T1aфал

                TIAФАЛ

      – Магьа жилир, тракторра гъадабгъунхьа, чвулра улдубчIвну гъябгъюpa... Яв гафар кIваълан гьаънайиси вудува?
      – ГьапIза, хпир? Тракторикан кIуруш, думу, caр ихь дардияхь. Йиз чвуччвун пайра ктарин? Хъа чвул, фу ву, гъябгъюраш, гъарабхри. Дурар швнубна– саб гъягъидарин!
      – Узу увуз кIурайибдин гъавриъ ава, хъа, жара йишвахъинди кьастIансира илтIибкIурава.
      – Фу кIурава, я жан шив, фу? Узу фици аш увуз рябкьюрадарин: гьиринтIан хябяхъдиз ккитIнайир. Арендаторар хьувалар гьациб ву гьа! Трактор гъадабгъган сацибкьан рягьят гъабхьунхьуз вушра. Ав, шив, ихь фикрар кIаин илмийиз.
      – Узуз фукIара дарзуз гьа. Йиз, сарин тямягь хъади гъач кIурайир дарза. Аьхю хизан гъабхьнувухъ. Кьюрдну аязар айиган бицIидарин бедендик саб жюрейин йимишдиканкьан кубкIну ккундарин?
      – Дици вуш, шив, гъи узу йиз гъардшихъди, чан хизанра ихь хизанра вари итну, хъибтIну тележкара, ккабхьну нихъ, ляхнилан гъафидар, чIурариз гъягъюз йикьрар апIидиза. Дугъура гъач кIурайи. Гьадгъу гъапиган вуйиз увухъди йикьрар гъапIиб, даршиш, йиз узлан гьациб гьунар апIуз даршлуб аьгъдайвуз?
      – Гьавай, вуш, гьавай, ригъар имиди ухьуз йимишаркьан уч апIухьа, –  кIури хпири, гвачIиндин ушв гьибтрубра гьивну, жилир ляхниинна гьаъру. Хъа учв, шубрид бицIидар хъиргайиз, хулар къайдайиз хури гъузру.

                ***

      Кьюр гъардаш, чпин хизанарра хъади, Россияйиз удучIвну дуфнайи. Мушваъ дурарин уьмур, варидаринси дарди, жара архариъди гъябгъюрайи. Гьюкуматди тувнайи мумкинвалариинди ва ихтиярариинди бугъйир уьрхюри, дурарикан арендаторар кудучIвнайи.
      Юкьур касди – кьюрид гъардшари ва чпин хупари, йишвди йигъди деуб–гъудужвуб адарди, рагьятвал ва архаинвал кIваин дарапIди, гьар бугъайиинна саб килограммтIан артухъ хюл йивуз гъитди жафа зигурайи.  Гьаддилантина, йирхьуб вазлин арайиъ коллективдигъна гъабхьи ургуд агъзурна хьудварж манатдихъ сатIлан вуйи, резиндин чархар ккайи Т–40 AM трактор Липецкдиан гъадабгънийи.
Арендаторариз тракторин кюмек гизаф аьхюб вуйи, хъа вушра, сабан рягьятваларикан улхуз рубкьурдайи. Вари ляхин кьюрид гъардшариин алабхъурайи, фицики, аьхюнур гъардшихъ шубур бицIир хъайи – кьюр ришна cap бай – йискьбаан удубчIвнайир. Гьаддиз дугъан хпириин, гьамрарин гъаягънаъ хьубна хизан гьюле гъабхуб алабхъурайи. Аммаки, му бицIи гьарай дайи: cap – аьхюну риш, сабпи классдиз гьаъри, гьязур апIуб, кабалгуб, тмундарра марцциди, саб километркьан рякъ ккадапIури яслийиз гъахуб ва кьяляхъра хуб, шубуб слиз, хюндиз, кIардиз ва юкьуб чарвайиз лигуб, гьа, пеэр, жара зикв алидар йишв'ин гъитархьа.
       Гьамци бицIинур гъардшин хпирра гьайгъушнариь шуйи, анжагъ, дурариз айир, cap, шубудпи йисаъ учIвнайи байтIан дайи, ва кьюрпирра гъаму йигъари бабкан шул кIури вари ккилигурайи. Му, бицIир кади больничнайиъ айирин кюмек, бицIи коллективдиз гьичра рябкъдайи.
       Зарафат вуйи ляхин дар: варжна хьцIур бугъайин, гъирагъдилан гьич саб кюмек хътарди, кьюри ккабхьуб– ккадабцIуб, ккабтIуб-гатIабхьуб, ва жара жюрейин, я улиъ адру,  я хилариз рягьят дару ляхнар апIуб!
       Сарун, кьюрд багахь шудайи ва кьюрдуз гъилигу гьязурлугвалар духну ккундарин?
       Аренда арендайихъди, хъа кюлфет кIули гъабхуб, гьаму гъизил чвул имиди, сякьюдар йимишарихьдикьан тяйин дарапIуб аьйибнан ляхинси гъайгъударсузвалра ву.
Россияйиз гъюбси, кьюред гъардшарира, сари саб кючейиъ, тмунури жара кючейиъ, чпиз алахьиганси, фужкIа адру, ичи, гакIвлин хулар гъадагънийи.  Мушвариъ мицисдар хулар – cap мертебайиндар, йирси духьнайидар ужузди масу туври шулу, меселназ: хъудварждилан кьюд агъзур манатдииннакьан. Аьдат вуйиси, хуларин къадар кьюб-шубубдилан зина шулдар. Нагагъ, аьхю хулар вуш, душваъ шубуб аьхю халра шулу тегьлизра гьисабнаъ апIну, хъа, гъвалхъан хулар бицIиди рякъюруш душвариъ кью-кьюб бицIи хал шулу. Дурарикан сабнубдиъ, имбуну хуларра аргури, урсарин  аьхю пич, хулан гьацI швур дибисину, шулу.
       ЧIатан урчIар тIаъну учIвубси, саб бицIи тегьлиздигьинди алдахъуру – ликарилан илдитдар динж aпIpy йишв, ва дилинтина, сарун, яшамиш шлу хулар-йишвар шулу.

                ***

       Гъи гъардшари чпин бугъйириз ухди дилигну ккудубкIуб кIул'ин гьибису ва сяаьт хябяхъдин ургубдиз либхайиз гьаци сикинра гъапIу.
       БицIинур гъардаш – Байран, чпин тракторихъ хъитнайи. Дугъу чаин уьлбюкьнайи гъулугъ хъуркьувалариинди кIулиз адабгъурайи.
       – Уву душну ичв хулаз, Кагьрана Илзат, ухьуз тувнайи, гьадму кьюб чарх ккайи бицIи тележка хъибтIну, нихъ ккабхьну, гьаддиъ итIну, учухьиди хъапI, хъа узу улихьди душну, Магьийизра гьязур йихь кIурза.
       – Уву гъюрдарна? –  гъерху, гьязур шулайи Байранди.
       – Увухъди вичар-жихрариз?
       – Ав.
       – Ваъ.
       – Хъа гьаз?
       – Узу дуфну гьапIру? Хулан гъайгъу дизигну ккундан? Учву душну гъяйиз узу гьяжатханайин гъваъ кибкдиза... – Аьхюну гъардши чав кIурубси дапIну гъюз, Байран гьау. Учв, думутIан улихь, велосипеддиинди чпин хулазди гъитIирху.
      – Гьавай, Магьи, Байран чан хизанра хьади гьаммус ухьухьинди гъиди. Учвура гъязур йихьай, хъа узу, нагагь учву гьяйиз кьан гъабшиш, хюни ккибтузра кади гъуздиза, ва, гьай, жара aпIpy ляхнарра шул! –  гъапи хулаз хьуркьу аьхюну гъардши чан хпириз. Дугъу ушв гъибтну ккудубкIайиз Байранра хъуркьу ва итну Магьира, чан кьюред веледарра хъади, бицIдарна дишагьлийир айи трактор чIурариз хъапIу.
       Чпин адаш гьюруган аьхюну риш хулаъ адайи. Мектебдиан гъафир чан дуст шурахьна дарсар гьязур апIуз душнайи.
       Дадакьар вичариз душну саб арайиланси думу ачмиш гъаши, ва гьадму гагьди, хулаъ имбу адашди Мари жюрбежюр ляхнар апIуз алау.
       – Лиг гьа, Мари, – гъапи адашди, – ихь слариз кивиркнуI ччIал ккабтIбалан кьяляхъ, бистниъ, дадайи уч дапIнайи, гъутIу гъвалар кайи вичарна калтфарин галар ккахь.
       – Ккахъдиза, адаш. Хъа дадакьар наану? – пну гьерху цци мектебдикк ккучIвнайи Марийи.
       – Дурар гъаммус гъиди, – пну думу гьяжатханайин гъваъ цIийи алапIуз гъушу. Урхъар кахьнайи кlapy кIаж аьлчIябгъюз хъюгъюри гъалин сесниинди давам гъапIу, –   Ихь бадаризра лиг, чюрккерра чпин йишвариъ дит, хъа хюндин улихьна гъарах. –  БицIи шур’ин чпин адашди аьхю бирмишар илитIу.  Марийиз дурар фу ву! Дугъу гьар хябяхъган, му ляхнарилан гъайри хъана, марччариз кьилра алабхьуру, чилариз гюмбейин чIукIарра тувру ва икрарилан, чахьан шлубси, мургулра адатуру.
       Магьийи чан риш, гъаци ляхнарихъ юкIв хъади вердиш дапIнайи ва чан читинвалариз хъуркьу кюмекчи кудучIвнайи.
       Кьялан Россия, гьаму ккудубкIурайи фаслин сабпи вазлин ахириъ гьар яр-йимишдихъди хъа гизаф тяйинди шулу.  Гьамкьан гюрчег ва девлетлу багъар–  бистнар, хулар– йишвар гатIахьну, гъулариь сякьюдар кьаби абйир– бабар гъитну, халкьар шагьрариз кюч шулайи. Дийихнайи, йикIурайи ва иццурайи гъулар рякъруган, юкIв чибгуйи. Гъваар ахьнайи гакIвлин хулар, дацIаркну, кьяни духьнайи цалар, айтIан, мархьари ккухьну ктахьурайи арслар, гарцIларилансина гъидиргъу нивгъарси, зиълан жангар шир йивнайи ишкIаринстар чIилли ва жвилли кьулар карснайи цаларин зиълан машариин гъузнайи штарин лишнар, хуларин айтIанзина итIигъну бистнарси гьяятарра ацIнайи гъерццу укIарин ягъли кьалар, алдакнайи, дутIну гьадахьнайи гьар жюре рангарин заборар – трактор хъапIну гъярайи Байрнан улариккан язухъ– язухъди ккудучIвури, дадайиз наана ча кIури гьачIарккнайи бацIирин каркариз ухшар йишвар кьяляхъ гъузуйи. Я дяви дар, я жилар гъутIурччвурдар, я микIар-кулкар хъивундар, амма, саб чIуру аьхирзаман гъядябхънайиси гьаму успагьи гъулар ккадахьурайи. Сарна-сарди кабинайиъ айи Байрну гизаф гьяйифар зигурайи, хъа ву пну дугъан гъурд’ан гъюрубра фукIа адайи.
       Тележкайин кьябаъ айи хупаризна бицIидариз мушвайишвар гизаф интереслу духьнайи. Дурарин гьарйир– чIигъари, гьамцдар, чIикъри гъулариъ имбу агьлар, фу гъядябхънукIан кIури, чIатариз удучIуз гъитуйи. Ва улихь гъябгъюрайи чру трактор ккебкайиз, дидлан улар алдадагъри лигуйи. Яраб, трактор– машин мушвариз тек– бирубтIан дайкIан, даршиш мурар гьамкьан тямягьлуди му саб бицIидарин сесер айи тракториз гьаз лигурайкIан?
       Ваъ, чиб-чпилан гъягъру рукьар мушвайишварин тек– бир хялар дайи, иллигъки, гьамциб бул йимиш хъубкьнайи вахтнаъ. Байран мюгьталра духьнайи: "Фици, адмийир цIибтIан адаршра, мурарин гъуларин рякъяр даркIнаш!"
       Гъваларихъ хъайи посёлокариан мушвайишвариз, йимишар уч апIуз, чпин машинар хъаъну, гизафдар гъюйи.
       Магьа, гъациб "Жигули" Байрнан тракторин гъвалхъансина улихьинди гьутIубччву, аммаки, бицIидарин сесер айибдилан улар алдагъну, машиндиинди, кьянидикьан сарира алаундайи. Гьясйирин ерина маргъар дидиснайи, кьабивалиан кьюци духьну, кьикьар хъайи калушарин машариинна мучIушнан булушкйирин канчIар дахьрайи, дучIурхнайи гарцIлар, унтI, гарднар, улар чпин гъюбхю жигьилвалихъна хуз мюгьлет ккарабгурайи бабар, ав, дугъридан, бицIи тележккайихьинди лигури гъузнайи. Дурариз, учву, акв ктIибгъурайи "жигули" уччвуйи рябкъюрадайи. Гьаз вуйкIан? Магьа, сакьюдар хъана, шубур бицIир бабан хиларикк дийигъна, ва, чпин бабанси дураринра рякъбар, явашди гъябгъюрайибдиъ айи чпистариин илчIигнайи. Дурарин хиял вуйи, чпин гъулаз удучIвну кьяляхъ гъюрайи саб хизан вуйкIан, кIури. Дурарин гьаддик гизаф миж кайи ва бизарсузди гьар йигъан ккилигури шуйи. Ва, кьяляхъна, трактори чпин гъул хъидипну гъябгъюрайиган, ккадабхъурайи гъулаъ гъузнайи агьларин жандиз хъа аьхю тясирвал тувуйи.
       Ар, гьамци, сасар-сасарди хизанар, мушвариан, хулар, мичIли марцIар гъитну, сесер-дихар хъади удучIвну гъяри гъахьну. Гьаддиз – му Байрнан трактори ва кьюр дишагьлийина шубур бицIири му гъулан агьлариз чпин кIваъ айи мижра улупну ва, кIваълан алдадабгъру дагъдагъра.
       Байранкьариз йимишар цIибтIан гъидихъундайи. Вушра, дурари чпихь хьайи юкьбиб шишларра вичарихьди ацIнийи. Тек-тюктIан гъимдру йимишарихъ лицури, дурар кьялахъ хътакайиз бегьем мучIу гъабхьнийи.
       Шагариво кIуру гъулан кючйиригъ ил алапIу бенде гъимдайи, анжагь аквар айи гьяятариан урус мукьмарихъди улхбарин сесер ерхьури имий. Му вахтнаъ жигьилар, клубдиъ кинойиз лигурай.
       Вари гъул вуйибси, саб кIул'ан хъюгъну тмунуб кIулиз удучIвайизкьан, асфальт улубзнайи, ккибицури, хътIибкIури гъябгъру саб кюче айи. Гьадму кючейин ккудубкIру кIулиз гъяйиз кьюр хулар хъими кIури, аьхюу гъардшин хулар– ужагъар ерлемиш духьнайи, хъа Байрнандар – гьулан сифте алабхъру илтIикIрушвхьансина гъушган, му кьялян рякъхъан саб ярхлаъ, мастава адрушваъ айи. Гъван ккабхьнадуру кюче ву кIури, аьхю Шагаривойиъ, душвайишвра гъулан кьял гьисаб апIурайи.
Байрну чан ЛТЗ – (Липецкий тракторный завод), хпирин тIалабнииди, асфальт айи кючейин, чпин хуларихъинди гъябгьру илтIибкIбаъ дебккру.
       – Валлагь, Байран, бажикьарихьнакьан душну гъюз жандик гьял кимдариз. КIул кIулизенди шулайиганси иццру хьуз хъюбгънайиз. Узуна Илзат ихь хулазди гьягъидича, – пну кьяб,ан адеурайи Кагьрайиз Магьийи кюмек гъапIу.
       – Илзат увухьди гъит. Гьагъиди думура хъчIюхюз хьивдарчвухьан, – гъапи, кабинайиан кIул итIибгъну, жикъиди кушар ултIукънайи, усал кIалбарин маш гъяйи Кагьрайин жилир.
       – Гьахузра хьивдар. Гьадму лягълягъихъди уйинар апIурадарза.
       – Сарна-сарди, гьаму мучIушнаъди гъягъюз гучI хьивдарнуз, Кагъра, гъацира бякья кайи шив? – Магьийира кялхъруси гьерху.
       – Узу гьарар-чIурариъ, ясана аьхю шагьрарин тIарашчйиригъгъядардуза. ГучI наан айиб ву? Магьа кючйириъ фанар ктарин, дид’ин алабхъиш. Байранра учву дитну гьаммус хътакиди, – пну фун гъагъиди айи дишагьли сарна– сарди чпин хулаз рякъюъ учIву. Хъа Байран, хъапIну трактор, чан аьхю гъардшин хпирна бицIидар дитуз, дурарин хулазди гъушу.
       ИсчIли жан хъайи Кагьрайин гьам ражари юруш, айибтIан артухъ кьутIкьалди ацIу дубхьнайи. ЧIапплардиI ликар алдагъури тяди– тяди гъярайир, халис маргъар ккайи ятулин тупси рякъюйи. "Хулаз гъушури, фукIара дарапIди, узуз беле дахну дадрахъи гъудрузарза." – чав-чакди улхурайи думу.
       Чпин хуларихьинди хъуркьра кIури, дугъаз, багахь хьайи гьарарин мучIу кюлерикк, зигури папрусар, кьюр кас гъяркъю. ГучI даршлу Кагьрайиз, дурар чаинна алжагъурайиси гьугъубжвну, кIваан варкI гъапIубси кизибгру аьзаб гъабши. Ва чазра аьгъдар-аьгъдарди ликарин жвар хъана артухъ гъапIу.
       Гьяятдизди учIвайиз, "гъагъи" дишагьлийин улариз, улдариантина чпин хулан айитI аквар кархьну гъяркъю. Дугъан жандиъ гукIнашин абхъу. Фици вушра, дугъу чав учв ккарцурайи: "Хул’ан удучIвруган, кIваълан гьархну, кабхьну гъубзнайиб вушул", кIури.
       Кагьра аьхю урчIариз багахь гъаши, ва дишла дугъан ибарихъ, тегьлиздигъян шлин-вуш гъугърумарстар чIуру сесер хътIагу. СацIибсана вуйиш дишагьли алишв’ин гьии дар духьну дахърайи. Дугъаз кьадарсуз гучI гъабхьнийи, ва саб гагьди амрихъанра гъушнийи. ЦIиб арайиланси чан фагьмихъ хъахъир, вушра гукIунди жан, "гурп, гурп" юкIв дубччвури, кьляхъ хътIурччву, ва апIури гьарйир, жилирин гъаншаризди гъажаргъу. Гьич саринра хиял даршлийи – му, гучI дубхьну жаргъурайи кас, фунин гъагъир, эргнайир, удудна йивурайирси кьусмар духьнайир ву кIури. АйиштIан дишагьлийин бедендиъ жини, кIваин алдру, аьхю кьуват! 
       Фанар кархьнайи Байрнан трактор чпин хуларин багахь шулайи. Кагьра эвелди гъябгъюрайи тележкайин кьябаъ архьру. Байрназ думу дяркъну, трактор дебкку. Хпир, кабинайиъ айи жилирихьна гъярза кIури, спортсменккаси кьяб’ан утIурччвну, учвтIан ягъли чархарик кракуру. Дилмажси, Байран кабинайиан утIурччвир, чан хпир яваш апIури хъчIиху.
       – Фу вуяв? фу гъабхьну?
       – Гьагъ, гьа-а-а! – Гьигънан духьнайири шули– даршули гъапи, – ихь, гьат… гъат-му… хулаъ тIафал учIвна! Гьяракат апIин, хьуркь!
       – Даршул! ГьапIру тIафал? ТIафлар айин мушвариъ?!
       – Гьатму гьарариккра, кьюрсана ккамийи, папрусар зиури, гъаравулвал хъапIри. Узхьан шуламдарзухьан, узу йикIуразу... Ихь урчIарихъинди гъягъруган, тегьлиздигъ сесер гъахьнийи, хулаъ фанра кабхьна... – Хпири ктибтурамиди, Байрну кабинайиь сиденияйин кьялхъян табушвна мантировка хътагънийи, ва, учвра, гукIнишин кабхъур, хпирра хъади, трактор, худра камиди чан алишв’ин гъибтну, гъушу.
       Хуларин улдар рякърушвахьна гъафиган, ав, дугъридан, хулаъ акв кабхьну айи. Байран, сабан кIваан хъугъну адаршра, зиълан – хулаъ тIафал айибдикан ашкарди гъаши.
       – Гьа, шив, узу улихьди гъягъидиза, сесер мапIан гъа, гьаму мантировкара хьади. Табушв ма увухьна. Нагагъ, тIафлик узхьан мантировка кубкьуз дархьши, думу уз'ин алархьиш, увхьан гъюрубси дугъан кIулиъ йив. – Дарс киву хпириз Байрну.
Чпи чIурариз гъягъруган, жюлгер кахьну гъушнийи, ва, магьа,  дурар кадахьну шаршавйирин дарчариин дерчна. Мидира Байрназ, гьюжум капIру эсер туврайи.
       – Жюлгера наан датIаш, Кагъра, рихшанд апIурайиси! Чш-ш-ш! Чш-ш! Узу раккнар тIаъдиза, уву, йиз кьяляхъди, дазабгну табушв, гъач. – гъапи Байрну, шлубкьан ихтиятди, тIафлиз хабар даршлубси, аьхю урчIар гъюцIюгъюз хъюгъю.
Дугъан хилиъ айи ацIу рукьан тIулсиб мантировка, дазабгну дийибгънайи –  саб пиприх гъапIиш, тIафлин келле дармадагъин апIуз гьязурди.
       Раккин тIапIрайиган, чан гьаддиз гъилигу кагъал "цIигъра" гъа-пIу ва гьадму гагьди, чиб-чпикан гъиву гъабаринсиб, дядрягъярин сесер тегьлиздигъ гъяхьи. Гьамциб гьялнаъ кIваъ ичIибгру мучIу сеснахьан гукIнишин кабхъу Байрну, хилиъ дазабгнайи рукьан тIул дядрягъяр гъапIушвахьинди чахьан гъюрубси хъирифну гьиву.
       – Ар ма! ***ин бай ху! – пну чан дирбаш'вал гьисс гъапIу.
       Кьяляхъди гъюрайи хпир, му арайиъ, кьяляхъ хътIурччвир,  раккнариз багахьна дахьнайи кирпчарихъ хъарсну алдаку.
       Тегьлиздигъ фу шулаш, шли фуж гъакIнуш рябкъюрадайи – чIатлан гъюрайи зяиф аквнахьан душвягъ гъяйи мучIушин ккапIуз шуладанйи Тегьлиздиин, гьяятдизди али бицIи улдарин гюзгйиркьан марцциди адайи. Гюзгйирихъ хатIнайи пластилинар, гвачIинган гьудубчIвру ригъдин нурар дишди куркьри, дерцIну, нафтлиси кьалу дапIнайи.
       Байрну, хъана: "Нагагь кубкьундарш", – кIури фикир дапIну, мантировка мучIушнан гьавайиан худнахъди ибицуз хъюгъю, ва, тегьлиздикк ккебхнайи фанра "жягъярягъ" дапIну гъачабхьиб, кардондин ацIу кIажар ккичнайи жилин кьулиинди абхьу.
       – Агус лиг, Кагъра, нашдиш, лиг! УтIурччвну гьяруш кIулиъ табушв йив, – кIури Байранра тегьлиздиккан чIатинди ккутIурччву. Дугъан жандилан гьугьт алдабхъайизра, икриъ, фун завариади, ил хътатабгъри дахънайи хпир уларикк ккархьу.
       – Вайгьарай, йиз шив йивну гъакIну тIафли! ГьапIдикIан! Я жан, я Кагьра... – кIури жилир, дукIну дитнайи хпириин алархьу.
Дугъридан, дишагьлийин хиял гьабхьну, тIафли чаз йивну, учв урчIаригъян гъидитну, гьергну гъушнушул, кIури. Фагьмиъ чIуру хиялар дидисну ва якьинтIан чахъди гьадрар шулайибси, бедендин тегьер гьацибдиккна гъабхирин гьял, гучI хьубан зягьматра иливну, гавураринси хьчIубхиб шулу.
       Гьациб хиял жилиринра кIваан гъубшнийи. Хъасин уччвуйи фикир гъапIган: учв урчIаригь гъяди хабарсуз тIафлихьан дилинтина гьергуз даршлувалин гъавриь ахънийи.
       Байран икриъ хпирилан илчIихнамиди, тIаънайи аьхю урчIарианмина  тмунуб хул'ан, дурарихьинди, аьхю акв гатIабхьу. Гьадму гагь-ди, хпирин хилиъ имбу табушвра уьчIюбгъну, Байран гъедергу, ва тIафал чархьуз хъана улихь хьуз хъюгъю.
My арайиъ:
       – Я бажи, бажи, учву вуйчва, – кIури, хулан урчIаригъ, мучIу тегьлиздигъинди гъючIвуз гучIури, хилиь уьл гьадабтIру нажахра ади, бицIи Мари дийигъу. – Учву тIафлар вушул кIури айза... – чан гафар ккудудукIди, имийин хилиъ айи табушв гъябкъю бицIи риш, кьяляхъ гъаши.
       Магьа думу тIафал!
       Аьламат дарин – фици чиб-чпи чпикан тIафлар ктаъдарин!
       Байрнан хилиь айи табушв чан-чаллан адабхъу ва наадди вуш дипнайи мантировкайиин "жинг" дапIну гъиву. Дугъан беден, гукIнишинра кмиди, кцубху.
       – Агь яв, аьхирпис ившрияв, гьяшти! – пну, Байран Кагърайихьинди илдицу.
Хпир чан амрихъна дуфну, фунхъан дибисну гъвалахъди дахънайи.
       – Мари вуйин? – гъагъи сесниинди гьерху Кагьрайи, – му жюлгер кайи хулаъ фици ахъну?
       – Аьгъдарзуз. Ихь фанар наан а, Кагъра? – хпириз кюмек апIури гьерху жилири.
       Дугъу, чав жагга-жагга гъапIу фандин ерина жараб ккибтIну, тегьлиздигъ акв кабхьу. Душвягъ, мантировка кубкьу, шид айи бедрейин даргар алчIакIну гъяйи, васана, бицIи улдарихъан абхъу рукьан гъаб, йирси хахуларин гъвалахъ дабхънайи, хъа дюгю имбуб чан хъайишвахъ – улдарин дарчарихъ хъамийи.
       ГакIвлин хуларра вуди, мушвариъ гизаф къадар кьюлар айи.  Kaгьрайи, ахълийизди дюгдин никк ккайи жук апIуз кIури, гъялакди ади, чаз жилири вичариз гьач гъапиган, думу диг, зиълан жара гъаб иливну, улдарихъ дивуб вуди гъабхьну. Чпи душну гъяйиз, дюгдин диг'ин дишди иливну адру пчIу гъаб, кьюлари тина-тина апIури, ккучIвуз йишв гъапIнийи, хъасин, урчIарин "цIигъ" гъабхьиган, дюгдилан ултIурччвурайидар гъабан даргарихъ йивури, душвлансина жилиинди абхънийи. Тегълиздигъ гъабхьи сес гьаддинуб вуйи.
       – Увуз фици аьгъю гъабхьунвуз ич жюлгер ктахьуз? – гьерху Кагьрайи бицIи Марийихьан.
       – Хъа Илзат ишруган, уву дайна, бажи, узуз гьадгъахъди, ма, гьамрарикан тамашйир апIури ишуз мигъитан гъапир? Гьадмуган, уву учуз кахьуз-ктахьуз улупнийва.
       – Ва-а-а, я Байран!.. Хъа ихь Илзат нашдияв? – Бедендик кимбу гукIнишнахьна  хъана гьялакди чан бай кIваин гъапly Кагьрайи.
       – ГучI мапIан, думу кабинайиъ ами. Гьач, шейтIан, ичв хулаз  гатIахьузаву, – пну, Байран Мари хьади тракторихьинди гъушу ва гъардшин аьхюнур риш хъади дурарихьинди хъапIу. Гьяятдизди хъуркьу сяаьт:
       – Узу му гъагуб, узу му гъагуб... – кIури, кабинайиан адагьурайи Марийиин чпин дада алархьу.
       – Мугъу гъапIуб аьгъдарвуз гьа, бажи... – кIури Байрну чпиин улубкьиб мурарикна ктибту. Хъа, аьхиринишв'ин аьхюну чвуччву гъапи:
       – Узу думу хюндин улихьна гьаур вуйиз. Сарун аьгъдарзуз му ичв хулазди фици алдахьнуш.
       – Узу му йиз жилирикди гьапIу лижар! Сад йигъан узу хулаъ адар кIури xизaндин эйвал апIз шулдар! Му жилар кIурудар гьамцдар ву гъа! Хъана чан ацIу гафарра апIурира ву гьа! – кIури Магьийи, хъа жилирикди мучIмучI киву ва, ара-бир, бажикьариз "тIафли" ккапIу гучI’ин аьлхъюб гъюри, дугъак кайи хъял ктубчIвнийи. Йишв давам шулайи.