Дидедин гьарай

                Нажмудин  Шихнабиев
                Дидедин гьарай...
                (Гьикая)
    Гъенел участковый атайла,Гьуьруьятан рик1 аватна,  адан чин ст1ал иви кумачиз са эйбежер шикилдиз элкъвена,теспача кваз зурзаз-зурзаз к1вачел къарагъай ам куьчедай агъуз дели руш хьиз катна.Кьилихъ галай шални аватна,ада  чамарда авай балк1анди хьиз зверзавай.И яхц1урни ц1уд йисалай алатнавай яшда авай дишегьлидин катун аквазвай инсанар адан зирингвилел мягьтел жезвай: гьинай атана адаз ик1 зарбдиз катдай къуват?! Белки жегьил вядедани адавай и саягъ катиз хьанач жеди.Амма исятда ада чукурзава,»Зи бала…зи бала..а…Нуурбала..а..аа…» лугьуз гьарайзава,анжах куьчеда  авай хуьруьнвийри садани ам секинарзавач,гафнии лугьузвач…Вири гъавурда гьатнава,виридаз вуч хьанват1а чизва.
    Хуьруьн куьче куьтягь жезва,ингье лап къерехда   эцигнавай са гьавадин ц1ийи к1вал.Ана иесияр авач,абур патал фенва.Амма и к1вале адан хва,вилерин нур тир Нурбала чуьнуьх хьанва.Эхь,чуьнуьх хьанва,къачагъ хьиз,тамай экъеч1ай чакъал хьиз,фир-тефир чка амачиз и кас авачир к1валикай даях кьунва.К!вал элкъуьрна яракьламиш хьанвай инсанри  ,дяведин машинри кьунва.Ингье,гьа и к1вале Гьуьруьятан хва ава,анжах полицейскийри ва аскерри гьужумзавач,абуру чуьнуьх хьанвай касдиз яракь гадарна,гъилер хкажна экъеч1ун буйругъзава.К!валин дак1ардай лагьайт1а,автоматдин гуьллейри жаваб гузва.Аскеррин юкьваз акъатай Гьуьруьят абуру акъвазарзава,амма Гьуьруьята са къатда гьарайзава:» Зи бала..а…зи Нурбала…»
    И дишегьли  к1вале чуьнуьх  хьанвайдан диде тирди чир хьайи  аскеррин командирди дидедиз лугьузва: «Ви хва чи гьукуматдин  къанунриз акси экъеч1нава,адан тахсиркарвилерай судди кьил акъудда,ви хциз,яракь гадарна,экъеч1 лагь.Ам сагъ амукьда,тахьайт1а а м  чи аскерри тергда.»
    Командирдин чиниз   килигзавай Гьуьруьят,гила уях хьайиди хьиз,вичин хва гьихьтин  ракьара гьатнават1а,гъавурда акьуна.Адан хва,рик! алай Нурбала,вилерин нур тир Нурбала терг авун мумкин я.Са мус ят1ани ваъ,гьа исятда,дидедин вилик…Бес Гьуьруьята хва ик1 кьин патал  ханайни?!..
    Гьуьруьятан вилерикай гъвеч1и куьрпе карагзава,ада вичин гъвеч1и  кьве гъилни дидедал вегьезва,гьеле адаз «диде» гаф лугьуз чизвач,амма ам дидедиз хъуьрезва,ди дедин чими къужахда шад я ва бахтлу…Нурбала ч1ехи жезва,ада школада  лап хъсан къиметар аваз к1елзава,дидени буба адал шад я.Гьуьруьята адаз «зи вилерин нур» лугьудай.Бубади,Гьажихана,дидеди хьтин тавазвилер ийидачирт1ани,хцел дамахдай.Хци ругуд лагьай класс  анжах «вадар» аваз акьалт1арайла,бубади адаз велосипедни къачунай.Школани гьа ик1 акьалт1арайт1а,бубади ам  Москвада са институтдик кутун хиве кьунвай.
    Амма  бубадиз       хци школа акьалт1арун акунач.Ам Чернобылдин агьвалатрин яц1а хьайибурукай сад тир,радиацияди  гзаф таъсирнавай ам инвалид яз гьисабнай.Ам Нурбалади ц!уд класс акьалт1арай гатуз рагьметдиз фенай.Ам кучудиз гзаф хуьрерай,гьак1ни райондин ч1ехибур  ва маса инсанар атана,халис игит хьиз  ферикъатнай.Нурбала,бубадин медалар  гъилелай ийиз к1вале хелветдиз шехьдайла акур дидедин вилерни накъвари  кьежирзавай.
    Амма вахтуни вири хирер сагъарда лугьуда,Нурбала,школа  къизилдин медаль къачуна куьтягьна,Махачкъалада са вуздик экеч1на.Диде и кардал кьадар авачир кьван шад тир,ада къуни-къуншияр алай чкадални хцелай анжах тарифар ийиз хьана.Мад маса аял авачир Гьуьруьята  гададиз мехъер авун кьет1на.Вични к1вале ялгъуз жедач,хтуларни  жеда,Нурбаладини,институт куьтягьна, са пеше кьада.Гьуьруьята Нурбаладиз кутугай свасни жагъурнавай.Кьвед лагьай курс акьалт1арай  хциз дидеди  лап хъсан мехъер авуна.Са йис арадай фидалди суса    са хвани багъишна.Гьелбетда,адал бубадин т!вар эцигна – Гьажихан.
    Гьуьруьятан рик1 секин тир,вири крар ада хияларзавай саягъда  физвай.Им адан  бахт тир.Адаз м аса кар-кеспини авачир,югъди хтулдив къугъвадай,гьатта йи физни ,сусаз «вун аялди инжиклу ийида» лугьуз,ам вичин  къвалав къаткурдай.
    Амма гатухъ кьуьдни галайди я,йикъахъ йифни  лугьудайвал,бахтунин гуьгъуьна бедбахтвални къекъведалда.Гьа ик1 са юкъуз бейхабардиз Нурбала хтана.Я каникулар авай вахт туш ,я суварар туш…
     Дидедин  рик1 агаж хьана ,ада са ч1уру кар гьиссна .И гьисс Нурбаладин чинал алай ч1улав яргъи  чуруди мадни гужлу ийизвай.Хва дидедихъ галаз вилик хьиз рахазмачир ,адан ат1ай-ат1ай келимайри дидедин рик1  ат1узвай.Гьуьруьятаз и йифиз эсиллагь ахвар атанач. Ада йифди хцин гафар эзберзавай : «Диде.вуна вучиз кап1 ийизвач ,чун мусурманар тушни ?!Зун икьван ч1авалди  вуна вучиз дуьз рекье тунач?Сусани  вуна къедлай кап1 авуна к1анда.Им квез ктаб,к1ела,чира…
     Я аллагь ,им вуч мусибат я,ик1 садлагьана гададин кьил ни ва гьик1 терсина элкъуьрна?Адан гафарикай дидедиз лап кич1е хьана: «Дагъустанда,Россияда ва вири дуьньяда мусурманрин гьукумат жеда.Са вад йисалай ваз аквада,гьукумат чи гъиле жеда».
    Пакад  юкъуз дидедивай пулни къачуна ,Нурбала ц1рана .Адакай са хабарни авачир,свасни диде югъ-йиф шехьиз  хьана.Абуруз хуьряй ,газетрайни –телевизордай лап ч1уру хабарар къвезвай .Гьуьруьятан патав органрай къуллугъчиярни къвез ,гададин патахъай хабар кьаз хьана.Нурбала Сириядиз дяве ийиз фенва лагьай хабарди диде месе туна.Вацралай гзаф хьана ам к1валяйни экъеч1 тийиз .Ада гьа гила-мад хва кьена лагьай хабар гуьзлемишзавай .
     Са нянихъ гьаятдиз участковый атана. Гьуруьят кьуьгъуьр хьиз агаж хьана,рик1и  ак1 к1валахзавай хьи,на лугьуди хуруда рик1 ваъ ,машиндин мотор ава .Амма ада гуьзлемишзавай хабар ваъ,адалайни ч1уру хабар атана .Хва Сириядай хтана,тамара  къачагъ хьиз гьатнава…
      Гила вуч ийида вуна ,Гьуруьят?Никай куьмек хьуй?Низ арза ийин?Вагьши хьиз тамара жедани хва?Бес к1вал,диде,свас,аял  рик1ел аламачни ?
    Суалар гьар юкъуз гзаф жезва,амма  жаваб гудай бейни авач .Къуни-къуншийрикай ,хуьруьнбурукайни регъуьзва ,гьи чин алаз абурун вилик экъеч1да?Хуьруьн администрацидин дараматдал тамара авай бандитрин шикилар алк1урнава.Гьуьруьятаз сифтедай вичин хва чир хьанач,виридал чуруяр ала ,вилерни экв хкьахьай фонарар хьиз аквазва.Яраб муькуьбурун дидейри вуч ийизват1а ? Вуч жеда абурувай,гьа зун хьиз вири азабри кузва…
      …Гьуьруьятаз «алад,ви хва к1валяй акъуд» лугьузва.Ам к!валин  къаршидиз физва ва ада к1евиз гьарайзава :»Нурбала..а..,зи вилерин ну..ур! Заз къалура кван ви чин,зи  хва.Им зун я,ви диде!»
К!валин дак1арда са легьзеда пайда хьайи ч1улав чуру чуьнуьх хъхьана.»К!валив агатмир,-гьарайна к!валяй.- Ваз хва амайди туш.Зун аллагьдин лук1 я,гьадан рекье за чанни къурбанд ийида.»
-Я хва,бес дидеди вуч ийида?-мет-кьил гатазва Гьуьруьята.- Экъеч1 к1валяй,вун сагъ амукьда.
-Ахлад инлай,ваз ви рехъ ава,заз –зи рехъ.Завай  жув халкь авур халикьдиз , хаинвал ийиз жедач!
-Бес дидедиз,ватандиз хаинвал авун ви намусди гьик1 кьабулда?-шехьзава диде.
-Заз дидени амач, я ватанни.Зи ватан вири дуьнья я.Мусур манрин дуьнья.                -Зун ви патав къвезва,ачуха рак-,Гьуьруьят виликди физва. -Камни къачумир,зав яракь гва,-дак1ардай автомат къалурзава хци.
-Ягъа,жув хайи диде ягъа!Ахьтин ният авай кьегьал ят!а вун,ягъа..а..! – Гьуьруьята  перемдин хур ахъайна.-Лишан дуьз яхъ,жез хьайит1а,рик1 ягъа.Вун сад лагьай хва хьуй диде ягъай!
Са ван-сесни авач, вири кисна акъвазнава.Дидедиз аскерри яракьар гьазурзавайдан ванер къвезва.
-Вун исятда тергда,ваз минет хьуй,гъилер хкажна экъеч1,хва.Заз вун чан аламаз акурай,- дад-минет я дидедин.
И арада кьуьл эцягъай рак ачух хьана ва анай автоматдай цавуз гуьллеяр ахъайиз Нурбала экъеч1на.»Зун гьак1рекьидач, за са шумуд кафир…» -и гафар сиве амаз са шумуд патахъай адаз гуьлле гана.Нурбала,нажахди ат1ай тар хьиз,гъиляй автоматни гадар хьана,чилел гьалч хьана.
Дидедай мадни к1евиз гьарай акъатна:»Зи  хва..а..а..,зи вилерин нур,зи Ну..рбала!»Ягъун акъваз хьана,Гьуьруьята чукурна вичин хва къужахламишна.Нурбаладал гьеле чан аламай.вилерайни накъвар къвезвай.Амма а накъвар нихъ тирт1а,квехъ тирт1а,дидедиз чир хьанач.
-Зи гъил яхъ,зун гьамишалугъ  дуьньядиз хъфизва,куьн..куьн…-Нурбаладин вилер эхиримжи сеферда агал хьана.
Гьуьруьят хцин мейитдал лугьунар ийиз шехьна.Адаз садани манийвал авунач.Са кьадар вахт фейила,ам к!вачел къарагъна.
-За халкьариз вуч лугьуда,хва?Ватан хуьдай женгера телеф хьана,лугьудани? Халкь патал чан гана,лугьудани? Ви хизан,ви ди де патал…ви к1вал ,ви хуьр патал…намус патал женгина   кьена лугьудани? Ваъ!Ваъ! Заз ик1 лугьудай ихтияр авач.Вуна вунни кьац1урна , бубадин т1варни…Дидедин рик1из к1ур гана.Зи вилерин нур хкахьна, накъвар къвезмач,кьурана.Лув гудай лувар ат1ана зи,зиринг к1вачер шулу хьана,дилавар мез лал хьана…Вуна…Вуна..
Гьуьруьят вич вичив рахаз ,хуьруьхъди хъфизвай.- Вучиз,вучиз за ханай вун?Виридаз хаинвал авур,дидедиз…хайи дидедиз хаинвал авур  вафасуз… Гьайиф…гьайиф зи зегьметар…Вуж патал…вуч патал…
Ч!арарни чк1ана ,гъилер юзуриз ,вичи вич гатаз  хъфизвай Гьуьруьятаз аскерар пашманвилелди килигзавай.Мейит садани саймишзавачир.Аквазвайди
диде тир,ван къвезвайди –дидедин гьарай. ,