Кьан гъап1у дагъустан

                КЬАН ГЪАПIУ "ДАГЪУСТАН"

        Махачкалайиъ, мугагьназси дарди, гьам ражари гизаф халкьар айивал шагьид апIурайи гьюлихънаси хъайи вакзли. Скамейириин кьюкьюрди  пассажирар, гьар чан вахтназ ккилигури, поезд гъяйиз аьгь апIури, гъайсар aпIpy манишнаъ, фужар гъирагъдикнаси кусну, фужар дудуркьну деънайи. Гъатхушин хъайи фанер тахтайикан дапIнайи сирйирин арайигъишвар гьар жюре гъагъарихьди гъяцIнайи. Алдатру уларикк, гизафна-гизафси, кафарийиз, кьяляхъ хъадакну гъярайи туристарин дестйир ккархьуйи.
       ГьацIар, жа-жаради кIеле духьнайи гъварчарихъди шушубурюкьукьур бицIидарра хъайи. хюдаризхъан гьубкIну деуз сирйириин йишв алдруган, дурар, гъюдли гъагъариин гагь ергури, чпиндари секин апIурашра иб диривди, гагь ергдар душвариин деъри, гагь ктитисрудари элдеайин, курцIлариси тамашйир апIуйи.
       ГъуларитIан кьитди чрушан айи шагьриъ, гьеле, гъвалрхъ зурба гьюл хъашра, маставйирилан гъедебккру, яркьу, ягъли, гъурчIву араматарикан крабчIру.
       Дагъларин, хилин гагь'ин улрушру жил ккаий хутIларин, гъярар, кьулар, сивар нирар гъярарин марици кIегьсиб гьавайи дамарар духънайи, беден кьурубхьнайи Кюреииз, иллагьки, вакзлиъ учIвубси дициб ниъру кизибгу. Жандиъ абхъу зиризну, асккаи-заан ккидикьу гьендемариин гаш'валин гьялна-гьисаб алапIу, ва, думу дишлади, умбрарихьантина арччул терефназди айи буфетдизди учIву.
Ярхла йишвариз гъягъюз кадабтIнайи Кюрейиин гъулан юруш илмидайи. Чан алахьнайи цIийи цIару кастунарилан, биши руг дабхьнайи басанучкарилан ул алдатган, гаш’валихьнасана, пучIу гъагъишнаан ушв абццну гьугьтра алдабгъну ва аман хъимдрубсира гьугъубжву хиликк ккайиб, амма саб кIар хъайи уьру портфельтIан даршра.Хил алдатган, саб гъвалахъинди утканди дажабхнайи, гъулаъ имиди вацIруцIар апIури цIийир ктIурччвру кушарик, дугъан чан тIубар карсраииси гъабши. Мегьел, Кюрейи, буфетдиан, гъубжу, хюйиан ибиргънайи чичI дипIну удучIвнадаршра, партфелин сабнуб хъинди кайи гъултугъихъан хъадабгъну газет, думу кIуллан алдату, нагагь, гъапибси даршул..., хабарсузди фукIа– мукIа алабтIнуш марцц апIбахъди. Гьякь вуйиштIан, дугъриданра, газетдин кушарилан алдату машнак кIарушнан лишнар гъаши, ва дидин марцциди имбу гъвалкан Кюрейи чан хилар кжаку. КIулик гъилигган, хилар марцциди вуйи. Хъасин, партфелин зиълан алдатну, урназди ипу.
       Минтайихъди хъубгъу саб истикан кофера, дагълуйиз кьабул гъабшдар. "Фу ву, баикIа, му, гадругарин ниъ хъаииб!" – чан-чакди улхури, истикнин гьацIккансина кьарарихьди абцIнайиб, мухрихьнакьан ягъли столиин дипну, алверчи дишагьлпйихьинди кьяниди дилигну, мушв'ан удучIву.
       Кюре, милин, хъана, заан мертебейизди сяътиз лигуз гъушу. Гужбалайиинди, Курскдиз ккубкьнайи билетдик улупнайн поезддин вахт хъубкьнаии, амма диктории, дидкан вуйи мялуматнакан гафар пуз кIван-кулиъкьан адайи. "Фу гъабхьну, гьаз, йишв'ин арайиз гъюрайи поезддиъ эъбаз теклиф апIурадар? жвуван, фирменний поезд “Дагъустан” кIваълан гьапIнайкIан дарш, сяаътариинди, саб-сабдихъди кьанар апIурайи жара поездаригъян мажал адарди... Ярхла рякъяриъ гъюрайидари кьанар апIуб мумкин ву, кIваин алдру бала, ясана саб багьна наънан вушра гъядябхъдарин? Хъа мунубдин фу дерди ву? Саб фициб вуш багьна абгурашул гьа..." – фикрари думу, адмийирин гьар жюре саягъариз лигури, вакзилиъ мина-тина гъахурайи.
       Магъа;"пoeзд "Москва– Тбилиси"перрондихьна багахь шула" – кIру мялумат Кюрейин ибарихъ хътIабхьу. Мёгьталвалиан дикторихъра хьугъуз даккунди, думу гюзгйирихъ хъахъну, гьяри-гъюру поездариин ул алдн гъиту. Дугъриданра, саб кьадар вахтналан "Москва–Тбилиси" дибикIну табличкйир гьар вагъундик керхрайи поезд герендиз вакзилии улихь дебкку, ва гьадму гегьди гъябгъюзра хъюбгъю. "Грузияйиз Кlapy гьюлхъаисина гъяру, аьхи, поездар, хъа мунуб Кспийихъансина гьаз гъябгъюрайкIан? Даршшсан, Каваздиъ цIийи туристарин маршрут абцIну, гьадди айиб вушул… Ваъ, дар, саб жара ляхин арайиъ а. Йиз хиялиан, радиорихъан гъапиганси, Абхазаринна Грузинарин гъярхьбариан вушул…" – Кюрейи чан-чакна кIурайиб сабан жарарихьан гьерхягъ гядайи.
       Чиб-чпикди сиясатдикан гафар апIрудари багахьнаси гъузну, думу дурарихъ хъпехъури гъаши!.
       Ав, дугъриданра, му поезд Бакуйиантина хъапIбан жями гьадму гъярхьбар вуйи.
       Садари кIурайи: «Абхазари рукьан гъяд гъутIубкIну», тмундари:
«рельсар ккадагънийи».
       Гьар фици вушра, Кюрейин мюгьталвал кам дубхьнадайи.
       ”Гъи му ляхин я сифтеди вуйиб дайи, я аьхпиринуб.”– кIурайи, картар апIури гъагъариин деънайи хпирина жилири "Аьзербажанлуйириз маншаллагь! Чан-чакди улхурайи, сар уьлдешхъан Хътру Кюре, – Аьрманарихъди гъярхьнашра намусвал кими, ар гьацихъан гъузри, УзукIан; дурари гъитдар, абхазариси мяшат апIиди."
       Гьамци, швнуб-саб ражари Klapy гьюлхъан душну ккуни поездар, Касийи чан гъирагъдихьансина теетурайи. Магьа, халкьди– халкьдихьна хил тевуб гьддиз кIуру.
Шулайи гьядисйири,гьалу дикторизси Кюрейизра чан поезд кIваълан гъубшнийи. Саки, "Дагъустан, Дагъустан..." – кIури гъилицурайи туристарина  пассажирари думу хъана чан поездикан хияларихъна гъахи.
       Аьхирки, "Дагъустандикан" дикторин дих, дагълариъ ипу сес фици гъарзар кьулариъ арабгъуруш гьаци вакзилиъ атIабгу:  "Грузияйиз гъярайи поездар Баку терефназди теетбиинди, "Дагъустан" поезддиъ пассажирар ерлемиш хьуб кьюб-шубуб сяаьтна кьанди хьивди. Мялумат туври гъибтдича."
       "Жарариз гьюрмат дубхьну, жвуваз цIиб ккимиди гъабшишра баладар." – пну. Кюре, сикинсуз кIваз умуд тувну чIатинди, перрондиинди гъушу.
       Йигъандин акв чIатариь имдайи. Хьадан кьяла вазар вушра, гьюллан хъивраии сирин микIру жандиз мичIлишин кзибгуз гъитуйи. Кюрейиз му микI, дагъларинсиб даршра, гизаф кьабул гъабши, ва, ярхи йигъди чаин алабхьу шагьрин хяви гьавайин чиркишин диди кжабкурайи. Дугъу, кьастIансира, хилариин илипнаии кастум дутIубччвну, кушаригъян рягъ гъяжяхну, шалвриъ таза баштIан, лугар ктру, шаржигьан ранг али кIуртдин канчIар тIау, ва гьаци чан жандик гъулансиб тIагъма кипу.
       Чарх йивури, гыюллантина завун аьршариз гатIахьурайи маякдин нурар, саб кьадар манзилназкьан гъушдар мучIушнакк ктикьайин улариккан дурграйи. Кюрейи дурар чан фагьмиъ, хъитIирхбандин гъулаъ тарагъурайи жакьварин улихь мукьмарихь тевраии. МучIушан гъярябгърурихъ лепе-лепеди хъарццру жакьварин мукьмариина , гьам завун мучIушнаъ дурграии нурарин саб тафавутвал дугъу чахьна дибиснайи, ва гьадмуган учв халис багъри гъулаъ айирси гьугъужвуйи.
       Кафари рякьан рякъюхъ хъайи перрон пассажирари рабчIвучIвуди дебккнайи. Шимш дапIнайиси, дурар гьадму перрондиин гизаф алийи.
       Швнуб-сабан диктори, Кюрейин поезди, гьамкьан-гьамкьан кьан aпIypa, кIури мялуматарра тувнийи, швнуб-сабан Грузияйиь поездарра дагъларин вилаятди чан ругарилансина алдаънийи.
       Сару'н мялуматарихъра хъпекъну пну айи файда имдайи, нагагь поездиъ эърубси гъабшиш му перрондиин ккилигурайи пассажирарин гьяракатниинди аьгъю апIуз шулийи.
       Ликарик гьял кимдру Кюрейира, чаз сацIибкьан кусуз шлу йишв абгурайи.
"Дагъуитандиз" ккилигбу, сарун аман адатIнайи пассажирар гъяцIли перроддиин, шли фу ккипну, фужар чпин гъагъариин энгел духьнайи.
       Вакзилин кафари патхъанди чIатанди ккивнайи гъвандин аьхю умбрариъра кимдарди халкьарин женгчйир деънайи. Мурар вари саб "дагъустандиз" ккеънайидар дайи, хъа кьиблайианзина гъюз кьан апIурайи. жара посажирра вуйи. Дурарин зиихъ майдандиин, багахьлудар, дустар гьауз, машинар хьади гьауз, машинар хьади дуфнайидарин кьадарра, мани пляждихъна уч шлудартIан цIибди дайи.
Адмийир гъярри-гъюри гъюдучIуз.умбрариъ гъибтнайи йишвкан сацIибди Кюрейи чазра кудубтIу. Партфелиз йишв адарди, душваъ айидарра уьргъюр кIури гьиливури, ликарин кьялягъ гъяпIну, ккипу газетдиин, магнитафондин аьзербажан мукьмарихъ хъпехъурайи жигьиларин гъвалахьнаси деу. Дурарилан илтIйбшнайи халкь гъябкъган Кюрейин фикриз, гъи чаин ЦУМ– диъ улубкиб гъафи.
       Мукьмарин адрар апIурайидаригъ учвра гъидикью, ва аьзербажан артистарикангьюжатнан талитнаъ учIву.
       Думу гизаф юкIв хъайир вуйи му мукьмарихъ, гьаз гъапиш, бицIидимиди бабан мухрилан убхъру никдихъди, бабан ушвнилан удучIвру гьадму мукьмарра гъурхнийи. Бабси багъри ву дугъаз чан ватандин уччву мукьмар, гъулан лишнар, инсанарин аьлхъру машар, гьеле, гьамциб аьзиятназд дилигди.
       Чан порфелиан адабгъну пластинкйир улупури улупури, Кюрейи дурарикан душв'ин алидариз, ча хъди ттиркIнайидариз ихтилат ккебгъу.
       "Гизаф вахт вуйиз, – гъапну дугъу, – Мячгъалайизди ктIутIурччвди.Йиз пише, гьар мина гъафибкьан, сифте ражари "Мелодия" кIуру тукалдизца ЦIумдиъ гьадму отделиз гъягъюб шулиз. Гьамци, гъира, Цумдиъ гьадму отделиъ учIвунза. Жергйириъ дуснайи пластинкйирилан ул алдатунза ва юкIв архаин апIруб фукIара гъябкъюндарзуз. Хъуркьвалра узкан кутIубччвнашра, вушра нагагь... дупну, туканчийиз, саб фукIа-мукIа аьзербажан халкьдиндарикан ча гъапунза. Дуснайи пластинкйирин кьяларихъан, гъваларихъан гъядягъюри, юкьуб пластинка столиинди дирчу.
       – Capyн, жара, Востокдин музыка айин, – кIури гъерхза, меселчюн.Ирандин, Турцияйин, Афганистандин, Индияйин?
       – ИндиятIан адар, –  кIури, кьюб бицIи пластинкара дирчу. Узуз, пластикайик дибикIнайибдиинди дишла аьгъю шулзуз, бегелмиш шлуб вуш дарш. Вари узуз кьабулди вуйидар вуйи. Йиз аьдатиз, саб гъалатI кайиб дархьбан бадали проигривателиин ахтармиш апIуб. Саб ражари гьаци илбибицди гъацабгъу пластинка, рубдихъ хъабсри, хъухар апIруб гъабхьнийиз. Гьаддихъантина чарасуз ахтармиш aпIyри хьюгърур вуза. Алвер апIурайириз илтIкIузра ккундайи гьял дайи, дугъан машнан кIалбариинди аьгъю шулийи. Узу: проигривателдиин иливну ккунду гъапиган, кьугъар апIурайи сифте бицIи пластинкйир иливуз хъюлгъю. Индияйин сес вари ЦУМ– диъ атIабгу. Алверчи шуру илтIикIуриимиди, узу йиз хилиъ дурарин халариканI клигури, имбуну пластинкйирихъдидидиснайза. ФужкIа муштарйи хътру отделихьна, са– сар, кью-кьюрди хайлиндар меълишниинна алжагъру чIуру арфарси уч гъаши. Йиз хилиригъ гъяйи пластинкйир дисури:шлидар ву, фукьан кьиматнандар ву? – гьерхри, ариш-вериш худнаъ абхъу. Мушван тмунуб гъвалахъ хъайи отделин туканчийира гьяйранвал апIуз хъюгъю Дугъахьна душваъ айидарра, маракърувал дуфну, багахь гъахьи, ва дурари сар-сарикна кIурайи:
       – Лигачва! Эстрадайинна рокдин пластинкйир уйнамиш aпIруган фужкIа хътрушв чIамччари алацIда! Ар тугъаз алвер апIуз аьгъя ва гъидин план артухъра кади тамам апIуру.
       – Ча узузра гьациб пластинка.
       – Узузра ккунду, – кIури гъадагъури муштарйирин интияжар гьуркIрайи риш шадну кудутIнайи.  КIваъ гьяйифвал ади дугъу:
       – Сарун дицистар пластикйир имдар, – гъапи. Ва халкь, сякьюдартIан мидарди, Индияйин пластикйирин мукьмар ккудукIбахъди алдагънийи. Гьамус аьзербажандиндар дидисну: гьамрара гъадагъуйва? – кIури, кIвантIарикк инчI ккади узхьан гьерху.
       – Уву фу кIурадарна! Хъа йиз гъадагърудар гьадрар дарин! – узура ккетIялхъюри жаваб тувза. Дугъу, шубуб пластинкайикан ибарат дапIнайи Зейнаб Ханларовамин "Йиз жигьилвал" кlypy гъварчгъян гъядябгъну саб пластинка проигривателиин иливу. Пагь, фукьан успагьи, жандиъ зиз арабгъру гьенг хъайи сес йиз ибарик кубкIнийкIан! Саб гьялиланси мушвахьна, хъана, виж-вижси алабхьу халкьдин саягъ гъябкъюбси аьгъю гъабшизуз: йиз кIвазтIан аьхю тясир дураризра апIуб. Йиз хилиригъян гъючIюгъюри пластинкйир:
       – Я риш, ча.
       – Я риш, юкьубсан акъин.
       – Я риш, хъана , хъана акъин, – кIури, туканчи шураз мумкинвал туврадайи. Гьам, ширина узу гъаписи, "Бюлюм-бюлюм" мяъли апIурайишв'ин руб хъабсну хъухар апIуз хъюбгъю. Залин айтIан хъана дарин чIигъар гъахьи:
       – Радиойиз фу гъабхьну?
       – Мукьм аьхю апIинай.
       Таза баштIан илбицай, – кIуру тюгьметар гъюрайи. Cap туканчи шуран хилар швнурихъиндина швнубишвахьинди гъягъиди. узу дугъаз кюмек апIури, жара пластинка, эллерин чшгъари гьамявайишв аскканзаан бикьайиз, проигривателиин иливза ва Шамси Имaнoвдин, "чIвегь-чIвегьар" апIури кларнетдин дих утIубччвуАй аман, мушв’ин халкьди апIрудар! Мярикйириъкьан дарапIу гъахьиза. Гьадму хъабсру пластинкара хиларригъян гъючIюбгънийиз, ва фукIара ккудрубкьдидердерикна гьяйифваларик гъашир узу гъахьи, шадну уьлюрхнайир – туканчи риш. Гьадму гегьди Востокдин музыкайин пластинкйир вари гъадагънийи.
       Гьациб ариш-вериш апIузди узуз гъабхьибра саб аьламат вуйи: фукъан, жвуван багъри мукьмарихъ къур духьнадарин вари халкьар! Наанди гъилигиш эстрада, рокенрол ва жара ягьсуз ктаъру сесер! Хъа му пластинкйир, драмтеатрин багахь хьайи “Мелодияйиан” вуйиз.
       Мушвахь хьайидари Кюрейин пластинкйир ахтармиш апIурайи, ва дурарикан сари гьерху:
       – Душваъ имийинхъа сарун мицисдар пластинкйир?
       – Ав ами. Хъа узу мунуб тукандиъ ЦУМ-диъси гъапIундарза. Сабан узуз гъадагъну, портфелиъ мюгькам дапIну, хъа илтIикIуз гъитунза. Мукьмарихъди, тукан айи кючейиан мина-тина гъярайидар гьадушваздиучIврайи, хъа узу, магьа, поездиз кьан хьивди кIури мина бажаругъдигъафунза. – гъапи Кюрейи, баярин хиларигъял пластинкйир чан партфелиъ иври.
       – Диди вуш, ахъли дуруши закуриз гъузникIан гьамцдар пластинкйир гъадагъуз, – кIурайи сари.
       Хъа, закур, гьаз аьгъя, фициб гьял шулуш билетарингьякьнаъ, я дурар имишра шлиз аьгъя – улхьан йивурайи тмундари.
       – Чан шлуб шул, уз варитIан музыка заан вузуз, закуриз гъуздиза, –  кьатIинди кьаст гъапIу сарсанди.
       Гьамци, гафар-чIалариъ вахт улихь-улихь жабгъурайи, амма Москвайиз поезд теебтбан дих-дикI адайи. Гьар ражари: кьан кьан хьивди, мялумат туврайи.
Перронариин узри деънайидар илдигънайи – йивкIариз душну,
дийигънайидар деънайи, кьан хьувал аьгь дарапIди, лицурайидар хъугъужвнайи, "Дагъустандикан” миж жандиъ гъибтну.
       Ахсрар ккухьуз тябиийи гьязурлугвалар гъахурани. Завун ярхла гъирагъарихъан аквшин арайиз хурайи. Бизар дарди лихурайи маяждин нурарихьан ярхлариз чан кюмек гьапIуз шули имдайи. Дурарин йишв’инна рйгъди чан нурар гьаънийи.
       Аьгь апIуз, инсандин жандиъ фукьан кьувват акIан! Гьавайи бадали сабурлували дагълар дерккру, ихь абйири гъапундайи. КIул’ин алабхъурихъантIан дици пуз шулдар. Сюгьриз, гьамци, рубариин алибси пассажирар гъузу. Дурарин арайиъ сар-сариз гъаршу, гиран шлу, юкIв кадабтIру даккнишнар ахьундайи. Хядарин кIанакк, гьари чан дерди ктибтури, шадвал ачухъ апIури, зарафатариин аьлхъюри, магнитофондин мукьмарихъ хъпехъури, гьар жюрейи тамашйир уйнамиш апIури эгьемиятлу духьнайи. Гьам жюрейиинди пассажирар Кюрейиз гъяркъган, чан байвалин вахтар кIваин гъахьний, чпи фици жилир тIурччвурайиган, ахнар-лэъфер хьади раццарин кьялаз удучIвну, вари гъуландар, гьам гъиси хядарин кIанакк гъалабалугъди динж гъахьнийиш.
       Хядари наан, ва фиииб гьялнаъ ашра уьрхиди, амма гъарган завариин хядар ишри! Дурариъ жвуван байвахтра а, ва гъюз имбу бахтра.
       ГвачIиндин акв улубхьуради, поездиъ эай кIури, дикторин дупну ккудудубкIру теклиф вари перрондиинси заварин аьршариъра атIабхьси вуии, ва теклиф гъеебхьу хаядарра, чпин эъру йишваз са– сабди гъяраки. Дурар, мушв'ин али пассажирарси гьялак дайи. ГьацIар даахнашра, гьаддиз ккеънайидарси, гьяракатниинди гъудужвну, бицIидар хъайи хилариинилитнайи дурхну чпин йишвариин дитнайи.
       Кюрера, жарадари чан йишв бисур кIури, тяди-тяди, билетдиъ улупнайишв'инна гъажаргъу.
       Проводникари билетариз дилигнутIан вагъундин аитIинди теетурадайи.
Учв сар вушра, хъайи гъагъ адаршра, думу гъяйиз, вари чпин йишвар дидисну, гъагъар лазим вуйишвахьмюгькам апIури гъгъаразнаъ учIвнайи.
       Кюрейин йишв, вагъундин гъвалак зиълан гъабхьнийи. Думу айи ачухъ  купейиъ Мягъячгъалайиз отпускдиз дуфнайи москвичар – сар бай хъайи ришна дада вуйи, ва сарсан студент. Дугъахъ, мектебдиз гъярайи ришна бай хъайи. Му бицIидарра москвайиан вуйирин тай вуйи. Дурарин йишвар, Кюрейинси исихъ гъвалахъ, жара купейиъ айи.
       Гьарсаб плацкартный вагъундин купейиъ йирхьухьур кас гъярайиган, дидхьнасан сикин дарди асина-зина хъана жарадар гъидицруган, кIан-кIул адабгъуб, иллагьки, бицIидарна аьхю гъагьар хьайидариз гизаф читин ву.
       Москвайиан вуйидари чпин гъагъар, дахъру йишварин кIанакк ккайи сундхариъ мюгькам гъапIу Дурари Кюрейикан чан портфелра гьадушваъ ивуб ккун гъапIу., амма кьюр велед хъайи дадайин гъалабалугъвал гъябкъган, гьадгъу чан гъагъар мюгькам йишвахь сикин апIри дупну ивундайи.
       Пассажирар итуб ккудубкIну, проводникари билетар хьайидар ва гьарурин йишвар ахтармиш aпIpy вахт хъубкьнайи.
       Москвичари му дишагьлийиз, сифте чпин кIанакк ккайи сундхиъ гъагъар ивуз гъидритди, йишв имдар кIури манигъвал апIурайи.
       Кюре чан йишвлан гъудужвну,  дурариз кюмекнаъ учIву. Йишв шлуганси чемоднар чиб– чпиин дивну, хъа жвуллу-куллуб гъваларихъ хъивну, жигьил дадайин гъагъаризра йишв арабгу. Гъузу кьюб цIилин сумкйир, дурарикан саб, аьхюбсиб, Кюрейи чан кIулланзина кьулихъ див. Хъа гьатмунуб дишагьлийи, бицидариз ипIруб айиб вуйиз кIури чан йишван кIанакк ккиву. Чав гьацар апIурамиди, чпин документарна билетар айи кулек, жигьил дадайи веледарихьна тувнани: ичв алишвлан миришванай, дупну.
      – Маниди вузуз, дада, – пну, ихтияр гъадагъну, дугъан бали, пенжек хъидибтну кулекихъди учв али иишв'инди дипу ва бицIи чуччухъди тамашйир –  зарафатар апIури хъюгъю.  Чпин дадаси, аьхирки поездиъ эъбакан дурара шадну кудутIнайи.
       Му арайиъ мушвгъянсина – зина хайлиндар гъушу. Гьарсарин чан дерди aйи: фужар чпин хътугу дустар агури, фужра, гьамусра тамбуригъ гъимбу гъагъар хъиркIу,багьна апIури.
       Гъагъарикан кчачурайи жигьа дада архаин хьайиз,чан билетар гъивру лиънар папка хьади, проводник мукупейин нубатнаъра учIву.
       Дишагьлийиз гьам арайиъ, кIваьлан дубшнаии чан кулек фагьмиз гъафи, ва бажаругъди хиларигъ гъяхьрайи бицIдар гъирагъдиз гьадаъну, чаз мидиз улихьна кулек дипну гъябкъю иишв’ин алархьу. Фу лигурва, бицIидарин кIуртар илми, хъа документарин кулек илмидар.
       Дугъу заъри палтар, ахнар, гьерхри чан веледарихьан варишвар ккадакурайи. Амма бихъурайиб фукIара адайи.
       Кьан гъапIу поезд алишвлан гъирибшву, ва cap гьаму дишагьлийин маш ктарди, дугъан велецаринра разишну акв йивурайиси кархьнийи. Дидихъди ратIитIруваларра гъизгъин гъахьнийи. Зарафат дар: поезд гъябгъюра, чавра, чахъ фукьан пассажирар юкIвар хъархри, миж ктадабтIри ккилигуз гъитуб.
       Му купейигъ гъяйидарин билетариз дилигну ккудубкIнира вуйи, аммаки му дишагьлийин билетар гъяйи документар гъдихъундайи. Дугъу, Кюрейи мюгъкам гъапIу гъагъарра гъяргънийи, нагагь, гьадушвариъ ашул кIури, Аллагьди туври, адайи. Студентра Кюрера, ва учв –  жигьил дадаси москвичарра мюгьтал гъаши. Жинар-шеитIнари жин гъапIиганси, кулекдин шил мушваригъ гъимдайи.
       Дишагьли, ишубра дюдниъ утIубкьну, тазатIан, швнуб-сабан гъяргъюшвар йиргъри хъюгъюйи. My купейигъ гъяйидарира, гьари кIваин алдрушвариз лигури, нагагь бицIдари гъипну-хъипнуш, дугъан гъаягънаъ айи.
       Проводникдихьна сарсан, чпин бригадайиан гъафи, ва дурарира: тIафлар вагъундиъ адар, жарар фужкIа теетундарча, кIури чпилан тахсрар алдаурайи.
Ваъ, документар гъидихъундайи.
       Проводник дишагьлийир чпин хъайи ляхнин давамвалиъ учIву.
       Кюрейи: милицйириз аьгъю апIинай кIуру насигьятнахъкьан хъпебехъди, чпиз дидкарикан аьгъдрувал, фукIа хътрувал, вижнасузвал улупнийи.
       Жигьил дадайин уларигъна нивгъар гъюдучIвнийи ва ишувал гъати гъабхьнийи. Дугъахъди чан веледарра пашманвалиъ учIву.
       Москвичарира чпихьан шпубси ккарцури, табшуругъар, насигьятар тувуйи, тувру кIури хъубкьнайи дердназ дава шуладайи.
       – Кьюдварж манаттIан артухь гъяйиз, дидин дерди. ктайиз, хъа йизна йиз бицIидарин документарикан гьапIру? Гьамус Ярославлийиз гъягъяйизкьан бицIидар дюрхну ккундарин... Мажникихъ хъимбуб шубуб манат, фтихъна фтихъ харж aпIypy?!.. – ишбарра гъидикьну чан кIваан дерд адапIурайи москвичариз жигьил дадайи.
       Кюрейиз му дишагьлийин гизаф хажалат гъабхьнийи. Дид'иннасан, кьюбди: дагъустандиз рягьятвал гъадабгъуз гъафи, бицIидариз гьар жюре миллетарин мядан улупуз, дагъларин уьлке рябкьюз, дидин абур, дидин гим, дидин меркез улупуз гъафидариз ккудубкIрушв'ин cap тIафли гьамциб аьйибнан тIул гъапIган, жигьилин юкIв мухрарин кьуларигъ гъячIабкIднийи.
       Гьамус гьапIру, дишагьлииизна бицIидариз гьамусдизкьан, сумчIурдилан зина миллетарин бицIи уьлкейи капIу шадвал ва мяргьяматвал, дурари улупу сабвал ва дуствал – вари зяя шулу.
       Гъунши, Закавказдин республикйириъ халкьарин арайиъ ахьнайи наразивалариз барабар шулайибси гьисаб апIурайи чан-чакна Кюрейи. Фукьан маш уьру шлуб гъабхьундарин аьхиринишв'ин!
       Дишагьлийин гъамар яваш гъашиган, москвичари чпи дагъустандин ругариин гьау кьюб гъяфтайикан аднан гафар ктитруган, Кюре дурарихъ хъпехъури: гьамци вуйич, гьамци дайич пуз удрубшди, чIалнахьан гьадатIну дерккнийи.
       Чахьан дердназ дава aпIpy жара рякъ дибрихъруган, дугъу, му жигьил дадайин бицIидариз кюмек ибшри дупну, чавра йицIуб манат кивну, чпихьан фукьан тувуз шулуш гъюдюбхюри, «фонд помощсиб» тешкил гъапIнийи.
       – Дагъустандиъ сабсана, гъамциб аьдат айиб ву, –  гъапнийи дугъу, – дарвалиъ ахъуриз садакьади удубкьру кюмек гьялал апIувал. Ар гъадму ич садакьа ибшри – дупну, Ярославлийиз гъягъяйиз мадар шлубсиб чара туву.
       Гьамдилантина, москвичаризна бала гъядябхъю жигьил дадайиз Кюрейи, дурариз аьгъю дархьиди гъузу. Дагъустан халкьдин аьдтариканра ихтилатар гъапIу.
       Йигъ вушра вари бизар духьнайидар ахуз дахъу, анжагъ сар му дишагьли гъаахундайи. Дугъан улар чан гъагъариин илмийи, хъугъвал алдабхънийи. "Яраб, жигьил дадайиь. Дагъустандиланра хъугъвал алдабгънийкIан? Саб цух али агълижи вари лиж абкур, кIуруб магьа! узу фукьан жвуван дагъларин тярифар апIурушра жигьил дадайиз меэлди шулдархьиди.
       ГъяйифийкIан йиз бахтсуз бицIи халкь!
       ГьяйифийкIан жигьил дада, набуллугъар!.." – гъамццар фикрари Кюрера нивкIуз гъуху.
       Лисуккна Кюре хъергруган, гьадму дишагьлийихьан гьисаб-суал гьадабгъури кьюр милица гъунши купейигъ деънайи, хъа дурарикан сари бикIурайи. Москвичарира кюмек апIури, дугъу чаин улубкьиб хъайи– хъайибси ктибту.
       КкудубкIрушв'ин, гъюнариин са– саб хяд алидари гъапи:
       – Дагъустандиъ имиди милицайиз аьгъю апIруб вуйи, учву. – Саб кьадар яшнаъ учIвнайи проводник дишагьлийирихьинди илтIикIну гъулхнийи, гьаз дурарин чпиин али буржйир вахтниинди тамам гъапIундарш, кIури. – Сарун кьан гъабхьну, хъа фицира тIафлар агуз чарйир зигидича ва документарна пул яв адресназ хътаидича, – пну, багъишламишвал гъадабгъну дурар гъушу.
       Кюрейиз аьгъю гъабхьиганси, милицйир? Бесландиан вуйи. Палтарра илмиди дахънайир, нивкI хъмиди бизарвалиан ва кабхънайи дерднаан гъудужвуз ккунди-даккунди ккарашву ва жилиирна улдучIву  жигьил дадайин, чан веледарин, ахнайидариз мяшат дарапIруганси, ликарихъинди юхсузди, кюцюхну куснайивал гъябкъюрин гъянаь гьиидарвал чIяаьн пайизкьар абхънийи, ва чан чаина тахсир хури:
«Инсанар ЧIякъри шула, дагълар гъяцIли! Набши, Дагъустан, яв кьаби жигьилвал?!..» – гъапи.
       Дишагьлийин ригъ кам духьнайи улар, даахнайи чан веледарилан алдатруган, Кюрейин хиялар гъалин гъаши: «Жигьил дадайин. бицIидари мектебдиъ чпин таяриз: "Дагъустандиъ" пул жин гъапIнич гъапиш, дарпидира гъидрибтур, шубубпи нянат уз'ин шула...» – Дугъаз, му дишагьлийиз пуз ккунди айи: яв веледариз, пул гьитIибкIбакан мектебдиъ, гъюляригъ макIан йип кIури, саки, дугъу чан мелзнахъан. кьан дарапIди гъибису: "ТIафлар уьрхюза, Дагъустандиъ дицистар адар, кIури?!.."

                ***

       Накь лисхъанмина саб тIубар карсру чичIна кофесибдилан алдабхъиб, фукIара жандик ктру Кюрейиз бегьем гашдубхьнайи. Вушра, ипIрубдихъ думукьан тямягь хътайи: саб гъапиб, вари дагъустандин миллетариинси чаинра cap тIафли алапIу аьрсузвали гъибтрадайи, кьюб гъапибсан, дадайин хурагсибдиз ухшар ипIруб ккудрубкьрували манигъвал туврайи.
       Фирменный поездиъ, "фирменный" хурагарра шул кIури миж кади, дижикIну хилар– машар, Кюре, вагъун– ресторандиз гъушу. Дина кьан гъапIиш чаз йишвра дибрихъур кIури, думу гьяракат кади, кьибла тереназди кьюб вагъун хъидирчну хъуркьу. Лисундин вахтра вуди, Кюрейин мюгьталвализ, уьл ипIурайидар мушваъ сякьюдартIан адайи, дурарра –  жигьил баяр ва тек– бирди дишагьлийир.
Кюре кухняйиз багахьнаси устлихъ, официаткайиз ккилигури деу. Мушваъ дицистар кьюр, хъахьну жикъи, аьхю жибар ккайи  агъдин. Халатарра алди гъилицурайи.
Столариин менюйин кагъзар алдайи, я наанкIа кебхнайишвра адайи. Кюрейи, гьай милин, гьай тлин улар алдатури, ктатури гъирагъ-бужагъ аьлава апIурайи. Халис пассажирский поезнихьан жара шлу лишнар му фирменный вагъун–ресторандик ктайи.
Жукар, шурпйир хъудурзну мижар алатIнайи дастамларстар кIаркIтIари столар ккеркнайи душвариин, ккарагъу синистар лембекйириъди кьилар, луфари ликар ивну гъиригъганси дарагънайи. УнчIверихьнаси чIукIар дапIну гюмбейин гъициркъу кьацIар хьами.
       – Сабан хъугъужв, –  гъапи Кюрейиз, Мягьячгъалайиъ имиди перрондиин, cap жигьил балин хабаъ ади гъяркъю, химияйиинди гъабалгу гергми маш гъяйи шуру.
       "Гьатгъукан официант шулин, гъуландар..." – фикир гъапIу, гьаци дупну кьяляхъ гъярайирин ликарилан кIул'инна гъилигу Кюрейи.
       Хьуб дакьикьайиланси гьадму официантка, саб хил пул айи жибдиъ ивну, тмунубдиъди гюмбейин чIукIар айи лемче хьади гъафи.
       – Йип фу ипIуруш? –  хъжагъуриси гьерху дугъу.
       – Меню кайи дафтар набши? –  лагьикьлу,суалназ суал туву Кюрейи.
       – Меню адар.
       – Фици адар? Фирменный поездиъ дубхьну ккунду, аьхир.
       – ЦIиб айин духьну ккунидар? Йип фу ипIуруш –  поджарка, борщ ва бюштекс ачуз.
       – Дици вуш поджаркана борщ абкьин.
       Сяаьтнакан юкьубпи пай гъубшиган, борщ убзнайи рукъан гъабаъ поджарка айи гьациб рукьан лембеки ивну улихь диву.
       – Хъубгъуз саб лимонаддин птуркара ккундийзуз, – тIалаб гъапIу Кюрейи.
Хураг хътипIбахьнаси думура истикан хьади гъабхи.
       Гьам гагьдиз тямягь артухъ гъабхьи Кюре, цIиб кастундин лугар хъиржвну, гъадабгъну муччвур боршнахъ хъюгъю. Мидиз борщ дупну ушвниан уьдюбгъюрдайи. Сачрин ккабхьнайи кьилзи келемдик, саб тики йикк ка–ктрусиб йиркк кипу дубхьнайи кьалу шидтIан дайи. Кюрейиз мициб хурагнакан гизаф хъял кубчIву, ва дурубхьувалиан йирккниин али лиъсиб йиккра улчIвубкьуз дархьиди, бедрейиз ухшар, кьюб уьб кайи гьабраз тинси хьзигу.
       "Мунуб гъа, баладар, агус гьатмунубдиз лигуза..." – кIури, чIилли лембекийиз чахьнаси гъизигу. Борщналан башкъа, мидикра кайиб фукIара адайи, анжагъ, цIибди ккубзнайи штуланна келемдин гъайри. Кюре зат мидарди адатIу, ва аьгь апIуз даршиди, гаму химияйин шураз багахьнаси гъач дупну, жалобная книжка хуз гъиту. Гавурдиз, сифте хузра ккундайи гьа, хъа Кюре вуш–даш илигъган, capyн, ктаршвуриз чара имдарди, дугъу фу хиял гъагъапIнин, гъабхиб вуйи.
       Шикаятнан дафтрин сабпи машнак, бицIи десте рабочийирин терефнаан баркаллагьвалин гьюрматлу гафар кайи. Саб Шикаят дафтар тасдикь дапIнайи къайдайиинди дидк "фирменный" гъалатIар кайи, даршиш жарабдик ваъ. Дурарии му дафтрик чпин терефназ тярифнан гафар кайиган гьасдиз дюбхну имбуб вушлийи, жараси кайиш дафтрин жюбра гъуррубзрийи.
       "Йиз хиялиан,–  бикIурайи Кюрейи Шикаятнан дафтрин шубубпи машнакантина, – вагъун-рестарандиз дидикIнайи, сифте кIулиь алахьру гьюрматнан гафар гъалатI вуди дидикIнайидар ву, ясан, пиян гъахьидарикан сари. Ушввиинди аьгъю гъапIунза рестарандик кайи дад. Лигуруш учв фукьан кьутIкьлиб вукlaн! Гьамус узу гъавриъ ахъубси: столовая ужуб, ужузди хураг айиб шулуш, дидлан думу ччвур алдабгъну “кафе” кIури иливиш хурагнан тяаьм исина ктабхъуру, хъа кьимат кьюбди за шулу, хъа, эгер кафейилан чан чвур алдабгъну "ресторан" иливиш, хурагарин тяаьм шубубди дадсуз шулу, хъа кьимат хьуб ражари артухь. Саб ччвур гьюдюхбиинди хурагар тяаьмсуз, хъа дурарихъ тувру пул тяаьмлу шулайиб кIуру халкьарин наразивалар гьякь вуйиштIан. My ресторандиз фягълийири кабакра пуб багьа ччвур ву, урхьурайи хурагарик гъилигган. Я картфар ктар, я иставут ктар, я жара, хьадан кьяла ваз вуди, чрушнар ктар, саки, саб кьалу шидна дурубхьу йиркк. ***ириз aпIpy умаж дадлуб шулу, гьамунубчик гъилигган.
       Гьамус ктукьухьа кьиматарик, – Кюрейи официанткайиз чахьна гъач тупну кьиматар гьерху, ва дугъу кIурамиди, аьрзайик, гьамус мунуб маш кабцIну, жара машаакинди гъидикIу, – Борш – 1,10 манат, Поджарка – 1,94 манат, Лимонад – 50 кепек. – Официантка Кюрейи бикIурайибдиз аццапну улар лигури гъаши, ва, сарун учв лазимди имдруган гьялакди кухняйизди гъажаргъу. Кюрейи чан бикIувал давам апIурайи, – Гьамус лигухьа, манатна йицIуб кепек фициб калькуляцияйинди, фтихъ гъадабгъуруш –  гъубхьу кьалу штухъна гьиллийи гъабкIу йирккнахъ? Хъа, йирхьуб кепек камди кьюб манат фтихъ – гъицибкьу, миграъ айибсиб дюгдихъна, кьюб хюлин тикйирихъ? Гьаз аьгъя, учву калкуляцияйиинди фицдар продуктар му  кьиматнаъ тIаьну аш, хъа якьнтIан дурар арайиъ атар, хурагак ктар, кьимат ашра. Продуктар адарш кьиматра дубхьну ккундар. Му,фу, халкьар алдатмиш апIувал ву?! Магьа, птуркайик ка чан  кьимат – 15 кепек, хъа хьцIур фтихъ бисура? ИчIи птурка ресторандиан чахьди гъабхрур фуж шул! Эгер, дидин 20 кепекра капIруш, гьаци вушра 50 кепек удубчIвурадар, дарш лимюнаддизра ичв-учвлан хусуси калькуляция дюзмиш гъапIунчва? – Гьамушвахъна хъуркьубси, гьадму афициантка хъана, Кюрейин теклиф адаршра гъафи ва кьиматар дидикIнайишв’ин тIуб иливну гъапи:
       – Узу гъалат! гъахьну, ккун aпIураза хил алдабгъуб. Боршнан кьимат 53 кепек ву, поджаркайин – 76, лимонаддинра – 17 кепек.
       Зиихь гъидикIу сифте ражари гъапи кьиматарихъантина тире дивну, Кюрейи цIийи кьиматарра хъау.
       – Учвуз, ресторадин директори гъач гъапну, –  гъапи, эвелин дурумлувал гъудубгу, му ражари уччвуди кIюлгъян дапIну дуфнайи официанткайи.
       – Наан а думу ? – гьерху кIваъ аьлхъюб ичIибгу Кюрейи.
       – Гьач узухъди, – пну улихь гьучIвну гъушу.
       Ресторандиан утучIвру урчIаригъ Кюре, cap, лизи халат хъабхьнайи жили жвулу гъаршулламиш гъапIу, ва чан хусуси пукейизди хъади гъурху. Душван стол абурлуди ва мянфяаьтлуди дабалну, гьязур дапIнайи.
       – Деъ,юдаш, лисун апIин, –  теклиф гъапIу, ацIу машар гьяйи, Кюрейинсиб кьюб киву жандак хъайи директори.
       Чухсагъул, гьаммусди гъипIунза! – гьапи Кюрейи, чIукIар дапIну копченный калбаса айи лембекийиз тина хъизигну, душв’ин Шикаятнан дафтар диври.
       – Валлагь, дуст кас, ич мушваъ гьякьдира саб марццшин адар.
       – ГучI мапIан, юлдаш директор, узу марццишнарикан улхурадарза, я обслуживанияйикан. Туму меселйир чпин йишварихъ гъитархьа. Ккундуш урхузавуз, –  кIури, Кюрейи чав гъибикIуб урхуз хъюгьрайи.
       – Ваъ, ваъ! узуз аьгъязуз учву фу дибикIнаш. Гьач кухняйиз гьягъюхьа, –  пну, Кярейира къадим маш гъюдал апIуз даршлуган, гьадина хъади гъурху.
       Кьюб аьхю злектроплитйириин гъазнар алацIнайи: сабдиъ дюгдин аш, тмунубдиъ гъурхьу йиккар, жарабдиъ борщ, гъапагь гъирагъдиинна дизигнайибдиъ шурпасиб, ва жарадар. Тинаси курсдиин, гъутIу калтфарна гуларин галар ади чанах дивнайи, ва Кюрейиз директори гьадму улупу.
       Магьа учуз айи продуктар. Учву ишри, фу апIуруш апIинай. Станцйириъ айиб адар. Гьамци гъутIдар тувру, хъа дурар ишлетмиш апIбакан файда ктар.Гюмбе кам дарди гюмбера гьар станцияйиъ, шишиал кьял’ин алди паворар лицури шулич, гьадмукьан бихъдар… – Язухь шлу саягъаиинди ктибтурайи директори Кюрейиз.
       – Гьа, продуктар адар, йикк убхьуз шулдарин? – шуйи. Йиккун тIяаьм алапIуз шуйин? –  шуйи, хъа гьаз дицисдар гъапIундар? –  гюзчивал гъабхурайи инспекториси гьерху Кюрейи.
       Директори гьамус багьнийир электро-пичриин илирчуз хъюгъю.
       – Му саб, – давам апIурайи «Инспектори» кухняйиан удучIвури, – кьюб гъапиб, манатна урчIвцIурна юкьюб кепккихъ гъадагъура. Гьамус агус, калькуляцияйиз лигухьа, душвак фу капIнаш.
       Валлагъ, калькуляция Мягьячгъалайиъ имиди дибикIнайиб ву ва ич бухкалтерияйи чпихь гъибтна. Кьиматарин гьякьнаан дици дар юлдаш, думу меселайиз узу лигарза… –  кIурамиди, вагъун-ресторандин зализди официанткайиз дих дапIну, чахъди гъурху, хъа, Кюре, чав бикIурайи аьрза тамам апIури чан гъабарихъ деу.
...Хурагарин кьимат фици арайиз дуфнайиб вуш, гьадму кагьаз директорихьан тIалаб гъапIунза, хъа багьнийир адагъури, арайиз адабгъундар, гьаз гъапиш, гьиврайи  хурагарна дидик дидикIнайидар, гизаф фаркьвал айидар ву. Магьа гьамци, халкьар алдатмиш апIурайидар, жиниди, саринра шак дяргърубси, тIалафар дарди фужар ву? Гьеле му аьмалдарвал гъибтархьа, хъа калькуляция зиина артухъди гъадабгъурайи пул? Гьисаб апIуб читин дар: швнуб хураг гьапIнуш, гьар хурагнан дурарин чпин жибдиъ ивуб".
       Мушвхъантина гъулра дизигну число диву.
       Аьрзайин бланкдик: гьубкIну вари ччвур бикIуб, яшамиш шулайи йишван адрес улупуб, фужди ва наан ляхин апIурайишв бикIуб ккун апIурашра, Кюрейи дицисдар гъидикIундайи.
       Шикаятнан дафтар хъибхьну ккудубкIайиз, дугъан гъвалахъ деу кьюр дишагьлийи дибикIнайибдилан улар алдатубси, душвак кайибдиъ гъавриъ ахънийи, ва Кюрейиз гъапи:
       – Увуз ккунибкьан гьякьяр дикI амма дурариз фикир туврур хьидарив. Вагь! Гьамцдар кьиматар гьамрарихъ дисуйин? – мюгьтал духьнайи хупар, чпиз Кюрейи гъибикIуб уччвуйи улупхъан.
       – Ав, магьа гьамци! –  Гьугьт алдабхъну гъапи Кюрейи.
       Минди, "инспектор" устлихъан гъудужвайиз ккилигури ккеънайи официантка гъафи, ва, устлиин гъипIубдин кьимат дипну гъярайирин кьючIакк, газетдигъян гъибиржнайи, хай кайибсиб багълама ккивуз шерик гъаши.
       Кюре кьяляхъ илтIикIу. Сарун мурари фу апIурушра ва апIрубдиин хъугъвалра илмидрур, мюгьтал дарди хъугьужву ва гъапи:
       – Гьаз ву му йиз. Яв кьимат устлилан гъадабгъ.
       – Гьаддин гафар даришрида. Ма, гъадабгъ, директори увуз дапIнайи пешкеш ву, – кIури гужназ, гъирагъдилан лигурайидарихьанкьан нач-гучI дарапIди Кюрейихьна туврайи.
       – Лазим дарзуз. Гьаму халкьаркьан тIублан мапIанай, – пну, багълама багахь хьайи курсдиин дипну, кьяляхъ гъафи.
       Учв купейиз гъюругар, лусун дапIну, гизафтар даахнайи. Кюрера, чаин улубкьубдикан фикрар апIури дахъу: "Магьа, тямягь хъаш вари хил'ан удукьуруки, хъа, эгер вари сатIланра духьну саб тереф бисуруш, удудукьрубра адар. Вайгъарай! Фици дубхьнаш йиз Дагъустан?! Кьан гъапIунва йиз Дагъустан, кьан!.."