САИЛ

САИЛ

       Ригъ гьудубчІвнушра дагъларигъ мучІушин гъимийи. КІурнайиансина латазди убсрайи шту чан мукьмар му арйири зил хъади йивурайиси гьугъужвуйи. Лат цІиб арчул терефназди ади, дидин зиъхъантина рякъ гъябгъюрайи. Рякъюхъ хъучІубкьну, ямаж вуйибси, душвканзина кьаби багъ кабхьнайи. Вичун, жихрарин кІакІар эрцуз хъюгънайи. Дурарин гъайгъу зигру кас му гъулаъ айибси дайи. Дада хътру саиларси, дурариин али гьял гъябкъиган кІваз ижмишнаан йивуйи.Филадихъанмина вуш, арчал дябкъну адру багъдин жилра, чан гьарарси, эйсисузди, малар– марччари ширкІариккан дапІнайи.Гьар хьадукра, совхоздин бульдозери рякъ марцц апІуруган, багъдиккан ккадапІбу, душвайишв гьутІубччвури, мархьар гъургъиган кчвубхури, гьарарин кьабариккнакьан дубшнайи.
       Гъатху гурдиан итІигънайи жювери, инсанарихьна хилар гьачІарккнайиси, кюмек ккун апІурайи.МикІ дупну микІ пуз хай даруб, я шавгьар дупну шавгьар дарди, гьаци, кьялан жюрейиинди гьавайин гьяракат арайиз гъафи. Сивариъ, белки дидин кьуват аьхюб вушул. ИчІаъ ерлешмиш дубхьнайи гъул вуди хьпаз дилигну, мина микІран кьувват зяифдитІан гъюрадайи. Сакьюдарин кІюлгьнариъ (эрццуз гъурччдар эрхру тІурин) сантІанмина эрхнайи чарчар, ктІурччвурайи бархларси  тІурччвуз хъюгъю. Гъалин ярквраъси накьваригъ гъяйи гьарарин кІакІариин гьюл’ин алибси «лепе» алабхъу.
       «Лепейин» ялавну кьаби багъра ккапІу. Чвлин лишнар туври, гъатхушин гъибикьуз хъюгънайи жихрарин кІажар, микІру гьарарихьан ярхлариз гьадаурайи.Саб арайиланси кьаби багъдикан, жибар эрхнайи, саб кьадарин белдеи (жихрарин саб жюре) чІякьрякь дапІну, гьутІубччвнайи йишвкансина алдабку. Хиял апІин, рякъюн кьялазди, амрихъан гъуху кьаби кас кюмексузди алдакну. Я кас, му ул’ан идипнайи багъ шлинуб ву? Учв кьаби гъабхьну кІури белки гатІабхьнайиб вушул!Ригъ ухдитІан тмуну терефнахъинди алабхънушра, дагъдин кІакІарикан нурарин зяиф аквшин керематниинди ктІабцІурайи. Лавландин вахт гьубкІу ихтиярариъ убчІврайи.
       –Чухсагъул, чухсагъул, Рягьимат–бажи! – Жвуми йишваз садакьа хьади дуфнайирихьан, чру, кьалу дубхьнайи ягълухъигъян гъитІибгънайи, гьатІабццу хлин гагьсиб машниин аьлхъюб алди, Саиматди кьабул гъапІу.
       –Я жан Саимат, узу увуз фукьан кІуру, жвуми йишвандин садакьа тувруган, бисурайири, уву, гьамци дупну ккунду: гъийихдарин садакьа ибшри, имбударин улихь дугъубжври. Чухсагъул кІури аьдат дар. Дарвалиъ айидариз кюмек апІуб ихь абйирихъанмина сабабнан ляхин ву.
       –Гьаму увузси узузра фагьум азуз, Рягьимат–бажи, узухъ увура хъебехъ. «Имбударин улихь дугъубжври» пуб, думу ужуб гаф ву, хъа «гъийихдарин садакьа» шлуб дар, я гъийихдарихьан тувуз шлуб дар. Эгер шлин вуш гъачІирин гьациб васият вуш, дугъу бегьем ухьу рихшанд апІура – чав чІивиди имиди чан пай садакьа гьаз тувундайи? «Чухсагъул» пуб вари аьдатарин зиин йивру аьдат ву! Дарвалиъ айидариз кюмек апІуб сабабнан ляхин дар, хъа яв марцци кІвахьан апІурайи гьюрмат вуяв. Сабаб шулиз кІури гьацдар апІуруш,  мапІан дицдар тІулар! Сабаб фу ву? Сабабну, ясана яв апІру ужувлари уву женнетдиъ итдиза кІурана? Гьич фикир мапІан! Женнетдиъ уву итди гьаму дюн‘яйин къиямат йигъан суд апІуз Гъюрури, эгер уву, Заанури ухьуз гъапІу ужувлахъ хъугъиш! Хъа рякъюрайи гьялариан, уву аьдатарихъ гизаф хъугърава увхъанди жан тувну, Аьршариз гъушу АллагьисайихътІан. 
       –Я жан, Саимат, деллу духьнайву дарш! Увуз мицдар наънан аьгъю гъахьунвуз?
       –Я жан, Рягьимат–бажи, учву аьдтар, дурарин фу мяъна вушра аьгъдарди, дудургъайин апІуруш, Аллагьисайи дурар йиз кІвак дидикІнайиз. Уву Заануриин хъугъвал алди инсанариз ужувлар апІин, хъа аьдат ву кІури, кІвакк ккади – ваъ!
       –Вайгьарай –  вайгьарай, йиз маш уьру мапІан!
       –Уву яв маш Аллагьисайин улихь уьру шлуваликан фикир апІин, узу увусир адмитІан дарза...
       Гьар жвуми йишван садакьа вуди саб гъаб хюйин хьади гъюру Рягьиматди фукьан гьарсабдикан улупнушра, Саиматдихьан аьдатвалин къайдйир кІваинди гъитуз шулдайи, ва аьхирки дугъу, фурс кади садакьа тувруриз, чаз рубкьру «садакьара» туву.
       Касиб Рягьимат Саиматдин гафари айтІанзина цІа кибхъну гъургурси гъапІу. Ва, зиълан, фукІа дархьи мисал дапІну, Саимат хъана улуржуз хъюгъю:
       –Увук гьамкьан хъял гьаз кавук?
       –Узу гьапІза, я Рягьимат–бажи, гьаму гъулан тІягънари гьялди гъитри ккундарин. Гьаккму рякъккантина гъяйрайдари, кьастІансира, абйир–бабари вердиш дапІну удудукьрайи ***ири, гьаму йиз урчІариз кІикІлар йивури гъяри шулу...
       Ягълухъиккан келфин жарарси ккитІигънайи кушар, Саиматди, чан кьалмарстар тІубар йивури кьяляхъ ккуржрайи, ва чак кайи аьрзар, му дишагьлийиз ктитуз хъюгъю.
      –Магьа увузра рябкъюравузки, гьаму йиз алдабку жихрин кюлер гужа–гуж духну, чІвеъ дапІну дивнайиз. Му хал ккадабхъуз ужудариз фу ккундаш аьгъдарзуз, вари икир вуйибси гъадаргънийиз. Мукьан намусуз касарин кІул’ина Аллагьди аьхю бала гъядябхъри чпин...
      –Увуз гьаци гъапІдар фужар вуш аьгъяш, душну чпин аьхюдарикна гьаз кІурдарва? Узура, Саимат, яв гьаваиди апІру люкьнар бегелмишди шулдарзуз. Алдарди улхури мапІан. Ари гьаддиз вари бицІидарра увхъан хътІарццури шулу. Дурариз, уву люкьнар апІури чпихъ хъергувал тамаша ву аьхир. Саркьан гьясбикк мапІан, ай увкан дурар ктІарццидики!
      –Жвувра гьамци айиган аьгьра апІуз шулдар ва гизаф хъялра гъюри шулзуз. Йиз уларизра рякъюри чпин абйир– бабари йивури шулу, фици хьнура аьр адар. Кьюрд хьуз багахь шула. Гурдахъ кьатІ кІакІвлин хътариз. Ари, сар ялгъуз дишагьли вува дупну, саб мярх гакІвлин дубхну тувру улмат му гъул’ин дихъурадарзуз. Йиз язухъшназ гьатму гьар алдабкиганси гьибгъразуз. Ич гагайиз Аллагьдин ужувлакан аьгъю гъабхьундайи, хъа вушра, иштагь ади думу жихрикан гьяктар, учуз –бицІидариз, ктитури шуйи...
      –Ву валлагь, Саимат. Аькьюл туври чпиз. Мегьел хюни ккибтнадарза. Узу, сарун, гъягъидиза, – дупну, Рягьимат, му субай дишагьлийин учІвру гафарихьан кьяляхъ хътаку.
      Хюйин гуг, мимидар абцІнайиб, Саиматди дидин зиълан шадди карк алдатну, кьалу абцІнайи чарч гъибхнайи тахчайигъинди гъиву.Булушкайин канчІарикан хю кайи хилар кжаку, хъасин унтІаъ убчІвнайи ягълухъиз кьяляхъ гъизигу. Гъубшу жвуми йишван шли–вуш капІу архь кайи  кІварицІ ипІури думу чан ягъли айвандихъна удучІву. Саиматдин рякъюб, кьаби багъдикансина рякъюзди кипнайи кьаблиинна теебтнайи.
       Дакьикьа–дакьикьайихъди гъалин шулайи мучІушну, дидин гъаранту чан гъужагъариъ гъеебцІу.ЯгъчІвурна юкьуд йис яш хьайиз кьюб швувхьан гьудучІвну дуфнайи Саиматдиз, учв дугъридан, ялгъуз кьаби бабси улупуз ккунди айи. Амма дугъан фицикІа арайиз гъюрадайи, анжагъ, марццишинвал апІуз кагьалвалиъ учІвнайи.      Ялгъузвалин тереф бисуруш, дугъридан, сабпи швувахь хьмиди, чахъ гъахьи багъридарикан аьхиримжир, дадара, кечмиш гъахьнийи. Гага, учв бицІидимиди дявдиз гъушур кьяляхъ гъафундайи. Юкьурсана чвйир–чйир хьди гъахьну Саиматдихъ, саки дурар вари набалугъдимиди гашвалианна, уьзрариан талаф гъахьну. Мумкин ву, гьацисдар дарвалар чан жигьил уьмриъ алахъиган, Саимат цІиб аькьвлин улихь душнашул. Жара, аьжал хъайи адмийиризси, Саиматдизра чан хасиятназ гъилигу хусухи нукьсанвалар айи. Ушвниан удучІвру гафар дугъан гьялакди арайиз гъюйи. Ачухъ гьярфар гизафси, «аь» сесниинди кІури шулу.Кьюкьяр кайи аьмлюхъин, ктадапІу рижв хъайи екІ хьади, чахъ хъайи шубуб пеъна саб датт демкиан адаайиз, гвачІнин ухди, жигьилдимиди шак гъабши жихриина гъушу. Ккурударстар кьючлар ктатІурза кІури, гъюдалди за дапІну чан гъагъишниинди абхърайи екІвун мурз гвакІлиин гъивубси, мантназ йивурайи табшвин хабси кьяляхъ хътІубччвуйи.
       Хайлин му гьарин жандиккан Саимат кчичу, мушвхьан – тушвхъан хътІикІу, фукІа апІуз дархьиди, дюрюхну хъимбу цІирцІар, чахъ хъайи чІивидарихъна гафар апІуз гъафи. Саиматди вахтар гизафси пеэрихъди улхури гьауйи,  гъуландарихъди улхури юкІв алдапІуз дугъхьан гъагъишнииндитІан шулдайи,  хъа, магьа, пеэрихъди, халис чан веледарихъдиси сюгьбатар гъахуйи.

                ***

       –Яв Аллагьди кІул’ина аьхю завал абхърияв!.. Яв асккан–заан ибшрияв... – Ишузкьан ацІнайи Саиматди машиндин кьяляхъ гъул рабхрустар агьрар хъирчнайи.
Фу гъабхьну?
       Гъулан Советдин предсидатели, учв улихь гьучІвну, сакьюдар жилар хъади, гьадму алдабкнайи жихрин кьаб, рукьан кьяб али машиндин кьяляхъ мягьрижихъ хъипну хъчІюбгъюри, наана вуш гъабхурайи; Саиматдин икризди ваъ гьа, хъа душвхъантина гьудучІвурайи.–Я эллер, учву гьаз ккебехъначва?  Му гъулугъчийи фйир апІура?! Дерккай гьатму угъри. Я эллер, дерккай! Я Заанур, гьаму саилиз саб чара апІин. Яв гьюкмиз гъадагъ!..– кІури, ишури, чан мухрар урччвури, Саимат машиндихъ хъергнайи.
       Рябкъюрайи гьядисайиин вари гъул мюгьтал дубхьнайи. Улдаригъян, икрариан, рякъярилан, бистнариан тамаша апІурайдар хайлин вуйи, аммаки сар касдира я председателин, я Саиматдин тереф бисуз гьяракат апІурадайи.
       Чан жихрин кьаб улиъ уьбхюри, халкьарихьинди илтІикІури кюмек ккун апІурайи саилин язухъ шлударин уларилан нивгъар алдахьуз хъюгънайи.
       –...Я жан Саимат, гьюкумдихъди узхьан шул кІурайва...
       – Рягьматдин му гафарра, варидарихьна  гьарай вуди кІурайидарстар вуйи.
       –ХъичІибкь! Душну яв тагъ алдру гъваин дукІну дабхъ!
       Артухъ гафар дарапІди, гьич саб нач адрди, сельсоветдин кьюб шаф кайи председатель, аьжуз дишагьлийиз гьамци хътІуччвуйи.
       –ГьапІза, я эллер! Кьюрдну фу убгуза? Даргъну йикІуза? ЙикІуруш, гьамус ичІри... агьи... агьи... агьи...
       Машин сельсоветдин идарйирихъ дебкку ва жихрин кьаб, кІару гъван абхьнайи, таза кьуларикан дапІнайи сундукьсибдин гъвалахъинди илдипу. Агь кьаби багъдин эйси!
       Саиматдиз, ригъар гьудучІвнашра, гъарзар кьуларигъ гъимбу мучІушнартІан куркІри шуладар. Мура табиаьтдин инсафсузвалин саб тереф вуйкІан?