Бирган

      БИРГАН

      –Пагь, яраб фукьан ижми рукькан дапІнайиб ву му  сумчІурна шубуб кепкиъ айи килька!
      –Килькайин тахсир адар, хпир, тахсир гаркІлиз шид туву устайинуб ву. Рукьаз гьамциб саягъ даягъ ву: чаз фукьан артухъ шид тувруш, гьадмукьан лигим шулу, ва лигимвал саспиган гюзгдин гьялназ илтІибкІуру. Гьаз аьгъя, му гаркІвлин кІакІра фукьан гъубччвуб вуш...–Йиз хпириз рукьаз хас вуйи лишнар ктитуз ккун гъабхьнийзуз.
      СацІиб вушра, 23 йисан йиз жаднакк лихури, дергсар, гъянзйир, машйир ва гъуландариз жара жюрбежюр алатар апІруган, аьгъю дубхьнайзуз аьхир, саки, хпирин, мицдар гафарихьна вуйи мичІливал гъябкъиган дебккунза. Рукькан улхуз хъюгъюбси, дугъаз, узу йиз тяриф апІурайиси гьугъубжвуйи.
      –Увуз аьгъюб, узуз швуваз гъяйиз аьгъяйзуз. Ич халура рукьан уста вуйи ва халачи ултІубкъру убрушвар апІуйи, гьич сарихьанра даршлудар, хъа увхьан, гьаму кьбивалихъна дуфну, рукь гаварзлиин фунуб патхъанди убччвурушра аьгъдарвуз... Я кас, узухьди яв «гьунарар» ашкар апІуз мигъитан ...– кІури, чан гафнахъ узу хъидрипган, гаркІал чан хъайи йишвахьинди дипну, швушварин хул’ан гъушу.
      Жилириинна хпирин арайиъ шлу  гъалмагъалар узуз гизаф ужуди аьгъяйзуз ва дурар варидариз датІнайидар ву. Думу гъушиган, улдарихъан гаркІал узура хиларигъна дикъатсузвалиинди гъадабгъза. ФукІара дубхьнайиб адайи. Сан хялари килька аьлтІябкьюрайиган мидин кІакІ «тІаркІ» дапІну улдубшвнийи кІур, йиз аьхюну бали. Му гаркІал, хулаз гъафи хяларикан сар шлинуб вуш ву. Магьа, гвачІиндиз, кІваълан гьархну, ич хулаъ гъубзну имийи. Хайирбегу чан эйсийихьна тувур. Хпириси узура гаркІал улдарихъинди дипза.Саспи инсанарин ниятариз лигачва: рякъюъ адми алахъиган, хулаз теклиф апІурдар, цІикканди салам тувну гъибтур, хилкьан бисурдар.
      Узу гьаму йишвандин вахтна наан айир ву Жвул’арин гъулаъ?
      Агь инсандин хасиятарра: сар нягьякь алахъиган, вари гъул–жямаьтарра гьацдар ву пуз ккун шулу. Сари жвуван кефи уьгъюру ва вари гъуландарикан хъюлар кІваъ утІукьуру.
      Магьа, гьам сяаьт кефи гизаф яманди дюбгънайиз. Фу ву арда. Гьяжуттайира узухьди гьюжатар апІури шулин? Уву, кІур, рукьан уста вуза кІури, варидариин агъавал гъабхуз ккунирсир вува. Гьаяв аьхир пуч апІрияв, хъа увустариин агъавал гъубхну кІури Аллагьди узуз баркаллагьтІан кІурин!
      Гьамдикан хъял гъафир, сяаьт йицІисабариз дилибхнашра, мугъан хул’ан удучІвунза.
      Ич гъулаз, Ляхлаз, милан дицикьан ярхлара дар, дар пну улиъ тІуб убччвишра рябкъдар. Гьамус гьапІру?
      Мурарин гъюлгъян гъюдучІвунза.Узу рякъ гъулаз давам дапІну ккундайиб ву. Улихь фукІара рябкъюрадариз, хъа юкІв хиялари абцІнайиз. Я Аллагь, му фу гъабши? Хаинкриз гъиву гапурси, наънан дуфнура кІваъ ичІиргуру динарихъди хъайи гучІбарра. Гьадмура ву гьа, гьаму дин кІуруб адайиш инсанариз гучІ’валарра, гизаф гъапиган, гизаф цІиб хьидийи.
      Магьа, гьаму ражарира, хьад вуди, жанаврихьан, швеъдихьан ваъ, хъа шейтІнар кІваъ ахьну, гьадрарихьан гучІ артухъ дубхьнайиз.Кюлерихъан хъчІихури, рякъ‘ан адахъуз гъудрузди, яваш–явашди, ЧІихтІил майднарикна ктучІвуз багахь гъашиза.
Ярхлаан рябкъюрдайи, хъа гьаму яркврягъди гъяйи рякъ ккудубкІубси аквнан лепйир гьарарин кІажарик йивурайиси гьугъубжвзуз.  Гьугъубжвувал дугъридан вуйи ва гьадму саягъ ачухъ уларизра рябкъюрайиз: гатІахьура тмуну мухриккан ялавар. Йиз, гъулаз гъябгъюрайи рякъра гьадинди вуйи. Багахь шубахъ аквара артухъ ва гъалин шула. ЦІин цІюмгълара кмиди завариз гатІахьурайиб аьгъю шулу. Дишла кІваан гъубшниз: шейтІнари цІийир алаъна, гьамус узу дидисну чпиз уржиди.
      Гизаф ихтилатар шейтІнарикан гъеерхьур вуза, хъугъурза хъугърударстар шулу. Гьамус 50 йисахъна яш дубхьна йиз, узуз, мегьел шейтІан, я дурар чпи фицдар вуш алагьур дарза. Эгер узуз аьжал ахъли дебккну аш, думу улубкьрубдихьан  гьергуз хьибдар, хъа эгер, чІивиди гъузиш, шейтІнар рякъидизуз ва дурарикан хътругърудариз ихтилатар апІуз хьибдизухьан.
      ГъачІир ичІри, йиз рякь‘ан удучІвидарза. Уву мици хиял апІарна  хъа, жандиз удубчІвурайи гучІбакан гьапІза! Жан чибгуру, мичІли амкІ утІубччвуру – ликари гьаци узу цІа абгурайи тепейикинди гъахура.
      Дина багахь шлуган, адмийиринсдар сесер ибарихъ хътІагнийиз.Саб арайиланси цІара рябкьюри гъабхьизуз ва юкьуб аьтраф дидхъан ришвури хъитІикІнайи гъарантйирра гъяркъзуз.
      Йиз рякь за хьуз хъюбгъю. ЦІа, дюзен хъади уччву майдандихъ алапІнайи. Душвайишв узуз гизаф ужуйи аьгъюшв вузуз. ГукІнишан жандиан адабгъурадариз. КІваъ ахьнайи шейтІнари йиз чІарар зазарси чІиргуз гъитнайи. Гьаци вушра, йиз ликариз цІихьинди зигурайиси гьугъужвурайиз ва йиз жандиз даккунди, дурар гьадму терефназди  илтІикІна.
      Кьюб йишваз пай дубхьнайи йиз жан, ликари, ялавнан гъанширизди хъчІюбхюрайиган, кучІвурхну, гъагъиди алдакзу. Йиз сес кубкІу гьял ву: цІихъ хъайидар, гьубкьур хьар терефнахъинди ярквразди гъажаргъу. Дурарихьан гучІбаан узузра мушвхьан гьергуз ккун гъабшизуз.
      ЦІихъан, инсанар вуш, дурарин дих– дикІ гъудубгу. Заансина гучІур–гучІури, яваш–ярашди, лап ихтиятди, гурп–гурп юкІвра йибгури, цІин багахь гъахьиза.
Пагь, фукьан ицци ниъ хьтарин мушвахь! РачІурайи аржларин аквнаккди, кьюб гьяфта мидиз улихьна, швушван хулан улдарихъ дипнайибсиб, кІакІ гьутІубччву гаркІал уларикк жилиин дипнади ккабхьриз.
      КІваълан гъарх улдубзуганси рягьят гъабшизуз.
      Кьюб птулка арагъира ва йиккун каббарси гъуржу шубуб аьхю бакьлукьарра газатдиин дирчну хьа, ва, дидлансина илбигъну – рюмккара. Аржлариинди ччим ккудубзурайиб, кьючларигъ арчлин бириин убжурайи бирган ву. Якъ ву. ГьапІрубуйкІана?
      ВуйиштІан, му шейтІнар кІурудар – гьамцдар гъучйир!–Фужар вушра гъюдучІвай, арагъи  удубзуразиячв! –  дих гъапІза «шейтІнариз».
Саб ишаратра гъабшдар. Ккипнайи газатдигъян бакьлукьар гъидиржну жибариъ ивза, хъа арагъийин птулка –  гъултугъдихъ.
      –Мина гъачай,  ичв арагъира бакьлукьара хьади гъяраза, –  кІури чІигъра гъапІза.
      Му ражнура гьич саб жюрейинна жаваб гъабшдар.
      –Хъа дарфиш, ичв кешккина, узура, гьаму гъах иливну кьял’ин хулаз хьади гъягъярза! –  хъана гужли сесниинди мургриз гъапиза.ФужкІара арайиз удучІвурадар. Узу гьапІру: бирган кьючларилан алдабгъну, сацІиб ккядябхъюз гъвалахъинди дивза ва, мушвахьна уч дапІнайи дурчар аржлариин илитури аьхю цІа хьуз гъитунза.
      Бирган, я гъючІакк ккивну, я кьял’ин илипну гъабхуз шлубси дайи, палтар ччимди  пуч апІуб мумкин вуйи. Йиз бирган гьамшвахъ хьмиди, кюлер ктатІуз, дицикьан манзил адарди, аьмлюхъин рукчарихьна гъушза. Гьадму гагьди, мушвккан швеъдин бякья ккутІубччвганси, сар яркврагъинди гъяаьрхьу.–Узу увуз фукІа апІурадарза, цІихъна гъач, – гъапиза. «ШейтІнар» хъугърайиганси дайи.
      –Гьамус кюлер кютІюгъну, йиз кьял ктрабцІуз ичв биргнакк ккивну, хьади гъулаз гъягъидиза. Магьа рябкъюрчвуз, –  кІури, аьхиримжи ражари чпин биргнахьна теклиф гъапІза.
      Гьаму ражнура арайиз фужкІара удучІвундар. КІакІ гьутІубччвнайи гаркІлихъди саб кьадар кюлерна маргъ кадатІну цІихъна кьяляхъ хътакза. Фу лигурва, цІин лепйир мелзарси завариз гатІахьура, юкьуб тереф аквнахьди абцІна, аммаки сабдиин аьжайиб гъахьиза: узу, йиз хилариинди алдабгъну диву бирган йишв’ин алмидар. Хъана, вари гъирагъар ахтармиш гъапІунза, саки бирган гъибихъундарзуз.
      Гьендемариз сабансана, жан убхьрубсиб хъял утІубччвнийиз. Йиз гъурд’ан удубкьурайиб, сарун мушвахь фукІара хьимдайи.
«ШейтІнари» чпин гьялали бирган наанди вуш, узу кюлериз душнамиди, жин гъапІнийи.
      –Учву фунуб кьюлан урхъаъ гьитІикІну гъузишра, жямяаьтдин арайиз адагъидизачву, намус–гъирят дубгнайидар! – КІван цІа люкьнариинди вушра ккядябхъну, хъчІухури хъюхъяр, йиз хулазди диш дапІну гъафиза.
      Хулаъ учІвруган, сяаьт кьюбаризра дилибхна.
      Раккнар хътякью хпириз му уз’ин улубкьу гьядиса ктибтуб мянасуз вуйи: «Бай хътаривухъ?» – гьерхри, нивкІ’ан удутІну гъярайи уларра хъади чан аьхниккна гъушу. Узу: «Фуж бай? Гьамус гьапІру бай?» – кІури имиди йиз хпир ицци нивкІуъра айи.
      Мугъаз нивкІ’ан гъугъубжвнушул кІури, му гафариз дици фикирра тувундарза ва узура, эргнайир, илдигъунза.ГвачІинган хпири узук кутІра:
      –Му гъахарна арагъи гьапІрудар вуяв?
      Дахъруган дурар устлиин дивнайза, аьхир.
      –Валлагь, шив, шубби гъахарра Жвул’ари увуз гъивдар ву, хъа му къатІ (саб птулкка арагъи) – узуз. Фукьан гьюрматлу ксар вуш лиг яв абиндар!
      –Хьузра вуйиз, жилир! Гъирин девриъ шли гьамцдар йиккар тувур йиздарилан гъайри! Гьяжуттайин арагъи гьапІруб вуйи? Дугъу убхъурадар, аьхю маллавализ илтІикІну фукьан йисар ву...
      Йиз хпирин даллай кІудубкІруб дайи. Дугъан  хъитнайи улхбариз дилигди, жибдиан гаркІл адабгъну, хпириз дидик кайи гьярамзадавал ктибтарза кІурамиди, чан хул’ан фукІара дархьи мисал апІури, йиз аьхюну бай Хайирбег удучІву.
      Дугъан улар дишла гаркІлиин дийигъу ва гьаци гъах духьнамиди дугъхьан гьерхза:
      –Гьаму гаркІал, Хайирбег, шлин вуш чан эйсийихьна тувундарваки?
      КІваъ фукІара адрури, гьаму узусир дюзенейи, жаваб туву:
      –Му йиз кІаркІал вуйиз, адаш. Уву артухъди шид тувну, гьатмишвари, килька аьлтІябкьюрайибдин кІакІ улдубшвнийи. Ихь хулаз гъафи баярра гъяаьлхънийи, гаркІлин гьял аьгъдру рукьан уста шулин, кІури...
      Йиз бали, му ражари узук хуб ужури кюрхю! Дугъридан, гаркІлин хаблихънаси йиз лишанра кмийи. Агь, кІул алдрувал! Кьюб гьяфта мидиз улихьна улдарихъ дипнайибдиз фикиркьан тувундайза, я йиз хпириз аьгъю гъабхьундайи.
     –Устайи чахьан удубкьру ляхин гъапІну. Йип, гъеле Хайинбег – увуз Хайинбег пубтІан лайикь дар гьа – ичв дадайи гьерхрайи, сан хулаъ гьаз адарва?
     –Аза, адаш.
     Йизси, гьамус йиз балин машнакканра рангар ккадатІнайи. Сягьнайиин али артистарси, узура йиз хпирра ва йиз байра гафарихъ мюгьтаж гъашича.«Марччар лижягъна хъаъну гъарахай!» – кІури швушву ахъ’ан чІигъар апІурайи. Вахтра вуйи.
Аскканзина хъаъну марччар, рацарихъна гъюруза. Мушахъ Экби бажийи «баяр йивну йихура, дурарин хулар–хизанар ккадахъура» чан бегьем юкІв абцІну чІигъар апІура, анжагъ шликди вуш гъавриъ ахърадарза.
     –Накь хябяхъганра, баярира, швушвура вари гъул вуйибси шубуб–юкьубан чарх гъивну, магьа, узура байра варидин марччаригъ гъилигунча, якъ гъибихъундарчуз. Му сабпи раж дар, узуз якьинтІан аьгъязуз, гьаму гъулаъ ахьнайи гъачгъарин ляхин вуйиб. Агь чпиз кимбу– кимдруб ибшри чпиз! Му гъулаъ гьюкум имдар гьа! Му гъул’ан беркет гъудубгну гьа!! Му гъулаъ гьюкум имдар гьа, ккадабхъуз ужубушваъ!!!
      ВуйиштІанна–вуйиштІан, гъулаъ, лижгъян мал–къара, ахъ’ан пеъ, гьяшти, гъаз дубгувал, гьамцдар шейтІнарин ляхин вуди!
      Узуз агьрар чІигъарихьан яманди гучІ гъабхьизуз. Агьрар – чІигъар гъузри, Экби бажийин якъран гардан гьадабтІуб йиз балин гаркІал вуди гъабхьну. Дици вуйишра баладайи гьа, якъ гъипІдарик узу, йиз хпир ва йиз байра кади, дугъан рюмккайин дустар вари кахьра. Гьамциб «илдандин къифсиъ» ахънайири  фици пуза Экби бажийикна: «Яв якъ, дугъридан ихь гъулан гъачгъари – учу гъипІунча», дупну, ва фици дарпиди гъибтру, даршиш йиз намус наанди гъябгъиди? Намус!