ларыны йеря вурду: мян нийя ону нарахат элямишям дейя... Дедим ки:
“Зат-алиляри, йетимляри мюдафия эдин, дедим ки, сиз мярхум Семйон
Захарычы йахшы таныйырсыныз, о олян гюню онун догма гызына алчагларын
алчагы олан бир адам бёхтан атмышдыр...” Йеня дя о салдат гялир! –
Чыгырараг мямура деди: – Бизи ондан горуйун! Бу салдат нийя мяндян
ал чякмир? Биз Мешшански кючясиндян биринин алиндян гачыб бура
гялмишик... сяня ня ахы, ай ахмаг!
– Она гёря ки, кючялярдя гадаган эдилмишдир. Адябсизлик элямя-
йин.
– Адябсиз озюнсян! Ня фярги вар, эля бил ки, орган чалырам, сяня
ня?
– Орган хаггында да гяряк иджазя олсун, амма сиз буну озбашына
едирсиниз, бу гайда иля дя джамааты бир йеря йыгырсыныз. Харада йаша-
йырсыныз?
Катерина Ивановна фярйад гопарды:
– Ня иджазя? Арими мян бу гюн басдырмышам, бурада ня иджазя!
Мямур сёзя гарышды:
– Ханым, ханым, сакит олун; гедяк, мян сизи апарым... Бурада
джамаат ичиндя йахшы дейил... сиз кефсизсиниз...
Катерина Ивановна:
– Хёрмятли джянаб, хёрмятли джянаб, – дейяряк чыгырырды: – сиз хеч бир
шей билмирсиниз! Биз Невскийя гедяджяйик... Сонйа! Сонйа! Бу
харададыр!? Бу да аглайыр! Сизя ня олуб ахы!? – Бирдян о горхараг
чыгырды: – Колйа, Лена, хара гачырсыныз? Ах ахмаглар! Колйа, Лена, ахы
онлар хара гачырлар?!
Колйа иля Лена башларына йыгышан джамаатдан, аглыны итирмиш
аналарынын хярякятиндян сон дяряджя горхмушдулар; бу арада салдатын
гялдийини гёрдюляр, эля билдиляр ки, салдат онлары тутуб апараджаг; бирдян,
сёзю бир йеря гоймуш кими бир-биринин алиндян тутуб гачмага
башладылар. Заваллы Катерина Ивановна фярйад эдя-эдя, аглайа-аглайа,
онларын далынджа йюйюрдю. Онун беля аглайа-аглайа няфяси тянгишя-
тянгишя гачмасы хям пис гёрюнюрдю, хям дя адамын она йазыгы гялирди.
Сонйа иля Полечка да онларын далынджа джумду.
– Сонйа, гайтар онлары, гайтар! Ай ахмаг, наняджиб ушаглар!.. Полйа,
тут онлары!.. Мян ахы сизин учюн...
О бярк йюйюрюрдю, бирдян айагы илишиб йыхылды.
Сонйа она сары айиляряк чыгырды:
– Уз-гёзю ганайыб! Ах, илахи!
Хамы йюйюрюб гялди; хамы онларын башына йыгышды. Расколниковла
Лебезйатников хамыдан аввял озюню онлара йетирянлярин ичиндя иди.
Мямур да гялиб чатды; онун да ардынджа городовой; городовой ишин
йахшы нятиджя вермяйяджяйини хисс эдяряк: “Бир гёрюрсюнюз дя!” дейиб
алини йелляди.
О, хяр тяряфдян озюню габага верян адамлары гова-гова дейирди:
– Гедин! Гедин!
Ким ися йандан чыгырды:
– Олюр!
Бир башгасы сяслянди:
– Дяли олуб!
Бир арвад хач вура-вура деди:
– Илахи, оз пянахында сахла! Гызла о огланы тутдулармы? Одур
гятирирляр, бёйюк гыз тутуб... Гёр ня сяфех ушаглардыр!
Катерина Ивановнайа диггятля баханда гёрдюляр ки, онун уз-гёзю,
Сонйанын дюшюндюйю кими, даша дяйиб азилмямишдир, йола тёкюлян ган
онун дёшюндян гялмишдир.
Мямур Расколникова вя Лебезйатникова бахыб мызылдады.
– Мян билирям, бу нядир, гёрмюшям, бу вярямдир: адамын ки,
дёшюндян беля ган гялди – о адамы олдюряр. Бизим бир гохум варды, лап
бу йахында шахиди олдум, бу гайда иля стякан йарым ган гялди... бир-
дян... Инди ня эляйяк, бу саат оляджяк...
Сонйа ал-айага дюшяряк хамыйа мюраджият эдя-эдя йалварырды:
– Бура, бура, мяним отагыма апараг! Мян бурада олурам!.. Бах,
бу эвдя, бурадан икинджи... Мяним йаныма апараг, тез олун, тез олун!
Хяким учюн адам гёндярин!.. Ах, иллахи!
Мямурун кёмяйиля иши йолуна гойдулар; хятта городовой да Кате-
рина Ивановнаны эвя апармага кёмяк этди; ону хушсуз халда Сонйанын
отагына апарыб йатага гойдулар. Дёшюндян хяля дя ган гялирди, анджаг
дейясян о йаваш-йаваш айылырды. Сонйадан башга, Расколников да,
Лебезйатников да, мямур да, городовой да бирдян отага гирди; горо-
довой ичяри гирмямишдян джамааты дагытды: онлардан бязиси лап гапыйа
кими гялмишди. Полечка Колйа иля Ленанын алиндян тутуб гятирирди, онлар
титряйя-титряйя аглайырдылар. Капернаумовлар да гялдиляр: о озю гярибя
гёрюнюшлю, ахсаг, чяп, бакенбардлы бир адамды, джод тюкляри башында дик-
дик дурурду; арвадынын узюндя горхмуш бир адам ифадяси варды – онун
узюндя хямишя беля ифадя олурду; ушагларынын агзы ачыла галмышды, абя-
ди бир хейрят онларын сифятини джансыз бир хала салмышды. Бирдян Свидри-
гайлов да бу адамларын арасында гёрюндю. Расколников тяяджджюбля она
бахды: бу адамын харадан гялдийини о баша дюшя билмирди, онун джамаат
ичиндя олдугу да йадында дейилди.
Хякимдян вя кешишдян данышырдылар. Мямур пычылдайараг Раскол-
никова деди ки, хяким инди даха лазым дейил, иш-ишдян кечиб, бунунла
беля сярянджам верди ки, хяким учюн адам гетсин. Капернаумов озю
тез хяким далынджа гетди.
Бу арада Катерина Ивановна рахат вя сакит няфяс алмага башлады,
ган мювяггяти олараг кясилди. О, хястя, лакин нюфузедиджи бир нязярля,
хям дя диггятля рянги гачмыш вя тир-тир асян Сонйайа бахды: Сонйа
йайлыгла онун алнындакы тяр дамлаларыны силирди. Сонра хахиш этди ки, ону
галдырсынлар: ону галдырдылар, хяр ики тяряфдян йапышыб йатагында отур-
тдулар.
О зяиф бир сясля сорушду:
– Ушаглар ханы? Полйа, сян онлары гятирдинми? Ай ахмаглар! Сиз ахы
нийя гачдыныз?.. Ох!
Онун гурумуш додаглары хяля дя ганлы иди. О гёз гяздиряряк атра-
фына бахды.
– Сян беля йашайырсанмыш, Сонйа! Хеч сянин йанына гялмямиш-
дим... беля дюшдю...
Катерина Ивановна дярдли-дярдли Сонйайа бахды...
– Сонйа, биз сянин ганыны сордуг... Полйа, Лена, Колйа, гялин бура...
Сонйа, будур, хамысы бурададыр, гётюр онлары... алдян-аля... мянимки
даха бясдир! Хянгамя гуртарды! Г`а!.. Мяни йеримя узадын, гойун хеч
олмаса рахатджа олюм...
Ону йеня дя йатага узатдылар.
– Ня? Кешиш?...Лазым дейил!.. Сизин артыг пулунуз харадандыр!.. Мя-
ним гюнахым йохдур!.. Аллах бунсуз да гяряк багышласын... Озю билир ки,
мян ня гядяр азаб чякмишям! Багышламаз – гой багышламасын, хеч
лазым дейил!..
Гет-гедя о даха артыг хушуну итирир, сайыгламага башлайырды. Хяр-
дян диксиниб атрафы гёздян кечирир, адамлары бир анлыга таныйырды, лакин о
саат йеня хушуну итирирди. О чятинликля вя хырылдайа-хырылдайа няфяс алыр-
ды, санки богазында бир шей гайнайырды.
Хяр сёздян сонра няфясини дяряряк, чыгыра-чыгыра дейирди:
– Мян она дейирям: “Зат-алиляри!..” Бу Амалийа Людвиговна... ах!
Лена! Колйа! Алинизи белинизя вурун, тез олун, тез олун, глиссе-глиссе,
па-де баск! “Сюрюшюн, сюрюшюн йерля, бу басклар рягсидир” (франсджа).
Айагларыны йеря вур!.. Гяшянг ушаг ол!..
Du hast Diamanten und Perln... “Сянин алмазларын, инджилярин вар” (алм.). Хейненин шеири.
Далы неджядир? Буну охуйа билсяйдик...
Ду хаст дие свхонстен Ауген.
Мадсхен, was willst du mehr? “Сянин гёзял гёзлярин вар, ай гыз, даха сян ня истяйирсян?” (алманджа).
Бяс неджя, албяття белядир! was willst du mehr – ахмаг гёр озюн-
дян неджя уйдурур! Хя, хя, бу да вар:
В полдневный жар! В долине Дагестана!..
Ах, бу мяним неджя хошума гялярди! Мян бу романса мяфтун
идим, Полечка!.. Билирсянми, сянин атан... Хяля нишанлы оланда... буну
охуйарды... Ах, ня гёзял гюнлярди!.. Бах, буну охуйа билсяйдик!.. Бяс
неджя, бяс неджя... анджаг йадымдан чыхыб... йадыма салын да... бяс неджя!
О бёйюк бир хяйяджан ичиндя иди, галхмага джан атырды. Няхайят, гет-
гедя артан бир тяшвишля, хяр сёзю бяркдян дейя-дейя, няфяси тянгишя-
тянгишя, горхундж хырылтылы, узгюн бир сясля охумага башлады:
В полдневный жар!.. В долине Дагестана...
С свинюом Беш. груди!.. “Гюнорта истисиндя, Дагыстанын дярясиндя, синясиндя гургушун!” (Лермонтовун шеири).
Бирдян о уряк парчалайан бир фярйадла. Гёз йашы ахыда-ахыда деди:
– Зат-алиляри! Йетимляри мюдафия эдин! Сиз ки, мярхум Семйон
Захарычла дуз-чёряк кясмисиниз!.. Демяк олар ки, бу лап аристократ
дуз-чёряйидир... Г`а!.. Бирдян о озюня гяляряк диксинди, дяхшят ичиндя
хамыны гёздян кечиртди, о саат Сонйаны таныды. Ону оз гаршысында гёр-
дюйюня санки тяяджджюб эдяряк, хялим бир сясля мехрибанджа деди: –
Сонйа, Сонйа! Сонйа, азизим, сян дя бурадасан?
Ону йеня дя галдырыб отуртдулар.
О умидсиз бир халда, хям дя нифрятля чыгырды:
– Даха бясдир!.. Вахт чатыб! Алвида, гара гюнляр! Йабынын ахырына
чыхдылар! Гяляйини кясди-л-яр! – Онун башы гумбулту иля балыша дюшдю.
О йеня дя хушуну итирди, лакин бу чох давам этмяди. Онун арыг,
солгун, сары узю архайа дюшдю, агзы ачылды, гычлары титряйяряк дартынды. О
дяриндян няфяс алараг олдю.
Сонйа озюню мейитин устюня йыхды, голлары иля ону гуджаглайыб, башы-
ны арыг синяси устюня гойду, эля бу вязиййятдя дя донуб галды. Полечка
хёнкюр-хёнкюр аглайараг анасынын айагларына дюшдю, онун айагларыны
опмяйя башлады. Колйа иля Лена хяля ня кими бир хадися уз вердийини
баша дюшмяся дя, чох дяхшятли бир шей олдугуну хисс этмишдиляр, онлар
бир-биринин чийниндян йапышараг гёзлярини бир-бириня зиллядиляр, бирдян
агызларыны ачыб, чыгырмага башладылар. Онлар хяля дя аввялки гейимдя
идиляр: Колйанын башында чалма, Ленанкында ися дявягушу ляляйи сан-
джылмыш тясяк варды.
Бирдян Катерина Ивановнанын йатагы устюндя “Тярифнамя” гё-
рюндю: буну ким гятирмишди? “Тярифнамя” балышын йанында иди. Раскол-
ников ону гёрдю.
О пянджяряйя сары гетди. Лебезйатников онун йанына йюйюрюб деди:
– Олдю!
Свидригайлов онлара йахынлашды.
– Родион Романович, сизя ики кялмя лазымы сёз демяк истяйирям.
Лебезйатников дярхал йерини она тярк эдяряк, нязакятля сивишиб
гетди. Расколников Свидригайлов сёзюня тяяджджюб этди. Свидригайлов
ону даха да кянара, кюнджя сары чякяряк деди:
– Бютюн бу зыппылтыны, йяни дяфн ишини вя саиряни мян оз узяримя
гётюрюрям. Тяки пул олсун, мян ахы сизя демишдим, мяним артыг пулум
вар. Бу ики кёрпяни, бир дя бу Полечканы мян йахшы бир йетимханайа
дюзялдярям, хяр биринин дя адына хядди-бюлуга чатана кими, мин беш
йюз манат пул гойарам, – гой Софйа Семйоновна лап сакит олсун.
Онун озюню дя дюшдюйю гирдабдан дартыб чыхарарам, чюнки о йахшы
гыздыр, эля дейилми? Сиз ися Авдотйа Романовнайа дейин ки, онун он
мин манатыны мян беля хярджлядим.
Расколников сорушду:
– Сиз ня мягсядля беля хейриййячилик эдирсиниз?
Свидригайлов гюлдю:
– Э-ех! Ай адама инанмайан! Мян ахы сизя демишдим ки, бу пул
артыг пулдур. Йахшы да, эляджя инсанлыг джяхятдян олсун, йохса сиз буну
мюмкюн хесаб этмирсиниз? – О бармагы иля мейит олан тяряфи гёстя-
ряряк, алавя этди: – Ахы о бир “бит”, бир сялямчи гары дейилди... Бир озю-
нюз дейин: “Лужинми йашайыб алчаг-алчаг ишляр тутсун, йа да о гарымы
олсюн?” Мян кёмяк элямясям ахы “Полечка да, мясялян, хямин йолла
гедяджяк...”
Бу сёзляри о санки гёз вура-вура, шян бир хийлягярликля деди,
гёзлярини дя Расколниковдан айырмадан деди, Расколниковун рянги
агарды, бядяни бузлады: бу ахы онун оз сёзляри иди, Сонйайа демишди...
О тез гери чякилиб хейрятля Свидригайлова бахды.
Гюджля няфясини дяряряк пычылдады:
– Бу-буну сиз харадан билирсиниз?..
– Мян ахы бурада, диварын о узюндя, мадам Ресслихгилдя олурам.
Бурада Капернаумов, орада мадам Ресслих йашайыр, о мяним кёхня
вя чох сядагятли достумдур. Гоншуйуг.
– Сиз?
Свидригайлов гюлмякдян угунараг сёзюня давам этди:
– Бяли, мян. Азизим, Родион Романович, сиз мяни йаманджа
марагландырдыныз, – буну мян сизя лап урякдян дейя билярям. Мян ахы
сизя демишдим ки, биз йеня дя гёрюшяджяйик, буну габагджадан демиш-
дим, – будур, гёрюшдюк дя... Гёрюрсюнюз ки, мян неджя узюйола ада-
мам. Гёрярсиниз, мянимля хяля йашамаг олар...
Алтынджы хисся.
Расколников учюн гярибя гюнляр башланды: санки онун гаршысына
бирдян думан чёкдю, ону чыхылмаз, агыр бир тяклик ичярисиня алды. О
чох-чох сонра бу гюнляри хатырлайанда баша дюшюрдю ки, эля бил о заман
онун шюурунда хярдянбир тутгунлуг амяля гялирди вя бу вязиййят
бязян ара верся дя, фялакят гяти сурят баш веряня гядяр давам этди. О
йягин инанырды ки, о заман бир чох шейдя, мясялян, бязи хадисялярин ня
вахт башланмасында вя ня гядяр давам этмясиндя йанылмышдыр. Хяр
халда сонралар бу шейляри хатырларкян вя бу хатырладыгы шейляри оз-озюня
изах этмяйя чалышаркян о, кянар адамлардан алдыгы мялумата асас-
ланараг, оз барясиндя чох шейляр билди. Мясялян, о заман бир хадисяни
башга бир хадися иля гарышдырыр, башга бир хадисяни ися анджаг онун
тясяввюрюндя баш верян бир хадисянин нятиджяси хесаб эдирди. Бязян дя
ону азаб долу хястя бир хяйяджан вя тяшвиш бюрюйюрдю. Хятта бу
хяйяджан бу тяшвиш агыр бир горхуйа чеврилирди. Лакин бир шей дя онун
йадында иди: эля дягигяляр, саатлар, хятта бялкя дя эля гюнляр олурду ки,
ону, санки аввялки горхунун аксиня олараг, там бир апатийа- пейдсизлик, бюрю-
йюрдю, бу ися бязи олян адамларын хястя вя лагейд вязиййятиня бянзя-
йирди. Умумиййятля, бу сон гюнлярдя о озю дя эля бил ки, оз вязиййятини
тамамиля анламаг вя айдынлашдырмаг истямирди, бундан гачмага
чалышырды; эля мясяляляр варды ки, дярхал изах олунмасыны тяляб эдирди, –
беля мясяляляр ону хюсусиля усандырырды; о чох севинярди ки, бязи гай-
гылы ишлярдян азад олсун, гачыб джаныны гуртарсын, лакин бу шейляри унут-
маг онун вязиййятиндя мютляг вя тамамиля мяхв олмаг тяхлюкясини
йарада билярди.
Хюсусиля Свидригайлов ону тяшвишя салырды; хятта демяк олар ки, о
эля бил Свидригайлова диряниб дайанмышды. Катерина Ивановна олян
заман Сонйанын отагына Свидригайловун чох айдынджа сёйлядийи сёзляр
онун фикрини алт-юст этмишди: бу сёзляр онун учюн чох горхундж сёзлярди.
Лакин бу йени хадися Расколникову сон дяряджя нарахат этся дя, о,
нядянся, мясяляни айдынлашдырмаг истямирди, буна тялясмирди. Бязян о
бирдян гёрюрдю ки, шяхярин кянарында, тянха бир йердя, баладжа, кёхня
бир ашханада тякбашына столун далында отуруб фикирляшир; о бура неджя
гялиб чыхдыгыны дуйан кими дярхал Свидригайлову хатырлады; бирдян о чох
айдынджа, хям дя тяшвиш ичиндя бир шейи дярк эдярди: бу адамла гяряк
мюмкюн гядяр тез данышыб узлашсын вя о шей ки, мюмкюндюр – ону гяти
олараг хялл этсин. Бир гюн о шяхяр гаровулханасындан кянара гетмишди;
о эля тясяввюр эдирди ки, гуйа бурада Свидригайлову гёзляйир, Свид-
ригайловла бурада гёрюш тяйин этмишдир. Бир дяфя дя о сяхяря йахын йу-
худан айыланда гёрюр ки, бир колун дибиндядир, бура неджя гялиб чыхдыгыны
хеч баша дюшя билмир. Бу ики-уч гюндя, Катерина Ивановна оляндян
сонра о, Сонйанын отагында ики дяфя Свидригайлову гёрмюшдю; о бура
эля бил мягсядсиз-филансыз, бир-ики дягигялийя гялмишди. Онлар хямишя
бир-ики сёз алыб веряр, лакин асас мясялялярдян данышмаздылар, санки оз
араларында сёз гоймушдулар ки, мюяййян вахта гядяр бу барядя даныш-
масынлар. Катерина Ивановнанын мейити хяля дя табутда иди. Свидри-
гайлов дяфн мясялясиля мяшгул иди. Сонйанын да башы чох гарышыгды.
Свидригайлов икинджи дяфя Расколникова раст гяляндя деди ки, Катерина
Ивановнанын ушагларыны йербяйер этмишдир, озю дя чох мювяффягий-
йятля; мюяййян алагяляр нятиджясндя эля адамлар тапыб ки, онларын
кёмяйиля йетимлярин учюню дя дярхал йахшы бир йетимханайа дюзялдиб;
онлардан отрю айрылан пулун да чох кёмяйи олуб, чюнки пуллу йетимляри
йетимханайа дюзялтмяк – пулсуз, дилянчи йетимляри дюзялтмякдян даха
асандыр. Сонйа барясиндя дя бир нечя сёз деди, сёз верди ки, бу гюн-
лярдя Расколниковун йанына гяляджяк; буну да гейд этди ки, “сизинля
мясляхятляшмяк истяйирям; мютляг данышмаг лазымдыр; эля ишляр вар
ки...” Бу сёхбят дяхлиздя, пиллякянин габагында олмушду. Свидригайлов
диггятля Расколниковун гёзляриня бахараг бирдян сусду, сонра сясини
алчалдараг деди:
– Родион Романович, сизя ня олуб? Ахы, хеч озюнюздя дейилсиниз?!
Адама гулаг асырсыныз, адама бахырсыныз, амма ки, дейилян сёзю баша
дюшмюрсюнюз. Озюнюзя тохтаг верин. Вахт олар, албят данышарыг; тяяссюф
ки, иш чохдур: хям оз Ишим, хям дя озгяляринки... – Сонра бирдян алавя
этди: – Эх, Родион Романович, хамыйа хава лазымдыр, хава, хава... хяр
шейдян аввял!
О бирдян кянара чякиляряк, пиллякяня галхан кешишя вя дйачока йол
верди. Онлар олюнюн устюндя дуа охумага гедирдиляр. Свидригайловун
сярянджамы узря, гюндя ики дяфя сялигя иля дуа охунурду. Свидригайлов
дёнюб оз ишиня гетди, Расколников дайаныб фикирляшди, сонра кешишин
ардынджа Сонйанын отагына гирди.
Гапынын габагында дайанды. Астадан, гайда иля, гямгин олю дуасы
башланды. Лап ушаглыгдан олюм хаггында дюшюнмяк, олюмюн мейданда
олдугуну хисс этмяк хямишя она агыр, мистик, дяхшятли бир тясир ба-
гышларды, хям дя о чохдан олю дуасы эшитмямишди. Бир дя ки, бурада сон
дяряджя дяхшятли, адамы сон дяряджя нарахат эдян бир шей дя варды.
Расколников ушаглара бахды: онлар хамысы табутун габагында дизи устя
дурараг астадан, санки горха-горха аглаыйыр, дуа эдирди. Расколников
дюшюняряк оз-озюня деди: “Бу бир-ики гюндя о хеч мяня бахмайыб,
бирджя кялмя дя мяня сёз демяйиб”. Отага парлаг гюняш ишыгы дюшмюш-
дю; бухурдандан бурулараг, тюстю галхырды; кешиш дуа охуйурду: “Илахи,
оз ряхмятиндя сахла!” Расколников дуа охунуб гуртарана гядяр орада
дурду. Кешиш бярякят веря-веря, худахафизляшя-худахафизляшя гярибя
бир нязярля атрафына бахырды. Кешиш гедяндян сонра Расколников
Сонйайа йахынлашды. О бирдян Расколниковун алляриндян йапышыб башыны
онун чийниня сары айди. Йахынлыг ифадя эдян бу достджасына хярякят
Расколникову хейрятя салды: бу хеч агыла сыгмайан бир хярякятди; хятта
гярибя иди; неджя ахы? Сонйа она зярря гядяр дя нифрят этмирди, ондан
зярря гядяр дя ийрянмирди, онун алляриндя зярря гядяр дя титряйиш йох
иди! Бу ня демякдир? Бу, озюню хядсиз дяряджядя алчалтмаг демякди!
Расколников буну беля баша дюшдю. Сонйа хеч бир шей демирди. Рас-
колников онун алини сыхыб отагдан чыхды. О бёйюк бир изтираб дуйду.
Агяр бу анда имкан олсайды, о бир йеря гедиб тамамиля тяк гала
билсяйди – лап эля бютюн омрю бойу тяк галсайды – озюню хошбяхт хесаб
эдярди. Анджаг мясяля бурасында иди ки, сон гюнлярдя о тяк олса да, тяк
олдугуну гятиййян хисс этмирди. Хярдян гёрюрдюн ки, шяхярин кянарына
гетди, бёйюк йол устюня чыхды, хятта бир дяфя гялиб кичик бир мешяйя дя
чатды; лакин гялдийи йер ня гядяр тянха олса да, о озюню тяк гёрмюрдю,
бир адамын да санки орада, она йахын бир йердя олдугуну хисс эдирди; бу
ону тяшвишя салырды; анджаг бу горхундж дейил, чох зяхлятёкян, хоша
гялмяйян бир шейди; буна гёря дя тез шяхяря гайыдыр, джамаата гатышыр,
ашханайа, ички дюканына гирир, растабазара, Сеннайа мейданына гедирди.
Бу йерлярдя о эля бил ки, бир йюнгюллюк хисс эдирди, хятта бу йерляр она
даха тянха гёрюнюрдю. Бир ашханада ахшам устю нягмя охуйурдулар; о
дюз бир саат бурада отуруб гулаг асды, хятта бурада отурмаг онун чох
хошуна гялди – бу онун йадындадыр. Ахыра йахын бирдян о йеня дя нара-
хат олмага, санки бирдян видждан азабы дуймага башлады вя санки дюшю-
няряк оз-озюня деди: “Бурада отуруб нягмяйя гулаг асырам, амма
мян белями этмялийям?!” Лакин о саат да баша дюшдю ки, эля бирджя бу
ону нарахат этмир, бир шей вар ки, о дярхал хялл олунмасыны тяляб эдир,
анджаг буну ня дярк этмяк, ня дя сёзля демяк олурду. Хяр шей санки
бир-бириня гарышырды. “Йох, хяр халда мюбаризя йахшыдыр! Йеня дя
Порфири йахшыдыр... йа Свидригайлов... Тезликля йеня дя мяни бир йеря
чагырайдылар, мяня хюджум эдяйдиляр... Бяли! Бяли!” О ашханадан чыхды,
йейин-йейин гетмяйя, аз гала лап йюйюрмяйя башлады. Дунйаны вя ана-
сыны дюшюндю, бирдян бу ону нядянся сон дяряджя горхутду. Бу геджя о,
сяхяря йахын, Крест адасында, сойугдан донмуш халда, иситмя ичиндя
йухудан айылмышды. Галхыб йола дюзялди, сяхяр тездян гялиб эвиня
чатды. Бир нечя саат йатдыгдан сонра иситмя кечиб гетди; анджаг о чох гедж
йухудан айылды: саат ики иди.
Катерина Ивановнанын бу гюн дяфн эдиляджяйи йадына дюшдю; дяфндя
иштирак этмядийиня севинди. Настасйа она йемяк гятирди. О бёйюк бир
иштахла, аз гала лап азгёзлюкля йеди. Онун эйни ачыгды; инди о сон гюн-
ляря нисбятян даха сакитди; о хятта аввялляр сон дяряджя горху кечир-
дийиня, аз да олса, тяяджджюб этди. Гапы ачылды, Разумихин ичяри гирди.
– Хя! Йемяк йейирсян, демяли, хястя дейилсян! – Стул гётюрюб
столун далында, Расколниковла уз-узя отурду.
Разумихин тяшвиш ичиндя иди, буну да гизлятмяк истямирди. О наразы
бир халда, анджаг тялясмядян, сясини чох да галдырмадан данышырды. Дю-
шюнмяк оларды ки, о бура хюсуси, хятта мюстясна бир ниййятля гялмишдир.
– Гулаг ас! – дейяряк о гяти бир ифадя иля сёзя башлады. – Сиз хамы-
ныз джяхянням олун гедин; анджаг о шейи ки, инди мян гёрюрям, айдын
гёрюрям ки, хеч бир шей анлайа билмирям; сян эля хесаб элямя ки, мян
соргу-суала гялмишям. Джяхяннямя ки! Озюм истямирям! Истяйир инди
лап озюн ач де, бютюн сиррляринин устюню ач, бялкя хеч мян гулаг да
асмайаджагам, тюпюрюб гедяйяджям. Мян гялмишям бир шейи шяхсян
озюм билим вя гяти билим: аввяла, догруданмы сян дялисян? Билирсянми,
сянин баряндя беля бир фикир вар ки (дейирляр дя ня билим харада), бялкя
дя сян дялисян, йа да дялилийя чох мейил эдирсян. Бойнума алырам ки,
мян озюм дя бу фикри мюдафия этмяйя чох мейил эдирдим: аввяла
сянин ахмагджасына, гисмян дя ийряндж хярякятляриня гёря (буну хеч бир
шейля изах этмяк олмаз), икинджиси дя, сянин бу йахында ананла, баджынла
олан ряфтарына гёря... Сян ки, онларла эля ряфтар элямисян, – анджаг залым,
аджлаф бир адам, йа да дяли онларла эля ряфтар эдя биляр; бундан беля чыхыр
ки, сян дялисян.
– Сян онлары ня вахт гёрмюсян?
– Индиджя. О вахтдан сян онлары гёрмямисян? Бир де гёрюм ахы сян
харада вейиллянирсян; сянин йанына уч дяфя гялмишям! Анан дюняндян
бяри бярк хястядир. Сянин йанына гялмяк истяйирди; Авдотйа Рома-
новна чалышды ки, гялмяйя гоймасын; анан онун сёзюня гулаг асмады.
Деди ки: “Агяр о хястядирся, агяр онун башына хава гялирся – анадан
башга ким она кёмяк эляйяджяк?” Биз хамымыз бура гялдик, – ону тяк
бурахмаг олмазды ки! Сянин лап гапына чатана кими хахиш элямишик ки,
сакит олсун. Ичяри гирдик; гёрдюк сян йохсан; анан бах бурада отурду.
Он дягигяйя гядяр отурду, биз дя динмяз онун йанында дурмушдуг.
Сонра айага галхыб деди: “О ки эвдян чыхыб гедя билир – демяли, хястя
дейил; анасыны да йадындан чыхарыб, буна гёря дя онун астанасында да-
йаныб дурмаг, онун мехрибанлыг этмясини бир сядягя кими йалвара-
йалвара ондан дилянмяк ана учюн йахшы дейил, айыбдыр”. Эвя гайытдыг-
дан сонра йатагына гирди; инди гыздырма ичиндядир. Дейир ки: “Гёрюрям,
онун озюнюнкю учюн вахт олар”. О эля гюман эдирди ки, бу озюнюнкю –
Софйа Семйоновнадыр, сянин нишанлын, йа да севгилин – йягин белядир.
Мян эля о саат Софйа Семйоновнанын йанына гетдим, она гёря ки,
гардаш, хяр шейи билмяк истяйирдим. Гедиб ня гёрдюм: табут гойулуб,
ушаглар да аглайыр... Софйа Семйоновна онларын бойуну олчюр, отагдан
чыхдым, ня гёрмюшдюмся гедиб хамысыны Авдотйа Романовнайа
дедим. Демяли, бунун хамысы бош сёхбятдир, йяни бурада хеч бир
озюнюнкю  йохдур, даха догрусу, демяли ки, хеч бир дялилик йохдур.
Будур, сян отуруб ат тяпишдирирсян, эля бил ки, уч гюндюр хеч бир шей
йемямисян. Хярчянд, тутаг ки, дялиляр дя йейирляр, догрудур, сян мяня
бирджя кялмя дя сёз демямисян, амма сян... дяли дейилсян! Буна лап
анд ичярям! Хяр шейдян аввял дяли дейилсян. Анджаг ки, хамыныз джя-
хянням олун, чюнки бурада няся бир сирр вар, мяхфи шей вар; мян дя
сизин бу мяхфи шейляринизин устюндя баш сындырмаг истямирям. – Айага
галхараг сёзюня беля нятиджя верди: – Эля беля гялмишдим, гялмишдим
ки, далашым, уряйими бошалдым; инди мян билирям ня эдяджяйям!
– Инди сян ня элямяк истяйирсян?
– Сяня ня мян ня элямяк истяйирям?
– Гедиб ичяджяксян!?
– Сян буну нядян билдин... нядян?
– Буну билмяйя ня вар ки!
Разумихин бир анлыга сусду.
Сонра бирдян одлу-одлу деди:
– Сян хямишя чох дярракяли адам идин, хеч вахт дяли дейилдин! Эля-
дир: гедиб ичяджяйям! Саг ол!
Разумихин йола дюзялди.
– Дейясян ики гюн бундан аввял мян сянин баряндя баджымла да-
нышдым...
Разумихин бирдян дайанды, хятта рянги дя бир аз агарды:
– Мяним барямдя? Ахы, ики гюн бундан аввял сян ону харада гёря
билярдин?
Хисс этмяк оларды ки, онун уряйи синясиндя агыр-агыр вя гяргин хал-
да дёйюнюр.
– О бура гялмишди, тякди, бурада отурмушду, мянимля данышырды.
– О?
– Бяли, о!
– Сян ня дедин... мян демяк истяйирям, мяним барямдя?
– Мян она дедим ки, сян чох йахшы, намуслу, чалышган адамсан.
Анджаг мян она демядим ки, сян ону севирсян, чюнки о озю буну билир.
– Озю билир?
– Гялсин билмясин дя? Мян хара гетсям дя, башыма ня иш гялся дя
– сян бир танры кими онларын йанында галардын. Разумихин, мян онлары
сяня тапшырырам. Буну она гёря дейирям ки, лап йягин билирям, сян ону
севирсян, хям дя мян сянин тямиз урякли бир адам олдугуна аминям.
Буну да билирям ки, о да сяни севя биляр, бялкя эля севир дя! Инди озюн
хялл эля, гёр хансы йахшыдыр: ичмякми, ичмямякми?
– Родка... Билирсян... Эх, джяхяннямя ки! Сян хара гетмяк истя-
йирсян? Билирсян, агяр бу сирр ися – онда гой галсын! Амма мян... мян
бу сирри биляджяйям... Озю дя аминям ки, бу мютляг мянасыз бир шейдир,
лап бош шейдир, хамысыны да сян озюн элямисян. Анджаг буну да дейим
ки, сян чох йахшы адамсан, чох йахшы адамсан!
– Мян бир шейи дя сяня демяк истяйирдим, сян мяним сёзюмю йа-
рымчыг гойдун; демяк истяйирдим ки, сян байаг бир шейи чох йахшы
дедин: бу сиррляри вя мяхфи шейляри билмяк лазым дейил. Бу хялялик гой
дурсун, нарахат олма. Оз вахтында хяр шейи билярсян, – ня вахт билмяк
лазымдыр – онда... Дюнян бир адам мяня деди ки, адама хава лазымдыр,
хава, хава! Мян бу саат онун йанына гетмяк истяйирям, гедиб гёрюм
бу сёзю о ня мянада дейир.
Разумихин фикирли халда айаг устя дурмушду; о хяйяджанлы иди, няся
дюшюнюрдю.
Бирдян о оз-озюня деди: “Бу сийаси гийамчыдыр! Йягин! Озю дя
гяти бир хярякятя хазырлашыр, – бу йягиндир! Башга джюр ола билмяз! Хям
дя... хям дя Дунйа да билир”...
О, сёзляри хеджалара айыра-айыра деди:
– Демяли Авдотйа Романовна сянин йанына гялир... Сян озюн дя
бир адамла гёрюшмяк истяйирсян; о адам да сяня дейиб ки, чох хава
лазымдыр, хава, хям дя... – о оз уряйиндя сёзюня нятиджя верирмиш кими
алавя этди: – Хям дя, демяли, о мяктуб да... бу да о мясялядяндир...
– Хансы мяктуб?
– Авдотйа Романовна бу гюн бир мяктуб алыб, бу ону чох тяшвишя
салмышдыр. Чох! Лап хяддиндян артыг! Мян сянин баряндя сёз ачдым,
хахиш этди ки, данышмайым. Сонра... сонра деди ки, биз бялкя дя чох
тезликля айрылдыг, сонра нядян отрюся мяня урякдян тяшяккюр этмяйя
башлады; сонра да оз отагына гириб гапыны баглады.
Расколников фикирли халда сорушду:
– О мяктуб алыб?
– Хя, мяктуб алыб. Сян билмирдин? Хм!
Хяр икиси сусду.
– Родион, саглыгла гал! Гардаш... бир вахт варды ки... хяр халда
саглыгла гал, билирсянми, бир вахт варды ки... Йахшы да, саглыгла гал! Мян
дя гяряк гедим. Ичмяйяджяйям. Инди даха ичмяк олмаз... йарамаз.
Разумихин тялясирди; гапыдан чыхандан сонра вя аз гала гапыны ор-
тяркян бирдян йеня дя гапыны ачды, кянара баха-баха деди:
– Йери гялмишкян, гой дейим! О адам олдюрмюшдюляр, ха, йадын-
дадырмы, о Порфири, о гары? Гатил тапылмышдыр, озю бойнуна алыб, бютюн
дялилляри дя гёстяриб. Тясяввюр эт ки, бу – о фяхлялярдян, рянгсазлардан
биридир; йадындадырмы, мян онлары бурада хяля бир мюдафия дя эдирдим!
Бир гёр дя: даландарла ики шахид йухары галханда, о гясдян пиллякяндя
оз йолдашы иля бютюн бу дава-далашы, гюлюшю дюзялдибмиш ки, онларын
диггятини йайындырсын... Сян о кючюкдяки биджлийя, ондакы сойугганлы-
лыга, джюрятя бир бах! Адам инана билмир! Амма озю ачыб деди, хамысыны
бойнуна алды! Гёр мян неджя йанылмышам! Ня олар ки! Бу, мянджя,
анджаг хийлягярлик вя зиряклийин, хюгуги йайындырманын ан йюксяк тяза-
хюрюдюр, она гёря буна чох да эля тяяджджюблянмяк лазым дейил! Беля
адамлар ола билмязми? О ки, галды онун буна таб гятиря билмямяси,
гедиб бойнуна алмасы, – бу барядя мян она даха чох инанырам. Бу
даха чох аглабатан шейдир!.. Амма гёр мян неджя йанылмышам! Он-
лардан отрю габыгдан чыхырдым!
Расколников айдынджа гёзя чарпан бир хяйяджанла сорушду:
– Де гёрюм, сян буну ахы харадан билдин, бу сяни нийя бу гядяр
марагландырыр?
– Биз сёзя бах да! Нийя мяни марагландырыр... Сёз сорушду!.. Мян
дя, башгалары кими, Порфиридян эшитдим. Буну да дейим ки, мясялянин
хамысыны бялкя дя ондан эшитмишям...
– Порфиридян?
– Порфиридян...
Расколников горхараг сорушду:
– Бяс о... о ня деди?
– О буну чох гёзял изах эляди. Психоложи изахыны верди, – озюня
гёря.
– О изах эляди? Озю сяня изах эляди?
– Озю, озю! Саглыгла гал! Сонра йеня бязи шейляр данышарам, инди
ишим вар. Орада... бир вахт варды ки, мян эля гюман эдирдим ки... Йахшы
да, сонра!.. Инди мян даха нийя ичим? Сян мяни шярабсыз да
кефляндирдин. Инди мян кефлийям, Родка! Шярабсыз кефлийям, йахшы да,
саглыгла гал; гялярям, лап тез гялярям.
Разумихин гетди.
О йаваш-йаваш пиллякяндян дюшяркян оз-ёзлюйюндя беля бир гярара
гялди: “Бу, сийаси гийамчыдыр, йягин, йягин! Баджысыны да бу ишя джялб
эдиб. Бу Авдотйа Романовнанын хасиййятиня чох, чох уйан шейдир.
Башлайыблар гёрюшмяйя!.. О да мяня бязи эйхамлар этмишди... Онун бир
чох сёзюндян... ифадясиндян... этдийи эйхамлардан эля бу чыхыр! Бу
гарма-гарышыглыгы башга ня иля изах этмяк олар? Бяли! Амма мян эля
фикирляширдим ки... Илахи, гёр мяним аглыма няляр гялирди! Бяли, мяним
аглым чашмышды, мян онун гаршысында мюгяссирям! Онда о коридорда,
лампанын габагында мяним аглымы чашдырмышды. Тфу! Гёр мяндя неджя
мурдар, кобуд, алчаг бир фикир амяля гялмишди! Афярин сяня Николка, –
сян ки, буну бойнуна алдын!.. Гёр инди о аввялки шейляр неджя айдынлашыр!
Онда хястялик ону эля элямишди, онун о гярибя хярякятляри дя бун-
данды, хятта аввялляр дя, аввялляр дя, хятта лап дарюлфюнунда да хямишя
тутгун, гашгабаглы оларды... Йахшы, инди бу мяктуб ня олан шейдир?
Бурада да йягин бир шей вар... Бу мяктуб кимдяндир? Мян бир шейдян
шюбхялянирям, бу... Бяли! Мян бунун хамысыны ойряниб, билярям!..
О, Дунечка хаггында олан бютюн шейляри хатырлайараг, тясяввюрюн-
дя джанландырды, онун гялби санки бирдян сыхылараг дайанды. О йериндян
гопараг йюйюрдю.
Разумихин гедян кими Расколников йериндян галхыб пянджяряйя
сары дёндю, оз отагынын дарысгаллыгыны унутмуш кими, бу дивара, о дивара
тохунду, сонра йеня дя диванда отурду. О санки тамам дяйишилмишди:
йеня дя мюбаризя – демяли, чыхыш йолу тапылмышдыр!
“Бяли, демяли, чыхыш йолу тапылмышдыр! Йохса хяр шей сон дяряджя
кёхнялмишди, бянд-бяря багланмышды, хяр шей она тязйиг этмяйя, она
азаб вермяйя башламышды, санки онун бейниня думан чёкмюшдю.
Порфиринин йанында Миколка иля олан ахвалатдан сонра о чыхылмаз бир
вязиййятя дюшяряк, дарысгаллыг ичиндя богулурду. Миколкадан сонра,
эля о гюн Сонйанын йанында о сёхбят олду; бу сёхбят хеч дя онун
аввял дюшюндюйю кими давам этмяди вя гуртармады... демяли, о бир
анда вя асаслы сурятдя зяифлямишдир. Бирдян зяифлямишдир! Ахы, онда о
Сонйа иля разылашмышды, озю разылашмышды, лап урякдян разылашмышды ки,
беля бир мясяляни оз гялбиндя сахламагла тякбашына йашайа билмяз!
Бяс Свидригайлов? Свидригайлов бир сиррдир. Свидригайлов ону нарахат
эдир! Бу догрудур, анджаг о джяхятдян нарахат этмир. Свидригайловла да
бялкя мюбаризя этмяк лазым гяляджякдир. Свидригайлов да бялкя бир
чыхыш йолудур; амма Порфири башга мясялядир.
“Демяли, Порфири озю Разумихиня изах этмиш, психоложи джяхятдян
изах этмиш! Йеня дя оз лянятя гялмиш психологийасыны йеритмяйя
башламышдыр! Порфири? Порфири ки, Миколкайа гядяр онунла уз-узя отуруб
о джюр сёхбят этмишди, бу сёхбятдян сонра, бир ан да олса, о хеч инанармы
ки, Миколка мюгяссирдир? Бу сёхбятя дюзгюн олараг йалныз бирджя мяна
вермяк оларды (Порфири иля олан сёхбят бу бир нечя гюндя парча-парча
онун йадына дюшмюш, хяйалындан отяри гялиб кечмишди, бнун хамысыны
бирдян хатырласайды – о буна дёзя билмязди). Онда онларын арасында эля
сёзляр сёйлянмишди, онлар эля ал-гол хярякятляри вя башга хярякятляр
этмишди, бир-бириня эля бахмышды, бязи шейляри эля сясля демиш вя эля бир
дяряджяйя гятириб чатдырмышдылар ки, бундан сонра Миколка кими бир
адам онун фикрини кёкюндян сарсыда билмязди (Порфири Миколканы илк
сёзюндян, илк хярякятиндян лап илийиня кими танымышды).
“Иш гёр ня йеря гялиб чатыбмыш! Хятта Разумихин дя ондан шюбхя-
лянмяйя башламышдыр! Демяли, онда коридорда, лампанын йанында олан
ахвалат бош-бошуна кечиб гетмямишди. О дярхал Порфиринин йанына гет-
ди... Ахы Порфири ня фикирля ону эля алдатмышды? Ня мягсядля Разуми-
хини Миколкадан шюбхяляндирмишди! О мютляг бир шей дюшюнмюшдюр,
онун бир мягсяди вар, ахы нядян ибарятдир? Догрудур, ондан бяри чох
вахт кечмишдир, чох, чох вахт кечмишдир, амма Порфиринин хеч сяс-
сорагы да йохдур. Бу, албяття писдир...” Расколников фуражкасыны
гётюрдю, дюшюня-дюшюня отагдан чыхды. Бютюн бу вахт ичярисиндя бирин-
джи гюн иди ки, о саглам шюура малик олдугуну хисс эдирди. О оз-озюня
деди: “Свидригайловла мясяляни гуртармаг лазымдыр, озю дя, хяр неджя
олса, тезликля гуртармаг лазымдыр; о дейясян, гёзляйир ки, мян онун
йанына гедим”. Бу анда онун йоргун гялбиндя эля бир нифрят амяля
гялди ки, о бялкя дя бу адамлардан бирини олдюря билярди: йа Свидри-
гайлову, йа да Порфирини! Хяр халда о хисс эдирди ки, инди дя олмаса,
сонралар буну этмяк имканында оладжагдыр. “Бахарыг, бахарыг!” дейя о
оз-ёзлюйюндя тякрар этди.
О, дяхлизиин гапысыны ачан кими бирдян Порфири иля уз-узя гялди.
Порфири онун йанына гялирди. Расколников бир анлыга донуб галды, анджаг
бир анлыга! Гярибя бурасыдыр ки, Порфиринин гялмясиня о чох да тяяджджюб
етмяди, онун гялмяси бялкя ону хеч горхутмады да. О анджаг диксинди
вя бир анда хазырлашды. “Бялкя дя ишин сонудур? О неджя дя йавашджадан,
лап пишик кими, йахынлашды ки, мян эшитмядим? Йохса дуруб гулаг
асырмыш?”
Порфири Петрович гюляряк уджадан деди:
– Родион Романыч, гонаг гёзлямирдиниз? Элями? Чохдан истяйир-
дим ки, бир гялям, бурадан кечирдим, дедим, нийя бир беш дягигялийя
гириб дяймяйим... Хараса гедирдиниз, элями? Сизи сахламайаджагам.
Иджазя версяниз, сиздян анджаг бирджя папирос истяйяджяйям...
– Порфири Петрович, бир айляшин гёряк! – Расколников гонагы захирян
эля бир разылыг хиссиля, эля достджасына хярякятля отуртду ки, догрудан да,
оз-озюня баха билсяйди, буна тяяджджюб эдярди.
Артыглар, хылтлар газылыб мейдана чыхмышды! Бязян эля олур ки, адам
гулдура раст гяляндя йарым саат олюм горхусу чякир, амма бычаг бо-
газына гойулан кими горхусу да кечиб гедир. Расколников Порфиринин
дюз габагында отуруб, гёзлярини гырпмадан она бахырды, Порфири гёз-
лярини гыйараг папирос чякмяйя башлады.
“Йахшы, даныш да, даныш! Ахы нийя данышмырсан, нийя, нийя?” Бу
сёзляр санки Расколниковун гялбиндян гопуб байыра атылмаг истяйирди.
ИКИ.
Няхайят, Порфири Петрович папиросуну чякиб гуртардыгдан вя дин-
джялдикдян сонра деди:
– Бу папирос беля шейдир дя! Зярярдир, йаман зярярдир, амма ал
чякя билмирям! Оскюрюрям, богазымы гёйнятмяйя башлайыр, тянгня-
фяслик амяля гятирир. Билирсинизми, мян горхагам, бу йахында Б-нин
йанына гетмишдим, – хяр хястяйя азы йарым саат бахыр; мяня баханда
хяля бир гюлдю дя: тыггылдатды, гулаг асды, сонра деди ки, папирос чякмяк
олмаз; джийяриниз генишляниб. Йахшы, ахы мян буну неджя атым? Буну ня
иля авяз эляйя билярям? Ичмирям, эля бютюн дярд дя бундадыр, хе-хе-
хе, дярд орасындадыр ки, ичмирям! Ахы хяр шей нисбидир, Родион Рома-
ныч, хяр шей нисбидир!
Расколников нифрятля дюшюндю: “Бу нядир, олмайа йеня дя оз ав-
вялки рясмиййятчилийиня ал атыр?!” Онларын сон гёрюшю бирдян Расколни-
ковун хяйалында джанланды, о заманкы хиссляри сел кими гялбиня джаланды.
Порфири Петрович отага баха-баха сёзюня давам этди:
– Ики гюн аввял ахшам чагы сизин йанынза гялмишдим; йохса билмир-
синиз? Хямин бу отага гирдим. Онда да бу гюнкю кими, бурдан кечир-
дим, дедим ки, гой бир гири гёрюм ня вар, ня йох. Гириб гёрдюм ки, га-
пыныз тайбатай ачыгдыр, отага бир гёз гяздирдим, дайаныб гёзлядим, си-
зин гуллугчуйа да гялдийими хябяр вермямиш гетдим. Гапыны багла-
мырсыныз?
Расколниковун узю гет-гедя тутулурду. Порфири санки онун няляр
дюшюндюйюню хисс этди. Хырда-хырда гюлюмсяйяряк, хятта алини йавашджа
Расколниковун дизиня тохундурараг сёзюня давам этди:
– Азизим Родион Романыч, мян мясяляни айдынлашдырмага гял-
мишям. Мян ахы сизя гяряк изахат верям!
Эля бу андан онун узю джидди вя гайгылы бир ифадя алды; хятта эля бил
ки, узюня кядяр чёкдю; Расколников буна тяяджджюб этди. О хяля индийя
гядяр Порфирини беля гёрмямишди, онун беля бир сифятя малик ола биля-
джяйини хеч гюман этмирди.
– Родион Романыч, кечян гёрюшдя бизим арамызда гярибя бир ах-
валат олду. Аслиндя биринджи гёрюшюмюздя дя бизим арамызда гярибя бир
ахвалат олмушду; анджаг онда... Инди йеня дя о сёхбятин устюня гялирик!
Мясяля белядир: бялкя дя мян сизин гаршынызда чох мюгяссирям; мян
буну хисс эдирям. Биз онда бир-биримиздян неджя айрылдыг, йадыныздадыр
да: сизин асябляриниз джошмушду, гычларыныз асирди, мяним дя асяблярим
джошмушду, гычларым асирди. Билирсинизми, онда бизим арамызда олан бу
ахвалат хятта ляйагятсиз дя чыхды, джентлменджясиня олмады. Амма бир
хяр неджя олса джентлменик, йяни, хяр халда, хяр шейдян аввял джентлме-
ник; буну баша дюшмяк лазымдыр. Йадыныздадыр да, иш гялиб ня йеря
чыхды... хятта лап адябсизлик олду...
Расколников башыны галдырды, диггятля Порфирийя бахараг хейрятля
оз-озюндян сорушду: “Бу ня гайырыр? Бу мяни ня хесаб эдир?”
– Мян бу фикря гялдим ки, биз инди ачыг данышсаг йахшыдыр. – Порфири
Петрович башыны бир аз йана чевиряряк гёзюню йеря дикмишди, санки оз
бахышы иля аввялки овуну даха карыхдырмаг истямирди, санки аввялки ис-
тинтаг усулуна вя хийляляриня этинасызлыг эдирди. – Бяли, беля шюбхяляр вя
беля сёхбятляр чох давам эдя билмяз. Онда Миколка бизим дадымыза
чатды, йохса билмирям бу сёхбят бизим арамызда ня йеря гялиб чыхарды.
О мялун, о мискин мешшан онда аракясмянин далында отурмушду, –
буну тясяввюр эдя билярсинизми? Сиз, албяття, даха буну билмирсиниз; о
сонра сизин дя йаныныза гедибмиш – бу да мяня мялумдур, анджаг о шейи
ки, сиз ондан гюман эдирдиниз, – беля бир шей олмайыб, мян онда хеч
кясин далынджа адам гёндярмямишдим, хяля хеч бир сярянджам вермя-
мишдим. Сорушарсыныз ки, нийя сярянджам вермямишдиниз? Буну сизя не-
джя изах эдим: онда бу шейляр мяним озюмю чашдырмышды. Мян даланда-
рын да далынджа тязяджя адам гёндярмишдим (Кечяндя йягин даландарлары
гёрмюшдюнюз). Онда бир фикир мяним хяйалымдан илдырым сюрятиля отюб
кечди. Родион Романович, билирсинизми, мян онда лап мёхкям инан-
мышдым... фикирляшдим ки, мювяггяти оларан бирини алдян бурахсам да, о
бирисинин гуйругундан йапышарам. Родион Романыч, сиз оз тябиятиниз
етибариля гялбинизин башга асас хюсусиййятляриня гёря (мян умид
эдирям ки, бунлара гисмян бяляд олмушам) бу джяхят сиздя хяддиндян
артыг гюввятлидир. Албяття, хямишя беля олмур ки, адам дуруб бютюн
сиррини бирдян ачыб десин, – мян хятта онда да буну дюшюня билярдим.
Хярчянд беля бир шей олур, хюсусиля онда олур ки, адамын лап сябри тю-
кянир, анджаг чох надир халларда олур. Мян дя буну дюшюня билярдим.
Амма фикирляшдим ки, йох, мяня бирджя эля джизги лазымды! Гой лап джум-
булу бир джизги олсун, анджаг тяки олсун, анджаг эля олсун ки, ону йалынджа
ялля гётюрмяк мюмкюн олсун, эля бирджя бу психологийа дейил, бир шей
олсун... Она гёря дя фикирляширдим ки, агяр бир адам мюгяссирся, –
албяття, ондан хяр халда мюхюм бир шей гёзлямяк олар; хятта хеч гёз-
лянилмяйян бир нятиджя баш веряджяйини дя гёзлямяк мюмкюндюр. Ро-
дион Романыч, онда мян сизин тябиятинизи нязярдя тутмушдум, хяр
шейдян чох тябиятинизи! Онда сизя чох умид эдирдим.
Ахырда Расколников мызылданараг сорушду:
– Сиз ахы... сиз нийя ахы инди беля данышырсыныз? – О хятта суалыны да
йахшы дюшюнюб вермямишди.
– Нийя беля данышырам? Мян мясяляни айдынлашдырмага гялмишям,
буну озюмя мюгяддяс бир вязифя хесаб эдирям. Истяйирям ки, бютюн
мясяляни – бу ишляр неджя олмушса онун хамысыны, о фикир чашгынлыгынын
амяля гялмясини лап кёкюня кими ачыб сизя сёйляйим. Родион Рома-
ныч, мян сизя чох азиййят вердим. Мян залым адам дейилям. Ахы мян
дя анлайырам ки, азаб чякмиш, узюлмюш, лакин мягрур, забитяли, сябир-
сиз, хюсусиля сябирсиз бир адам учюн бу шейляря дёзмяк ня демякдир!..
Мян сизи хяр халда ан няджиб, хятта алиджянаблыг тохуму олан бир адам
хесаб эдирям, – бахмайараг ки, сизин бютюн агидяляринизля разы дейи-
лям, буну да габагджадан лап узюнюзя вя тамамиля сямими олараг сизя
сёйлямяйи озюмя бордж билирям, чюнки хяр шейдян аввял сизи алдатмаг
истямирям. Сизи дярк этдикдян сонра сизя гаршы бир йахынлыг хисс этдим.
Сиз бялкя дя мяним бу сёзляримя гюляджяксиниз?! Буна хаггыныз вар.
Билирям ки, лап илк бахышдан мян сизин хошунуза гялмямишям, чюнки,
яслиня галанда, нийя дя хошунуза гялим?! Буну хяр неджя йозурсунуз-
йозун. Инди мян истяйирям ки, оз тяряфимдян, алдя олан бютюн васитя-
лярдян истифадя эдим, аввялляр сизя багышладыгым тясири силиб тямизля-
йим, сюбут эляйим ки, мян дя гялби вя виджданы олан бир адамам. Ся-
мими дейирям.
Порфири Петрович ляйагятля сёзюню кясди. Расколников йени бир
горху хисс этди. Порфиринин ону мюгяссир хесаб этмямяси фикри бирдян
Расколникову горхутмага башлады.
Порфири Петрович сёзюня давам эдяряк деди:
– Бу ахвалатын о заман бирдян неджя башландыгыны бир-биринин ардын-
джа сёйлямяк мянджя лазым дейил, эля гюман эдирям ки, бу хятта артыг-
дыр. Бир дя ки, мян буну чятин баджара билярям, чюнки буну ахы неджя
хяртяряфли изах эдим? Аввял сёз-сёхбят башланды. Бу сёз-сёхбятин ня
олдугуну, кимляр тяряфиндян вя ня вахт... сёйляндийини, мясялянин ня
мюнасибятиля гялиб сизя чатдыгыны данышмаг да, эля гюман эдирям ки,
артыгдыр. Шяхсян мяним бу ишля танышлыгым тясадюфи олду, лап тясадюфи,
бир тясадюф нятиджясиндя олду, эля бир тясадюф ки, бу ола да билярди,
олмайа да билярди; бу ня иди? Бяли! Мян эля гюман эдирям ки, буну да
демяк лазым дейил. Онда бютюн бу сёз-сёхбятляр тясадюфляр мяни бир
фикря гятириб чыхартды. Лап ачыгджа этираф эдирям ки, – этираф этмяк лазым
гялирся, хяр шейи ачыб демяк лазымдыр, – онда биринджи сизин устюнзя
дюшян мян идим. Тутаг ки, орада, о шейлярин ки, устюндя гарынын гейд-
ляри вя башга-башга шейляр вардыр – бунлар хамысы джяфянгийатдыр. Беля
шейлярдян йюзюню саймаг олар. Онда эля олду ки, мяхялля полис дяфтяр-
ханасында олан ахвалаты да бютюн тяфсилатиля ойрянидим, бу да тясадюфи
олду, озю дя башдансовма йох, хюсуси, мётябяр бир адамдан эшитдим,
о адам да, бу мясялядян хеч хябяри олмадан, бу гёрдюйю шейляри лап
антигя анламышды. Родион Романыч, азизим, ахы бунлар хамысы бир шейин
устюня гятириб чыхарырды, бир шейин!.. Бурада хеч мюяййян бир джяхятя
дёнмямяк олардымы? Йюз довшаны бир йеря йыгсан да бу йюз довшан-
дан хеч вахт ат олмаз, йюз шюбхяни дя бир йеря йыгмагла дялил олмаз,
– бу бир ингилис мясялядир; ахы бу анджаг агыллы бир сёздюр амма хюня-
риниз вар сиз хисслярин охдясиндян гялин, чюнки мюстянтиг дя инсандыр.
Сизин журналда чыхан мягаляниз дя онда мяним йадыма дюшдю;
йадныздадырмы, сиз илк дяфя мяним йаныма гяляндя о барядя мюфяссял
данышдыг. Мян онда сизя истехза эдирдим, анджаг буну она гёря эдирдим
ки, сизи хирсляндирим, мясялянин устюню ачым. Родион Романыч, тякрар
эдирям, сиз чох сябирсиз адамсыныз. Йаман да хястясиниз. Сизин джяса-
рятли, дикбаш, джидди бир адам олдугунузу, хям дя... хисс этдийинизи, чох
шейляр хисс этдийинизи мян чохдан билирдим. Бютюн бу дуйгулар мяня
мялумдур, сизин мягалянизи дя мяня мялум олан бир шей кими оху-
дум. Бу мягаля – йухусуз геджялярдя, бёйюк бир хяйяджан ичиндя
дёйюнян, чырпынан бир урякля, гаршысы алынмайан бёйюк бир джошгунлугла
дюшюнюлмюшдюр. Гянджлярин ися гаршысыалынмаз бу бёйюк, мягрур джош-
гунлугу тяхлюкяли бир шейдир! Онда мян сизи аля салырдым, инди ися сизя
дейим ки, мян гянджлийин бу илк, бу одлу гялям тяджрюбясини уму-
миййятля, йяни бир хявяскар кими, йаман хошлайырам! Сизин мягаляниз
мянасыз, агыла сыгмайан уйдурма бир шейдир, лакин онда бёйюк бир
сямимиййят нязяря чарпыр, онда хеч бир шейя алданмайан сарсылмаз бир
гянджлик гюруру, мяйуслугдан доган бир джясарят вардыр; о тутгун,
кядярли бир мягалядир, бяли, бу йахшыдыр. Онда мян сизин мягалянизи
охуйуб кянара гойдум, сонра ися... кянара гойан кими дя фикирляшиб
оз-озюмя дедим: “Бу адамын башына бир иш гяляджяк!” Йахшы да, инди
дейин гёрюм, беля бир шейдян сонра бунун далысы иля марагланмамаг
олардымы? Ах, илахи, мягяр мян бир шей дейирям? Мягяр мян инди бир
шейи исбат эдирям? Онда бу анджаг мяним гёзюмя саташды. Дедим ки,
бурда ня вар ахы? Бурда бир шей йохдур, йяни хеч бир шей, гятиййян,
гятиййян хеч бир шей! Мяним кими бир мюстянтигин бунунла бу дяряджя
марагланмасы ися хятта лап ляйагятсиз бир ишдир: одур, Миколка мяним
алимдядир, бютюн дялилляриля – хяр неджя олса, дялилдир! О да оз психоло-
гийасыны йеридир; онунла мяшгул олмаг лазымдыр, чюнки бурда олюм-
дирим мясяляси вар. Нийя инди мян бу шейляри ачыб сизя дейирям? Она
гёря дейирям ки, сиз буну билясиниз, ондакы кинли хярякятим устюндя
мяни ня аглынызла, ня дя гялбинизля мюгяссир тутмайасыныз. Буну сизя
кинля дейил, сямими дейирям, хе-хе! Сиз ня гюман эдирсиниз? Эля
билирсиниз онда сизин отагы ахтармага гялмишдим? Гялмишдим, гялмиш-
дим, хе-хе! Гялмишдим, онда сиз хястя идиниз, бах бурада, йатагда
йатмышдыныз! Рясми гялмямишдим, оз тяряфимиздян тяхгигат апар-
мырдым, амма гялмишдим. Сизин отагыныз тамам гёздян кечирилди, лап
илк вахтда, бирджя чёп дя галмады, анджаг – умсонст! Нахаг йеря! (алманджа).
– Хеч бир шей тапылмады. Фикирляшдим ки, инди бу адам гяляджяк, озю дя чох тез гяля-
джяк; агяр мюгяссирся – онда мютляг гяляджяк Башгасы гялмязди, амма
бу гяляджяк. Йадыныздадырмы, онда джянаб Разумихин сизя неджя лазым
олмайан шейляр сёйлямяйя башламышды, – эля шейляр ки, бу барядя сус-
маг лазымды... Буну биз дюзялтмишик ки, сизи хяйяджанландыраг, буна
гёря дя гясдян сёз чыхармышдыг ки, джянаб Разумихин буну гедиб сизя
десин; джянаб Разумихин ися эля адамдыр ки, хирсини сахлайа билмир. Хяр
шейдян аввял сизин гязябиниз, сизин ачыгджа ифадя олунан джясарятиниз
джянаб Заметовун диггятини джялб этмишди: неджя ола биляр ки, ашханада
дуруб бирдян дейясян ки, “мян олдюрмюшям!” Бу хяддиндян артыг бир
джясарятдир, хяддиндян артыг бир хяйасызлыгдыр; фикирляшдим ки, агяр о
мюгяссирся – онда чох гюввятли бир мюбариздир! Онда мян беля фикир-
ляшдим. Гёзляйирдим! Сизи бёйюк бир интизарла гёзляйирдим! Онда сиз
Заметову тамам мяхв этмишдиниз... ахы эля мясяля дя бурасындадыр ки,
бу лянятя гялмиш психологийа икибашлыдыр! Бяли, мян сизи йаманджа
гёзляйирдим, бир дя гёрдюм ки, сизи Аллах озю йетириб – гялмисниз! Эля
бил уряйим дюшдю. Эх! Онда сиз ахы нийя гялдиниз? Сиз ки, ичяри гиряндя
гюлдюнюз ха, йадыныздадырмы, бах, онда мян хяр шейи баша дюшдюм, эля
бил ки, шюшя далындан гёрдюм; агяр сизи мян беля хюсуси бир фикирля
гёзлямясяйдим – бу гюлюшюнюздян хеч бир шей дуймаздым. Бах, кефи
кёклюк бу демякмиг! Онда джянаб Разумихин дя, – ах! О даш, о даш
йадыныздадырмы, о даш, о даш ки, хяля дя алтында шей гизлянмишдир. Эля
бил ки, бу дашы гёрюрям, озю дя бир бостанда; сиз Заметова бостанда
демишдиниз, сонра да икинджи дяфя мяним йанымда дединиз, эля дейилми?
Онда эля ки, биз сизин о мягалянизи тяхлиля башладыг, сиз дя оз фикринизи
шярх этмяйя башладыныз, – бах онда сизин хяр сёзюнюз ики гат гёрю-
нюрдю, эля бил ки, хяр сёзюн алтында айры бир сёз варды. Родион Романыч,
бах, бу гайда иля мян ахырынджы дирякляря гялиб чатдым, башым ки, бирдян
диряйя дяйди, озюмя гялдим! Дедим ки, йох, мян ня фикирдяйям!
Адам истяся бу шейлярин хамысыны, лап сон нёгтяйя гядяр башга джяхятя
йоза биляр, бу хятта даха тябии чыхар. Озюм-озюмя этираф эдирдим ки,
даха тябии чыхар. Беля дя азаб олар! Дедим ки, “Йох, йахшысы будур ки,
мян о джизгини тапым!”... Эля ки, онда о зянг мясялясини эшитдим – лап
бюсбютюн донуб галдым, хятта бядянимя титрятмя дюшдю. Дедим ки,
ахтардыгым джизги, бах, будур! Будур! Онда мян даха хеч фикирляшмя-
дим, фикирляшмяк дя истямирдим. Онда, о дягигя, мян лап оз джибимдян
мин манат верярдим ки, сизя анджаг оз гёзюмля бахым: бахым гёрюм ки,
сиз онда о мешшанла йан-йана йюз аддым йолу неджя гетдиниз: о мешшан
ки, сизин гёзюнюзюн ичиня сизя “гатил” демишди, сиз дя онунла йюз вддым
гетдийиниз халда джясарят эдиб ондан хеч бир сёз соруша билмядиниз!..
Бяс харам илийиндя олан о сойуг? Хястялик ичиндя, йары байгынлыг ичин-
дя олан о зянг мясяляси! Родион Романыч, бу шейлярдян сонра онда
сизинля эля зарафатлар этдийимя нийя эля тяяджджюб эдирсиниз? Нийя ахы сиз
озюнюз о дягигя гялдиниз? Сиз эля бил ким ися итяляйя-итяляйя гятирмиш-
ди; валлах, Миколка бизи бир-биримиздян айырмасайды, онда... Миколка
йадыныздадырмы? Йахшы йадымда галыб! Бу бир гёй гурултусу иди! Бу
гурулту булудлардан гопмушду, бу, шыгыйан бир илдырым иди! Бяс мян
ону неджя гаршыладым? Мян бу илдырыма, бах, бирджя беля дя инанмадым,
озюнюз гёрдюнюз! Буна инанмаг олардымы?! Сиздян сонра о мяним
бязи суалларыма чох, чох гайда иля джаваб верди, буна озюм дя тяяджджюб
этдим, сонра она даха зярря гядяр дя инанмадым! Бах, алмаз кими
мёхкямлянмяк буна дейярляр! Фикирляшдим ки, йох, моркен фри! Ми-
колканын бура ня дяхли вар!
– Бу саат Разумихин мяня деди ки, сиз инди Николайы мюгяссир
хесаб эдирсиниз, Разумихини дя буна инандырмысыныз...
Расколниковун няфяси тыханды, сёзюню гуртара билмяди. О, Порфирини
тамамиля баша дюшян бир адам кими, бёйюк бир хяйяджанла гулаг асырды,
оз-озюню унудурду. Инанмага горхурду, хям дя инанмырды. Порфиринин
икимяналы сёзляриндя о бёйюк бир аджгёзлюкля даха мюяййян вя гяти бир
шей ахтарырды.
Порфири Петрович бу вахта гядяр сусуб дуран Расколниковун суалын-
дан санки севиняряк уджадан деди:
– Джянаб Разумихин? Хе-хе-хе! Джянаб Разумихини эля бу ишдян
кянар элямяк лазымдыр: икиликдя олан мясялядя учюнджю адам артыгдыр.
Джянаб Разумихин элясиндян дейил, бир дя ки, о кянар адамдыр; гача-
гача мяним йаныма гялмишди, рянги дя агаппаг агармышды... Йахшы да,
гой о гетсин оз ишиня, ону бура нийя гатаг ки! О ки, галды Миколка, бил-
мяк истяйирсинизми, о шякилдя ки, йяни, мян ону баша дюшюрям, неджя бир
вюджуддур? Хяр шейдян аввял о лап ушагдыр, озю горхаг дейил, эляджя
ряссам тябиятли бир шейдир. Ону беля изах этмяйимя сиз гюлмяйин. Гю-
нахсыздыр, озю дя чох хяссасдыр. Гялби вардыр, йаман хяйалпярястдир. О
хям охуйа билир, хям дя ойнайа билир, озю дя, дейирляр, эля нагыл дейир
ки, атрафдан йыгышыб она гулаг асмага гялирляр. Мяктябя дя гедир; бирджя
бармаг гёстярмякдян эля гюлюр ки, лап угунуб гедир; йаман ичяндир;
она гёря йох ки, позгундур, йох, хярдян ичирдяндя ичир, озю дя бир ушаг
кими ичир. Онда о шей огурламышды, озю дя огурладыгыны хеч билмир, де-
йир, “мян йердян гётюрмюшям, бу ня огурламагдыр?” Бир дя ки, онун
расколниклярдян олдугу сизя мялумдурму? Бяли, няинки расколникляр-
дяндир, садяджя тяригятчидир. Онун ата-бабаларындан бегунлар олуб, о
озю дя лап бу йахынлара кими кянддя ики ил годжа бир тяригятчинин йанында
мюрид олуб. Бегун – Русийада кёхня этигадлы тяригятлярдян биринин адыдыр.
Бу шейляри мян Миколканын озюндян, бир дя ки, зарайск-
лылардан ойряндим. Бу хяля харасыдыр! Сяхрайа гачмаг истяйирмиш!
Этигады вармыш; ахшамлар Аллаха дуа эдирмиш, гядим, “хягиги” китаблар
охуйурмуш, охумагдан доймурмуш. Петербург она чох йаман тясир
багышламыш, хюсусиля гадын хейлагы, бир дя ки, шяраб. Чох тез тясир алтына
дюшяндир, годжа тяригятчини дя йадындан чыхармыш, хяр шейи йадындан
чыхармышдыр. Мяня мялумдур ки, о бурада бир ряссамын хошуна гялмиш,
ряссам онун йанына гялмяйя башламыш, сонра да бу хадися баш вер-
мишдир. Горхуйа дюшмюш, озюню асмаг истямиш! Гачмаг истямиш! Ня
эдясян ки, бизим хюгуг ганунлары хаггында джамаат арасында айры бир
тясяввюр амяля гялиб. Бязиляри учюн “иш верярляр” сёзю горхундж бир
сёздюр. Кими тягсирляндирясян! Гёряк йени мяхкямя ня дейяджяк...
Ох, Аллах элясин! Йахшы да, гёрюнюр инди дустагханада о намуслу годжа
тяригятчи йада дюшюр; тёврат да йеня ортайа чыхыб. Родион Романыч,
билирсинизми, онлардан бязиляри учюн “азиййят чякмяк” ня демякдир?
Бу бир башгасы учюн дейил, эля садяджя “азиййят чякмяк” учюндюр;
демяли, бу азиййят хёкумят тяряфиндян олса, даха йахшы. Мяним
вахтымда чох диндж бир дустаг дюз бир ил хябсханада галды; геджяляр со-
банын устюндя тёврат охуйурду; о гядяр охуду, охуду, ахырда бир гюн,
лап сябябсиз йеря, собадан бир кярпидж гопарыб ряисин устюня тулазлады, –
ряис она хеч бир шей элямямишди. Озю дя неджя: кярпиджи гясдян бир аршын
йана атмышды ки, она бир зяряр тохунмасын! Силахла ряисин устюня хюджум
этмяйин дя ки, мялумдур, сону ня олур: Демяли, о дустаг “азаб чяк-
мяйи оз узяриня гётюрюр”. Инди мян дя бир шейдян шюбхялянирям: шюб-
хялянирям ки, Миколка да “азаб чякмяйи оз узяриня гётюрмяк”
истяйир, йа да буна бянзяр бир шей. Буну мян лап йягин, хятта дялиллярля
билирям. Анджаг о билмир ки, мян буну билирям. Неджя, йохса сиз джамаат
ичиндян беля фанатик адамларын чыха биляджяйиня йол вермирсиниз?
Беляляляри ня гядяр истясиниз вар! О годжа тяригятчи йеня дя ишя дюшюб,
хюсусиля озюню асмаг мясялясиндян сонра... Буну да дейим ки, озю
хяр шейи ачыб мяня дейяджяк, гяляджяк. Эля билирсиниз таб гятиря биляджяк!
Гёрярсиниз, ачылыб тёкюляджяк! Хяр саат гёзляйирям ки, гялиб вердийи
ифадясиндян бойун гачыраджаг. О Миколка мяним чох хошума гялиб,
ону асаслы сурятдя йохлайаджагам. Сиз ня гюман эдирсиниз! Хе-хе!
Мяним бязи суалларыма о чох гайда иля джаваб верди, гёрюнюр лазымы
мялумат алмышдыр, йахшы хазырлашмышдыр; башга суалларда ися чох ах-
магджасына бир вязиййятдя галды, хеч бир шей билмир, хеч бир шейдян
хябяри йохдур, озю дя хеч билмир ки, хябяри йохдур! Атам, Родион
Романыч, бу Миколканын иши дейил! Бу фантастик бир ишдир, гаранлыг ишдир,
мюасир ишдир, бизим вахтымыза аид бир хадисядир; эля бир иш ки, бурада
“ган адамы тязяляйир” джюмляси гейд олунур; эля бир иш ки, бурада “бютюн
хяйат рифах ичиндя олмалыдыр” фикри тяблиг эдилир. Бурада китабдан гялмя
хяйаллар вар, бурада нязяри сурятдя тяхяррюшя гялмиш бир гялб вар;
бурада илк гядям атмаг гятиййяти вар, анджаг бу гятиййян айры бир
гятиййятдир, – адам гят эдир, анджаг эля бил дагдан йыхылыр, йа да зянг
гюллясиндян дюшюр, джинайятя дя эля бил оз айагы иля гялмир. Ичяри гирян-
дян сонра гапыны ортмяк йадындан чыхыр, амма адам олдюрюр, озю дя
икисини бирдян – нязяриййяйя асасланараг! Олдюрюр, амма пул гётюря
билмир, гётюря билдийи шейляри дя апарыб даш алтына гойур. Гапы далында
дуранда чякдийи азаб она азлыг эляйир: сонра о йары байгынлыг ичиндя бош
мянзиля гедир ки, бу зянги йадына салсын, кюряйиня бир дя сойуг долмаг
эхтийаджыны дуйур... Йахшы, тутаг ки, бу хястялик ичиндя олур, ахы бундан
башга айры мясяля дя вар: адам олдюрюр, амма озюню виджданлы бир
адам хесаб эляйир, инсанлара нифрят эляйир, солгун бянизли бир мяляк
кими гязир, – йох, азизим Родион Романыч, бурада Миколка мясяляси
ня гайырыр, бу Миколканын иши дейил!
Бу сон сёзляр хеч гёзлянилмядийи халда сёйлянмишди; бу онун аввял-
ки сёзляриня бянзямирди, о эля бил ки, аввялки фикриндян ал чякирди. Рас-
колниковун бютюн бядяни титряди, санки она агыр бир зярбя эндирилмишди.
О таб гятиря билмяйяряк няфяси тутула-тутула сорушду:
– Йахшы... бяс онда... ким олдюрюб?
Порфири Петрович бирдян озюню столун сёйкяняджяйиня верди, санки о
да верилян суала хеч гёзлянилмядийи халда хейрят этмишди.
О санки оз гулагларына инанмайараг деди:
– Неджя ким олдюрюб?... Родион Романыч, сиз олдюрмюсюнюз! –
Сонра о лап астадан, хям дя там амниййят дуйулан бир сясля алавя
этди: – Бяли, сиз олдюрмюсюнюз...
Расколников джялд айага галхды, бир нечя санийя айаг устюндя дур-
дугдан сонра, хеч бир сёз сёйлямядян, йеня дя отурду. Бирдян онун
узюндя хырда сайрышма амяля гялди.
Порфири Петрович санки онун дярдиня галараг мызылдады:
– Додагыныз йеня дя ондакы кими, титряйир. – Бир аз сусдугдан сон-
ра алавя этди: – Родион Романыч, сиз дейясян, мяни йахшы баша дюшмя-
диниз, она гёря дя беля хейрят этдиниз. Мян эля она гёря дя гялмишям
ки, ня варса хамысыны дейям, сизинля ачыг данышам.
Расколкников джинайят устюндя тутулан вя тутулдугу учюн дя горхан
баладжа бир ушаг кими пычылдады:
– Мян олдюрмямишям.
Порфири оз дедийиня гяти сурятдя инанан бир адам кими джиддиййятля
пычылдады:
– Йох, сиз олдюрмюсюнюз, Родион Романыч!
Хяр икиси сусду, онларын сусмасы хейрят эдиляджяк дяряджядя чох – он
дягигяйя гядяр давам этди. Расколников стола дирсякляняряк, диниб-
данышмадан сачыны бармаглары иля гарышдырды. Порфири Петрович сакитджя
отуруб гёзляйирди. Бирдян Расколников хягарятля Порфирийя бахды.
– Порифири Петрович, сиз йеня дя аввялки фикринизин устюндя дурму-
сунуз! Йеня дя аввялки усулунузу ишлядирсиниз! Бу сизин зяхлянизи
тёкмядими?
– Э, бу ня сёздюр, даха ня усулбазлыгдыр? Бурада шахидляр олсайды
– онда мясяля айры джюр оларды, биз ки, тяк-тякиня отуруб пычылдашырыг.
Озюнюз гёрюрсюнюз: мян ондан отрю гялмишям ки, сизи бир довшан кими
гова-гова тутум. Бойнунуза алсаныз да, алмасаныз да – бу саат
мяним учюн бунун фярги йохдур. Мян сизсиз дя оз-ёзлюйюмдя буна
гяти сурятдя инанмышам.
Расколников аджыглы-аджыглы сорушду:
– Агяр беляся – онда нийя гялмисиниз? Мян йеня дя сизя аввялки
суалы верярям: агяр сиз мяни мюгяссир хесаб эдирсинизся, – бяс онда
нийя дама салдырмырсыныз?
– Йеня дя бу суал! Сизя маддя-маддя джаваб веряджяйям: аввяла
она гёря ки, сизи хябся алмаг мяним учюн алверишли дейил.
– Неджя алверишли дейил? Сиз ки, буна гяти сурятдя инанмысыныз – онда
сиз гяряк...
– Эх, мяним буна гяти сурятдя инанмагымдан ня чыхар?! Бунлар
хамысы хялялик мяним хяйалларымдыр. Бир дя ахы мян сизи ора истирахят
учюн нийя салым? Сиз ки, тутулмаг истяйирсиниз – демяли, мясяляни озю-
нюз билирсиниз. Тутаг ки, мян сизи ифша этмяк учюн о мешшаны гятирдим;
сиз она дейяджяксиниз ки: “Сян кефлисян, нядир? Бизи бир йердя ким
гёрюб? Мян онда сяни кефли хесаб элядим, сян эля догрудан да кефли
идин!” Йахшы, мян сизя ня дейя билярям? Бир халда ки, сизин дедийиниз
онункундан даха артыг хягигятя уйгундур, чюнки онун ифадяси анджаг
психологийайа асасланыр, – бу онун хеч сир-сифятиня дя йарашмыр, –
амма сизин дедийиниз лап йериня дюшяр, чюнки о алчаг араг ичир, хамы да
ону лап йахшы таныйыр. Мян озюм дя сизин йанынызда бир нечя дяфя лап
ачыгджа этираф элямишям ки, бу психологийа дейилян шей озю икибашлыдыр,
бунун икинджи башы биринджидян бёйюкдюр, озю дя хягигятя даха артыг
уйгундур; бир дя ки, сизин алейхинизя мяним алимдя бундан башга хя-
лялик хеч бир шей йохдур. Бунунла беля мян сизи дама саладжагамса да,
хятта озюм дя гялмишям ки (беля бир шей хеч гёрюнмяйиб), бунун
хамысыны габагджадан сизя дейим, йеня дя сизя лап ачыг дейирям ки
(беля бир шей дя хеч гёрюнмяйиб), бу мяним учюн алверишли дейил. Бяли,
икинджиси дя, мян сизин йаныныза она гёря гялмишям ки...
– Хя, икинджиси? – Расколников хяля дя тёвшюйюрдю.
– Она гёря гялмишям ки, – байаг да буну сизя дедим, – мясяляни
сизя ачыб демяйи озюмя бордж билирям. Истямирям ки, сиз мяни залым бир
адам хесаб эдясиниз, бир хюсн-рягбят вар, – истяйир инанын, истяйир инан-
майын. Учюнджюсю, буна гёря дя гялмишям сизя ачыгджа бир тяклиф эля-
йим: гялин тягсиринизи бойнунуза алын. Бу сизин учюн хядсиз дяряджядя
алверишли олар, мяним учюн дя алверишли олар, чюнки бу иши башымдан рядд
элярям. Хя, неджядир, ачыг данышырам, йа йох?
Расколников бир анлыга дюшюндю.
– Бура бахын, Порфири Петрович, сиз озюнюз дейирдиниз ки, бу анджаг
психологийадыр, амма гялиб рийазиййата чыхдыныз. Йахшы, бялкя сиз
озюнюз дя инди йанылырсыныз, онда неджя олсун?
– Йох, Родион Романыч, мян йанылмырам. Алимдя беля бир джизги
вар. Бу джизгинин ахы мян онда... тапдым, Аллах озю гёндярмишди!
– Хансы джизгини?
– Родион Романыч, буну демярям. Бир дя ки, бу иши узатмага даха
мяним ихтийарым йохдур, сизи тутдураджагам. Бир озюнюз фикирляшин, инди
мяним учюн даха фярги йохдур; мян анджаг, анджаг сиздян отрю дейирям,
Родион Романыч, валлах, сизин учюн йахшы олар!
Расколников аджыглы-аджыглы гюлюмсяди:
– Бу няинки гюлюндждюр, бу хятта хяйасызлыгдыр. Лап эля мян мю-
гяссир дя олсам (буну мян хеч демирям дя) – нийя сизин йаныныза буну
бойнума алмаг учюн гялим, ахы сиз озюнюз дейирсиниз ки, мян ора
хямишялик гиряджяйям?
– Эх, Родион Романыч, сёзя чох да эля инанмайын; бялкя дя хеч
хямишялик олмайаджаг! Ахы бу анджаг нязяриййядир, озю дя мяним
нязяриййямдир, мян ахы харадан эля бир нюфузлу адам олдум?! Бялкя
эля мян озюм дя сиздян лап инди дя бязи шейляри гизлядирям? Бютюн
мясяляни ачыб сизя дейя билмярям ки, хе-хе! Бурада айры иш дя вар:
неджя йяни ня файда? Хеч билирсинизми бунун нятиджясиндя сизя неджя бир
гюзяшт оладжаг? Сиз гёр ня вахт гялирсиниз, хансы дягигядя! Эля бирджя
буну фикирляшин! О вахт гялирсиниз ки, бир башгасы джинайяти оз узяриня
гётюрмюшдюр, бютюн ишляри долашдырмышдыр!.. Бах, Аллаха анд ичирям,
мян дя “орада” иши эля гуруб дюзялдярям ки, сизин гялмяйиниз тама-
миля гёзлянилмяз бир шей олар. Бютюн бу психологийаны биз тамам мяхв
эдярик, сизя гаршы олан шюбхяляри пуч эдярям, беля ки, сизин джинайятиниз
шюур позгунлугу нятиджясиндя олан бир джинайятдир. Родион Романыч,
мян дюз адамам, вердийим сёзю йериня йетиряйяджям!
Расколников гямгин бир халда сусараг башыны ашагы дикди; о чох
фикирляшди; сонра йеня дя гюлюмсяди; лакин онун бу тябяссюмю
мюлайим вя дярдли бир тябяссюм иди.
О санки Порфиридян даха хеч бир шей гёзлямяйяряк деди:
– Эх, лазым дейил! Сизин гюзяштиниз мяня гятиййян лазым дейил!
Порфири хярарятля вя санки гейри-ихтийари олараг:
– Бах, мян эля бундан горхурдум! – деди. – Мян эля бундан
горхурдум; горхурдум ки, дейясиниз: сизин гюзяштиниз мяня лазым
дейил.
Расколников гямгин-гямгин, хям дя нюфузедиджи бир нязярля она
бахды.
Порфири:
– Эх, хяйатдан безмяйин! Сизи габагда хяля чох шей гёзляйир. Не-
джя йяни гюзяшт лазым дейил, неджя лазым дейил?! Сиз ня сябирсиз адам-
сыныз!
– Мяни габагда ня гёзляйир?
– Хяйат! Пейгямбяр-зад дейилсиз ки? Сиз чохму шей билирсиниз?
Ахтаран тапар. Бялкя Аллах озю сизи бу ишя урджах эляйиб... О зянджир
хямишялик дейил ки...
Расколников гюлдю:
– Гюзяшт оладжаг...
– Йохса буржуа хяджалятиндян горхдунуз? Ола биляр ки, горхму-
сунуз, хеч озюнюз дя буну билмирсиниз, чюнки джавансыныз! Хяр халда
бундан сиз гяряк горхмайасыныз, йа да гялиб тягсиринизи бойнунуза
алмагдан хяджалят чякмяйясиниз.
Расколников, хеч данышмаг истямирмиш кими хягарятля, хям дя
икрах хиссиля пычылдады:
– Э-ех, джяхяннямя ки!
О йеня айага галхды, санки гетмяк истяйирди, лакин мяйус бир халда
йеня отурду.
– Хя дя, джяхяннямя ки! Этигады итирмисиниз, эля билирсиниз ки, сизя
кобудджасына йалтаглыг эдирям; ахы сизин дя ня йашыныз вар? Сиз ня
анлайырсыныз ахы? Озюнюздян бир нязяриййя уйдурмусунуз, инди дя
бунун баш тутмамасындан, йахшы бир иш олмамасындан хяджалят чякир-
синиз! Бяли, бу алчаг бир хярякятдир, амма сиз хяр халда эля алчаг
дейилсиниз ки, адам сиздян лап алини узсюн. Эля дя алчаг дейилсиниз! Хяр
халда узун заман озюнюзю инджитмямясиниз, мясяляни тез битирмисиниз.
Мян сизи неджя бир адам хесаб эляйирям? Мян сизи эля бир адам хесаб
эляйирям ки, онун лап багырсагларыны да кясиб тёксян, о дайаныб дура-
джаг, она азиййят верянляря гюлюмсяйя-гюлюмсяйя бахаджаг, – анджаг
агяр Аллахдан этигадыны узмямиш ола! Сиз дя Аллахдан этигадынызы
узмяйин, онда йашайаджагсыныз. Аввяла, сиз гяряк чохдан хаванызы
дяйишяйдиниз. Ня олар ки, азаб чякмяк озю дя йахшы шейдир. Сиз дя азаб
чякин. Миколка да азаб чякмяк истяйир – бялкя дя о хаглыдыр. Билирям
ки, сиз буна инанмырсыныз; сиз гялин алламялик элямяйин, мясяляйя садя
бахын; дюшюнмядян озюнюзю хяйата тяслим эдин; нарахат олмайын:
хяйат сизи апарыб бир сахиля чыхараджаг, галдырыб айаг устя гойаджаг.
Хансы сахиля? Мян ня билим хансы сахиля!? Мян анджаг она инанырам ки,
сиз хяля чох йашайаджагсыныз. Билирям, сиз инди мяним сёзлярими
азбярлянмиш, узун бир нясихят кими гябул эдирсиниз, бялкя дя сонралар
буну хатырларсыныз; бир гюн бу сизя лазым олар, бунун учюн дя дейирям.
Йахшы ки, сиз анджаг о гарыны олдюрмюсюнюз. Аглыныза башга бир нязя-
риййя гялсяйди, йягин ки, бундан йюз милйон дяфя чиркин иш тутардыныз!
Бялкя хяля бир Аллаха да шюкюр этмяк лазымдыр; ня билирсиниз: бялкя
Аллах сизи бир иш учюн горуйуб сахлайр. Уряйинизи гениш тутун, озю дя аз
горхун. Гаршыда дуран бёйюк иши йериня йетирмякдянми горхдунуз?
Бурада даха горхмаг айыбдыр. Мадам ки беля бир аддым атмысыныз –
онда озюнюзю мёхкям тутун. Бурада адалят лазымдыр. Сиз гялин
адалятин тялябини йериня йетирин. Билирям ки, инанмырсыныз, амма, валлах,
хяйат озю сизи узя чыхараджаг. Сонра озюнюзюн хошунуза гяляджяк. Инди
сизя анджаг хава лазымдыр, хава, хава!
Расколников хятта диксинди дя.
– Сиз ахы кимсиниз, – дейя о сяслянди,– ня пейгямбярлик эдирсиниз?
Хансы бир азямятли сакитлик зирвясиндян беля мюдриклик эдирсиниз?
– Мян кимям? Мян иши битмиш бир адамам, вяссалам! Олсун ки,
хисс эляйян вя башгасынын дярдиня галан, олсун ки, бязи шейляри билян,
анджаг тамамиля иши битмиш бир адамам. Амма сиз башга, Аллах сизин
учюн башга бир хяйат хазырлайыб (ким билир, бялкя сизинки дя боша чыха-
джаг, хеч бир шей олмайаджаг). Ахы ня олсун ки, сиз башга инсанлар джяр-
гясиня кечяджяксиниз? Бу гялб ки, сиздя вар, бунунла сиз рахатлыгын
алдян чыхмасына тяяссюф эдяджяксиниз?! Ня олсун ки, бялкя узун заман
хеч ким гёрмяйяджяк? Мясяля вахтда дейил, сизин озюнюздядир. Гюняш
олун – онда сизи хамы гёряджяк! Гюняш дя хяр шейдян аввял гюняш ол-
малыдыр. Сиз ня учюн йеня дя гюлюмсяйирсиниз? Мяним Шиллер кими
данышмагыма? Мярдж гялярям: инди сиз эля гюман эдирсиниз ки, мян йал-
таглыгла сизин гылыгыныза гирмяк истяйирям! Ня олсун, бялкя дя эля дог-
рудан да белядир, хе-хе-хе! Родион Романыч, сиз мяним сёзюмя инан-
майын, хятта хеч вахт инанмайын, тамамиля разыйам – ня этмяли, ха-
сиййятим белядир; анджаг бир шей алавя эдирям – мяним ня гядяр алчаг,
ня гядяр дя дюз адам олдугуму озюнюз дя йяни тяйин эдя билярсиниз!
– Сиз мяни ня вахт тутмаг фикриндясиниз?
– Сизя хяля гюн йарым, йа ики гюн гязмяйя имкан веря билярям.
Аллаха дуа эляйин! Фикирляшин, азизим, Аллаха дуа эляйин! Бу даха
алверишлидир, валлах, бу даха алверишлидир!
Расколников гярибя бир тябяссюмля сорушду:
– Бирдян гачдым, онда?
– Йох, гачмазсыныз. Мужик гачар, башгасынын фикриня нёкярчилик
эляйян, дябдя олан бир сектант гачар, чюнки, мичман Дыркайа гёстярян
кими, анджаг бармагынын уджуну она гёстярдинми, – о бютюн омрю бойу
хяр няйя десян инанаджаг. Амма сиз ахы даха оз нязяриййянизя
инанмырсыныз, – бяс онда ня иля гачаджагсыныз? Бир дя ки, гачаглыгда сиз
ня тападжагсыныз? Гачаглыг вязиййятиндя олмаг писдир, чятиндир, амма
сизя хяр шейдян аввял хяйат вя мюяййян вязиййят лазымдыр, мювафиг
хава лазымдыр, амма орадакы хава сизя мюнасибдирми? Гачаджагсыныз,
сонра да озюнюз гайыдыб гяляджяксиниз. Бизсиз долана билмяйяджяксиниз.
Амма сизи дустагханайа салсам – бир ай сонра, ики ай сонра, лап эля уч
ай сонра, бирдян мяним сёзюм йадыныза дюшяджяк, дуруб озюнюз
гяляджяксиниз, озю дя неджя гяляджяксиниз, – бу сизин озюнюз учюн дя
гёзлянилмяз бир шей оладжаг! Гялиб тягсиринизи бойнунуза аладжагынызы
хеч бир саат аввял озюнюз дя билмяйяджяксиниз. Мян хятта аминям ки,
сиз “азаб чякмяк” фикриня дюшяджяксиниз, сиз инди мяним сёзюмя инан-
мырсыныз, амма ахырда бунун устюня гяляджяксиниз. Чюнки, Родион
Романыч, азаб чякмяк бёйюк шейдир; сиз мяним кёкялмяйимя бах-
майын, бунун эйби йохдур, хяр халда мян билирям; сиз буна гюлмяйин:
азаб чякмякдя идейа вар. Миколка хаглыдыр. Йох, Родин Романыч, сиз
гачмазсыныз!
Расколников йериндян галхыб фуражкасыны гётюрдю. Порфири Петрович
дя айага галхды.
– Гязмяк истяйирсиниз? Гёзял ахшам оладжаг, анджаг туфан олмаса.
Олса йахшыдыр, хаваны тямизляр...
Порфири дя фуражкасыны гётюрдю.
Расколников сярт бир инадкарлыгла деди:
– Порфири Петрович, хахиш эдирям эля билмяйин ки, мясяляни мян бу
гюн бойнума алдым. Сиз гярибя адамсыныз, сизя мян анджаг мараг учюн
гулаг асырдым. Мян хеч бир шейи бойнума алмадым. Буну йадынызда
сахлайын.
– Йахшы да билирям, йадымда сахларам; гёр неджя титряйир дя... На-
рахат олмайын, азизим, сизин истядийинизми дя олар. Бир аз гязин; анджаг
хяддиндян артыг гязмяк олмаз. – Сясини алчалдараг алавя этди: – Хяр
ехтимала гаршы сиздян бир баладжа хахишим дя вар; бу бир аз гярибя дя
олса, анджаг мюхюм бир мясялядир: агяр, йяни, хяр эхтимала гаршы (хяр-
чянд буна мян инанмырам вя беля хесаб эдирям ки, сиз гятиййян беля
бир иш тутмазсыныз), хяр халда, ишдир, олуб эляся, беля дя хяр эхтимала
гаршы, бу гырх-алли саатын ичиндя беля бир хявяся дюшсяниз ки, бу иши баш-
га йолла гуртарасыныз, фантастик бир шякилдя, йяни, озюнюзя зяфяр йетиряси-
низ (хярчянд бу мянасыз бир фикирдир, хяр халда мяни багышлайын) – онда
гысаджа, амма асаслы бир кагыз йазын гойун. Беляджя ики сятир, анджаг икиджя
сятир, дашы да орада гейд эляйин; бу даха няджиб бир хярякят олар. Йахшы
да, худахафиз... Сизя йахшы фикирляр, хош ниййятляр арзу эдирям!
Порфири башыны айяряк вя санки Расколникова бахмагдан чякиняряк
отагдан чыхды. Расколников пянджяряйя йахынлашды, Порфиринин кючяйя
чыхмасыны вя узаглашыб гетмясини аджыглы халда, хям дя сябирсизликля
гёзлямяйя башлады; сонра тялясик отагдан чыхды.
УЧ.
О, Свидригайловун йанына гетмяйя тялясирди. Бу адамдан о ня
гёзляйя билярди – буну хеч озю дя билмирди. Лакин бу адамын онун
юзяриндя амираня, хям дя сирли бир тясири варды. О, бир дяфя буну дярк
етдикдян сонра даха сакит ола билмирди; бир дя ки, инди буну айдынлаш-
дырмаг вахты гялиб чатмышды.
Йол узуну бир суал хюсусиля она азаб верирди; суал бундан ибарятди:
Свидригайлов Порфиринин йанына гедибми?
Онун зяннинджя, – о буна анд ичя билярди: йох, гетмяйиб! О хей дю-
шюндю, – Порфиринин гялишини вя ня данышдыгыны хатырлады, хамысыны дюшюн-
дю, фикриндя гётюр-гой эляди, йеня дя хямян нятиджяйя гялди: йох,
гетмяйиб, албяття гетмяйиб!
Лакин агяр индийя гядяр Порфиринин йанына гетмяйибся, инди гедя-
джяк, йа гетмяйяджяк?
Хялялик она эля гялирди ки, гетмяйяджяк. Нийя? О буну да изах эдя
билмязди, изах эдя бился дя – инди бунун устюндя чох да эля башыны
агрытмайаджгды. Бу шейляр она азаб верирди, эйни заманда, бунунла
мяшгул олмага эля бил онун вахты йох иди. Чох гярибядир, олсун ки, хеч
кяс буна инанмаз, инди о, тез бир тядбир гёрмяйи тяляб эдян талейи хаг-
гында аз, хям дя далгын бир, халда дюшюнюрдю. Инди она даха мюхюм,
даха фёвгяладя бир шей азаб верирди: бу эля онун озю хаггында иди,
башга бир адам хаггында дейилди, анджаг няся башга, асас бир шей иди. Бир
дя ки, бу гюн онун фикри, сон гюнляря нисбятян, даха йахшы ишляся дя, о
хядсиз дяряджядя мяняви бир йоргунлуг хисс эдирди.
Инди, баш верян бютюн бу хадисялярдян сонра, бу йени ахямиййятсиз
чятинликляри дяф этмяк учюн чалышмага дяйярдими? – Мясялян, Свидри-
гайлов Порфиринин йанына гетмясин дейя бир хийля ишлятмяк, эйни за-
манда, Свидригайлов кими бир адамы ойрянмяк, танымаг, буна вахт
итирмяк лазымдымы?!
Ах, бу шейляр ону неджя тянгя гятирмишди!
Бунунла беля о йеня дя Свидригайловун йанына тялясирди. Йохса о
Свидригайловдан бир гёстяриш, бир чыхыш йолу, йени бир шей гёзляйирди?
Батан адам саман чёпюня дя ал атыр! Йохса тале, йохса инстинкт онлары
бир арайа гятирдирди? Йа бялкя бу, йоргунлуг, умидсизликди; бялкя дя
она Свидригайлов дейил, башга бир адам лазымды, Свидригайлов эля-беля
онун йадына дюшмюшдю? Бялкя бу Сонйа иди? О ахы инди Сонйанын
йанына нийя гедя иди? Йеня дя ону аглатмаг учюн? Сонйа онун учюн
бир дяхшятди, Сонйа онун учюн амансыз бир иттихамнамя, дяйишилмяз
бир гярар иди! Бурада – йа Сонйанын йолу иди, йа онунку. Хюсусиля инди
о, Сонйаны гёряджяк халда дейилди. Бялкя Свидригайлову сынагдан
кечирмяк даха йахшыдыр: гёрсюн бу ня олан шейдир! О оз дахилиндя бир
шейи этираф этмяйя билмирди: догрудан да, Свидригайлов эля бил ки,
чохдан она нядян отрюся лазымды...
Лакин онларын арасында умуми ня ола билярди? Хятта онларын джина-
йяткарлыгы да бир ола билмязди. Хям дя бу Свидригайлов пис адам иди,
гёрюнюр, олдугджа позгун иди, мютляг хийлягярди, адам алдаданды,
бялкя дя чох кинли иди. Онун хаггында чох шейляр данышырлар. Догрудур,
о, Катерина Ивановнанын ушаглары учюн чалышды, онларын гайгысына галды;
анджаг, ким билир, буну ня учюн этмишдир вя бу ня демякдир? Бу адамын
хямишя бир ниййяти вя планы вар.
Бу бир нечя гюндя бир фикир дя хямишя Расколниковун хяйалында
долашыр, ону сон дяряджя нарахат эдирди; бу фикри о озюндян говмага
чалышырды, чюнки бу фикир она чох азиййят верирди, лакин баджара билмирди.
О бязян беля дюшюнюрдю: Свидригайлов хямишя мяним атрафымда хяр-
лянирди, инди дя хярлянир; Свидригайлов мяним сиррими билмишдир; Свидри-
гайлов Дунйайа гаршы пис бир ниййяти варды; бялкя инди дя вар? Йягин
демяк олар ки, вар. Инди о мяним сиррими билир, бунунла о мяним узя-
римдя хакимлик эдя биляр вя буна асасланараг, мяндян Дунйайа гаршы
бир силах кими истифадя этмяк истяйир.
Бу фикир бязян она, лап йухуда да азаб верирди, лакин онун тясяв-
вюрюндя индики кими беля айдын, беля шюурлу сурятдя джанланмамышды.
Эля бирджя бу фикир онда кядярли хиддят ойадырды. Аввяла будур ки, онда
хяр шей хятта онун оз вязиййяти дя дяйишяджяк: онда гяряк дярхал сирри
ачыб Дунечкайа десин. Бялкя дя о эля Дунечканы эхтийатсыз бир хяря-
кятдян чякиндирмяк учюн гедиб озюню аля вермялидир. Мяктуб? Бу
гюн сяхяр Дунйа бир мяктуб алмышдыр! Петербургда о мяктубу кимдян
ала биляр? (Лужиндян?) Дюздюр! Разумихин орада Дунйанын кешийин-
дядир; анджаг о хеч бир шей билмир. Бялкя сирри ачыб Разумихиня дя де-
мяк лазымдыр? Расколников бу барядя нифрятля дюшюндю.
Хяр халда Свидригайлову мюмкюн гядяр тезликля гёрмяк лазымдыр,
– Расколников оз-ёзлюйюндя беля бир гяти гярара гялди. Шюкюр Аллаха
ки, бурада ишин тяфсилатындан даха артыг махиййяти лазымдыр; лакин агяр
Свидригайлов бир шейя габился, агяр Свидригайлов Дунйайа гаршы бир
хийля дюзялдирся – онда...
Расколников лагейд вя умидсиз халда дюшюндю: “Онда мян ону
олдюрярям”. О бютюн бу вахт арзиндя, бу бир ай ичиндя о гядяр йорул-
мушду ки, беля бир мясяляни башга джюр дейил, анджаг беля бир гярарла хялл
эдя билярди. Агыр бир хисс онун гялбини сыхырды; о кючянин ортасында
дайаныб атрафына бахды: о хансы йолла гедирди, гялиб хара чыхмышды? О
инди Н. кючясиндя иди, Сеннайа мейданындан отуз-гырх аддым узаг-
лашмышды. Сол тяряфдя олан эвин икинджи мяртябяси ашхана иди. Ашхананын
бютюн пянджяряляри тайбатай ачылмышды: пянджярялярдян адамларын
хярякят этдийи гёрюнюрдю, бундан беля бир нятиджя чыхармаг оларды ки,
ашхана агзына кими адамла долудур. Залда мюгянниляр хор охуйур,
кларнет вя скрипка чалыныр, тюрк тябили- тулумбас, гурулдайырды; гадын чыгыртылары
эшидилирди. Расколников истяди гери гайытсын: ахы о нийя бу кючяйя
гялмишди, – буна тяяджджюб эдирди; бирдян кянардакы ачыг пянджярялярин
бириндян Свидригайлову гёрдю: о, пянджярянин лап габагында чай столу
йанында отурмушду, агзында да чубуг варды. Расколникову бу, дяхшятя
гятиряджяк дяряджядя тяяджджюбляндирди. Свидригайлов динмязджя она бахыр,
ону мюшахидя эдирди. Бир шей о саат Расколникову хейрятя салды:
Свидригайлов эля билирди ки, Расколников ону гёрмюр, буна гёря дя
галхыб йавашджа акилмяк истяйирди. Расколников о саат озюню эля тутду
ки, гуйа о да Свидригайлову гёрмюр, фикирли бир халда йана бахыр, амма
гёзюнюн уджу иля йеня дя ону мюшахидя эдирди. Онун уряйи хяйяджан вя
тяшвиш ичиндя дёйюнюрдю. Элядир ки, вар: гёрюнюр, Свидригайлов истя-
мирмиш ки, Расколников ону гёрсюн. Чубугуну агзындан чыхардыб
акилмяк истяди; анджаг йериндян галхыб стулу гери чякяндя бирдян гёрдю
ки, Расколников ону гёрюр вя мюшахидя эдир. Онларын арасында гярибя
бир вязиййят амяля гялди: Свидригайлов илк дяфя Расколниковун йанына
гяляндя вя Расколников йухуда оланда буна бянзяр бир вязиййят
амяля гялмишди. Свидригайлов узюндя хийлягяр бир тябяссюм гёрюндю;
бу тябяссюм гет-гедя онун узюня йайылырды. Онларын хяр икиси бир-бирини
гёрдюйюню вя бир-бирини мюшахидя этдийини билирди. Няхайят, Свидригай-
лов уджадан гяхгяхя чякиб гюлдю.
Пянджярядян чыгырараг деди:
– Йахшы, йахшы! Истяйирсиниз гялин ичяри, мян бурадайам!
Расколников ашханайа гирди.
О, Свидригайлову бёйюк зала битишик олан, бир пянджяряли, чох кичик
бир дал отагда тапды. Залда таджирляр, мямурлар вя бир чох мюхтялиф
адамлар отуруб чай ичирдиляр. Эля бурададжа мюгянниляр чыгыра-чыгыра
хор охуйурду. Хараданса билйард шарларынын сяси гялирди. Свидригай-
ловун габагында тязя ачылмыш бир шюшя шампан шярабы, йарым стякан да
айры шяраб варды. Отагда кичик ал органы чалан ушаг вя саглам бядянли,
гырмызыйанаг бир гыз да варды; гыз мил-мил дизлийинин атяйини белиня
санджмыш, башына лентли тирол шлйапасы гоймушду; онун он сяккиз йашы
оларды; гыз, о бири отагда хор охунмасына бахмадан, органчынын чалдыгы
хавайа уйараг, богуг, хырылтылы бир сясля лап пясдян няся бир лакей мах-
нысы охуйурду...
Расколников ичяри гиряндя Свидригайлов онун махнысыны кясяряк:
– Даха бясдир! – деди.
Гыз дярхал сясини кясяряк хёрмяткар бир вязиййятдя дайаныб гёз-
ляди. О оз гафийялянмиш лакей махнысыны да джидди вя хёрмяткар бир ифа-
дя иля охумушду.
Свидригайлов:
– Адя, Филипп, стякан! – дейя чыгырды.
Расколников:
– Мян шяраб ичмяйяджяйям, – деди.
– Ичмирсиниз ичмяйин, мян сизин учюн гятиртмирям. Катйа ич! Бу
гюн даха хеч бир шей лазым олмайаджаг, гет!
Свидригайлов она бир долу стякан шяраб тёкдю, сонра да бир сары
манат чыхарыб столун устюня гойду. Катйа стяканы башына чякди, йяни
агзындан айырмайараг, гадынлар ичян кими ийирми гуртума ичди, сонра
пулу гётюрюб, Свидригайловун алини опдю, Свидригайлов да чох джидди
халда алинин опюлмясиня йол верди; гыз отагдан чыхды; орган чалан ушаг
да онун ардынджа гетди. Онлары кючядян чагырыб гятирмишдиляр. Свидри-
гайловун Петербургда йашадыгы хеч бир хяфтя дейилди, амма хяр шей инди
онун алинин алтында иди. Ашхана лакейи Филипп дя онун “танышы” иди, она
йалтагланырды. Бу отагдан зала олан гапы багланырды; бура эля бил ки,
Свидригайловун оз эви иди; Свидригайлов олсун ки, бютюн гюнюню орада
кечирирди. Ашхана чиркли, пис, ортадан да пис бир ашхана иди.
Расколников сёзя башлайараг деди:
– Мян сизин йаныныза гялирдим, сизи ахтарырдым. Анджаг нийя инди
бирдян Сеннайа мейданындан Н. кючясиня дёндюм? Мян хеч буралара
гялмярям. Мян Сеннайа мейданындан сага дёнюрям. Сизин йолунуз
ахы бурдан дейил. Дёнян кими дя сизя раст гялдим! Бу гярибядир!
– Нийя лап ачыгджа демирсиниз ки, бу мёджюзядир!
– Она гёря ки, бу бялкя дя бир тясадюфдюр.
Свидригайлов гяхгяхя иля гюлдю:
– Бу джамаатда бу ня адятдир! Уряйиндя лап мёджюзяйя инанса да,
буну этираф этмяк истямир! Ахы эля озюнюз дейирсиниз ки, бу “бялкя дя”
бир тясадюфдюр. Родион Романыч, сиз хеч тясяввюр эдя билмязсиниз ки,
бурада адамлар оз фикирляри олмаг джяхятдян ня гядяр горхагдырлар!
Мян сизи демирям. Сизин оз фикриниз вар; бу фикри дя алдя этмякдян
горхмамысыныз. Эля буна гёря дя сиз мяни марагландырмысыныз.
– Айры бир шейля йох?
– Бу озю дя кифайятдир.
Свидригайлов, гёрюнюр, кефли иди, анджаг о гядяр йох: о анджаг йарым
стякан шяраб ичмишди.
Расколников деди:
– Мяня эля гялир ки, сиз мяним йаныма бундан даха тез гялмисиниз:
о заман ки, сиз хяля мяним беля бир шейя габил олдугуму, йяни оз
фикрим олдугуну билмирдиниз.
– Онда мясяля бир башга иди. Хяр кясин оз йериши вар. Мёджюзя мя-
сялясиня гялдикдя – сизя демялийям ки, сиз дейясян бу ики-уч гюндя
йатмысынызмыш. Мян озюм сизя бу ашханада гёрюшяджяйимизи демишдим,
демишдим ки, бирбаш бура гялярсиниз, бурада мёджюзя-филан йохдур;
бютюн йол узуну озюм сизя данышдым, ашхананын йерини, гялмяк вахтыны
да дедим ки, гяляндя мяни бурада тапа билясиниз. Йадыныздадыр?
Расколников тяяджджюбля деди:
– Йадымдан чыхыб.
– Инанырам. Сизя ики дяфя дедим. Сёйлядийим адрес механики сурят-
дя хафизяниздя галмышдыр. Сиз эля механики дя олараг бура дёнмю-
сюнюз, амма дюз адреся гялмисиниз, хеч озюнюз дя буну билмямисиниз.
Онда мян буну сизя десям дя, хеч инанмырдым ки, сиз буну баша дюшя
билярсиниз. Родион Романыч, сиз оз сирринизи йаманджа бюрузя верирсиниз.
Бир дя ки, гёрюн ня дейирям: мян аминям ки, Петербургда йол гедя-
гедя оз-озю иля данышан адам чохдур. Бу шяхяр – бир гядяр дяли олмуш
адамлар шяхяридир. Биздя элм олсайды, – тябибляр, хюгугшюнаслар, фило-
софлар, хяря оз ихтисасына гёря Петербург узяриндя чох гиймятли тяд-
гигат ишляри апарарды. Петербург кими инсан гялбиня бу гядяр гясвятли,
сярт, гярибя тясир багышлайан башга бир йер надир тапылар. Эля бирджя иглим
тясирини гётюрюн! Халбуки шяхяр бютюн Русийанын инзибати мяркязидир;
онун хюсусиййяти хяр шейдя оз тясирини гёстярмялидир. Анджаг инди мя-
сяля бунда дейил; мясяля ондадыр ки, мян бир нечя дяфя йандан сизя
бахмышам. Сиз эвдян чыханда аввял башынызы дик тутурсунуз; ийирми
аддым гедяндян сонра башынызы эндирирсиниз, алляринизи далыныза гойур-
сунуз. Сиз бахырсыныз, амма йягин ки, ня габагда, ня дя йан тяряфи-
низдя хеч бир шей гёрмюрсюнюз. Сонра додагларынызы тярпядир, оз-озю-
нюзля данышмага башлайырсыныз; бязян алинизи далыныздан гётюрюр,
бяркдян данышырсыныз, сонра да йолун ортасында дайаныб дурурсунуз, озю
дя чох дурурсунуз. Бу хеч йахшы дейил. Бялкя сизи мяндян башга
гёрянляр дя олур, бу сизин учюн алверишли дейил. Аслиндя мяним учюн
бунун хеч бир фярги йохдур, мян сизи дуруб сагалтмайаджагам, анджаг
сиз, йягин, мяним ня демяк истядийими баша дюшюрсюнюз.
Расколников диггятля она бахараг сорушду:
– Сиз билирсинизми ки, мяни тягиб эдирляр?
Свидригайлов санки тяяджджюбля деди:
– Йох, мян хеч бир шей билмирям.
Расколников гашгабагыны тёкяряк мызылданды:
– Онда гялин мяни рахат бурахаг.
– Йахшы, сизи рахат бурахаг.
– Йахшысы будур дейин гёрюм, сиз ки, бура ичмяйя гялирсиниз, озю-
нюз дя ики дяфя демисиниз ки, мян сизин йаныныза бура гялим – бяс нийя
онда кючядян пянджяряйя баханда сиз гизлянирдиниз, гетмяк истяйир-
диниз? Мян буну чох йахшы гёрдюм!
– Хе-хе! Бяс нийя онда мян астанада дуранда сиз оз диванынызда
узаныб, гёзляринизи йуммушдунуз, хеч йатмадыгыныз халда озюнюзю
йухлуга вурмушдунуз? Мян буну чох йахшы гёрдюм!
– Бунун... сябяби варды... сиз озюнюз буну билирсиниз.
– Мяним дя оз сябяблярим варды, амма сиз буну билмирсиниз.
Расколников саг голунун дирсяйини стола гойду, саг алинин
бармагларыны ашагыдан чянясиня дайаг вериб, гёзлярини диггятля
Свидригайлова зилляди. Бир гядяр онун узюня бахды: Свидригайловун узю
аввялляр дя ону хейрятя салырды. Онун узю гярибя бир уз иди, эля бил ки,
маскайа охшайырды: рянги агды, йанаглары гырмызы иди; алгырмызы до-
даглары, ачыг-сарышын саггалы, чох сых вя сарышын сачы варды. Гёзляри хяд-
диндян артыг мави иди, бахышы ися хяддиндян артыг агыр вя дургун иди.
Онун бу гёзял, йашына гёря чох джаван гёрюнян узюндя няся чох пис бир
ифадя варды. О йюнгюл, шыг йай палтары геймишди, хюсусиля онун кёйняйи
гяшянгди. Бармагына бахалы, ири бир узюк тахмышды.
Расколников бирдян бёйюк бир сябирсизликля лап ачыг данышмага
башлады:
– Йохса мян гяряк хяля бир сизинля дя мяшгул олам? Сиз бялкя дя
ан тяхлюкяли бир адамсыныз, – агяр пислик этмяк истясяниз – анджаг мян
даха озюмя азиййят вермяк истямирям. Йягин сиз эля гюман эдирсиниз
ки, мян оз джанымын гядрини чох билирям, – инди сизя гёстярярям ки, бу
беля дейил. Билин ки, мян сизин йаныныза бир шейи ачыгджа демяйя гял-
мишям: агяр сиз йеня дя мяним баджым хаггында аввялки фикирдя-
синизся, сон вахтдан сизя мялум олан сиррдян бу мягсядля истифадя
этмяк истяйирсинизся – онда, сиз мяни дама салдырмаздан аввял мян
сизи олдюряджяйям. Мян дюз дейирям: сиз билирсиниз ки, мян оз сёзюмюн
устюндя дурмагы баджарырам. Икинджиси: мяня хямишя эля гялир ки, сиз
мяня няся демяк истяйирсиниз; агяр мяня бир сёз демяк истяйирсинизся
– онда тез дейин, чюнки вахт аздыр, бялкя дя бир аздан сонра артыг гедж
оладжаг...
Свидригайлов марагла она бахараг сорушду.
– Сиз ахы хара беля тялясирсиниз?
Расколников тутгун вя кядярли халда сябирсизликля деди:
– Хяр кясин оз йериши вар.
Свидригайлов гюлюмсяйяряк:
– Сиз озюнюз индиджя мяни ачыг данышмага дявят этдиниз, – деди, –
амма эля илк суала джаваб вермякдян бойун гачырырсыныз. Сизя хямишя
эля гялир ки, мяним няся бир мягсядим вар, буна гёря дя мяня шюбхя
иля бахырсыныз. Албяття, сизин вязиййятиниздя олан бир адам учюн бу чох
тябии бир шейдир. Мян сизинля ня гядяр йахынлыг этмяк истясям дя – сизи
бу фикирдян дёндярмяйи оз узяримя гётюрмюрям. Валлах, бурада хеч
бир шей йохдур, бир дя ки, сизинля эля бир джидди мясяля хаггында
данышмаг фикриндя дейилдим.
– Бяс онда мян сизя нийя беля гяряк олмушам. Сиз ахы мяним
атрафымда хярлянирсиниз...
– Эля беля, мюшахидя учюн мараглы бир шяхсиййят кими... Сиз оз
вязиййятинизин фантастиклийи иля мяним хошума гялдиниз – бах, буна гё-
ря! Бир дя ки, эля бир гадынын гардашысыныз ки, о гадын мяни чох мараг-
ландырыр, хям дя бу гадынын озюндян вахтиля сизин баряниздя хям тез-
тез, хям дя чох шейляр эшидирдим, бундан да беля бир нятиджя чыхартдым
ки, онун узяриндя сизин бёйюк тясириниз вардыр. Бу аздырмы? Хе-хе-хе.
Этираф эдирям ки, сизин суалыныз мяним учюн чох мюряккяб бир суалдыр,
буна джаваб вермяйя чятинлик чякирям. Будур, мясялян, сиз инди мяним
йаныма анджаг иш учюн дейил, йени бир шей эшитмяк учюн гялмисиниз.
Свидригайлов бидж-бидж гюлюмсяйяряк тякидля сорушду: – Эля
дейилми? Эля дейилми? Инди сиз беля бир шей тясяввюр эдин: мян озюм
вагонда бура гяляндя сизи нязярдя тутмушдум, дейирдим ки, сиз мяня
дя йени бир шей дейярсиниз, сиздян бир шей ахз этмяйя мювяффяг
оларам! Гёрюрсюнюз, неджя дёвлятли адамларыг!
– Ня ахз этмяйя?
– Сизя ня дейим ахы? Хеч озюм билмирям. Гёрюрсюнюз, неджя бир
ашханайа гялирям; хямишя дя бурада отрурам, бу мяним лап хошума
гялир, йяни мясяля хоша гялмякдя дейил, ахы гяряк бир йердя отурам,
йа йох? Эля о заваллы Катйаны гётюряк – гёрдюнюзмю?... мясялян
гарынгулу, йа клуб гастроному олайдым, дярд йары иди, амма бир гёрюн
ня йейя билирям! (Бармагы иля буджагы гёстярди, буджагда, баладжа бир стол
устюндя, тянякя бошгабда, картофла биширилмиш чох пис бир бифштексин
артыгы дурурду). Сиз нахар элямисинизми? Мян бир аз йемишям, даха
йемяк истямирям. Мясялян, хеч шяраб ичмирям, шампандан башга, ону
да бютюн ахшамы бирджя стякан ичмишям, бундан да башым агрыйыр. Буну
да она гёря гятирдим ки, бир баладжа озюмю дюзялдим, чюнки гедяси
йерим вар, озюнюз дя гёрюрсюнюз ки, бир баладжа дамагдайам. Байаг,
бир мяктябли кими, она гёря гизляндим ки, дедим, бялкя мяня мане
олдунуз, амма (саатыны джибиндян чыхарыб бахды) хяля сизинля бир саат
отура билярям, инди саат бешин йарысыдыр. Инанырсынызмы, хеч олмаса бир
шей олайдым: йа мюлкядар олайдым, йа ата, йа улан, йа фотограф, йа
журналист... хеч-ч бир ихтисасым йохдур! Хярдян лап дарыхырам. Дюзю, эля
гюман эдирдим ки, сиз мяня тязя бир шей дейярсиниз...
– Ахы сиз кимсиниз вя нийя бура гялмисиниз?
– Мян кимям? Сиз билирсиниз: дворйанам; ики ил сювари хиссясиндя
гуллуг элямишям, сонра Петербургда авара-авара долашмышам, сонра да
Марфа Петровна иля эвляниб кянддя йашамышам. Мяним тярджюмейи-
халым будур!
– Сиз дейясян, гумарбазсыныз?
– Йох, мяндян ня гумарбаз! Шулер гумарбаз дейил.
– Сиз шулер олмусунуз?
– Бяли, шулер дя олмушам.
– Демяли, сизи дёйюбляр дя?
– О да олуб. Неджя?
– Демяли, сизи дуеля дя чагыра билярдиляр... бир дя ки, бу умумий-
йятля иши джанландырыр.
– Сизя этираз элямирям, бир дя ки, мян философлуг этмяйин устасы де-
йилям. Бойнума алырам. Мян бура ан чоху арвад барясиндя гялмишям.
– Марфа Петровнаны йениджя дяфн этмисниз...
Свидригайлов урякалыджы бир ачыглыгла гюлюмсяди:
– Бяли, ня олар ки? Гадынлар хаггында беля данышмагымда сиз дейя-
сян пис бир шей гёрюрсюнюз?
– Йяни, ахлагсызлыгда пис бир шей гёрюрям?
– Ахлагсызлыгда! Гёр сиз харалара ал атдыныз! Гялин онда суалла-
рыныза бир-бир джаваб верим; хяр шейдян аввял сизя умумиййятля гадын
хаггында джаваб верим; билирсинизми, мян фюзуллуг элямяк мейлиндя-
йям. Дейин гёрюм: ахы мян нийя гяряк озюмя корлуг верям? Мяндя
ки, арвадлара беля хявяс вар – нийя мян гяряк онлардан ал чяким? Хеч
олмаса бир мяшгулиййятдир ки...
– Демяли, сиз бурада анджаг ахлагсызлыга умид эдирсиниз?
– Йахшы да, ня олсун ки, эля лап ахлагсызлыг олсун! Ня тутмусунуз
бу ахлагсызлыгдан? Амма ачыг верилян суалдан хошум гялир. Бу ахлаг-
сызлыгда хеч олмаса, хятта лап тябиятя асасланан, фантазийайа табе ол-
майан, од кими хямишя ганда йанан, хямишя йандыран даими бир шей
вар; эля бир шей ки, бялкя ону узун заман, илляр кечся дя, йаш отся дя
эля тез сёндюрмяк олмаз. Дейин гёрюм: бу озю бир нёв мяшгулиййят
дейилми?
– Бурада севинмяли ня вар ки? Бу хястяликдир, озю дя тяхлюкяли бир
хястяликдир.
– Хя, беля де! Мян сизинля разылашырам ки, бу, олчюдян кянара чыхан
хяр шей кими, – бир хястяликдир, бурада ися олчюдян кянара чыхмаг лазым
гяляджякдир; аввяла будур ки, бу хярядя бир джюрдюр; икинджи дя, адам
гяряк хеч бир шейдя олдчюдян кянара чыхмасын, алчагджасына бир иш дя
олса, хагг-хесабы нязярдя тутсун; белядир дя, ня эляйясян ахы! Бу
олмаса, онда гяряк адам озюню вуруб олдюрсюн. Абырлы адам гяряк
дарыхсын, – мян бу фикирля разылашырам, анджаг...
– Сиз озююзю вуруб олдюря билярсинизми?
Свидригайлов онун фикрини нифрятля рядд этди:
– Бу ня сёздюр? – Бютюн байагкы сёзляриндя озюню ойюрдю; лакин
инди озюню оймядян, тез алавя этди: – Риджа эдирям, бундан данышмайын!
– Хятта онун узюндя эля бил бир дяйишиклик дя олду. – Оз зяифлийими
бойнума алырам – бу багышланылмаз бир зяифликдир, анджаг ня эдим ки:
олюмдян горхурам, хям дя олюмдян данышыланда хеч хошума гялмир.
Мян бир аз мистикям, – буну билирсинизми?
– Хя! Марфа Петровнанын гёзюнюзя гёрюнмяси! О хяйал йеня дя
гёзюнюзя гёрюнюрмю?
Свидригайлов аджыглы халда чыгырды:
– Гой рядд олсун, ону йада салмайын! Петербургда хяля гёзюмя
гёрюнмяйиб; гой джяхянням олсун! Йахшысы будур ки, бу барядя... хя,
хярчянд... Бяли! Эх! Хейиф ки, вахт аздыр, сизинля чох отура билмяйя-
джяйям! Дейиляси сёзляр вар.
– Йохса арвад йанына гедирсиниз?
– Бяли, арвад йанына гедирям, хеч гёзлянилмяйян бир тясадюф
дюшюб... йох, беля дейил.
– Йахшы, бютюн бу вязиййятин амяля гятирдийи рязалят даха сизя
тясир этмирми, рязалят дейирям?! Йохса сиз дайанмаг гюввясини итир-
мисиниз?
– Сиз хяля гюввя иддиасындасыныз? Хе-хе-хе! Родион Романыч,
мян бунун оладжагыны габагджадан билсям дя – сиз инди мяни тяяджджюб-
ляндирдиниз. Сиз ки, Сиз Шиллерсиниз, сиз идеалистсиниз! Албяття, бу эля беля
дя олмалыдыр, башга джюр олсайды буна тяяджджюб этмяк лазымды, бунунла
беля, хяр халда бу гярибядир... Ах, хейиф ки, вахт аздыр, чюнки сиз озюнюз
чох мараглы бир шяхсиййятсиниз! Йери гялмишкян гой сорушум: сизин
Шиллердян хошунуз гялирми? О мяним йаманджа хошума гялир!
Расколников бир гядяр нифрятля деди:
– Амма сиз озюнюзю йаман ойянсиниз ха!
Свидригайлов гяхгяхя иля гюлдю:
– Валлах йох! Йахшы да, мюбахися элямирям, гой озюню ойян
олум, нийя ахы озюмю оймяйим, бу ки, зярярсиз бир шейдир. Мян йедди
ил кянддя, Марфа Петровнанын йанында йашадым, амма инди сизин кими
агыллы бир адама раст гялмишям – хям агыллы, хям дя сон дяряджя ма-
раглы бир адама, она гёря дя сизинля сёхбят элямяйимя шадам; бир дя
ки, ичдийим бу йарым стякан шяраб бир баладжа башыма вуруб. Хюсусиля,
бир мясяля вар ки, бу мяни чох мяшгул этмишдир, анджаг бу барядя...
сусурам. – Бирдян Свидригайлов диксиняряк сорушду: – Хара беля?
Расколников айага галхмышды. О хям агырлыг хисс эдир, хям дя эля
бил ки, богулурду, бура гялмясиня пешман олмушду... О инди Свид-
ригайловун дюнйада ан бош, ан джинайяткар бир адам олдугуну лап йягин
этмишди.
Свидригайлов хахиш этмяйя башлады:
– Э-ех! Отурун, гетмяйин, дейин сизя хеч олмаса чай гятирсинляр.
Ди отурун; йахшы да, даха бош-бош данышмайаджагам, йяни озюм
барядя... Айры бир шей данышарам. Истяйирсиниз данышым ки, бир гадын
мяни, сизин услубунзджа десяк, неджя “хилас этди”? Бу хятта сизин биринджи
суалыныза джаваб оладжаг, чюнки бу дедийим гадын сизин баджыныздыр.
Данышмаг олармы? Вахтымызы да бунунла кечиряк.
– Данышын, анджаг аминям ки, сиз...
– Хеч нарахат олмайын! Бир дя ки, Авдотйа Романовна хятта мя-
ним кими пис вя бош бир адамда озюня гаршы анджаг дярин бир хёрмят
ойада биляр.
ДЁРД.
Свидригайлов сёзя башлайараг деди:
– Бялкя сиз билирсиниз (буну мян озюм дя сизя данышмышам): мян
йаман борджа дюшмюшдюм, бунун устюндя мяни тутуб дустагханайа
салмышдылар, вермяйя дя гятиййян имканым йох иди. Онда Марфа Пет-
ровна бу борджу вериб мяни дустагханадан чыхартды, – буну мюфяссял
данышмага эхтийадж йохдур. Сиз гадынын бязян чылгынлыг дяряджясиня
гядяр севдийини билирсинизми? Марфа Петровна намуслу, агыллы бир
арвадды, амма онун тяхсили йох иди. Бир тясяввюр эдин: бу гысгандж, бу
намуслу гадын чох-чох гязябляндикдян, озюндян чыхдыгдан вя чох-
чох мязяммятдян сонра мянимля бир нёв мюгавиля багламаг мяр-
хямитиня тяняззюл этди, мян дя онунла эвляняндян сонра буну хямишя
йериня йетирирдим. Мясяля бурасындадыр ки, о мяндян хейли бёйюк иди,
агзында да хямишя михяк оларды. Мяним гялбимдя о гядяр алчаглыг вя
бир нёв дюзлюк варды ки, дуруб шах онун узюня дедим: “Мян сизя
тамам сядагятли ола билмяйяджяйям”. Мяним бу этирафым ону йаман
гязябляндирди, анджаг, дейясян, беля кобудджасына ачыг данышмагым
онун бир гядяр хошуна гялди: “Мадам ки, озю габагджадан дейир,
демяли, мяни алдатмаг истямир”. Гысгандж гадын учюн бу биринджи мя-
сялядир. Хейли гёз йашы тёкюлдюкдян сонра бизим арамызда беля бир
шифахи мюгавиля багланды: биринджи, мян хеч вахт Марфа Петровнаны ат-
майаджагам, хямишя онун ари оладжагам, икинджи, онун иджазяси олмадан
хеч йеря гетмяйяджяйям; учюнджю, хямишялик ашна сахлайаджагам;
дёрдюнджю, бнун авязиндя Марфа Петровна мяня бязян кянизлярин
йанына гетмяйя иджазя веряр, анджаг кимин йанына гетдийими дя о мютляг
билмялидир; бешинджи, мян гяряк гятиййян бизим мянсуб олдугумуз
иджтимаи тябягядян гадын севмяйям; алтынджы, агяр Аллах элямямиш мя-
ня бёйюк вя джидди бир эхтирас уз верся, мютляг буну гяряк Марфа
Петровнайа ачыб дейям. Марфа Петровна мюгавилянин бу сон маддяси
барясиндя хямишя чох сакит иди; о агыллы бир арвадды, о анджаг мяня
позгун вя ахлагсыз бир адам кими баха билярди, айры джюр баха билмязди:
о билирди ки, беля бир адам джидди севя билмяз. Бурасы да вар ки, агыллы
арвадла, гысгандж арвад – ики айры-айры шейлярдир, мюсибят дя эля бунда
иди. Бязи адамлар хаггында дюзгюн дюшюнмяк учюн габагджадан она
гаршы амяля гялян бязи ряйдян, хям дя атрафдакы бязи адамлара вя
ашйайа олан ади вярдишдян чякинмяк лазымдыр. Мяним башгаларынын
мюхакимясиндян даха чох сизин мюхакимянизя умид этмяйя хаггым
вардыр. Бялкя дя сиз Марфа Петровна хаггында чох-чох гюлмяли вя
мянасыз шейляр эшитмисиниз. Догрудан да онун чох гюлмяли адятляри
олурду. Буну да сизя лап ачыг дейим ки, мян онун хядсиз дяряджядя
мюсибят чякмясиня сябяб олдугумдан буна урякдян тяяссюф эдирям.
Мянджя, нязакятли бир арин нязакятли бир арвадына бундан артыг ляйагятли
бир ораисон фунебре ола билмяз. Олюнюн хатиряси учюн сёйлянилян сёз.
Бизи арамызда сёз оланда мян сусурдум, аджыгланырдым, озюмю беля
джентлемен кими гёстярмяйим дя хямишя истядийим нятиджяни
верирди; бу она тясир эдирди, хятта онун хошуна гялирди,
бязи халларда о хятта мянимля фяхр эдирди. Амма сизин баджыныз
барясиндя о озюню сахлайа билмяди. Неджя олмушду ки, о эля бир гёзяли
оз эвиня мюряббийя гётюрмякдян горхмамышды?! Мян буну беля изах
эдирдим: Марфа Петровна одлу вя хяссас бир гадынды, о озю сизин
баджыныза вурулмушду, – догрудан да вурулмушду! Авдотйа Романов-
на да ки! Лап эля илк бахышда мян чох йахшы баша дюшдюм ки, иш пис
оладжаг; билирсиниз мян ня элядим? Бу гярара гялдим ки, хеч онун узюня
дя бахмайым. Амма Авдотйа Романовна илк аддымы озю атды, – буна
инанырсынызмы? Марфа Петровна Авдотйа Романовна хаггында хямишя
гёзял сёзляр сёйляся дя, мян онун дедикляриня лагейд галырдым, хям
дя сизин баджыныз хаггында хеч бир шей данышмырдым – инанырсынызмы ки,
бунун устюндя Марфа Петровнанын мяня неджя аджыгы тутурду? О ня
истяйирди – анлайа билмирдим! Сонра Марфа Петровна мяним бютюн
сиррими ачыб Авдотйа Романовнайа дейир. Онун беля бир пис хасиййяти
варды: бютюн бизим аиля сиррини хамыйа ачыб данышар, хямишя дя мяндян
хамыйа шикайятлянярди; беля йени, гёзял бир досту да алдян бурахмаг
олардымы? Беля гюман эдирдим ки, онларын сёхбятляри дя эля анджаг
мяндян имиш; мяним хаггымда данышылан бютюн о гаранлыг, сиррли деди-
годулар да, хеч шюбхясиз, Авдотйа Романовнайа мялум олмушду.
Лап мярдж гялярям ки, сиз дя буна бянзяр шейляр эшитмисиниз?
– Эшитмишям. Лужин дейирди ки, сиз хятта бир ушагын олюмюня сябяб
олмусунуз. Бу догрудурму?
Свидригайлов нифрятля вя наразы халда деди:
– Риджа эдирям, беля мурдар шейляр данышмайын! Сиз бунун неджя бир
джяфянгийат олдугуну мютляг билмяк истяйирсинизся – буну бир гюн сизя
айрыджа данышарам, амма инди...
– Сизин кянддяки бир нёкяриниздян дя данышырдылар, гуйа сиз йеня дя
бир шейя сябяб олмусунуз...
Свидригайлов айдынджа хисс олунан бир сябирсизликля йеня онун сё-
зюню кясди:
– Риджа эдирям, бясдир!
Расколников гет-гедя даха да аджыгланырды:
– Бу хаман нёкяр дейилми ки, оляндян сонра гялиб сизя чубуг
долдурурду?... Онда озюнюз дейирдиниз!
Свидригайлов диггятля Расколникова бахды, Расколникова эля гялди
ки, онун бахышында бир анлыга, илдырым кими, кинли бир истехза парылдады,
лакин Свидригайлов озюня тямкинлик веряряк нязакятля деди:
– Хаман нёкярдир. Мян гёрюрям ки, бу шейляр сизи дя сон дяряджя
марагландырыр; инди мян озюмя бордж билирям: фюрсят дюшян кими, сизи
марагландыран бу шейляри бир-бир ачыб сизя данышарам. Чох гярибядир!
Беля чыхыр ки, мян догрудан да бязиляриня романтик бир шяхсиййят кими
гёрюня билярямми! Ряхмятлик Марфа Петровна сизин баджыныза мяним
барямдя чох-чох сирли вя мараглы шейляр сёйлямишдир; бир озюнюз фикир-
ляшин: беля олан сурятдя, инди гёрюн мян Марфа Петровнайа ня гядяр
тяшяккюр этмяйя борджлуйам! Бунун неджя тясир багышладыгыны дейя
билмярям, анджаг, хяр халда, бу мяним учюн алверишли иди. Авдотйа
Романовна, тябии олараг, мяня гаршы бёйюк бир нифрят дуйурду; мянся
хямишя тутгун вя кядярли олурдум, эля бир гёрюнюшюм варды ки, адам-
лары мяндян икрах этдиря билярди, бунунла беля ахырда Авдотйа Рома-
новнанын мяня, мяним кими мяхв олмуш бир адама йазыгы гялди.
Гызын ки, бир адама йазыгы гялди – бу онун учюн ан тяхлюкяли бир шейдир.
О мютляг истяйджяк ки, бу адамы “хилас этсин”, ону агла гятирсин, ону
дирилтсин, ону даха няджиб мягсядляря дявят этсин, онун гялбиндя йени
хяйат, йени фяалиййят хисси ойатсын; мялум шейдир ки, бу барядя даха
башга шейляр арзу этмяк олар. Мян о саат баша дюшдюм ки, гуш озю учуб
тора гялир, мян дя хазырлашдым. Родион Романыч, сиз дейясян гашга-
багынызы тёкюрсюнюз? Эйби йохдур, сиз озюнюз бу ишин боша чыхдыгыны
билирсиниз (лянят шейтана, гёр мян ня гядяр шяраб ичирям!) Билирсинизми,
мян хямишя, лап аввялдян дя бир шейя тяяссюф эдирдим: дейирдим ки,
нийя сизин баджыныз бизи эранын икинджи вя учюнджю асриндя анадан олма-
мыш, варлы бир кнйазын, йа бир хёкмдарын, йа да кичик Асийада бир валинин
гызы олмамышдыр? О, хеч шюбхясиз, дин йолунда хяр джюр азаба дёзян
гадынлардан бири оларды, озю дя гыздырылмыш маша иля дёшляри йанды-
рылсайды да, йягин ки, гюлюмсярди, о озю гясдян беля бир азаба джан атар-
ды; агяр бешинджи, алтынджы асрлярдя йашаса иди, Мисир сяхрасына гедярди,
орада отуз ил галарды, от йейяряк мяфтуниййятля, хяйалларла йашарды. О
озю истяйир ки, тезликля бир адамын азабыны чяксин, о анджаг буну бёйюк
бир эхтирасла гёзляйир, буну тяляб эдир; беля бир азаб чякмяйя она им-
кан верилмяся, о озюню йягин ки, пянджярядян атар. Мян джянаб Разу-
михин дейилян бир адам хаггында бязи шейляр эшитмишям. Дейирляр ки, о
агыллы огландыр (фамилийасы да буну гёстярир, йяни семинаристдир); йахшы
да, гой о сизин баджынызы горуйуб сахласын. Сёзюн гысасы, мян дейясян
сизин баджынызы баша дюшмюшям, буну да озюмя бир шяряф хесаб эдирям.
Анджаг онда, йяни тязя таныш оланда, адам хямишя дямдямяки вя сяфех
олур; адам йанылыр, лазым олан шейи гёрмюр! Ахы о нийя о гядяр гёзял-
дир? Мяндя тягсир йохдур! Сёзюн гысасы, бу иш гаршысыалынмаз гюввятли
бир шяхвят джошгунлугу иля башланды. Авдотйа Романовна сон дяряджя
исмятли бир гыздыр – онун кимиси хеч гёрюнмяйиб дя! (Нязяря алын ки,
буну мян сизин баджыныз хаггында бир хягигят кими сёйляйирям. О гениш
бир агла малик олса да, бялкя лап хястялик дяряджясиня вараджаг гядяр
исмятлидир, бу ися она зяряр гятиряджяк.) Кянддя оланда бизя Параша адлы
бир гыз гялиб чыхды, гарагёз бир гызды, башга бир кянддян гятирмишдиляр,
кяниз гызларданды; ону мян аввялляр хеч гёрмямишдим; чох гяшянг
гызды, анджаг агла сыгмайаджаг гядяр ахмагды: вай-харай гопарды,
бютюн хяйяти башына гётюрдю, бёйюк биабырчылыг олду. Бир гюн нахардан
сонра Авдотйа Романовна гялиб мяни баг хийабанында тапды, гёзляри
парылдайа-парылдайа мяндян тяляб этди ки, о заваллы Парашайа тохун-
майым. Бу бялкя дя бизим икиликдя олан биринджи сёхбятимизди. Мян,
албяття, онун арзусуну йериня йетирмяйи озюмя бир шяряф хесаб этдим,
озюмю мяглуб олмуш, утанмыш бир адам кими гёстярмяйя чалышдым,
сёзюн гысасы, ролуму пис ойнамадым. Бунунла да бизим арамызда алагя
вя гизли сёхбятляр башланды: о мяня ахлагдан сёз ачырды, ойюд-нясихят
верирди, мяндян хахиш эдирди, йалварырды, хятта гёз йашы тёкюрдю, –
инанырсынызмы, хятта гёз йашы тёкюрдю! Гёрюн бязи гызларда тяшвигата
олан эхтирас ня дяряджяйя гялиб чатыр! Албяття, мян бютюн бу ишляри оз
талейимин устюня йюклядим, озюмю зёвг-сяфа тамахкары, хяйат
дюшгюню кими гялямя вердим, сонра да гадын гялбини аля алмаг учюн
ишлядилян ан бёйюк, ан сарсылмаз бир васитяйя ал атдым; бу эля бир
васитядир ки, о хеч вахт ону ишлядян адамы алдатмаз, онун хядяфи боша
чыхмаз, озю дя, истиснасыз олараг, хамыйа тясир эдяр. Бу мяшхур олан
васитянин ады – йалтаглыгдыр. Дунйада догрулугдан чятин, йалтаглыгдан
асан шей йохдур. Агяр догрулугда зярря гядяр йалан олса – о саат ня-
зяря чарпыр, сонра да биабырчылыг олур; лакин – йалтаглыгын лап хамысы
йалан да олса – йеня дя адамын хошуна гялир, ону мямнуниййятля
гябул эдирляр; кобудджасына бир мямнуниййятля дя олса, хяр халда
мямнуниййятля гябул эдирляр. Йалтаглыг ня гядяр кобуд олса да онун
бютюн инкишаф пилляляриндя, бютюн тябягяляриндя белядир. хятта йал-
таглыгла Вестанын Гядим Ромада аиля илахяси, бакиря кахинясини дя йолдан чыхартмаг олар, онда
галмыш ади инсанлар ола! Бир шей олмушду, о хямишя йадыма дюшяндя
гюлмяйим гялир: бир дяфя мян оз ариня, оз ушагларына сядагятли олан
исмятли бир ханымы йолдан чыхармышдым. Бу чох гюлмяли олду, чох
асанлыгла да баша гялди, – хяр халда озю анладыгы бир шякилдя исмятли иди.
Мяним бютюн тактикам бир шейдян ибарятди: озюмю хяр дягигя хягир
гёстярирдим, онун бу исмяти гаршысында пярястиш эдирдим. Мян она
хядсиз дяряджядя йалтагланырдым, эля ки, онун алини сыхмага, хятта онун
мяня бахмасына мювяффяг олурдум – озюмю данламага башлайырдым,
дейирдим ки, мян буну ондан зорла гопартдым, о мюгавимят гёстярирди,
эля мюгавимят гёстярирди ки, агяр мян беля позгун олмасайдым, йягин
ки, хеч бир шей алдя эдя билмяздим; о исмятли олдугундан мяним
хярякятлярими хийля хесаб этмирди; ахырда эля олду ки, мяним хийлямя
уйду – хеч озю дя билмяди ки, бу неджя олду. Сёзюн гысасы, мян истя-
дийимя чатдым, о амин иди ки, йеня дя исмятлидир, хеч бир гюнахы йох-
дур, аиля вязифясини аввялки кими йериня йетирир, анджаг лап тясадюфи
олараг башына бу иш гялмишдир. Сонра она дедим ки, мян лап урякдян
аминям, о да эйнян мяним кими кеф элямяк истяйир, – бу сёзюн устюн-
дя онун мяня бярк аджыгы тутду. Йазыг Марфа Петровна да йалтаглыга
йаман уйурду: агяр истясяйдим о хяля сагкян бютюн маликанясини
адыма йаздырардым (Амма мян йаманджа чох ичирям ха, йаман да
бошбогазлыг эляйирям!) Аминям ки, инди бир мясяляни ачыб десям,
сизин аджыгыныз тутмаз: эля эйни шей дя Авдотйа Романовна иля башлан-
ды. Аслиндя мян озюм ахмаг олдум, сябирсизлик элядим, бютюн иши
поздум. Гёзляримин ифадяси бир нечя дяфя (хюсусиля бир дяфя), лап ав-
вяллярдя, Авдотйа Романовнанын хеч хошуна гямямишди – буна
инанырсынызмы? Сёзюн гысасы, мяним гёзляримдя гет-гедя даха
гюввятли, даха эхтийатсыз бир алов парылдайырды ки, бу ону горхудурду;
ахырда о мяня нифрят этмяйя башлады. Буну мюфяссял данышмагын мя-
насы йохдур: биз бир-биримиздян узаглашдыг. Лакин мян йеня дя ах-
маглыг элядим: онун бютюн тяблигатына, мюраджиятляриня чох кобуд-
джасына истехза этмяйя башладым; Параша йеня дя мейдана чыхды, – озю
дя тяк Параша йох! Сёзюн гысасы, гилю-гал башланды. Ах, Родион Рома-
ныч, бязян баджынызын гёзляри эля парылдайырды ки... буну сиз омрюнюздя
хеч олмаса бирджя дяфя гёря билсяйдиниз! Инди мяним кефли олмагымын
эйби йохдур, будур, дюз бир стякан шяраб ичмишям, анджаг догру де-
йирям. Сизи инандырырам ки, бу бахышлар мяним йухума гирирди; ахырда
эля олду ки, мян онун палтарынын хышылтысына гёзя билмядим. Валлах, эля
гюман эдирдим ки, урякгетмя хястялийиня дюшяджяйям, хеч аглыма да
гялмязди ки, мян бу дяряджяйя гялиб чатаджагам. Сёзюн гысасы, мютляг
барышмаг лазымды, анджаг бу мюмкюн дейилди. Билирсиниз онда мян ня
элядим? Чылгынлыг инсаны неджя бир кютлюк дяряджясиня гятириб чыхарармыш!
Родион Романыч, чылгынлыг ичиндя хеч бир ишя башламайын, хеч бир гярара
гялмяйин! Беля хесаб этдим ки, Авдотйа Романовна аслиндя дилянчи
иди (ах, узр истяйирям, мяня беля демяк истямирдим... ахы ня фярги вар
– агяр эйни мёвхум ифадя олунурса?)... йяни, сёзюн гысасы, оз алинин
амяйиля йашайыр, анасыны да, сизи дя сахлайыр (ах, йеня дя уз-гёзюню
туршудурсунуз...) – мян дя бу гярара гялдим ки, бютюн пулуму она тяк-
лиф эдим (онда мян отуз миня гядяр дюзялдя билярдим), бу шярт иля ки,
о мянимля гачыб бура гялсин, Петербурга! Мялум шейдир: мян бурада
абяди мяхяббятя, ону хошбяхт эдяджяйимя вя саиря вя саиряйя... анд
ичяджякдим... Инанырсынызмы, мян онда эля бир хала гялмишдим ки, агяр о
мяня десяйди: Марфа Петровнанын башыны кяс, агяр о мяня десяйди:
Марфа Петровнанын башыны кяс, йа да ону зяхярля – буну о саат элярдим!
Амма бютюн бу шейляр онда фялакятля нятиджялянди, – бу сизя мя-
лумдур. Онда Марфа Петровна о мямуру, о алчаг Лужини хараданса
тапыб чыхартды, аз галды ки, онлары эвляндирсин. Инди озюнюз бир фикирляшин:
мян буну эшидяндя неджя гязяблянмишдим! Мяним дя тяклифим беля бир
тяклиф дейилдими? Эля дейилми? Хя? Эля дейилми? Мян гёрюрям ки, сиз
нядянся чох диггятля гулаг асмага башламысыныз... гяшянг оглан...
Свидригайлов сябирсизликля йумругуну стола вурду. О гызармышды.
Расколников айдын гёрюрдю ки, Свидригайловун хисс эдилмядян,
гуртум-гуртум ичдийи бир стякан, йа стякан йарым шампан шярабы она
пис тясир этмишдир вя фюрсятдян истифадя этмяк гярарына гялди. Свид-
ригайлов она чох шюбхяли гёрюнюрдю.
Расколников даха да ону аджыгландырмаг учюн фикрини гизлятмядян
ачыгджасына деди:
– Бу сёхбятдян сонра мян лап аминям ки, сиз бура мяним баджымы
нязярдя тутуб гялмисиниз.
Свидригайлов бирдян сяхвини баша дюшмюш кими деди:
– Эх, бясдир! Мян сизя ахы демишдим... бир дя ки, сизин баджынызын
мяндян зяхляси гедир.
– Сиздян зяхляси гетдийини мян лап йягин билирям, анджаг мясяля
инди бунда дейил.
– Сиз лап йягин билирсиниз ки, мяндян зяхляси гедир? (Свидригайлов
гёзлярини гыйараг истехза иля гюлюмсяди. Сиз догру дейирсиниз: о мяни
севмир; анджаг сиз арля арвад, мяшугя иля ашиг арасында олан ишляря хеч
вахт гяти хёкм вермяйин. Бурада хямишя эля бир гушя олур ки, хямишя
бютюн дюнйа учюн гизлин галыр, бу анджаг онларын икисиня мялум олур.
Авдотйа Романовнанын мяня нифрятля бахдыгыны сиз гяти билирсиниз?
– Сиз данышаркян, сёйлядийиниз бязи сёзлярдян вя ифадялярдян мян
баша дюшдюм ки, инди дя сиз Дунйадан ал чякмямисиниз, она гаршы
тяхирясалынмаз ниййятиниз вар, албяття бу – алчагджасына бир ниййятидир.
Свидригайлов чох садялёвхяджясиня диксинди:
– Неджя? Мяним агзымдан эля сёзляр вя ифадяляр чыхыб? – Эйни
заманда онун ниййятиня верилян мянайа зярря гядяр ахямиййят
вермяди.
– Инди дя беля сёзляр сизин агзыныздан чыхыр. Мясялян, нийя ахы сиз
беля горхурсунуз? Нийя инди сиз бирдян диксиндиниз?
– Мян горхурам, диксинирям? Сиздян горхурам? Сиз гяряк мян-
дян горхасыныз, джхер ами. Бу ня бош сёхбятдир... Амма мян кефлян-
мишям, мян буну гёрюрям, аз галмышды ки, йеня агзымдан сёз гачы-
рым. Рядд олсун шяраб! Адя, су гятир!
Свидригайлов дясмалы исладыб башына гойду:
– Бунлар хамысы джяфянгийатдыр, – деди, амма мян бирджя кялмя
сёзля сизи гери отурдарам, сизин бютюн шюбхяляринизи пуча чыхардарам;
мясялян, сиз билирсиниз ки, мян эвлянирям?
– Сиз буну мяня габаг да демишдиниз.
– Демишям? Онда мян буну гяти дейя билмяздим, чюнки эвляня-
джяйим гызы хяля гёрмямишдим, анджаг эвлянмяк истяйирдим. Амма инди
гыз вар, мясяля дя хялл олунуб гуртармышдыр; агяр бу саат мяним тяджили
ишим олмасайды – сизи мютляг онун йанына апарардым, чюнки сизин мяс-
ляхятинизи билмяк истяйирям. Эх, ишя бах! Онджа дягигя вахт галыб!
Гёрюрсюнюзмю, саата бахын, вахт аз да олса, мян буну сизя данышмаг
истяйирям, чюнки мяним эвлянмяйим, йяни оз хюсусиййятиня гёря, ма-
раглы бир шейдир. Сиз хара! Йеня гетмяк истяйирсиниз?
– Йох, инди мян даха гетмярям.
– Хеч гетмязсиниз? Гёряк дя! Мян сизи ора апараджагам, бу дог-
рудур, апарыб гызы гёстяряджяйям, анджаг инди йох, сизин гетмяйинизя аз
галыб. Сиз сага, мян сола гедяджяйям. Сиз о Ресслихи таныйырсынызмы?
Хаман о Ресслих ки, инди мян онун йанында йашайырам, хя? Эшидир-
синизми? Йох, сиз няся фикирляширсиниз. Хаман арвад ки... онун хаггында
дейирляр ки, бир гыз... суда... гышда... Эшидирсинизми? Бах, бютюн бу иши о
арвад мяня дюзялдиб; дейир ки, беля дарыхырсан, бир аз айлян, уряйин
ачылсын. Мян ахы гямгин адамам, дарыхырам. Эля билирсиниз кефи ачыг
адамам? Йох, гямгин адамам: пислик элямирям, бир буджагда отуруб
галырам, эля олур ки, хеч уч гюн данышмырам. Амма сизя дейим ки, о
Ресслих харамзада арваддыр; о билирсиниз уряйиндя ня тутуб? Тутуб ки,
мян йеня дя дарыхаджагам, арвадымы атыб гедяджяйям, арвадым она
галаджаг, о да ону ишя веряджяк... бизим тябягядя, йяни бир дя йуха-
рыларда. О дейир ки, алдян дюшмюш, зяифлямиш бир адам вар, истефайа
чыхмыш мямурдур, хямишя креслода отурур, уч илдир айагларыны хеч
тярпядя дя билмир. Дейир ки, онун бир арвады да вар, – агллы бир ханымдыр.
Онларын оглу губернийада ишляйир, кёмяк элямир. Гызлары аря гетмишдир,
хеч онлара гялиб дяймир; йанларында ики баладжа баджы ушагы вар (ёзляринки
азмыш кими), бир дя ки, ан ахырынджы гызларыны курсу гуртармамыш гимна-
зийадан чыхарыб эвя гятирмишляр; бир айдан сонра онун он алты йашы та-
мам оладжаг, демяли, бир айдан сонра ону аря вермяк олар, йяни мяня
вермяк олар. Биз онлара гетдик, чох гюлмяли иди; озюмю тягдим этдим:
йяни мюлкядарам, арвадым олюб, мяшхур фамилийаданам, йухарыларда
алагям вар, дёвлятлийям, ня олсун ки, мяним алли йашым вар, амма
гызын он алты?! Мараглыдыр, ха-ха! Сиз гёрсяйдиниз онун атасы иля, анасы
иля неджя данышырдым! Бу заман анджаг эля мяня бахмаг учюн пул вер-
мяк лазымды! Бир дя гёрдюм гыз ичяри гириб реверанс эляди, бир тясяввюр
эдирсинизми, айниндя дя гысаджа палтар, ачылмамыш бир гёнчя; шяфяг кими
гыпгырмызы гызарды (она, албяття, дейибляр). Билмирям, гыз узю баря-
синдя сиз ня фикирдясиниз, амма, мянджя, бу он алты йаш озю, бу хяля
ушаг гёзю кими гёзляр, бу утанджаглыг, бу исмятли гёз йашы, – мянджя,
гёзяллийин озюндян дя гёзялди, бундан башга, о озю дя, дейирдин, бир
шякилдир! Сарышын, бурма-бурма сачлар, гырмызы, долгун додаглар, гычлар
пях-пях, беля дя гяшянг шей олар!.. Бяли, таныш олдуг; дедим ки, эв
мясяляси учюн тялясирям, тез гетдим. Эля эртяси гюн, йяни ики гюн сонра
ата-анасы разылыг верди. О гюндян бяри, ора гедян кими, эля о саат дизи-
мин устюндя отурдурам, алдян гоймурам. О да шяфяг кими гыпгырмызы
гызарыр, мян дя ону тез-тез опюрям, анасы, албяття, баша салыр ки, бу
сянин ариндир, бу беля дя олмалыдыр, сёзюн гысасы, ляззят ня ляззят! Бу
индики вязиййят озю, валлах, ар-арвад олмагдан йахшыдыр! Бурада, неджя
дейирляр ла натуре эт ла верите! Тябият вя хягигят (франсджа) Ха-ха! Мян онунла бир-ики дяфя
данышмышам – чох агыллы гыздыр. Хярдян гёрюрсян, эля огрун-огрун
бахыр ки, адамын лап уряйи одланыр. Билирсинизми, онун узю Рафаелин чяк-
дийи мадоннанын узюня охшайыр. Ахы Сикстин мадоннасынын узю фантас-
тик бир уздюр, гямли, матямли гяляндяр узюдюр – бу сизин нязяринизя
чатмайыбмы? О гыз да буна охшайыр. Эля ки, ата-анасы разылыг верди,
сяхяри мян мин беш йюз манатлыг шей гятирдим: бир брилйант, бир дя бир
мирвари бязяк, бир гюмюш туалет мюджрюсю, озю дя, бах, бу бойда, ичиндя
дя хяр шей, беля ки, о мадонна гёряндя узю алышыб йанды. Дюнян мян
ону дизим устя отуртдум, гёрюнюр буну чох тяклифсиз этмишдим: бирдян
гыпгырмызы гызарды, гёзляри йашарды, бир сёз демяди, амма бютюн бядяни
эля бил ки, од тутуб йанырды. Ата-анасы бир дягигялийя отагдан чыхды, биз
икимиз тяк галдыг; бирдян о галхыб мяни гуджаглады, опмяйя башлады,
опя-опя дейирди, анд ичирди ки, сизин сёзюнюздян чыхмайаджагам, сизин
итаяткар, сядагятли, мехрибан арвадыныз оладжагам, сизи хошбяхт эдя-
джяйям, бютюн хяйатымы, хяйатымын хяр дягигясини сизя сярф эдяджяйям,
хяр шейими, бютюн варлыгымы сизя гурбан эдяджяйям; бунун да
габагында сиздян бирджя шей истяйирям: о да сизин хёрмятиниздир, мяня
айры хеч бир шей лазым дейил, хеч бир шей, хеч бир шей, хеч бир хядиййя!
Инди озюнюз бир бахын: беля бир этирафы тюл палтар геймиш, сачлары, бурма-
бурма бурулмуш, узюндя гызлыг исмяти, гёзляриндя фярях йашы, он алты
йашлы бир мялякдян, тяк отагда эшитмяк чох мараглыдыр! Мараглыдыр,
йох? Бу бир шейя дейярми, хя? Дейярми? Йахшы да... Йахшы да, гулаг
асын... Йахшы да, нишанлымын йанына гедяк... анджаг инди йох!
– Сёзюн гысасы, хям йаш, хям дя инкишаф джяхятдян олан бу бёйюк
фярг сиздя шяхвят хисс ойадыр! Сиз онунла догруданмы эвляняджяксиниз?
– Нийя дя эвлянмяйим? Мютляг эвляняджяйям! Хяря оду оз га-
багына эшир, озюню дюшюнюр, хамыдан шян о адам йашайыр ки, о озюню
хамыдан алдада билир, ха-ха! Бу нядир, йохса сиз хиртдяйя кими исмят
аляминя гирмисиниз? Мяня ряхминиз гялсин, атам, мян гюнахкар бир
адамам, хе-хе-хе!
– Сиз хяр халда Катерина Ивановнанын ушагларыны йетимханайа дю-
зялтдиниз. Амма... Амм а бу да сябябсиз дейил... инди мян хяр шейи
баша дюшюрям.
Свидригайлов гяхгяхя иля гюлдю.
– Ушаглары мян умумиййятля севирям; ушаглары мян чох севирям.
Бу барядя хятта мян сизя чох мараглы бир ахвалат да даныша билярям, –
бу ахвалат хяля инди дя давам эдир. Эля гялян гюню о джюрбяджюр
ахлагсызлар йувасына, о хырраханалара гетдим, йедди илдян сонра бёйюк
бир эхтирасла онларын агушуна атылдым. Сиз йягин гёрюрсюнюз ки, мян оз
тай-тушларымла, аввялки дост-ашна иля гёрюшмяйя тялясмирям. Истяйи-
рям ки, онлары мюмкюн гядяр гедж гёрюм. Билирсинизми, кянддя, Марфа
Петровнанын йанында оланда бу сирли йерлярин хатиряляри мяня олмазын
азаб верирди: ким о йерляря бялядся – орада чох шейляр тапа биляр.
Джамаат сярхошлуг эдир, тяхсил алмыш джаванлар фяалиййятсизлик узюндян,
баш тутмайан рёйалар вя хяйаллар ичиндя йаныб гедир, нязяриййяляр
ичиндя позулур, шикяст олурлар, хараданса джухудлар ахышыб гялиб, пуллары
гизлядирляр, йердя галанлар ися ахлагсызлыг эдирляр. Бура гялян кими, лап
эля илк саатларда, бу шяхярин мяня таныш олан гохусуну дуйдум. Рягс
мюсамиряси дейилян бир йеря дюшдюм, бу, дяхшятли бир хыррахана иди
(мян анджаг хырраханаларын чиркинини хошлайырам), бурада эля биабырчы
рягс ойнайырдылар ки, белясини мян гёрмямишям, мяним вахтымда беля
бир шей олмамышдыр. Бяли, тярягги бундадыр. Бир дя гёрдюм гяшянг ге-
йинмиш, он уч йашлы бир гыз махир бир ряггасла ойнайыр, бир башгасы
онунла уз-узя дуруб. Гызын анасы дивар дибиндя, стулда отурмушдур. Бир
тясяввюр эдирсинизми бу ня рягсдир? Гыз утаныр, гызарыр, ахырда буну озю
учюн хягарят хесаб эляйир, агламага башлайыр. Махир ряггас гызы тутуб
хярляйир, сонра озюню она тягдим эдир, хамы гяхгяхя иля гюлюр – беля
анларда сизин джамаат мяним хошума гялир, лап эля биабырчы рягс джамааты
олсун; гяхгяхя иля гюлюрляр, чыгырырлар: “Она эля йахшы олур, эля беля дя
лазымдыр! Гой ушагы гятирмясинляр!” Мяня ня, джяхяннямя ки, мяним
няйимя гяряк: беля ки, гюлюб айлянирляр – бу мянтигдир, йа йох, озляри
билир! Мян о саат озюмя йер сечдим, гызын анасынын йанында отурдум,
дедим ки, мян дя гялмяйям, гёрюн буранын джамааты неджя кобуд джа-
маатдыр, бунлар инсанын хягиги мязиййятлярини гёрмюрляр вя буна лайиг
олан хёрмяти гёстяря билмирляр, она хисс этдирдим ки, мяним пулум
чохдур; дедим ки, иджазя верин сизи оз каретамда эвинизя апарым; разылыг
верди; эвляриня апардым, таныш олдум (хырдаджа бир отагда кирайянишин
олурлар, тязяджя гялибляр). Мяня дедиляр ки, о арвад да, гызы да мянимля
таныш олмаларыны озляри учюн бир шяряф хесаб эдирлир; сонра билдим ки,
онларын хеч бир шейи йохдур, лап йохсулдурлар, хансы дяфтярханайа ися
нядян отрюся хахишя гялибляр; онлара пул тяклиф элядим, дедим ки, сизя
кёмяк этмяйя хазырам; буну да билдим ки, онлар сяхвян о йеря гялиб-
ляр, эля билибляр ки, орада догрудан да, гызлара рягс этмяйи ойрядирляр;
джаван гызын тярбийясиня, франсыз дилини, рягс этмяйи ойрянмясиня кё-
мяк гёстярмяйими дя тяклиф этдим, мямнуниййятля гябул этдиляр, буну
озляри учюн шяряф хесаб этдиляр, инди дя онларла танышам... Истяйирсиниз
гедяк, анджаг инди йох.
– Шяхвят дюшкюню, ахлагсыз, алчаг адам, оз алчаг чиркин анекдот-
ларынызы гойун дурсун!
– Шиллер, бизим Шиллеримиз, Шиллер! Ою ва-т-елле ла верту се ниджхер?
Будур исмят, гёрюн о харда гизлянибмиш (франсджа)
Билирсинизми, сизин беля чыгыртыларынызы эшитмяк учюн мян гясдян беля-
беля шейляр данышаджагам! Беля дя ляззят олар!
Расколников аджыглы-аджыглы мызылдады:
– Албяття, эля билирсиниз бу анда мян оз-озюмя гюлюндж гёрюн-
мюрям?
Свидригайлов сяси йетдикджя гяхгяхя иля гюлдю. Сонра Филипп чагырды,
хагг-хесабы вериб айага галхды:
– Мян кефлийям, ассез джаусе! Данышдыг, гуртарды (франсджа) Беля дя ляззят олар!
Расколников да айага галхараг чыгырды:
– Хяля гялин бир ляззят дя дуймайын! Узюнюн суйу тёкюлмюш вя
хеч агла гялмяйян чох алчагджасына ниййяти олан бир ахлагсызын оз ма-
джяраларындан данышмасы она ляззят вермязми – озю дя беля бир шяраитдя,
хям дя мяним кими бир адама данышмыш ола... Гызышдырыр!
Свидригайлов Расколникова бахараг, хятта бир аз тяяджджюбля деди:
– Агяр мясяля беля ися, онда сиз озюнюз дя чох хяйасыз адамсыныз.
Сизин дя айагынызда бёйюк бир материал вар... Сиз чох шейи этираф эдя
билярсиниз, чох шейи... чох шей дя эляйя билярсиниз. Даха бясдир, хейиф ки,
сизинля аз даныша билдим – буна лап урякдян тяяссюф эдирям, хяр халда
сиз мяним алимдян гачыб гуртара билмяйяджяксиниз... Бир дайанын...
Свидригайлов ашханадан чыхды; Расколников да онун далынджа.
Свидригайлов чох да кефли дейилди, шяраб анджаг бир анлыга онун башына
вурмушду, инди ися онун тясири гет-гедя азалырды. О няся бир шейин чох
фикрини чякирди, чох мюхюм бир шейин, буна гёря дя гашгабагыны
тёкюрдю. Гёрюнюр, гаршыда дуран бир мясяля ону хяйяджанландырыр вя
нарахат эдирди. Сёхбятин сон дягигяляриндя онун Расколникова олан
мюнасибяти бирдян-биря дяйишмишди; о гет-гедя кобудлашыр, истехза
этмяйя башлайырды. Расколников да буну дуйурду: о да тяшвиш ичиндя
иди. Свидригайлов она чох шюбхяли гёрюнмяйя башлайырды; Расколников
бу гярара гялди ки, онун ардынджа гетсин.
Сякийя чыхдылар.
– Сизя сага гетмяк лазымдыр, мяня дя сола, йа да аксиня, анджаг
адиеу мон плаисир, гюля-гюля! Алвида, мяним фяряхим (франсджа)
О сага дёняряк Сеннайа мейданына сары гетди.
БЕШ.
Расколников да онун ардынджа гетди.
Свидригайлов она сары дёняряк чыгырды:
– Бу ня демякдир? Мян ахы сизя дедим ки...
– Бу о демякдир ки, инди мян сиздян айрылмайаджагам.
– Неджя-я-я?
Хяр икиси дайанды, бир-бирини олчюрмюш кими, бир анлыга бир-бириня
бахдылар.
Расколников онун сёзюню сярт кясди:
– Сизин о кефли-кефли сёйлядийиниз сёзлярдян мян беля бир гяти няти-
джяйя гялдим: сиз мяним баджым хаггында олан о алчагджасына ниййя-
тиниздян няинки ал чякмямисиниз, аксиня, сиз инди бу мясяля иля даха
артыг мяшгулсунуз. Бу гюн сяхяр мяним баджым бир мяктуб алмышдыр.
Ня гядр ки, биз сёхбят эдирик – сиз сакит отура билмирдиниз... тутаг ки, сиз
йолда озюнюзя бир арвад тапа билмисиниз, лакин бунун хяля эля бир
ахямиййяти йохдур. Мян шяхсян озюм гёрмяк истяйирям...
О шяхсян няйи оз гёзю иля гёрмяк истяйирди, она инди ня лазымды –
буну хеч о озю дя мюяййян эдя билмязди.
– Элями? Истяйирсинизми бу саат полис чагырым?
– Чагыр!
Онлар йеня дя бир анлыга бир-биринин гаршысында дайандылар. Няха-
йят, Свидригайловун узюндяки ифадя дяйишди. Расколниковун хядядян
горхмадыгыны йягин этдикдян сонра бирдян оз сифятиня чох шян вя дост-
джасына бир ифадя верди.
– Беля! Сизин мясяляниз мяни сон дяряджя марагландырса да, мян
гясдян бу барядя сизинля данышмадым. Бу агласыгмайан бир мясялядир.
Буну мян башга бир вахта да гойардым, – анджаг, дюзю, сиз олюню дя
аджыгландыра билярсиниз. Йахшы да, гедяк, анджаг сизя габагджадан дейи-
рям: мян бу саат бирджя дягигялийя эвя гедяджяйям, гяряк пул гётюрям,
сонра отагын гапысыны баглайаджагам, файтон тутуб адалара гедяджяйям,
гюндюз дя орада оладжагам, ахшам да. Ахы сиз мяним далымджа ора ге-
диб ня гайыраджагсыныз?
– Мян хялялик мянзиля гедяджяйям, озю дя сизинкиня йох, Софйа
Семйоновнанын мянзилиня гедяджяйям, гедиб ондан дяфндя иштирак
эдя билмядийим учюн узр истяйяджяйям.
– Буну озюнюз билярсиниз: анджаг Софйа Семйоновна эвдя йохдур,
ушаглары кюбар бир ханым гарынын йанына апармышдыр; о гары мяним чох-
данкы танышымдыр, бир йетимхана вар, она хамилик эдир. Катерина Иванов-
наны уч ушагынын учюнюн дя йетимхана хаггыны о гарыйа веряндя о
мяня валех олду; бундан башга йетимханайа ианя дя вердим, сонра да
Софйа Семйоновнанын башына гялян ахвалаты, хеч бир шей гизлятмядян,
бютюн дибачясиля она данышдым. Бу она чох бёйюк бир тясир багышлады.
Буна гёря дя тяйин олунмушду ки, Софйа Семйоновна бу гюн онун
йанына гетсин, бирбаш Н. мехманханасына: о ханым йайлагдан гайыт-
дыгдан сонра мювяггяти олараг орада йашайыр.
– Зяряр йохдур, мян гедяджяйям.
– Озюнюз билин, анджаг мяндян сизя йолдаш олмаз. Мяня ня?
Будур, биз бу саат эвя чатырыг. Мян аминям: сиз она гёря мяня шюбхя
иля бахырсыныз ки, мян индийя гядяр чох нязакятли олмушам, сизи соргу-
суалла нарахат этмямишям... Дейин гёрюм, сиз буну баша дюшюрсю-
нюзмю? Бу сизя фёвгяладя бир шей кими гёрюндю: лап мярдж гялярям ки,
бу белядир! Йахшы да, бундан сонра нязакятли ол гёрюм неджя олурсан.
– Гапы далындан да гулаг асын!
Свидригайлов гюлдю:
– Хя, сиз ону дейирсиниз? Бяли, бютюн бу сёз-сёхбятдян сонра сиз
агяр буну демясяйдиниз – мян буна тяяджджюб эдярдим. Ха-ха! Сиз
онда... орада ки... о иши тутмусунуз... сонра да озюнюз буну Софйа
Семйоновнайа данышдыныз, – мян бундан хярчянд бязи шейляр баша
дюшдюм, анджаг бу ахы ня олан шейдир? Мян бялкя дя геридя галмыш бир
адамам, даха хеч бир шей баша дюшя билмирям: азизим, сиз аллах, изах
эдин! Йени фикирлярля мяни маарифляндирин!
– Сиз хеч бир шей эшитмямисиниз, йалан дейирсиниз!
– Мян ону демирям, ону демирям (хярчянд бязи шейляр эшитми-
шям), мян ону дейирям ки, сиз эля хямишя ах-уф эляйирсиниз! Сизин да-
хилиниздя олан Шиллер хяр анда нарахат олур. Инди дя ки, гапынын далындан
гулаг асмаг! Агяр беля ися, онда гедин ряися дейин ки, ахвалат белядир,
мяним башыма беля бир иш гялиб, нязяриййядя бир баладжа сяхв олуб.
Агяр сиз бу фикирдясиниз ки, гапы далындан гулаг асмаг олмаз, онда тез
Америкайа чыхын гедин! Гачын гедин, джаван оглан! Бялкя дя хяля буна
вахт вар. Мян буну сизя лап урякдян дейирям. Пулунуз йохдур? Йол
учюн сизя пул верярям.
Расколников нифрятля онун сёзюню кясди.
– Мян бу барядя хеч фикирляшмирям дя.
– Билирям (сиз озюнюзя зяхмят вермяк истямирсиниз; данышмаг
истясяниз дя, чох данышмырсыныз), билирям, сизин ня кими суалларыныз вар:
яхлаги, элями? Вятяндаш вя инсан суаллары? Сиз бу суаллары атын гетсин;
инди олар сизин няйинизя лазымдыр? Хе-хе! Она гёря ки, хяля вятяндаш-
сыныз, инсансыныз? Иш ки, беля иди, – онда хеч бир мясяляйя баш сохмаг
лазым дейилди; адам баджардыгы ишя гиришяр. Йахшы да, гедин озюнюзю
олдюрюн, хя, йохса олдюрмяк истямирсиниз?
– Сиз дейясян мяни гясдян аджыгландырмаг истяйирсиниз ки, мян сизи
бурахыб гедим...
– Сиз гярибя адамсыныз, биз даха гялиб чатмышыг, риджа эдирям, галхын
пиллякяня. Бах, бу Софйа Семйоновнанын гапысыдыр, гёрюрсюнюзмю,
хеч кяс йохдур! Инанмырсыныз? Капернаумовдан сорушун; Софйа Сем-
йоновна гедяндя ачары онлара верир. Будур, бу да мадаме де Капер-
наумов озю! Хя? Неджя? (О бир аз кардыр). Гедиб? Хара? Инди эшитди-
низми? Эвдя йохдур, бялкя дя лап ахшама кими гялмяйяджяк. Инди ге-
дяк бизя. Ахы сиз мяним дя отагыма гетмяк истяйирдиниз. Бу да мяним
отагым. Мадаме Ресслих эвдя йохдур. Бу арвад хямишя алляшир, чалышыр;
анджаг йахшы арваддыр, лап йягин... Сиз бир гядяр дюшюнджяли олсайдыныз,
бялкя о сизя гяряк оларды. Будур, илтифат эдиб бахын: мян бюродан беш
фаизли бир билет гётюрюрям (гёрюн бундан мяндя ня гядяр вар!), бу гюн
буну сяррафла дяйишиб хярджляйяджяйям. Гёрдюнюзмю? Даха мяним
учюн вахт итирмяйин мянасы йохдур. Бюронун агзы багланыр, биз йеня дя
пиллякянля ашагы дюшюрюк. Йахшы, истяйирсиниз калйаска тутаг? Мян ахы
адалара гедяджяйям. Истяйирсиниз бир аз калйаскада гязяк? Мян, бах,
бу калйасканы тутурам, Йелагиня гедяджяйям. Таб гятирмядиниз? Не-
джя? Гетмяк истяйирсиниз? Эйби йохдур, бир аз гязярик. Дейясян, йагыш
йагаджаг, зяряр йохдур, устюню галдырарыг...
Свидригайлов калйаскайа минмишди. Расколников дюшюняряк оз-
озюня дейирди: “Хяр халда мяним бу анда ондан шюбхялянмяйим
нахагдыр”. О, Свидригайлова бирджя кялмя дя сёз демяйяряк, гайыдыб
Сеннайа мейданына сары гетди. Агяр о дёнюб бирджя дяфя гери бахсайды,
гёрярди ки, Свидригайлов калйаскада йюз аддымдан чох йол гетмяди,
сюрюджюнюн пулуну вериб сякийя дюшдю. Лакин инди Расколников даха
хеч бир шей гёря билмязди, чюнки о тини бурулмушду. Бёйюк бир нифрят
ону Свидригайловдан узаглашдырырды. О гейри-ихтийари олараг, сяслянди:
“Мяня бах ки, бир ан да олса бу габа джинайяткардан, бу шяхвят дюшкюню
олан ахлагсыз, алчаг адамдан хяля бир шей дя гёзляйирдим!” (Догру-
дур, Расколников бу нятиджяйя тез, хям дя лазымынджа дюшюнмядян
гялиб чыхмышды) Свидригайловун вязиййятиндя няся бир шей варды, бу хяр
халда она, сиррли бир махиййят олмаса да, бир гядяр орижиналлыг верирди. О
ки, галды Авдотйа Романовнанын мясяляси – Расколников бу фикирдя
галды ки, Свидригайлов онун баджысыны рахат бурахмайаджагдыр. Лакин бю-
тюн бу шейляри дюшюнмяк, бир даха гётюр-гой элямяк онун учюн сон
дяряджя агыр вя дёзюлмяз бир шей олурду.
Расколников ийирми аддым гетмямишди ки, тяк галдыгындан йеня дя,
адяти узря, дярин фикря далды. Кёрпюнюн устюня чыханда сюрахынын габа-
гында дайаныб суйа бахды. Бу заман Авдотйа Романовна онун арха
тяряфиндя дурмушду.
Расколников кёрпюйя галханда она раст гялмишди, анджаг ону гёр-
мямишди, йанындан отюб кечмишди. Дунечка хяля индийя гядяр ону кю-
чядя беля гёрмямишди: гардашынын бу вязиййятиня сон дяряджя хейрят эт-
ди, хятта бир аз горхду да. Дайанды, билмяди ки, ону сяслясин, йа йох. Бир-
дян о, Свидригайловун Сеннайа тяряфдян тяляся-тяляся гялдийини гёрдю.
Лакин Свидригайлов эля бил огрун-огрун вя эхтийатла йахынлашырды. О
кёрпюйя галхмады, сякинин бир кянарында дайанды: Свидригайлов чох
чалышырды ки, Расколников ону гёрмясин. Амма Дунйаны чохдан гёр-
мюшдю; алиля она ишаряляр этмяйя башлады. Дунйайа эля гялди ки, Свид-
ригайлов бу ишарялярля ондан бир шей хахиш эдир: “Гардашыны чагырма,
ону сакит бурах, мяним йаныма гял”.
О беля дя эляди. Йавашджа гардашынын йанындан отюб кечди, Свидри-
гайлова йахынлашды.
– Тез гедяк. Мян истямирям Родион Романыч бизим гёрюшмюздян
хябяр тутсун. Сизя габагджадан дейирям: мян онунла бу йахында бир
ашханада отурмушдум, озю гялиб мяни тапды, сонра гюдж-бяла ондан
йаха гуртара билдим. О хараданса сизя мяктуб йаздыгымы билир, озю дя
нядянся шюбхялянир. Бялкя сиз она демисиниз? Сиз демямисинизся, бяс
онда ким дейиб?
Дунйа онун сёзюню кясяряк:
– Будур, биз тини дёндюк, – деди, – гардашым даха бизи гёрмяз. Сизя
билдирирям: мян даха сизинля айры йеря гетмяйяджяйям. Ня сёзюнюз
варса бурада хамысыны дейин, буну кючядя дя демяк олар.
– Аввяла, буну кючядя гятиййян демяк олмаз; икинджиси, сиз гяряк
Софйа Семйоновнанын да дедийини эшидясиниз, учюнджюсю дя, мян сизя бя-
зи сянядляр гёстяряджяйям... Сиз мяним отагыма гетмяйя разы олмасаныз
– онда мян хеч бир изахат вермяйяджяйям, озюм дя бу саат чыхыб ге-
дяджяйям. Бунунла алагядар олараг, хахиш эдирям, бир шейи дя йаддан
чыхармайасыныз: сизин истякли гардашынызын чох мараглы бир сирри тамамиля
мяним алимдядир.
Дунйа мютяряддид халда дайанараг, ити бир нязярля Свидригайлова
бахды.
Свидригайлов сакитджя деди:
– Сиз нядян горхурсунуз? Бура шяхярдир, кянд дейил. Кянддя дя
мяндян чох сиз мяня зяряр йетирдиниз, амма бурада...
– Софйа Семйоновнайа демисинизми?
– Йох, мян она бирджя кялмя дя сёз демямишям, хятта инди онун
эвдя олуб-олмамасына хеч бир о гядяр дя амин дейилям. Бу гюн о оз
аналыгыны дяфн этмишдир: беля бир гюндя адам гонаг гетмяз. Мюяййян
вахта гядяр мян бу барядя хеч кяся бир сёз демяк истямирям, хятта
сизя дедийимя дя бир аз пешманам. Бу ишдя хырдаджа бир эхтийатсызлыг
чугуллуга бярабярдир. Мян, бах, бурада, бу эвдя йашайырам, будур,
йахынлашырыг. Бах, бу бизим эвин даландарыдыр; о гёрюр ки, мян бир
ханымла гялирям; хяр халда сизин узюнюзю дя гёрдю; агяр сиз мяндян
чох горхурсунузса, мяндян шюбхялянирсинизся – онун сизи гёрмяси
сизин хейринизядир. Беля кобуд данышдыгым учюн мяни багышлайын. Мян
мянзил сахибинин отагында йашайырам; Софйа Семйоновна иля арамызда
бир дивар вар, о да мянзил сахибинин отагында йашайыр. Бютюн мяртябядя
мянзил сахибляриндян отаг тутанлар йашайыр. Сиз нийя ахы бир ушаг кими
горхурсунуз? Йохса мян чох дяхшятли бир адамам?
Онун узюндя мярхямят ифадя эдян сюни бир тябяссюм гёрюндю;
гюлюмсямяк инди онун хеч йадына да дюшмюрдю. Онун уряйи бярк-
бярк дёйюнюр, няфяси тыханырды. О гет-гедя артан хяйяджаныны гизлятмяк
учюн уджадан данышырды; лакин Дунйа онун бу хюсуси хяйяджаныны дуйма-
га маджал тапмады: о Свидригайловдан бир ушаг кими горхур, Свидри-
гайлов онун учюн дяхшятли бир адамдыр...
– Хярчянд мян билирям сиз... шяряфсиз бир адамсыныз, амма сиздян
зярря гядяр дя горхмурам. Дюшюн габага. – Бу сёзю гёрюнюр о сакит-
джя демишди, лакин бу заман онун бянизи агаппаг агармышды.
Свидригайлов Сонйанын отагы габагында дайанды.
– Иджазя верин, сорушум гёрюм эвдядирми... Йох, эвдя дейил. Йахшы
олмады! Анджаг о чох тез гяля биляр, мян буну билирям. О гедибся дя,
мютляг оз йетимляринин мясяляси учюн бир ханымын йанына гедиб. Он-
ларын анасы олюб. Мян дя бу ишя гарышдым, сярянджам вердим. Софйа
Семйоновна он дягигяйя кими гайытмаса, агяр истясяниз, лап эля бу
гюн, онун озюню сизин йаныныза гёндярярям. Бу да мяним мянзилим.
Бу да мяним ики отагым гапынын о узюндя мянзилин сахиби ханым
Ресслих йашайыр. Инди бура бахын, мян сизя асас сянядлярими гёстярим:
мяним йатаг отагыма ачылан бу гапыдан ики бош отага гирилир; онлар да
кирайя верилир. Будур о отаглар... бунлара сиз бир гядяр диггятля бах-
малысыныз...
Свидригайлов мебел гойулмуш ики бёйюк отаг тутмушду. Дунечка
шюбхя иля атрафына бахды, лакин ня отагларын бязяк вя гурулушунда, ня
дя мёвгейиндя эля бир хюсуси шей гёрмяди; амма диггятля бахсайды,
бязи шейляри гёря билярди: мясялян, Свидригайловун отаглары ики мянзил
арасында иди; бу мянзиллярдя адам йашаса да, онлар, орада чох аз олур-
ду. Онун отагларына бирбаш коридордан дейил, мянзил сахибясинин ики
отагындан гирилирди, бу отаглар да чох вахт бош олурду. Свидригайлов
йатаг отагынын ачарла багланмыш о бири гапысыны ачыб башга бир бош отагы
Дунечкайа гёстярди, – бу отаг да кирайя верилир.и Дунечка астанада
дайанды. Свидригайлов отаглары она нийя гёстярирди – о буну баша дюшя
билмирди; Свидригайлов дярхал бунун сябябини она изах этди.
– Бура, бу икинджи бёйюк отага бахын. Бу гапыны гёрюрсюнюзмю – о,
ачарла багланмышдыр. Гапыны габагында бир стул вардыр: бу ики отагда
бирджя стул будур. Буну мян оз мянзилимдян гятирмишям ки, йахшы
гулаг асым. Гапынын о узюндя Софйа Семйоновнанын столу гойулмуш-
дур; Софйа Семйоновна орада отуруб Родион Романычла сёхбят эдирди.
Мян бурада, бу стулда отуруб гизлинджя гулаг асырдым; ики ахшам далба-
дал гулаг асдым, хяр дяфя дя ики саата гядяр: мян онларын сёхбятиндян
бир шей анлайа билярдимми, сиз неджя билирсиниз?
– Сиз гизлинджя гулаг асырдыныз?
– Бяли, мян гизлинджя гулаг асырдым; инди мяним мянзилимя гедяк,
бурада хеч отурмага да йер йохдур.
О, Авдотйа Романовнаны йеня дя биринджи отагына апарды; бу онун
залы хесаб олунурду; Авдотйа Романовнаны стулда отурмага дявят
этди. Озю ися столун о бири башында, ондан хеч олмаса бир сажен кянарда
отурду; бу заман, йягин ки, онун гёзляриндя вахтиля Дунечканы горху-
дан алов парылдайырды. Дунйа диксинди вя йеня дя шюбхя иля атрафына
бахды. О гейри-ихтийари хярякят эдирди; гёрюнюр о шюбхяляндийини бюру-
зя вермяк истямирди. Няхайят, Свидригайловун мянзили, бу мянзилин
тянхалыгы, атрафда хеч кясин олмамасы Дунйаны нарахат этмяйя башлады.
О истяди мянзил сахибясинин хеч олмаса эвдя олуб-олмамасыны со-
рушсун, лакин буну да... оз гюруруна сыгышдырмады. Бир дя ки, онун гял-
биндя горхудан чох-чох артыг бир изтираб варды. О сон дяряджя азаб
чякирди.
Авдотйа Романовна мяктубу столун устюня гойараг сёзя башлады:
– Бу сизин мяктубунуз. О мясяляни ки, сиз йазырсыныз – бу хеч
мюмкюн олан шейдир? Сиз ишаря эдирсиниз ки, гуйа мяним гардашым джи-
найят ишлямишдир. Сиз буна чох ачыг ишаря эдирсиниз, инди сиз бундан
бойун гачыра билмязсиниз. Билин ки, аввял дя мян сиздян бу ахмагджа
сёз-сёхбяти эшитмишям, – буна мян гятиййян инанмырам. Бу чох ий-
ряндж вя гюлюндж бир шюбхядир. Сизин алиниздя хеч бир сюбут ола билмяз.
Сиз демисиниз ки, сюбут эдяджяйям: ди сюбут эдин. Анджаг индидян билин:
мян сизя инанмырам! Инанмырам!..
Дунечка бу сёзляри тез-тез вя тяляся-тяляся деди вя бирдян онун
узю бир анлыга гыпгырмызы гызарды.
– Инанмасайдыныз, сиз хеч джюрят эдиб тякбашына мяним йаныма
гялярдинизми, бу мюмкюн олардымы? Бяс сиз нийя гялмисиниз? Эля бирджя
мараг учюн?
– Мяни инджитмяйин, дейин, дейин!
– Сиз игид гызсыныз – буна сёз ола билмяз! Валлах, мян эля билирдим,
сиз джянаб Разумихиндян хахиш эдяджяксиниз ки, о сизи бура гятирсин.
Амма о ня сизин йанынызда иди, ня дя сизин атрафынызда – мян бахырдым
– бу гочаглыгдандыр; демяли, сиз Родион Романычы горумаг истяйир-
мишсиниз. Буну да дейим ки, сиздя хяр шей илахидир... О ки, галды сизин
гардашыныз – бу барядя мян сизя ня дейя билярям? Инди бу саат сиз
озюнюз ону гёрдюнюз. Неджя иди?
– Сиз ахы анджаг буна асасланмырсыныз!
– Буна йох, онун оз сёзюня асасланырам. Ики ахшам далбадал о
бура, Софйа Семйоновнанын йанына гялди. Онларын отурдугу йери мян
сизя гёстярдим. О бютюн сиррини ачыб Софйа Семйоновнайа сёйляди. Га-
тил одур. Мямур арвадыны, мюамилячи гарыны о олдюрюб; о озю дя онун
йанында гиров шей гойубмуш. Гарыны олдюряндя онун тясадюфян ичяри
гирян баджысыны, Лизавета адлы алверчини дя о олдюрюб. Онларын хяр икисини
балта иля олдюрюб, балтаны да озю иля гятирибмиш. Онлары гарят этмяк учюн
олдюрюб, гарят дя эляйиб, пул да, башга шейляр дя гётюрюб апарыб...
Бунун хамысыны о озю башдан-баша Софйа Семйоновнайа данышды; бу
сирри инди мяндян башга анджаг о билир, амма о, джинайятдя гятиййян ишти-
рак этмямишдир, аксиня, буну эшидяндя о да сизин кими дяхшятя гялди.
Архайын олун, о, Родион Романычы аля вермяз.
Дунечка мызылдайараг деди:
– Бу ола билмяз! – Онун додаглары агаппаг агармышды, о богулурду.
– Ола билмяз! Буна зярря гядяр дя сябяб йохдур. Бу йаландыр, йа-
ландыр!
– О гарят элямяк истяйиб, сябяб дя будур. Бурасы вар ки, о ня
пулдан, ня дя шейлярдян истифадя этмяйиб, апарыб онлары харадаса бир
дашын алтына гойуб, шейляр инди дя орададыр, – озю беля дейир. Бу да она
гёрядир ки, джюрят эдиб бу шейлярдян истифадя эдя билмямишдир.
Дунйа чыгырараг йериндян галхды:
– Хеч агласыган шейдирми – о гедиб огурлуг элясин, эв сойсун? Хеч
агласыган шейдирми – о беля бир фикря дюшсюн? Сиз ахы ону таныйырсыныз,
ону гёрмюсюнюз! Ондан хеч огру олар?
О эля бил ки, Свидригайлова йалварырды, оз горхусу тамам йадындан
чыхмышды.
– Авдотйа Романовна, бурада мин джюря, милйон джюря мясяля вар.
Огру огурлуг эляйир, амма о озю билир ки, алчаг адамдыр. Мян бир няджиб
адамын почт сойдугуну эшитмишям: ким билир, бялкя дя о эля зянн эля-
йиб ки, йахшы бир иш тутмушдур! Албяття, кянардан бириси десяйди – мян
дя сизин кими инанмаздым. Амма оз гулагыма инандым. О бунун бю-
тюн сябяблярини Софйа Семйоновнайа ачыб деди. Софйа Семйоновна да
аввял оз гулагларына инанмады, гёзляриня дя инанмады; ахырда инанды,
оз гёзляриня инанды. Ахы Родион Романыч озю она данышырды.
– Бунун ахы... сябяби нядир?
– Авдотйа Романовна, бу узун мясялядир. Буну сизя мян неджя
баша салым; бунун асасында бир нёв нязяриййя вар, бу да мян дейяня
охшайыр, мян дейирям ки, мясялян, агяр асас мягсяд йахшыса – онда
тяк бир джинайяткарлыга йол вермяк олар. Бир джинайяткарлыг, йюз йахшы иш!
Билирсинизми, йахшы мязиййятляри олан вя хяддиндян артыг иззят-няфся
малик олан джаван бир оглан учюн дя, албяття, агыр вязиййятдя йашамаг
хягарятдир, агяр, мясялян, беля бир адамын учджя мин пулу олса – онун
бютюн иши, бютюн гяляджяйи, бютюн хяйаты башга бир шякля дюшяр, амма
онун бу уч мини йохдур. Аджлыгдан, дарысгал отагдан, джыр-джындар
палтардан, оз иджтимаи вязиййятинин гёзяллийини айдынджа дярк этмякдян
амяля гялян хиддяти, эйни заманда баджысынын, анасынын вязиййятини
бунун устюня гялин! Ан чох да шёхрятпярястлик, гюрур вя шёхрятпя-
рястлик! Амма ким билир, бялкя дя бунлар йахшы бир ниййят учюн имиш...
Мян ахы ону тягсирляндирмирям – риджа эдирям, сиз бу фикирдя олмайын,
бир дя ки, бу мяним ишим дя дейил. Бурада баладжа бир нязяриййя – бир
нёв нязяриййя – вармыш, бу нязяриййяйя гёря инсанлар материал вя
хюсуси инсанлар дейя ики йеря бёлюнюрмюш; бу хюсуси инсанлар йюксяк
бир вязиййятдя олдугларындан онлар учюн ганун йазылмамышдыр, лакин
онлар йердя галан инсанлар учюн, йяни материал учюн, зибил учюн ганун
йазырлар. Гёрюрсюнюз дя неджя нязяриййядир: уне тхиорие джомме уне
аутре. Башга нязяриййялярдян пис нязяриййя дейил (франсджа).
Наполеон ону йаман марагландырырмыш; бир чох дахи адамлар
тяк-тяк джинайяткарлыга башламышлар, дюшюнмядян гануну позмушлар, –
Родион Романычы асасян бу мясял марагландырырмыш. Дейясян, о да
эля тясяввюр эдирмиш ки, о да дахи адамдыр, йяни бир мюддят буна амин
олмушдур. Бир фикир она чох азаб вермишдир, инди дя верир; нязяриййяни
о дюзялдя билмишдир, анджаг дюшюнмядян гануну поза билмямишдир,
демяли, о дахи адам дейил. Албяття, бу – бёйюк бир иззят-няфся малик
олан джаван оглан учюн хягарятдир, хюсусиля бизим асримиздя...
– Бяс видждан азабы? Демяли, сиз онда ахлаги хиссляр олдугуну инкар
эдирсиниз? О беля адамдыр?
– Ах, Авдотйа Романовна, инди хамынын аглы йериндян ойнайыб,
аслиндя инсанларын аглы хеч лазыми сялигядя олмайыб, Авдотйа Рома-
новна, умумиййятля, руслар гениш тябиятя малик адамларды; онларын
тябияти оз торпаглары кими генишдир; онлар агла сыгмайан, фантастик
шейляря, низамсызлыга сон дяряджя мейил эдирляр; лакин лазыми дахилик
олмайан йердя гениш тябиятя малик олмаг фялакятдир. Йадыныздадырмы,
биз хяр гюн ахшам йемяйиндян сонра багдакы талварда икиликдя отуруб
бу мёвзу атрафында, бу джюр мясяляляр хаггында ня гядяр сёхбят
эдирдик! Сиз мяни беля гениш тябиятя малик олмаг мясяляси устюндя
мязяммят эдирдиниз. Ким билир, бялкя эля онда Родион Романыч, оз
йериндя узаныб эдяджяйи иши фикирляширмиш... Авдотйа Романовна, ахы
бизим мядяни даирялярдя эля бир мюгяддяс рявайят йохдур беля шейляри
бязиляри китаблардан биртяхяр озю учюн йыгыб дюзялдир... йа да сална-
мялярдян бязи шейляр гётюрюрляр. Буну да эляйян ан чоху алимлярдир;
билирсинизми, онларын хамысы бир нёв ахмаг адамлардыр, беля ки, бу хятта
кюбар бир адама йарашан шей дейил. Сиз умумиййятля, мяним фикрими
билирсиниз; мян хеч кяси тягсирляндирмирям. Мян озюм иш гёрмяйян
адамам, буну да тутуб дурмушам. Биз ахы бу барядя чох данышмышыг.
Хятта сизи оз дюшюнджяляримля марагландырмаг хошбяхтлийи дя мяня
мюйяссяр олмушдур... Авдотйа Романовна, сизин рянгиниз чох агарыб!
– Мян онун бу нязяриййясиня бялядям. Мян онун мягалясини
охумушам: о йазыр ки, мюяййян адамлара хяр шей этмяйя иджазя вери-
лир... Разумихин гятирмишди.
– Джянаб Разумихин? Гардашынызын мягалясини? Журналда чыхан
мягаляни? Беля бир мягаля вармы? Мян билмирдим. Гёрюнюр мараглы
мягалядир! Авдотйа Романовна, хара гедирсиниз?
Дунечка зяиф сясля деди:
– Софйа Семйоновнаны гёрмяк истяйирям. Онун отагына неджя гет-
мяк олар? О бялкя гялиб, мян мютляг бу саат ону гёрмяк истяйирям.
Гой о...
Авдотйа Романовна сёзюню тамамлайа билмяди: онун няфяси ты-
ханды.
– Софйа Семйоновна гедж гяляджяк. Мян эля гюман эдирям. О
гяряк лап тез гяляйди, тез гяля билмяся – онда лап гедж гяляджяк...
Дунечка тамамиля башыны итиряряк гязябля чыгырды:
– Хя, демяли, сян йалан дейирсян! Мян гёрюрям... сян йалан де-
йирсян... Сянин дедийинин хамысы йаландыр! Мян сяня инанмырам!
Инанмырам!
О аз гала байыладжагды – озюню стула йыхды: Свидригайлов тез онун
алтына стул гойа билмишди.
– Авдотйа Романовна, сизя ня олду? Гёзюнюзю ачын! Су вар.
Бирджя гуртум ичин...
Свидригайлов онун узюня су чиляди. Дунечка диксиниб гёзлярини ачды.
Свидригайлов гашгабагыны тёкяряк оз-озюня деди:
– Йаман тясир эдиб! Авдотйа Романовна, сакит олун! Билин ки,
онун достлары вар. Биз ону хилас эдярик, гуртарарыг. Истяйирсиниз мян ону
хариджя апарым? Мяним пулум вар. Мян уч гюня билет тапарам. О ки,
галды Родион Романычын адам олдюрмяси – о хяля чох-чох йахшы ишляр
гёряджяк, онун бу гюнахы йуйулуб гедяджяк; сакит олун! О хяля бёйюк
адам ола биляр. Ахы сизя ня олду? Озюнюзю неджя хисс эдирсиниз?
– Залым адам! Хяля бир аля дя салыр. Бурахын мяни...
– Хара гедирсиниз? Ахы хара гедирсиниз?
– Онун йанына. О харададыр? Сиз билирсинизми? Бу гапы нийя баг-
лыдыр? Биз бу гапыдан гирмишик, инди гапы килидляниб. Сиз ня вахт буну
ачарла багладыныз?
– Олмазды ахы бурда данышдыгымыз сёзляри чыгыра-чыгыра дейиб бютюн
отаглара сяс салаг. Мян хеч дя сизи аля салмырам; бу дилдя данышмаг
даха мяни тянгя гятириб. Сиз ахы хара гедяджяксиниз? Йа бялкя гедиб
ону аля вермяк истяйирсиниз? Сиз ону хирсляндириб лап озюндян чыхара
билярсиниз, о да гедиб озюню аля веряр. Сиз билин ки, инди ону изляйирляр.
Сиз анджаш ону аля веря билярсиниз. Сиз дайанынын: мян индиджя ону
гёрмюшям, онунла данышмышам; ону хилас этмяк олар. Дайанын, отурун
бир йердя фикирляшяк. Мян сизи эля она гёря дя чагырмышам ки, бу барядя
тякликдя данышаг, йахшыджа фикирляшяк. Бир отурун да!
– Сиз ону неджя хилас эдя билярсиниз? Ону хеч хилас этмяк олармы?
Дунйа отурду. Свидригайлов да онун йанында отурду.
О лап астадан деди:
– Бунун хамысы сиздян асылыдыр, сиздян, анджаг сиздян... – Онун гёз-
ляри парылдайыр, хяйяджандан дили долашырды. Хятта бязи сёзляри хеч дейя
билмирди.
Дунйа горхараг ондан гери чякилди. Свидригайловун бютюн бядяни
асирди.
– Сиз...сизин бирджя кялмя сёзюнюзля... о хилас ола биляр! Мян... ону
хилас эдярям. Мяним пулум вар, достларым да вар. Мян дярхал ону
гёндярярям, сонра озюм паспорт чыхарарам, ики паспорт. Бирини она,
бирини дя озюмя. Мяним достларым вар; мяним иш баджаран адамларым
вар... Истяйирсинизми? Мян сизя дя паспорт чыхарарам... Сизин ананыза
да... Разумихин сизин няйинизя лазымдыр? Мян сизи йеня дя севирям...
Мян сизи хядсиз дяряджядя севирям... Верин донунузун атяйини опюм,
верин! Верин! Мян онун хышылтысыны эшидяндя дайана билмирям! Деся-
низ: филан шейи эля, элярям! Мян мюмкюн олмайан шейи дя элярям. Сиз
няйя инанырсынызса – мян дя она инанарам. Мян сизин истядийиниз хяр
шейи элярям, хяр шейи! Мяня эля бахмайын, эля бахмайын! Сиз мяни
олдюрюрсюнюз... Сиз буну билирсинизми ки...
О хятта сайыгламага башлады. Бирдян эля бил она няся олду, эля бил
бирдян башы хараб олмушду. Дунйа джялд йериндян галхыб гапыйа сары
йюйюрдю.
– Ачын! Ачын! – дейяряк алляриля гапыны силкялямяйя, чыгырмага,
адам чагырмага башлады: – Ачын да! Орада хеч кяс йохдур?
Свидригайлов йериндян галхды, озюня гялди. Кинли вя истехзалы бир
тябяссюм хяля дя онун титряйян додагларында йаваш-йаваш сюрюнюрдю.
О астадан вя дайана-дайана деди:
– Орада хеч кяс йохдур; мянзил сахибяси чыхыб гедиб; нахаг зях-
мят чякиб беля чыгырырсыныз: анджаг озюнюзю бош йеря хяйяджанланды-
рырсыныз.
– Ачар ханы? Ач бу саат гапыны, бу саат, алчаг адам!
– Ачары итирмишям, билмирям харададыр.
– Хя?! Бу ки, зоракылыгдыр! – Дунйанын рянги мейит кими агарды, тез
йухары баша йюйюрюб, орада олан столун далына кечди.
О чыгырмырды; лакин гёзлярини она азаб верян адама зилляйяряк,
онун хяр бир хярякятини диггятля изляйирди. Свидригайлов да отагын о бири
башында, онунла гаршы-гаршыйа дурараг йериндян тярпянмирди. О хятта
озюню аля алмышды: аля алмаса да уздян беля гёрюнюрдю. Лакин сифяти
байагкы кими агаппагды. Истехзалы тябяссюм додагларындан силинмирди.
– Авдотйа Романовна, сиз индиджя “зорлама” дединиз. Агяр бу
зорлама ися, онда озюнюз фикирляшя билярсиниз ки, мян тядбир гёрмюшям.
Софйа Семйоновна эвдя йохдур; Капернаумовлар чох узагдыр, онларла
бизим арамызда беш баглы отаг вар. Бир дя ки, мян сиздян хеч олмаса
ики гат гюджлюйям, бундан башга мян хеч бир шейдян горхумурам,
чюнки сиз сонралар шикайят эляйя билмяйяджяксиниз: сиз ахы гардашынызын
аля верилмясини истямяйяджяксиниз! Сизин озюнюзя дя хеч кяс инанма-
йаджаг: дейяджякляр ки, гыз да тякбашына, тяк йашайан бир адамын мян-
зилиня гедярми? Беля ки, агяр лап гардашынызы гурбан да версяиниз, йеня
дя хеч бир шей сюбут эдя билмяйяджяксиниз: Авдотйа Романовна,
зорламаны сюбут этмяк чох чятиндир.
Дунйа нифрят вя гязябля пычылдады:
– Алчаг!
– Озюнюз билин; анджаг нязяря алын ки, мян буну бир фярзиййя шяк-
линдя дедим. Мяним шяхси агидямя гёря сиз тамамиля хаглысыныз: зорлама
– алчаглыгдыр. Мян буну анджаг она гёря дедим ки, сизин виджданыныз
тямиз галар, хятта агяр... агяр сиз кёнюллю олараг, мян тяклиф этдийим
кими, гардашынызы хилас этмяк истясяниз дя... Онда беля чыхар ки, сиз
вязиййятя, лап эля гюджя – агяр бу сёзю ишлятмямяк мюмкюн дейился –
табе олмусунуз. Бу барядя фикирляшин: гардашынызын вя ананызын талейи
сизин алиниздядир. Мян ися сизин гулунуз оладжагам... бютюн омрюм
бойу... бах, мян бурада сизин джавабынызы гёзляйяджяйям...
Свидригайлов диванда отурду, онлар бир-бириндян сяккиз аддым аралы
идиляр. Дунйа онун гяти гярара гялдийиня даха зярря гядяр дя шюбхя
этмирди. Бир дя ки, Свидригайлову о йахшы таныйырды.
Бирдян Дунйа джибиндян бир тапанча чыхарды, тапанчаны айага чякиб
алини столун устюня гойду. Свидригайлов джялд йериндян галхды.
Тяяджджюбля, лакин кинли-кинли гымышараг чыгырды:
– Беля олду? Хя, бу, ишин гедишини тамам дяйишир! Авдотйа Рома-
новна, сиз озюнюз иши мяндян отрю сон дяряджя йюнгюлляшдирирсиниз! Бу
тапанча харадан сизин алинизя кечиб? Йохса джянаб Разумихин вериб?
Ба! Бу ки, мяним тапанчамдыр! Кёхня тапанчамдыр! Онда мян буну
ня гядяр ахтардым! Кянддя мян сизя нишан вурмагы ойрятмяк
шяряфиня наил олмушдум, – гёрюнюр бу хавайы йеря дейилмиш.
– Бу сянин тапанчан дейил, алчаг адам, сянин олдюрдюйюн Марфа
Петровнанын тапанчасыдыр! Онун эвиндя сянин озюнюн хеч бир шейин йох
иди. Мян сянин неджя бир адам олдугуну дуйан кими тапанчаны гётюр-
дюм. Хюнярин вар бирджя аддым ат, анд олсун Аллаха, о саат сяни вуруб
олдюряджяйям.
Дунйа бёйюк бир хяйяджан ичиндя иди. Тапанчаны алиндя хазыр тут-
мушду.
Свидригайлов хяля дя оз йериндя дурмушду:
– Бяс гардашыныз? Мараг учюн сорушурам.
– Истяйирсян гет хябяр вер! Йериндян тярпянмя! Тярпяндин вура-
джагам! Сян арвадыны зяхярлямисян, мян билирям, сян озюн гатилсян!..
– Сиз гяти билирсиниз ки, Марфа Петровнаны мян олдюрмшям?
– Сян олдюрмюсян! Сян озюн буна ишаря этмишдин, сян зяхяр баря-
синдя мяня данышмышдын... сян онун далынджа гетмишдин... Сян олдюр-
мюсян... Лап йягин сян олдюрмюсян... Алчаг!
– Бу лап эля догру да олса, буну сяндян отрю элямишям... Хяр халда
буна сян сябяб олдун.
– Йалан дейирсян! Мяним хямишя сяндян зяхлям гедиб, хямишя...
– Авдотйа Романовна! Сиз тяшвигат гызгынлыгы ичиндя мяня мейил
этмяйя башлайырдыныз, хявяся гялирдиниз, – гёрюнюр йадыныздан чыхыб...
Мян буну сизин гёзляриниздя гёрюрдюм... йадыныздадырмы, бир ахшамды,
ай ишыгында, хяля бюлбюл дя джяхджях вурурду...
– Йалан дейирсян! – Дунйанын гёзляриндя шиддятли бир гязяб парылдады.
– Йалан дейирсян, бу бёхтандыр!
– Йалан дейирям? Йахшы да, йалан дейирям. Йалан дедим. Арвад-
лара беля шейляри хатырлатмаг олмаз.
Свидригайлов гымышды. – Билирям ки, вурарсан, гяшянг пялянг, вур да!
Дунйа тапанчаны галдырды; о мейит кими агармышды, ганы гачмыш алт
додагы титряйир, ири гара гёзляри од кими парылдайырды; о гяти гярара
гялмишди; Свидригайлова баха-баха арада олан мясафяни олчюр, онун илк
хярякятини гёзляйирди. Свидригайлов хяля индийя кими ону беля гёзял
гёрмямишди. Тапанчаны галдыраркян Дунйанын гёзляриндя парылдайан
од санки Свидригайлову йандырды: онун гялби сыхылараг агрыды. О,
аддымыны габага гойан кими тапанча ачылды. Гюлля онун сачлары
арасындан кечиб дивара дяйди. О дайаныб астадан гюлдю.
– Ары санджды. Дюз башымы нишан алыбмыш... Бу нядир? Ган!
Джибиндян йайлыгыны чыхарыб, саг гиджгахындан назик шырнагла ахан ганы
силди; гёрюнюр, гюлля онун дярисини азджа зядялямишди. Дунйа тапанчаны
эндириб горху иля дейил, гярибя бир халда, хям дя хейрятля Свидригайлова
бахырды, о санки ня этдийини вя бунун ня олдугуну баша дюшмюрдю.
Свидригайлов йавашджа деди:
– Гюлляниз боша чыхды! Бир дя атын, гёзляйирям.
О йеня дя гымышды, лакин инди тутгун вя кядярли иди. – Сиз чахмагы
галдырана кими мян сизин устюнюзю ала билярям!
Дунечка диксинди, тез чахмагы чякиб йеня дя тапанчаны галдырды,
мяйус бир халда деди:
– Мяндян ал чякин! Анд олсун Аллаха, йеня дя атарам... Сизи...
олдюрярям.
– Олдюрюн дя... уч аддымдан адамы албяття вуруб олдюрмяк олар.
Олдюря билмясяниз... онда...
Свидригайловун гёзляри парылдады; о ики аддым да габага гялди.
Дунечка тятийи чякди: тапанча атылмады!
– Йахшы долдурмайыблар! Орада бир капсул да вар. Дюзялдин, мян
гёзлярям.
Свидригайлов Дунечканын габагында, ондан ики аддым кянарда ду-
руб гёзляйир, эхтирасла алышыб йанан агыр бир нязярля, сарсылмаз бир
гятиййятля она бахырды. Дунйа баша дюшдю ки, Свидригайлов оляджяк,
амма ону бурахмайаджаг. “Албяття... инди ону ики аддымлыгда вуруб
олдюря билярям!..”
Бирдян о, тапанчаны йеря атды.
Свидригайлов тяяджджюбля:
– Тулладын? – дейяряк дяриндян няфяс алды.
Бирдян онун устюндян санки агыр бир йюк гётюрюлдю – бу йюк бялкя
дя йалныз олюм горхусу дейилди; бу анда о чох чятин ки, олюм горхусу
дуйурду. – Бу онун хеч озюнюн дя бютюнлюкля мюяййян эдя билмядийи
башга бир хиссдян – даха мюсибятли, даха кядярли бир хиссдян хилас
олмаг демякди.
Свидригайлов Дунйайа йахынлашыб бир али иля онун белини йаваджа гу-
джаглады. Дунйа мюгавимят гёстярмяди: анджаг онун бютюн бядяни
йарпаг кими асир, о йалварыджы бир нязярля Свидригайлова бахырды. Свид-
ригайлов няся демяк истяди, лакин онун додаглары гыврылыр, хеч бир шей
дейя билмирди.
Дунйа йалвара-йалвара деди:
– Бурах мяни!
Свидригайлов диксинди: инди Дунйа “сян” сёзюню байагкы кими ифа-
дя этмямишди.
Свидригайлов астадан сорушду:
– Демяли севмирсян?
Дунйа башынын ишарясиля “йох” джавабы верди.
Свидригайлов умидсиз бир халда пычылдады:
– Севя дя...билмязсян?.. Хеч?
Дунйа да пычылдайараг деди:
– Хеч!
Свидригавловун гялбиндя бир анлыга дяхшятли бир мюбаризя гетди. О,
ифадя олунмайан бир нязярля Дунйайа бахырды. Бирдян о алини Дунйанын
белиндян чякди, дёндю, тез пянджяря габагына гедиб дайанды.
Бир ан да кечди.
– Бу да ачар! – Ачары палтосунун сол джибиндян чыхартды, Дунйайа
сары дёнмядян вя она бахмадан, арха тяряфиндя олан столун устюня
гойду. – Гётюрюн, тез чыхын гедин!
О, инадла пянджяряйя бахырды.
Дунйа ачары гётюрмяк учюн стола йахынлашды.
Свидригайлов йеня гымылданмыр, дёнюб герийя бахмырды:
– Тез олун! Тез олун!
Бу “тез олун” сёзюндя дяхшятли бир шей ифадя олунурду.
Дунйа буну баша дюшдю, ачары гапыб гапыйа тяряф джумду, тез гапыны
ачыб отагдан чыхды, бир дягигядя, хеч озюню хисс этмядян, дяли кими,
канала чатды, Н. кёрпюсюня сары йюйюрдю.
Свидригайлов ики-уч дягигя дя пянджярянин габагында дайанды;
няхайят агыр-агыр гери дёндю, атрафына бахыб алини йавашджа алнына чякди.
Онун узюндя гярибя бир тябяссюм гёрюндю: бу – мискин, кядярли, зяиф
бир тябяссюм – умидсизлик тябяссюмю иди. Онун овуджуну буламыш ган
артыг гурумушду; бу гана о кинли-кинли бахды, сонра дясмалы исладыб
гиджгахыны силди. Дунйанын атдыгы вя гедиб гапынын габагына дюшян та-
панча бирдян онун гёзюня саташды. Тапанчаны галдырыб гёздян кечирди.
Бу, кёхня системли, уч атылан, хырдаджа бир джиб тапанчасы иди; онда хяля
ики гюлля вя бир капсул варды. Тапанчаны бир дяфя дя атмаг оларды. Свид-
ригайлов фикирляшди, тапанчаны джибиня гойду, шлйапасыны гётюрюб гетди.
АЛТЫ.
Свидригайлов ахшам саат она кими вахтыны мюхтялиф ашханаларда вя
хырраханаларда кечирди. Катйаны хараданса йеня тапыб гятирди. Катйа йе-
ня дя лакей махнысы охуду, анджаг бу башга бир махны иди, бу махныда
дейилирди ки, “бир алчагын, залымын бири” “Катйаны опмяйя башлады”
Свидригайлов Катйаны да, органчыны да, хор мюгяннилярини дя,
лакейляри дя, ики няфяр мирзяни дя ичкийя гонаг эляди. Бу мирзяляр
Свидригайлову она гёря марагландырмышды ки, онларын икисинин дя бурну
яйри иди: биринин бурну сага айилмишди, о биринин ки сола. Свидригайлову
бу чох тяяджджюбляндирмишди. Сонра онлар Свидригайлову бир айлянджя
багына апардылар; онларын бага гирмяк хаггыны да Свидригайлов верди.
Бу багда назиджяк бир училлик кюкнар агаджы, уч дя кол варды; бир “вагзал”
да тикилмишди; аслиндя бу “вагзал” дейилян йер ички дюкан иди; анджаг
бурада чай да ичмяк оларды; “вагзал” да бир нечя баладжа, йашыл стул вя
стол гойулмушду. Чох пис охуйан бир хор дястяси, бир дя тялхяйя охшар
сярхош, гырмызыбурун вя чох мяйус бир Мюнхен алманы джамааты айлян-
дирирди. Мирзяляр башга мирзялярля сёзляшиб далашдылар. Свидригайлову
хаким сечдиляр. О, он беш дягигя мирзялярин ишини арашдырды, анджаг онлар
эля чыгырырдылар ки, хеч бир шей анламаг мюмкюн дейилди. Ахырда мялум
олду ки, онлардан бири няся огурламыш, эля о саат да бир джухуда
сатмышдыр, анджаг алдыгы пулу йолдашлары иля бёлюшдюрмяк истямямишдир.
Сонра да айдын олду ки, огурланыб сатылан шей бир чай гашыгы имиш, гашыг
да “вагзалынмыш”. “Вагзал”да ишдян хябяр тутдулар, мясяля даха да
бёйюдю. Свидригайлов гашыгын пулуну верди, дуруб багдан чыхды. Саат
она йахын иди. О озю бирджя дамджы да шяраб ичмямишди; “вагзал”да
озюня чай гятиртмишди, буну да ичмякдян артыг адяб-яркан учюн тяляб
этмишди. Хава бюркю вя тутгунду. Саат она аз галмышды ки, гёй узюню
хяр тяряфдян гара булудлар алды; гёй гурлады; эля йагыш йагды ки,
дейирдин ведрядян су тёкюлюр; йагыш дамджы-дамджы дейил, шырхашыр тёкю-
люрдю; ара вермядян илдырым чахырды. Свидригайлов эвя гялиб чатанда
тяпядян-дырнага кими исланмышды. Ичяри гириб гапыны килидляди, бюрону
ачыб бютюн пулларыны чыхартды, ики-уч кагыз да джырды. Пуллары джибиня гой-
дугдан сонра истяди палтарыны дяйишсин, лакин пянджярядян байыра бахыб
туфанын, йаган йагышын сясиня гулаг асды, алини йелляйиб шлйапасыны гё-
тюрдю, гапысыны килидлямядян гетди. Бирбаш Сонйанын йанына гялди.
Сонйа эвдя иди.
Сонйа тяк дейилди: Капернаумовун дёрд баладжа ушагы онун башына
йыгышмышды, Сонйа онлара чай верирди. Свидригайлову о, диниб-данышма-
дан, хёрмятля гаршылады, онун исланмыш палтарына тяяджджюбля бахды, анджаг
бир сёз демяди. Ушаглар эля о саат бёйюк бир дяхшят ичиндя гачыб гетдиляр.
Свидригайлов столун йанында отурду, Сонйанын да йанында отур-
масыны хахиш этди. Сонйа чякиня-чякиня отуруб гулаг асмага башлады.
Свидригайлов:
– Софйа Семйновна, – деди, – бялкя дя мян Америкайа гетдим;
йягин ки, мян сизинля ахырынджы дяфя гёрюшюрям, буна гёря дя гялдим ки,
бязи сярянджамлар верям. Сиз о ханымы бу гюн гёрдюнюзмю? Мян
билирям о сизя ня демишдир, буну тязядян данышмаг лазым дейил. –
Сонйа йериндя гымылданды вя гызарды. – Онларын озляриня гёря адятляри,
хасиййятляри вар. О ки, галды сизин баджыларыныз – онлары да йетимханайа
гябул эдибляр; онларын хяр бири учюн лазым олан пулу лазыми йериня вериб
гябз дя алмышам; пул вердийим адам мётябяр адамдыр. Сиз хяр эхти-
мала гаршы бу гябзляри гётюрюб сахлайын. Будур, алын! Бу мясяля гур-
тарды. Бах, бу беш дяня беш фаизли билетдир – джямичи уч мин манатдыр.
Буну сиз гётюрюн, озюнюз учюн, гой бу бизим арамызда галсын, сиз ня
ешитсяниз дя – буну хеч кяся демяйин, гой хеч кяс билмясин. Бу сизя
лазым олар, чюнки, Софйа Семйоновна, даха аввялки кими пис йашамаг
олмаз, бир дя ки, сизин даха эля йашамага эхтийаджыныз олмайаджаг.
Сонйа тяляся-тяляся:
– Сиз онсуз да мяня чох сяхавят гёстярмисиниз, – деди, – йетимляря
дя, мярхум Катерина Ивановнайа да... бунун габагында агяр индийя
гядяр мян сизя чох аз тяшяккюр этмишямся... эля билмяйин ки...
– Эх, йахшы, йахшы!
– Аркади Иванович, бу пул учюн сизя чох-чох тяшяккюр эдирям –
инди ахы мяним буна эхтийаджым йохдур. Мян хямишя оз-озюмю
доландыра билярям; мяним сёзюмю сиз нашюкюрлюк хесаб элямяйин: сиз
ки, беля сяхавятлисиниз, онда бу пулу...
– Софйа Семйоновна, бу пулу сизя верирям, сизя; хахиш эдирям
сёзю ора-бура атмайын; бу саат мяним хеч вахтым да йохдур. Бу сизя
гяряк олар. Родион Романычын габагында ики йол вар: йа гюлляни алнына
сыхмаг, йа да Владимиркайа гетмяк! – Сонйа хейрятля она бахараг
титряди. – Нарахат олмайын, мян хамысыны билирям, озю дейиб; анджаг
мян бошбогаз дейилям, хеч кяся демярям. Онда сиз она йахшы йол
гёстярдиниз, дединиз ки, гедин бойнунуза алын. Бу онун учюн даха
файдалы олар. Эля ки, Владимирка мясяляси ортайа чыхды – о гедяр ора, сиз
дя онун далынджа... Эля дейилми? Эля дейилми? Мясяля ки, беля олду,
демяли, пул сизя гяряк оладжаг. Ондан отрю гяряк оладжаг, баша дюшюр-
сюнюзмю? Бу пулу сизя версям дя, фярги йохдур, эля бил она верирям.
Бир дя ки, сиз Амалийа Ивановнайа дединиз ки, Катерина Ивановнанын
борджуну веряджяйям, – мян буну эшитдим. Софйа Семйоновна, сиз ахы
нийя фикирляшмядян беля шейляри оз узяринизя гётюрюрсюнюз? Ахы бу ал-
ман гадынына сиз йох, Катерина Ивановна борджлу галмышдыр, гой о
джяхянням олсун! Беля иш тутмагла сиз бу дюнйада йашайа билмязсиниз.
Агяр сабах, йа о бири гюн мяни ким сорушса, йа мяним хаггымда бир
шей хябяр алса (сиздян буну хябяр аладжаглар) – онда мяним бу гюн
бура гялдийими демяйин, пулу да хеч кяся гёстярмяйин, демяйин ки,
буну сизя мян вермишям, хеч кяся демяйин. Йахшы да, саглыгла галын!
– Свидригайлов стулдан галхды. – Родион Романыча мяндян салам сёй-
ляйин. Бир шейи дя сизя тапшырырам: пулу верин мюяййян вахта гядяр хеч
олмаса джянаб Разумихин сахласын. Джянаб Разумихини таныйырсынызмы?
Йягин таныйырсыныз. Пис оглан дейил. Пулу сабах апарын она верин, йа да...
айры бир вахтда... Апарыб веряня гядяр бярк йердя гизлядин.
Сонйа йериндян джялд галхыб тяшвишля она бахды. О чох истяйирди ки...,
Свидригайлова бир сёз десин, ондан бир шей сорушсун, анджаг аввял буна
джясарят этмяди, хям дя билмирди ки, неджя сёзя башласын.
– Бу йагышда сиз инди... сиз инди неджя гедяджяксиниз?
– Америкайа гедян йагышдан горхар? Хе-хе! Саглыгла галын, ази-
зим Софйа Семйоновна! Йашайын, чох йашайын, башгаларына лазым олар-
сыныз! Йери гялмишкян буну да дейим... джянаб Разумихиня дейин ки,
мян она салам гёндярирям. Эля беля дя дейин: Аркади Иванович Свид-
ригайлов сизя салам гёндярир. Мютляг дейин.
Свидригайлов Сонйаны хейрят, тяшвиш, хям дя мюбхям вя агыр шюб-
хя ичиндя гойуб гетди.
Сонра мялум олду ки, Свидригайлов эля о ахшам саат он ики радялярин-
дя бир эвя дя гетмишдир: бу хеч гёзлянилмяйян, чох гярибя бир гёрюш имиш.
Йагыш хяля кясилмямишди. Саат он икийя ийирми дягигя ишляйяндя о,
эвлянмяк истядийи гызын ата-анасы иля йашадыгы кичик, дарысгал мянзилиня
гирди: онлар Василйев адасында, учюнджю хятдя, Кичик проспектдя
йашайырды. Гапыны чох дёймяли олду; гюджля ачдылар. Аввял онлар бярк
тяшвишя дюшдю. Лакин Свидригайлов ня вахт истяся адамы валех эдя
биляджяк адалар гёстяря билирди; гызын агыллы ата-анасы аввял эля зянн этди
ки, (бу да чох агыллы бир зянн иди) Аркади Иванович йягин чох ичмишдир,
хеч аглы озюндя дейилди, амма Свидригайлов оз адасы иля дярхал онларын
фикрини дяйишди. Гызын башгаларына уряйи йанан агыллы анасы, гызын хястя-
ликдян зяифлямиш, алдян дюшмюш атасыны креслода Аркади Иванычын йанына
гятирди, эля о саат да мятлябдян чох-чох узаг олан суаллара ал атмага
башлады. (Бу арвад хеч вахт адама бирбаш мятлябя аид суал вермязди:
хямишя аввял гюлюмсяр, алини-ялиня сюртярди, сонра да бир шейи мютляг,
хям дя дюзгюн билмяк истяся, мясялян, билмяк истяся ки, Аркади
Иваныч ня вахт той элямяк фикриндядир, аввялджя Парис вя орадакы сарай
хаггында чох мараглы вя эхтираслы суаллар верярди, анджаг бундан сонра
пилля-пилля эняряк, гялиб Василйев адасындакы учюнджю хяття чыхарды).
Айры бир вахтда Аркади Иваныч беля шейляря чох хёрмятля гулаг асырды,
инди ися чох сябирсизлик гёстярирди: гялян кими она демишдиляр ки, гыз
йатагындадыр, бунунла беля гызы мютляг вя тезликля гёрмяк истямишди.
Албяття, гыз гялди, Аркади Иваныч она деди ки, мян гяряк чох мюхюм
бир мясял, учюн мювяггяти оларан Петербургдан гедям, буна гёря дя
сизя, гюмюш пул хесабы иля, он беш мин манатлыг мюхтялиф билет гятир-
мишям, хахиш эдирям буну мяндян бир хядиййя кими гябул эдин, онсуз
да мян чохдан бу бош шейляри тойдан габаг сизя багышламаг истяйир-
дим. Бу хядийя иля тяджили сурятдя Петербургдан гетмяк, бунун учюн дя
беля йагышда, хям дя геджя вахты мютляг бура гялмяк вя бу барядя
верилян изахат арасында хеч бир мянтиги алагя йох иди, бунунла беля
мясяля чох асанлыгла битди. Хятта ан зярярли ах-уфлар, ах-вайлар, соргу-
суллар, тяяджджюбляр бирдян сон дяряджя йумшалды вя тямкинли бир шякил
алды. Амма хярарятли тяшяккюрляр эдилди, хятта бу тяшяккюрляр агыллы
ананын гёз йашы иля мёхкямляндирилди. Аркади Иваныч йериндян галхды,
гюлдю, эвлянмяк истядийи гызы опдю, йанагларыны алляди, тезликля гяляджя-
йини бир даха тякрар этди, гызын гёзляриндя ушагджасына бир мараг, эйни
заманда чох джидди бир суал гёрюб фикирляшди, ону бир дя опдю, эля о саат
да лап урякдян бир шейя тяяссюф этди: онун тяяссюф этдийи бу иди ки,
верилян хядиййя эля бу дягигя, аналарын ан агыллысы олан бу ананын килиди
алтына дюшяджяк. Свидригайлов, хамыны бёйюк бир хяйяджан ичиндя гойуб
чыхды. Лакин гызын анасы, башгаларына уряйи йанан бу ана эля о саат лап
астадан вя тез-тез данышараг бир нечя мюхюм шюбхяни хялл этди: онун
хялл этдийи бу иди: Аркади Иваныч бёйюк адамдыр, бёйюк ишляр сахибидир,
йухарыларла алагяси олан бир шяхсдир, дёвлятлидир, – ким билир инди онун
башында няляр вар, бирдян фикриня гялир ки, гетмяк лазымдыр – гедир, бир-
дян фикриня гялир ки, пул вермяк лазымдыр – верир, буна хеч тяяджджюб
этмяк лазым дейил. Амма гярибя бурасыдыр ки, о тяпядян дырнага кими
исланмышды, амма ингилисляр, мясялян, даха аджайиб адамлардыр; бир дя
ки, бютюн бу йюксяк адалы шяхсляр хеч бахмырлар ки, онлар хаггында ня
дейяджякляр, кефляри истяйяни эляйирляр. Бялкя дя о гясдян беля гязир,
гёстярмяк истяйир ки, мян хеч кясдян горхмурам. Бу барядя хеч кяся
дя бир сёз демир, – мясялянин асас джяхяти дя будур; она гёря демир ки,
ким билир, бундан хяля ня чыхаджаг; амма пулу тез гизлятмяк лазымдыр;
албяття, бютюн бу ишин ан йахшы джяхяти о олду ки, Федосийа мятбяхдя иди;
хюсусиля бу барядя гяряк о биджвялядюззина Ресслихя хеч бир шей
дейилмясин, хеч бир шей, хеч бир шей! Онлар даха чох шей данышдылар.
Отуруб саат икийя кими пычылдашдылар. Амма гыз ата-анасындан даха тез
йатмага гетди; о хейрят ичиндя иди, бир аз да гямгинди.
Дюз геджянин йарысы иди. Свидригайлов Н. кёрпюсюню кечиб Петер-
бургскайа сторона тяряфа гедирди. Йагыш кясилмишди, амма кюляк асирди.
Свидригайлов титрямяйя башлайырды; о бёйюк бир марагла бир аз дуруб
Кичик Неванын гаранлыг суларына бахды, хятта оз-озюня суал да верди.
Аз сонра она эля гялди ки, дейясян бура бярк сойугдур; дёнюб Н. прос-
пектиня сары гетди. О уджу-буджагы гёрюнмяйян Н. проспектиля йарым
саата гядяр йол гетди, гаранлыгда бир нечя дяфя айагы тахта дёшямядя
сюрюшдю, лакин о чох марагла проспектин саг тяряфиндя няся ахтарырды.
Бу йахында о бурадан кечяндя проспектин сонунда агадждан тикилмиш,
ири бир мехманхана гёрмюшдю, ады да, онун йадында галан дейясян
“Адрианопол” иди. О оз зянниндя йанылмамышды; бу мехманхана бу
уджгар йердя эля бир гёзя чарпан тикинти иди ки, лап гаранлыгда да ону
ахтарыб тапмаг оларды. Бу – рянги гаралмыш, узун бир бина иди; геджядян
хейли кечмиш дя олса пянджяряляриндян ишыг гялирди, ичяридя адам гёрю-
нюрдю. Свидригайлов мехманханайа гирди, коридорда раст гялдийи джындыр
палтарлы адамдан геджя галмага отаг истяди. Джындыр палтарлы адам Свид-
ригайлову гёздян кечириб силкялянди, эля о саат да ону коридорун лап
сонунда, буджагда, пиллякян алтында олан баладжа, бюркю бир отага апарды;
бундан башга отаг йох иди; хамысы тутулмушду. Джындыр палтарлы адам
суаледиджи бир нязярля бахырды.
Свидригайлов сорушду:
– Чай вармы?
– Олар.
– Даха ня вар?
– Дана ати, араг, мязя.
– Дана ати гятир, бир дя чай.
Джындыр палтарлы адам хятта бир гядяр тяяджджюбля сорушду:
– Айры бир шей лазым дейил?
– Хеч бир шей, хеч бир шей!
Джындыр палтарлы адам чыхыб гетди, онун умиди лап боша чыхмышды.
Свидригайлов фикирляшяряк оз-озюня деди: “Гёрюнюр бура йахшы
йердир, буну мян неджя дя билмямишям. Йягин мян кафе-шантандан
гайыдан, лакин йолда башына бир иш гялян адама охшайырам. Амма бир
шей мараглыдыр: гёрясян бура кимляр дюшюр. Геджя кимляр галыр? Свид-
ригайлов шамы йандырыб отагы диггятля гёздян кечирди. Бу эля баладжа
отагды ки, аз галырды Свидригайлова хеч бой вермясин; бирджя пянджяряси
варды. Йорган-дёшяк чох чиркли иди; бир стул, бир дя рянглянмиш садяджя
стол аз галырды бютюн отагы тутсун. Диварлар эля бил ки, парча-парча
тахталардан гурулмушду; дивара вурулан кагызлар чох чиркли, тозлу вя
джырыгды, онун анджаг ня рянгля олдугуну (сары) тяйин этмяк мюмкюн иди,
нахышлары ися тамам итиб гетмишди. Диванын вя таванын бир хиссяси чяпиня
кясилмишди: адятян чардаг отагларында беля олур, анджаг бурада бу кя-
силмиш йерин устюндя пиллякян варды. Свидригайлов шамы гойуб чарпа-
йыда отурду, фикря гетди. Гоншу отагдан гялян гярибя бир сяс ахырда
онун диггятини джялб этди: орада ким ися пычылдайа-пычылдайа данышыр,
бязян дя сясини уджалдараг аз гала чыгырырды. Свидригайлов отага гирян-
дян бу пычылты кясилмирди. О гулаг асмага башлады: ким ися бир башгасыны
сёйюб данлайыр, агламсына-агламсына ону мязяммят эдирди. Анджаг бир
адамын сяси эшидилирди. Свидригайлов йериндян галхыб али иля шамын
ишыгыны кясди, эля о саат да диварда бир дешик гёрюндю, гедиб бу дешикдян
о бири отага бахмага башлады. О отаг Свидригайлов галдыгы отагдан азджа
бёйюк иди; ичяридя ики адам варды. Онлардан бири гырмызы, шишкин узлю,
сюртуксуз бир адамды, сачлары сон дяряджя гыврымды, мювазинятини сахла-
маг учюн гычларыны араламыш, натиг вязиййятиндя дурмушду, йумругуну
дёшюня вура-вура гызгын-гызгын данышыр, о бирисини данлайырды, дейирди
ки, сян дилянчисян, хеч бир рютбян дя йохдур, мян сяни чиркаб ичиндян
дартыб чыхартдым, хачан истясям йеня дя сяни гова билярям, бунун
хамысыны анджаг хюдавянди-алям билир. Данланан адам ися стулда отур-
мушду; уздян о асгырмаг истяйян, анджаг йягин ки, онун нядян да-
нышдыгыны гятиййян билмирди, хеч бир шей дя эшитмирди. Стол устюндяки
шам аз галмышды йаныб гуртарсын, сюфрядя араг графини, ики гядях, чёряк,
бир-ики стякан, хийар, чайы чохдан ичилмиш чай габ-гаджагы варды; графи-
нин дибиндя азджа араг галмышды. Свидригайлов бу шейляри диггятля гёз-
дян кечирдикдян сонра, лагейд бир халда гайыдыб йеня дя оз чарпа-
йысында отурду.
Джындыр палтарлы адам чай вя дана ати гятирди, лакин о йеня дя: “Даха
бир шей лазым дейилми?” суалыны вермякдян озюню сахлайа билмяди,
йеня дя “йох” джавабыны алыб гетди. Свидригайлов гызынмаг учюн тез бир
стякан чай ичди, амма бир тикя дя чёряк йейя билмяди: иштахы тамам
кясилмишди. Гёрюнюр, о титрятмяйя башлайырды. Палтосуну, пенджяйини ай-
ниндян чыхартды, йоргана бюрюнюб йатагында узанды. Наразы халда
дюшюняряк “Хеч олмаса бу дяфя нахошламайайдым!” дейяряк гюлюм-
сяди. Отаг бюркю иди, шам тутгун-тутгун йанырды, байырда кюляк угул-
дайыр, буджагы сичан эшяляйирди, отагдан эля бил сичан, бир дя гён ийи
гялирди. Свидригайлов санки сайыглайырды: фикирляри бир-бирини тягиб эдир.и
Санки о чох истяйирди ки, хеч олмаса бир шей устюндя мёхкям дайаныб
дурсун. Дюшюняряк оз-озюня деди: “Гёрюнюр пянджярянин габагында
баг вар; агаджлар угулдайыр; геджя вахты туфанда, гаранлыгда агаджларын
угулдамасындан хеч хошум гялмир, пис-пис шейляр дуйурам!” Байаг
Пйотр паркы йанындан кечяндя, бу баг кёрпюсю дя, Кичик Нева да онун
йадына дюшдю, йеня дя эля бил ондакы кими ушюдю. “Бютюн омрюм узуну
мяним судан хошум гялмяйиб, хятта шякилдя дя!”. Бирдян онун йадына
гярибя бир шей дюшдю, гюлюмсяйяряк оз-озюня деди: “Беля баханда
инди гяряк бютюн бу эстетиканын, камфортун мяним учюн хеч фярги ол-
масын, амма беля дейил: инди мян, беля халларда мютляг озюня йер
сечян... йыртыджы хейван кими тялябкар олмушам. Эля бил ки, байаг гяряк
мютляг Пйотр паркы йанындан гедяйдим! О да мяня гаранлыг гёрюндю,
сойуг гёрюндю, хе-хе! Эля бил ки, мяня хош хиссляр лазым олмушду!..
Ахы мян нийя шамы сёндюрмюрям?” О уфюрюб шамы сёндюрдю. Дешик-
дян ишыг дюшмядийини гёрюб фикирляшди ки: “Гоншу отагдакылар йатыб.
Бах, Марфа Петровна, гяряк сиз инди тяшриф гятиряйдиниз, хям гаран-
лыгдыр, хям йер йахшыдыр, хям дя гярибя бир вахтдыр. Амма сиз инди
гялмязсиниз...”
Бирдян онун йадына беля бир шей дюшдю: Дунечканын башына гятир-
дийи хадисядян бир саат аввял о Расколникова мясляхят гёрмюшдю ки,
Дунечканы мюдафия этмяйи Разумихиня тапшырсын: догрудан да онда
мян буну ан чоху оз тяшяххюсюмя гёря демишдим, Расколников да
буну баша дюшдю. Амма бу Расколников йаман харамзада шейдир ха!
Башына чох ишляр гялиб. Сяфехлик онун башындан чыханда о гяляджяйиня
лап йекя бир харамзада оладжаг, амма инди йашамага хяддиндян артыг
хявяс гёстярир. Бу мясяля барясиндя беля адамлар алчагдырлар. “Аши
гой джяхянням олсун, гой ня эляйир элясин, мяня ня!”
О йата билмирди. Дунечканын байагкы суряти йаваш-йаваш онун
гаршысында джанланмага башлады. Бирдян онун бядяниня титрятмя дюшдю.
Гёзюню ачараг дюшюндю: “Бу фикри даха гяряк башымдан атам, айры бир
шей барясиндя фикирляшмяк лазымдыр. Гярибядир, хям дя гюлмялидир:
мян хеч кяся бёйюк бир нифрят бяслямямишям, хятта эля бир гисас ал-
маг арзусунда да олмамышам, аслиндя бу пис аламятдир, пис аламятдир,
пис аламятдир. Мюбахися этмяйи дя хошламаздым, хирслянмяздим дя, –
бунун озю дя пис аламятдир! Гёр байаг мян Авдотйа Романовнайа
няляр вяд элядим, – эх, джяхяннямя ки!.. Амма о мяни биртяхяр элярди
ха...” Свидригайлов йеня сусуб дишлярини бир-бириня сыхды: Дунечка йеня
дя онун гаршысында джанланды, анджаг бу дяфя башга бир вязиййятдя
джанланмышды: гюлляни атандан сонра о йаманджа горхмуш, тапанчаны
эндирмиш, йериндя донуб галмышды, Свидригайлова бахмышды, бу заман
Свидригайлов ону бир дяфя дейил, лап ики дяфя тута билярди, Дунечка
озюню мюдафия этмяк учюн хеч алини дя галдырмазды – агяр Свид-
ригайлов буну онун йадына салмасайды... Дунечка бу вязиййятдя онун
гаршысында джанланмышды. Онда эля бил ки, Свидригайловун она йазыгы
гялмишди, эля бил ки, уряйи бярк сыхылмышды... – инди бу да онун йадына
дюшдю. “Эх, джяхяннямя ки! Йеня дя бу фикирляр... бунлары гяряк башым-
дан атам, башымдан атам”.
О озюню унудурду; титрятмяси сакитляширди, бирдян эля бил ки, йорга-
нын алтында, онун алинин, айагынын устюндян бир шей гачды. О диксинди.
Фикирляшди: “Эх, бу, дейясян, сичандыр! Мян дана атини сюфрядя гойдум
галды...” О устюню ачмаг, айага дурмаг, ушюмяк истямирди; бирдян
йеня дя бир шей онун айагы устюндян шютюйюб кечди, онун ати урпяшди,
тез йорганы устюндян ачыб шамы йандырды, сойугдан вя иситмядян ася-
ася йатага сары айилди, хеч бир шей гёрмяди; йорганы силкяляди, бирдян
дешийин устюндян бир сичан дюшдю; истяди сичаны тутсун; сичан йатагын
устюндя о йан бу йана гачыр, бармагларынын алтындан шютюйюб чыхырды;
бирдян озюню балышын алтына сохду; Свидригайлов балышы гётюрюб атды, эля
бу анда бир шейин гойнуна атылдыгыны, бядяниндя, сонра да кюряйиндя,
кёняйинин алтында шютюдюйюню хисс этди. О асяби халда титряйяряк йуху-
дан айылды. Отаг гаранлыгды; йеня дя байагкы кими йоргана бюрюняряк
чарпайында узанмышды; байырда кюляк выйылдайырды. Свидригайлов наразы
халда дюшюндю: “Беля дя ийряндж шей олар!”
Галхыб чарпайынын гырагында далы пянджяряйя сары отурду, бу гярара
гялди ки: “Йахшысы будур, хеч йатмайым”. Пянджярядян сойуг вя рютубят
гялирди, йериндян галхмадан йорганы устюня чякиб, бюрюндю. Шамы йан-
дырмады. О хеч бир шей хаггында дюшюнмюрдю, дюшюнмяк дя истямирди;
лакин тясяввюрюндя джюрбяджюр шейляр джанланыр, хяйалында, бир-бириня
баглы олмайан, башсыз-айагсыз, гырыг-гырыг фикирляр долашырды. О, санки
йухуйа далырды. Сойугму, гаранлыгмы, рютубятми, байырда выйылдайан,
агаджлары йеллядян кюлякми онун гялбиндя инадла фантастик мейилляр вя
арзулар ойадырды; онун гёзюня джюрбяджюр чичякляр гёрюнмяйя башлады;
хяйалында гёзял, гюллю-чичякли бир мянзяря джанланды: ишыглы, исти бир гюн;
байрам гюню; Троитса гюню; ингилис зёвгюндя тикилмиш, атрафында сыра иля
ляк-ляк гёзял атирли чичяк акилмиш кянд коттежи; сармашан биткилярля
ортюлмюш, сыра иля гызыл гюлляр гойулмуш кичик бир эйван; гяшянг хал-
чалар салынмыш, чини габларда надир тясадюф эдилян чичякляр дюзюлмюш
ишыглы, сярин пиллякян; хюсусиля онун диггятини – пянджяряляря Сулу габ-
ларда гойулмуш, башларыны аймиш, йашыл долгун, узун гёвдяли, тюнд атирли
зяриф, аг няргиз чичяйи дястяляри джялб этди. О хятта бу чичяклярдян
айрылмаг истямирди, лакин о пиллякянля йухары галхыб, бёйюк, хюндюр бир
зала гирди, бурда да – пянджярялярдя, эйвана ачылан гапыларын йанында,
эйванын озюндя, хяр йердя чичяк варды; дёшямя башдан-баша тязя ча-
лынмышды, отага йюнгюл, сярин хава гялирди, байырда, пянджярялярин габа-
гында гушлар дживилдяширди, залын ортасында ися аг атлас парча ортюлмюш
столларын устюндя табут гойулмушду; табут аг граденапла тутулмуш,
устюндян дя аг тюл иля сых-сых тикилмишди: ону хяр тяряфдян гюл-чичяк
чялянгляри бюрюмюшдю; табутда, чичякляр ичиндя аг тюл палтарда бир гыз
узанмышды; онун санки мярмярдян гайрылмыш алляри синяси устюндя
чарпазланмышды; лакин ачылыб тёкюлмюш ачыг-сарышы сайлары йашды; башына
гызыл гюл чялянги гойулмушду; онун джидди вя джансыз узю дя санки мяр-
мярдян гайрылмышды, лакин солгун додагларында гёрюнян тябяссюм
ушаглара хас олмайан хядсиз бир кядяр, бёйюк бир шикайятля долу иди;
Свидригайлов бу гызы таныйырды; бу табутун йанында ня бир мюгяддяс
сурят, ня йандырылмыш бир шам варды, ня дя дуа сяси эшидилирди; бу гыз
озюню суйа атыб олдюрмюшдю; онун анджаг он дёрд йашы оларды, лакин
онун гялби парчаланмышды, о тяхгир олундугу учюн озюню мяхв этмиш-
ди; бу хягарят онун гянджлик, ушаглыг шюуруну дяхшятя гятирмиш, хейрятя
салмышды, онун мялякджясиня тямиз рухуну, хеч гюнахы олмадан,
алчалтмышды, онун синясиндян сон умидсизлик фярйадыны гопармышды;
онун фярйады эшидилмямишди, дадына чатан олмамышды, гаранлыг бир
геджядя зюлмят ичиндя онун исмяти хяйасызджасына лякялянмишди: онда
хава сойуг иди, рютубят иди, гар арийирди, кюляк асирди...
Свидригайлов гёзюню ачды, йатагындан галхыб пянджяряйя сары гетди.
Али иля пянджярянин джяфтясини тапыб ачды. Ачылмыш пянджярядян кюляк
шиддятля онун дарысгал отагына долду, санки онун узюню, анджаг кёй-
някля ортюлмюш синясини шахталы гыровла бюрюдю. Пянджярянин габагында
догрудан да бага бянзяр бир шей варды, дейясян бу да айлянджяляр кечи-
рилян бир йерди; йягин гюндюз бурада да мюгянниляр хор охуйур, сюфря-
ляря чай гятирилир... Инди ися агаджлардан, коллардан пянджяряйя су дамла-
лары сычрайырды; эля дя гаранлыгды ки, дейирдин зирзямидясян, шейляри дя
анджаг гара бир лякя кими гюджля сечмяк олурду. Свидригайлов айиляряк
дирсяклярини пянджяринин гырагына гойду, гёзлярини чякмядян дёрд-беш
дягигя гаранлыга бахды, геджянин зюлмяти ичярисиндя, бир-биринин ардынджа
ики дяфя топ атылды.
Свидригайлов фикирляшяряк оз-озюня деди: “Хя, хябярдарлыг эдилир!
Су галхыр! Сяхяря йахын су алчаг йерляря, кючяляря ахаджаг, зирзями-
ляря, анбарлара доладжаг, зирзями сичанлары узюб байыра чыхаджаг, адамлар
йагыш алтында, кюлякдя, сёйюшя-сёйюшя, ислана-ислана оз шейлярини
йухары мяртябляря чыхараджаглар... Инди гёрясян саат нечядир?” О, буну
фикирляшян кими йахында бир дивар сааты тыггылдайа-тыггылдайа, санки
тяляся-тяляся, гюджю йетдикджя учю вурду. “Пахо, бир саатдан сонра хава
ишыгланмага башлайаджаг! Мян няйи гёзляйирям? Бу саат чыхыб бирбаш
Пйотр паркына гетмяк лазымдыр: орада, устюня йагыш йагмыш бёйюк бир
кол сечярям, эля бир кол ки, тохунан кими адамын башына милйонларджа су
дамджылары тёкюлюр...” Свидригайлов пянджяряни баглайыб шамы йандырды,
жилетини, палтосуну айниня гейди, шлйапасыны башына гойду, шамы гётюрюб
коридора чыхды, о истяйирди ки, инди йягин хырдаджа бир дамда, джыр-джындыр
вя шам гырынтылары арасында йатан джындыр палтарлы адамы ахтарыб тапсын,
отаг хаггыны вериб мехманханадан гетсин. “Лап йахшы вахтдыр, даха
бундан йахшы вахт аля дюшмяз!”
О, энсиз, узун коридорда чох гязди, анджаг джындыр палтарлы адамы тапа
билмяди; истяди ону бяркдян чагырсын, бирдян гаранлыг буджагда, кёхня
шкафла гапы арасында гярибя бир шей гёрдю, о эля бил ки, дири иди. Айилиб
шамла ишыг салды, гёрдю ки, бир гыз ушагыдыр, озюнюн дя бешдян артыг йашы
олмаз; айниндя, дёшямя йуйан джындыр кими, ислаг бир палтар вар; о
титряйя-титряйя аглайыр... Гыз эля бил ки, Свидригайловдан горхмады; о
анджаг ири, гара гёзляриля хейрятля она бахыр, хеч бир шей баша дюшмюрдю;
о, чохдан бяри аглайан, лакин артыг кирийян, хятта тясялли тапан, амма
йеня дя дайаныб-дайаныб бирдян агламага башлайан бир ушаг кими
арабир ичини чякя-чякя астадан аглайырды. Гызын тагятсизлик ифадя олунан
узю солгунду. О сойугдан донмушду. “О бура хардан гялиб? Демяли,
о бурада гизлянибмиш, бютюн геджяни йатмамышдыр”. Свидригайлов ону
соргу-суала тутду. Гыз бирдян джанланды, оз ушаг дили иля тез-тез няся де-
мяйя башлады. Онун данышыгында “ана”, “анам дёвяр” сёзляри дя варды,
“шылдырдыгы” (сындырдыгы) бир финджандан данышырды. Гыз дайанмадан даны-
шырды. Онун сёзляриндян бязи шейляр баша дюшмяк оларды: гёрюнюр, онун
анасы хямишя сярхош олан бир ашпаздыр, ону севмир, озю дя, йягин, бу
мехманханада ишляйир, гызы дёйюб горхутмушдур, йягин гыз анасынын
финджаныны сындырмыш, бундан да эля горхмушдур ки, лап ахшамдан эвдян
гачмышдыр; йягин, хейли вахт хяйятдя гизлянмиш, йагыш ону ислатмышдыр;
ахырда да бура гялиб шкафын далында гизлянмиш, сойугдан, гаранлыгын
вахимясиндян титряйя-титряйя, аглайа-аглайа бютюн геджяни бурада
отурмушдур, эвя гется ону бярк дёйяджяклярмиш... Свидригайлов ону гу-
джагына алыб оз отагына апарды, чарпайынын устюня гойуб сойундурмага
башлады; онун айагы джорабсызды: йыртыг айаггабысы эля исланмышды ки, эля
бил бютюн геджяни гёлмя ичиндя галмышды. Свидригайлов ону сойундуруб
йатага гойду, йорганы башына чякиб ону бярк-бярк бюрюдю. Гыз эля о
саат йатды. Свидригайлов йеня дя гашгабагыны тёкяряк фикря гетди.
Бирдян о агыр вя кинли бир хисс иля оз-озюня деди: “Дурдугум йердя
озюмю ишя салдым! Бу ня сяфех ишдир мян тутдум!” Наразы халда шамы
гётюрдю ки, гедиб хяр неджя олса о джындыр гейимли адамы тапсын, бурадан
тез чыхыб гетсин. Гапыны ачаркян: “Эх, гызджыгаз!” дейяряк хиддятля дю-
шюндю, лакин гери гайытды ки, бир дя бахыб гёрсюн о йатырмы, йатырса неджя
йатыр. Йорганы усуллуджа галдырды. Гыз ширин-ширин йатырды. О йорганын ал-
тында исинмишди, солгун йанаглары гызармышды. Амма гярибя бурасыдыр ки,
онун гызартысы ади ушаг узюнюн гызартычындан даха парлаг, даха кяскинди.
Свидригайлов оз-озюня деди: “Бу, иситмя гызартысыдыр!” Эля бил шяраб
гызартысыдыр, эля бил ки, она стякан шяраб ичиртмишляр. Ал додаглары эля бил
ки, йанырды, санки онлардан од чыхырды. Бу нядир? Бирдян она эля гялди ки,
гызын узун, гара кирпикляри санки титряйир, тярпянир, галхыр, онларын
арасындан ити бахышлы, бидж-бидж бир гёз бахыр, бёйюк адам кими гёз вурур,
эля бил ки, о йатмайыб, озюню йузулуга вуруб. Бяли, эля белядир ки, вар:
онун додаглары гюлюмсямяк истяйир, додагларынын уджу тярпянир, санки
гюлюмсямякдян озюню сахламаг истяйир. Будур, о даха озюню гю-
люмсямякдян сахламаг истямир; бу гюлюшдюр, лап айдынджа бир гюлюшдюр;
онун хеч дя ушаг узюня бянзямяйян сифятиндя сыртыглыг, налайиг бир
ифадя вардыр, бу ахлагсызлыгдыр; бу йюнгюл ахлаглы бир гызын, озюню сатан
бир франсыз гызынын сыртыг узюдюр. Будур, гёзляринин икиси дя ачылды; о даха
озюню йухулуга вурмур: о утанмаз, одлу бахышлары иля Свидригайлову
сюзюр, бу гёзляр ону чагырыр, гюлюр... Бу гюлюшдя, бу гёзлярдя, онун
узюндя олан бютюн бу рязалятдя хядсиз бир чиркинлик вя хягарят варды.
Свидригайлов догрудан да дяхшятя гяляряк пычылдады: “Неджя? Беш
йашында гыз?.. Бу... бу ня олан шейдир?” Будур, гыз алышыб йанан узю иля
тамам она сары чеврилир, голларыны ачыр. Свидригайлов чыгырды: “Ах,
мялун!” Алини галдырды ки, ону вурсун... Эля бу анда йухудан айылды.
О йеня дя хаман йатагда иди, йеня дя аввялки кими йоргана бю-
рюнмюшдю, шам йандырылмамышды, хава тамам ишыгланмышды; пянджя-
рядян ишыг дюшюрдю.
“Бютюн геджяни мяни гара басды!” О хирсли-хирсли галхыб отурду:
бютюн бядяни азгинди, сюмюкляри агрыйырды. Байыры сых думан басмышды,
хеч бир шей гёрюнмюрдю. Аз галырды саат беш олсун; о йатыб йухуйа
галмышды! Йериндян галхыб пенджяйини, палтосуну гейди, онлар хяля
гурумамышды. Алини джибиндяки тапанчайа вурду; тапанчаны чыхарыб
капсулуну дюзялтди; сонра отурду, джибиндян гейд дяфтярини чыхартды, ан
чох гёзя чарпан баш вярягя ири хятт иля бир нечя сёз йазды. Сонра бу
сёзляри охуду, стола дирсякляняряк фикря гетди. Тапанча да, гейд дяфтяри
дя эля бурададжа, онун дирсяйинин йанында иди. Милчякляр йухудан айы-
лараг, стол устюндя галан, хеч ал вурулмайан дана атиня дарашырдылар.
Свидригайлов онлара хейли бахды, сонра саг али иля милчяклярдян бирини
тутмаг истяди. О чох алляшди, озюню йорду, амма милчяйи тута билмяди.
Ахырда беля мараглы бир ишля мяшгул олдугуну хисс эдяряк диксинди,
галхыб отагдан чыхды. Бир дягигядян сонра о артыг кючядя иди.
Сюд рянгли сых думан шяхяри басмышды. Свидригайлов сюрюшкян,
палчыглы, тахта йолла кичик Невайа сары гетди. Геджя Кичик Неванын чох-
чох йухары галхан суйу, Пйотр адасы, йаш йол, йаш от, йаш агаджлар вя
коллар, бир дя ки, хаман кол... онун хяйалында джанланырды... О башга бир
шей хаггында дюшюнмяк учюн наразы халда эвляря бахмага башлады.
Йолда ня бир адама, ня бир арабачыйа, ня бир файтончуйа раст гялди.
Агадждан тикилмиш, пянджяря-гапылары ортюлмюш, сары рянгли чиркли эвляр
гямгин-гямгин бахырды. Сойуг вя рютубят онун бядянини бюрюдю, о
титрятмяйя башлады. Бязян онун гёзюня баггал вя тярявяз дюканларынын
лёвхяляри гёрюнюрдю, бунлары о диггятля охуйурду. Будур, тахта йол
гуртарды. О гялиб бёйюк бир даш эвя чатды. Баладжа, чиркли бир ит гуй-
ругуну далына гысараг, сойугдан ася-яся габагындан гачыб гетди. Айни
шинели сярхош бир адам, сякинин устюндя, кёндяляниня, узюгойлу дюшюб
галмышды. Свидригайлов она бахыб йолуна давам этди. Сол тяряфдя
хюндюр йангын гюлляси онун гёзюня дяйди.
О оз-озюня деди: “Ба! Бу да йер! Даха Пйотр багына нийя гетмяк?
Хеч олмаса рясми бир шахидин йанында олар”.
Бу йени фикир онун йадына дюшяндя аз галды ки, гюлюмсясин; Н. кю-
чясиня сары дёндю. Гюлляли, бёйюк эв бурада иди, эвин бёйюк бир дарва-
засы вар иди; дарваза баглы иди, боз салдат палтосу геймиш, мис Ахиллес
каскасы гоймуш баладжа бир адам дарвазайа сёйкяниб дурмушду. О
йахынлашмагда олан Свидригайлова мюргю дёйян гёзляриля, лагейд бир
халда чяп-чяп бахды. Онун узюндя та азялдян бяри бютюн йяхуди
тайфасынын сифятиндя хякк олунан вя наразылыг ифадя эдян бир кядяр
варды. Свидригайловла Ахиллес гёрюрдю ки, бу адам сярхош дейил, амма
уч аддым кянарда дуруб дюз онун узюня бахыр, хеч бир сёз дя демир, –
няхайят, бу она ади бир шей кими гёрюнмяди.
О, хяля дя оз вязиййятини дяйишмядян сорушду:
– А-зе, сизя бурада ня гяр-як-дюр?
Свидригайлов деди:
– Хеч бир шей, гардаш, хош гёрдюк!
– Бурда дурма.
– Гардаш, мян башга олкяляря гедирям.
– Башга олкяляря?
– Америкайа.
– Америкайа?
Свидригайлов тапанчаны чыхарыб чахмагыны чякди.
Ахиллес гашларыны галдырды:
– А-зе, бура беля зарафатын йери дё-й-юл!
– Нийя дейил?
– Она гёря ки, йери дё-й-юл.
– Гардаш, бунун ня фярги вар. Йахшы йердир. Сяндян сорушсалар, де
ки, Америкайа гетди.
Свидригайлов тапанчанын люлясини саг гиджгахына гойду.
Ахиллес бирдян хярякятя гялди. гёз бябякляри гет-гедя генишлянди:
– А-зе, бурада олма-з, бурада олма-з!
Свидригайлов тятийи чякди.
ЙЕДДИ.
Расколников эля хаман гюн, ахшам чагы, саат йедди радяляриндя
анасынын вя баджысынын дюшдюйю мянзиля йахынлашырды, – бу, Разумихинин
онлар учюн Бакалейевин эвиндя дюзялтдийи мянзилди. Пиллякянин гапысы
кючядянди. Расколников йахынлашса да аддымларыны хяля дя йавашыдыр,
эля бил ки, тяряддюд эдирди: гирсин, йа йох? Лакин о хеч дя гери гайыт-
майаджагды: гяти гярара гялмишди.
“Бир дя ки, ня фярги вар, онлар хяля хеч бир шей билмирляр; хям дя
онлар мяни гярибя бир адам хесаб элямяйя адят этмишляр...”
Расколниковун палтары чох писди: йыртылыб дагылмышды, азилмишди,
бютюн геджяни йагыш алтында галдыгындан палчыга батмышды. Йоргунлуг,
узгюнлюк, хаванын пислийи, оз-озю иля апардыгы бир гюнлюк мюбаризя ону
сир-сифятдян дёндярмишди. Бютюн геджяни о Аллах билир хараларда
кечирмишди. Лакин о гяти гярара гялмишди.
Гапыны дёйдю; анасы гялиб гапыны ачды. Дунечка эвдя йох иди. Хятта
хидмятчи гадын да орада дейилди. Пулхерийа Александровна дуйдугу
севиндждян вя хейрятдян аввял донуб галды; сонра оглунун алиндян
тутуб отага апарды.
Севинджиндян дили долаша-долаша деди:
– Ахыр ки, гялдин! Родйа, сяни гёз йашы иля, беля бир сифятля гаршыла-
дыгыма аджыгын тутмасын: мян гюлюрям, агламырам. Эля билирсян мян
аглайырам? Йох, мян севинирям, мяндя беля бир пис адят вар: гёзюм-
дян йаш тёкюлюр. Атан оляндян сонра бу мяндя адят олуб: хяр шейдян
аглайырам. Отур, азизим, йягин йорурлмусан, гёрюрям. Ах, устюн гёр
неджя палчыга батыб!
– Дюнян мян йагыша дюшмюшдюм, ана...
Пулхерийа Александровна онун сёзюню кясяряк тез деди:
– Йох эй, йох! Сян эля билдин ки, бу саат сяни соргу-суала тута-
джагам – аввялки адятимля? Нарахат олма! Мян баша дюшюрям, хяр шейи
баша дюшюрям; инди мян буранын адятини ойрянмишям, догрудан да
озюм гёрюрям ки, бурадакылар даха агыллыдыр: мян сянин фикирлярини
харадан баша дюшя билярям ки, сяндян хагг-хесаб да тяляб эляйим?
Ким билир, бялкя дя сянин башында джюрбяджюр мясяляляр, планлар, йа
фикирляр амяля гялир; дуруб сяндян хяля бир сорушаджагам ки, ня
фикирляширсян?.. Мян... Ах, илахи! Бу нядир, галмышам гидж кими вурнуха-
вурнуха!.. Родйа, сянин журналда чыхан мягаляни учюнджю дяфядир оху-
йурам, Дмитри Прокофич мяня гятириб. Гёряндя эляджя донуб галдым,
оз-озюмя дедим ки, ай ахмаг, гёр о нялярля мяшгул олур, – мясялянин
дя хялли эля бурададыр! Алимляр хямишя беля олур. Бялкя эля онда онун
башында тязя фикирляр вармыш; бунлары о гётюр-гой эляйирмиш, мян дя
дуру бону инджидирям, тяшвишя салырам. Азизим, мягаляни охуйурам,
албяття, чох шейи баша дюшя билмирям; аслиндя буе ля дя олмалыдыр; эля
шейляри мян харадан баша дюшюрям!
– Мягаляни гёстярин, ана.
Расколников гязети алыб мягаляйя отяри бахды. О, асяри илк дяфя чап
олунан бир мюяллиф кими, хям гярибя, хям дя истехзалы, хош бир шей
дуйду, лакин бу онун индики вязиййятиля бир зиддиййят тяшкил эдирди: бир
дя ки, онун ийирми уч йашы озюню хисс этдирирди. Анджаг бу, бир ан давам
этди. Бир нечя сятир охудугдан сонра гашгабагыны тёкдю, агыр бир кядяр
гялбини сыхды. Сон айларда онун гялбиндя гедян мюбаризя бирдян йады-
на дюшдю. Нифрят вя далгынлыгла мягаляни столун устюня атды.
– Родйа, мян ня гядяр ахмаг да олсам, хяр халда баша дюшюрям
ки, сян чох тезликля бизим элм аляминин габагджыл адамларындан бири,
бялкя дя ан биринджиси оладжагсан! Онлар гёр неджя дя джясарят эдиб фикир-
ляшибляр ки, гуйа сян аглыны итирмисян. Ха-ха-ха! Сян буну билмирсян:
онлар беля фикирляширдиляр! Ах, мурдар сохулджанлар! Ахы онлар аглын ня
демяк олдугуну харадан анлайа билярляр! Хятта Дунечка, Дунечка да
аз галмышды буна инансын – гёрюрсян дя! Сянин мярхум атан журнала ики
дяфя йазы гёндярмишди: аввял шеир, сонра да бютёв бир повест (шеир
йазылан дяфтяр инди дя мяндядир, сахламышам; повести озюм хахиш
элядим ки, версин узюню кёчюрюм); биз учюмюз дя Аллаха чох-чох дуа
едирдик ки, чап элясинляр, анджаг элямядиляр. Родйа, алты-йедди гюн бун-
дан аввял мян сянин палтарына, доланаджагына, йемяк-ичмяйиня, айаг-
габына бахыб йаманджа дярд чякирдим. Амма инди гёрюрям ки, онда да
ахмаглыг эляйирмишям, чюнки сян инди аглынла, истедадынла хяр шейи
бирдян алдя эляйя билярсян. Демяли, инди сян хялялик буну элямяк
истямирсян, даха мюхюм шейлярля мяшгулсан...
– Ана, Дунйа эвдя йохдур?
– Йохдур, Родйа! О чох тез-тез эвдян гедир, мяни тяк гойур.
Дмитри Прокофич саг олсун ону, гялиб мяним йанымда отурур, хямишя
дя сяндян данышыр. Азизим, о сянин хатирини истяйир, онун сяня хёрмяти
вар. Баджын хаггында да дейя билмярям ки, о мяня чох хёрмятсизлик
эдир. Мян бу барядя шикайятлянмирям ки! Онун оз хасиййяти вар,
мяним дя озюмюн; о мяндян гизлин ишляр тутмага башлайыб; амма
мяним сиздян хеч бир гизли ишим йохдур. Албяття, Дунйа чох агыллы
гыздыр, мян буна лап мёхкям инанырам, бир дя ки, о мяни дя севир, сяни
дя... Амма билмирям бу ишляри ахыры ня оладжаг... Родйа, будур, инди сян
гялмякля мяни чох севиндирдин, амма, о, гёрюрсян дя, харадаса гязир;
гяляндя дейяджяйям: дейяджяйям ки, гардашын гялмишди, бяс сян вахтыны
харада кечирирдин? Родйа, сян чох да мяни назлама: гялмяйя имканын
варса гял, – йохса – ня эляйяк, беля дя гёзлярям. Хяр халда мян би-
ляджяйям ки, сян мяни севирсян, мяня бу да бясдир. Отуруб сянин асяр-
лярини охуйаджагам, сянин баряндя данышылан сёзляри эшидяджяйям, хяр-
дян озюн дя гялиб бир дейярсян – даха бундан йахшы ня олар? Будур,
инди гялмисян ки, анана тясялли верясян, ахы гёрюрям...
Буну дейяндя Пулхерийа Александровна бирдян аглады.
Сонра деди:
– Родйа, билмирям сяня ня олуб... Мян эля билирдим ки, биз сяни
тянгя гятирмишик, амма инди гёрюрям ки, сянин чох бёйюк дярдин вар,
буна гёря дя фикир чякирсян. Родйа, буну мян чохдан дуйурдум. Бу
барядя данышдыгым учюн мяни багышла; мян хямишя бу барядя фикир-
ляширям, геджяляр йатмырам. Баджын да бу геджя сабаха кими оз-озю иля
данышыб, хямишя дя сянин адыны чякирди. Мян бязи шейляр эшитдим, анджаг
хеч бир шей баша дюшмядим. Сяхяр ачыланда эля халда идим ки, эля бил
мяня олюм джязасы кясмишдиляр; няся гёзляйирдим, хисс эдирдим –
будур, гёзлядийимя чатдым! Родйа, Родйа, сян ахы хара гедирсян,
йохса бир йана гедяджяксян?
– Гедяджяйям.
– Мян эля беля дя фикирляширдим! Агяр лазым олса – мян дя сянинля
гедя билярям, – агяр лазым олса, Дунйа да... Дунйа сянин хатирини истя-
йир, чох истяйир; агяр лазымдырса, гой Софйа Семйоновна да бизимля
гетсин. Гёрюрсянми, мян ону лап мямнуниййятля оз гызым кими апа-
рарам. Дмитри Прокофич бизим бир йеря йыгылмагымыза кёмяк эляр...
ахы... сян хара... гедирсян?
– Саглыгла галын, ана джан!
Пулхерийа Александровна эля чыгырды ки, санки оглу хямишялик онун
алиндян чыхырды:
– Неджя? Бу гюн гедирсян?
– Мян лянгийя билмярям, вахтдыр, мян гяряк гедям...
– Мян сянинля гедя билмярям?
– Йох. Сиз диз чёкюн, мяндян отрю Аллаха дуа эдин! Бялкя сизин
дуаныз гябул олунду.
– Хеч олмаса гой сяня хач вурум, хейир-дуа верим! Бах беля, бах
беля! Ах илахи, биз ня эляйирик?
Бяли, Расколников севинирди ки, бурада айры адам йохдур, онлар ан-
джаг икисидир. Бютюн бу дяхшятли гюнляр ичярисиндя биринджи дяфя иди ки,
онун гялби бирдян йумшалмышды. О, анасынын гаршысында йеря дюшдю,
онун айагларыны опдю, онлар бир-бирини багрына басыб агладылар. Пулхе-
рийа Александровна буна тяяджджюб этмирди, бу дяфя ондан хеч бир шей
сорушмурду. Онун башына дяхшятли бир мюсибят гялдийини о чохдан баша
дюшмюшдю, инди ися бу мюсибятин ан дяхшятли бир аны гялиб чатмышды.
Пулхерийа Александровна хёнкюр-хёнкюр аглайараг дейирди:
– Родйа, мяним азизим, мяним илким, илк овладым, сян бала-
джалыгдан неджя идинся, инди дя элясян: онда да сян, индики кими, мяним
йаныма гялярдин, мяни гуджаглардын, опярдин, онда атан хяля сагды, биз
агыр гюзяран кечирирдик, сян эля йалныз бизим йанымызда олмагынла беля
тясялли идин. Атан оляндян сонра биз, бах, индики кими, дяфялярля бир-
биримизи гуджаглайыб, онун гябри устюндя агламышыг. Мян чохдандыр
аглайырам; она гёря аглайырам ки, мяним ана уряйим бир мюсибят
оладжагыны дуймушду. Ахшам устю иди, биз тязяджя бура гялмишдик, йа-
дындадырмы, сяни гёрян кими бютюн мюсибяти йалныз сянин бахышларындан
дуйдум, онда мяним уряйим тир-тир асди; амма бу гюн гапыны ачанда
сяня бахдым, эля о саат да оз-озюмя дедим ки, йягин фялакят дями
гялиб чатмышдыр. Родйа, Родйа, сян ки, хяля инди гетмирсян?
– Йох.
– Сян йеня гяляджяксян?
– Бяли... гяляджяйям.
– Родйа, аджыгын тутмасын, сяндян бир шей сорушмага мян хеч джюрят
дя элямирям. Билирям ки, джюрят элямирям, анджаг икиджя кялмя мяня де
гёрюм: сян узага гедирсян?
– Чох узага.
– Орда ня вар? Гуллугамы гедирсян, йа бир мянсябя чатаджагсан?
– Гёряк Аллах ня йетиряр... Анджаг мяндян отрю дуа эля...
Расколников гапыйа сары йёнялди, лакин анасы ону тутуб, умидсиз бир
нязярля онун гёзляриня бахды. Дяхшятдян Пулхерийа Александровнанын
бютюн узю дяйишди.
Расколников бура гялдийиня чох пешман олду.
– Даха бясдир, ана джан.
– Хямишялик ки, гетмирсян? Эля дейилми, хяля ки, хямишялик
гетмирсян, йеня гяляджяксян, сабах ки, гяляджяксян?
– Гяляджяйям, гяляджяйям, саглыгла галын!
О гюджля озюню анасынын голлары арасындан гуртарды.
Икинди вахты иди; хава илыг, хош вя айдынды. Лап сяхярдян булудлар
дагылмыш, гюн чыхмышды. Расколников оз отагына гедирди; о тялясирди. О
истяйирди ки, гюн батана кими бютюн ишлярини гуртарсын, ишлярини гуртарана
кими дя хеч кяся раст гялмясин. Оз отагына галханда гёрдю ки, Нас-
тасйа самовары гойуб диггятля она бахыр, ону гёзляриля отюрюр. Фикир-
ляшяряк оз-озюня деди: “Йохса отагда адам вар?” Порфири онун хя-
йалында джанланды вя бу, онда икрах хисси ойатды. Лакин отага йахынлашыб
гапыны ачанда Дунйаны ичяридя гёрдю. О, тякбашына отуруб дярин фикря
гетмишди: гёрюнюр, ону чохдан гёзляйирмиш. Расколников астанада
дайанды. Дунйа диксиняряк дивандан галхыб гардашынын габагында дур-
ду. Онун Расколникова зиллянян дургун бахышларында дяхшят вя агыр бир
кядяр варды. Эля анджаг бу бахышдан о дярхал баша дюшдю ки, Дунйа хяр
шейи билир.
Шюбхя иля сорушду:
– Гирим ичяри, йа чыхым гедим?
– Мян бютюн гюню Софйа Семйоновнанын йанында идим; сяни
гёзляйирдик. Биз эля билирдик ки, сян мютляг ора гяляджяксян.
Расколников отага гириб, гюдждян дюшмюш халда стулда отурду.
– Мян зяифлямишям, Дунйа; чох йорулмушам; анджаг бу анда та-
мамиля озюмю аля алмаг истярдим.
Расколников шюбхяли бир нязярля баджысына бахды.
– Сян геджя харада идин?
– Йахшы йадымда дейил. Билирсян, баджы, мян гяти гярара гялмяк
истяйирдим, бир нечя дяфя дя Невайа йахынлашдым; бу мяним, йадым-
дадыр. Истяйирдим орада иши гуртарам, анджаг... – йеня дя шюбхя иля
баджысына бахараг пычылдады: – Анджаг... джюрят элямядим.
– Шюкюр Аллаха! Биз эля бундан горхурдуг; мян дя, Софйа
Семйоновна да! Демяли, сян хяля дя хяйата инанырсан, шюкюр Аллаха,
шюкюр Аллаха!
Расколников аджы-аджы гюлюмсяди.
– Мян инанмырдым; биз эля индиджя анамла гуджаглашыб аглайырдыг;
мян инанмырам, мян ондан хахиш элядим ки, мяним учюн дуа элясин.
Бунун неджя олдугуну Аллах билир, Дунечка мяним бундан хеч башым
чыхмыр.
Дунйа дяхшят ичиндя уджадан деди:
– Сян анамын йанына гетмишдин? Сян озюн она дедин? Буну
демяйя сян неджя джюрят элядин?
– Йох, сёзля... демядим, анджаг о чох шей баша дюшдю. О сянин неджя
оз-ёзюнля данышдыгыны эшидибмиш. О йягин ки, мясялянин йарысыны билир.
Бялкя дя онун йанына гетмякля пис иш тутмушам. Хеч озюм дя билми-
рям ки, онун йанына нийя гетдим. Мян алчаг адамам. Дунйа!
– Алчаг адамсан, анджаг гедиб азаб чякмяйя хазырсан! Азаб чяк-
мяйя гедирсян, эля дейилми?
– Гедирям, бу саат гедирям, Дунйа! Бу биабырчылыгдан гуртармаг
учюн мян озюмю чайа атмаг истяйирдим, амма чайын гырагында дуруб
фикирляшдим, оз-озюмя дедим ки, бу вахта гядяр мян озюмю гюввятли
адам хесаб эдирям, онда хеч биабырчылыгдан да горхмайаджагам!
Дунйа, бу вюгардыр?
– Вюгардыр, Родйа!
Расколниковун сёнюк гёзляриндя санки од парылдады: онун хяля
вюгарлы олмасы санки хошуна гялди.
Расколников пис-пис гюлюмсяйяряк Дунйанын узюня бахды:
– Баджы, бялкя сян эля фикирляширсян ки, мян судан горхдугум учюн
озюмю чайа атмадым?
Дунйа аджы-аджы дюшюняряк хяйяджанла деди:
– Ах, Родйа, бу ня сёздюр сян дейирсян!
Бир-ики дягигя сусдулар. Расколников башыны ашагы дикиб отурмушду,
Дунечка столун о бири башында дуруб изтираб долу бир нязярля она бахыр-
ды. Бирдян Расколников айага галхды:
– Гедждир, мян гяряк гедям! Бу саат гедиб озюмю аля веряджяйям.
Анджаг билмирям: мян нийя озюмю аля вермяйя гедирям...
Дунйанын гёзляриндян дамла-дамла йаш ахыр, йанагларындан сюзю-
люрдю.
– Сян аглайырсан, баджы? Сян алини мяня узада билярсянми?
– Сян буна шюбхя эляйирсян?
Дунйа ону бярк-бярк гуджаглады.
Ону голлары арасында сыха-сыха, опя-ёпя хяйяджанла деди:
– Сян ки, азаб чякмяйя гедирсян – мягяр бунунла тутдугун джина-
йятин йарысыны йумурсанмы?
Бирдян Расколников гязябляняряк уджадан деди:
– Джинайят? Хансы джинайят? Мурдар, ийряндж бир бити, сялямля пул ве-
рян, башгаларына зийан йетирян, хеч кяся лазым олмайан, йохсулларын
ганыны соран бир гарыны олдюрмяк джинайятдирми? Эля бир гары ки, ону ол-
дюрмякля адамын мин бир гюнахыны багышларлар!.. Мян буну бир джинайят
олдугуну дюшюнюрям вя буну йумаг фикриндя дя дейилям! Нийя хяр
тяряфдян буну хамы мяним гёзюмя сохур: “Джинайятдир, джинайятдир!”
Анджаг инди мян, гёстярдийим бу горхаглыгын мянасыз бир шей олдугун
айдын гёрюрям, – о заман ки, бу лазым олмайан биабырчылыга гетмяйи
гярара алмышам. Йалныз оз алчаглыгымдан, баджарыгсызлыгымдан бу гя-
рара гялмишям, бир дя ки, хейрим учюн... неджя ки буну о... тяклиф эляди...
Порфири!.
Дунйа мяйус бир халда уджадан деди:
– Гардаш, гардаш, сян ня данышырсан? Сян ахы ган тёкмюсян!
Расколников гязябля деди:
– О ганы ки, хамы тёкюр; о ганы ки, дюнйада бир шялаля кими тёкюрляр,
хямишя дя тёкюбляр; о ганы ки, бир шампан шярабы кими тёкюрляр, бунун
учюн дя Капитолидя адамлара мюкафат верилир, сонра да онлара бяшя-
риййятин вяли-немяти дейирляр. Сян бир диггятля бах, гёр няляр олур!
Мян озюм дя инсанлара йахшылыг этмяк истяйирдим, бу тутдугум сяфех
ишин авязиндя йюзлярля, минлярля йахшылыглар элярдим; аслиндя бу хеч дя
сяфех бир иш, ахмаг бир фикир дейилди, бу анджаг баджарыгсызлыгды; бу фикир
индики мювяффягиййятсизлик нятиджясиндя беля ахмаг бир фикир дейилди, бу
анджаг баджарыгсызлыгды; бу фикир индики мювяффягиййятсизлик нятиджясиндя
беля ахмаг бир фикир дейилди, бу анджаг баджарыгсызлыгды; бу фикир индики
мювяффягиййятсизлик нятиджясиндя беля ахмаг гёрюнюр, аслиндя бу хеч
дя беля дейилди... (Мювяффягиййятсизлик уз веряндя хяр шей адама пис
гёрюнюр!) Бу ахмагджасына хярякятля мян анджаг озюмю мюстягил бир
вязиййятдя гоймаг, илк аддым атмаг, вясаит алдя этмяк истяйирдим,
онда хяр шей, нисбятян, бёйюк бир файда иля дюзялярди... Анджаг мян,
мян илк аддыма да таб гятиря билмядим, она гёря ки, мян аджлафам!
Бах, бютюн мясяля бундадыр! Бунунла беля мясяляйя мян сизин нязя-
ринизля бахмайаджагам: мювяффяг олсайдым, мяни мюкафатландырарды-
лар, амма инди тяляйя дюшдюм!
– Ахы, эля дейил, хеч дя эля дейил! Гардаш, сян ня данышырсан?
– Хя! О шякилдя дейил, о джюр йахшы бир эстетик шякилдя дейил! Мян бир
шейи гятиййян баша дюшмюрям: Нийя ахы инсанлары мюхасиряйя алыб ус-
тюня бомба йагдырмаг даха ляйагятли бир шякил олур? Эстетикадан
горхма – зяифлийин биринджи аламятидир!.. Мян буну индики кими хеч вахт
айдын дярк этмямирям: нийя ахы буна джинайят дейилир?! Мян хеч вахт,
хеч вахт индики гядяр гюввятли, индики гядяр оз агидямдя мёхкям
олмамышам!
Расколниковун йоргунлуг ифадя олунан солгун узю хятта гызарды да.
Лакин сон сёзляри сёйляркян бирдян онун гёзляри Дунйанын гёзляриня
саташды: бу гёзлярдя о гядяр азаб вя изтираб гёрдю ки, гейри-ихтийари
олараг озюня гялди. Дунйа онун дярдини чякирди. О хисс этди ки, хяр хал-
да бу ики гадыны бядбяхт этмишдир. Хяр халда онларын бу гюня галмасына
о сябяб олмушдур...
– Дунйа, азизим! Агяр мюгяссирямся – мяни багышла! (Агяр мю-
гяссирямся, олсун ки, мяни багышламаг олмаз). Саглыгла гал! Мюбахися
елямяйяк! Вахтдыр, лап вахтдыр, мян гяряк гедям. Мяним далымджа
гялмя, йалварырам сяня, мян гяряк бир йеря дя дяйям... Инди сян гет,
гедян кими дя анамын йанында отур. Буну сяндян хахиш эдирям, йал-
варырам! Онун йанындан хеч айрылма, мян ону тяшвиш ичиндя гойуб
гялдим, буна о чох чятин таб гятиря биляджяк: о йа оляджяк, йа дяли ола-
джаг. Онун йанында ол! Разумихин дя сизин йанынызда оладжаг, чалы-
шаджагам ки, бютюн омрюм бойу мярд олум, намуслу олум, дюз олум!
Бялкя дя сян бир вахт мяним адымы эшидярсян... Мян сизи хяджалятдя
гоймаджагам, рюсвай элямяйяджяйям, гёрярсян; мян сюбут эляйя-
джяйям ки... – Сон сёзляри сёйляркян, сон вяди веряркян о йеня дя
Дунйанын гёзляриндя гярибя бир ифадя гёрюб тез сёзюню гуртарды.– Инди
ися хялялик худахафиз! Сян ахы нийя беля аглайырсан? Аглама, аглама,
биз ки, тамам айрылмырыг!.. Хя! Бир шей йадымдан чыхыб!
Расколников стола йахынлашыб тоз басмыш, галын бир китаб гётюрдю,
китабы ачыб, вяряглярин арасындан фил сюмюйю устюндя чякилмиш акварел
бир шякил чыхартды. Бу – мянзил сахибясинин гара гыздырмадан олмюш
гызынын шякли иди; Расколников бу гызла эвлянмяк истяйирди; бу хаман
гярибя гыз иди ки, монастыра гетмяк истяйирди. Расколников онун хяс-
тялик ифадя олунан мяналы узюня диггятля бахды, шякли опюб Дунечкайа
верди, сонра фикирли-фикирли деди:
–  Бу барядя мян онунла чох данышмышам, анджаг онунла... Беля
ийряндж бир шякилдя ортайа чыхан бу мясялядян она чох шейляр демишям.
– Дунйайа бахараг алавя этди: – нарахат олма, о да сянин кими разы
дейилди; мян чох шадам ки, о инди йохдур... – О йеня дя оз дярдинин
устюня гайыдараг бирдян хяйяджанла деди: – Инди хяр шей йени гайда иля
гедяджяк, ики йеря бёлюняджяк, хяр шей, хяр шей – асас мясяля дя будур,
асас мясяля! Анджаг мян буна хазыраммы? Буну мян озюм истяйи-
рямми? Дейирляр ки, бу мяни сынагдан кечирмяк учюн лазымдыр! Бу
мянасыз сынаглар ахы няйя лазымдыр, няйя? Бунлар ахы няйя лазымдыр?
Ийирми иллик каторгадан сонра азаб-азиййят ичиндя, гиджлик ичиндя,
годжалыг зяифлийи алтында азилдикдян сонра мян индикиндян даха йахшымы
дярк эдяджяйям? Онда даха мян ня учюн йашамалыйам? Беля йаша-
мага нийя ахы мян инди разылашырам? Ах, бу гюн сяхяр ачыланда мян
Неванын сахилиндя дурмушдум – онда билдим ки, мян аджлафам!
Няхайят, онлар отагдан чыхдылар. Дунйа чох агыр изтираб кечирирди,
амма гардашыны севирди! О айрылыб гырх-алли аддым гетдикдян сонра
дёнюб бир дя гардашына бахды. Расколников хяля гёрюнюрдю. Тиня
чатанда Расколников да дёнюб бахды. Ахырынджы дяфя олараг онларын ба-
хышлары бир-бириня раст гялди. Расколников Дунйанын бахдыгыны гёрюб
сябирсизликля, хятта наразы халда алини йелляди ки, о чыхыб гетсин, озю ися
тиндян дёндю.
Бир аз сонра, алини наразы халда йеллямясиндян утанараг оз-озюня
деди: “Мян аджыглыйам, мян буну гёрюрям. Ахы онлар нийя мяни беля
севирляр, бир халда ки, мян буна лайиг дейилям? Ах, каш мян тяк олай-
дым, хеч кяс дя мяни севмяйяйди, мян дя хеч кяси севмяйяйдим!
Онда бу шейляр дя олмазды! Амма бир шей мараглыдыр. Гаршыда дуран
бу он беш-ийирми илдя йяни мяним гялбим эля сакитляшяджяк ки, мян хяр
сёз башы озюмю гулдур адландырыб, инсанларын габагында ихласкарлыгла
ах-зар эдяджяйям? Бяли, беля оладжаг, мютляг беля оладжаг! Бунун учюн
дя инди онлар мяни сюргюн эдяджякляр, онлара да бу лазымдыр... Будур,
онлар кючядя о йан-бу йана гедиб гялирляр; ахы онлар хамысы, оз тя-
биятляри этибариля, аджлафдыр, гулдурдур; хятта бундан да бетярдиляр: гидж-
дирляр! Амма мяни сюргюн элямясяляр гёр онлар ня гайырарлар: хамысы
гуйа няджибаня бир гязяб гёстяряряк озюндян чыхар! Ах, мяним
онлардан зяхлям гедир!”.
Бир мясяля устюндя о дяриндян дюшюндю: “Ахы неджя оладжаг ки, мян
ахырда онларын хамысынын габагында дюшюнмядян сакитляшяджяйям, мюяй-
йян агидяйя гялиб сакитляшяджяйям? Йахшы, нийя дя сакитляшмяйим?
Албяття, беля дя олмалыдыр! Мяйяр ийирми ил арды-арасы кясилмядян да-
вам эдян азаб вя азиййят мяни тамам мяхв этмяйяджякми? Су дашы
дешир. Ондан сонра даха йашамаг няйя лазымдыр? Инди ахы мян нийя
гедирям: ахы озюм билирям ки, хяр шей мяним дюшюндюйюм кими ола-
джаг, башга джюр олмайаджаг!”
Бу суалы о дюняндян бяри бялкя йюз дяфя оз-озюня вермишди, ам-
ма йеня дя гедирди.
СЯККИЗ.
Сонйанын отагына гиряндя хава гаралмага башлайырды. Сонйа бютюн
гюню ону бёйюк бир хяйяджан ичиндя гёзлямишди. Ону Дунйа иля бя-
рабяр гёзлямишди. Дунйа Свидригайловун сёзюню хатырлайараг, лап ся-
хярдян онун йанына гялмишди: Свидригайлов она демишди ки, “Сонйа бу
мясяляни билир”. Бу ики гадынын сёхбяти, тёкдюкляри гёз йашы, бир-бириля
ня дяряджядя узлашдыглары хаггында мюфяссял мялумат вермяйяджяйик.
Дунйа бу гёрюшдян хеч олмаса, беля бир нятиджя чыхартды ки, гардашы тяк
олмайаджаг, бу да она бир тясялли олду: Расколников хамыдан аввял оз
юряйини Сонйайа ачыб демишди; адам лазым оланда Сонйанын йанына
гетмишди; тале ону хара гёндярся Сонйа да онун ардынджа гедяджяк.
Дунйа буну ондан сорушмамышды, анджаг билирди ки, бу беля оладжаг. О
хятта Сонйайа бёйюк бир хёрмят вя ихласкарлыгла бахырды, гёстярдийи бу
хисс иля ону аввял аз гала лап утандырырды. Сонйа аз галырды ки, агласын:
чюнки, о хеч Дунйайа бахмага да озюню лайиг гёрмюрдю. Илк дяфя
онлар Расколниковун йанында гёрюшяндя Дунйа ону бёйюк бир диггят
вя хёрмятля саламламышды, о вахтдан бяри Дунйанын гёзял суряти, ан
гёзял, ан йюксяк бир хяйал кими, онун гялбиндя хямишялик йашайырды.
Ахырда Дунйанын сябри тюкянмиш, Сонйаны гойуб гардашынын ота-
гына гялмишди, о эля билирди ки, гардашы аввял Сонйанын йанына гяля-
джякдир. Дунйа гедян кими бир фикир Сонйаны горхутмага вя она азаб
вермяйя башлады: бялкя Расколников догрудан да, озюню олдюря-
джякдир? Дунйа да бундан горхурду. Лакин онлар бютюн гюню бир-бириня
маджал вермядян мюхтялиф дялилляр гятирир, бир-бирини инандырырдылар ки, бу
ола билмяз; буна гёря дя ня гядяр ки, бир йердя идиляр – сакитдиляр.
Амма бир-бириндян айрылан кими йалныз бу барядя дюшюнмяйя баш-
ладылар. Свидригайловун дюнян дедийи сёз Сонйанын йадына дюшдю: о
демишди ки, Расколниковун гаршысында ики йол вар: йа Владимирка, йа
да... Бир дя ки, Сонйа онун шёхрятпяряст, мягрур худпясянд вя имансыз
олдугуну билирди.
Няхайят, о умидсиз халда дюшюняряк оз-озюня деди: “Онун анджаг эля
агджийяр олмасы, олюмдян горхмасы ону йашамага мяджбур эдя билярми?”
Гюняш батмышды, Сонйа дярдли-дярдли пянджяря габагында дуруб
диггятля байыра бахырды, лакин байырда, гоншу эвин агардылмамыш дива-
рындан башга айры бир шей гёрюнмюрдю. Няхайят, о Расколниковун озю-
ню олдюрдюйюня тамамиля амин олмушду ки, бирдян гапы ачылды, Рас-
колников ичяри гирди.
Сонйанын синясиндян севиндж долу бир чыгырты гопду. Лакин Раскол-
никовун узюня диггятля бахдыгдан сонра бирдян онун бянизи агарды.
Расколников гымышараг деди:
– Гёрюрсян дя, Сонйа: мян сяндяки хач учюн гялдим. Сян озюн
мяни йол айрыджына гёндярирдин; инди ня олду, буну йериня йетирмяк
истяйяндя горхдун?
Сонйа хейрятля она бахырды. Расколниковун данышыг тярзи она гяри-
бя гёрюнюрдю; онун бядяниндян сойуг бир гизилти кечди, лакин бир аз
сонра баша дюшдю ки, бу ифадя тярзи дя, бу сёзляр дя сюнидир. Раскол-
ников Сонйа иля данышса да, кюнджя бахыр, санки онун узюня бахмагдан
чякинирди.
– Билирсян, Сонйа,мян фикирляшдим ки, бу даха файдалы олар... Бурада
бир мясяля вар... Буну данышмаг узун чякяр, хеч данышмаг да лазым
дейил. Билирсян мяни ня джинляндирир?! Бу саат бютюн о бядхейбят вяхши
сифятли ахмаглар мяним башыма йыгышаджаглар, гёзлярини бярялдиб дюз
мяним узюмя зилляйяджякляр, мяня ахмаг-ахмаг суаллар веряджякляр,
мян дя мяджбур оладжагам ки, онларын суалына джаваб верям; мяни бар-
магла гёстяряджякляр... Тфу! Билирсянми, мян Порфиринин йанына гет-
мирям: о мяним зяхлями тёкюб. Достум Порохун йанына гедяджяйям,
бунунла да мюяййян тясир багышламага мювяффяг оладжагам. Анджаг
сойугганлы олмаг лазымдыр, ахыр вахтда мян чох аджыглы олмушам. Ба-
йаг баджым ахырынджы дяфя дёнюб мяня баханда аз галды ки, ону йум-
ругла хядяляйим: анджаг она гёря ки, дёнюб мяня бахмышды, ина-
нырсанмы? Бу, эшшякликдир! Эх, гёр мян ахырда ня хала дюшдюм! Йахшы
да, хачлар ханы?
О санки озюндя дейилди. О хятта бирджя дягигя дя йериндя дура бил-
мир, бирджя мясяля устюндя оз фикрини топлайа билмирди; фикирляри бир-
бириня долашырды, мянасыз-мянасыз шейляр сёйляйирди; алляри азджа асирди.
Сонйа гутудан динмязджя ики хач чыхартды; хачлардан бири сярв ага-
джындан, бири дя мисдян гайрылмышды; аввял озю хач вурду, сонра да Рас-
колникова хач вуруб, сярв агаджындан гайрылан хачы онун бойнуна салды.
– Бу о демякдир ки, мян агыр азаб чякмяйи оз узяримя гётюря-
рям, бу онун рямзидир, хе-хе! Гуйа бу вахта гядяр аз азаб чякми-
шям... Сярв агаджындан олан хач – ади джамаат хачыдыр, мис хач да –
Лизаветанындыр, буну озюндя сахлайырсан; бир гёстяр гёрюм! Онда... бу
онун бойнунда иди? Мян буна охшар ики хач да гёрмюшдюм: бири
гюмюшдю, бири дя баладжа бир икона иди. Онда мян онлары гарынын синясиня
атдым. Бах, бу хачлар инди олсайды, лап йериня дюшярди, онлары тахардым...
Амма мян хейвярялик эляйирям ха! Асил мясяля йаддан чыхаджаг;
фикрим дагыныгдыр!.. Билирсян, Сонйа мян ондан отрю гялмишям ки, сяня
дейим, сян билясян... Вяссалам. Мян анджаг бунун учюн гялмишям...
(Хя! Амма мян эля билирдим ки, сяня чох шей дейяджяйям). Сян озюн
дя истярдин ки, мян гялим... Бяли, мяни дустагханайа саладжаглар, сянин
арзун йериня йетяджяк; ахы нийя аглайырсан? Сян дя? Бясдир, кири! Ах, бу
шейляр мяня ня агыр изтираб верир!
Онун гялбиндя бир хисс догду, Сонйайа бахараг уряйи сыхылды. Дю-
шюняряк оз-озюня деди: “Бу, бу ня истяйир? Мян ахы онун няйийям?
Бу нийя аглайыр? Мяни анам кими, йа Дунйа кими йола салмаг истяйир?
Мяним дайям оладжаг?”
Сонйа чякиня-чяикня, титряк сясля ондан хахиш этди:
– Хеч олмаса бирджя кяря хач вур, дуа эля!..
– Буйур, ня гядяр истяйирсян хач вурум! Озю дя, Сонйа, буну сидг
юрякдян эляйирям, сидг урякдян...
Лакин о башга бир шей демяк истяйирди.
О, бир нечя дяфя хач вурду. Сонйа йашыл драдедам орпяйи гётюрюб
башына атды. Бу, йягин Мармеладовун дедийи “аиляви” орпяк иди. Бу
фикир бир анда Расколниковун хяйалындан кечди, анджаг Сонйадан соруш-
мады. Догрудан да, о озю хисс эдирди ки, фикри йаман дагыныгдыр, чох
агыр тяшвиш ичиндядир. Бундан горхду. Сонйанын онунла гетмяк
истямяси дя бирдян ону хейрятя салды.
О, агджийярлик эдяряк, наразы халда бяркдян деди:
– Сян ня гайырырсан! Хара гедирсян? Гал бурада, гал! Мян тяк
гедяджяйям! – О аджыглы-аджыглы гапыйа сары гетди. Отагдан чыханда: –
Бурада бютюн бир мяиййят ня лазым! – дейяряк мызылдады.
Сонйа отагын ортасында галды. Расколников хеч онунла видалашмады
да; Сонйа даха онун йадындан чыхмышды; истехзалы, усйанкар бир шюбхя
онун гялбини бюрюдю; пиллякяндян дюшяндя о йеня дя дюшюндю:
“Бу беля дя оладжагмы, беля дя оладжагмы? Бялкя йеня дайанмаг,
иши йеня дюзялтмяк... гетмямяк мюмкюндюр?”.
Амма о гедирди. О бирдян гяти олараг хисс этди ки, оз-озюня суал
вермяйин мянасы йохдур. Кючяйя чыханда Сонйа иля видалашмадыгыны,
Сонйанын, башында йашыл орпяк, отагын ортасында галдыгыны, онун хиддятли
чыгыртысы гаршысында Сонйанын хеч гымылданмага да джюрят этмядийини
хатырлайыб бир анлыга дайанды. Эля бу анда башга бир фикир онун гялбини
ишыгландырды, – санки бу фикир гёзляйирди ки, ону тамамиля мяглуб этсин.
“Ахы нийя, ахы нядян отрю инди мян онун йанына гялмишдим! Мян
она дедим ки, иш учюн гялмишям; ахы хансы иш учюн? Хеч бир иш-зад йох
иди! Дейим ки, гедирям? Ня олсун ки, гедирсян! Чох бёйюк иш олуб!
Йохса ону севирям? Ахы севмирям, севмирям ки? Будур, индиджя ону
бир ит кими говдум. Йохса догрудан да о хачлары ондан алмаг лазым-
дымы? Ах, гёр мян ня гядяр алчалмышам! Йох, мяня онун гёз йашы
лазымды, мян истяйирдим ки, онун горхдугуну гёрюм, гёрюм о неджя
азаб чякир, гялби неджя парчаланыр! Ахы мян гяряк хеч олмаса бир
шейдян йапышыб дайанайдым. Лянгийяйдим, бир адама бахайдым! Бу
вязиййятля дя хяля джюрят эдиб озюмя архаланмышдым, оз барямдя беля
хяйаллара дюшмюшдюм – мян дилянчийям, хечям, аджлафам, аджлаф!”
Расколников каналын кянары иля гедирди, истядийи йеря чатмага аз
галмышды. Лакин кёрпюйя чатанда дайанды, бирдян йана дёнюб Сеннайа
мейданына сары гетди.
О, эхтирасла сагына-солуна бахыр, хяр шейя чох диггятля гёз гойур-
ду, анджаг фикрини хеч бир шей устюндя топлайа билмирди, хяр шей онун
нязяриндян гачырды. “Бир хяфтядян, бир айдан сонра мяни бу дустаг
кареталарында бу кёрпюдян кечириб апараджаглар, онда мян бу канала
неджя бахаджагам – буну йадда сахламаг чох йахшы оларды. Бах, бу
лёвхя, онда мян бу хярфляри неджя охуйаджагам? Бах, бурда
йазылмышдыр:  “Таваришество”, бах, бу а-ны,  бу  а  хярфини йадда сах-
ламаг, бир айдан сонра она, бу а хярфиня бахмаг лазымдыр; онда мян
она неджя бахаджагам? Илахи, бютюн бунлар, мяним бу индики... гай-
гыларым... йягин, алчагджасына шейлярдир! Албяття, йягин бунлар хамысы
мараглыдыр... озюня гёря... (ха-ха-ха, гёр мян няляр фикирляширям).
Мян ушаг олурам, мян озюм оз гаршымда озюмю ойюрям, йахшы, нийя
ахы мян озюмю утандырырам? Эх, гёр адамы неджя итяляйирляр! Бах, бу
кёк киши ки, вар (йягин алмандыр) индиджя мяни итяляди, о хеч билирми ки,
кими итяляди? О ушаглы арвад сядягя истяйир, мараглы бурасыдыр ки, о
мяни озюндян хошбяхт хесаб эдир. Эля мараг учюн она сядягя версям
неджя олар? Ба, джибимдя бир шахллыг вар, бу харадандыр? Алын, алын... алын,
анам!”
Дилянчинин аглар сяси эшидилди:
– Аллах сяни оз пянахында сахласын!
Расколников Сеннайа мейданына гирди. Адамлара тохунмаг она
чох пис тясир багышлайырды, бунунла беля о, адамлар чох олан йеря гедир-
ди. О тяк олмаг учюн дюнйада хяр шейини верярди; лакин бирджя дягигя дя
тяк гала билмяйяджяйини хисс эдирди. Бир сярхош джамаат ичиндя шулуглуг
эдирди; о ойнамаг истяйир, амма озюню сахлайа билмир, йана йыхылырды.
Адамлар онун башына йыгышмышды. Расколников джамааты йара-йара
озюню габага верди, бир нечя дягигя сярхоша бахды вя бирдян эля бирджя
агыз гяхгяхя иля гюлдю. Лакин бир дягигя сонра о йадындан чыхды, хятта
она бахса да, хеч ону гёрмюрдю. Няхайят о, чякилиб гетди; о хятта
харада олдугуну да хеч билмирди. Лакин мейданын ортасына чатанда
бирдян, хеч озю дя билмядян, бир хярякят этди, эля о саат ону бир дуйгу
бюрюдю, бу дуйгу онун бютюн варлыгына – бядяниня дя, фикриня дя
хаким олду.
Сонйанын сёзю бирдян йадына дюшдю: “Йол айрыджына гет, джамаата баш
яй, торпагы оп, чюнки сян онун габагында гюнахкарсан, хамыйа бярк-
дян де ки: мян джанийям!” Буну хатырларкян, бютюн бядяни титряди.
Бютюн бу мюддятдя, хюсусиля сон саатларда, онун гялбиня эля бир агыр
кядяр, эля бир тяшвиш чёкмюшдю ки, бу йени, бу там, бу долгун дуйгуйа
о мюмкюн олан бир шей кими джан атды. Бу дуйгу бирдян онун гялбиня
шиддятля долмушду: онун гялбиндя бир гыгылджым кими догмуш вя бирдян
бир од кими бютюн варлыгыны бюрюмюшдю. О бирдян йумшалды, гёзляринлян
йаш сел кими ахды. Эля дурдугу йердя торпага дюшдю...
Мейданын ортасында дизляри устя дурду, айиляряк тязим этди, ляззят
вя севинджля палчыглы торпагы опдю. Айага галхыб бир дя тязим этди.
Онун йанында дуран бир оглан деди:
– Гёр ня йаман ичиб!
Гюлюш сяси эшидилди.
Бир няфяр кефли мешшан алавя этди:
– Гардашлар, о Гюдс-шярифя гедир, ушаглары иля, вятяни иля видалашыр,
хамыйа тязим эдир, пайтахт шяхяри Санкт-Петербургу вя онун торпагыны
буся эдир!
Бир башгасы да:
– Хяля джавандыр, – деди.
– Нюджябадяндир!
– Инди хеч баш чыхармаг олур: ким нюджябадяндир, ким йох...
Расколников сёзляри вя данышыглары эшидиб озюню сахлады вя бялкя
дя демяк истядийи: “Мян адам олдюрмюшям” сёзю агзында донуб
галды. Лакин бу чыгыртылара сакитджя гулаг асды, хеч бир сёз демяди, ат-
рафына бахмадан, кючядян кечиб бирбаш полис дяфтярханасына сары гетди.
Йолда онун гёзюня ани олараг, бир шей гёрюндю, о буна тяяджджюб этмя-
ди; о бунун беля дя оладжагыны аввялджядян хисс этмишди. О, Сеннайа
мейданындан сола дёнюб, икинджи дяфя лап йеря гядяр айиляряк тязим
едяндя, алли аддым кянарда Сонйаны гёрмюшдю; Сонйа, мейданда олан
тахта бараклардан биринин далында озюню ондан гизлятмишди; демяли, о,
Расколниковун ардынджа гялирмиш, онун бютюн бу аджынаджаглы хяря-
кятлярини гёрюрмюш! Расколников бу анда хисс этди вя гяти олараг баша
дюшдю ки, Сонйа бундан сонра хямишялик онунла оладжаг, ондан айрыл-
майаджаг, тале ону хара, лап дюнйанын о башына апарса да, Сонйа онун
ардынджа гедяджяк... Расколниковун гялби алт-юст олду... лакин, будур, о
гялди, о мяшум йеря чатды.
О чох гюмрах халда хяйятя гирди. Бирдян учюнджю мяртябяйя галх-
маг лазым иди. Фикирляшяряк оз-озюня деди: “Ора галхынджа гёряк хяля
ня олур”. Умумиййятля, она эля гялирди ки, о мяшум вахта хяля чох
галмышдыр, хяля чох шей фикирляшмяк, чох шей дяйишмяк олар. Йеня
бурула-бурула галхан пиллякян зибилли иди, орайа йумурта габыгы атылмыш-
ды, йеня отагларын гапысы тайбатай ачыгды, мятбяхлярдян бухар вя тюстю
галхыр, пис ий гялирди. Расколников о вахтдан бура гялмямишди. Онун
гычлары тутулур, дизляри бюкюлюрдю, лакин о йеня дя гедирди. О бир анлыга
дайанды ки, няфясини дярсин, озюню дюзялтсин, бир инсан кими ичяри гирсин.
Лакин оз хярякятинин мянасыны дюшюняряк бирдян оз-озюня деди: “Ни-
йя? Нядян отрю? Бу зяхяр джамыны ки, ичмяк лазымдыр – даха буну ня
яхямиййяти вар? Ня гядяр пис олса – бир о гядяр йахшыдыр!” Эля бу анда
Илйа Петрович Порох онун хяйалындан кечди. “Бялкя эля онун йанына
гедим? О бирисинин йанына гетмяк олмазмы? Никодим Фомичин йанына?
Йа эля бу саат гайыдыб бирбаш нязарятчинин мянзилиня гедим? Хеч
олмаса бу иш аиляви шякилдя баша гяляр... Йох, йох! Порохун, Порохун
йанына! Зяхяри ичмяк лазымса – хамысыны бирдян ичмяк лазымдыр!..”
Бядяни бузламыш, аз гала хушуну итирмиш халда полис дяфтярхана-
сынын гапысыны ачды. Бу дяфя отагда адам чох аз иди: бир даландар, бир
няфяр дя гара джамаатдан варды. Кешикчи аракясмянин далындан хеч
бахмырды да. Расколников о бири отага гетди. Бу заман онун фикриндян
беля бир шей кечди: “Бялкя эля олду ки, хяля демядим?” Отагда гейри-
рясми сюртук геймиш бир мирзя бюрода йазы йазмага хазырлашырды. Кюндж
тяряфдя дя бир мирзя оз йериндя отурмаг истяйирди. Заметов отагда йох
иди. Никодим Фомич дя хяля гялмямишди.
Расколников бюронун габагында олан адамдан сорушду:
– Хеч кяс йохдур?
– Сиз кими истяйирсиниз?
Бирдян таныш бир сяс эшидилди:
– Ба-а-а! Сиз хара, бура хара... адам-бадам ийиси гялир... Нагылда
неджя дейирляр... Йадымдан чыхыб! Х-хош г-гёрдюк!
Расколников титряди. Порох бирдян о бири отагдан чыхмыш онун
габагында дурмушду. Расколников оз-озюня деди: “Бу – тале озюдюр,
о нийя бурададыр?”
Илйа Петрович уджадан дейирди:
– Бизим йанымыза гялмисиниз? Хансы иш учюн? – Гёрюнюр, онун кефи
чох кёк иди, хятта бир азджа да хяйяджанлы иди. – Иш учюн зяхмят чякмиси-
низся – хяля тездир. Мян озюм дя тясадюфян гялмишям... Амма буйура
билярсиниз. Этираф эдирям ки, адынызы?.. – Неджя? Узр истяйирям...
– Расколников.
– Бяли, Расколников! Йохса сиз эля гюман эдирдиниз ки, мяним
йадымдан чыхыб? Риджа эдирям, сиз мяни эляляриндян хесаб этмяйин...
Родион Ро.. Ро.. Родионыч, дейясян белядир?
– Родион Романыч.
– Бяли, бяли, бяли! Родион Романыч! Эля мян бунун учюн алля-
ширдим. Дяфялярля сорушмушам. Этираф эдирям, о вахтдан мян лап уряк-
дян дярд чякирдим ки, онда сизинля... сонра мяня изах этдиляр, билдим ки,
джаван адябиййатчысыныз, хятта алимсиниз... озю дя бу сизин илк аддымы-
ныздыр... Ах, илахи! Ахы хансы адябиййатчы, хансы алим илк аввял орижинал
аддым атмамышдыр? Бизим дя адябиййатдан чох хошумуз гялир: мяним
дя, арвадымын да; арвадымын лап хядсиз дяряджядя. Адябиййатдан вя
бядиийатдан! Няджиблик лазымдыр, о бири шейляри истедадла, биликля, агылла,
дюха иля алдя этмяк олар! Гётюряк эля шлйапаны, мясялян шлйапа ахы ня-
дир? Мян ону Тсиммермандан ала билярям; амма о шейи ки, шлйапанын
алтында сахланыр, о шейин ки, устюню шлйапа ортюр – ону мян ала билмя-
рям! Этираф эдирям, истяйирди лап сизин йаныныза сёхбятя гялим, фикир-
ляшдим ки, бирдян сиз... Гёрюрсюнюз, хеч сорушмурам да: сизя догрудан
да, бир шей лазымдырмы? Дейирляр, сизин йаныныза гохумларыныз гялиб?
– Бяли, анамла баджым гялиб.
– Мян хятта сизин баджыныза раст гялмяк шяряфиня вя хошбяхтлийиня
дя наил олмушам: охумуш вя фюсункар бир гыздыр! Этираф эдирям, онда
эля аджыгландыгыныза мян тяяссюф этдим. Бу бир анлашылмазлыг иди! Онда
ки, мян сизин озюнюздян гетмяйинизя отяри бир нязяр салдым – сонра бу
гёзял сурятдя айдын олду! Бу, гяддарлыг вя фанатизм иди! Сизин гязяб-
ляндийинизин сябябини баша дюшюрям. Бялкя гялян аиля учюн мянзил
дяйишмяк истяйирсиниз?
– Х-хейир, эля-беля гялмишям... гялдим ки, сорушум... дейирдим ки,
Заметову бурада тапа билярям.
– Хя! Сиз ахы достлашмысыныз, эшитмишям. Заметов бурада йохдур,
ону тапмазсыныз. Бяли, биз Александр Григорйевичдян мяхрум олдуг!
Дюняндян бяри даха гялмир, башга йеря кечиб... гедяндя хятта хамы иля
далашды... Хятта чох нязакятсизликля... дямдямяки бир гядядир, вяс-
салам! Хятта умид веря билярди; инди гялин бизим бу шёшяядар гянджликля
бир дил тапын! Имтаханмы-няйми, вермяк истяйир; анджаг данышырлар,
озлярини тярифляйирляр, имтахан да бунунла гуртарыб гедир. Онлар, мяся-
лян, сиз дейилсиниз, йа да сизин достунуз джянаб Разумихин дейил! Сизин
тутдугунуз йол – элм йолудур, мювяффягиййятсизлик сизи йолунуздан
дёндяря билмяз! Хяйатын бютюн бу гёзялликляри, демяк олар ки, сизин
нязяриниздя йохдур, сиз бир нёв нихжл эст-синиз, абидсиниз, рахибсиниз,
захидсиниз!.. Сизинки китабдыр, гулаг далына тахылмыш гялямдир, элми
тядгигатдыр, – сизин рухунуз бу алямдя учур! Мян озюм гисмян...
Лвингстонун гейдлярини илтифат буйуруб охумусунузму?
– Хейир, охумамышам.
– Мян охумушам. Буну да дейим ки, хал-хазырда чохлу нихилистляр
мейдана чыхыб; буну да сябяби, албяття, мялумдур; зяманя озю гёрюн
ня зяманядир, эля дейилми? Фикир верин, мян сизинляйям... сиз албяття
ки, нихилист дейилсиниз? Ачыг дейин, ачыг дейин!
– Хе-хейир.
– Билирсинизми, сиз мянимля ачыг данышын, чякинмяйин, эля бил ки,
тякликдя оз-ёзюнюзля данышырсыныз! Гуллуг бир айры мясяля, бир айры мя-
сяля... сиз эля билирсиниз, мян демяк истяйирдим: достлуг, хейир, тапма-
дыныз! Достлуг йох, вятяндаш вя инсан хисси, инсанпярвярлик вя Аллах-
таалайа мяхяббят хисси! Мян рясми бир адам ола билярям, гуллугда да
ола билярям, амма мян хямишя бир вятяндаш, бир инсан олдугуму хисс
этмяйя, бунун хагг-хесабыны вермяйя борджлуйам. Сиз илтифат буйуруб
Заметов сорушдунуз. Заметов налайиг бир йердя, бир стякан шампан,
йа Дон шярабы ичиб, бир шей устюндя, франсыз гайдасы иля дава салар; бах,
сизин Заметов беля адамдыр! Амма мян бялкя дя хяддиндян артыг
сядагят вя йюксяк хиссляр гёстярмишям, бир дя ки, мяним бир ахямий-
йятим вар, рютбям вар, мюяййян бир йер тутурам! Эвлийям, ушагларым
вар. Бир вятяндаш вя инсан кими оз борджуму йериня йетирирям, о кимдир
ахы, иджазя верин сорушум? Сизя тяхсилля няджибляшмиш бир адам кими
мюнасибят бясляйирям. Бир дя ки, бу мамачалар хяддиндян артыг
чохалыб.
Расколников суаледиджи бир ифадя иля гашларыны галдырды. Гёрюнюр,
индиджя стол далындан галхан Илйа Петровичин сёзляриндян чоху, бош бир
сяс кими, онун гаршысына ахыб тёкюлюрдю. Лакин бу сёзлярдян бязисини о
хяр халда биртяхяр баша дюшюрдю; о суаледиджи бир нязярдя Илйа Петровичя
бахыр, бу данышыгын неджя гуртараджагыны билмирди.
Чох данышмагы хошлайан Илйа Петрович сёзюня давам эдяряк деди:
– Мян бу сачларыны кясдирян гызлары дейирям. Мян онлара озюмдян
мамача дейирям вя беля хесаб эдирям ки, бу ады онлара лап йериндя
вермишям. Хе-хе! Озлярини академийайа сохурлар, анатомийа ойря-
нирляр: бир дейин гёрюм ахы: мян азарласам мюалиджя учюн хеч гыз чагы-
рараммы? Хе-хе!
Илйа Петрович оз сёзляриндян тамамиля разы галараг гюлюрдю.
– Тутаг ки, охумага лап бёйюк бир хявясин варды; йахшы да, охудун,
гуртарды. Даха бундан нийя суи-истифадя этмяк? Даха няджиб шяхсляри
нийя тяхгир этмяк, – о аджлаф Заметову эляйян кими? О ахы мяни нийя
тяхгир этди, сиздян сорушурам? Бир дя ки, бу озюню олдюрянляр о гядяр
чохалыб ки, сиз буну хеч тясяввюр эдя билмязсиниз! Бахырсан ки, бириси
пулуну хярджляйиб гуртарыр, сонра да озюню олдюрюр. Гызлар озюню
олдюрюр, джаван ушаглар олдюрюр, годжалар олдюрюр... Будур, бу йахында
Петербурга гялян бир джянабын да озюню олдюрдюйюню бу гюн сяхяр
хябяр вердиляр. Нил Павлыч, ай Нил Павлыч! Петербург тяряфдя озюню гюлля
иля вуруб олдюрян о джентлменин ады нядир, байаг хябяр вердиляр эй?
О бири отагдан бир адам хырылтылы сясля лагейд халда джаваб верди:
– Свидригайлов.
Расколников диксиняряк хяйяджанла деди:
– Свидригайлов? Свидригайлов озюню гюлля иля вуруб олдюрюб?
– Неджя? Сиз Свидригайлову таныйырсыныз?
– Бяли... таныйырам. Бу йахында гялиб.
– Хя, бу йахында гялиб, арвады олюб, арсыз, аййаш бир адамдыр; бир-
дян озюню вуруб олдюрюб; озю дя эля бир рюсвайчылыгла ки, хеч тясяввюр
этмяк олмаз... Гейд дяфтяриня дя бир нечя кялмя сёз йазыб; йазыб ки,
мян аглым башымда озюмю олдюрюрям, хахиш эляйирям мяним олю-
мюмдя хеч кяси тягсирляндирмяйясиниз. Дейирляр ки, йаманджа пулу
вармыш. Йахшы, сиз харадан ону таныйырсыныз?
– Мян... танышам... мяним баджым онларын эвиндя мюряббийя олуб...
– Беля де!.. Демяли. сиз онун барясиндя бизя мялумат веря биляр-
синиз... Сиз онун беля бир фикирдя олдугуну дуймурдунуз?
– Мян ону дюнян гёрдюм... о... шяраб ичирди... мян хеч бир шей бил-
мирдим.
Расколников хисс этди ки, эля бил онун устюня бир шей дюшдю, ону ба-
сыб азди.
– Сизин эля бил ки, йеня дя рянгиниз агарды. Буранын хавасы эля писдир
ки...
Расколников мызылдады:
– Вахтдыр, мян гяряк гедям, багышлайын, нарахат элядим...
– Ах, илтифат буйурун, чох хошдур! Мяни мямнун этдиниз, мян
буну сёйлямяйя шадам.
Илйа Петрович хятта алини дя узатды.
– Мян анджаг... мян Заметову гёрмяк истяйирям...
– Баша дюшюрям, баша дюшюрям, мяни мямнун этдиниз.
– Мян... чох шадам... худахафиз... – Расколников гюлюмсяди.
Отагдан чыхды. О сянтирляйирди; башы гиджяллянирди. Айаг устюндя
дурдугуну хисс этмирди. Саг али иля дивардан тута-тута пиллякяндян
дюшмяйя башлады. Она эля гялди ки, бир даландар, алиндя идафа дяфтяри,
ашагыдан йухары галхаркян ону итяляди, ашагы мяртябядя бир баладжа ит
бярк-бярк хюрдю, бир арвадда да онун устюня охлов атыб чыгырды. О
ашагы эниб хяйятя дюшдю. Сонйа хяйятдя гапыйа йахын бир йердя дуруб
хейрятля Расколникова бахырды. Сонйанын рянги гачмышды, йериндя до-
нуб галмышды. Расколников онун габагында дайанды. Сонйанын узюндя
хям хястялик вя узгюнлюк, хям дя бёйюк бир джясарят ифадя олунурду.
О хейрятля аллярини бир-бириня чырпды. Расколниковун додагларында
эйбяджяр, мискин бир тябяссюм гёрюндю. О бир аз дайаныб дурду, гы-
мышды, йеня дя пиллякянля йухары галхыб полис дяфтярханасына гетди.
Илйа Петрович отуруб диггятля кагызлара бахырды. Байаг пиллякянля
йухары галхаркян Расколникову итяляйян мужик дя онун габагында
дурмушду.
– Хе-хе-хе! Йеня гялдиниз? Йохса бурада бир шейиниз галыб? Сизя
ахы ня олуб?
Расколниковун додаглары агармыш, гёзляри донуб галмышды. О йа-
вашджа Илйа Петровичин йанына гетди, стола лап йахынлашды, алини стола диря-
йиб дурду, няся демяк истяди, анджаг дейя билмяди, йалныз бязи рабитясиз
сясляр эшидилди.
– Сизин халыныз хараблашды. Стул! Будур, отурун стулда, отурун! Су!
Расколников стулда отурду, лакин гёзюню Илйа Петровичин гёзюндян
айырмады; Илйа Петрович буна хейрят этмиш вя чох пис олмушду... Онлар
бир гядяр бир-бириня бахыб гёзлядиляр. Су гятирдиляр.
Расколников сёзя башлады:
– Онда...
– Су ичин.
Расколников суйу али иля гери итяляди, сёзляри кичик фасиля иля, лакин
айдын бир шякилдя, астадан сёйляйя-сёйляйя деди:
– Онда о мямур арвадыны, гарыны, онун баджысы Лизаветаны балта иля
мян олдюрмюшям вя мян гарят этмишям.
Илйа Петрович хейрятля агзыны ачды. Адамлар хяр тяряфдян йюйюрюб
гялдиляр...
БИР.
Сибир. Энли, изсиз чай сахилиндя Русийанын инзибати мяркязляриндян
олан бир шяхяр. Шяхярдя гала, галада хябсхана вар. Родион Раскол-
ников доггуз айдыр ки, бу хябсханададыр, о икинджи дяряджяли каторга джя-
засына мяхкум эдиляряк бура сюргюн олунмушдур. Онун джинайят этдийи
гюндян аз галыр ки, ил йарым кечсин.
Мяхкямя онун ишиня баханда чох чятинлик чякмяди. Джинайяткар оз
ифадясини гяти, дюзгюн вя айдын верирди: иши долашдырмырды, оз хейри учюн
йумшалтмырды, дялилляри тяхриф этмирди, ан хырда тяфсилаты беля йадындан
чыхартмырды. Джинайятин неджя олдугуну сон нёгтясиня гядяр данышды; ги-
ров  мясялясинин сиррини изах этди (метал лёвхяли тахта парчасы мяся-
лясини), гарыны олдюряндян сонра ачары онун джибиндян неджя гётюрдюйюню
сёйляди; бу ачарлары, тахта сандыгы, сандыгын ня иля долу олдугуну тясвир
этди; хятта сандыгда олан шейлярдян бир нечясинин адыны да чякди;
Лизаветаны ня учюн олдюрдюйюню айдынлашдырды; Кохун, онун да ардынджа
тялябянин неджя гялдийини, гапынын неджя дёйюлдюйюню, Кохла тялябянин
оз араларында ня данышдыгыны, сонра да озюнюн пиллякянля ашагы
гачдыгыны, Миколка иля Митканын сяс-кюйюню эшитдийини, бош отагда гиз-
ляндийини, эвя гялдийини, ахырда да шейляри апарыб Вознесенски прос-
пектиндя, дарвазанын ич тяряфиндя, хяйятдя даш алтында гизлятдийини
нагыл этди. Сёзюн гысасы, мясяля тамам айдынлашды. Мюстянтигляр вя
хакимляр Расколниковун пул кисясиндяки пулдан вя о бири шейлярдян
истифадя этмяйяряк апарыб даш алтында гизлятдийиня тяяджджюб этдиляр;
хюсусиля онлар бир шейя даха чох тяяджджюб этдиляр: Расколниковун няляр
огурладыгы йадында дейилди, хятта бу шейлярин сайыны да дюзгюн билмирди.
Расколников бирджя дяфя дя олса, пул кисясини ачмамышды, орада ня
гядяр пул олдугуну билмирди, – бу, оз-ёзлюйюндя агыла сыгмайан бир
шей кими гёрюндю (пул кисясиндя гюмюш хесабы иля уч йюз он йедди
манат, уч дяня дя икишахылыг варды; уст тяряфдя олан кагыз пуллардан ан
ириляри даш алтында чох галдыгындан тамам хараб олмушду). Нийя ахы
мюттяхим бютюн башга мясялялярдя хяр шейи кёнюллю олараг дюзгюн
бойнуна алдыгы халда, анджаг бу мясялядя йалан дейир, – ня гядяр ча-
лышдыларса, буну тяйин эдя билмядиляр. Ахырда бязиляри (хюсусиля
психологларда бязиляри) хятта беля бир фикря дя йол вердиляр: дедиляр ки,
мюттяхим догрудан да, пул кисясини ачыб ичиня бахмамышдыр, буна гёря
дя орада ня олдугуму билмямишдир, эля беля дя апарыб даш алтына
гоймушдур, бундан да беля бир нятиджяйя гялдиляр ки, джинайят башга джюр
дейил, анджаг мювяггяти дялилик, йяни гятл вя гарят мономанийасы
нятиджясиндя, хеч бир мягсяд вя файда нязяря алынмадан баш вермишдир.
Бу мясялядя дябдя олан ан йени бир нязяриййя – мювяггяти дялилик
нязяриййяси онларын кёмяйиня чатды: бизим дёврюмюздя бу нязярий-
йяни бязи джаниляр хаггында тез-тез тяблиг этмяйя чалышырлар. Бир дя ки,
бир чох шахидляр, доктор Зосимов, Расколниковун аввялки йолдашлары,
эв сахибяси, гуллугчу гыз онун чохдан бяри ипохондрийа хястялийиня
тутулдугуну чох дюзгюнлюкля сёйлядиляр. Бу шейлярин хамысы беля бир
нятиджяйя гялмяйя чох кёмяк этди: Расколников ади джанийя – гулдура,
гарятчийя охшамыр, бурада няся башга бир шей вар. Бу фикри мюдафия
эдянляр бир шейдян чох наразы галмышдылар: джани озюню мюдафия этмяк
истямирди. Ан ахырда она беля суал вердиляр: сизи адам олдюрмяйя,
гарятя джялб эдян ня олду? О да суала кобудджасына бир дюзгюнлюкля, чох
айдын джаваб веряряк деди ки: “Бунун хамысына сябяб – кечирдийим пис
гюзяран, йохсуллуг вя аджизлик олмушдур; дейирдим ки, бунунла хеч
олмаса уч мин алдя эдярям, бу уч минля дя хяйатда мёвге газанмаг
учюн илк аддым ата билярям. О ки галды гарыны олдюрмяк гярарына
гялмяйим – бу, йюнгюлмяджазлыгдан, рухи дюшкюнлюкдян, бир дя ки,
мяхрумиййят вя мювяффягиййятсизлик нятиджясиндя гязябляндийимдян
мейдана гялди.” “Сизи ня вадар этди ки, гялиб тягсиринизи бойнунуза
алдыныз” суалына о беля джаваб верди: “Тутдугум ишдян догрудан да
пешман олмагым мяни буна вадар этди.” Расколниковун бу джаваблары
кобудджасына ачыг этирафлар иди...
Эдилян джинайят нязяря алынарса, мяхкямянин гярары гёзляниляндян
даха йюнгюл олду; бялкя дя она гёря йюнгюл олду ки, джани няинки озюню
тямизлийя чыхармаг истямирди, хятта эля бил ки, оз-озюню даха артыг мю-
гяссир этмяйя чалышырды. Джинайятдян аввял джанинин хястя вя йохсул ол-
масы зярря гядяр дя шюбхя алтына алынмады. Гарят эдилян шейлярдян исти-
фадя эдилмямяси, гисмян, джанидя амяля гялян пешманчылыгла, гисмян
дя джинайят эдиляркян онун аглян тамамиля саглам бир вязиййятдя ол-
мамасы иля изах эдилди вя бу джюр дя нязяря алынды. Хятта Лизаветанын
олдюрюлмяси бу сон мюлахизяни мёхкямляндирмяк учюн бир дялил олду:
о ики адам олдюрюр, эйни заманда. гапынын ачыг галдыгы йадындан чыхыр!
Бирдя ки, рух дюкюнлюйюня тутулан гаты мёвхуматчынын (Николайын) озю
хаггында йаландан ифадя вермясиля иш сон дяряджя долашмышды, бундан
башга, асил джани барясиндя няинки айдын бир дялил йох иди, хятта шюбхя дя
хеч йох кими иди (Порфири Петрович вердийи сёзюн устюндя дурду), –
бунунла беля джани гялиб оз тягсирини бойнуна алмышды: бютюн бунлар
Расколникова верилян джязанын йюнгюлляшдирилмясиня гяти сурятдя
кёмяк этди.
Бу шейлярдян башга, хеч гёзлянилмядийи халда, бир мясяля дя мей-
дана чыхды ки, Расколникова бунун чох бёйюк хейри олду. Аввялляр
тялябя олан Разумихин хараданса бир мялумат тапыб гятирмишди; бу
мялуматда гёстярилирди ки, Расколников дарюлфюнунда охуйанда, озю
ехтийадж ичиндя олса да, вярям хястялийиня тутулмуш йохсул бир тялябя
йолдашына мадди кёмяк этмиш, ону алты айа гядяр сахламышдыр. Тялябя
оляндян сонра онун зяиф дюшмюш годжа атасынын йанына гетмиш (атасыны о
он уч йашындан оз амяйиля сахлайырмыш), ону хястяханайа дюзялтмиш, о
да оляндя апарыб басдырмышдыр. Расколниковун талейи хялл олунаркян бу
мялумат онун ишиня йахшы тясир багышламышды. Расколниковун олян
нишанлысынын анасы, онун аввялки мянзил сахибяси, дул арвад Зарнитсына
да мяхкямядя демишди ки, биз хяля о бири эвдя, Беш Тинин йанында
йашаркян, геджя, йангын вахты Расколников, йанмагда олан бир отагдан
ики баладжа ушаг чыхармышды, бу заман озю дя хейли йанмышды. Бу мя-
лумат да диггятля йохланылмыш вя бир чох шахид тяряфиндян лазымынджа
тясдиг эдилмишди. Хюлася, иш бунунла гуртарды ки, джанийя анджаг сяккиз ил
икинджи дяряджяли каторга джязасы верилди, албяття бу мясялядя джанинин
гялиб оз тягсирини этираф этмяси, хям дя онун гюнахыны йюнгюлляшдирян
башга шейляр нязяря алынмышды. Мяхкямя ишя баханда Расколниковун
анасы хястялянди. Дунйа вя Разумихин ону, мяхкямя гуртарана кими,
Петербургдан чыхармагы лазым билдиляр. Разумихин дямир йолу гыра-
гында, Петербурга йахын бир йердя эля бир шяхяр сечди ки, бу хям мях-
кямянин гедишини мюнтязям сурятдя излямяйя, хям дя Авдотйа Ро-
мановна иля мюмкюн гядяр тез-тез гёрюшмяйя имкан версин. Пул-
херийа Александровнанын хястялийи, асябля алагядар олан, гярибя бир
хястяликди, бу хястяликдя тамам олмаса да, хяр халда гисмян дялилик
кими бир шей дя варды. Дунйа гардашы иля сонунджу дяфя гёрюшдюкдян
сонра гялиб анасыны лап хястя гёрдю; о гыздырмышды, сайыглайырды. Пул-
херийа Александровна оз оглу хаггында бир шей сорушса ня демяк
лазымдыр, – Дунйа эля хямин ахшам Разумихинля бу барядя мясля-
хятляшиб мюяййян фикря гялдиляр, хятта озляриндян бир ахвалат да
уйдурдулар: онлар Пулхерийа Александровнайа дейяджякдиляр ки, Рас-
колников хюсуси бир тапшырыгла чох-чох узаглара, Русийанын сярхядиня
гетмишдир, бу тапшырыгы йериня йетирмякля о хям пул, хям дя шёхрят
газанаджаг. Лакин бир шей онлары сон дяряджя тяяджджюбляндирди: Пулхерийа
Александровна озю ня онда, ня дя сонра Расколников хаггында хеч бир
шей сорушмады. Аксиня, о озю оглунун гяфилдян гетмяси хаггында бир
ахвалат данышды, аглайа-аглайа деди ки, Родйа мянимля видалашмага
гялмишди; бу заман бир шейя дя ишаря этди: гуйа бир чох мюхюм вя сирли
мясяляляр вар ки, буну анджаг о озю билир. Родйанын бир чох гюджлю дюш-
мянляри вар, беля ки, о хятта бу йерлярдян гачыб гетмялидир. О ки, галды
Расколниковун сонракы вязиййяти – бу барядя дя Пулхерийа Алексан-
дровнанын оз фикри варды. О дейирди ки, Родйанын хеч шюбхясиз парлаг бир
гяляджяйи вар, анджаг бязи дюшмянджясиня вязиййятляр гяряк отюб кечсин;
Пулхерийа Александровна Разумихини амин эдирди ки, “мяним оглум
гяляджяйиня хятта дёвлят адамы оладжаг, буну да онун мягаляси вя гёзял
ядяби истедады исбат эдир”. Оглунун мягалясини о ара вермядян оху-
йурду, бязян лап бяркдян охуйурду, йатанда да аз галырды ки, бу мя-
галя иля йатсын; амма Родйанын харада олдугуну сорушмурду; Дунйа
да Разумихин дя, гёрюнюр, бу барядя онунла данышмагдан чякинир-
диляр, – эля бирджя бу озю ону шюбхяляндиря билярди. Няхайят, Пулхерийа
Александровнанын бязи мясяляляр хаггында беля гярибя бир халда сус-
масындан онлар горхуйа дюшдюляр. О, хятта оглунун мяктуб гёндяр-
мямясиндян хеч шикайятлянмирди дя; лакин аввялляр башга шяхярдя
йашайанда о анджаг оз севимли Родйасындан тез-тез мяктуб алмаг
умидиля, анджаг бунун интизариля йашайырды. Пулхерийа Александровнанын
бу халыны хеч бир шейля изах этмяк олмурду, бу мясяля Дунйаны чох
нарахат эдирди. Онун аглына беля бир шей гялирди: йягин ки, ана оглунун
башына дяхшятли бир иш гялдийини хисс эдир, буна гёря дя даха дяхшятли
шейляр эшитмямяк учюн хеч бир шей сорушмур, сорушмагдан горхур. Хяр
халда Дунйа айдынджа гёрюрдю ки, анасынын аглы озюндя дейил.
Бир-ики дяфя дя о озю сёхбяти эля бир йеря гятирди ки, она джаваб
веряркян Родйанын харада олдугуну сёйлямямяк даха мюмкюн де-
йилди, лакин верилян джаваб истяр-истямяз ону гане этмяйяджякди, хям дя
она шюбхяли гёрюняджякди – она айры джюр дя джаваб вермяк олмазды;
верилян джавабы эшитдикдя о бирдян сон дяряджя гямгинляшди, тутулду,
диниб данышмады, бу да хейли вахт давам этди. Ахырда Дунйа гёрдю ки,
йалан демяк, озюндян сёз уйдурмаг чятиндир, бу гярара гялди ки,
мюяййян мясяляляр хаггында йахшысы будур хеч бир шей сёйлямясин.
Лакин гет-гедя лап айдын олду ки, йазыг арвад дяхшятли бир шей олду-
гуну гюман эдир; бу арада Родйанын дедийи сёз Дунйанын йадына
дюшдю: гардашы она демишди ки, сянин Свидригайловла олан гёрюшюндян
сонра, о мяшум сон гюнюн аряфясиндя, геджя анам сянин сайыглама-
ларыны эшитмишдир. Бялкя анам онда бир шей баша дюшмюшдюр? Хястя тез-
тез, бязян бир нечя гюн, хятта бир хяфтя гямгин вя тутгун халда сус-
дугдан, сяссиз-сямирсиз гёз йашы тёкдюкдян сонра, чылгынджасына джан-
ланыр, бирдян оз оглу, оз умидляри, оз гяляджяйи хаггында ара вермядян
данышмага башлайырды... Онун хяйаллары бязян чох гярибя олурду: ону
айляндирирдиляр, она бяли-бяли дейяряк сёзюню тясдиг эдирдиляр (бялкя о
озю дя айдын гёрюрдю ки, ону анджаг айляндирирляр, уряйини алмаг учюн
она бяли-бяли дейирляр), бунунла беля о йеня дя данышырды...
Расколниковун оз тягсирини бойнуна алдыгы гюндян беш ай сонра
мяхкямя гярар чыхартды. Фюрсят дюшдюкджя Разумихин гедиб ону дус-
тагханада гёрюрдю. Сонйа да эля. Няхайят, айрылыг гюню гялди. Дунйа
да, Разумихин дя она анд ичдиляр ки, бу айрылыг хямишялик олмайаджаг.
Разумихинин гяндж вя одлу бейниндя беля бир фикир озюня мёхкям йер
тутмушду: о дейирди ки, уч-дёрд ил мюддятиндя, гяляджяйиня вар-дёвлят
дюзялтмяйя башламаг учюн мюмкюн гядяр, хеч олмаса бир гядяр пул
йыгыб Сибиря гетмяк лазымдыр, чюнки Сибирдя торпаг хяр джяхятдян зян-
гиндир, амма ишчи, адам вя сярвят аздыр; Родйа олан шяхяря кёчюб
хамылыгла йени хяйат гурмага башламалыйыг. Айрылыркян хамысы аглады.
Расколников сон гюнлярдя чох фикирли иди, анасыны чох сорушурду, онун
барясиндя хямишя нарахат иди. Хятта анасы хаггында изтираб чякирди, бу
ися Дунйаны тяшвишя салырды. Анасынын хястя бир вязиййятдя олдугуну
эшидяндя о чох тутулду, чох гямгин олду. Бютюн бу вахт ичярисиндя о,
хюсусиля Сонйа иля, диниб-данышмырды. Сонйа Свидригайловун вердийи
пулла чохдан хазырланмышды, Расколников Сибиря гёндяриляндя онун ар-
дынджа гедяджякди. Бу барядя онлар бир-бириля бирджя кялмя дя сёз даныш-
мамышдылар, амма билирдиляр ки, бу эля беля дя оладжаг. Сон айрылыг дяги-
гяляриндя Дунйа иля Разумихин одлу бир гялб иля ону архайын этмиш-
диляр ки, хябсханадан чыхдыгдан сонра хошбяхт оладжагсыныз; Расколни-
ков бу заман гярибя бир халда гюлюмсямиш, хястя бир вязиййятдя олан
анасынын башына тезликля мюсибят гяляджяйини габагджадан сёйлямишди.
Ики ай сонра Дунечка Разумихиня аря гетди. Онларын тойу сакит вя
гямгин кечди. Тойа чагырыланларын ичярисиндя Порфири Петровичля
Зосимов да варды. Сон йахтларда хямишя Разумихинин симасында гяти
гярара гялмиш бир адам ифадяси варды. Дунйа кор-кораня инанырды ки, о
бютюн дюшюндюклярини йериня йетиряджякдир, о буна инанмайа да бил-
мязди: бу адамын дямир ирадяйя малик олдугу айдынджа гёрюнюрдю.
Тяхсилини гуртармаг учюн о йеня дя дарюлфюнуна гедиб мюхазиряляря
гулаг асмага башлады. О да, Дунйа да хямишя гяляджяк учюн план
гурурдулар; онларын хяр икиси беш илдян сонра Сибиря кёчмяйи гяти нязяря
алмышды. Бу вахта гядяр дя Сонйанын орада оладжагына архайындылар.
Пулхерийа Александровна гызынын аря гетмясиня севиня-севиня
хейир-дуа верди, лакин онлар эвляняндян сонра эля бил ки, даха да гям-
гин вя фикирли олду. Разумихин онун кефини аз да олса ачмаг учюн Род-
йанын бир тялябяйя, бу тялябянин годжа атасына кёмяк этдийини, кечян ил
ики кёрпя ушагы олюмдян гуртардыгыны, бу заман озюнюн дя бир аз
йандыгыны, хятта бундан нахошладыгыны данышды. Бу ики хябяр Пулхерийа
Александровнанын онсуз да позулмуш шюуруну вядждя гятирди. О
хямишя бу барядя данышырды; Дунйа ону тяк бурахмаса да, о кючядя дя
бундан сёхбят ачырды. Дюканларда, джамаат минян кареталарда бир адам
тапыб оз оглундан, онун мягалясиндян, тялябяйя кёмяк этмясиндян,
йангындан ушаг хилас эдяркян уст-башынын гарсаландыгындан вя башга
шейлярдян сёхбят башларды. Дунйа билмирди ки, бундан ону неджя чякин-
дирсин. Пулхерийа Александровнанын беля бир вядждли-хяйяджанлы, хястя
вязиййятдя олмасы аз горхулу иди, бундан башга бу сёхбятлярин чох пис
нятиджяси ола билярди: Расколниковун мяхкямясиндян хябярдар олан бир
адам онун фамилийасыны хатырлайараг бу барядя сёхбят ача билярди. Пул-
херийа Александровна йангындан хилас эдилмиш о ики кёрпя ушагын
анасынын йашадыгы эвин дя йерини ойрянмишди, истяйирди ки, мютляг онун
йанына гетсин. Няхайят, Пулхерийа Александровнанын нарахатлыгы сон
нёгтяйя гялиб чатды. О бязян бирдян агламага башлайырды, тез-тез хяс-
тялянирди, гыздырма ичиндя сайыглайырды. Бир гюн сяхяр тездян деди ки,
мяним хесабыма гёря Родйа гяряк тезликля гялсин, йадымдадыр, о мя-
нимля видалашыб гедяндя озю деди ки, доггуз айдан сонра мяни гёз-
ляйин. Пулхерийа Александровна мянзили сялигяйя салмага, Родйа учюн
айрылмыш отагы (оз отагыны) бязямяйя, мебели тямизлямяйя башлады;
пярдяляри йуду, йени пярдяляр салды: о оз оглуну гябул этмяйя хазыр-
лашырды. Дунйа бундан тяшвишя дюшдю, анджаг диниб-данышмады, хятта
отагы сялигяйя салмагда анасына кёмяк дя этди. Пулхерийа Алексан-
дровна бютюн гюню арды-арасы кясилмяйян фантазийа, ширин хяйал, тяшвиш
вя гёз йашы ичиндя кечирди, ахшам ися хястялянди, сяхяр бярк гыздырды,
сайыгламага башлады. Гара гыздырмайа тутулду. Ики хяфтядян сонра олдю.
Сайыглайаркян онун агзындан чыхан бязи сёзлярдян беля нятиджяйя гял-
мяк оларды: о, Дунйанын вя Разумихинин тясяввюр этдийиндян чох-чох
артыг, оглунун башына бёйюк бир мюсибят гялдийиндян шюбхялянирмиш.
Расколников Сибиря гёндяриляндян сонра онларын арасында дярхал
мяктублашма башласа да, о узун заман анасынын олдюйюню билмяди.
Мяктубу Сонйа йазырды: о сялигя иля хяр ай Петербурга, Разумихинин
устюня кагыз гёндярир, хяр ай Петербурга, Разумихинин устюня кагыз
гёндярир, хяр ай да сялигя иля Петербургдан джаваб алырды. Сонйанын
мяктублары илк аввял Дунйайа вя Разумихиня гуру гёрюндю, онлары
кифайятляндирмяди; сонра беля бир фикря гялдиряр ки, бундан йахшы йаз-
маг хеч мюмкюн дя дейил, чюнки бу мяктублардан нятиджя этибариля, хяр
неджя олса, Дунйанын бядбяхт гардашы хаггында там вя дюзгюн тясяв-
вюр алдя этмяк мюмкюн иди. Сонйанын мяктублары кечирдикляри гюндя-
лик мяишятин, Расколниковун каторга хяйатынын ан садя, ан айдын тяс-
вириля долу оларды. О ня оз умидляриндян, ня гяляджяк хаггында олан фи-
кирляриндян, ня дя оз хиссляриндян бяхс эдярди. Расколниковун кечир-
дийи ахвал-рухиййяни, умумиййятля, онун дахили алямини тясвир этмяк
авязиня, о анджаг олан шейлярдян йазырды: Расколниковун сёйлядийи
сёзляри гейд эдяр, сяххяти барясиндя мюфяссял мялумат верярди, гёрюш
заманы онун няляр истядийини, Сонйадан няляр хахиш этдийини, она няляр
тапшырдыгыны вя саиряни гёстярярди. Бютюн бу мялуматлар да чох мю-
фяссял йазарды. Няхайят, Дунйанын бядбяхт гардашынын суряти оз-ёзлю-
йюндя мейдана чыхды, онун дюзгюн вя айдын тясвири верилмиш олду;
бурда сяхв ола билмязди, чюнки бютюн йазыланлар хягиги фактлар иди.
Лакин Дунйа вя онун ари, хюсусиля илк вахтларда, Сонйанын йаздыгы
мялуматда урякачан аз шей гёря билирдиляр. Сонйа бютюн мяктубларында
йазырды ки, Родион Романыч хямишя тутгун вя гашгабаглы олур, чох аз
данышыр, хяр дяфя дя алдыгы мяктубдан она данышанда о хеч мараг-
ланмыр: бязян анасыны сорушур; ахырда Сонйа гёрюр ки, о мясяляни
дуймушдур, анджаг бундан сонра анасынын олдюйюню она дейир. Сонйа
бир шейя тяяджджюб эдирди: эля бил анасынын да олюмю она эля тясир ба-
гышламамышды. Хяр халда онун захири гёрюнюшюндян беля мялум олду.
Сонйа бир шейи дя гейд эдирди: гёрюнюр, о хямишя оз фикирляри иля мяш-
гулдур, эля бил ки, хеч кясля унсиййят элямир, бунунла беля йени хяйата
о чох ади вя чох садя бир мюнасибят гёстярир. О оз вязиййятини чох
айдын баша дюшюр, йахын заманда йахшы бир шей оладжагыны гёзлямир,
йюнгюл умидлярля дя йашамыр (лакин онун вязиййятиндя олан бир адам
учюн бу чох тябии бир шейдир), хеч бир джяхятдян аввялки шяраитя
охшамайан бу йени шяраитдя хеч бир шей ону тяяджджюбляндирмир. Сонйа
йазырды ки, Родион Романычын сяххяти пис дейил. О ишя гедир, ишдян ня
бойун гачырыр, ня дя ишя джан атыр. Верилян йемяйя лагейд бахыр; лакин,
базар, бир дя байрам гюнляриндян башга, верилян йемякляр о гядяр пис
олур ки, ахырда о хяр гюн озюня чай хазырламаг учюн Сонйанын тяклиф
этдийи пулу мямнуниййятля алмыш, башга мясяляляр хаггында ися
Сонйадан хахиш этмишди ки, нарахат олмасын, демишди ки, гёстярилян бу
гайгылар мяни анджаг дарыхдырыр. Сонйа буну да йазмышды ки, дус-
тагханада онун олдугу йер умумидир, мян казармаларын ичини гёрмя-
мишям, амма беля бир нятиджяйя гялмишям ки, казармалар дарсыгалдыр,
писдир, чирклидир, Родион Романыч орада умуми тахт устюндя йатыр,
алтына кечя салыр, озюня айры хеч бир шей дюзялтяк истямир. Лакин о хеч
дя габагджадан дюшюнюлмюш бир план, йа бир мягсяд учюн беля агыр вя
пис вязиййятдя йашамырды; о анджаг оз талейиня гаршы гёстярдийи
диггятсизлик вя захири лагейдлик нятиджясиндя беля йашайырды. Сонйа ачыг
йазырды ки, Родион Романович хюсусиля илк вахтларда няинки мяним
гялмяйимля марагланмырды, хятта бундан наразы галырды, чох аз даны-
шырды, мянимля кобуд ряфтар эдирди; анджаг сонралар гёрюшляримиз бир
адят, хятта аз гала бир эхтийадж шяклини алды; беля ки, мян бир нечя гюн
хястяляндийимдян онун йанына гяля билмямишдим, мяним гялмямя-
йимдян о чох дарыхмышды. Мян онунла байрам гюнляриндя, дустагхана
дарвазасы агзында гёрюшюрям, йа да ону бир нечя дягигялийя гаро-
вулханайа, мяним йаныма чагырырлар, орада гёрюшюрюк; айры гюнлярдя
ися онун ишлядийи йеря – йа эмалатханайа, йа кярпидж заводуна, йа да
Иртыш сахилиндяки, анбарлара гедиб ону гёрюрям. Сонйа озю хаггында да
мялумат веряряк йазырды ки, шяхярдя мян хятта озюмя бязи танышлыг вя
химайя дя дюзялдя билмишям, палтар да тикирям; бурада гадын модасы
иля мяшгул олан уста арвадлар чох аздыр, она гёря дя мян хятта бир чох
эвлярдя зярури бир адам олмушам. Сонйа анджаг бир шейи йазмамышды:
Расколников онун васитясиля ряислярин рягбятини газанмыш, онун иши
йюнгюлляшдирилмишди вя саиря. Няхайят, Сонйадан хябяр гялди ки (Дун-
йа хятта онун сон мяктубларында хюсуси бир хяйяджан вя тяшвиш ду-
йурду), Расколников озюню хамыдан кянар тутур, дустагханада мях-
бусларын ондан хошу гялмир, гюнлярля сусур, бянизи гет-гедя солгун-
лашыр. Сон мяктубда ися йазырды ки, Расколников бярк хястялянмишдир,
хястяханада дустаглар отагында йатыр.
ИКИ.
О чохдан хястя иди; лакин ня каторга хяйатынын дяхшятляри, ня иш, ня
йемяк, ня гырылмыш баш, ня айниндяки кёхня палтар онун ирадясини гыра
билмяди: бу азаб вя ишгянджяляр хеч онун гёзюндя дейилди. Аксиня, о
хятта ишлямясиня севинирди: ишдя азиййят чякмякля о хеч олмаса бир не-
чя саат рахат йата билирди. Бу йемяйин бу тараканлы атсиз йемяйин онун
учюн ня ахямиййяти варды? Тялябя оланда о чох вахт хеч буну да тапа
билмирди. Онун палтары исти иди, о кечирдийи хяйата уйгунлашмышды. Ган-
далларын варлыгыны оз узяриндя хеч хисс этмирди. О гырхыг башындан, ики
рянгли пенджяйиндянми утанаджагды? Бунун учюн о кимдян утанаджагды?
Сонйаданмы? Сонйа ондан горхурду, – онданмы утанмаг лазымды?
Утананда ня олар ки? О хятта оз хягарятли, кобуд ряфтары иля инджит-
дийи Сонйадан да утанырды. Анджаг гырхыг башы вя гандаллары учюн утан-
мырды: онун гюруру чох бярк тяхгир олунмушду. Ах, о оз-озюню тягсир-
ляндиря билсяйди, неджя хошбяхт оларды! Онда о хяр шейя, хятта утанмага
вя биабырчылыга да дёзя билярди. О оз-озюню чох джидди мюхакимя эдир-
ди, лакин онун гязяблянмиш виджданы онун кечмиш хяйатында, хяр кясин ба-
шына гяля биляджяк ади бир сяхвдян башга эля дяхшятли бир гюнах тапа бил-
мирди. О анджаг бир шейдян утанырды: утанырды ки, гёр талейин хёкмю иля
беля кор-кораня, беля умидсиз бир халда, беля уджгар бир йердя, беля мя-
насызджасына мяхв олмушдур; агяр о озюню аз да сакитляшдирмяк истяся,
гяряк беля бир хёкмюн мянасызлыгы гаршысында баш айсин, буна табе олсун.
Бу дюнйада онун гаршысында анджаг бир шей дурурду: хал-хазырда
мянасыз вя мягсядсиз бир тяшвиш, гяляджякдя ися йалныз арды-арасы
кясилмядян озюню фяда эдилмяйяджякди. Сяккиз илдян сонра онун анджаг
отуз ики йашы оладжагды, о хяля дя йенидян йашамага башлайа билярди –
лакин бундан ня олсун? О ня учюн йашасын? Няйи нязярдя тутуб йаша-
сын? Няйя догру джан атсын? Анджаг мёвджуд олмаг учюнмю йашасын?
Лакин о аввлляр дя оз варлыгыны идейа, умид, хятта хяйал угрунда фяда
этмяйя хазыр иди. Йалныз мёвджуд олмаг ону тямин этмирди; о хямишя
даха бёйюк бир шейин арзусунда иди. Бялкя дя эля бу арзуйа гёря о
озюню башга бир адам хесаб эдирди: эля бир адам ки, она башгаларындан
даха чох шейляр этмяйя иджазя верилмишдир...
Хеч олмаса, тале онун гялбиндя пешманчылыг хисси ойадайды: гялби
парчалайан, гёздян йуху гачыран одлу бир пешманчылыг, эля бир пеш-
манчылыг ки, онун дяхшятли азабындан адамын гёзюня дар агаджы вя джирда
гёрюнюр! Ах, беля бир пешманчылыг дуйсайды, о буна севинярди! Гёз
йашы вя азаб – ахы бу озю дя хяйатдыр! Лакин о этдийи джинайятдян пеш-
ман олмурду.
Онун хеч олмаса оз ахмаглыгына аджыгы тута билярди; неджя ки, ав-
вялляр оз чиркли вя ахмагджасына ишляриня аджыгы тутурду; о ишляр ки, ахырда
ону хябсханайа гятириб чыхартды!.. Бу ишляр аввял она, о мяшум вахтда
чох чиркин вя чох ахмагджасына бир иш кими гёрюнюрдю; инди ися о
хябсханада, сярбяст бир вязиййятдя икян, бютюн аввялки хярякятлярини
бир даха фикриндян кечирди, дюшюндю, лакин бунларын хеч дя эля чиркин,
эля ахмаг бир хярякят олдугуну гёрмяди.
Фикирляшяряк оз-озюня деди: “Дюнйа йаранандан бяри йез узюндя
гайыр-гайыр гайнашан, бир-бириня раст гялян, бир-бириля чарпышан фикир-
лярдян, нязяриййялярдян мяним фикрим ня джяхятдян, ахы ня джяхятдян
ахмаг фикир иди? Мясяляйя, гюндялик тясвирляря гапылмайараг, мюстягил
вя гениш бир нёгтейи-нязярля бахылса, онда мяним фикрим хеч дя эля...
гярибя гёрюнмяз. Эй беш гяпик гиймяти олан шяккаклар вя агилляр, нийя
сиз йары йолда дайанырсыныз?!”
Расколников оз-озюня дейирди: “Нийя ахы, мяним тутдугум иш
онлара эля чиркин гёрюнюр? Она гёря ки, бу джинайятдир? Бу джинайят сёзю
ня демякдир? Мяним виджданым сакитдир. Албяття, ганун рясмян
позулмушдур, ган тёкюлмюшдюр; йахшы да, ганунун рясмян позулмасы
учюн мяним башымы кясин... бунунла да мясяля гуртарсын гетсин!
Албяття, беля олан сурятдя хакимиййятя ирсян сахиб олмайан, ону зябт
эдян, лакин бяшяриййятя бёйюк хидмятляр гёстярян бир чох шяхсляр
гяряк эля илк аддым атаркян эдам эдиляйди. Лакин о адамлар атдыглары
илк аддыма таб гятирдиляр, буна гёря дя онлар хаглыдырлар, амма мян
таб гятиря билмядим, буна гёря дя бу илк аддымы атмаг учюн озюмя
иджазя вермяйя мяним хаггым йох иди”.
О анджаг бир шейдя оз джинайятини бойнуна алырды: анджаг онда ки, бу
джинайятя таб гятиря билмямишди, гедиб оз тягсирини бойнуна алмышды.
Бу фикир дя она изтираб верирди: нийя ахы онда о озюню олдюрмяди?
Нийя онда чайын гырагында дуранда гедиб оз тягсирини бойнуна алмагы
ёлюмдян устюн тутду? Йохса йашамаг арзусунда беля бир гюввятми
вардыр, бу арзунун охдясиндян гялмяк бу гядяр чятиндир? Олюмдян
горхан Свидригайлов бунун охдясиндян гялмядими?
О азаб ичиндя бу суалы озюня верир вя бир шейи баша дюшя билмирди:
бялкя дя эля онда, чайын гырагында дуранда о оз ишиндя, оз агидя-
ляриндя бёйюк бир сяхв олдугуну хисс эдибмиш. О баша дюшмюрдю ки, бу
хисс сонралар онун хяйатында баш верян дёнюшюн, йенидян дирилмясинин,
хяйата гаршы йени бахышынын бир аламяти оладжагдыр.
Бу мясялядя, хяр шейдян аввял, о анджаг инстинктин мянасыз, узюджю
агырлыгы ола биляджяйиня йол верирди, о буну рядд эдя билмяйяджякди, бу-
нун устюндян ашыб кечмяк игтидарында дейилди (оз зяифлийи вя хечлийи
узюндян). О оз мяхбус йолдашларына бахыб тяяджджюб эдирди: гёр онлар
хамысы хяйаты неджя севирляр, хяйатын гядрини неджя билирляр! Она эля гя-
лирди ки, дустагханада онлар хамысы хяйаты неджя севирляр, хяйатын гяд-
рини неджя билирляр! Она эля гялирди ки, дустагханада онлар хяйаты азад-
лыгда олдуглары вахтдан даха чох севирляр, онун гядрини даха чох билир-
ляр. Онлардан бязиляри, мясялян, сяфилляр, гёр неджя дяхшятли азаб вя иш-
гянджяйя дёзюрляр! Йалныз бирджя эля гюняш шюасынын, галын бир мешянин
тянха бир йериндя чыхан уч ил бундан габаг гёрдюкляри сойуг бир була-
гын бу сяфилляр учюн ня бёйюк ахямиййяти ола билярмиш! Сяфил дустаг, оз
севгилисинин хясрятини чякян кими, бу булагын хясрятини чякир, ону, онун
атрафында битян йашыл оту, колда охуйан гушу йухусунда гёрюрдю... Рас-
колников сонралар диггят йетиряряк даха артыг изах олунмайан шейляр
гёрдю.
Дустагханада, оз атрафында, о бир чох шейи гёрмюрдю, хеч гёрмяк
дя истямирди. О санки гёзлярини йеря дикяряк йашайырды; атрафына баха
билмирди: бу хяйат ону ийряндирирди, буна дёзя билмирди. Лакин сонралар
бир чох шей ону тяяджджюбляндирди, о санки гейри-ихтийари олараг бязи
шейляри гёрмяйя башламышды, – беля шейлярин олдугуну аввялляр о хеч
гюман этмирди. Умумиййятля, онунла бютюн дустаглар арасында олан о
дяхшятли, о дярин учурум ону гет-гедя даха артыг тяяджджюбляндирирди.
Санки онлар башга-башга миллятдян идиляр. Расколников онлара, онлар да
Расколникова шюбхя вя адавятля бахырды. Расколников бу айрылыгын
умуми сябяблярини билирди вя буну баша дюшюрдю; лакин аввялляр бу
сябяблярин догрудан да бу гядяр дярин, бу гядяр гюввятли олдугуну
хеч аглына гятирмирди. Дустагханада сюргюн эдилмиш полйаклар да варды,
онлар сийаси джаниляр иди. Полйаклар бютюн бу дустаглары надан вя кёля
хесаб эдир, онлара тякяббюрля бахыр, нифрят эдирдиляр, лакин Расколников
дустаглара онлар кими баха билмирди: о айдынджа гёрюрдю ки, бу надан
адамлар бу полйаклардан бир чох джяхятдян чох-чох агыллыдырлар. Бурада
дустаглара сон дяряджя нифрят эдян бир забит, ики няфяр дя семинарист
варды, онлар рус идиляр. Расколников онларын сяхвини айдынджа гёрюрдю.
Лакин Расколниковун озюню дя севмирдиляр, хамы ондан гачырды.
Ахырда она лап нифрят этмяйя башладылар. Нийя? О бунун сябябини бил-
мирди. Она хягарятля бахырдылар, она истехза эдирдиляр, ондан даха артыг
джинайяткар оланлар онун джинайятиня гюлюрдюляр.
Она дейирдиляр ки:
– Сян агасан! Сян хара – гедиб балта иля адам олдюрмяк хара! Бу
хеч ага иши дейил!
Бёйюк пяхризин икинджи хяфтясиндя она да, бир казармада йашайан
дустагларла бярабяр, пяхриз этмяк нёвбяси гялиб чатды. О килсяйя гедир,
о бири дустагларла бир йердя дуа эдирди. Бир гюн неджя олдуса онлар
далашды, – бунун сябябини Расколников хеч озю дя билмяди – дустаглар
хамысы бирдян чылгынджасына бир гязябля она хюджум эдиб чыгыра-чыгыра
дедиляр:
– Сян динсизсян! Сян Аллаха инанмырсан! Сяни олдюрмяк лазымдыр.
Расколников онларла Аллах барясиндя, дин барясиндя хеч сёхбят эт-
мямишди, лакин дустаглар ону бир динсиз кими олдюрмяк истяйирдиляр.
Дустаглардан бири озюндян чыхараг, гяти бир хярякятля онун устюня
джумду. Расколников сакитджя дуруб ону гёзляйирди; онун гашлары тяр-
пянмяди, узюндя хеч бир дяйишикшик гёрюнмяди. Кешикчи салдат тез
озюню йетиряряк, Расколниковла гатилин арасында дурду, – йохса ган
тёкюляджякди.
Бир мясяляни дя о хялл эдя билмирди: нийя дустагларын хамысы Сон-
йанын хатирини эля чох истяйир? Сонйа ки, онлара бир йахшылыг элямирди;
Сонйа хярдян иш устюндя бир дягигялийя Расколникова дяймяйя гя-
лирди, дустаглар ону анджаг бу заман гёря билирдиляр. Амма онларын
хамысы Сонйаны таныйырды, Сонйанын онун ардынджа Сибиря гялдийини дя,
неджя йашадыгыны да, харада йашадыгыны да билирдиляр. Сонйа онлара пул
вермирди, гуллугларыны да йериня йетирмирди. Анджаг бирджя дяфя Милад
байрамында бютюн дустаглара байрамлыг олараг гутаб вя кёмбя
гятирмишди. Лакин йаваш-йаваш онларла Сонйа арасында даха артыг бир
юлфят амяля гялди. Сонйа онлар учюн мяктуб йазыр, апарыб почта салырды;
онларын гохумлары шяхяря гяляндя, гятирдикляри шейляри, хятта пулу,
дустагларын тапшырыгы иля, Сонйайа верирдиляр. Онларын арвадлары, йа мя-
шугяляри Сонйаны таныйыр, онун йанына гедирдиляр. Сонйа Расколникову
гёрмяк учюн иш йериня гедяндя, йа да ишя гедян дустаглара раст
гяляндя – дустагларын хамысы шапкаларыны чыхарыб, она баш айирди; онун
тябяссюмю бютюн дустагларын хошуна гялирди; хятта онун йеришиндян дя
хошлары гялирди; дёнюб онун ардынджа, онун неджя йеридийиня бахырдылар,
ону тярифляйирдиляр, ону хятта беля баладжа олдугу учюн дя тярифляйир-
диляр, даха билмирдиляр ки, ону неджя тярифлясинляр. Хятта мюалиджя учюн дя
онун йанына гедирдиляр.
Расколников пяхризин сонуна кими вя пасха байрамыны хястяха-
нада йатды. Сагалмага башлайанда, гыздырма вя байгынлыг ичиндя
гёрдюйю йухулары хатырлады. Хястя икян о беля бир йуху гёрмюшдю: гуйа
бютюн дюнйа, Асийанын ичяриляриндян Авропайа гялян, хеч эшидилмямиш,
гёрюнмямиш, дяхшятли таун хястялийиня мяхкум эдилмишдир. Бу хяс-
тялик нятиджясиндя, бязи сечмя адамлардан башга, хамы мяхв олмалыдыр;
бу сечмя адамларын да мигдары чох аз оладжагдыр. Инсанларын бядяниня
йерляшян вя анджаг микроскопла гёрюнян бир нёв йени трихинляр мейдана
гялмишдир. Лакин бу трихинляр – аглы вя ирадяси олан рухлардыр. Онлар
кимин бядяниндя йерляшся – о адамлары дярхал джин тутур, онлар дяли
олурдулар. Лакин инсанлар хеч вахт, хеч вахт озлярини бу трихин йолухмуш
адамлар кими беля агыллы, беля йенилмяз хягигят тяряфдары, оз хёкм-
лярини, элми нятиджялярини, ахлаги вя дини агидялярини беля мёхкям хесаб
етмямишдиляр. Кяндляр, шяхярляр, халглар бу хястялийя тутулур, дяли
олурдулар. Хамы тяшвиш ичиндя иди; хеч кяс бир-бирини баша дюшмюрдю; хяр
кяс эля дюшюнюрдю ки, хягигят анджаг о дейяндир, башгаларына бахыб азаб
чякирди, дёшюня дёйюрдю, аглайырды, агыр дярд чякирди. Билмирдиляр ки,
кими мюхакимя этсинляр, неджя мюхакимя этсинляр; няйи пис, няйи йахшы
хесаб этмяк мясялясиндя разылыга гяля билмирдиляр. Билмирдиляр ки, кими
тягсирляндирсинляр, кими хаглы сайсынлар. Инсанлар мянасыз бир адавятля
бир-бирини олдюрюрдюляр. Бир-бириня хюджум этмяк учюн ордулар
дюзялдирдиляр; лакин ордулар сяфяря чыханда, бирдян оз-озлярини пар-
чаламага башлайырдылар; сыралар позулур, асгярляр бир-биринин устюня
джумурдулар; бир-бирини низяляйирдиляр, гылынджлайырдылар, бир-бирини диш-
ляйирдиляр, йейирдиляр. Шяхярлярдя бютюн гюню тяхлюкя зянгляри
чалынырды: хамыны чагырырдылар, лакин кимин чагырдыгыны, ня учюн чагыр-
дыгыны хеч кяс билмирди; хамы горху вя хяйяджан ичиндя иди. Инсанлар ан
ади ишлярини атмышдылар, чюнки хяр кяс оз фикрини, оз тяхсилини тяклиф эдирди,
разылыга да гяля билмирдиляр, акинчилик ишляри дайанмышды. Бязи йердя
адамлар бир йеря топлашыр, бир шей барясиня разылыга гялирдиляр, даха
айрылмайаджагларына анд ичирдиляр, амма эля о саат индиджя тяклиф этдик-
ляринин аксиня олараг, тамамиля башга бир шейя ал атырдылар, савашырдылар,
бир-бирини олдюрюрдюляр. Йангылар уз верди, аджлыг башланды; хамы вя хяр
шей мяхв олурду. Таун гет-гедя артыр, даха да йайылырды. Бютюн
дюнйада бу хястяликдян анджаг бир нечя адам хилас ола билди; бунлар
тямиз вя сечмя адамлар иди, бу адамлар йени инсан нясли йетирмяк, йени
хяйат гурмаг, йер узюню йениляшдирмяк вя сафлашдырмаг учюн аввял-
джядян интихаб олунмушду; лакин бу адамлары хеч гёрян олмады, хеч кяс
онларын сёзюню вя сясини эшитмяди.
Бу мянасыз сайыглама Расколниковун хяйалында джанланараг ону
кядярляндирир, она азаб верирди; хям дя бу хястялик хулйаларынын тясири
хейли вахтды давам эдирди, кечиб гетмирди, – бу ону чох инджидирди. Бир
хяфтядян чох иди ки, пасха байрамындан кечирди; йаз гирмишди, хава ачыг
вя исти иди; дустаг хястяханасы отагларынын дямир бармаглыглы пянджя-
ряляри ачылмышды (пянджярялярин габагында кешикчи гязирди). Расколников
хястяляняндян бяри Сонйа икиджя дяфя онун йанына гяля билмишди. Хяр
дяфя гяляндя иджазя алмаг лазым иди, бу да асан дейилди. Лакин о тез-тез
хюсусиля ахшам устю, хястяхананын хяйятиня гялиб пянджярялярин габа-
гында дурурду; бязян дя анджаг она гёря гялирди ки, бирджя дягигя дя
олса хяйятдя дурсун, узагдан да олса отагларын пянджяряляриня бахсын.
Бир гюн ахшамюстю Расколников йатмышды, – инди о аз галмышды ки, лап
сагалсын, айыланда тясадюфян пянджяряйя йанашды вя бирдян узагда,
хястяхана дарвазасы габагында Сонйаны гёрдю, о эля бил кимися гёз-
ляйирди. Бу анда санки бир шей онун гялбиня санджылды; о диксинди вя тез
пянджяря габагындан гери чякилди. Эртяси гюн Сонйа гялмяди; о бириси
гюн дя гялмяди; Расколников хисс этди ки, Сонйанын интизарыны чякир.
Няхайят, Расколников хястяханадан чыхды. Хябсханайа гяляндя
дустаглардан билди ки, Софйа Семйоновна хястялянмишдир, эвдя йатыр,
хеч йеря гетмир.
Расколников бундан чох нарахат олду, адам гёндяриб Сонйадан
хал-ахвал тутду. Билди ки, онун хястялийи горхулу дейил. Сонйа да Рас-
колниковун ондан отрю кядярляндийини, онун дярдиня галдыгыны гёрюб
она бир кагыз гёндярди; кагыз карандашла йазылмышды; Сонйанын йаз-
дыгындан айдын олурду ки, онун халы инди хейли йахшылашмышдыр; она
йюнгюлджя сойуг дяйибмиш; тезликля, лап тезликля иш йериня гялиб онунла
гёрюшяджякдир. Расколников кагызы охуйанда уряйи бярк-бярк дёйюндю
вя дярин бир изтираб дуйду.
Йеня дя хава ачыг вя исти иди. Расколников сяхяр тездян, саат алты
радяляриндя чайын гырагына ишя гетди: орада олан анбарда алебастр хазыр-
ламаг учюн соба хазырланмышды, хям дя бурада алебастры дёйюрдюляр.
Джямиси ора уч дустаг гялмишди. Онлардан бири кешикдя одун йарыб соба-
йа гоймага башлады. Расколников анбардан чыхыб, чайын лап гырагына
гетди, анбарын йанына йыгылмыш диряклярин устюндя отуруб энли вя иссиз
чайа бахырды. Чайын бу сахили хюндюр иди, бурадан гениш бир мянзяря ачы-
лырды. Узагда олан о бири сахилдян гюджля эшидилян нягмя сяси гялирди.
Орада, гюн ишыгы сачылмыш уджсуз-буджагсыз чёлдя кёчяри алачыглары гюджля
сезилян бир нёгтя кими гаралырды. Орада азадлыг иди, орада башга инсанлар
йашайырды, онлар хеч дя бурадакы адамлара охшамырды; орада санки заман
озю дайанмышды, санки Ибрахимин вя онун сюрюляринин дёврю хяля кечиб
гетмямишди. Расколников отурараг, гымылданмадан, гёзюню чякмядян
о йерляря бахырды; онун фикирляри хяйала, далгынлыга варырды, о хеч бир шей
дюшюнмюрдю, лакин бир кядяр ону хяйяджанландырыр, она азаб верирди.
Бирдян Сонйа онун йанында гёрюндю: о лап йавашджа гялиб Раскол-
никовла йан-йана отурду. Хяля чох тезди, сяхярин сойугу хяля йумшал-
мамышды. Онун айниндя кёхня, уджуз бурнус, башында ися йашыл орпяйи
варды. Узюндя хястялийин изляри хяля дя гёрюнюрдю: о арыгламыш, ордлары
батмышды, рянги солмушду. Сонйа она бахыб мехрибанджа вя севинджля
гюлюмсяди, лакин алини она, хямишяки кими, чякиня-чякиня узатды.
Сонйа алини она хямишя чякиня-чякиня узадарды, хятта бязян хеч
она ал вермязди, горхарды ки, Расколников онун алини гери итяляр.
Расколников хямишя онун алини эля бил ки, нифрятля гябул эдярди, хямишя
ону санки наразы халда гаршыларды, бязян дя Сонйа гедяня кими сусарды.
Эля оларды ки, Сонйа ондан бярк горхар, дярин бир кядяр ичиндя чыхыб
гедярди. Лакин инди онларын али бир-бириндян айрылмырды, Расколников
ётяри вя джялд она бахды, хеч бир шей демяйиб гёзлярини йеря дикди.
Онлар тяк идиляр, хеч кяс онлары гёрмюрдю. Кешикчи о заман узюню йана
чевирмишди.
Бирдян эля бил ки, бир шей Расколникову алыб Сонйанын айаглары
алтына атды, – бунун неджя олдугуну о озю дя билмяди. Расколников аг-
лайыр, Сонйанын гычларыны гуджаглайырды. Сонйа аввял бярк горхду, узю
мейит кими агарды. Джялд йериндян галхыб, титряйя-титряйя она бахды.
Лакин эля о саат, эля о анда хяр шейи баша дюшдю. Гёзляриндя бёйюк бир
хошбяхтлийин севинджи парылдады. Сонйа баша дюшдю ки, – инди онун буна
даха хеч бир шюбхяси йох иди. – Расколников ону севир, хядсиз дяряджядя
севир вя няхайят бу дягигя гялиб чатмышдыр...
Онлар данышмаг истядиляр, лакин даныша билмядиляр. Онларын гёзю
йашла долмушду, хяр икисинин бянзи солгун иди, хяр икичи арыгламышды.
Лакин бу ики хястя, солгун уздя йени бир гяляджяйин шяфяги парылдайырды:
бу гяляджяк ися йени бир хяйат учюн дирилмя иди. Онлары ахйа эдян,
йенидян дирилдян севги иди, онларын гялби бир-бири учюн тюкянмяз хяйат
мянбяйи иди.
Онлар бу гярара гялдиляр ки, гёзлясинляр, сябр этсинляр. Гаршыда хяля
йедди ил вахт варды; бу вахт ичярисиндя гёр онлар хяля ня гядяр агыр азаб
чякяджякди, ня бёйюк хошбяхтлик дуйаджагдыр. Расколников йенидян
ахйа олунмушду, йенидян дирилмишди; о буну билирди, о буну ахйа олун-
муш варлыгы иля хисс эдирди, Сонйа да буну хисс эдирди: ахы о анджаг
Расколниковун хяйаты иля йашайырды!
Эля хямин гюнюн ахшамы, казарманын гапылары багланандан сонра,
Расколников умуми тахтда узанараг Сонйа хаггында дюшюнюрдю. Бу
гюн хятта она эля гялди ки, онун дюшмяни олан бютюн дустаглар она
башга бир нязярля бахырлар. О хятта озю онларла данышды, онун сёзюня
дустаглар мехрибанджа джаваб вердиляр. Инди о буну хатырлайырды, ахы бу
эля беля дя олмалы иди, инди хяр шей дяйишмяли иди!
Расколников Сонйаны дюшюнюрдю. О бир шей дя хатырлады: о хямишя
Сонйайа азаб верир, онун гялбини парчалайырды. Сонйанын солгун, арыг
узю дя онун тясяввюрюндя джанланды; лакин бу хатиряляр инди она азаб
вермирди: о билирди ки, Сонйанын чякдийи бютюн азабларын авязини о
хядсиз бир мяхяббятля чыхаджагдыр.
Бир дя ки, кечмишин бу азабы, бютюн бу азаб ня иди ахы! Хяр шей,
хятта онун этдийи джинайят дя, хятта хёкм вя сюргюн дя инди она, илк джош-
гунлуг чагында, бир нёв захири, гярибя бир шей кими гёрюнюрдю, санки бу
ахвалат хеч онун башына гялмямишди.
Бу ахшам о хеч бир шей хаггында узун-узады дюшюня билмяди,
фикрини хеч бир шей атрафында топлайа билмяди, бяли, инди о шюурлу сурятдя
хеч бир шейи хялл эдя билмязди, о анджаг хисс эдирди. Диалектиканын йерини
хяйат тутмушду, онун шюурунда да тамамиля башга бир шей амяля гял-
мяли иди.
Расколниковун балышынын алтында Инджил варды. О, гейри-шюури олараг
китабы гётюрдю. Бу китаб Сонйанын иди; бу хаман китабды ки, Сонйа
бундан она Лазарын дирилмясини охумушду. Сибиря гёндяриляндян сонра
аввял о эля билди ки, Сонйа дини мясялялярля онун джаныны узяджяк,
Инджилдян данышмага башлайаджаг она истяся дя, истямяся дя беля китаблар
гятиряджяк. Лакин Сонйа бирджя дяфя дя бу барядя данышмады, хятта бирджя
дяфя дя Инджили она тяклиф этмяди. Расколников озю хястяляняндя бир аз
аввял, бу китабы ондан истямишди. Сонйа да китабы динмяз-сёйлямяз
гятириб она вермишди. Расколников о вахтдан бяри китабы хеч ачма-
мышды.
Инди дя о, китабы ачмады, лакин онун аглындан беля бир шей кечди:
“Мягяр онун агидяси инди мяним дя агидям олмайа билярми? Хеч
олмаса онун хиссляри, онун мейли, арзусу...”
Сонйа да бютюн гюню хяйяджан ичиндя олду, ахшам хятта йеня
нахошлады. Лакин о эля хошбяхт иди, о хеч гёзлямядян эля хошбяхт ол-
мушду ки, аз галырды оз хошбяхтлийиндян горхсун. Йедди ил, анджаг йедди
ил. Расколников хеч билмирди ки, йени хяйат онун алиня хавайы дюш-
мяйяджяк, бу хяйат она баха отураджаг, гёстяряджяйи бёйюк гяхряманлыг
хесабына баша гяляджяк...
Лакин бурада йени ахвалат башлайыр; бу ахвалат йаваш-йаваш йени-
ляшян, дахилян тамамиля дяйишян, йаваш-йаваш бир алямдян башга бир
алямя кечян, бу вахта гядяр танымадыгы, билмядийи йени бир хяйатла
таныш олан бир адамын ахвалатыдыр. Бу йени бир хекайянин мёвзусу ола
биляр, бизим хекайямиз ися бунунла гуртарды.


Рецензии