Олсе олер табигат, адам олмес

– Улы Абайдын «Олсе олер табигат, адам олмес» деген оленінін сырын аша кетсеніз?

– Данышпан Абайдын «Мен»  олмекке  тагдыр  жок ауел бастан» деген жаннын мангiлiк екенiн айткан данышпандык созiне  конiл аударатын болсак, жаннын ешуакытта олмейтiнiн, ендеше ешуакытта тумайтынын сезiнемiз.

Олмейтiн мангiлiктi нарсе, тумайды да. Туу жок болса, оган карсы агым (процесс) олім де жок. Егер ол туатын болса, онда ол мангiлiктi емес, ягни олуi де керек. Бул табигат зандылыгы. Ендеше, туатын жане олетiн – жан емес, ол – тан. Бiрак жаннын мангiлiктi касиетiн бiлмейтіндер жане омірін тан кумарымен откізетіндер олудi баскаша тусiнедi. Бул туралы Абай былай дейдi:

Олсе олер табигат, адам олмес,
Ол бiрак кайтып келiп, ойнап-кулмес.
«Менi» мен «менiкiнiн» айрылганын
«Олдi» деп ат койыпты онкей бiлмес. 

 Бул оленде Абай танді – «табигат» деп, ал жанды – «адам» деп атап отыр. Данышпан созі бойынша, сонда жан мен таннін айрылганын олді деп атау білместік болады. Жаннын сапасы Жогары Жанмен уксас, озгермейтін мангілікті.

Ал дене табигат болгандыктан унемi озгерiп отыратын уакытша. Дененiн озгергіш екенiн медицина гылымы да куптайды. Ар сат сайын мындаган  жасаушалар (клеткалар) олiп, олардын орнына жаналары туып, адам денесi озгерiп, жеті-сегіз жылда тан толык озгеріп, адам жана дене алады екен.

Бала туганнан кейiн есейiп, жасоспiрiм, бозбала, жiгiт, еркек,  жасамыс адам, карi адам болып озгеретiнi белгiлi. Кандай жан иесi болса да, осындай жалпы алты уздiксiз озгерiстен отедi. Дене анадан туады, оседi, артына урпак калдырады, бiраз уакыт арекет етiп омiр суредi, бiртiндеп картейедi, акырында жогалады.

Бiрак жан ешкандай озгерiске туспейдi. Сондыктан ол олмейдi, олмегендiктен тумайды. Онын бугiнгiсi, откенi жане келешегi де жок. Ол мангiлiктi, аркашан да болады, картеймейдi. Сондыктан карi адамдар оздерiн бала кезiндей жас сезiнуi мумкiн. Казак халкынын «Адам картайганымен конiлi жас» дейтiнi сондыктан.

Озгеріске туспейтiн болгандыктан, жан озiнен ештененi болмейдi, ягни онын баласы жок. Ал тан озгергіш болгандыктан, ол озінен коптеген боліктерді боледі. Бала деген ерлi-зайыпты адамдар арасындагы тан жакындыгы натижесiнде омiрге келген перзент, олардын махаббаты берген омiрлерiнiн жалгасы, солардын тандерінін болігі. Баланын аке мен шешесіне уксас болатыны да сондыктан.

Абай Алла тагала «Махаббатпен жараткан адамзатты» дейдi. Алла тагаладан шыгатын махаббаттын шапагаты аркылы жан аке аркылы ана курсагына барып тусiп, арi карай озiне тиесiлi дене алып, бала болып дуниеге келедi. Бала – тандегi болек жан. Омiрге келген сон ата-анасынын баласы ретiнде омiр суредi.