Швушван баб

                ШВУШВАН БАБ

       Хабахъ бицIир хъитну, гъуларик гъярайи жигьилариз, чпиз рякърубкьан вари йишвар, гьар жюре чешнийир дизигну, халачйирихьди дабалгнайиси гьугъужвуру. Гьадму дабалгнайи халачийиз уxшap айи бицIир чпин хабахъ хъайиган вушул!
       Йигълан-йигъаз артухътIан-артухъ ккахьрайи кIажариин гьяйранвал апIуз бицIириина тямягь гъюйи: жигъил я адашдин я   дадайин хабахъ гьич сикин дар, шли ва фйири-вуш чакди гафар апIурайиси.  Пагь фукьан гюрчегвал дарин, хабахъ бицIир хъитну гъуларик хяларди гъягъювал! Гьич фикир дяргъюр, му марцци аьдат ккубтIур кIури. Адашдин хабахъ гъахи гьякь велед, гъвалахъ кюкюсир хпир, гъулариз гъярайи рякъяр, юкьуб тсреф якьутси дабалгнайи дагълар ва сивар –  гъамрар гъи жараси шуйкIан?
       Табиаьтдин суратну гьамцIдар дюшюшериъ артухъси чав халкь ГъапIурикан испат апIуз гъитру. Накьдин мани ригъ, гъи, гьаз-вуш, кIуллансина келагъа илипнайи швуваз гъахурайи ришси "пашмаи" дубхьнайи: завариансииа цIадлар ахьуз гъитрайи. Жил'инна хъуркьайиз мархьлин тикйир зрццуйи ва кьяшишан арайиз гъюрадайи. Мумкин ву, ригъдиз гъулаъ ккебгънайи сумчрин гьарай-фигъан чIюбгъюз ккунди адарди хьуз, аммаки "нярс келагъайи" манигъвал aпIypaйи: вахтнаан-вахтназ литIнар гъалин хьуз гъитрайи.
       Мяракайиъ айидариз гьавайин дигиш’валарикан хабар дубхьнашра алдагъуз ккайиси дайи. Магъа гьамус алдагъуруш-алдадагъдарш лигарза кIуруганси, дифар гъул'ин ижмишнаан илчIигу ва сифрахъ хъубзрайиси, жвилли тикйирин мархь гъубгъу. Жямяаьт чпир хулариз алдагъуз хъуркьундар, аммаки мархь ктIиппу. Ригъ ачмиш гъабши, "келагъа йирфарихъинди" хъипу. Халкьди кIуругансн, Мислиматдин урчIарихъ неинки бализ швушв хури саб сумчир, хъа гъацира, гагь мархь убгъури, гагь ригъ апIури жара сумчирра: гъюранна сулан, хъайи.
       – Узу гъавриъ адарза, жан чи?
       – Фици?
       – Рябкъюрайвуз, Мислйматдин швушвхьан машиндиан эдеуз шуладар. Дугъаз швушван-бабу кюмек апIура.
       – Хъа ихь заманйириъра гьаци дайин? Гьяйвнарилан элдеуз даршули ухьузра ихь швушван-бабари ккизигури шулдайин?
       – Гьяйвнарна пчIу машина саб апIуна? Уву уччвуйи гъавриъ ахънадарва, Гъизбика. Жара швушваризра лиг, хъа гъатму, Мислиматдиннуризра.
       – Хъа фу ву хъа! Швушвар швушварси ву, сарун.
       – Кьаби-кьюци духьнайир увуси узура вуза, хъа тциб аьламат мегьел дябкънадарзуз. Гьяйиф, улихь адмийир хьади, гъючIюкьану рякъюри адар, дарш ачухъди улупуйзавуз, Гъизбика, Мислиматдин швушв.
       – Гьаз Мислиматдин? Аьлимураддин дарди дарда, байкIа, Бикаханум.
       – Я кас, Аьлимураддин ишри, шлин швушв вушра гьадрарину. Узуз аьгъязуз, тму шуркан я Мислиматдин, я Аьлимураддин юкIв абгру швушв хьидар. Эгер, дурарихъ намуслу бай хъаш, тму хпириз сабпи йишв гъярам ву.
       – Мегьел, уву кIурайибдин узу гъавриъ ахъну адарза, Бикаханум?
       – Гьамус урчIарик хюйикан гъапIу хил йивруган, Гъизбика, лиг, гъавриъ ахъдиву ва кIуртарианра адахъидиву. Тумгьа, Мислиматди, межмягъиъди, кабхьнайи лампа, нитIиф йиччвна ччим али уьл, ва хю хьади гъюра.
       Яшлу дишагьлийир –  Гъизбикана Бикаханум чпин мягьлайигъна хурайи швушв'ин аьшкьламиш духьнайи. Бикаханум бабаз швушв зат бегелмиш духьнайибси рякъюрадайи. Сабан, чаз аьгъю дубхьнайибдикан Гьизбика бабаз дупнадайи. Гъи чан улариз рябкъюрайи гъядисайиин учвси думура ашкар хьуз гъитуз ккундайи. Амма Гьизбика баб гъавриъ духьнадайи, я дугъаз швушвак, миннат кипрусиб гъалатIра рябкъюрадайи. Мумкин ву, кьабивали манигъвал апIурашул.
       Дурарин гъамци, улариккан жвигьил баяр швушвар ккадаури, гьамус хайлин йисар душнайи. Ялхъвнарихъ дурарин тямягь хъимдаршра, жигьиларикан катIарццнадайи. Сумчриз кьабидар, швушв духну, хулазди тIаърайи гагьдизтIан гъюри шулдар, ва швушв хулаъ сикин гъахьихъан, дурари чпин шил мяракайиан дубгуз апIуру. Гьамци, кьабидари чпин жигьилвал кIваин ***и ва дидкан дурариз чпин гъушу ярхла вахтарин нефес гъюйи.
       Гъи шулайи гьядисйири кьаби бабар гизаф русвагъ апIурайи. Швушв машиндиан эдеури гъяркъюбси, Бикаханум бабан кIваз чIух гъапIнийи.  Мислиматди швушван улихьиа гъабхи межмягъ, швушван– бабаз кьяляхъ апIуз ккун гъабхьнийи, гьаз гъапиш, аьхю урчIарин дарчарик хюйикан гъапIу хил йивну ккундийи. Аммаки, межмягъ кьяляхъ гъапIундайи ясана лишинра урчIарин дарчариин гъидушайи. Хулазди хурайи швушван кIуллантина хю йибчну гъитнийи ва – саб гъабаъди дяхнигъди гъяфатар.
Швушв хулазди тIаубси, хъирчну, кьаби бабар, улариз аьгъю гъахьи, жара, таза шубар-швушварикан улхури, чпин хулариз алдагъу.
 
                ***

       Швушван-бабан юкIв, гьам ражари, кьюбди тIубкIуз апIурайи. Дугъан дерд, гьамус кьан вушра, яваш шуладайи. Чан жилирин бицIинур чи фициб гьялнаъ аш, Ляхлуариз хабар гъабшиш, биябур апIуб мумкин ву.
       Швушван-баб, чан гьялак дубхьнайи гьял саризра улдурупди Мелейсатдин гъвалхьан гьудучIвурадайи. Мурччваъ, кьял хъабхъру, гъюдли курсдиин, гъатху зар гъяйи шалин кIанакк ккайи Мелейсат, чан чвуччвун хпиртIан цIиб гукIунди адайи. Дидихьнасан, дугъан юкьвназ лепйириинди жварар йивурайи.
       Жигьил шубар гьадмукьан чалачмиш гъахьнийи, швушван аьхю мурклик кучуз ккунди, амма, чIуру хасият улупури, швушван– бабу дурар ярхлазси гъадауйи.
       – Фукьан кучручва? Аьдат сабан китруб ву ва сариз чан рубкьруб тувунза. Швушв бизар духьна ярхла рякъяр ккадаъну. Мяълийир апIднай. Чиб-чпигъ зарафтар ккергъай.
       Мелейсатдин кIулихъ хъайи шалин кIакIар мухрарилансина кьамкьариинди иличнайи, ва лизи капрундин атIнар али ликар курсдиккинди ккучIухнайи. Хилар кIуруш, гагь гагьнаъ йивну, фнин кIанхъаи дидиснайи. Гьаму деънайи саягъну, швушван фу дерди вуш, улупурайи.
       Улариинди лишнар дапIну, Мелейсатди чпин бажийин ибахънаси гъапи:
       – Узуз, бажи, гизаф читинди азуз. Иццрушну йикIуразу.
       – Агь апIин, Мелейсат. Дахъру вахт хьуз, сарун, кьюб сяаьткьан имдар.
       – МичIли шидкьан хуз гъит. Уву йиз гъвалхьан мугьудучIван, ба¬жи, узуз гучIуру.
       – ГучI мапIан. Магьа халра ичIи шула.
       – Бажи, сундукь йивгъуз гъягъругар ухьу гъягъидархьа.
       – Хъа ухькан ул ктибтдарин му Ляхлуари? Фицира душну ккунду. Уву гучI мапIан, сундукь яв хулаъ дивуз гъитунза. Дина гъушдар, сарун кьяляхъ гъидархьа. Узу дишла ичв ахинра ккипдиза ва байра гъавриъ тIаъдиза.
       – Гьаци вушкьан баладар. Тяди, тяди, ккипну axин, гьадрар адауз ялкьан апIин.
       Швушвахьиндина швушван– бабахьинди фикир туврайидар му гъялариъ, чпин зарафтарихьан фужкIара адайи. Гьаци, тIубу тIибкьурайи хизандин хал чIикъри гъабши. Ва, чпин йишвариин гъузнайи мирасариз Мислиматди дих дапIну, сундкъиъ айидар улупуз хъади гъурху. Дурарин улихь гьучIвну швушвна швушван-баб гъушу.
Умбрарианзина заан мертебайиз удучIвруган, Мелейсатдиз ликар алдагъуз читинди алабхъуйи ва му гъялнаъра, швушан баб кюмек гъабши: дугъан кьючIккан хил ккадабгъну, гьаци гъурху. Ихтият-фунтназ, кьялахъди гъюрайидари жара хиял дарапIбан бадали, швушван-бабу: "Швушваз ягъли умбрар таниш дар", – пну гьадрариинди алдапIну гъибтнийи.
       Швушван хал базариз дюзмиш дубхьнайи: машиндиан адагъу шей'ар гъуркьушварихъинди дерчну, саб къайда адайи. Аьхю сундкьин зиин ахнар-леъферин чIвеь дапIнайи. Мислиматди дурар алдагъну, улдарикк– наси дирчу.
       – Гьаци вушра баладарда, имдин риш, гъамус ккирчрайидар  ву, – пну зарафат гъапIу уч духьнайидаригъян сари.
       Ачар швушван-бабу ктахьу, ва, гьар жюре уччву рангарин кюкйир кайи сундкьин раккин Мислиматдин кюмекниинди за гъапIу.
       Сундкьилан илтIишнайидар рякъруган, хиял шуйи: тIараш гъапIу девлетар пай апIуз уч духьнайи гъачгъар вушул кIури. Душв'ан, сабтIан-саб, нур гъабхру парча, сабтIан-саб уччву, суйлу фасундин палат, сабтIан-саб гъизилин зар гъяйи ягъпухъар, capтlaн-cap ижми, гъюдли, ликарин гъабар адагъруган, имбударилан артухъ, Мислиматдин улар, гарцIлар кархьну ургуйи. Гьар адабгъру шейънан варидари тярифар апIурайи. Мислиматдинра хиял шуйи: му гъулаь чан швушвтIан девлету жегьис хъайир мегьел гъахьундар, кIури. Сундкьин варитIан кIанаъ айи пуховий шалихьна рукьайиз саб сяаьттIан артухъра гъабхьнийи. Му арайиъ, гьацIар дишагьлийири ушвар тIаъри гъяркъган, швушван-бабу, ухди алдагъбан бадали, бализ хъайи чемадниан адагъну, гьардиз гъяфатар пай гъапIу.
       Сяътар йицIисабарра шулайи. Базарлугъдиз гъилигу дишагьлийирра алдагъу.
Швушв, чан хал ичIи хьубси, швушван-бабхьан нач'вал ктарди, илбигъну ахин, хъичIихну юкьвнахъан, гьадушв'инди дахъу.
       – Гифаф ицIурайву, Мелейсат?
       – Валлагь, бажи, узу кlypaдaрин, аьгь апIуз шуладарзухьан. Саб тягьярилар учIврушин дабхъру, ва хъана, гаркIвли гьадабтIурайиси кIарбариккан гъюру.
       – Сабан, гъудужв, ичв ахин ккипза. Хъа гъадушв’инди илдигъ. Яваш, гъудужвуз кюмек апIузавуз.
       Сабан, Мелейсат чан сундкьикинди куснамиди, швушван-бабу гъюдал-гъюдалди убдри, ахин ккипу.
       – Жарадарин жара хиялар кIулиз дарфбан бадали, ухьу, Мелейсат, вари аьдатар айи-айибси хъаъдихьа. Яв жилири гъапунзуз кIурадайина: уву хубси, удучIвну гъягъюрча, кIури?
       – Ав, учу дишлади Саратовдиз, чав урхурайишваз гъягъюз ккача.
       – Ай yжy ву. Дици вуш, ухьу ухь'ин аьйиб гъубзруси хьуз гъитдархьа. Узу Исрафилиз дих апIуз гъатдиза. Имбударин улариккан, гьаци, жилир чаи хпирихьна сабпи йишван гъафну йипри. Нагагъ, лазим гъабхьиш, магьа легенра, гьатму мурччваъ аьхю таянра а. Шид яв гараъ а, хъа кипитилник, гьатму кардунин ишкIиъ а.
Адагъну чимодандиан гъубхьу пеъна хьуб мурта, кагъзигъян гъидиржну, швушван-баб, чIатинди удучIву.
       Йигьгар алдагъну, марцаригъ гъузнайи аржларикан цIийир алаъну, зарафтар апIури, гьацIар баяр дейднариин деънайи, хъа имбудар, илтIикIури дурарилан, хъивру тамашйир апIурайи.
       Швушван-бабу дурарикан сариз чахьна гъач дупну, пеъна муртйир тувну, гъапи:
       – Мавай учвуз жакьрам, жан бай, душну хилихъ хъайидарин хулаъ айи Исрафил имийиз гъач йип.
       – Ившри, халай, гъам-мус пич–ча. Я ПIятIай, къач Исрафилимирис къач пус! – дупну, кьюррид баярра асккан мягьлайигъинди диш гъаши.
       – Магьа, Мелейсат, яв жилир, сарун, гьаму сяаьтна гъюру. Кефйир фици гъахьияв, узу душну гъяйиз? – гъерху кьяляхъ хътаку швушван-бабу.
       – Узу кIурадарин, бажи, артухъ-артухъ жварар йивурайиз.
       – Баладар, цIибсана аьгь апIин. Рякъюрвуз, вари ляхнар ужу хьиди.  Магьа лишниз хилин ягълухъра. ГьапIруш, сарун уву гъавриъ ава. Лиг гьа, хъана кIураза, ифдин лишан гьапIнура дубхьну ккунду, яв тIуб гьадабтIнура, ясана Исрафилин. Узу гъушза. Ужудар сяътар ишричвуз.
       – Жилирин чи къайдайин насигъятарихъ хъаъну, швушван-баб гъуйирихъинди удучIву.
       Кьюред, гъапа-гъап гъахьигарси, му вахтнаъ умбрарианзина Исрафилра гъюрайи, кьяляхъди кьюр жигьиларра хъади. Исрафили, риш айи хулан урчIарихъинди хъуркьубси, жигьилар дерккну гъапи:
       – Учву гьамшвахъ дийигъай, гьаммус узу ихь ляхнариз лигурза. Исрафили хулан раккин абццру ва дугъан улариз, сифтена-сифте гъяркъир ахниин дахънайи, чаз варитIан ккуни Мелейсат вуйи. Шураз гъудужвуз ккун гъабши, амма бали гъитундайи.
       – Дахъну гъуз, кюкю. Сабан, узу йиз дустар гьадауза. Набши, раккнарихъна гъафидариз тувру муштлугъ? – явашди гьерху разишну кудутIнайири.
       Мелейсатди, сундкьин гъвалахъ хъайи чемодандихьинди хил гъапIу.
       – Тумгьа, вари гъидиржну гьязур дапIна.
       Исрафили адабгъну чагъибсиб багълама, урчIарихъ ккилигурайидариз тувну гьау. Гьаму арайиъ, улдарик кучри, гюзгйирин сесер гъаши. Дургъу сабан дурарихьинди иб тувдар.
       Саб арайилан, гюзгю убгъруси, хъана сес гьабхьи.
       – Фу гъабхьну? КкудучIвну гьарахай ичв! Учвуз тувруб фукIара адариз.
       Исрафилди улдар хъирхьу ва Мелейсатдиинна ис алахъну, кIватIариз  аман адабтIрубсиб мук гъапIу.
       Му ражну, улдари дягърягъяр хъа гужалди гъапIу.
       – Мурари ухьу гъялди гъитдар, – пну, ахнариин кьамкьарихъди дуснайир гъудужвну, арццну улдар, хъжаргъури гъапи:
       – Учву фйир апIурачва! Улдар уьргъюручва!
       – Дурар уьргъюз ккими! Пеъ ип! Муртйир ирч! – асккан дихар гъюрайи.
       – Адариз учвуз ипруб фукIара.
       – Лиг гъа, гъвалахь гъюрд хьайич. Гьялалди гъитдарчаву.
       – МучIуди, дярябкъди батIраризди ахьди, узу фици тувзачвуз?
       – Магъа гьамдигъ гъив. – пну, аскканзина, ярхи, шубуб кьючал кайи маргъ гъазабгу.
       – Дийигъай. – Исрафили чаз хъайи чемодандиан саб пеъ кьючларигъ гъиву.
Маргъ, алдабтIиганси мучIушназди абхъу ва дишла баярин наразивал утIубччву:
       – Хъа муртйир наши?
       – Ай жан чви, баяр, бизар апIурадарнучва! Муртйир фици рукьузачвухьна?
       – Пенжек ккибисидича, цалихъди ирчдива.
       Баяри гъаписи, Исрафили йицIуб-йицIихьуб муртара ирчу ва чакан рази гъашиган, улдар хъирхьну, гъапгъарихьди мюгькам гъапIу.
       Му арайиъ Исрафилиз гьугъубжвурайиб ва рябкъюрайиб фукIара адайи, тек чан Мелейсатдилан гъайри.
       – Гашди ашулвуз, гьатушваъ увуз ккунибкьан ицци-ужудар а.
Мелейсатдин теклифназ дилигди, гагь-гагьнак макар апIури, Исрафил чaн мурадниин гьяйран духьнайи.
       Швушван-баб, жигъилари гьапIраш кIури, дуфну, раккнаригъянтина гъяйи дирхьлинсиб цIаркьнагъянтина лигурайи. Дугъаз, Исрафилди Мелейсатдин фунлан хил алдатури гъябкъю. "Агьа, сабан ляхнар ужуди гъяра. Хъа вушра, узуз ухди духьну ккундийзуз, гвачIиндиз цIиб рягьят шлуганси". – Чан чакна фикир апIури, швушван баб, чаз улупнайи хулазди гъушу.
       Я, ахуз ул иливну дарди, я ахникк ктисуз даршулайир, сакьюдар, чаз гьугъужву минутариланси, швушван– баб хъана, таниш цIаркьнахъна гъафи.
My ражну Исрафилди, гъвал’инди дахънайи Мелейсатдин юкьвнаан тIиршурайи.
"Гьан, сарун, багахь шула. Жвувра хъацIнади ккунду", – хиялра кIваь ади, швушван-баб разишну ктутIу, ва чанишваз кьяляхъ хътаку.
       Дугъан, гьаму ярхи йишвди, чIураз улар алахьундайи, гьеле учв жигьилвалин гъашгъаматариан адахънадаршра. (Гъашгъаматар – мушваъ яшар, вахтар.)
       Мелейсатдин шубуб кIуру ражари швушван-бабди дуфнайи Лейламатдиз, шубар швуваз хъаъруваларикар аьхю опыт дубхьнайи. Гьелебеле, швушван-баб, вари дишагьлийирикан шлуб дар. Хъа чпин уьмриъ шубубан швушван-баб хьувал сакьюдарин кьисматназтIан улупнадар. Гьамдиинди думу имбударигъян жаради гъитIигъюрайи. МелейсатдинтIан гюрчегсуз дару дугъан машниин, гьацI швур дибисну "мершв" йивнайи, тмунубдиинсана шадвалин нурар рагъурайи. Чан сумчIурна хьуд йисандин яшназ дилигну алахьнайи палтар, му йишван, Лейламатди илдитундайи.
       ГьацI сяаьткьан гъубшундар, байна риш айи хул'ан, жиларин деринариан удучIвурайидарстар чIигъар гъаши. Швушван-баб гьялак-гьялакди ва гъалабалугъвал кади, гъичIирккну, гъуйиригъянтина дурарин урчIарихъинди гъярайиган, дугъан гъаншариз, хул'ан Исрафил утIурччву. Дугъаз фу-вуш пуз ккунди ади ушв тIапIайиз, швушван-бабу улихь гъапи:
       – Уву гучI мапIан, Исрафил, вари ужу хьибди. Саризра дярякъди, гьитIикIну гъарах. Лиг гьа, сюгьрингантIан ичв имийин хулаз мягъян.
       – Хъа йиз кюмек лазим?...
       – Узу дугъахъди гъуздиза. ГучI, жара хиялар мапIан. Гьарах.
       Исрафил, хулариъ айидариз аьгъю даршлуси, чIатинди удучIву.
       Мелейсатдихьан учв дерккуз шуладайи. УнтIлансина алдахьурайи амкIун литIнари, лишниз туву хилин ягълухъ бегьем кьяши гъапIнийи.
       Швушван-бабу хьиржвну хилар, ахниъ ирчру чарчаригъна цIийи дюньяйиинна бицIир кьабул гъапIу.
       – Магьа, жан, Мелейсат, мийи-мидру му кеспра йиз кIул'ин алабхъу: швушван-бабкан гана-баб гъаши. Хьа яв бицIир, дугъриданра, ужур гъаширив. Баркаллагь ич шураз! Узхьан вуйиш хьибдайи. Ухьу, ихь жини сир Ляхлуариз аьгъю дарапIархьа. –  гъапи гана-бабу, гъаллаш духьнайи цIийи дадайиз.

                ***

       Йигъар улдучIву. Хабахъ бицIир хъитну, гъуларик гъяру жигьиларин пай мурариз аькси гъабши. Яраб мурариз, рякърубкьан вари йишвар, гьар жюре чешнийир дизигну, халачйирихьди дабалгнуси рякъюри шулкIан? Гьрури чан чаз уьмур ккабалгуру. Шлиз ккундар халачайихьди дабалгну рябкъру уьмур, хабахъ бицIирра хъади, гъуларик юкIв ачухъди гъягъюз шлу.
       Исрафилна чан хпир, сабпи йишвандин бицIирра хьади, саризкIа гьуландариз аьгъю шайиз, удучIвну чан урхурайишваз гъушу. Гъулаъ сабсан мукь ккадабхъу.

                ***

       Гъизбикана Бикаханум кьаби бабар, гъубшу Мислиматдин сумчриъси, му, жара сумчриъра, чиб-чпихъди, жигъилариин аьшкьламиш шули, хъахънайи. Мурарин уларин рякъюб, хъана, машиндиан адагъурайи швушв’инди гатIабхьнайи.
       – Гьамус, узу кIурубдин гъавриъ ахъунва, Гъизбика? Лиг, гьамунур швушв, Мислиматдинурси дарди, абурлуди, намуслуди, бин ккайирси рякъюразуз.
       – Валлагь, Бикаханум, узуъ улар имдар, кьаби гъахьунзу. ГьапIру хъа, кьадарсуз аьйиб ляхин ву. Гьамкьан йисариъ фукьан дарвалар, аьрбатанвалар кIул'инна гъафнушра, мициб мусибат гъябкъир дайза.
       – Ар гьадму ву, жан Гъизбика! Швушвар хувалин метлеб гъубзрадар. Сабпи йишвра адмийирин уларихьан апIурайиб ву. Саб вахтна Мислимат гъюляригъ лицурадайин, чан "марцци" балинна "намуслу" швушван лишан, кайи ягълухъ улупури! Ухьухьна цIийи аьдат гъюра: швушван-баб – гана-баб!