Гъайгъушин

       ГЪАЙГЪУШИН

       Гъулаъ мюгьтал шлубсиб гьядиса дубхьнпйи: машиндиан эдеурайи Бейбалайин, палащдин канчІар бортнахъ хъарсну ахъну жилкан гъивурин, саб улра кур гъабхьну ва хъюхъра гъютІубччвну. Дугъхьан сарун бажагьат бухгалтервалин ляхин апІуз шул. Вушра, чазкьан чан гъулугънакан хайир ктабгъу кас думу вуйи. Гьамус, гьапІрушра ва фу шулушра мялум дайи.
       Гьелелиг думу, сагъ шули, хулаъ гъузнайи... ГьапІрухъа, Бейбалайи цІибсана вахтна аьгь дапІну ккунду. Белки, дугъан фикрариинди, кур дубхьнайи улиз аквра гъюр ва гъютІубччву хъюхъра гъибшур. Гьамус хъюхъ гъядарди, ул адарди яшамиш хьуб сар бухгалтер Бейбалайиз адабгънадарки. Дюз гъабхьиш, думу ул адарди, хъюхъ гъядарди вушра, дуламиш хьуз рази шуйи, эгер учв чан варитІан юкІв али ляхниинна гъяруси гъубзнийиш. ГьапІруб ву мушваъ ул, хъяхъ, чаз ккундуш, бедендин гьацІра ибшри, жвув хъайи государствойин ляхниз манигъвал хьайиз, гъайгъусузди думу тина гьидипайиз!
       –Я адаш, уву думукьан дердер гьаз апІурава? Увуз аьгъяш, ихь хулаъ гъуз сарун. Пенсияйиз удучІвру вахтра дубхьнаяв. Ухьу ухьуз ккунибси ахьа. Гьадрари увуз вазли тувру I40 манат узу чки– чкиди, халачйириин жвар алапІури, гъазанмиш апІарза, – кІури, гьаммишан, йигъ гъабхьикьан, чан ляхникан улхурайи адаш ккарцурайи Нуриятди.
       –Ваъ, жан йиз риш, увхьан гьамустІантина бажагьат халачйириин гьюжум алапІуз шулвухьан. Багахь йигъари швуваз гъахидива, хъа ичв адаш, аьхю баяр, швушвар, шубар хъашра, йисирси гьаму хулаъ абхъну гъубзиди, – чан язухъар зигурайи Бейбалайи.
       Хпириз дугъан мицисдар гафар ухдихъанмина датІнайи ва дугъахъди дицисдар улхбар апІурира имдайи. Вариди: «хулаъ гъуз», «ляхин гатІабхь», – кІуйи,   хъа Бейбалайиз думу гафар харжиди ерхьуйи.
               
                ***

       –Наана гъягъюрва, Мержигьан, гъючІакк аьхю, ацІу багъламара ккивну? – гьерхру чІурдулан малар хъаъну гъюрайи Нуржигьанди.
       –Валагь, Нуржигьан, гизаф вахт вуйиз гьатму Бейбалайиз лигуз дурушди. Агус гьадгъахьна гъярайир вуза. Гизаф писди, касибдиз, иццру гъапІну кІурайи.
       –Гъарах, гъарах, уж‘вал ибшри чаз! – я хъял кайи дердиси, я ачухъ маш дючІюбгъну адруси дупну, Нуржигьанди чан рякъ гъибису.
       «Агь яв улар утІурччврияв! Узуз рякъюри, жараб дарш, юкьуб–хьубан Бейбалайихьна гъушунва, аьхир. Гьеле накь, лисхъан душну имбур вува. Я кас, Бейбалайик мукьан уччвуйи гьаз кархьнайкІан ву?» – Чав-чаз суалар туври, Нуржигьандин тегьер пис гьялнахъна гъюрайибси вуйи.
       Хъа йигъанра мугъаз Мержигьан алахъуру.
       –Мукьан гьялакди наана гъярава, Мержигьан, гъабхуз даршлубсиб гъагъра иливну кьял’ин?
       –Валлагь, Нуржигьан,  гизаф  вахт  вуйиз гьаму Бейбалайиз лигуз дурушди...
       –Накь хябяхъдихъанмина гьадмукъан гизаф вахт ккудубшнийинхъа? Яв, гизаф вахтарна цІиб  вахтар фицдар шули аьдат вуяв? Гизафна цІиб вахтар, дидин ярхишназ дилигну гьисаб апІурайидар  дар гьа, хъа – дюшюшназ дилигну. Касиб Бейбалайин гьял гъябкъиган, гизаф язухъ шуйи. Йигълан-йигъаз хюлси ерцІура. Аьгъдарзуз, дугъу гьаз мукъан дердер зигураш...
       Нуржигьандиз дугъан гафарихъ хъпехъуз ккунди имдайи ва вижнасузди:
       –Гъарах, гъарах, уж’вал ибшри чаз, – дупну, гьудучІву.
       «Му ляхин мици гъибтну ккундар. Узуз аьгъязуз, тму къинцІ гьар йигъан кьял’ин гъагъ алди гьаз Бейбалайихьна гъягъюраш. Яв рюкъ убгрияв, увуз думу дархьиш! Ва-а-валлагьи гъидритарзичаз! Халкь – гьарайнахъ, Тават –  тавтихъ, кІуруганси, чаз, кьаза улубкьнайи Бейбалара ву – учвра!
       Масун афрар дапІну, улдубзури хюндин ччимра улукну, ибцур-ибцури мяжмягъиъди дурар хьади Нуржигьан учвра Бейбалайиз лигуз гъягъюру.
       Кьяляхъ гъюрайириз Мержигьан алахъуру. (Гьамус фу хьибдикІан яраб).
       Гьамус Мержигьанди гьерхру Нуржигьандихьан:
       –Наана гъушунва, Нуржигьан, ичІи мяжмягъра хьади?
       –Валлагь, Мержигьан, гизаф вахт вуйиз Бейбалайиз лигуз дурушди... – Нуржигьанди дугъаз чаз туврубсиб барабар жаваб тувру.
       –Ужуб гъапІунва. Уж‘вал ибшричвуз! – зяйифдиси, амма цІибди илзигуруси, ришхандвал кади дупну, Мержигьан ярхла гъахьи.
       «Гьялал вуйи вари ляхнар гьярам ишривуз, жини шейтІан! гьич институткьана ккудубкІнадар гьатгьан хъюнтІичри, хъа фтихъ хъергнаш лигачва?! Яв жан хъюрюбгърияв увуз думу ккудрубкьиш, Магьа – узу, магьа – уву! Пиркурурариз, испалкомариз Маскув'яриз гъягъярза, амма тгъан юкІв шад гьуз гьидритарза. Йиз бай, ккудубкІну институт, ужуб ляхин гъурдаъ айи кас!..»
       Мержигьандин кьастар хъана учІрудар ва писдар вуйи.
       Му кьюред дишагьлийириз чпин кІваъ айи фикрар кІулиз адагъувалтІан гъайри, сарун жараб фукІара рябкъюрадайи. Сари-сариз  рякъ гьич тувбанди дайи. Гьюжатнаъ ахьрайидар, Бейбалайиз лигуз гъярача кІури, саритІан сари, гьатмунурин хъюлаз, аьхю гъагъар алди гъягъюйи. Бейбалайиз  Нуржигьандира Мержигьандира му дюн’яйиъ адру шейъ-шюйъ, ицциб уччвуб... –  гафар апІури шуйиш, гьамус кархьну элегбарииннакьан дуфнайи.
       «Йигъ гъабхьиган элегури, гьаму кафтрикди йиз фу ву?» – кІури, Мержигьан гвачІнин ухди, Нуржигьан хюндихьна гъягъяйиз, Бейбалакьарин хулаз иццурайириин улукьуз гъягъюру. Фу лигурва, учвтІан улихь Нуржигьан, апІури дихар, дурарин урчІарихъ хъа.
       Гьелелиг инсан нивкІ’ан хъергнайи вахткъана дубхьнадайи.
       Мержигьандикан фикрар апІури урчІар урччвурайи Нуржигьанди уларикк думу ккархьу ва, фагьмиъ вушул кІури, чан уларихъ хъугъундайи.
       «Агь яв кІул’инна кІару завал гъядябхърияв, йиз кІул’ин али бала!» – кІури, чаз люкьнар апІурайиган, дугъридан, Мержигьан чахьинди гъюрайиб гьякьикьат вуйиб аьгъю гъабхьи ва, кьяллан, вигъригъар  апІурайи шишалра алдадабгъди,  думу чахьна рукьайизкьан раккнар учІвуз чалишмиш'валар зигурайи. Нуржигьанди чІатан урчІарихъан апІурайи хъумпар Бейбалакьарин хулаъ саризра ебхьурадайи. Хъумпар ерхьрурихъ, вахт-вахтарик Нуриятди леъфиккан кІул ккадабгъуйи, амма, сюгьриндин вахтна раккнарихъ фуж шул кІури, чан кІул хъана леъфикк ккивуйи.
       Мержигьандин кьял’ин али шишли, думу хъахъри– хъахъри гъярайиган, хъана аьхю вигъригъар апІуйи.
       Му дюшюш Нуржигьандихьан затра аьгь апІуз гъабхьундайи ва кІваъ: «чІалкьан даркІарза», кІури ашра, уьбкънайи сабурлувал аьгь апІуз даршиди, Мержигьандиз чавра чан ушв хътабшву:
       –Гъядябхъюруш, ккададархьрубсиб гъядябхърувуз, йиз кьяляхъ хъивнайи кафтар!
       Мержигьан лап багахь гъахьи. Нуржигьандиз урчІар хъятІятІякьрайиган, чавра хъумпар апІуз хъюгъю:
       –ГьудучІв гьамлин, гьамбал. Уву дурариз чпин хулаз дуфнура ккундар. Узу уву гьамшвахь биябур апІайиз, яв гъафи рякъди кьяляхъ гъарах!
       –Узу биябур апІуз шлу кьиртІ хъади гъабхьур, я хъибшур дарва! Ери духьну уву гъарах, гиди-гаву гьярам-зада!
       Дишагьлийири, сари– сариз йишв турувди, сатІиди хъумпар апІурайи.
Икрианзина урчІарикк ккайи шубуб гъвандин умбрариин улулушди, кьял’ин али шишлар чиб-чпин гъваларик йивури, хъзигури сар дарш сар умбрарилан илдитуз ял апІурайи. Пагь, мурарин ушвниан удубзру агьна люкьян!
       Саб хилихьди шишлин кьикьнихъан дибисну, тмунубди урчІар урччвурайи Мержигьанди, зарбди хъизигган, Нуржигьандин буш гъабхьи гъурд’ан шишлин кьикь адабхъу ва, душв’ан, завариан чІадху мирккар гъургъиганси, гъеерццу хифар цемент дубзнайи икризди адахьу.
       –Узуз уву мици апІарна, ченги! – кІури, Нуржигьанди Мержигьандинра кьяллан шишал уьлчІюбгъю, ва, хилар хъуркьруси икризди гатІабхьу. Думу шишлианра хифар адахьу.
       Чиб-чпиз ичІи шишлар йивури, уьлчюгъюри лакчар, чІюргъюри булукшйирин канчІар, аьхирзаман илипнайидар, гагь– гагьнак гергми хифар ликариккан ккидиргъури, кьял’инди, йирфарихъди, гъвалахъди алдакурира вуйи.
       ГучІ дарди улдаригъ гъяхъю Нуриятдиз чан уьмриъ сифте вуди аьжайиб гьядиса чпин икриъ гъябкъю. Ва гьарайнахъди чпин адашихьна, урчІар хъятІякь, гьаккрар ихь раккарихьан гьутІуркк, кІури гъажаргъу.
       Бейбалайи урчІар арццу ва учвра мюгьталди дурариз лигуз хъюгъю.
       Бейбала гъяркъю Нуржигьанди, элегуб дебккну, люкьнарра апІури, шишлиз хифар уч апІуз хъюгъю.
       Мержигьанди чаз хифар, дугъутІан гьяракатнинди уч апІурайи ва саб гагьдиз кьюреддин шишларра, саринтІан тмунурин артухъ дарди, сабси ацІу.
       Нуржигьандиз, шишлар сабси ацІувал беглемиш гъабхьундар. Чандар гизаф вуйиз кІури, апІури, люкьнарна агьрар, хъана Мержигьандин шишлихьна гъафи...
       Наънан? Ав, Мержигьан гьацир касра ву, чан хифар жарадиз тувуз!
       Бейбалйиз дурарикан гизаф хъял гъюрайи. Хайлиндарин уларикк ккархьайиз, дугъу дишагьлийириз хулазди теклиф гъапІу.
       –Фицива, жан Бейбала? Хифар цІибтІан дар кІури гиранра мапІан. Фалчийи, яв сагъвализ хифартІан ужудар фукІара адар гъапиган, гъахунза...– гъапи Нуржигьанди, мугагьназси Бейбалайиз уччву гафар апІури.
       –Яваш, гьеле Нуржигьан. Узу гъавриъ адарза, – ккебгъу Бейбалайи, – сюгьюр хьайизра йиз урчІарихъ хъипнайи гьаму сягьна фу вуячв?!
       –Агь чан хал ккадабхъричан, кьискьисрин...
       –Яваш, явашай, гьамусра миилиганай, я дишагьлийир. СацІиб ичв мелзар жикъиди гъитай.  Фтин кІуллан элегурачва учву? Гьаму саб-кьюб сеъстар хифарин кІуллан? Фицира мурар ич хулаъ саб танхлиъ ахьрайидар ву, гьаддиз элегуб гьичра хай гъюрдар.
       –Хъа узу гъахидар гизаф вуйиз... – Мержигьанди чахъинди маил апІруси гъапнийи.
       –Вуявгьа! гъиргъларси кьюб хъирчну дуфнайир уву дайна, хъа йиздар ужудар, гъаргъар хифар!... – Нуржигьанди учв ккагъуз гъитрадайи.
       –ТІегь! тІегь! тІегь! – Бейбалайи,  сппаригъ мелз гъяпІну, кІул тІубччвури, тІегьер йивурайи. – Узу сарун сагъ гъахьунзу. Швургъан, Мержигьан, ляхниан удучІвуз аьрза тувунза ва йиз ляхниинна бухгалтервал апІуз яв бай деркк дупназа. Бухкалтир курсар гъурхур ихь гъулаъ яв байтІан адайи. Сарун, узузра пенсияйиз гъягъру вахт вуйиз...
       Вари дюн’я гьаваиди чаз тувубси гъахьи Мержигьан  разишну гъадагъу:
       –Аьхюди вуйи чухсагъул, Бейбала! Уву узуз гъапІу му гьюрмат гьич саб вахтнара кІваълан гьадрапІарза... Ари гьаци увуз, НуржжитІи! – дупну, дугъан улхьан, йивну хъюхъниз тІуб, Мержигьан гъирагъдиз гьудучІву.
       Бейбала Нуржигьандихьинди илтІикІу ва, кІваъ, саб терефнахъан шадвал, тмунуб терефнаан пашманвал ади, гъапи:
       –Накь, гьатушвариъ айи йиз аьхю балин кагъаз гъафунчуз. Душваъ яв бализ чан чи, Нурият, швушвди тувуз рази вуза кІури дибикІнайи. Гьаци вуйиган, Нуржигьан, ухьу гъавум-гъардшар хьидихьа.
       –Яв му гъизил гафар Аллагьдиз ерхьрияв, Бейбала. Закур йиз бализ телеграмма йивидиза. Имбуну гафар хъасин апІархьа... Ари гьаци увузра, МержжитІи! – дупну, урчІарихъ хъимбурин улхьантина чІатинди, бахтлу хабар хьади, чпин хулаз тяди гъягъюз, шадну уьлюрхнайи Нуржигьанра удучІву.
       Гьялакди гъярайириз:
       –Я Нуржигьан, Нуржигьан! – дихар апІури, дугъан кьяляхъ Мержигьан хъергу.
       –Хъа вай! – фурслуди Нуржигьанди чан «ригъ» кайи маш илбицу.
       –Вай-гьа-рай, ухьу фукьан алчагъ инсанар дарин! Йиз хиял вуйиз: увура гьаму узуси Бейбалайихъди гъулугънан гъайгъушнаъ ашул кІури, дамахнаансира, узухъинди маил апІри кІури, увутІан узу аьхю гьюрматар апІури гъахьунза гьа...
       –Уву кІурва, Мержигьан, хъа –  узу!.. Йиз хиял вуйиз: уву, йиз бализ ча кІурайи риш яв бализ ча кІури, хъюгънайир вушул кІури...