Кузе илет, ялем?

КУЗЕ ИЛЕТ, ШОЧМО КУНДЕМ?
Шонкалымаш
  Ниг;ат, маныт, титакан огыл
Куженер районын ик эн м;ндыр лукшо - Лажд;р кундем, шочмо марий калыклан эн ончычак, очыни, кумдан чапланыше «Л;н*галтыш» ансамбльлан к;ра палыме. Жапше годым тыште вокально-инструмен¬тальный ансамбль веле огыл, Кугу Лажд;р культу¬ра п;рт пеленсе «Марий сем» л;ман фольклор коллективат чапланен ыле. Самырык-влакат тунам ялеш кодыныт, шочмо кундемланак пайдале лияш шоненыт. Тысе «Рассвет» колхоз нунылан илыме верым чон*ен: Кугу Лажд;рышт; к;чык жапыште ял деч изиш гына изирак кугытан микрорайон н;лталт шогале. Кугорным да уремысе лавырамат асфальт комыжлыш, Лаж эн*ер гоч чапле к;варым чон*ен шындышт.
Шурно лектыш денат колхоз шен*гелныжак ш;дырнен огыл, шыл ден ш;рымат, межымат эл клатыш кугун колтен шоген. Кажне ялыште вольык в;та лийын, да икте дене гына огыл. Мутлан, мемнан Марий Олма ялыштак йон*гыдо в;таште коло наре имньым, шымлуымшо ийла т;н*алтыште чон*ымо вольык комплекс гай кугу в;тыште кок ш;д; вуй утла ушкалым, тыгак посна в;талаште ш;д; вуй чоло ;рдыктараш шогалтыме т;кан шолдыра вольыкым, шагал огыл презым, кок ш;д; вуй утла с;снам ашненыт. 
Лийын. Чыла тиде лийын… тачысе «демократ»-шамычын «застой» манме пагытыште. А кызыт? Кызыт теве... «т;рген-т;рген» куржына. Куш, маныда? А-а, к; куш мошта. Кудышт - кундем гыч вич-куд ен*же - тачысе саманын моктымо рынкыш, кудышт - кузе-гынат оксам ышташ шонен - ;рдыж кундемыш, южышт - тазыла корныш...
Тыге шол ынде. А к;м титаклаш? Нигоат, маныт, ты шотышто титакан огыл. Me, уло калык, 1991 ийыште тыге й;кленна, «чонлан келшыше» тыгай корным шке кумылын, лач шке гына ойыренна. Мо гынат, изи-кугу вуйлатыше-шамыч таче чыланат тыге ойлат.
Оза - окса
Кугу Лажд;р админист¬раций кундемыш кандаш ял пура – Кугу Лажд;р, Изи Лажд;р, Олма почин*га, Кугу Нольд;р, Осыпъял (Изи Нольд;р), Марий Олма (Кожласола), Руш Сеснур ден Руш Олмат (Олма Шойская) але п;тынекшак пытен шуын огытыл. Нине руш яллаштат икмыняр кон*га т;ньык гыч кызытеш эше шикш лектеш. Ялсовет администрацийын шотлымыж почеш, тачысе кечылан пашам ыштен кертшыжлан 511 ен* шотлалтеш. «Лажд;р» ял озанлык артельыште (ондаксе «Рассвет» колхозышто) паша вер 100 наре ен*ланат огеш сите. Туштыжат кодшо ийын тылзаш кокла пашадар 311 тен*геш гына шуын.
Вигак йодыш лектеш: калыкшылан кузе ынде илыман? Й;ра, кудо суртышто пенсионер уло гын, содыки могай-гынат ш;калтыш. Такше, ;мырышт мучко ялозанлык пашаште кылмен-н;рен, п;жалт-когарген тыршыше коча-кова-влакын пенсийыштат путырак изи, кокла шот дене эсогыл т;жем тен*гемат огеш вончо. Но мо-гынат, тудат й;ра огылла, тудат ш;калтыш. А кудо ешыште пенсионер уке гын, ойлыманат огыл, эшеат нелырак. Кече еда лым лийде пашам ыштен толаше, а пайдаже уке - окса огеш тол. Санденак кундемысе кажне суртышто ;рдыктарен ужалаш с;снам, ;шкыжым, моло вольыкым, сурткайыкымат кучат. Адакше кугу кумдыкеш, южышт гектар чоло денат парен*гым шындаш т;н*алыныт. Тыгеат роскотлан й;рш; оксам ыштынешт. А роскотшо ялыште, манаш веле - ой-ой-ой! Ик рожым петырен от шукто - весе лектеш: я в;там т;рлыман, я левашым леведман, монча к;варымат алмашташ к;леш... Курго ден пум ямдылымыже нерген ойлыма¬нат огыл. Шкат паледа, ялысе вате-марийлан сурт к;ргыс; т;рл; деч т;рл; сомылкажат ш;й дан*ытак верештеш. Южо ешыштыже уло суртк;рг; паша ;дырамашын вачышкыже возеш. Амалже - т;рл;.
Шочмо кундемышке мийымем годым шке тан*аш п;ръен*-влакым пытартыш жапыште шуэнрак да шуэнрак вашлиям. Моланже раш: мыйын тан*аш-влак кокла гыч шагалын огыл ;рдыж могырыш пашам кычал каеныт. Мемнан вел марий-влак Сибирьыштат, Тюменьыштат, Коми велнат, пошкудо Татарстаныштат, Моско кундемыштат, моло вереат тыршат. Содыки суртоза улмыштым шижыт. Окса шкан кочкаш-й;ашат, йоча-влакым чиктен шогалташат, туныктен лукташат эре к;лешак. Шке велне паша уке гын, мом ыштет, манмыла, шинчын шортат да , суртет-печет, ш;мбел ешет коден, ;рдыж верыш лектын кает.
Колхоз
Кузе к;шн; палемдышым, уло Лажд;р кундем шке жапыштыже «Рассвет» колхозыш пурен. Мом шылташ, т;шка озанлык районышто ончыл вержым нигунамат айлен огыл. Тунамак чылт шен*гелныжат ш;дырныш; лийын огыл. Ты шотышто тидымат палемден кодыде огеш лий: мемнан кундемыште мланде шунанрак. Органи¬ка да минеральный ;ян*дыш, сай сорт урлыкаш, к;кш; ял озанлык культура деч посна кугу лектышыш шуаш й;с; лийын. Но тысе калык тыршен. Пырчымат гектарлан шотлымаште кудо ийын утларак, кунамже шагалрак, кокла шот дене коло цен¬тнер чоло шийыныт. Колхозысо кажне ялыште ман¬ме гаяк икмыняр вольык ферма лийын, имньым, ушкалым, тунам, шорыкым, презым, ;рдыктараш шогалтыме т;кан шолдыра вольыкым, с;снам онченыт. Шурно клатат, йон*ышташ ДКУ манме вакшат кажне бригадыште лийын (а колхозышто ныл бригада ыле), тылеч посна кол¬хоз Осыпъялыште в;д вакшымат кучен.
Жапше годым Лажд;р кундемлан ныл школ, ныл мед¬пункт, ныл кевыт, кум клуб, ик культура п;рт, кажне клуб ден культура п;ртышт; изи ма кугу биб¬лиотека, тылеч посна кажне ферма пелен «красный уго¬лок» манме п;лем я п;рт лийыныт. Мутлан, шарналтеш, Марий Олма ялысе ферма-влак пеленсе «красный уголокышто» телевизор, ра¬диола, проигрыватель, ты¬леч посна ятыр журнал ден книга-шамыч шкаф тич ыльыч. Газет ден журнал-шамычат тушко лын*ак толыныт. Райр;д; гыч врач, культура ден торговля пашаен*-влак ч;чкыдынак яллашке лектеден коштеденыт. Калык верч, ялозанлык пашаен*-влак верч тыршымаш, азапланымаш, шонымаш тунам чынжымак, кызытсе семын лач мут дене гына огыл, шижалтын.
Икманаш, тунам, кызытсе «демократ»-шамычын «застой» манме пагытыште, мо к;леш - чыла кид йымалнак лийын. Паша верат лын* лийын, эсогыл шуко вере пашаен* ситен огыл тунам. Шарнем, шымлуымшо ийла т;н*алтыште, Марий Олма ялысе т;н*алтыш школышто тунемме годымак мыйын тан*аш рвезе-влак чыланат колхоз пашаш кошташ т;н*ална: шудым удырымо, ужар кормам ямдылыме, силосым оптымашыш коштмо, шурнывечыште тыршыме. Тылзылан кунамже кумло тен*ге йоткеат пашадарым налме. А куанже йочан мыняр лийын! Кумло тен*ге тунам школь¬ный форма ден ботинкыланат ситен. Чынак, чыла тиде лийын. Лийын, да пытен. Куш – чыланат пеш палена да, й;кынж; огына каласе шол...
Кызыт ынде «Рассвет» колхоз уке. Марла манаш гын, «Ўжарана» кас ;жакаш савырнен шуктен ыле гынат, тудым чылт «Закат» манынжак ышт л;мд;, «Лажд;р» озанлык манаш т;н*альыч. Озанлыкше пеш озанлык, да сай озаже уке шол, санденак нимогай пашат лачымынак воранен огеш кай. Калыкын сайлыме пытартыш вуйлатыше порядкым пеш ышташ пижын ыле да, калыкшат ынде, манмыла, вольнаш каен шол, колыштдымо лийын. А колыштараш - нимо дене,  ожнысыла тен*ге дене т;н*ден от керт. «Колхозышто пашадарым огыт т;л; гын, молан мый тушто ыштышаш улам?» - шоналтат веле огыл, луктынак каласат ятырынже. Но тыгодымак озанлык член гычат огыт лек. Тыштат шканышт пайдам кычалыт. Мутлан, кургым, пырчым шулдырак ак дене налаш лиеш, озанлык транспорт да техника денат кокланже чылт яра пайдаланаш шотеш толеш. Озанлык вуйлатыше кок ий чоло толашыш - толашышат, кидым лупшалын, шкежат пашаш коштмым чарныш. Икмыняр жап «Лажд;р» озанлык вуйлатыше деч поснат илен ончыш. Теве февраль мучаште ынде Параньга район гыч самырык татар рвезым председательлан конден шогалтышт. Университетыште заочно тунемеш, маныт. Ала тудын иктаж шот лектеш гын веле?
«Лажд;рышт;» ынде, манаш веле вет, шурнымат гектарлан лу центнер чоло дене гына шийыт, уло вольыкшат кум ш;д; вуй наре гына кодын. Чыла тиде Кугу Лажд;р фермеш верланен. А ушкал комплекс яра гаяк шинча. Ш;р л;штыш телым 1,5 килограмм йотке волен ыле, кызытше ик ушкаллан шотлымаште 5 литрыш шуэш, маныт. Моло яллаште вольык ферма-влак чылт яра кодыныт, лачак ораташт гына шинча, к;ргыштыж; нимат уке, мо лиешыжым чулымрак-влак чыла т;ргалтеныт: трубат, яндат, рамет, эсогыл терыс лукмо транспортерымат рончен нан*гаеныт.
Шолыштмо шотыштыжо ойлаш гын, мемнан денат ынде п;тынь Россий мучко гаяк, колхозыным гына огыл, пошкудынымат южыжо эн*ыралтен каяш тореш огыл. Теве шочмо Кожласо¬ла (Марий Олма) ялыштем мончалашкат ирен пурат да подым т;ргалтен каят. Металлоломлан.
Саде металл манметлан к;рак сайжымат, шолдыргышыжымат озанлык машинавече гычат нумалыт. Машинавечыжымат такше ынде тыге манаш йылме ок савырне. Техника ситыдымылан к;рак кодшо ийын пырчымат сайын поген налын ышт сен*е. Уло озанлыклан икмыняр автомашина ден трактор гына кодыныт. Нуныштымат эре ачалыман. А шапаш ужашлан тений мыняр окса кая? Да кушто тудыжым, оксажым, муаш? К;шн; палемдыме семын, ны шурно лектышлан, ны вольык озанлыклан ;шан уке. Тыгай изи лектыш пойдарыме гала, йождара веле. «Лажд;р» озанлыкымат «Рассвет» колхозын пурымашыжак вуча, коеш.
Шон*гемына да шагалемына
Кугу Лаждур ялсовет администраций вуйлатыше Геннадий Кириллович Смоленцевын палемдымыж почеш, тачысе кечылан кундемыште 200 чоло пенсионер ила. Нунын кокла гыч 155-ше - ;дырамаш. П;ръен* пенсионержым шотлаш шочмо ялыштем гын ик кидысе парнят сита.
Самырык-влак нерген ойлаш гын, нунышт пытартыш жапыште шочмо кундемеш огыт код. Ондак армий радам гыч толшо рвезе-влак, шукынжо шке кундемешак лакемалтын, техникым виктараш шинчыныт. Кызытше, паша вер уке гын, таза кид-йолан, пен*гыде кап-кылан ен*ын, манмыла, «пургыжыш ш;веден кийымыже» ок шу тудо. Тидлан к;рак Лажд;р кундемыште ий еда калык шагалем толеш. Адакше шочшо йочажат моткоч шагал, а ;мырым шуктышыжо ты т;ня дене чеверласат. Ялсо¬вет администраций вуйлатышын мутшо почеш, индеш ий ондак, колхоз вуйлатыше гыч ты пашаш куснымыж годым, кунде¬мыште т;жем ш;д; утла ен* илен гын, тенийсе идалык т;н*алтышлан индеш ш;д; чоло веле кодын. Кундемыште ынде икмыняр ий радиоат огеш ойло, Лажд;р деч моло вереже медпунктат, клубат уке. А телымже, мом ойлаш, колаш возат гынат, эсогыл корнат уке.
Райполанат ты кундемысе кевыт-влакым кучаш й;ндым; лие, коеш. Уло Лажд;р кундемлан райпон лач ик кевытше – Марий Олмаште (Кожласолаште) гына кодын. Кум частный предприниматель Лажд;р ден Нольд;рышт; шке кевыгыштым почыныт, сандене нине яллаште райпон кевытшым петырыме.
Теве тыгайрак шотан рынке саман Лажд;р велыште. Уда ма сай, содыки илыман. Ончыко ужаш т;чен шонкалыман да шонкалыман. Илен лекме й;ным кыртменак кычалман. Тачысе кечын тыйын верч «к;шн;» ниг;ат огеш шоно, ял озанлык шотышто - поснак…
Лийын жап. Мемнан велыштат
Гармонь йон*галтын эр йотке.
Полмезе тукым тунам тыштат
Мурен-куштен куаным тойыде…
Толын лекте ынде вес саман -
Кундем гыч рвезылык т;ргалте.
Кодыч шон*гырак вел аман?
Вачым жапын нелытше темдале.
      «Марий Эл» газет, 2003 ий, 19 апрель.