СУЗА

            СУЗА

      – Наана гъярава?
      – Халачи масу тувуз! – Пагь йиз фурс!
       ***
      – Билет?
      – ГьапІру билет?
      – Улхуз увухъди вахт адарзуз! – гъаравли чан тІубахъди бицІи улд гъяйи бутка улупунзуз.
      Душвак дибикІнайи: «Шейъ масу тувузди – 400 манат, шейъ гъадабгъузди – 100 манат»
      Рукьан урариантина стадиондин айитІинди учІвза.
      Миржиб хьайизра, спортсменар жаргъру дорожка, шей’арихъди алацнийи...–Учвкан ккун апІураза, йиз халачира ичвдарин гъвалахъ илибхуз гъитуб.
      – Йишв хьтар!
      – Магьа!
      – Мина гьаммус гъюру. Учу мушвайишвар арендовать апІурача, вазлин пул улихь тувнача, ягъчІвур агъзур манат!
Улхуб мянасуз вуйиган, мушвхьан гьудучІвза.
      ***
      – Хъа ичв гъвалахъ йишв азадди вуян?
      – Эйси кожанкйириз душна, гьаммус гъюрза... Фунуб, фунуб? Гьюлин ранг али куртка 350 агъзуриз... – мугъура чан муштарйирихъди ариш–вериш ккебгъу.
      – Учву фукьан пул стадиондин кассайиз тувунчва ичв халачйир илирчру йишвахъ? 
      – Узуз йишв ккабхъур кІури мич ктарди гьамцидарихъанди гьерхза.
      – Учу ахмакъар духьнайинхъа, кьюб халачи масу тувузди шлиз вушра пулар гатІахьуз. Цаллансина урсунча.
      – Дици вуш, ичв гъвалахъ узхьан йиз халачира забордиин илипуз шулу.
      – Шулвухьан, эгер, кьанди дуфну жарадари ултІруккиш.
      – Мидин фици гъавриъ хьуза?
      – Агъзур манат тувуз буржлу хьиган, гъавриъ ахъдива.
      Мурар гьапІру гафар вуш узу мюгьтал гъашиза.
      – Минди учІвруган юкьуд варж тувунза, аьхир.
      – Яваш йихь, мушв’ан удучІайиз швнуб сабан юкьудваржарихьан хьидива. Увуз ужуйи аьгъю шалвуз. Агъзубан ибариз деебхьнутІан саб ражари улариз дябкъну ужу ву.
      Йишв гъяйишвягъ, кьюжал дапІну, йиз шейъра гъивза. Му гъвалхъанра, тму гъвалхъанра гъуншйир йиз халачийиз багахь улучІвуз хъюгъю.
      – Фукьан алив?
      – Шубубна ургцІурна хьуб.
      – Фтиз тувурва?
      – Хьудварждиз.
      ...
      – Уччвуб ву!
      ...
      – Вушра уччвуб ву гизаф!
      ...
      – Уларин нур гъабхуру! – гъуншийи йиз халачийиз ужуб кьимат туврайи.
      ...
      – Наънан ккубкьунвуз?
      – Ккубкьуб дарзуз. Йиз хпири чан хилариинди гъубхну.
      ...
      – Хьудварж багьади кІурава. Йиздиин юкьубна гьацІ ализ, шубудваржна миржцІуртІан кІурадарза, гьеле, гьацира гъадабгъурадар... Ккуртккайихъ вуйишра гьюдюхюрийза.
      – Яв шейъ – яв кьимат, йиз шейъ – йиз кьимат! – жаваб тувза, йиз халачийикан каркар ктатурайидариз...
      ...
      – Ич мушв‘ин кьюбпи гьяфта вуйич, ихьдарин халачйир гъадагъурадар, хъа – жара гьюкуматдиндар, синтетикайиндар...
      – Ухьхьан дурарин тямягьяр гьуркІуз шуладар, гьаддиз гъадагъурадаршул... Гьеле, фициб базар шулуш лигуза...
      – Лиг, лиг, ужуб базар ибшривуз! – гьар чан шейънахьинди гъушу.
      ***
      Лисун шулайи. Вари стадиондин айитІ йишв, кюкю адабшвурайи Кьаркьулин ичІариз барабар вуйи. Фукьан рангар адарин мушваъ! Гьар жюрейиндар: чІуру ва гъяни, учІвру ва меъли, тІафаллу ва гьяясуз!
      ***
     – Шлин ву гьатму халачи?
     – Йиз.
     – Фукьан уччвуб дарин!
     – Чухсагъул.
     ...
     – Кьимат фукьан вушулкІана гьатму уьмаратдин?
     ...
     Узуз дабтІнайиз гьар гьерхруриз: хьуд варжарна, йирхьуд варжар кІубу.
     Саризра гъадабгъуз ккунди адайи, я саризра гъададабгъди гъузузра ккундадайи.
     Гьаци вуйивал, чпи апІурайи тярифари тасдикь апІурайи...
     ...
     – Уву фукьан вушул кІурава?
     ...       
     Халачийин кьимат муштарийин хилиъ ивза...
     ...
     – Йиздиинди миллиян вушул...
     Дугъридан, мициб жаваб туву дишагьлийи узук цІийи гьис капІу.
     ГьапІрайи йиз хъахънай фикрари!
     ВуйиштІан, хьудварж агъзур дидин кьимат дайиштІан...
     ...
     – Уткан халачийин кьимат фукьан вуячв?
     – Кьюб миллион, – гъапиза.
     – Уччвувалси кьиматра цІиб дар. Гьяйиф вуйи му халачи базариз адабгъуб. Му халачайиъ табасаран дишагьлийи чан марцци юкІв тІапІнайиб ачухъди рябкъюра...
     – Чухсагъул, хала!
     ...
     Гьамус кьюб миллионра цІиб вуйиси гьибгъназуз. Я кас узу фукьан пидикІана? Фуну кьимат?
     ...
     – Ай маншааллагь! Ай маншааллагь! Ари гьаму халачи ву! Фукьан кьиматназ тувуз ккундувуз, эйси, му шейъ?
     Фу жаваб тувруш, кьанариз мюгьтал духьну дийигъза.
     – Йип, яв кьимат, йип.
     – СумчІур манат.
     – СумчІур агъзур?
     – Ваъ. Чан гьадму фукІа хътру, къуру сумчІур.
     – Аьлхъюрайир вуйва, багьа кас?
     – Фу кІуза хъа? Фициб кьимат гъапишра гъадабгъурдар.
     – Хъа, магьа, яв гъуншйири чпиндар масу тувну  гъушнира вуки, – гъапизуз, лизи хьуз хъюгънайи кушар али яшлу дишагьлийи.
     – Увуз наънан аьгъявуз, мушвариин халачйир алди хьуб?
     – Гье–ей! Узу гвачІинтІанмина, саб хьубан яв халачийин гъвалхъатина гъушунза, аьжаиб духьну ва гьяйранвал апІури. Яв халачи сарихьанра гъадабгъуз хьибдар. Саб гъапиб, му базариъ дидин кьимат хьайи кас адар. Уву кІуру кьиматназ гъадабгърур гъашиш, думу дугъаз хайирназ шулдар – жара базариъ дугъхьан думу чазра алди тувуз хьибдар.
      – ГьапІза, хала?
      – Гъит, халкьариз рябкъри зегьмет фициб шейъ вуш. Закура гъач. Спекулянтарин шей’ар гъадагъиди, хъа яв гьялар зегьметназ кьимат тувур дихъдарвуз. Гъапибси даршул, белки дихъур. Хъа гьяйиф вуйи му шедевр масу тувивал...
      – Аферин, хала!
      Му дишагьлира, чан улар йиз халачийин гъитну, учв ярхла гъаши.
      ***
      – Фукьан кІурава халачийиз? – гьерхбар дерккрадайи.
      – Масу тувруб дариз.
      – Къимат фукьан ву?
      ...
      – Яв халачийиз фухъан кІурава?
      ...
      – Му, хиларин зегьмет дарки!
      ...
      Мици гъапирикан хъял гъафизуз:
      – Хъа фтин зегьмет ву?
      – Машиндихъ гъубхубсиб ву. Мици уччвуйи хиларихьан убхуз даршул...
      Хъасин узу му гафарин гъавриъ ахънийза.
      ***
      Базар яваш–явашди чІикъри шулайи...
      – Уву гьаз яв «уьмарат» масу туврадарва? – гьерхри, йиз ялгъузвал аьгъю гъабхьи кьюр жигьил йиз гъвалахъна гъафи.
      – Хъа ичв фу хъаячв йиз тувуб–тутрувубдихъ?
      – Рябкъюрайи гьялариан му цІийир ву. Гъач гъягъидихъа. Фу хъаш–хътарш, учу увуз улупарча, – пну, дурар йиз гъвалхьан гьудучІву.
     Узуз гучІ гъабхьизуз...
     Гьяракатниинди халачи чарчнагъян гъибиржза ва кьючІакк ккивза...
     Рукъан урариан чІатинди узу удучІвубси, къюр жигьил кчІигуз хъюгъю. Сари сариз йивну, сар йиз улихьинди гатІахьу. Думу  гъудужвурайиган, тмунури сабсана чахьан гъюрубси гъиву ва, думу гъурд йиз шархьликк кубкІу. Узу шавли гъахьизу.
     Йиз шавли гъабхьи жандин эйвал апІуз шуладайзухьан.
     ЦІиб амрихъанна хътахъунза, аммаки, шли вуш, кьялхъянди, йиз гъючІккан гужназ халачи ккючІюбгъюб аьгъю гъабхьизуз...
     Тамаши апІурайидарин кьадар артухъ дубхьнайи.
     Фу гъабхьнуш узу гъавриъ ахъну адайза...
     ...
     – Хил алдабгъ, аьгъдарди кубкІуб ву. Узу му, йивну йикІурза, – кІури думу хъана гьатмунуриина алжагъу.
      – Йиз халачи набшди, йиз халачи? – кІури дурарихьинди илтІикІза.
      Дурарин элегубра бицІи баяринсиб вуйи, хъа урус чІалниинди эдерчру эдебсуз люкьнарин кьадар адайи.
      Йиз бахтнаанси, минди милиционерра хъуркьу.
      Милиционери элегнайидар рягьятди гъидису ва, илтІишнайидариз, алдагъай дупну, дурар гъючІариккан дидисну гъурху.
      Тамашачйирихьан гьерхбахъ хъайза: "Йиз, лизи чарчнагъян гъибиржнайи, халачи набшдичв, шлиз гъябкъюнчвуз?!"
     Сарира кІул ккивдайи, вари, ккебяхъну мюгьталди: «Гьаму гьапІру авали вукІана» кІуруганси, узухьинди лигуйи.
     Мурарикан хабар–ятар даршлуган, жигьилар дидисну гъягъюрайи милиционирихъ хъергунза.
     – Юлдаш, милиционер, йиз халачи гьитІибкІниз.
     – Шли?
     – Аьгъдарзуз. Гьаму жигьилар элегурайишвахь. Гьамунурихьан шархьликк гъурд кубкІниз ва амрихъан гъушган гъючІккан ккючІюбгъну жин гъапІниз.
     – Хъана багъишламиш апІин, гьаму сволочдиз йивурайиб кубкІну...
     – Уву сволочар шлиз йивурава? – Тмунури мунурин мухриан гъибису. Милиционери гьадау.
     – Узу кючйириъ къайда гъабхурайир вуза. Гьаддиз гьаму хулигнар отделенияйиз гъахураза. Мурар къайда чІюбгъбан тахсиркрар ву.
     – Фу къайда? – хъжагъурайиси гъапи дидиснайирикан сари, – му хъюнтІичри узу няънати гьаз апІуру? Узу мугъан кІул улдубтІурза, – кІури, кади–ктарди гьатмунурин фуниъ ургъру.
     Чан нуатнаъ гьатмунурира гъурд хърифуру.
     – Сикинди гъузай, хулигнар! Отделениейиъ фуж тахсиркар вуш аьгъю апІидихьа...
     Узуз каридорикк дийигъ дупну, дурар дежурнийин йишваз хъади гъушу...
     Аьдат бадали, дежурнийи сацІиб жигьилариз хъжагъу ва мясляаьтар апІинай дупну, чиб–чпин хилар дисуз гъитну, дурар теету...
     Узуз вари гюзгдиантина рябкъюрайзуз. Сарун, нягьякь тІулар апІидарча кІури, дурари гафра тувнийи...
     – Яв фу вуяв? – кІури, дежурнийи улдарин тмуну патхъан гьерхзухьан.
     Дугъаз уз’ин улубкьубси ктибтза. Узу ктибтурайибдихъ хъпехъуз дугъаз иштагь айибсикьана дайи... Гьаци, ибарихьан гьадапІну гъибтнийи...
     – БикІ аьрза ва ув’ин улубкьуб гьадушваъ улуп.
     Бланкра ва ручкара тувзухьна...
     БикІури гьацІаз гъяйизра:
     – Фукьан кьан апІурава, саб аьхю ляхин дубхьайиганси?
     – МутІан аьхю ляхин фу дубхьну ккундувуз! – кІури, мугъан узухьна вуйи мичІливал гъябкъиган, хътІурччвза ва бикІуб давам гъапІза...
     Узу ккайишваккинди сарсана касиб ахъу. Гъилигу гьялариан, дугъаз хъизигну сар жара милиционери гьаминди ккитур вуйи. УчІвури гъюнихъан за дапІну, дежуркайиз гъуху.
      – Узу яв аьрзайиз лигуз гъитдиза. Гежихайрар ишри!– гъапизуз.
      – ГьапІру, гежихайрар?! Йиз ургуб ушвнигъян сар хпири гъубху халачи гьитІибкІниз. Узу гьапІру?!
      – Ялхъвнар! Хъа гьапІри аьдат ву? Увустар учухьна варж гъюрачухьна. Гьардихъди... Рябкъюравуз, гьаму касдин аьрзайизра дилигну ккунду...
      – Я гьюкумдар, яв конституцияйиъ улупнаяв, узу яшамиш духьну ккунду кІури... Гьаз гъитрадарва?.. Я гьюкумдар, йиз ургуд бицІирин фун абц1!.. Йиз суза ебхь!..
      – Гьамцдар намусузарикан, – чан  гъвалахъ хъайирихьинди хил дазабгну, – гьюкуматдихьан фукІара апІуз даршулайиб, учу гьапІну ккундувуз?
      – Йиз халачи абгай!.. Узуз гъабхьи зарал ккебкай!..
      – Уву думу гафар наънан гъудургъунва, даршиш пиян духьнайву?
      – Пиян духьнайидар учву вучва гьа!!! – лап яман хъял кубчІвзук.
      – Юлдаш сержант, гьатму пияниски отделениейиан утІуркк! Жара саягъ гъабшиш, за оскорбление, протокол дюзмиш дапІну, йицІихьуб суткайизди... – Магьа  1990-пи йисарин деврин шикил...