Рутдикан китаб

       РУТДИКАН КИТАБ

       Регьбрари гьюкум гъабхурайи вахтари Израилиъ гаш абхъру. Сар кас, чан хпирна кьюр байра хъади Яахуда уьлкейиъ айи Бет-Лехем  (Уьлин–Хал) шагьриъ яшамиш шулайи. Думу кас Муав уьлкейиз удуч1вну гъягъюру.
       Думу адмийин ччвур Элималик, хпирин ччвур Науми, хъа кьюрид баярин ччвурар Махлун ва Килеун вуйи.  Дурар Иудеяйин Бет-Лехемдиъ айи Ефрафа тухмиан вуйи. Дурар Муавдиз гъюру ва гьадушваъ гъузру.
       Наумийин жилир Элималик йик1уру ва думу чан кьюрид баяр хъади гъузру.
Дурари чпиз швушварди муаварин шубар хуру. Сариз Урпа к1уйи, хъа тмунуриз – Рут. Душваъ дурар йиц1уд йисанкьан яшамиш шулу.
       Хъа дугъан кьюрид баярра, Махлунна Килеун йихуру. Науми жилирихъна баярихъ мягьрум шулу.
       Наумийиз, РАББИ Чан халкьдин гъайгъушнаъ гъахьну ва дурариз уьл тувну, к1ури, ебхьуру. Думу, чан швушварра хъади, чан ватандиз кьяляхъ хътакуз гьязур шулу.
       Швушварра хъади думу учв яшамиш шулайишв’ан удуч1вуру. Дурар, Яахудайин жилариина кьяляхъ хътакури рякъюъ айиган, Наумийи чан швушвариз к1уру:
       – Кьяляхъ хъадакай, ичв абйирин хулаз гъарахай. Узухъди ва ихь гъийихдарихъди учву фици гъахьнуш, гъит РАББИЙИРА учвуз гьаци уж’вал ап1ри! Гъит РАББИЙИ учвуз гьарсариз жвуван жилирин хулаъ бин бихъруси ап1ри!
       Наумийи дурариз макарра ап1уру. Аммаки дурари гьарай гъит1ибккуру, ишуру, хъа дурари к1уру:
       – Ваъ, учу увухъди яв халкьдихьна гъягъюрча.
Наумийи к1уруки:
       – Кьяляхъ хъадакай, йиз шубар. Гьаз вуячв узухъди дуфну? Учвуз жилар хьуз узу хъана баяр ап;узахъа? Кьяляхъ хъадакай, йиз шубар, гъарахай, узу сарун швуваз гъягъюз, кьаби гъахьунза. Гьеле узу: «миж кмизук» гъапнийишра, ва гьаму йишван жилирихъди духьну хъа баяр гъап;нийишра, дурар аьхю шайиз, учву ккилигури гъузуб дюз вуйинхъа? Гьаз вуячв, швуваз дурушри, ккилигури гъузну? Ваъ, йиз шубар, йиз кьисмат учвуз гъагъиб хьибди, фицики РАББИ къаршу духьназуз.
       Дурар, гьарай гъит1ибккну, хъана ишуз хъюгъю. Вушра Урпа чан сижарихъан, макар дап1ну, хътакуру, хъа Рут гъузру.
       Наумийи Рутдиз гъапи:
       – Магьа яв хвани чан халкьдихьна ва чан аллагьарихьна кьяляхъ хътакну. Увура яв хванийин кьяляхъди гъарах.
       Хъа Рутди гъапи:
       – Уву дитну, узуз хъадак мак1ан,
       уву наана гъушиш узура гьадина гъидиза,
       уву наан яшамиш шулуш, узура гьадушваъ яшамиш хьидиза.
       Яв халкь – йиз халкь,
       ва яв РАББИ, йиз РАББИ хьиди.
       Уву йик1рушваъ, узура йик1иди
       ва гьадушваъ кивиди.
       Гьаци дарш, гъит РАББИЙИН хъял уз’ин алабхъри.
       Саб аьжалит1ан узу увхьан жара ап1идар.
 
       Наумийи, дугъу чахъди гъузуз ижмиди гьял дап1найиб дябкъну, сарун дугъ’ин маш илипундайи.
       Хъа, Бет-Лехемдиз гъяйизкьан, кьюридра рякъюъ гъаши. Дурар Бет-Лехемдиз гъафиган, вари шагьур гьяракатнаъ абхъу. Дишагьлийири гьамци к1уйи: «Му Науми дайин?»
       Дугъу дурариз гъапи:
       – Узуз Науми (к1ваз манир) мак;анай, хъа Мара (кьут1кьлир) йипай, гьаз гъапиш Къудратлуйи зурба дерд тувунзуз. Мушв’ан удуч1вруган, вари айзуз, хъа РАББИЙИ ич1иди кьяляхъ гъап1унзу. Узуз Науми гьаз пидихъа, РАББИЙИ узухьди гъам зигуз гъитган. Къудратлуйи узу бедбахт гъап1ну!
       Магьа гьамци, Науми кьяляхъ гъафи. Дугъахъди, Муав уьлкейиан чан швушв, муавшив Рутра гъафи. Дурар Бет-Лехемдиз, мух убгуз хъюгънайиган, гъафнийи.
Наумийихъ чан жилир Элималикгъярин тухмиан бегьем гьюрмат айи девлетлу кас хъайи. Дугъан ччвур Вуаз вуйи.
       Муав миллетдикан вуйи Рутди Наумийиз к1уру:
       – Узу, хут1лариина душну, узуз фук1а дарк1рурин кьяляхъди мухан к1улар уч ап1идик1ана?
       Дугъу:
       – Гъарах, йиз риш, – гъапи.
       Рут гъушу ва иган убгрударин кьяляхъди к1улар дюхюз хъюгъю.
       Гьаци гъабхьнуки, му хут1ил, Элималикдин багахьлу Вуаздинуб вуйи.
       Магьа, Бет-Лехемдиан Вуаз гъюру ва иган убгрудариз:
       – РАББИ учвухъди ишри! – пну салам тувру.
       Дурари дугъаз:
       – РАББИЙИ увуз уж’вал ап1ри! – пну жаваб тувру.
       Дугъу иган убгрударин аьхюрихьан гьерхру:
       – Гьатму жигьил дишагьли шлинур ву?
       Иган убгрударин аьхюри жаваб туву:
       – Му жигьил муав дишагьли, Наумийихъди Муав уьлкейиан дуфнайир ву.
       Дугъу: "Иган убгрударин кьяляхъди мухан к1улар уч ап1уз хай шулин?" пну, гьерхнийи. Ва, гвач1нианмина хъюгъну гьамусдиз гьамшваъ а; сирниккнакьана гъяри шулдар.
       Хъа Вуазди Рутдиз гъапи:
       – Хъебехъ узухъ, йиз риш, к1улар дюхюз жара хут1лиина мягъян, мушвлан муулдуч1ван, йиз гъуллугънаъ айи дишагьлийирихъди гьамшваъ гъуз. Дурар фуну хут1лизди гъягъюруш лигури ап1ин ва гьадрарихъди гъарах. Магьа, увук мукучанай к1ури, узу йиз иган убгрударизра дупназа. Увуз шид ккун гъабхьиган, йиз иган убгрудари ац1у гварарихьна гъарах ва увура убхъ.
       Рут ис гъаши ва жилиинакьан икрам гъап1у, хъа гъапи:
       – Узу жара миллетдинур вушра, узу кьабул ап1узкьан яв улихь фтиинди ужувлаз лайикь гъахьну?
       Вуазди жаваб туву:
       – Узуз, яв жилир йик1бан кьяляхъ уву яв сижариз гъап1у варибдикан, уву яв адаш, яв дада, яв ватан дипну, увуз гьамусдиз аьгъдру халкьдихьна гъюбкан, деебхьназуз. Гъит РАББИЙИ увуз, яв гьадму ляхниз дилигну, туври! Уву Израилин Заанур РАББИЙИХЬНА, Дугъан хлинцарикк архаин хьпан бадали, дуфнайир вува. Гъит увуз Дугъхьан гьубк1ну вуйи кьимат ибшри!
       Рутди гъапи:
       – Йиз аьхюр, узуз фициб уж’вал гъап1унва! Уву узу ккаарцунва. Яв гъуллугънаъ айи дишагьлийирин гьич саринра ккайир даршра, йиз, яв лук1ран, к1ваъ айиси гъапунва.
       Лисундин вахтна Вуазди дугъаз гъапи:
       – Уьл ип1уз мина гъач. Кубсри увура ип1ин.
       Думу иган убгрударин багахь деъру. Вуазди дугъаз к1уриц; тувру, дугъу ип1уру, ац1ру, ва хъирибгънура гъубзру.
       Хъа мухан к1улар уч ап1уз хъюгъру. Вуазди чан иган убгрудариз гьамциб буйругъ тувру: «Шиларин арйиригъра уч ап1уз гъитай. Дугъаз гиран макадап1анай. Шиларигъянра гъядахьруси ап1инай, гьадгъаз гъитай, гъит уч ап1ри, люкьнар мап1анай».
       Гьамци дугъу хябяхъдиз уч ап1ури гъахьну, хъа уч гъап1дар гьадушв’ин кт1ишуру, ва йирхьуб сеъкьан мух шулу.
       Думу мух хулаз хуру, ва гъабхиб сижариз рябкъюру.
       Рутди, лисундин вахтна чав гъип1убдикан дубхну, чан сижаризра тувру.
       Сижари дугъхьан гьерхру:
       – Гъи уву наан к1улар уч гъап1унва, наан гъилихунва? Уву кьабул гъап1ур ужувлакк ккахъривучв!
       Рутди чан сижариз чав наан ляхин гъап1нуш, ктибтуру:
       – Узу гъи гъилиху адмийин ччвур Вуаз вуйи.
       Хъа Наумийи чан швушваз гъапи:
       – Уж’вал ибшри дугъаз РАББИЙИХЬАН! Думу ч1ивидаризра, гъийихдаризра вафалу ву.
       Хъасин Наумийи дугъаз к1уру:
       – Думу адми ихь багахьлу, ихь гъайгъу зигрударикан сар ву. (Мошейин Къанундиинди гьарсар касдихъ гъайгъу зигру багахьлу духьну ккундийи. Эгер биц1идар хъадру кас гъак1иш, гъайгъу зигру багахьлуйи дугъан тум давам дап1ну ккундийи. Думу ач1ни гъахьи хпир чаз дитуз буржлу вуйи. Думу дишагьлийикан гъахьи сарпи бай гъак1ирин бай вуди гьисаб ап1уйи. Хъа эгерки сар кас чан хут1ил касибвалиан масу тувуз мажбур шули гъабхьиш, гъайгъу зигру багахьлуйи думу гъадабгъну ккундийи.)
       Муавшив Рутди чан сижариз к1уру:
       – Гьеле дугъу узуз гъапнура вуйи: „Игнар ккудук;айизкьан, йиз гъуллугънаъ айидарихъди гъуз“.
       Хъа Наумийи чан швушваз гъапи:
       – Дугъан гъуллугънаъ айидарихъди гъягъюб ужу ап1урава, йиз риш, жарадарин хут1лариин увуз гиран ктап1уб мумкин ву.
       Думу, Вуаздин гъуллугънаъ айи дишагьлийирихъди, муханна дяхнин игнар ккудук1айизкьан, к1улар уч ап1ури гъузру.

       Азад вахтна Рут чан сижарихъди хулаъ шуйи.
       Саб ражари Наумийи Рутдиз к1уру:
       – Йиз риш, увуз рягьят хьпан бадали, яв бин ккебгънийиш, ужу даршлийин? Магьа Вуаз, дугъан гъуллугънаъ айи дишагьлийирихъди уву гъахьунва, думу ихь гъайгъу зигрур даринхъа? Хябяхъган дугъу раццаъ чан мух мик1рахь гьипри шулу. Дижик1ну, ицци ниар кадатну, яв уччву палтар алахьну, раццаз кудуч1в, аммаки ип1уб-убхъуб ап1айиз дугъаз уву рякъруси мап1ан. Думу дахърушв аьгъю ап1ин ва, ахуз дахъиган, душну, дугъан ликариин илипнайиб алдабгъну, увура гьадинди ккуч1вну дахъ. (Думу вахтари гьациб аьдат айи). Хъасин уву гьап1ну ккундуш дугъу пидивуз.
       Рутди дугъаз:
       – Уву гъапибси вари ап1идиза, – к1уру.
       Рут рацц’ина гъушу ва вари, чаз сижари гъапибси ап1уру.
       Вуазди гъип1у, гъубхъу, гьялар ачухъ гъахи, хъа гъушу ва таяйихъ ахуз дахъу.
       Ихтиятди Рутра гъафи. Дугъу дугъан ликарилан алдабгъу, учвра душвакк ккуч1ву.
       Гьац1ишваринган думу хъиргру, илдицуру, фу лигурва, чан ликарихъ дишагьли дахъна.
       Хъа Вуазди гьерхру:
       – Фуж вува?
       Дугъу гъапи:
       – Рут вуза, яв лук1, узу яв хлинцциккна гъадагъ, фицики уву йиз гъайгъу зигру багахьлу вува.
       Вуазди к1уру:
       – РАББИЙИХЬАН уж’вал дурубкьнайир вува, йиз риш! Гьаму яв вафалувал мугагьназт1ан хъа мюгькам шлуси гъап1унва, фицики уву, касиб вушра, девлетлу вушра, жигьил агури гъахьундарва. Гьаци вуйиган йиз риш, гуч1 мап1ан, уву т1алаб гъап1уб вари ап1идиза. Йиз халкьдин варидин мелзниин уву абурлу дишагьли вуди алва. Дюз ву, узу яв гъайгъу зигру багахьлу вуза. Амма узут1ан багахь вуйир а. Ахъли гъуз, закур, эгер уву дугъу кьабул гъап1иш, ужу ву, гъит кьабул ап1ри, хъа эгер уву кьабул ап1уз ккун дархьиш, узу кьабул ап1арзаву. Гаф тувраза, РАББИ ч1ивир вуйирси, йиз гафарра к1улиз адагъидиза! Гвач1индизкьан ах.
       Думу дугъан ликарихъ даахну гъузу, хъа чиб-чпи рякъюри-дярякъри акв хьайиз, гъудужвуру.
       Вуазди фикир гъап1у: "Гъит рацц’ина дишагьли гъюбкан саризра аьгъю дарибшри".
       Хъа к1уру:
       – Яв зиълан илипнайи шал ча, ккибис.
       Дугъу ккибису ва Вуазди душвазди йиц1икьюб сеъ мух ахьу ва дугъан кьял’ин иливу, хъа учв шагьриз гъушу.
       Хъа Рут чан сижарихьна гъюру. Сижари: «Фу гъабхьи, йиз риш?» – пну, гьерхру. Дугъу, Вуазди чаз фу гъап1нуш, вари ктибтуру.
       Хъа к1уру:
       – Дугъу гьаму йиц1икьюб сеъ мух тувунзуз ва: «Яв сижарихьна ич1и хилди мягъян», – гъапунзуз.
       Сижари гъапи:
       – Сац1иб дийигъ, йиз риш, му ляхин фици ккудубк1уруш лигарва, фицики гъи му ляхин гьял дарап1ди думу сикин хьидар.
       Вуаз шагьрин халкь уч шлу урарихьна удуч1ву ва деу. Магьа багхьантина чав к1урайи гьадму гъайгъу зигру багахьлу гъярайи.
       Вуазди дугъаз гъапи:
       – Я мирас, мина гъач гьеле, деъ гьамшвахь.
       Думу гъафи ва деу.
       Вуазди, шагьрин гьюрматлу  йиц1ур яшлу касдиз гъач дупну, к1уру:
       – Гьамшвахь деай.
       Дурарра деъру.
       Хъа Вуазди думу гъайгъу зигру багахьлуйиз к1уру:
       – Муавдиан кьяляхъ дуфнайи Наумийи, ихь мирас Элималикдин хут1ил масу тувра. Узу увуз хабар дебккраза ва пуз ккундазуз: гьамшвахь деънайидарин ва яшлуйирин улихь гьадму хут1ил гъадабгъ, к1уразавуз. Эгер увуз гъадабгъуз ккундуш гъадабгъ, хъа эгер ккундарш, узукна йип, узуз аьгъю ибшри. Думу гъадабгъуз увузт1ан ихтияр адар, увлан алдабхъуб – узуз.
       Дугъу:
       – Узу гъадабгъурза, – гъапи.
       Хъа Вуазди к1уру:
       – Уву Наумийихьан хут1ил гъадабгъиш, чан мулкнаъ дук1найирин ччвур давам ап1бан бадали, дугъан ач1ни гъахьи муавшив Рутра хпирди гъадагъуб алабхъуравуин.
       Хъа думу гъайгъу зигрури к1уру:
       – Йиз мулк кам дархьбан бадали, узхьан думу хпирди гъадагъуз шулдарзухьан. Уву кьабул ап1ин думуна хут1ил, фицики узхьан кьабул ап1уз хьибдар.
       Саб мутму гъадабгъруган ва гьюдюхруган, гьадму ляхин тамам хьуб улупбан бадали муганаз Израилиъ гьамциб аьдат айи: сари чан сабнуб ликриин алабхьруб илдибтну тмунуриз тувуйи. Му аьдатну Израилиъ, гьамцдар ляхнар тамам хьувал улупуйи.
       Хъа, думу гъайгъу зигрури Вуаздиз гъапи:
       – Уву гъадабгъ.
       Хъа чан ликриин алиб илдибтну дугъахьна туву.
       Хъасин Вуазди яшлуйириз ва вари адмийириз гъапи:
       – Учву гьамус, узу Наумийихьан Элималикдинуб вари, ва Килеундинубна Махлундинуб вари гъадабгъурайивалин шагьидар вучва. Дук1найирин мулкнаъ чан ччвур гъубзбан бадали ва чан багъри юрднаан ва чан мирасарин арайиан чан ччвур дудрубгбан бадали, узу гьацира, узуз хпирди, Махлундин ач1ни гъахьи муавшив Рут гъадагъураза – гъи учву мидин шагьидар вучва.
       Урарихь хьайи адмийири ва яшлуйири гъапи:
       – Учу шагьидар гъахьунча. Гъит РАББИЙИ увуз, яв хулаъ уч1вру хпирикан, Израилин хал ккебгъу кьюрид дишагьлийирсир, Рахилна Лиясир, хпир кадаъри! Ефрафайиъ девлет уч ап1ин, ва гъит Бет-Лехемдиъ яв ччвур адлу ибшри! Ва яв хал, РАББИЙИ увуз туву гьадму жигьил дишагьлийилантина гъахьи насларилан, Яахудайиз Тамар бабкан гъахи Перецдин халси ибшрияв!
       Вуазди Рут гъадагъуру, дугъкан дугъаз хпир шулу. Думу дугъахъди шулу. РАББИЙИ дугъаз биц1ир тувру, ва Рутди бай ап1уру. 
       Хъа дишагьлийири Наумийиз к1уру:
       – Уву гъайгъу зигрур хътарди гъидриту РАББИ аднаъ ишри! Ва гъит дугъан ччвур Израилиъ заан ибшри! Думу яв юк1в шад ап1рур, яв кьабивалиъ увуз уьл туврур хьиди. Думу уву ккуни яв швушву гъап1ур ву. Яв швушв увуз ургур байт1ан зина ву!
Думу биц1ир Наумийи чахьна гъадагъуру, чан хабахъ хъитру, ва гьамци уьрхюру.
Гъунши дишагьлийири к1ури гъахьну: «Наумийиз бай гъахьну». Дугъаз Обед к1уру ччвурра тувнийи. Думу, Давиддин адаш вуйи Ессейин адаш ву.
       Ва магьа Перецарин тухум: Перецдин бай Гьецрон,
       Гьецрондин бай Арам,
       Арамдин бай Амминадаб,
       Амминадабдин бай Нецрон,
       Нецрондин бай Салман,
       Салмандин бай Вуаз,
       Вуаздин бай Обед,
       Обеддин бай Ессе,
       Ессейин бай Давид ву.