Пул

    
      " Са вахт къведа: инсанри сада - масадан, Аллагьдин ва хсуси Намусдин вилик жавабдарвал квадарда,хатур-гьуьрмет амукьдач". (Кьурандин къерехрал кхьенвай келимаяр).
      " ...И придёт время: люди забудут об ответственности перед друг-другом, перед Богом и собственной Совестью. Уважение исчезнет." (Предсказания на полях Корана).

 Рассказ.


    Хуьруьн цавай бирдан пул къваз башламишнавай. Тарарилай зулуз пешер гьик1 к1вахьдат1а,  гьа тегьерда.   Абуру,  чархар ягъиз,  гьавада лув гузвай ва ахпа рекьерал, майдандал, к1валерин къаварал,булахдин къваларив аватзавай...

  Теспача акатай хуьруьн аялри   и   "цаварин савкьатар" к1ват1завай.

       - Абур,- гьарайзавай  школадин тарсарикай гьамиша катзавай, са классда пуд йисуз амукьнавай  банкьу  П1еша,  -  абур Аллагь - бубади тарай  вегьезвай машмашарни чефтелар я, к1ват1а,  кьей хваяр! Ам инихъ-анихъ калтад жез, кап-капуз ягъиз хъуьрезвай.

    Гьар гьик1 ят1ани, гилан девирдин пулариз абур ухшар тушир. Садбур дафтардин чар кьван авайбур тир,   садбур - кьуд пип1ен,  масадбурни- яргъи ва гуьт1уьбур тир. Амма виридал гуьзел   нехишарни    гуьрчег инсанрин суфатар алай - гьам дишегьлийрин, гьамни итимрин. Абур Урусатдин пачагьрин суьретар тирди садазни малум тушир.

      Пуларин лужар хуьруьн миск1ин галай патахъай къвезвай.  Агьалияр лагьайт1а, гзафбур т1уб сара кьуна амукьнавай: цавай пул къвадай аламат абуруз чпин яшинда   акур тушир!

    - Куьне абурухъ гзаф галтугмир, абур къиметсуз хьанвай Николаян девирдин пулар я! - лагьана чиник хъвер кваз хуьруьн школада тарихдин тарсар гузвай Керимдаш муаллимдит.- Жез хьайит1а, куьне абур мектебдин музейдиз вахце, виридаз аквадайвал. Са вахтарлай белки абурун суракьни акъатун мумкин я. Чи хуьре ахьтин кьадар пул хьунал зун пара аламат я,- давамарна ада,- и чи патара а дережадин  девлетлу кас хьайиди заз гьич эхтилатрайни чидач!

       Пакадин юкъуз хуьруьн кимел алай эхтилат цавай къвайи пуларинди тир.

       1966 - йисуз,   апрелдин  вацра,  дагъдин хуьрера 6 баллдин къуват авай зарзала хьана.  Чкадин агьалийрин  дараматриз гзаф зиянар гана.
Ц1ийиз  эцигзавай к1валериз къванер  бес  тежедайла, инсанри  ишлемиш тийизмай куьгьне к1валер, муьхцер ч1ук1уриз,  къванер гьазурзавай.
   
     Хуьруьн куьгьне миск1ин виридалайни кьакьан  гуьнедал алайди тир. Анлай вири хуьр капунин юкьвал алайди хьиз аквадай. Миск1индин минарадай к1елзавай азандин ван, заз дидеди суьгьбет авурвал, гьатта рекье - векье, тама - таравайдазни жедай. И куьгьне миск1ин  советрин девирда гамарин артелдиз  элкъуьрнавайт1ани, жемятди адаз  "Миск1ин" лугьузмай.   Амма гила хуьруьн дишегьлияр  миск1индиз халичаяр храз   физвай.

   Адалай агъуз,  са шумуд камунин мензилда, са фадлай ацахьнавай к1валер авай.  Абуруз иес авачир. Кьвед лагьай мертебадикай амайди к1валин кьве цални са п1ип1 тир. Куьгьне варар квай сад лагьай мертебада   патарив яшамиш жезвай къуншийри малариз гудай  кьурай алафар хуьзвай.
   - Яда Абдурагьман, заз къванер герек я,- лагьана  къунши  Къардаша алафрин иесдиз,- къала за а аламай кьве цал чук1урин, абур марф-зат1 галукьайла гьак1ни пуч жедайди я. Абдурагьмана разивал гана.
    -Алад. чан хваяр,- лагьана  Къардаша  вичин гадайриз,- ат1а кьве цал чук1урна, къванер рекьин къерехдал к1ватал ая. Югъни шагьвар квайди я, квез чимини жедач, нисиналди куьтягьда куьне.
  Нубатдин сеферда лумни каца акьур цал са легьзеда чк1ана. Гадайривай вахтунда кьил баштан ийиз агакьна. Гьа и арада гарни кьасухдай мадни къати хьанвай. Цла авунвай чинебан дагьардай чарчин  пулар , кич1е хьайи нуьк1верин луж хьиз, гарун сиве гьатна,  хуьруьз   чк1ана. Цал чук1урзавайбур са куьнинни гъавурда гьатнач. Анжах а пуларин муказ гуьгъуьнай вил ягъай гадайриз анай са кьадар цурун ва гимишдин  къарапулар акуна. Чарчин пуларин гьисаб-кьадар гадайриз сир яз амукьна. Гару тухвай гьар са шэйъинин кьисмет гьам я!
    Кимел алайбуруз цал чук1урай Алибегани  Велибега,  сада - садан гаф ат1уз, и ажайиб кардикай суьбет  ийизвай. Кимелай къерехда хуьруьн аялри шикилризни нехишриз килигна пулар дегишарзавай:
    -Чан дуст Салат1,-  лугьузвай Самат1а, - вуна а халаяр алай пул заз це, за ваз и гуьрчег дараматар алай пул гуда.
    -Ваъ,ваъ, завай ам ваз гуз жедач, Бет1ав ахьтин пулар гзаф гва,  вуна гьадавай къачу!

      Чпин арада "жуьреяр"  ( Жуьрба-жуьр  нехишар алай пулариз аялри   ихьтин    т1вар ганвай)  патал къал акъатай    К1ахни  К1ех чеб - чпихъ галаз  са къерехдал  дяведиз   экъеч1навай   ва къуватдалди чпикай вуж гьахъ,  вуж бат1ул ят1а субутарзавай.

 - Я кьей хваяр,- гьарайзавай пуд йисан  ч1ехи П1еша,- куьгьне пулар патал кик1из куьн кими хьанвани? Къала, квахь инлай садра кьведни! Квекай муаллимри мектебда гижибар авунва,квез чил элкъвезвайди я лугьуз тапарарзава,куьнни абурухъ ягъазва. Чил элкъвезваз хьайила, рагъ садрани я кьибледихъай, я кефердихъай экъеч1на заз акунач. Я тахьайт1а и чи вилик квай хуьруьн севетдин дарамат фена агъа булахдин вилик акъвазрайт1ун,хва текьей пехъер. Заз кьван акьул заз мектебдиз тефейт1ани ава. Зун аниз мад чпикай пул гайит1ани хъфидач!

     Кьулан яшарин эркекри ва агъсакъалри пулунин тарих  чириз   алахънавай,  абуру алатай заманаяр рик1ел хкизвай.    Амма  гьатта  т1уб галк1идай са суракь гьатзавачир.
 
        - Чан гадаяр,-лагьана  намуслу зегьметкеш  колхозник К1умбур Мегьамеда,- пулуни инсан дуьз рекьелай алудзавай,  инсан ицит1завай  зат1 я. Пул гзаф хьайила инсан гьакъикъатдивай яргъаз жеда, адан вилерал пи акьалтда. Адал Шейт1анди агъавал ийиз башламишда.  Эхирни вири чик1ида, тар - мар жеда. Пул ават1а, са кар арадал гъваш, жуван хзан хуьх, адаз са куьникайни дарвал гумир. КЪвалав гвайбур гишила авайла, жуван нефсинихъ ялунни хъсан туш. Гьа вири хьиз яшамиш хьана к1анда.
         - Ваз вуч ават1а чидани, Мегьамед  стха,  пулни гьа вуна рик1 алаз хъвазвай эрекь хьтин зат1 я,- лагьана Къардаша,-  хъурдавай иштягь ачух жеда. Ваз  а чи миск1индин патав гвай ктабханада авай ктабра вуч кхьенват1а чидани? Са девир къведалда,  инсанри пул патал чпи-чеб недай, жанавурди хеб недайвал.
          - За, Къардаш - халу, зи гъиле гьатай пуд манат жуван  чир-хчиррихъ. ярар-дустарихъ галаз хъвазвайди я. Вуна заз айиб гъимир, и чал-кечир уьмуьрда инсандиз къе рекьидани,  пака рекьидани чизвайди туш. За садрани минт1икьвал авур кас туш. За жувазни ийизва, масадбурни рик1елай алудзавач. Я жувакай къуни-къуншидин   хатур амукьдай карни  за кьилин яшда авур туш. За уьмуьрда гьа  кардал дамахзава.

- Баркалла, чан хва, заз, на талагьайт1ани, ви хесет  хъсан  чизва! Вири вун хьтин намуслуяр тирт1а, чилерал Гьуьруьят жедай, вирида зегьмет ч1угвадай,инсанар вири бахтлу жедай.

Къваларив  кимел ацукьнавай гадайриз са вил яна, К1умбур Мегьамеда эхтилат давамарна:

-  Куь  рик1ел туьквенчи Къембер аламани? Ада угърашвилелди инсанар гьик1 терезрал алцурардайт1а,  квез  ван  тахьана амач. Аламаз зат1 къачурбурун к1вачихъни  гена артухан пулар ядай. Кесиб инсанри мад сеферда,хуьре адет хьанвайвал, пулсуз, яни буржуна, тагуз кич1ела, адаз чуькьни ийидачир. Гьахъни бат1ул Аллагьдиз аквазва,гьада вичин дуван авурай,- лугьудай.     И сеферда ятахрилай хкведайла, зун Къембер к1евеллаз Дербендин больницада ава лагьайла, фена са  кьил ч1угвада, гьикьван лагьайт1ани жуван хуьруьнви, къуни-къунши я, фагьумна  за.  Начагъда заз, дериндай нефес акъадарна, ик1 лагьана: «Мегьамед, чан стха, дяведин йисара, руфун ич1и тир вахтунда, заз сагъвал авай. Гила зун къизилрин к1унт1унин кьилел алаз, рекьизва. Духтурри заз чара амач лугьузва».   За гьик1 лагьанат1а чидани квез?    « Вуна эл алажначирт1а, Къембер, ваз а девлетарни жедачир, я ваз рекьизни акьван гьайиф жедачир. Зи гьич са куьнихъни вил галач: заз къе кьейит1ани сад я, пака кьейит1ани! Агь - къаргъиш гуьгъуьна туна к1ват1ай девлет, гьак1 чик1инни хъийидай адет я! Вун аллагьдиз язух атуй, гунагьлу кас. Аллагьдивай  гъил къачун т1алаба,  Къенбер!». Нефсинин хура гьатай инсандиз я чил, я цав аквадач. Садбуру эцигиз, масадбуру чук1урда! Чилерилай садани зат1ни тухудач. Гьик1 атанатат1а, гьак1 хъфинни ийида!

 - Зун ви гафарихъ галаз лап рази я!  И гару чук1урай пуларин эхтилат заз миск1индин вилик квай кимел яшлу итимривай аял вахтунда хьайиди я,- суьгьбет башламишна Къардаша.- И Уьмуьрда гзаф к1валахар девирралди сир яз амукьда, ахпа са гьихьтин ят1ани хабарсуз себебдалди сир виридаз ачух жеда. Белки  Сад тир Аллагьдин кьадар я жеди. Аял вахтара заз  ам ван   хьайи гьак1ан эхтилат тир.  Гила а эхтилатдиз  ц1ийи къуват атана, ада уьмуьр вуч  зат1  ят1а  веревирд ийидай мумкинвал арадал гъана.  Яб це куьнени, чан хуьруьнвияр, фагьум ая!

   Кимел ацукьнавай итимар Абдурагьман, Гьажимегьамед,Керимдаш ва са кьадар масабурни чеб яб гуз рази тирди къалуриз, суьгьбет ийизвай Къардашав агатна.
   
   - Гьа и Алибегани Велибега аламай цал чук1урай к1вале къадим девирда текдиз са Уллубег  т1вар алай яшлу итим яшамиш жезвай. Адан паб ва аялар гьарма-сад са азардик кечмиш хьана лугьудай. А вахтара гзафбур ц1аярик, тифдик, чахоткадик рекьидай. Духтурар авачир. Тек-бир жерягьри куьлуь-шуьлуь азарар сагъар хъийидай.
    Къунши са хуьруьнви дишегьлиди а кьуьзуьдаз фу чразвай ва кьвед-пуд йикъалай са квар яд гъидай, дерди-бала, к1ани-дак1ан хабар кьадай.
   
     Йикъарикай са юкъуз квар гвай дишегьли атайла, ам чандик квай итимдал гьалтна. Адан ч1ал кьунвай, амма вич-вичел аламай. К1валин иесди дат1ана, т1уб туьк1уьриз, к1валин п1ип1 къалурзавай.

   Теспача акатай дишегьлиди, тадиз къуьнеллай квар эцигна, къуни-къуншияр галаз хтана. Дегишвал авачир, иесиди гъил яргъи авуна миск1ин галай пад къалурзавай. Вуч лугьуз к1анзават1а, садан кьилни акъатзавачир. Белки ада булахдин яд т1алабзават1а?-хабар кьуна атанвайбурукай сада. Яд авай гичин вугайла, итимди кьил калтадна, мадни п1ип1 къалуриз хьана. -Белки ада са низ ят1ани эвера лугьузват1а, алад, бала, фекьи галаз хъша- къуншийрикай сада вичин велед ракъурна, фекьи галаз хтана. Амма иесиди акъваз тавуна к1валин п1ип1 къалурзавай. Эхирни ам къуватдай аватна, и дуьньядилай хъфена.

    Хуьруьнвийри вири адетралди кечмиш хьайиди кучудна. Амма адан сир гзаф йисара гьа сир яз амукьна.
    Инсанрин гафариз килигна, а кас жегьил вахтара савдадал машгъул кас тир. Ам чи хуьруьз  яргъал чкайрай атанай. Адаз вичин туьквен авай. Ара-ара физ, ада Бакудай, Шекидай, Ширвандай, Дербендай темягь фидай парчаяр, келегъаяр ва шалар, к1вачин къапар - шаламар гъидай. Анихъ фидайла, хуьруьнвийривай маса къачуз, маларин хамар ва япунчияр гваз фидай. Гьар гьик1 ят1ани вичин зегьметдал вичин кьил хуьзвай кас тир. Табун, гьиллебазвал адак квачир. Амма адаз и кьадар пул ава лагьана, садан хиялдизни атаначир. Аквар гьаларай а пул ада къачагърин, угърийрин шак тефин патал к1еви авунвай. А вахтара тарашун, чапхунун  адетдин кар тир.
   
   Вичин хзан и тегьерда терг хьайила, савдагарди мад савда хъувунач. Вични яшлу хьана. Рекьер-хуьлерикай адан рик1 хана. Хеб-мал ада хуьзвачир, мумкинвал авачир.

   Гьа ик1 а касди т1уб туьк1уьриз вучиз п1ип1 къалурзавайт1а, виш йисуз сир яз амукьна. Эгер т1ебиатдин къуватди- зарзалади- чил къарсурначирт1а, ам генани яргъалди сир яз амукьдай. Якъин яшлуда, вич рекьидайди чир хьайила, инсанриз пул к1евирнавай чка къалурзавай. А вахтунда а кьадар пулунихъ вири хуьр пачагьар хьиз яшамиш жедай такьат авай. Амма а пулуникай я иесдиз, я  дарвиле авай хуьруьнвийриз менфят хьанач. Абур аялар къугъвадай къиметсуз чарариз элкъвена...
   
    Къардаш- халуди суьгьбет куьтягьна...

 Са къерехдихъ аялар пуларив къугъвазвай.

  Ам садлагьана къах хьана амукьна:К1умбур Мегьамед Къардашан чиниз эхиратдин жавабдарвал истемишзавай терез-мизамдин Иес хьиз дикъетдалди килигзавай: "Садбуру эцигиз, масадбуру чук1урда. Чилерилай садани зат1ни тухудач. Гьик1 атанат1а, гьак1 хъфинни ийида!". Бирдан адан вилерал накъвар атана.

     "Аламатдин к1валах я, бес гьар сада и кар куьз фагьумзавач? Эгь, фана дуьнья!"

     Вичиз дикъетдалди  килигзавай инсанрикай чин элкъуьрна, сивериз кьур акъатна,  Къардаш ч1утхваррай акъваз тавуна яд авахьзавай булахдин патав катна. Ада, капашралди къачуз, вичин ифин акъатнавай чиниз, пелез , нагъв хъит1кьиннавай вилериз къайи яд яна.

   Дугъриданни, уьмуьрдин тарсар тикрарун, абурукай нетижа хкудун менфятлу  кар я!-фикирзавай Къардаша.

   Элкъвена килигайла, яб акалзавайбур гьа алай чкайрал аламай. Абур дерин хиялри тухванвай...