Эвелцен

                ЭВЕЛЦЕН

       – Кидип, Серкер, дарш ча узухьна кидипуза.
       – Гьудуч1в гьамлин, яв гъухъу мурта хьади.
       – А дург гьа! Мугъу мурта к1югъялди йивурадар, Мюгьюддин, гьан, йивухьа?
       – Гьаз йивурадарва, Серкер? Эвлюкьдин бушуб вуда.
       – Бушуб вуш, магьа уву йив, Мюгьюдин.
       – Ккибис, бая–я, – к1ури Эвлюкь хъана Мюгьюдиндик ктукьуз хъюгъю.
       – Агус, сабан ча гьеле яв мурта, фициб вуш лигуза, – дупну Мюгьюдинди дибисну чан сппарихъ гъиву, – гьадап1 тина, к1ик1илсиб ву!
       – Гьеле, явнуб ча, –  пну Эвлюкьдира дугъан мурта дибисну, чан сппарин ражнагъян улихьинди гьит1ибгънайи гъарсиб спплиин, к1еккейи кьаблиз гъямгъям йивруси, чкиди гъиву ва
       – Гъач гъюдюхну йинухьа. Аман гъарзсиб ву, – к1ури теклиф гьап1у.
       Хил гук1унди Мюгьюдинди мурта гъивубси Эвлюкьди:
       – Ча, минди, халурихьинди, –  дупну, думура чан жибдиъ иву. Гьамшварихь хьайи баярихьан гъидису муртйири Эвлюкьдин кьюбиб жибара ац1у.
       – Йивайизра, фици, кяфирдиз, шлинуб уьбгъюруш аьгъю шулуш! Чан вердиш ву гьа, чкиди, «ча» дупайин жибдиъ иври! – Мягьюдин дугъ'ин аьжайиб духьнайи.
       – Ухьу Эвлюкьдин ац1у фурсариз лигархьа, – к1ури, мурарихьинди хул'анмина хъана Садир гъюру.
       – Фурсар шлин ац1удар шулуш хъасин узура лигарза. Мурта хьанухь?
       – Шубуб–юкьуб мугккан ккилицунза, гьич сабдиккра сагъу мурта гъибихъундарзуз. Вари дюргъна. Аьгъю ап1уз ккундивуз думу ик1рац1 фуж вуш.
       – Гьа, уйинар дарап1ди кидип, – инч1 кади гъапи, гъит1ибкьу, саб кьадарин жан хъайи чру Эвлюкьди.
       – К1ул айиб дариз, – к1ури Садири жибдиан адабгъу.
       – К1ан ккибис, – к1ури Эвлюкь ижмишнаан дугъахъ хъергнайи. Садири мурта гъурдаъ т1ап1ну, дидин к1ан т1убаригъян гъит1ибгъю.
       – Ча узу артухъ ктипуза.
       – Ваъ, яв иблис т1улар узуз аьгъюдар вузуз.
       – Гьайвуз фу пузавуз...– чаз хъял гъафибси илч1игну сппар, Эвлюкьди чан муртайин к1ан гъиву ва дишла, «ча» дупну, сарун жибариъ удрушди, хилиъ дидисну, –  узу гьаммус – хулаз душну гъидиза, муртйир гьязур ап1инай, – дупну думу мушварихьан гъудургу.
       – Лиг гьа, – гъапи Серкру дугъан кьяляхъди, – ихь муртйирик сарихьдира катуз мигъитан. Ухьу дурарин машквар йишван диван ап1идихьа, гьац1ар гъазнизди, гьац1ар ччим айи ягълучайизди жара дап1ну.
       Эвлюкь, Мюгьюдин, Садир, Серкер саб яшарин жигьилар вуйи. Дурарра, йигълан–йигъаз багахь шулайи хьадукран машквриз имбударихъди к1ваант1ан гьязур шулайи. Йифар дерц1намиди, дурари ва хъана баяри аьрабйириъди гюнйирикан ва рихар айи ч1урариан ц1а алап1уз пякьрякьяр (ургруган п1акьар ап1ру ругъар) гьязур гъап1нийн...
       Тапанчийианси п1акьар ап1ури, машкврин п1якьрякьярин ц1а завун аьршариз удубч1вурайи...
       Хулариъ, кумгъраригъ ва пичариъ аънайи кьурчарин ц1ийирит1ан мунуб ц1и, гьеле, «ц1ирц1арин ц1а – аьхю ц1а, гурдарин ц1а – мани ц1а», к1урушра, халкьарин юк1вариз му «ц1ирц1арин» ц1и гизаф мани гъап1нийи...
       Машкврин ц1а хътубгуради, Эвлюкьдин десте, Мюгьюдинна, Садирна Серкер к1улиъ ади, гъулаъ айибкьан биц1идарра хъади, кахьну турбйир, гъярзинкйир, саб к1ул'ан хъюгъну, гъюлгъян гъидицуз хъюгъю.
       Магьа, дурар, гъулан гьац1кьялаъ, Уьсмнан урч1арихъна гъурукьу ва саб хилди, чпин, гъулан нугъатниинди, аьдати мяъли ккебгъу:
       – Эвелцен, эвелцен ялцунди,
       Цилдикки баяр къюркуди,
       Т1енниъ кюч1–кьюч1 анив, аьхи бав?
       Марцакк ч1ук1ар дьканив, аьхи бав?
       – Учвуз тувру гьич саб фук1ара адариз, шейт1нар. Мегьел, учву муртйир йивури хъюгърухъанмина улариз мурта фициб вуш дябкънадариз, йирхьуб пеъ муртйирихъ хъади, гьич сабкьан мугакк дибрихъди... – кьара дяргъюри, алжагъбан т1улар ап1ури, сар дишагьли дурарин улихьинди удуч1ву.
       – Гуннагь хьивдивуз, Беневша бажи! Му йигъар хъял ап1ру йигъар дар.
       – Гьап1хьа хъа, шуллугъчйир. Валлагь, муртйир адар. Мавай гьаму кьюб пачка бичанияркьана, – дупну, чан к1яляхъ гьит1ик1найидар тувну, Беневша «гъилицнацар» чан к1уллан «рягьятди» алдаунза, к1ури хулаз гъушу...

                ***

       Халкьариз чаллантина зарафатарна, шадваларна, ц1ийи кьувватар гъитну, магьа, варит1ан гизаф ккуни хьадукран машквран йигъра кьяляхъ гъубзу.
       Жямяаьтдин арайиъ, аьхюб– биц1ибди дидкан дад ктадабгъур гъузундайи. Варидаригъян жаради Уьсмназ му машквракан хъа аьхю «дад» гъабхьнийи...
       Зенг йивну, вари урхурайидар школайиъ чпин сирйирихъ сабпи дарсназ гьязур гъаши.
       – Ихтияр айин? – гьерхри, кучну урч1арик, йиц1исабпи классдизди Уьсманра уч1ву.
       Уьсмнан к1ул урч1аригъян гъит1ибгъяйизра Эвлюкьдизна Садиризна, Мюгьюдиндизна, Серкраз дишла аьгъю гъабхьнийи, думу гвач1нин ухди гьаз чпин классдиз дуфнайир вуш. Эвлюкьдиз начра кмиди гъабхьнийи.
       Мялимди чахьан гьерхайизра, Уьсмну хъял кади гъапи:
       – Яваш–агу, мялим, гъи мурариз дарс узухьди кивуз гъит.
       – Я кас, я Уьсман ими, фу гъабхьну... – жигьил мялимдихьди Уьсмну гафар к1уз гъитрадайи:
       – Фу гъабхьну хъа, магьа чпихьан гьерх. Саб вазкьан гъабхьниз мугакк мурта дибрихъди, гьеле йирхьуб пеъли йигъан йирхьуб мурта ахьрашра. Му шлин тахсир ву?!
       Баяри вариди сат1ланди: –  Эвелцнен! –  пну, жаваб туву.
       – Ибшри! Эвелцан йишв хьайиз лавланган, улдаригъ гъяхъю йиз шуран машаригъ аскканзина шид гъибчур фуж ву?!
       Ккят1ялхъюбра кади, гьамус баярихъди шубарира:
       – Эвенцен, – пну жаваб туву.
       Эвлюкь чан сирайихъ уьру–ц1ару духьну сикинди деънайи.
       – Ибшшри! Чан тай шубара хъади ич хулаъ эвелцанишван «уф ц1а» ап1урайиган, кумгърианзина ц1а ут1убччвурайиган, гьап1руш– дарш урху йиз шуран к1ват1арихъ аржал гъивну. Му шлин тахсир ву?!
       Аьлхъюб кубч1вдари хъана: «Эвелцен!» пну, жаваб туву.
       – Ибшри! Хъасин, кьяляхъна, гьац1ишварихъна, ич хулаъ айи шубар ц1иб энгел духьнайи вахтна, кумгъяриаисина гату ибтиган, дидин мяварихьан дурариз писди гуч1 гъабхьну ва йиз риш, бархалра хъч1юбхюри, чак зарафатнахъди чан тай шубари гъаахиган кибт1уб, ич хизандин хулазди адаркну. Му шлин тахсир ву?!
       Баяр–шубарихъди мялимдикра аьлхъюб кубч1ву ва хъана вариди «Эвецниин!» тахсир илипу.
       – Уз'ин аьлхъюз, узу учвуз биц1и бякъя духьнадарза. Гьаму сяаьт душну ичв директор хъади гъярза! – к1ури, кубч1вну хъял, урч1ар–урч1арикан йивну, Уьсман классдиан удуч1ву.
       Эвлюкьдин машназра инч1 дуфнайи...
       Саб дакьикьа хьайизра: «... магьа гьаму хъюнт1ичари...» – к1ури директорра хъади, Уьсман хъана классдин улихь дийигъу.
       – Фу вуячв, аьхюр гъясбикк ккадарди, аьлхъюри... – директори гафар к1уримидн, хъял аьгь ап1уз даршулайи Уьсмну:
       – Узу рихшанд ап1уз рихшандчи духьнадарза: чпи гъап1у нягьякьвалар вари машквриин алаури, му фу гъабхьи!.. – гъапи.
       – Машквар йигъ'ин алаурадарча, мялим. Учу чан гьякь тахсиркрин ччвур дибисну к1урача – Эвелцен ву, – гъапи баяри чпин сирйирихъан.
       – Рябкъюрайвуз, директор, увура кимдарди рихшанд ап1ури, хъана тахсрар эвелдин йигъ'ин алаури! – Уьсмнак хъана ижми хъял кубч1ву.
       Директори: «Эвелцен, мина гъач», –  пну Эвлюкь доскайнхьна адау.
       – Яваш, гьеле, директор. Уву мугъаз нишвган фуж гъапнийва? –  хъюлахьна мюгьталра духьну гьерху Уьсмну.
       – Эвелцен. Хъа сарун фуж пуза?
       – Мугъаз Эвелцен к1урин?
       – Багъишламиш ап1ин, Уьсман ими. Дугъриданра, му баяри гьякь к1ура. Эвелцен к1урур узу вуза. Эбелцан йишв узу бабкан гъахьи йишв ву. Гьаддиз ич адашди уз'ин Эвелцен ччвур иливну гъибтну.
      – Хъа увуз Эвлюкь к1урдарин? – Уьсмнан хъял яваш гъабши.
      – К1уру. Люкьсир вуйиган, думу, баяри узухъ хъибт1найи нугъат ву.
      Мугъан гафарихъ хътругъди:
      – Гьеле, журнал улуп, мялим, – пну Уьсман устлин багахь гъахьи, ва «Мурсалов Эвелцен» к1ури ччвур дурхну, гьадушвхъантина хъайи хьубарна юкьбар гъяркъю Уьсман мюгьтал шулу, ва аьжайибди хъана Эвелцнахьинди лигури дийигъуру.
      – Узу чист биябур гъап1чваки. Магьа, гьамкьариз дарс фици кивруш кив.
      – Дурари увузна узуз дарсар кивиди, Уьсман. Сабан уву дурари ап1ру т1уларин гъавриъ ахъну адарва, – к1ури, директорна Уьсман классдиан удуч1вуру. Шубари дурарин кьяляхъди:
      – Эвелцнан яв шур'ин юк1в улубкьна, Уьсман ими, гьаддиз дугъу яв шурахъди зарафтар гъап1ну. Эвелцну, сарун фу гъап1нуш кидибта, Уьсман ими... Яв дарс бегелмиш гъабхьунчуз ва варит1ан аьлхъбан вуйи... – к1ури зарафатар хъирчу.
      – Уву фукьан кьяляхъ хъайир дарна Уьсман, – гъапи, хъасин, директори.
      – Я чве, узуз дугъан ччвур Эвелцен вуйиб гьаз аьгъя. Варидари Эвлюкь к1уруган...
      – Ваъ, эй, узу увуз думу к1урадарза. Яв шур'ин гьяйран духьнайибкьана аьгъдайвуз? Ихь жигьиларин арайиъ гьациб аьдат айиб ву: эбелцанган чан ккунирикан зарафтар ап1увал. Шуран машаригъ шид гъибчуб – думу ккун духьнайирин таниш хьпан сабпи мюгьюббатнан лишан вуди гьисаб ап1ура. Эгер к1вант1арихъ «уф ц1а» ап1урайиган аржал гъивиш, му мак гъап1унза к1уру кьюбпи лишан ву. Эгер думу риш бархликксана я жарабдикк кит1нуш, ккунири дугъан юк1в чаз мют1югъ гъап1унза к1уру шубубпи лишан ву. Яв шурахъди хъайи чан дуст шубариз аьгъяйи яв шур'ин Эвелцнен юк1в улубкьнайиб ва дурари дугъкан гьацистар зарафатар ап1уз кюмек гъап1ну. Гьаци вуйиган, мектеб ккудубк1убси, Эвелцназ яв риш тувну гъит. Гьамуст1анра пузавуз: мубарак ишри ц1ийи ляхнар, Уьсман!