Эпіграф:
"Прыходзіць да мяне настаўнік Мамон і, як старшыня нейкага т-ва, просіць даць загад аб канфіскацыі наступных рэчаў: у гр. Сандрыгайліхі старасьвецкага пісталета вагою да 3 пудоў, у гр. Андрэя Выбейдуха старалатынскай кнігі, па якой ён займаецца чорнай магіяй і наводзіць цень на ўсіх добрых людзей, у гр. Багдана Злыбядухі рукапіснай кнігі, па якой ён лечыць жывёлу і людзей ад мэханічнай хваробы трасцы..."
(С) Андрэй Мрый, "Запіскі Самсона Самасуя"
Частка І
1. Овельск. Пачатак
Овельск -- мястэчка, значна старэйшае за Мінск, але трохі маладзейшае за Полацак, ляжыць на паўднёвым усходзе Беларусі, дзесьці паміж Брэстам і Гомелем, у самым сэрцы пракаветных лясоў і непраходных балот. Мястэчка раскінулася на стромкіх берагах ракі Овелькі, у народзе званай Чорнай -- з-за колеру вады, насычанай торфам, а таксама за падступныя ледзяныя плыні і бяздонныя віры, у якіх, паводле паданняў, вяліся чэрці, русалкі і пачвары ў выглядзе велічэзных рагатых самоў і гамараў, аброслых чорнай поўсцю.
Гісторыя заснавання Овельска губляецца ў цемрадзі стагоддзяў. У местачковым летапісе захаваўся аповед пра варагаў, якія плылі па Овельцы на ладдзях (меркавана, у грэкі), і раптам проста перад імі выплыла з чорнага віра рыбіна-Леваф'ан, ладдзі наляцелі на ейную вялізную спіну ды разбіліся ў трэскі. Ацалелыя варагі збудавалі на беразе Овелькі селішча, пабраліся шлюбам з тутэйшымі дзяўчатамі, і ў іх нарадзіліся дзеці, а ў іхніх дзяцей свае дзеці, а ў тых свае, і гэтак далей. Селішча спакваля расло, рабілася ўсё большым і большым, пакуль, нарэшце, не ператварылася ў горад.
Паводле іншай версіі, мястэчка было заснавана легендарным героем на імя Авяльян-Рыбак, які ў векапомныя часы перамог агнядышнага цмока, прапароўшы яму пуза трызубам. Паводле паданняў, на стромкім беразе Овелькі, дзе была пячора цмока, неўзабаве збудавалі горад, і назву яму далі ў гонар пераможцы -- Авяльянск.
Мястэчка звалася Авяльянскам да канца васемнаццатага стагоддзя. Пасля падзелаў Рэчы Паспалітай у расейскай дакументацыі мястэчка фігуравала ўжо як "Овельянск". У дзевятнаццатым стагоддзі складальнік "Памятных кніжак"* памылкова запісаў яго як "Овельск", і ва ўсіх пазнейшых крыніцах мястэчка значылася ўжо толькі пад гэтай назвай.
Сучасны Овельск складаецца з дзвюх частак – старажытнай з драўлянай забудовай (“Баракі” ў тутэйшым прастамоўі) і новай (“Хрушчы" ці "Блокі”), забудаванай панельнымі шматпавярховікамі.
Немілагучную назву далі старому Овельску зайздрослівыя насельнікі Блокаў-Хрушчоў -- насамрэч ніякіх "баракаў" тут няма і не было, і гэтая частка мястэчка выглядае надзвычай маляўніча. Асабліва прыгожа тут у траўні, калі зацвітаюць сады і вузкія, гарбатыя вулачкі, на якіх часткова захавалася брукаванка, проста патанаюць у кіпені бэзу, вішань і яблынь. Вулачкі выходзяць на брукаваную плошчу, дзе стаяць Прэабражэнская царква, пабудаваная ў стылі Віленскага барока, і касцёл Святога Казіміра пятнаццатага стагоддзя, які ўяўляе сабой дзівосны ўзор сапраўднай беларускай готыкі. Даўней у Овельску меліся таксама татарская мячэць і сінагога, працавала кальвінісцкая друкарня, а ў гайку на беразе Овелькі размяшчаўся Пяруновы камень, да якога тутэйшыя хадзілі маліцца "за здароўе" і прыносілі ахвяраванні ў выглядзе вышываных ручнікоў і гарлачыкаў з мёдам і віном.
Наўкол плошчы лепяцца рознакаляровыя каменныя домікі з фігурыстымі дахамі, што засталіся яшчэ з часоў польскіх каралёў (цяпер у іх месцяцца кнігарня, гастраном, кавярня, паштамт і краязнаўчы музей), а побач з імі сарамліва, неяк бачком, прысунуўся сучасны будынак гарадской адміністрацыі з клумбамі і маленькім жаўтлявым Ленінам ля фасаду. Калі стаць пасярэдзіне плошчы, якая размяшчаецца на ўзвышшы, то можна разгледзець усё наваколле. Направа -- высокі груд, што застаўся ад старажытнага гарадзішча, палі, краёчак лесу і старая лесапільня, пабудаваная тутэйшым памешчыкам Славамірам Кунцэўскім яшчэ да Рэвалюцыі. Налева -- чыгуначны вакзал у стылі савецкага канструктывізму, пабудаваны за часамі Пятра Машэрава, калі да Овельска дацягнулі, нарэшце, чыгуначную ветку, а трохі наводдаль, уніз па цячэнні Овелькі -- стары здзічэлы парк і руіны панскай сядзібы, якая прыналежыла калісьці роду Кунцэўскіх.
“Блокі” пачалі ўзводзіць на супрацьлеглым беразе Овелькі ужо за савецкім часам, як прыдатак да новазбудаванага драбільнага завода. “Новы” Овельск складаецца з некалькіх блочных кварталаў і праспекта, названага ў гонар, само сабой, натуральна, Леніна. Праспект, роўны, нібы шампур, працінае горад наскрозь і ператвараецца ў аўтадарогу, што прабегшы наўсцяж поля, лесу, драбільнага заводу і “элітнага” катэджнага пасёлка, далучаецца да хуткаснай шашы, якая абмінае горад па дузе, грукочучы і ўдзень і ўночы. Планіроўка ў Блоках даволі бязглуздая -- шчыльна забудаваныя кварталы мяжуюцца з пусткамі, зарослымі быльнікам і хаатычна пазастаўлянымі гаражамі-ракушкамі. Панельныя хрушчоўкі выгляд маюць сумны. Яны паспелі струхлець, праржавець і прагніць наскрозь яшчэ ў часы позняга сацыялізму, і мясцовыя ўлады штогод абяцаюць іх зруйнаваць і замест іх пабудаваць сучасныя шматпавярховікі. У местачковай газеце “Овельская праўда" аднойчы нават надрукавалі праект новых кварталаў з жыццярадаснымі бела-блакітнымі гмахамі, гіпермаркетамі, паркоўкамі і лядовай арэнай. Праект той аж дагэтуль застаецца на паперы, Хрушчы як стаялі, так і стаяць, і ў найбліжэйшае дзесяцігоддзе наўрад ці штосьці зменіцца, прымаючы ва ўлік, што Овельскі драбільны завод ужо ледзь ліпее, лесапільня амаль не прыносіць даходаў, а ў краіне і ў свеце намячаецца чарговы крызіс.
Стары Овельск і новы Овельск злучае доўгі каменны мост, які завецца Чортавым і рэпутацыю мае няважную. Месца гэта лічыцца “праклятым”, і гісторыя яго ахутана змрочнымі паданнямі. Кажуць, нібыта мост быў пабудаваны чарцямі па загаду аднаго сярэднявечнага біскупа-іезуіта, які спяшаўся з Полацку ў Ватыкан з тайным паведамленнем, ды вірлівая Овелька несвоечасова заступіла яму шлях. І тады падступны іезуіт заклікаў чарцей з Пекла і загадаў ім зладзіць пераправу. Нячысцікі-паслугачы збудавалі мост за адну ноч, паспеўшы акурат да першых пеўняў. Кажуць таксама, што менавіта на гэтым мосце слынны (дакладней, ліхаслынны) чарнакніжнік пан Твардоўскі калісьці прадаў душу Д’яблу. Арыгінал кантракта паміж Д’яблам і чарнакніжнікам, падпісаны крывёй, захоўваецца ў местачковым краязнаўчым музеі. Пажоўклая ад часу паперчына выстаўлена ў зашклёнай вітрыне побач з глінянымі гарлачыкамі, лазовымі кошыкамі, аскепкамі глазураванай кафлі з сядзібы Кунцэўскіх і мамантавым біўнем, які адкапалі на правым беразе Овелькі падчас будаўніцтва драбільнага завода. Праўда, некаторыя скептыкі сцвярджаюць, што кантракт той – сучасная падробка, а пан Твардоўскі ў Овельску ніколі не быў – яго ўвогуле не існавала…
Ад музейшчыка-экскурсавода можна даведацца, што дзесьці стагоддзе таму з Чортава моста кінулася ў Овельку пані Ядвіся Кунцэўская (але, жонка таго самага Кунцэўскага, што пабудаваў лесапільню) – натуральна, праз няшчаснае каханне. Паводле іншых звестак, яе ўтапіў ў Овельцы раўнівы муж, пасля чаго прадаў сваю лесапільню і збег у Францыю. З таго часу панская сядзіба прыйшла ў заняпад, а парк здзічэў і зарос крапівой і быльнікам. Падчас Першай Суветнай на Чортавым мосце расстралялі з аэрапланаў калону бежанцаў – дзяцей, жанчын, старых і нямоглых. Ахвяры таго налёту спачываюць цяпер у братняй магіле пад каменным крыжам на стромкім беразе Овелькі. Пасля Рэвалюцыі па мосце ў Овельск ўязджалі чырвоныя камісары, падперазаныя кулямётнымі стужкамі, а ў часы Вялікай Айчыннай на ім маршыравалі акупацыйныя войскі пад сцягамі са свастыкай. У “ліхія дзевяностыя” на мосце сыходзіліся хлопцы з "Блокаў" і "Баракаў" і біліся сценка на сценку – люта, страшна, пускаючы ў ход манціроўкі і ланцугі ад ровараў. Пасля кожнай такой бойкі хтосьці абавязкова трапляў у шпіталь з праламаным чэрапам або звёрнутай сківіцай. І нават цяпер, ў эпоху дабрабыту і стабільнасці, мост не-не дый пакажа свой д’ябальскі нораў. Тутэйшыя, перш чым ступіць на мост, тройчы жагнаюцца, бо ёсць павер'е, што на Чортавым мосце да чалавека можа прычапіцца праклён. Гэта не кажучы ўжо пра жудасныя аварыі, якія часам тут здараюцца. Аднойчы на мосце згарэла машына, сутыкнуўшыся з фурай, і загінуў чалавек, а вінаватых так і не знайшлі. Але, калі паразважаць, вінаваціць тут няма каго. Ва ўсім вінны Чортаў мост, гэта праклятае зачараванае месца -- ну і, магчыма, той зламысны іезуіт, чыё імя не захавалася ў ніводным летапісы...
Скончыўшы свой аповед, музейшчык, напэўна, запросіць наведніка ў суседнюю залу, дзе ладзіцца фотавыстава, прысвечаная леташняму святкаванню Дажынак. Але гіпатэтычны турыст, якому воляю лёсу собіла патрапіць ў Овельск, працягваць экскурсію, хутчэй за ўсё, не захоча. Засмучаны і задуменны, выйдзе ён з будынка музея, і акінуўшы позіркам старую плошчу, каляровыя дамкі, царкву і касцёл, паспяшаецца прэч з гэтага соннага, зацішнага гарадка з усімі яго змрочнымі легендамі і старажытнымі праклёнамі. І калі турыст будзе досыць разважлівым, ён паслухае парады тутэйшых старажылаў і, выязджаючы на хуткасную шашу, не паедзе цераз мост, але скарыстаецца аб’язным шляхам. Усяго на дзесяць хвілін даўжэй, і ніякай рызыкі. Ад моста лепш трымацца далей, бо месца гэта сапраўды праклятае, а ўнізе, пад мостам, жыве пачвара.
_______________
* Памятныя кніжкі -- штогоднікі афіцыйнай даведачнай інфармацыі, якія выходзілі ў губернях Расійскай імперыі з сярэдзіны 1830-х да 1917 года. Выпускаліся мясцовымі афіцыйнымі асобамі і органамі ўнутраных спраў.
2. Летуценніца і Змей
Тонька (Антаніна Неруш па пашпарце) жыла ў Старым Овельску, у дыхтоўным дамку з драўлянымі сценамі, шыферным дахам, разнымі аканічкамі і каменным ганкам. Па-над Тонькіным домам прасціралі сваё вецце старадаўнія яблыні, велічэзныя, як дубы, а ўнізе ўсё патанала ў рознакаляровых кветках, што цвілі з ранняй вясны аж да самых зазімкаў. Тонька любіла краскі і з задавальненнем важдалася ў сваім кветніку, які быў прадметам яе гонару і лічыўся ледзь не найлепшым ва ўсім мястэчку.
Бронька (Браніслава Скавыш па пашпарце) жыла ў той частцы мястэчка, што завецца “Блокамі", у тыповай "аднушцы" на другім паверсе цаглянай хрушчоўкі. Вокны адзінага пакойчыка яе кватэры глядзелі на быльняговую пустку, а акенца кухні – на дворык, у якім меліся: прыпад’ездныя лавачкі і агародчыкі, дзіцячая пясочніца, арэлі, слупы для бялізны, бакоўка дворніка і скрыні для смецця, паркоўка савецкага ўзору, разлічаная на тры аўто сярэдніх габарытаў, а таксама цагляная трансфарматарная будка з жалезнымі дзвярыма і надпісам “Не влезай – убьет!”.
Тонька і Бронька, хоць і жылі ў процілеглых частках мястэчка, сябравалі з маленства, хадзілі ў адзін дзіцячы садок, а потым вучыліся ў адной школцы і нават сядзелі за адной партай.
Вучыліся абедзьве сяброўкі цераз пень-калоду. На інтэгралы ды функцыі Бронька глядзела, як на кітайскую грамату, Тонька блытала памятныя даты і выбітных асоб (аднойчы гістарычка ўляпіла Тоньцы "адзінку", пачуўшы ад яе, што Сувораў разбіў Напалеона ў Альпах), Бронька з цяжкасцю магла адшукаць на мапе Пірэнэі і Сахару, а Тонька з усяго школьнага курса ангельскага засвоіла толькі адну фразу: “Энд ай віл олвейс лав ю!”*.
Пасля ўрокаў сяброўкі хадзілі ў кавярню пры гастраноме, дзе разам здымалі стрэс ліманадам і пясочнымі пірожнымі з цягучым, як клейстар, джэмам і бляклымі крэмавымі ружачкамі. “От нахалеру мне тая Сахара, калі я ўсё роўна ніколі туды не паеду?”, -- разважала Бронька, надкусваючы пірожнае. “Угу, -- пагаджалася Тонька, сёрбаючы ліманад. – А з тымі інтэграламі нават у прыбіральню не сходзіш”. “І з суворавамі іхнімі таксама!” – казала Бронька, пасля чаго сяброўкі пачыналі гучна рагатаць, праліваючы ліманад на пластыкавую стальніцу і рассыпаючы па падлозе крошкі пірожных.
Пры ўсім пры гэтым былі сяброўкі дзяўчынамі прыстойнымі, з кампаніяй тутэйшых шлёндраў-раздзяўбаек не зналіся, і абзаводзіцца хлопцамі не спяшаліся. Абедзьве яны былі рамантыкамі і летуценніцамі і марылі пра шчаслівы шлюб.
Тонькіны мары былі суцэль зямныя і не адарваныя ад рэчаіснасці. Яна ўжо вырашыла, што пасталеўшы, засвоіць якую-небудзь практычную прафесію, а потым выйдзе замуж і народзіць як мінімум чатырох дзяцей -- двух хлопчыкаў і дзвюх дзяўчынак. Можна блізнятак.
З Бронькай усё было складаней. У выпускным класе яна ўжо мела свайго Прэўкраснага Прынца – не мройнага, а цалкам рэальнага. Бронька пазнаёмілася з ім па газеце прыватных аб’яў, вяла з ім інтэнсіўнае ліставанне і чакала яго, як тая Асоль свайго Грэя. Усё б нічога, але меўся адзін нюанс: Прэўкрасны Прынц таміўся ў цямніцы, хаця мусіў неўзабаве адкінуцца… “Бронька, ты з зэкам перапісваешся?!” – пытала Тонька з сумессю жаху і захаплення. “Ён бязвінна асуджаны! – з жарсцю казала Бронька. – Яго падставілі! Сябар, якому ён давяраў амаль як брату, здрадзіў яму… Але ён дараваў і не будзе помсціць, ён высакародны чалавек! Хутка ён выйдзе і забярэ мяне ў Мінск, там у яго свой бізнес”.
Тое “хутка” расцягнулася на цэлы год, акурат да выпускнога вечара. Надышла тая цудоўная часіна напачатку лета, калі адцвітае бэз і зацвітае шыпшына, ночы стаяць кароткія і светлыя, а на стромкіх берагах Овелькі да рання звіняць конікі і грымяць хоры рапух. Школьныя экзамены адгрукаталі, як кананада, і ў местіачковым рэстаране ладзіўся школьны баль.
На першым сваім балі Тонька і Бронька блісталі. Бронька прыйшла ў шыкоўнай, амаль вясельнай сукенцы з вузкім гарсэтам і беласнежнымі карункамі. Тонька, якая была прагматыкам ва ўсім, выбрала светлы гарнітурчык з палоскамі мятнага адцення, разважліва вырашыўшы, што вячэрняя сукенка, якую раз апранеш, а потым назаўсёды закінеш у шафу – гэта непрактычна, а гарнітур можна ўжываць яшчэ шматкроць.
Баль атрымаўся на славу. Аркестр граў “Школьны вальс”, начапураныя мамы ўпотайкі змахвалі слязу, таты ў строгіх пінжаках паважна цягнулі шампань і Кабернэ, паміж сталамі скакаў тамада, заклікаючы ўсіх жадаючых станьчыць адмысловае танго, заціснуўшы пад падбароддзем надзіманы шарык, а выпускнікі гаманілі і не хаваючыся выходзілі на ганак пакурыць – ну а што, дарослыя ўжо людзі.
Баль быў у самым разгары, калі звонку раптам пачуўся рэзкі сігнал клаксана. Бронька спачатку збялела, потым папунсавела, і вымавіўшы: “Гэта ён!”, накінула на плечы лёгкае паліцечка колеру спелай морквы і выбегла на ганак. Усім стала зразумела, што Асоль дачакалася, нарэшце, свайго Грэя. Услед за Бронькай на ганак высыпалі яе аднакласнікі, а таксама іхнія мамы і таты. Усім карцела паглядзець на Бронькінага выбранніка. Але іх чакала расчараванне. Каля рэстарана прыпаркаваўся – натуральна, не карабель з пунсовымі ветразямі, але пунсовы “бумер” з таніраванымі вокнамі. Уласна Грэя так ніхто і не разгледзеў. Дзверы “бумера” прыадчыніліся, Бронька слізганула ўнутр салона, зароў матор, і машына з’ехала – толькі іх і бачылі.
Адбылося ўсё, нібы ў чароўнай казцы – Прэўкрасны Прынц прыехаў са свайго Трыдзявятага Царства і скраў нявесту акурат са святочнага балю. Зрэшты, местачкоўцы паставіліся да гэтага скептычна, бо гэткія закідоны – выкраданне нявесты – уласцівы не прэўкрасным прынцам, але хтанічным персанажам накшталт Змея Гарыныча або Кошча Бессмяротнага. Як бы там ні было, Бронька знікла з Овельска аж на тры гады, і за ўвесь гэты час не было ад яе ніякіх звестак.
Што тычыцца Тонькі, то яе мары таксама спраўдзіліся. Пасля школы паступіла яна ў тутэйшы гандлёвы тэхнікум, а потым пайшла працаваць у прадуктовую краму, такім чынам выканаўшы запавет сваёй бабулі-нябожчыцы, якая яшчэ ў далёкім дзяцінстве навучала ўнучку: “Тонька, калі вырасцеш, ідзі ў пішчаблок! Там пры любой ўласці** не прападзеш”. Прадуктовая крама, вядома, не “пішчаблок”, але штосьці блізкае, вельмі блізкае.
Удзень Тонька стаяла за прылаўкам, адпускаючы тавары, а ўвечары хадзіла ў кіно ці на танцы ў мясцовы дом культуры. У тым доме культуры і сустрэла яна свайго будучага мужа – вусатага рабаціністага Яўгена, які працаваў на драбільным заводзе кіроўцам, развозіў друз на вялізным грузавіку. Тонька даўно ўжо паклала вока на гэтага трохі нязграбнага, але гожага хлопца, дый Яўген паглядаў на Тоньку з захапленнем.
У той вечар у доме культуры круцілі “Агулеру”, Цыганову і Газманава. Яўген дачакаўся, пакуль паставяць “мядляк” і запрасіў Тоньку на павольны танец. А потым, хвалючыся і бянтэжачыся, прапанаваў правесці яе дадому. Тонька пагадзілася.
Неўзабаве згулялі яны вяселле і пачалі жыць у згодзе ды ладзе. Адразу ж было вырашана, што жыць яны будуць у Тонькінай хаце, бо Яўген меў толькі цесны пакойчык у заводскай абшчазе. Ну, так атрымалася. Аднак падчас вяселля Яўген урачыста паабяцаў, што хутка назбірае грошай і купіць Тоньцы катэдж ў “элітным” пасёлку. Чаму б і не? Тонька была шчаслівая. Яўген, яе выбраннік, выявіўся добрым сем’янінам -- лагодны быў і працавіты, з жонкай не сварыўся, усю зарплату спраўна прыносіў дадому і напіваўся толькі на вялікія святы. А калі Тонька даведалася, што зацяжарыла, то адчула яна, што жыццё яе адбылося, і сама яна адбылася – і як жанчына, і як чалавек-асоба, і надалей чакае яе толькі найлепшае.
У той год, дзесьці напачатку восені, у Овельск нечакана вярнулася Бронька. Штосьці ў іх з Прэўкрасным Прынцам не заладзілася, бо вярнулася яна без Прынца, без грошай і з двухмесячнай Таісай-Таяй на руках. Пэўна, местачкоўцы мелі рацыю, і прынц той аказаўся замаскіраваным Хтанічным Змеем.
Прыехала Бронька ранішнім цягніком, аб сваім прыездзе нікога не папярэдзіўшы. Самотная, выйшла яна з вагона, апранутая ва ўсё тое ж паліто маркоўнага колеру (ужо добра пашматанае), ў якім калісьці збегла з выпускнога балю са сваім выбраннікам. На Бронькіным плячы баўталася дарожная кайстра, а да грудзей яна прыціскала немаўля, захутанае ў ружовую коўдрачку. На чыгуначным вакзале Броньку ніхто не сустракаў. Цягнік пастаяў з хвілінку на пероне і пакаціў далей у брэсцкім кірунку, спакваля растаючы ў залацістай вераснёвай смузе, і здавалася, што разам з ім сплываюць у нябыт усе Бронькіны летуценні ды мроі. Праводзіўшы позіркам цягнік, павольна рушыла яна да Чортава моста, над якім маячылі грувасткія абрысы хрушчовак, нібы ўвасабленне няўмольнага лёсу. Так, ахвяраваўшы Хтанічнаму Змею тры гады свайго жыцця, вярталася Бронька-Браніслава ў родныя “Блокі”, у двары, дзе буяе быльнік, на вузкіх агародчыках цвітуць рудыя аксаміткі, вецер разгойдвае рыплівыя арэлі, і бялізна раздзімаецца на шнурах, нібыта ветразі разбітых караблёў, якія ўжо ніколі нікуды не паплывуць.
Так сумна заканчваецца казка пра Летуценніцу і Змея, і пачынаецца гісторыя пра мяне, народжаную ад хтанічнай пачварыны, каб жыць сярод людзей.
_________
* Маецца на ўвазе песня Уітні Хьюстан "And I Will Always Love You", надзвычай папулярная ў свой час.
** Уладзе (рус., трасянка)
3. Журба-Дзядоўнік
Пра свайго бацьку я нічога не ведала. Мама пра яго ніколі не расказвала, нават не ўспамінала. Напэўна, не надта добры ён быў чалавек. Ці, наадварот, занадта добры. А мажліва, ён увогуле быў не чалавек, а які анёл ці нават іншапланетнік. Прыляцеў на Зямлю з далёкай-далёкай зоркі ў навуковую экспедыцыю, сустрэў тут маю маму і закахаўся. А потым паляцеў дадому пісаць дысертацыю, як муж нашай дзетсадаўскай выхавацелькі, якога ніхто ніколі не бачыў, таму што ён увесь час пісаў дысертацыі то ў Кіеве, то ў Мінску, то ў Маскве. Напэўна, пісаць дысертацыі ў Овельску з нейкай прычыны было немагчыма. А калі мой тата скончыць сваю навуковую працу, ён абавязкова вернецца і забярэ нас з мамай да зораў!
Гэта тэорыя мяне захапіла. Я нават ўзяла за звычай падчас прагулак задзіраць галаву і ўзірацца ў неба -- ці не з’явіцца сярод аблокаў іншапланетны карабель? Аднак караблёў там ніякіх не было, а выхавацелька сварылася: “Тая, пад ногі глядзі! А то ўпадзеш і разаб’ешся, а мяне пасадзяць у турму”. Мне не хацелася, каб праз мяне хтосьці трапіў у турму, але я ўпарта працягвала ўглядацца ў вышыні – аж дагэтуль, пакуль цёця Тоня, Цімкава мама, не адкрыла мне ўсю праўду. Мой тата не быў ніякім іншапланетнікам. Ён быў Змеем. Цёця Тоня так і сказала, коратка і з’едліва: “Змей ён падкалодны!”.
Вось гэта быў сюрпрыз дык сюрпрыз. Як выглядаюць Змеі, я ведала. Прынамсі аднаго я бачыла – у кніжцы пра Ўдовінага Сына. Мастак* намаляваў Змея каларытным і жудасным адначасова – у рыцарскіх латах, з вялізным вышчарбленым мячом ў адной кіпцюрастай лапе і трохкутным шчытом у другой. Напэўна, мой бацька выглядаў прыкладна гэтак жа, хіба толькі з той розніцай, што ў Змея з кніжкі галоў было ажно дзевяць, а ў майго, мяркуючы па ўсім, адна, і Змея з кніжкі ў рэшце рэшт перамаглі, а мой жыў сабе ды ў вус не дуў.
Пасля гэтага я кінула глядзець у неба, разважліва вырашыўшы, што калі мой бацька-Змей усёткі надумаецца вярнуцца да нас з мамай, то з’явіцца ён, хутчэй за ўсё, на Чортавым мосце. Як той Змей з кніжкі, які ўвесь час з’яўляўся на мосце Калінавым. Змеі чамусьці вельмі любяць масты, асабліва зачараваныя. Наш Чортаў мост бацьку-Змею пэўна спадабаецца, бо ён самы што ні на ёсць зачараваны, а ў рацэ пад мостам жыве Пачвара.
Я не ведала, калі менавіта яна там завялася. Магчыма, яна з’явілася ў той самы момант, калі збудаваны быў мост, а быць можа, яна прыйшла і пасялілася тут зусім нядаўна. Па прыродзе сваёй была яна, мусіць, прывідам без выразнага аблічча і ўстойлівай формы. Двойчы я бачыла яе ў сваіх мроях. Першы раз яна з’явілася мне ў выглядзе басейна з кракадзіламі. Басейн з празрыстай вадой знаходзіўся проста пад мостам, да яго вялі шырокія сходы з жаўтлявага каменя. Кракадзілы сядзелі на сходах і боўталіся ў басейне -- вада імі літаральна кішэла. Кракадзілы расхіналі пашчы, падобныя на пілы, а па сходах спускаліся жрацы ў белых адзеннях. Жрацы вялі пад рукі двух людзей, якіх яны збіраліся прынесці ў ахвяру, то бок кінуць кракадзілам на разарванне. І ўсё гэта – басейн, сходы, жрацы, кракадзілы і дзве ахвяры – было Пачварай. Другі раз я бачыла яе ў выглядзе абязвечанага чалавека – дакладней, двух людзей, страшна знявечаных і быццам пасечаных, ці то разадраных на кавалкі. Часткі іх целаў так бязладна перамяшаліся, што няможна было вызначыць, хто з іх хто, але абодва яны у сукупнасці ўяўляі сабой Пачвару, якая жыла нейкім сваім уласным жыццём, поўным пакуты і нянавісці.
Ад Пачвары смярдзела мярцвячынай. Кожны раз, калі мы з мамай пераходзілі Чортаў мост – напрыклад, ідучы на нядзельны кірмаш у Старым Овельску – я адчувала гэты млосны пах. Нібыта пад мостам ляжыць і гніе каровіна туша. Альбо нават тры каровіныя тушы – смурод быў магутны. Натуральна, ніякіх мёртвых жывёл пад мостам не было, і вызначыць, дзе знаходзіца крыніца смуроду, было немагчыма. Цікава, што больш ніхто з местачкоўцаў на смурод не скардзіўся. Магчыма, прызвычаіліся, а магчыма, яго адчувала толькі я. Мама дык дакладна нічога такога не заўважала. Калі я на мосце пачынала заціскаць нос і скардзіцца, што “пахне наўцамі”, мама адно ківала галавой і гаварыла з прыкрасцю: “Ну што ты выдумляеш, Тая? Якія яшчэ наўцы? Нічым тут не пахне”.
А яшчэ Пачвара крычала. Мне чуліся яе ляманты ў карканні груганоў па-над ракой, у плёскаце вады пад набярэжнай, нават у шуме машын, якія праязджалі па мосце. Дзікі, роспачны енк істоты, якую забіваюць. Альбо некалькіх істот. Часам мне здавалася, што я адрозніваю два галасы. Ляманты Пачвары мама таксама лічыла маёй выдумкай. Яна іх не чула. Пэўна, іх не чуў ніхто, апроч мяне. Як і пах наўцоў. Усё гэта здавалася мне незразумелым.
А потым ў адной перадачы па тэлевізары я пачула пра вар’ятаў, і спытала ў мамы, хто гэта такія. Мама адмахнулася. Тады я спытала ў выхавацелькі ў дзіцячым садку. Яна растлумачыла. Вар’яты, сказала яна, гэта такія людзі, якія бачаць і чуюць тое, чаго не бачаць і не чуюць іншыя. Гэта цяжкая хвароба, часта невылечная. Таму вар’ятаў ізалююць ад грамадства і змяшчаюць ў адмысловыя дамы, якія завуцца Вар’ятнямі. У Вар’ятнях замкі на дзвярах і краты на вокнах. А вар’ятаў прывязваюць рамянямі да ложкаў і кормяць таблеткамі, каб яне не нарабілі шкоды ні сабе, ні іншым. У суседнім мястэчку з прыгожай назвай Упірэвічы маецца такі дом, ён завецца Упірэвіцкі Спецінтэрнат Нумар Адзін. Дзеці, якія дрэнна сябе паводзяць, маюць усе шанцы туды патрапіць, і гэта нават горш, чым дзіцячая калонія, бо з калоніі неўзабаве выпусцяць, а Спецінтэрнат – гэта ўжо на ўсё жыццё.
Тады я перапалохалася да паўсмерці. Па ўсіх прыкметах атрымлівалася, што я і ёсць вар’ятка. Я чую і адчуваю Пачвару, якую не чуе больш ніхто на свеце. Значыць, мяне ізалююць і зачыняць у Вар’ятні, каб я не нарабіла шкоды грамадству. А каб гэтага не здарылася, я мушу паводзіць сябе добра, вельмі добра, і галоўнае -- нікому не расказваць пра Пачвару. Асабліва маме. Калі яна даведаецца, што я вар’ятка, яна адмовіцца ад мяне і здасць у Спецінтэрнат, як піць даць.
Пра Гідотаў я таксама вырашыла нікому не расказваць. Гідоты жылі на Чортавым мосце – слізгалі ўверх-уніз па каменных апорах, качаліся ў пыле на праезджай частцы і віслі гронкамі на металічнай агароджы. Выглядалі яны, як велізарныя шыпастыя вусені або тысячаножкі з гнуткімі, учэпістымі шчупальцамі. Гідоты палявалі на людзей. Праўда, мяне яны не чапалі, і ледзь угледзеўшы нас з мамай на мосце, адразу ж кідаліся прэч, разбягаючыся ва ўсе бакі, як напалоханыя прусакі. Ведалі напэўна, што я не зусім чалавек, а дачка Змея, і мяне нельга чапаць.
Адна такая Гідота прычапілася да цёці Тоні. Здарылася гэта яшчэ да нараджэння Цімкі, калі яна ішла, цяжарная, па мосце. Я тады ўжо нарадзілася, і мама прыехала разам са мной з вялікага горада, дзе яна тры гады пражыла са Змеем. Змей, які апроч іншага быў яшчэ і найрэдкім жміндам, выгнаў маму са свайго Змяінага царства без капейкі грошай, і яна, пакрыўджаная на ўвесь свет, сядзела дома, зачыніўшыся ў сваёй панельнай аднушцы, і ні з кім не размаўляла, нават з цёцяй Тоняй. І цёця Тоня вырашыла наведацца да мамы ў госці без запрашэння, каб яе маральна падтрымаць і выцягнуць з дэпрэсіі. Аднак да нас у Блокі яна так і не дайшла, бо на мосце ёй раптам зрабілася блага, яна страціла прытомнасць, і яе забрала "хуткая". Пасля гэтага жыццё яе пайшло наўскасяк, дзіця яе нарадзілася заўчасна і, як тут казалі, “нежывым”, а муж яе Яўген пачаў піць па-чорнаму, а потым прапаў. Тутэйшыя казалі, што ён збег, бо спалохаўся. Дзесьці пад Віцебскам, казалі людзі, жыла яго родная сястра, і сын яе, пляменнік Яўгена, быў невылечна хворы -- у свае пятнаццаць гадоў меў розум немаўляці, не падымаўся з ложка, не размаўляў, адно стагнаў ды енчыў, і яго цела несупынна скручвалі сутаргі. Яўген нібыта напужаўся, што сын ягоны Цімка будзе гэткім жа, як пляменнік, таму і ўцёк.
Збеглага Яўгена цёця Тоня звала “Поскудзем”, што гучала амаль гэтак жа ёміста і з’едліва, як “Змей”. Цімка ніяк яго не называў, ён увогуле быў стрыманы ў меркаваннях. І толькі аднойчы, калі мы ўжо былі дарослымі і хадзілі ў школу, Цімка сказаў пра свайго бацьку, што той быў “здраднікам і баязліўцам, а ад гэткіх “кадраў” сыходзіць найбольшая небяспека і на вайне, і ў мірны час”. Зрэшты, гэта былі не ягоныя словы, тут ён цытаваў нябожчыка дзядзю Валерыя, які нават пасля смерці заставаўся для Цімкі неаспрэчным аўтарытэтам…
Часам мне здавалася, што цёця Тоня ведае пра Гідоту, хоць і не бачыць яе. Яна нават дала ёй імя -- Журба-Дзядоўнік. Прычапілася да мяне Журба-Дзядоўнік, казала, жартуючы, цёця Тоня, прыляцела ў воблаке пылу, учапілася, пусціла карэнне, прарасла ў самым сэрцы, усю сярэдзіну павуціннем апляла.
-- Гэтак вось, дзеткі. Прычапілася, села аж на галаву і ўжо не адстане. Такая яна, Журба-Дзядоўнік, -- гаварыла цёця Тоня, паказваючы рукамі, якая вялікая, вялікая тая Журба, які калючы Дзядоўнік. -- Але нічога, мы ёй не дадзімся! Праўда, Цімафейка?
Цімка з вельмі сур'ёзным выглядам ківаў галавой і гаварыў: "Праўда!", і тады цёця Тоня, смеючыся, сціскала яго ў абдымках, я бянтэжылася і маўчала, а мама, назіраючы за гэтай сцэнай, паціскала плячыма і гаварыла: "Ай, Тонька, нешта абы што..."
А я пачувалася ніякавата, бо ведала, што гэта зусім не "абы што", і цёця Тоня не жартуе. Гідота, Журба-Дзядоўнік, сапраўды існавала, і калі трошкі напружыць зрок, яе можна было разгледзець – яна ляжала абручом на галаве цёці Тоні, нібы вянок з цёрну, як на абразах у нашай царкве. Ён быў жывы, гэты калючы вянок-тысячаножка, ён варушыўся, пульсаваў і раздзімалаўся, спакваля высмоктваючы жыццё са сваёй ахвяры.
Мне гэта не падабалася. Аднойчы я нават паспрабавала зняць Гідоту з цёці Тоні – я ўжо ведала, што Гідоты мяне баяцца. Вылучыўшы момант, калі цёця Тоня была захоплена гутаркай з мамай, я падышла да яе неўзаметку, ухапілася аберуч за Журбу-Дзядоўнік і пацягнула. Яна была халодная і слізкая навобмацак. Пад маімі рукамі Гідота пачала выгінацца і курчыцца, нібы вужака, мне нават здалося, што я чую злоснае сыканне, і незлічоныя шыпы-джалы балюча ўпіліся мне ў далоні. Цёця Тоня засмяялася, кажучы: “Таечка, ты што? Не трэба выдзіраць у цёці Тонькі валасы!”, а мама пачала на мяне сварыцца. Тады я пусціла Журбу-Дзядоўнік і адышлася. Я бачыла, як яна зноў шчыльна стулілася вакол цёці Тоні. Яе бураватае, пакручастае цельца ільснілася, а незлічоныя шчупальцы дрыжэлі і торгаліся, і мне здавалася, што яна зласліва смяецца.
Гэта была мая першая сур'ёзная параза. Гідота перамагла. Я нічога не магла з ёй зрабіць. Журбу-Дзядоўнік, гэты вянок праклёну, адчапіць ад чалавека было немагчыма. Прынамсі, я не здолела.
_______________
* Валерый Славук.
4. Сястра-Цемра
У дзяцінстве я знайшла сабе сяброўку. Што яна такое і адкуль узялася, я не ведала. Зрэшты, я і не спрабавала зразумець яе прыроду, проста прымаючы яе як дадзенае. Тады я многія рэчы прымала як данасць і не бачыла нічога супярэчлівага ў тым, што побач са мной знаходзіцца цёмная, разбуральная існасць. Я яе паклікала, яна і прыйшла, што тут такога? Яна была маёй таямніцай. Аб яе існаванні не ведаў ніхто, апроч мяне. І Цімкі. Яму я расказала.
У тыя гады мая маці працавала тавараведам на гандлёва-закупачнай базе. Нярэдка яна мусіла сыходзіць на працу позна ўвечары ці нават уночы -- ладзіць экспертызу новапрыбылых тавараў, якія потым размяркоўвалі па гандлёвых кропках. Кругласутачных груп у нашым дзіцячым садку не мелася, і мама змушана была пакідаць мяне адну ў зачыненай кватэры. Яна проста саджала мяне перад уключаным тэлевізарам, ставіла на стол загадзя прыгатаваную вячэру і на ўсякі выпадак хавала запалкі. І сыходзіла.
У пустой кватэры было самотна і нудна, а часам страшна да дрыжыкаў. Звычайна я засынала перад тэлеэкранам, але здаралася, што сон не йшоў, і тады прыходзіў Жах. На сцяне пакоя, абклеенай жоўтымі шпалерамі, вісеў стары савецкі гадзіннік з круглым цыферблатам, на якім былі намаляваныя чырвоная зорка і крэйсер Аўрора. Гадзіннік цікаў, намотваючы на шасцярэнькі хвіліны і гадзіны, што цягнуліся марудна, як перавараная патака. Потым па тэлевізары канчаліся ўсе перадачы, у кватэры ўсталёўвалася магільная цішыня, а звонку на шыбы навальвалася глухое, апраметнае чарноцце, цяжкае, як воды акіяну. А мама ўсё не вярталася. І тады да мяне падкрадваўся Жах і ўчапляўся ў мяне хваткай бультэр'ера. Уяўленне пачынала вымалёўваць жудасныя вобразы. Мне мроілася, што мама ўжо ніколі не вернецца дадому, што назаўтра яе знойдуць мёртвай, жорстка забітай у якім-небудзь яры ці на пустцы -- альбо не знойдуць увогуле… І тады я заплюшчвала вочы і пачынала маліцца. Не, не да Бога. Бог – Ён такі вялізны, старажытны, грозны... Якая Яму справа да мяне, перапалоханай чалавечай казуркі? Я малілася да Цемры. Да той Цемры, што зазірала ў вокны, лунала па-над мястэчкам, кралася ўздоўж прыціхлых вуліц, гуляла на плошчах, ў ярах і на пустках. Я ведала, што гэтая Цемра жывая, і з ёю можна дамовіцца.
-- Цемра-Цемра, сястрычка мая, -- я наўмысна звярталася да яе так ласкава, нават лісліва, жадаючы залагодзіць гэту грозную існасць. – Сястра-Цемра, калі ласка, вярні мне маму!
І Цемра слухала мяне. Мама заўсёды вярталася. Калі я чула маміны крокі на лесвіцы ў пад’ездзе, я ўздыхала з палёгкай. Жах расціскаў свае сківіцы і сыходзіў, і тады я хуценька кідалася ў ложак, закручвалася ў коўдру і ўдавала, што сплю. Мама вельмі сварылася, калі я не спала дапазна. А на наступны дзень (гэта быў ужо рытуал) я мусіла сцягнуць на кухні якую цукерчыну або печыва і выкінуць іх у расчыненую фортку. То была мая падзячная ахвяра Сястры-Цемры і плата за яе прыхільнасць.
З цягам часу мы з ёй пасябравалі. Напачатку Цемра была проста стыхіяй, дзікай і безаблічнай, што бязглузда насілася ў пустэчы над палямі і пушчамі. Яе трэба было падвабліваць, залагоджваць ахвярнымі цукеркамі і адмысловымі малітвамі-замовамі. Спакваля я прыручыла яе, і яна стала маёй сяброўкай і целаахоўніцай, гатовай выканаць любое маё жаданне, як той джын з арабскай казкі. Малітвы і ахвяраванні былі ўжо непатрэбныя. Мне дастаткова было проста папрасіць – і яна рабіла ўсё, што я хацела. Ну, ці амаль усё.
Звычайна я проста забаўлялася. Калі ўвечары мама вяла мяне дадому з дзіцячага садку, я магла зірнуць на ўключаную лямпачку ў пад’ездзе і падумаць: “Сястра-Цемра, разбі яе!”. І тады лямпачка на імгненне ярка ўспыхвала, а потым разляталася на аскепкі з гучным бразгатам. Мама кожны раз пужалася і выдыхала: “Ой, Божухна!”. А потым пачынала сварыцца на работнікаў ЖЭСу, што ўкручваюць ў пад’ездах бракаваныя лямпачкі, якія ўвесь час узрываюцца. Я слухала і ціхенька душылася ад смеху. Яна так і не здагадалася, што гэта ўсё я, а ніякі не ЖЭС.
Увогуле ў Цемры лепш за ўсё атрымлівалася разбіваць лямпачкі. Мяне гэта не здзіўляла -- яна ж ўсёткі Цемра, і непрыязнасць да крыніц святла была ў самой яе прыродзе. Аднойчы Цемра пабіла для мяне вулічны ліхтар. Атрымалася эфектна. Лямпа ў ліхтары аглушальна бомкнула, і на ходнік пасыпаўся цэлы сноп серабрыстых іскраў. Я запляскала ў ладкі і закрычала: “Салют!”, а мама зноў спалохалася. А ў наступны раз мы з Цемрай спалілі ўсе столевыя плафоны ў дзіцячым садку. Тады ў нашай групе адмянілі заняткі па маляванні, і прыйшоў дзядзька-электрык ў сіняй спяцоўцы. Расклаўшы трохкутныя драбіны, ён доўга лазіў пад столлю, наладжваючы плафоны, і пры гэтым гучна прамаўляў незнаёмыя мне словы. Калі я дома паспрабавала паўтарыць словы, надоечы пачутыя ад электрыка, мама вытарашчыла вочы і спытала: “Тая, дзе ты такога нахапалася?!”. “У садку,” -- шчыра адказала я. Мама паківала галавой і сказала, што ёй варта прыйсці ў садок і сур’ёзна пагутарыць з выхавацелькай.
Некаторыя заданні чамусьці атрымліваліся ў Цемры не вельмі добра. Аднойчы ў краме я папрасіла Цемру выцягнуць для мяне марозіва з зашклёнай вітрыны. Тады вітрына неяк дзіўна ўвагнулася і прасела, па шкле веерам пабеглі глыбокія зелянявыя трэшчыны, лямпачка ўнутры пачала трашчаць і падміргваць, а марозіва я так і не атрымала.
Затое з маімі крыўдзіцелямі Цемра распраўлялася віртуозна. Неяк ўзімку падчас прагулкі Кацюня са старэйшай групы акупавала найлепышя арэлі ў двары – драўляную гушкалку ў выглядзе яхты. Стоячы за штурвалам, Кацюня самазабыўна разгойдвалася, выклікала: “Свістаць усіх наверх!” і з вялікім падабенствам імітавала енкі чаек і крыкі дэльфінаў. “Кацюнь, дай пакатацца”, -- папрасіла я, падышоўшы да гушкалкі. У адказ Кацюня чамусьці запусціла пяцярню ў маё штучнае футрачка і выдрала з яго пасму поўсці. А потым скрывілася і сказала: “Ідзі адгэтуль, байстручыха, безбацькоўшчына! А то павыдзіраю табе ўсё футра, атрымаецца паліто”. Цяпер я разумею, што тыя крыўдныя словы пра “безбацькоўшчыну” Кацюня пачула, хутчэй за ўсё, ад сваіх таты з мамай, а потым бяздумна іх паўтарыла. Але тады я проста пакрыўдзілася. Я моўчкі адышлася. А Кацюня, войкнуўшы, раптам раскінула рукі і зрабіла некалькі крокаў назад, нібыта штосьці з сілай штурхнула яе ў грудзі, і паляцела з гушкалкі галавою ў снег. Гурбы снегу ўратавалі Кацюню ад сур’ёзных пашкоджанняў, але гузак на лбе яна ўсёткі набіла.
Потым у садок прыходзілі Кацюніны тата з мамай, страшна скандалілі і пагражалі ўсіх засудзіць. У выніку адну з выхавацелек звольнілі "за халатнасць", і бацькі пацярпелай засталіся задаволеныя. Натуральна, я нікому не сказала, што гэта я папрасіла Сястру-Цемру скінуць Кацюню з гушкалкі.
І толькі праз год я прызналася ва ўсім Цімку. Я па сакрэце – па вельмі-вельмі страшным сакрэце – расказала яму пра Сястру-Цемру, якая выконвае усе мае жаданні. Цімка спачатку нібыта зацікавіўся.
-- Слухай, Тая, – спытаў ён, паразважаўшы, – а калі папрасіць у яе машыну, ну, Аўдзі, як у Франц-Адамыча, яна зробіць?
Я пакруціла галавой:
-- Не…
-- А, ну тады лухта, -- расчаравана працягнуў ён.
Больш пра Сястру-Цемру ён не пытаўся, страціўшы да яе ўсякі інтарэс.
5. Браты па зброі
З Цімкам я пазнаёмілася, калі мне было тры з паловай гады. Я ўжо хадзіла ў дзіцячы садок і адчувала сябе ветэранам з багатым жыццёвым вопытам. Цімку ў садок не бралі, таму што ён быў "асаблівым". Мама так і сказала, выцягваючы мяне з пясочніцы, дзе я корпалася са сваім упадабаным пластмасавым шуфлікам, сінім з чырвонай ручкай: "Тая, хадзем з хлопчыкам знаёміцца. Толькі не крыўдзі яго, яго нельга крыўдзіць, бо ён асаблівы". У чым тая асаблівасць, я так і не зразумела. Цёця Тоня падвяла да мяне бялявага пацана з круглымі шэрымі вачамі і рабацінкамі на твары. "Цімафейка, глядзі, гэта Таечка, -- сказала цёця Тоня. -- Ну, паздароўкайся з ёю!". Цімафейка працягнуў да мяне руку і прамовіў: "Пры-ві-танне!.." Замест адказу я ўзмахнула шуфлікам, які ўсё яшчэ трымала ў руках, і стукнула ім Цімафейку па галаве. Потым я кінула шуфлік на зямлю і разраўлася. Цімка не заплакаў. Ён проста сеў, дзе стаяў, і ўтаропіўся на мяне, разявіўшы рот ад здзіўлення. Напэўна, мае паводзіны здаліся яму нелагічнымі. Такім чынам, наша першая сустрэча прайшла, як кажуць у дыпламатыі, "некалькі скомкана", але потым мы ўсёткі пасябравалі. Да Цімкі я пачала ставіцца, як малодшага браціка, якога трэба любіць і абараняць, і цяпер любы нахабнік, які ўздумаў бы замахнуцца на яго шуфлікам, атрымаў бы грымакоў ад мяне асабіста. Дарослыя ўпарта называлі Цімку "асаблівым", а я па-ранейшаму не заўважала, каб з ім было штосьці не так. Ён быў проста нармалёвым хлопцам, з якім мне падабалася гуляць.
Ужо пазней, трохі пасталеўшы, я пачала тое-сёе прыкмячаць. Цімка кульгаў пры хадзьбе – злёгку, але ўсё роўна заўважна, асабліва калі адмыслова прыглядацца, рухі ў яго былі нейкія зыбкія, нібы трохі развінчаныя, пальцы на яго правай руцэ дрэнна згіналіся, і маўленне ў яго было трохі невыразнае. Цёця Тоня казала, што з узростам усё гэта пройдзе. Другія дарослыя яе аптымізму не падзялялі. Нават мая мама. Калі я пыталася ў яе, ці скора Цімка пойдзе ў дзіцячы садок, яна гаварыла, што хутчэй за ўсё ніколі. І ў школе ён наўрад ці зможа вучыцца. Зрэшты, Цімку яшчэ моцна пашанцавала, бо мог бы ён быць такім, як пляменнік цёці Тоні, які ні хадзіць, ні гаварыць няздольны. Такога пункту гледжання прытрымліваўся і дзядзя Валерый. “Не трэба цешыцца ілюзіямі, Антаніна, -- казаў ён цёці Тоні. – Тут калі што і зменіцца, то толькі ў горшы бок. Але што зробіш, з гэтым трэба жыць”.
Дзядзя Валерый быў суседам цёці Тоні. Сям’і ў яго не было, і ён жыў адзін у цагляным дамку з гаражом і агародчыкам, на якім стаяла шкляная цяплічка і расло колькі купак агрэсту і чорнай і чырвонай парэчкі. Валерый быў інвалідам. Замест правай нагі ў яго быў пратэз, які рыпеў пры хадзьбе, а ў ягоным гаражы стаяла машына-“інвалідка” колеру балотнай іржы, якая смешна стракатала, калі ехала. Нагу ён страціў на вайне, але не на Вялікай Айчыннай, а якойсьці іншай, і ваяваў ён не з фашыстамі, а з нейкімі “духамі”. У іх мелася сваё логава пад назваю Кандагар – у маім уяўленні гэта была чорная вежа з вокнамі-байніцамі, велізарная, нібы скала. Што тычыцца "духаў", то яны мне ўяўляліся сапраўднымі духамі-зданямі, гэткім войскам нежыці ў пашматаным камуфляжы і з іржавымі вінтоўкамі ў кашчавых руках. Пад вежаю Кандагар нашы ваяры змагаліся з нежыццю, але сілы былі няроўныя, і мы прайгралі. Там, пад Кандагарам, шараговец Валерый страціў цэлы полк сваіх братоў па зброі і вярнуўся на радзіму ўжо без нагі і з узнагародай -- залатой зоркаю, якую ён нікому не паказваў.
Ветэранскай пенсіі Валерыю не хапала, і ён зарабляў на жыццё, рамантуючы чужыя аўто ў сваім гаражы. Цімка ўвесь час круціўся побач і “дапамагаў”, падаючы інструменты. Да дзядзі Валерыя ён быў вельмі прывязаны, мабыць, падсвядома адчуваючы патрэбу ў мужчынскім выхаванні, у бацьку, якога ніколі не ведаў. Сам Валерый ставіўся да Цімкі трохі паблажліва, а ўвогуле з сімпатыяй, магчыма, бачачы ў ім роднасную душу. Яны абодва кульгалі.
Цёця Тоня нічога не мела супраць. Валерыю яна давярала. Тут яго ўсе ведалі як чалавека добрага і сумленнага, хіба толькі вельмі самотнага. З Валерыем яе сын быў пад наглядам, і апроч таго, атрымліваў якое-ніякое “мужчынскае выхаванне”. Цёця Тоня адно прасіла Валерыя ніколі не расказваць Цімку пра Кандагар і “духаў”. Аднак Валерый не мог не гаварыць аб той вайне, а пагаварыць яму не было з кім, апроч хіба што Цімкі. У сваім гаражы ён трымаў зашмальцаваны фотаальбом з чорна-белымі здымкамі афіцэраў і салдат-шарагоўцаў. Усе яны былі маладыя і прыгожыя, і ніводзін з іх ужо не жыў. “Мае браты па зброі, -- казаў Валерый, паказваючы Цімку фотаздымкі. – Яны ўсе засталіся пад Кандагарам. І я таксама. Застаўся пад Кандагарам. Назаўсёды. Разумееш?”. Цімка не надта разумеў, але моўчкі ківаў.
Цімка пару разоў прыводзіў мяне ў гараж да дзядзі Валерыя, але мне там было сумна. Машыны з інструментамі мяне не цікавілі. Паразумецца з Валерыем мне таксама не ўдавалася. Ён быў вельмі маўклівым. Затое з Цімкам яны ладзілі цудоўна. Гэта было суровае мужчынскае сяброўства, у якім дзяўчынкам няма месца. Таго мне ніхто не тлумачыў, я зразумела сама. Калі мы заставаліся з Цімкам удваіх, мы маглі гуляць гадзінамі, забыўшыся пра ўсё на свеце. Калі побач быў дзядзя Валерый, я была ўжо непатрэбна. Я шчыра, па-дзіцячаму, раўнавала. І трохі зайздросціла Цімку, бо ён меў старэйшага таварыша і ведаў пра рэчы, аб якіх я нават не мела ўяўлення. Цімка разбіраўся ў марках машын, з лёгкасцю адрозніваючы Хонду ад Мазды, і добра цяміў у зброі (падчас гульняў у вайнушку ён цярпліва тлумачыў мне, чым маўзер розніцца ад рэвальвера, а самаходная гаўбіца ад танка), а пра “духаў” ён ведаў больш, чым мы, яго аднагодкі, ведалі пра фашыстаў. Валерый навучыў яго і іншым карысным рэчам -- біцца ўрукапашную, трымаць удар, даваць адпор праціўніку, які мацнейшы. І галоўнае -- трэніравацца. Калі некаторыя часткі цела адсутнічаюць ці не функцыянуюць, тлумачыў Валерый, неабходна трэніраваць і распрацоўваць тыя, што засталіся. Трэба быць моцным, калі хочаш выжыць. У нашым мірным грамадстве выжываць нават складаней, чым у траншэі пад шквальным агнём, асабліва калі ты кульгаеш. І таму неабходна ўвесь час змагацца, біцца за сябе, па-сапраўднаму, да крыві і сінякоў. Інакш з’ядуць жыўцом. Так гаварыў дзядзя Валерый, і Цімка засвоіў гэта на "выдатна". Магчыма, дзякуючы гэтаму ў школе (а ў школу Цімка ўсёткі пайшоў) яго амаль не цкавалі. Некаторыя спрабавалі, а потым хадзілі з расквашаным носам і з сіняком пад вокам. Біцца за сябе Цімка навучыўся. Па-сапраўднаму.
Яшчэ Цімка марыў навучыцца вадзіць машыну. Дзядзя Валерый паабяцаў, што абавязкова яго навучыць, толькі крышачку пазней, калі Цімка падрасце. Пакуль што яму дазвалялася толькі ездзіць у якасці пасажыра. Часам Цімка прасіў Валерыя пракаціць яго на адным з аўто, якія той рамантаваў, але гэта было забаронена. Зрэдку, калі Валерый быў у добрым гуморы, ён выкочваў з гаража сваю “тарахцелку” колеру балотнай іржы, саджаў Цімку на сядзенне поруч з сабой, і ўдваіх яны ездзілі наўкруг мястэчка, да лесапільні ці драбільнага завода, і нават далей, на закінутыя кар’еры за хуткаснай шашай.
Мне было крыўдна, бо мне дзядзя Валерый ніколі не прапаноўваў пакатацца на машыне. Аднойчы я спытала ў Цімкі, ці можна мне праехацца разам з імі, але ён пахітаў галавой і сказаў цвёрда:
-- Не. На кар’еры нельга. Там стрэльбішча. Ну, палігон. Там дзяўчынкам няма чаго рабіць.
-- Які палігон? – здзівілася я.
-- Ваенны, -- адказаў Цімка і замоўк.
Пра палігон я чула ўпершыню. Расказаць пра яго падрабязней Цімка наадрэз адмовіўся, заявіўшы, што і так ужо сказаў занадта многа. Тады я спытала ў мамы. Яна паціснула плячыма і сказала, што ніякіх палігонаў паблізу няма, а закінутыя кар’еры -- небяспечнае месца, аднойчы там нават загінулі вяскоўцы, на якіх абвалілася гара пяску, калі яны выбіралі друз для будоўлі. Так што Цімка мае рацыю, і дзяўчынкам там сапраўды рабіць няма чаго.
Вадзіць аўто Цімка так і не навучыўся. Валерый не паспеў яго навучыць. Ён загінуў. Атрымалася гэта так дзіка і неспадзявана, што местачкоўцы яшчэ доўга не маглі адысці ад шоку, а па вуліцы Шаўчэнкі, дзе жыў Валерый, сноўдаліся журналісты і тэлевізіёншчыкі, якія прыязджалі ажно з Мінска. А адбылося наступнае. Да дзядзі Валерыя прыехаў заказчык забіраць машыну з рамонту. Цімка потым сказаў, што гэта быў ужываны Бэ-эМ-Вэ. “Бумер” пунсовага колеру. Заказчык і Валерый пасварыліся. Невядома, з-за чаго. Магчыма, заказчык быў незадаволены рамонтам, або не хацеў плаціць, ці яшчэ што. Суседзі бачылі, як яны спрачаюцца, стоячы ля гаража. А потым Валерый раптам павярнуўся і пайшоў у гараж, а заказчык стаяў каля свайго “Бумера” і курыў цыгарэту. Валерый выйшаў з гаража з вайсковай вінтоўкай у руках. Заказчык выпусціў цыгарэту і пачаў штосьці крычаць, а Валерый ускінуў вінтоўку і стрэліў заказчыку ў грудзі. Той паваліўся, як падсечаны. Валерый, перазарадзіўшы вінтоўку, яшчэ некалькі разоў стрэліў па машыне. Потым ён кінуў зброю на зямлю, зайшоў у гараж і шчыльна зачыніў за сабой дзверы.
Пачалася паніка. Местачкоўцы крычалі і мітусіліся, забіраючы з вуліцы дзяцей, хтосьці пазваніў у міліцыю. Вуліцу ачапілі. Прыехалі спецназаўцы ў бронекамізэльках і з аўтаматамі, і нейкі чалавек у цывільным стаяў пад прыкрыццём міліцэйскіх машын і штосьці гаварыў у “мацюгальнік”. А потым з гаража пачуўся стрэл. Калі спецназаўцы высадзілі дзверы, Валерый быў ужо нежывы. Ён ляжаў тварам уніз, з яго скроні цякла кроў, а ў руцэ яго быў заціснуты пісталет. Падчас ператрусу ў гаражы Валерыя знайшлі яшчэ адну вінтоўку са спілаваныі ствалом, два рэвальверы, аптычны прыцэл і скрыню з патронамі. Не бог ведама які арсенал, але ўсёткі баявая зброя, што засталася, напэўна, яшчэ з той вайны…
Пасля таго здарэння цёця Тоня бегала ў царкву, ставіла свечкі перад абразамі і дзякавала Богу, што з Цімкам нічога не здарылася -- ён жа так доўга знаходзіўся побач з “гэтым шаленцам”. Пацярпелы заказчык выжыў, яго адратавалі ў рэанімацыі. Дом Валерыя апячаталі, а ягоны “арсенал” канфіскавалі.
Пахавалі Валерыя на могілках за мястэчкам, на стромкім беразе Овелькі. Тутэйшы святар адмовіўся яго адпяваць, бо ён быў “самазабойцам”. На хаўтурах людзей было няшмат, галоўным чынам хмурныя, маўклівыя мужчыны ў вайсковай форме. Браты па зброі. У дзень пахавання Цімка (упершыню ў жыцці) збег з дому і прыйшоў на могілкі. Развітвацца з сябрам. Разам з вайскоўцамі стаяў ён на краі магілы і глядзеў, як камякі зямлі падаюць на вечка труны. Ніхто не плакаў. А потым адзін вайсковец у кіцелі з афіцэрскімі пагонамі спытаў у Цімкі:
-- Ты яго ведаў?
Той кіўнуў
-- Так.
І тады афіцэр паклаў руку Цімку на плячо і прамовіў:
-- Ты запомні, ён быў добрым чалавекам, проста ён не вярнуўся з вайны. Разумееш?
-- Разумею, -- сказаў Цімка.
Гэта было праўдай. Цяпер ён сцяміў, што меў на ўвазе Валерый, калі гаварыў, што назаўжды застаўся пад Кандагарам. Нашыя войскі вярнуліся дадому, але для яго вайна так і не скончылася. Ніколі.
6. Бледны Вусень
У выходныя дні мама цягалася ў госці да цёці Тоні, і мяне брала з сабою. Хадзіць да цёці Тоні я вельмі любіла. Яе стары дамок з аканічкамі, кветнікам і яблынькамі падабаўся мне значна больш, чым наша панельная аднушка. Звычайна мама з цёцяй Тоняй гаманілі на кухні, а нас з Цімкам адпраўлялі гуляць у двор. Там было дзе рязвярнуцца!
У кветніку можна было збудаваць намёт са старой коўдры і гуляць у першабытных людзей, індзейцаў ці партызан, уяўляючы, што кветнік – гэта дзікія джунглі, альбо прэрыі, альбо партызанская пушча, у залежнасці ад кантэксту гульні. З вецця старой, магутнай яблыні перад ганкам звешваліся вераўчаныя арэлі, на якіх можна было гушкацца, пакуль не закружыцца галава, а каля плота раслі хмызы парэчкі, агрэсту і маліны, з якіх дазвалялася есці ягад столькі, колькі ўлезе. Проста пасярод кветніка сталяў замшэлы корч, які некалі быў яблыняй-антонаўкай, якую аднойчы ўзімку паламала ветрам. Пень вырашана было не распілоўваць на дровы, а пакінуць у садзе, бо ў ім мелася дупло, дзе штолета сялілася сямейка птушак, якія выводзілі птушанят. Турбаваць птушыную сямейку не рэкамендавалася, аднак нам усё ж дазволена было падыходзіць да карча і зазіраць у дупло – толькі вельмі, вельмі ціха і калі птушак-бацькоў няма дома. У глыбіні дупла бачна было круглае гняздэчка, у якім, шчыльна прытуліўшыся адно да аднаго, сядзелі птушаняты і канспіратыўна маўчалі, але дастаткова было злёгку паляпаць далонню па карчы, і яны адразу ж ускідваліся і пачыналі аглушальна ціўкаць, расхінаючы жоўтыя дзюбкі. Глядзець на птушанят нам дазвалялася, аднак карміць іх было сурова забаронена, бо ад хлеба ці печыва яны могуць захварэць і нават памерці. Так нам патлумачыла цёця Тоня.
А яшчэ ў цёці Тоніным кветніку жыў стары рудаваты кот з падраным вухам. Істотай ён быў загадкавай. Кожную зіму кот кудысьці знікаў, а ўлетку з’яўляўся зноў і штодня прыходзіў да цёці Тоні -- абедаць. Атрымаўшы свой сподак малака і скрылік каўбаскі альбо кавалачак аладкі са смятанай, кот развальваўся на клумбе з ружовымі стакроткамі і драмаў, блажэнна мружачыся на сонцы. Сыты і задаволены, ён нават не зважаў на птушынае сямейства, якое жыло побач у яблыневым карчы, дый птушкі звярталі на яго увагі не больш, чым, напрыклад, на калоду. У цёці Тоніным кветніку ўсё суіснавала ў міры і згодзе. Калі надвор’е было даждлівае, кот спаў пад ганкам альбо уладкоўваўся ў павеці на дровах. Ад ката я была ў захапленні і ўсё імкнулася яго пагладзіць ды паціскаць, але кот мяне пэўна недалюбліваў і абачліва рэціраваўся на самую высокую яблыню, варта было мне наблізіцца. Адчуваў маю роднаснасць са Змеямі, няйнакш!..
Каля павеці ў глыбіні кветніка таксама было шмат дзівосаў. Там стаяла бляшаная балейка з вадой, чорнай, як смала, і ў ёй вірыла сваё, таемнае жыццё. Ля самай паверхні вады грэліся на сонейку сотні маленечкіх чарвячкоў, белых і чырванаватых, вельмі пужлівых -- варта было кінуць у балейку трэсачку або каменьчык, як уся гэта малеча стрымгалоў кідалася на дно, вырабляючы цельцамі мудрагелістыя петлі і васьмёркі. Таксама ў балейцы жылі паважныя апалонікі з празрыстымі хвосцікамі, бурыя слімакі-прудавікі (прынесеныя з Овелькі ў шкляным слоіку) і яшчэ нейкія вядзяныя казуркі, якіх не ўдавалася разгледзець як след, бо яны ніколі не ўзнімаліся на паверхню. Над чорнай вадою таўклася жамяра, на вадзе плавалі пялёсткі, а на краі балейкі час ад часу прызямляліся рознакаляровыя матылькі і бліскучыя стракозы. Тут можна было гадзінамі назіраць за падводным жыццём, ці гуляць у рыбалку, закідваючы ў балейку вуды, зробленыя з гнуткіх галінак і каляровых матузкоў, або запускаць чоўнікі з бярозавай кары. Гуляць з чоўнікамі мне асабліва падабалася. Аднойчы я злавіла ў кветніку рудога вусатага жука, пасадзіла яго ў чоўнік і адправіла ў падарожжа. Перапужаны жук ашалела кідаўся па чоўніку, шукаючы паратунку, але яго са ўсіх бакоў атачала чорная вада. Гэта было вельмі смешна. Нарэшце гэту забаўку ўгледзела цёця Тоня і адразу ж яе прыпыніла.
-- Дзеці, як вам не сорамна? – сказала яна, выцягваючы з балеі чоўнік. -- Глядзіце, як ён напалохаўся. Нельга здзеквацца з жывога!
І яна асцярожна пасадзіла жука на куст півоній.
Мяне гэта здзівіла. Мама не вучыла мяне шанаваць казурак. Да жывёльнага свету яна была абыякавая. Яна і да людзей ставілася з прахалодцай. І да мяне таксама. Увесь свой жыццёвы запас любові яна змарнавала на Змея, не пакінуўшы для мяне амаль нічога. Цёця Тоня, наадварот, проста прамянела любоўю, якой хапала і для Цімкі, і для мяне, і для ўсяго жывога на зямлі. Не любіла яна толькі збеглага дзядзьку Яўгена, але тое было зразумела. Баязліўцаў-здраднікаў ніхто не любіць.
Дом цёці Тоні быў невялікі і даволі тыповы – сенцы, кухня і два пакойчыкі, але для мяне ён быў самым утульным у свеце. Тут пахла цёплым дрэвам, свежай выпечкай і чымсьці салодкім – ці то карамеллю, ці то сушанымі яблыкамі. На сценах былі жоўтыя шпалеры, на вокнах памяранцавыя фіранкі, а масніцы былі колеру мёду, і таму здавалася, што пакоі напоўнены яркім сонечным святлом нават ў пахмурныя, даждлівыя дні. І яшчэ тут панавалі ідэальныя чысціня і парадак. Мая мама валодала найрэдкім талентам ствараць хаос вакол сябе. Яна магла кінуць швэдар на кухоны стол, а панчохі на падваконне, і яе зборы на працу часцяком абарочваліся істэрыкай, б яна не магла адшукаць то расчоску, то туш для веек. У цёці Тоні кожная рэч была на сваім месцы, і ў доме не было ані смяцінкі. Мяне гэта захапляла, і я таемна марыла, што калі вырасту, таксама буду мець такі дом – утульны, поўны водараў і сонечнага святла і адшараваны аж да рыпення.
У гэтым доме мелася адзінае месца, якое я не любіла. Гарышча.
На гарышча вялі дыхтоўныя драўляныя драбіны з шырокімі прыступкамі і парэнчамі, і ўзбірацца па іх было зусім няцяжка, нават для Цімкі. Ён быў даволі зграбны, але некаторыя рэчы яму не даваліся, альбо даваліся з цяжкасцю. Лазіць па дрэвах ён так і не навучыўся, і скакаць па камянях цераз раўчук таксама...
Свой дом цёця Тоня трымала ва ўзорным парадку, на гарышча ж яна зазірала рэдка, і таму тут утварыўся гэткі ачажок хаосу. Уздоўж сцен грувасціліся старыя дошкі і паламаная мэбля, па кутах былі параспіханыя нейкія вузлы, па падлозе перакочваліся камякі пылу, а са столі звешвалася павуцінне. У самай глыбіні гарышча, за дзверцамі з клямкай і жоўта-сінім акенцам, месціўся Таемны Пакой. Гэта была каморка з трохкутнай столлю, такая цесная, што ў ёй змяшчаліся толькі тапчан са стракатым сенніком і старая патрэсканая валізка, напханая пажоўклымі газетамі і часопісамі. Над дзверцамі была ўкручана электрычная лямпачка з выключальнікам, а сцены і трохкутная столь былі абклеены рознакаляровымі абгорткамі ад цукерак і шакаладак. Калі зачыніць дзверы на клямку і ўключыць лямпачку, то можна было ўявіць, што ты сядзіш унутры чароўнай скарбонкі альбо скрыні для торта. Казалі, што Таемны Пакой пабудаваў Цімкаў нябожчык дзед – тата цёці Тоні. Драбіны з парэнчамі зладзіў таксама ён, і ўласнаручна абклеіў пакойчык абгорткамі ад цукерак. Тыя абгорткі ён збіраў усё дзяцінства, і назбіраў іх цэлую валізу, а калі ён пасталеў, яму шкада было іх выкідаць, і ён ператварыў іх у шпалеры для свайго Таемнага Пакоя. Цяпер Таемны Пакой прыналежыў Цімку.
На гарышчы Цімку вельмі падабалася, і ён кожны раз імкнуўся зацягнуць мяне туды -- пагуляць у хованкі або проста пасядзець у Таемным Пакоі. Я ўпіралася да апошняга. Не-не, толькі не туды! Лепш у кветнік, ці на арэлі, альбо на рэчку -- куды заўгодна, толькі не на гарышча.
Там, на гарышчы, жыў Бледны Вусень.
Гэта пачварына сапраўды нагадвала велічэзнага бялясага вусеня – прадаўгаватая, раздзьмутая туша з мноствам караценькіх ножак або мацкоў і круглай башкой з цёмнымі плямамі вачэй і рота. Выглядаў ён неяк размыта, быццам я глядзела на яго скрозь бруднае шкло. Хаця мне не ўдавалася разгледзець яго выразна, было зразумела, што гэта брыдота яшчэ больш агідная, чым Журба-Дзядоўнік, і ў шмат разоў злей і небяспечней. Звычайна Вусень сядзеў у куце паміж грудай дошак і часопісным столікам з адламанай ножкай, а часам запаўзаў проста ў Таемны Пакой і ляжаў там, узбіўшыся на тапчан. Вусень быў такі вялізны, што на тапчане змяшчалася толькі частка ягонай тушы, а другая частка заставалася на падлозе. Ён ніколі не спяшаўся. Ягоныя рухі былі млявыя і запаволеныя, часам мне здавалася, што ён проста спіць. Я адчувала, што ён чакае чагосьці. Вельмі, вельмі цярпіліва чакае, і часу ў яго процьма. Ад Вусеня патыхала ледзяным холадам, і ён выдаваў гукі. Мая Пачвара пад Мостам пранізліва крычала і енчыла, Вусень жа агідна гыркаў і сіпеў. “Рррыыы-рл-рл!…Шшша-кххх!...”.
Натуральна, Цімка яго не бачыў і не чуў. І не мог даўмецца, чаму мне так не падабаецца гарышча. Насамрэч мне вельмі падабаўся Таемны Пакой, і я была зусім не супраць там пагуляць. Але кожны раз, зазірнуўшы на гарышча і ўгледзеўшы ў прыцемках бялясага Вусеня, я куляй ляцела прэч, уздрыгваючы ад агіды. Пра Вусеня я Цімку не расказвала. Усё роўна б не паверыў. Сказаў бы, што я ўсё выдумляю. Ці, яшчэ горш, палічыў бы мяне вар’яткай. Таму я тлумачыла яму, што ўбачыла на гарышчы вялізнага пацука ці павука, і таму ўцякла.
Усё гэта мяне засмучала. Я не разумела, чаму так атрымалася, што ў гэтым светлым, гасцінным доме гняздзіцца тагасветная жудасць. Журбу-Дзядоўнік, Гідоту, якая выцягвала з цёці Тоні жыццё, я часам бачыла, а часам не, але прысутнасць Вусеня адчувалася заўсёды. Нават калі мы сядзелі на кухні за гарбатай, частуючыся цёці Тоніным хатнім печывам ці піражкамі з начынкай, я чула, як Вусень варушыцца на гарышчы, шаргаціць ножкамі-мацкамі і глуха гыркае. “Рррыыы-рл-рл!…Шшша-кххх!...” Гэтага гыркання і шоргату не чуў ніхто, апроч мяне. Толькі руды кот, які жыў у кветніку, здавалася, штосьці ведаў. Ён ніколі не заходзіў у дом і не набліжаўся да драбін, якія вялі на гарышча.
Але аднойчы я ўсёткі яго прыціснула, гэтага Вусеня. То бок, не я, а...яна.
У той дзень гуляць у кветнік мы не выйшлі, бо надвор'е было кепскае -- лупіў абложны дождж, а з Овелькі парывамі налятаў злосны, халодны вецер, абдзіраючы пялёсткі з кветак. Нашы мамы, як заўжды, гаманілі на кухні, а нас, малых, адправілі гуляць у пакой. Настрой у мяне быў няважны, гульня не ладзілася, і ў рэшце рэшт мы з Цімкам з-за чагосьці пасварыліся і разышліся па розных кутах. Цімка засеў за тэтрыс, я гартала кніжку з малюнкамі, а на гарышчы важдаўся Вусень. Я чула, як ён там варочаецца, гыркае, шыпіць і грукоча мацкамі ў столь. Гэты грукат мяне раздражняў. Я глядзела ў кніжку, не магла засяродзіцца і злавала ўсё больш. І раптам я падумала: "Сястра-Цемра! Сястра-Цемра, зрабі так, каб ён заторкнуўся!".
І тады валтузня на гарышчы сціхла. Вусень сапраўды "заторкнуўся". У пакоі пахла сушанымі яблыкамі і навальніцай, за акном шапацеў дождж, а з гарышча не даносілася ані гуку. Можа, ён сышоў?... Я кінула кніжку.
-- Цімка, -- сказала я. -- Цімка, а пайшлі ў Таемны Пакой!
Той падхапіўся, узрадаваны, што я больш не злую, і што мне нарэшце захацелася на гарышча.
-- Ага. Хадзем!
І мы навыперадкі кінуліся да выхаду, мінуючы кухню.
-- Мам, мы наверх! - крыкнуў Цімка.
Цёця Тоня расхвалявалася.
-- Куды?! Прыступкі ж коўзкія! Хаця б курткі накіньце...
Але мы ўжо выбеглі на ганак, у вецер і дождж, і накіраваліся да змакрэлых драбін.
На гарышчы пахла пылам і навальніцай. Вусеня не было. Ён ці то знік зусім, ці то зашыўся кудысьці пад дошкі і сядзеў там ціхутка і не рыпаўся. Я не ведала, што ўчыніла Сястра-Цемра, але я зразумела, што Вусень яе баіцца.
Мы зачынілі на клямку дзверы ў Таемным Пакоі і запалілі святло. Дзівосны пакойчык сапраўды нагадваў скарбонку альбо скрыначку для навагодніх падарункаў. Спачатку мы проста валяліся на сенніку, слухалі, як дождж грукоча па даху і разглядалі рознакаляровыя цукерачныя абгорткі, якімі былі абклеены сцены і столь. Я адчула павагу да Цімкавага дзеда. Гэта ж трэба ўмянціць столькі цукерак! Потым мы зазірнулі пад тапчан і выцягнулі адтуль скрыначку мініяцюрных турыстычных шахмат. Паловы фігур не хапала, але мы ўсё роўна расставілі іх на дошцы і пачалі партыю. Гуляць у шахматы ніхто з нас не ўмеў, і правілы мы выдумлялі на хаду, а калі гульня стопарылася, адразу ж іх мянялі. Калі шахматы нам надакучылі, мы зноў палезлі пад тапчан і знайшлі там цэлы арсенал: аўтамат з надпісам "Зарніца", чорны бляшаны маўзер, які выглядоў амаль як сапраўдны, два чырвоныя рэвальверы і яшчэ адзін аўтамат з дыскам атрутна-зялёнага колеру.
-- Файна! -- прамовіла я, разглядаючы аўтамат "Зарніца".
Цімка з маўзерам у руцэ падкраўся да дзвярэй і прыціснуў да іх вуха, прыслухваючыся.
-- Чуеш, Тая? -- сказаў ён напаўголасу. -- Ён ужо тут. Зусім побач!
-- Хто? -- спытала я, зніякавеўшы.
-- Урфін Джус, -- паведаміў Цімка. -- І яго Непераможнае Войска. Яны фарсіравалі Овельку і цяпер бяруць штурмам гарышча.
-- Адыходзіць нам няма куды, -- сказала я, ускідваючы аўтамат. -- Будзем біцца па-сапраўднаму!
Вораг узяў пад кантроль амаль усё гарышча, за выключэннем Таемнага Пакоя. Мы адчайна адстрэльваліся, забарыкадаваўшыся валізкай. Сілы былі няроўныя, але пасля цяжкіх баёў нам удалося выбіць ворага з гарышча. У знак перамогі мы ўзнялі над грудай дошак Сцяг -- пунсовы піянерскі сцяжок, які мы таксама выцягнулі з-пад тапчана. Тым часам вораг перашыхтаваўся і пайшоў у контрнаступленне. Тады мы адшукалі абрэзак іржавай трубы і зрабілі з яе базуку, а потым, паклаўшы трубу на драўляную скрыню, перарабілі яе ў кулямёт, а пасля ў гаўбіцу. Перад цяжкай артылерыяй вораг пахіснуўся і пабег.
-- Ура, перамога! Перамога! -- крычала я, скачучы.
-- Перамога, -- пагадзіўся Цімка. -- Але гулялі мы няправільна.
-- Чаму? -- здзівілася я.
-- Ну, у Урфіна Джуса ж салдаты драўляныя. Трэ было з агнямёта.
-- Позна, -- сказала я. -- Мы ўжо перамаглі.
Пакуль мы гулялі, залева скончылася. Хмары разышліся, праглянула сонейка, і на вуліцы пацяплела.
-- Дзеці, спускайцеся! -- крыкнула цёця Тоня, выйшаўшы на ганак. -- Таечка, цябе мама кліча. Вам пара дадому!
-- Добра, -- сказаў Цімка і пачаў спускацца па коўзкіх прыступках, чапляючыся за парэнчы.
Я рушыла за ім. Настрой у мяне быў святочны. Мы перамаглі Непераможнае Войска. І Вусеня таксама... Ну, быццам бы... Наконт апошняга я была няўпэўнена. Падчас гульні я пра яго нават не ўзгадвала. А што, калі ён вернецца?..
Я ўжо паставіла ногі на прыступку і ўзялася за парэнчы, як за спінай у мяне пачулася: “Рррыыы-рл-рл…Шшша-кххх...” Я абярнулася. Лепш бы я гэтага не рабіла. Вусень вярнуўся. І паўстаў ва ўсёй сваёй "прыгажосці". Раней я бачыла яго нібы скрозь густы вэлюм, размыта і невыразна. Цяпер вэлюм зляцеў, і я ўбачыла, як ён выглядае насамрэч.
Вусень быў не бледны, а сінявата-шэры, колеру нясвежай курынай тушкі. Калі б я была старэйшай, я б назвала гэты колер "трупным". Тое, што я прымала за кароткія ножкі або мацкі, аказалася скрываўленымі абцінкамі, якія сутаргава тузаліся, грукаючы па падлозе гарышча, і на дошках заставаліся крывавыя плямы. Замест вачэй у Вусеня былі дзве круглявыя яміны, напоўненыя нейкай барвовай калатушай накшталт крывянога цеста, а там, дзе ў людзей знаходзяцца нос і рот, зеўрала глыбокая чорна-барвовая дзірка з ірванымі краямі. У глыбіні дзіркі штосьці варушылася -- пэўна, абцінак языка, і адтуль даносілася агіднае гырканне і шыпенне. “Рррыыы-рл-рл…Шшша-кххх...”
Не, я не закрычала. У мяне проста падагнуліся ногі, і я, страціўшы раўнавагу, з'ехала на азадку па мокрых прыступках уніз, ледзь не зваліўшыся Цімку на галаву.
-- Дзеці, асцярожна! Пазабіваецеся, -- вохнула цёця Тоня.
-- Тая, ну куды ты ляціш? Пад ногі глядзі! -- дадала з прыкрасцю мама.
Усю дарогу дадому я маўчала. Ногі ў мяне усё яшчэ дрыжэлі, сэрца шалёна тахкала. Мне было млосна, і я баялася, што мяне званітуе. Мне хацелася хутчэй дахаты -- залезці ў ложак, з галавой закруціцца ў коўдру і заснуць. Проста заснуць. Але дамоў мы трапілі яшчэ няхутка. Па дарозе мама вырашыла зайсці ў прадуктовыую крамку "за вуглом", бо ў нас скончылася малако і хлеб. У краму мне не хацелася. Я прынялася румзаць і ўпірацца. Нарэшце мама раззлавалася і пайшла ў крамку адна, пакінуўшы мяне чакаць каля дзвярэй.
На заасфальтаванай пляцоўцы каля крамкі блішчэлі лужыны, стаяла некалькі прыпаркаваных машын. Людзей не было. Я, мружачыся, зірнула на сонца, якое выглядала з-за хмар, і шчыльна заплюшчыла вочы. Лепей не зрабілася. Перад вачыма зноў паўстала шараватая абязвечаная туша са скрываўленымі абцінкамі. Цікава, ён заўсёды быў такім, ці гэта зрабіла з ім Сястра-Цемра?.. Я затрэсла галавой. Думаць пра Вусеня зусім не хацелася. Каб выкінуць яго з галавы, я пачала скакаць.
-- Рррыыы-рл-рл! -- казала я, скачучы на левай назе.
-- Шшша-кххх! -- прамаўляла я, скачучы на правай.
-- Рррыыы-рл-рл-шшша-кххх! -- гаварыла я, прызямляючыся на абедзьве нагі.
Гульня мне спадабалася. Зрабілася весела. Я прынялася самазабыўна скакаць па пляцоўцы, выкрыкваючы:
-- Рррыыы-рл-рл! Шшша-кххх! Рррыыы-рл-рл! Ой!... -- войкнула я, наляцеўшы на кагосьці.
-- Ты што, прынцэса? Зусім здурнела?
Я ўзняла вочы і ўбачыла перад сабою чарнявага хлопца ў джынсах і чорна-чырвонай клятчастай кашулі. Ён стаяў, сунуўшы рукі ў кішэні, і глядзеў на мяне даволі дабрадушна. Я яго ведала. Гэта быў Лёха Захараў з суседняга двара, зусім ужо дарослы дзядзька -- яму было ажно шаснаццаць гадоў, і суседзі звалі яго "хуліганам", таму што ён курыў цыгарэты, ганяў на матацыкле без шлема і рабіў іншыя забароненыя рэчы. Але я яго не баялася, бо дзяўчынак ён не крыўдзіў. Лёха меў браціка Лёню. Лёня быў на год старэйшы за мяне, але выглядаў зусім драбязой -- маленькі і кволы, я з ім не сябравала. Свайго дарослага брата-хулігана Лёня любіў і цягаўся за ім паўсюль. Ён і цяпер быў тут -- бегаў па лужынах, і з-пад ягоных гумовых боцікаў ляцелі пырскі.
-- Выбачайце. Я незнарок, -- прагаварыла я.
-- Ты што, згубілася? -- спытаў Лёха.
Я пакруціла галавой.
-- Не. Я маму чакаю. Яна там, у краме.
-- А, ну малайчынка, -- безуважліва сказаў Лёха. -- Чакай сваю мамку. І глядзі не губляйся, прынцэса.
-- Дзякуй. Не буду, -- сказала я сур'ёзна.
-- Лёнь, пайшлі! -- паклікаў Лёха і рушыў да крамы.
Маленькі Лёня пабег быў услед за братам, але каля дзвярэй ён раптам спыніўся і ўтаропіўся на мяне.
-- Рррыыы-рл-рл! Шшша-кххх! -- выразна прамовіў Лёня. Потым засмяяўся і паказаў мне язык.
-- Ну і дурань, -- адказала я і ганарліва павярнулася да яго спінай. -- Вось яшчэ...
Тады я яшчэ не ведала, што апошні раз бачу Лёху жывым, а з Бледным Вусенем мне давядзецца сутыкнуцца яшчэ шматкроць.
7. Забароненая зона
Калі стаяць на Чортавым мосце спінаю да "баракаў" і лесапільні, то на правым беразе Овелькі ўніз па цячэнні можна разгледзець рэшткі сядзібы Кунцэўскіх. Ад яе былога хараства засталося няшмат. У мясцовым краязнаўчым музеі захоўваецца некалькі чорна-белых фотаздымкаў з выявамі сядзібы, якой яна была да разбурэння -- прыгожы каменны будынак з калонамі пасярод маляўнічага лужка, на якім стаяць антычныя статуі, цвітуць экзатычныя кветкі і шпацыруюць паўліны-альбіносы. У музеі маецца таксама гравюра аўтарства, меркавана, Напалеона Орды з выявай белведэра – паўкруглай пляцоўкі на абрывістым беразе Овелькі, з балюстрадай і мармуровымі лавачкамі. Казалі, што пры сядзібе меўся таксама дэндрарый з рэдкімі пародамі дрэў, ружоўнік і лебядзіная сажалка. Нічога гэтага ўжо не існуе. Ад сядзібы засталіся адно парадныя сходы, моцна вышчарбленыя і ўрослыя ў зямлю, і дзве паўразбураныя калоны, якія тырчаць паабапал сходаў, нібы абламаныя іклы. Сцены даўно ператварыліся ў горы друзу, які ўжо амаль поўнасцю расцягалі тутэйшыя на ўласныя патрэбы, а парк з дэндрарыем здзічэў, зарос хмызняком і зрабіўся, па сутнасці, звычайным лесам, куды местачкоўцы цягаюцца па грыбы. На камлях струхлелых экзатычных дрэў надзвычай добра растуць апёнкі... Глядзець тут асабліва няма на што. Для мясцовых хлапчукоў цікавасць уяўлялі хіба што сутарэнні – часткова ацалелыя падвальныя памяшканні сядзібы, але і іх засыпалі зямлёй пасля таго, як тут загінуў шаснаццацігадовы Лёха Захараў.
Да пачатку Вялікай Айчыннай вайны ў сядзібе Кунцэўскіх месціліся архівы НКУС, а ў сутарэннях, паводле чутак, расстрэльвалі Ворагаў Народа. Напярэдадні прыходу акупацыйных войск частку архіваў вывезлі, а астатняе спалілі -- тады ў сядзібе надарыўся пажар, і адзін з флігеляў поўнасцю выгарэў. У часы акупацыі ў будынках сядзібы размяшчалася вязніца, у якой трымалі Ворагаў Рэйха, а таксама ваенны склад. Падчас наступлення Чырвонай Арміі, калі акупанты спешна адыходзілі, сядзібу замініравалі і ўзарвалі, ператварыўшы яе ў руіны. Але тое-сёе ўсёткі засталося. Сутарэнні і зямля на месцы былой сядзібы былі проста нашпігаваны снарадамі і баявымі патронамі.
Калі я была малая, сядзіба і здзічэлы парк былі для мяне забароненай зонай. Малеча сюды не дапускалася, дзяўчынкі пагатоў. Руіны былі ўладаннямі дарослых хлопцаў. “Хуліганаў”, як звалі іх местачкоўцы. Часам, ідучы з мамай цераз мост, я бачыла, як яны сноўдаюцца сярод абваленых сцен і рупліва вышукваюць штосьці ў зямлі і пад друзам. Пасля ў глыбіні здзічэлага парку чулася страляніна, як на палігоне, а потым грыбнікі-паляўнічыя за апёнкамі натраплялі на згаслыя вогнішчы, вакол якіх былі раскіданы счарнелыя, пакарабачаныя гільзы. Усе ведалі, што гэта значыць. Местачковыя хлопцы збіралі патроны на руінах і кідалі іх у вогнішча, альбо адносілі на чыгунку і клалі на рэйкі перад цягніком, які набліжаўся, альбо проста лупілі па іх каменем, пакуль не атрымліваўся стрэл. Патроны тыя іржавелі ў зямлі ўжо не адно дзесяцігоддзе, але ўсё яшчэ былі ў строі і бабахалі годна. Дарослыя глядзелі на гэта скрозь пальцы. Гэта быў адмысловы тутэйшы экстрым, якім забаўлялася не адно пакаленне местачковых падлеткаў, і кожны раз неяк “праносіла” і абыходзілся без ахвяр.
Але аднойчы здарылася няшчасце. Адбылося гэта даждлівым летам, неўзабаве пасля таго, як я ўбачыла Бледнага Вусеня ў яго сапраўдным абліччы. Каля сядзібы Кунцэўскіх спачатку чулася звыклая страляніна, а потым ірванула так, што ў дамах на ўскрайку Овельска зазвінелі шыбы. Хлопцы натрапілі, меркавана, на авіяцыйны снарад і не прыдумалі нічога лепшага, як кінуць яго ў вогнішча і паглядзець, што будзе. Пасля гэтага некалькі падлеткаў трапілі ў шпіталь з асколачнымі раненнямі, а Лёху Захарава прынеслі дадому – нежывога і літаральна па частках. Асобна неслі яго адарваную нагу, абутую ў красовак, а замест твару ў яго было крывавае месіва -- казалі, што яму сарвала скальп, а вочы і ніжняя сківіца адсутнічалі. Дзякуй Богу, я таго не бачыла, бо была ў Летнім Аздараўленчым Лагеры за горадам. Затое Лёня, малодшы брат Лёхі Захарава, бачыў усё. Ён гуляў у двары, калі прынеслі Лёху. Зірнуўшы на брата, Лёня збялеў нібы крэйда, хістаючыся, адышоў убок, і яго пачало ванітаваць -- так моцна, што ён ледзь не захлынуўся і яму ледзьве не вывернула ўсе вантробы. Кажуць, што з тых часоў Лёня не мог глядзець на сырое мяса – яго адразу ж пачынала нудзіць…
На наступны дзень на руіны сядзібы прыехалі вайскоўцы з мінашукальнікамі і выцягнулі з зямлі тузін снарадаў, паўдзясятка мін і баявыя патроны – россыпам. Усё гэта адвезлі на пустку за горадам і ўзарвалі, а сутарэнні закідалі зямлёй. Афіцэр, які кіраваў сапёрнымі работамі, тады змрочна пажартаваў: “Вось гэта я разумею – менталітэт! Пакуль не шандарахне, ніхто і не пачухаецца”.
Лёхін бацька, сам адстаўны ваенны, ва ўсім вінаваціў толькі сябе. Па абавязку службы ён увесь час быў у раз'ездах і таму не здолеў даць старэйшаму сыну належнае выхаванне. Каб хоць неяк выправіць гэту памылку, ён з імпэтам узяўся за выхаванне свайго малодшага, Лёні. Праўда, уяўленні аб выхаванні ў адстаўніка былі спецыфічныя. Ён ператварыўся ў сапраўднага тырана, кантраляваў кожны Лёнеў крок і за найменшую правіннасць сурова караў – прыкручваў яго провадам да батарэі і драў афіцэрскай папругай са спражкаю. Драў так, што Лёня галасіў на ўсю вуліцу, а ў кватэру Захаравых званілі збянтэжаныя суседзі і памяркоўна прасілі гаспадара прыцішыць узровень шуму. Захараў-старэйшы ветліва перапрашаў за непакой і разважліва тлумачыў, што сэнс словаў да дзяцей часта не даходзіць, затое боль разумеюць усе. Пазней Захараў-старэйшы разнастаіў методыку выхавання і пачаў, паміж іншага, зачыняць Лёню ў падвальнай каморы без святла -- на некалькі гадзін, на паўдня альбо на цэлы дзень, у залежнасці ад цяжкасці віны. А аднойчы -- акурат у гадавіну гібелі Лёхі -- бацька акунуў Лёню тварам у кухонную ракавіну, напоўненую вадой, і пратрымаў так з хвіліну. Рабілася гэта, натуральна, у выхаваўчых мэтах, каб Лёня ўразумеў, што такое смерць, і ў наступным гэта ўтрымала б яго ад неабдуманых учынкаў. Што ёсць смерць Лёня, напэўна, зразумеў, бо страціў здольнасць гаварыць.
Лёнева мама ў выхаваўчы працэс не ўмешвалася, бо пасля смерці старэйшага сына занурылася ў дэпрэсію, увесь час глытала таблеткі і рэгулярна клалася ў шпіталь – лячыць нервы. Калі ў Лёні адняло мову, яна ўспомніла, нарэшце, пра свае матчыны абавязкі. Пераадолеўшы сваю дэпрэсію, яна павяла сына да бабкі-шаптухі з сумежнай вёскі пад назвай Кунцаўка, і тая адпойвала яго “свянцонай” вадзічкай і нейкімі траўкамі. Ад нематы Лёня вылечыўся, а бацька пачаў лупіць яго нават мацней, бо яму здавалася, што Лёня сімулюе, каб пазбегнуць пакарання.
Гэтае "выхаванне" доўжылася некалькі гадоў, а потым Лёнеў бацька загінуў. На Чортавым мосце яго сіні Масквіч наляцеў на фуру і згарэў дашчэнту. Падчас пахавання адстаўніка неслі ў труне з зачыненым вечкам, бо цела было страшна абязвечана. Казалі, аднак, што памёр ён імгненна і без пакут, бо за стырном яго напаткаў абшырны інсульт. Кіроўца фуры выжыў, і на судзе яго апраўдалі.
Лёнеў бацька заўчасна пайшоў з жыцця, аднак выхаванне ягонае не прайшло дарма і дало свае вынікі -- Лёня зрабіўся поўным адмарозкам. Яго я ненавідзела і баялася да непрытомнасці, хаця, магчыма, ён і заслугоўваў спачування. Ён прайшоў пекла, перш чым ператварыцца ў вылюдка.
8. Начальнік Апраметнай
З Цімкам мы вучыліся ў адным класе. У школу яго ўзялі неахвотна, можна сказаць, з гвалтам і скандалам. Наша дырэктарка была катэгарычна супраць. Перад пачаткам першага навучальнага года цёця Тоня, Цімкава мама, мела вельмі непрыемную размову ў дырэктарскім кабінеце.
-- Разумееце, я зусім не супраць інтэграваных класаў і безбар’ернага асяроддзя, -- казала дырэктарка, -- Але мы элементарна не маем умоваў для навучання дзяцей з…асаблівасцямі. Усім будзе лепш, калі Цімафей будзе вучыцца ў інтэрнаце, побач з сабе падобнымі.
А цёця Тоня, ужо не ў стане стрымлівацца, тыцкала дырэктарцы пад нос стосам даведак і крычала:
-- Якія такія “асаблівасці”?! Які інтэрнат?! Вось даведка! Вось заключэнне спецыяліста! Ён можа і павінен наведваць агульнаадукацыйную школу!..
У рэшце рэшт дырэктарка здалася, і Цімку прынялі ў першы клас. Аднак дырэктарка шчыра папярэдзіла цёцю Тоню, што яна аб гэтым яшчэ горка пашкадуе, бо дзеці ў гэтым узросце бязлітасныя, і Цімку папросту зацкуюць да смерці. Збольшага яна мела рацыю. Але толькі збольшага.
Першы дзень у школе запомніўся мне тлумам і мітуснёй – белы кіпень бантаў і фартухоў, мора кветак, як на хаўтурах, расхваляваныя мамы ў святочных строях і гордыя таты ў строгіх гарнітурах. З асіплых, быццам забітых пылам калонак вывяргаліся парадныя маршы, на школьным ганку стаяла драўляная кафедра з мікрафонам, упрыгожаная гірляндамі кветак, а над уваходам вісеў кумачовы транспарант: “Добро пожаловать! 1 сентября”. Ужо ў самім гэтым транспаранце таілася хлусня, бо насамрэч было не першае верасня, а трыццаць першае жніўня.
Нас, першаклашак, пашыхтавалі на ўрачыстую лінейку, маршы змоўклі, на кафедру ўзышла дырэктарка ў чорным пінжаку, абвязаным бліскучай барвовай стужкай, і пачала прамаўляць у мікрафон. Што яна прамаўляе, зразумець было цяжка, бо калонкі жудасна сіпелі і трашчалі, і я не магла дачакацца, калі яна скончыць, бо надвор’е стаяла пахмурнае і даволі халоднае, і я ледзь не згібела ў сваіх гольфіках і лёгенькай вятроўцы.
Нарэшце лінейка скончылася, і нас павялі ў клас на першы ўрок. На якую тэму быў урок, я не запомніла, бо ў школе смярдзела фарбай і ацэтонам, і ў мяне забалела галава і зрабілася млосна. Калі празвінеў званок і нас адпусцілі дадому, я ўздыхнула з палёгкай.
Цёця Тоня была вясёлая і ўзрушаная. З нагоды свята яна зрабіла ў цырульні пышную прычоску і апранула светлы гарнітурчык у палоску, у якім яна фарсіла калісьці на ўласным выпускным вечары. Мая мама была ў жакеце і вузкіх джынсах, якія ёй ціснулі ў таліі і сцёгнах, і таму настрой у яе быў кіслы.
-- Ну што, Бронька, замкнуўся круг, -- сказала цёця Тоня, калі мы выходзілі са школьнага будынка. – Дзеці, а хадзем у кавярню! Гэты дзень трэба адзначыць.
-- Мне трэба худзець, -- прамовіла мама.
Цёця Тоня махнула рукой.
-- Анягож. Ад кубачка кавы не растаўсцееш. Не кісні, Бронька, хадзем!
Мы пайшлі ў летнюю кавярню, што размяшчалася ў маляўнічым скверыку на беразе Овелькі, непадалёк ад Чортава Моста. Овелька за мостам трохі выгіналася, запавольваючы плынь, і бераг тут быў роўны і пляскаты, парослы мяккім мурогам. Тут размяшчаўся гарадскі пляж – упадабанае месца адпачынку местачкоўцаў. Праўда, пасярод пляжа доўгі час стаяла бляшаная шыльда з пагрозлівым надпісам “Здесь не купаться”, але на яе ніхто не зважаў, і тут купаліся – з чэрвеня і аж да восені. У рэшце рэшт шыльду хтосьці выкруціў і аднёс у зараснікі вербаў, каб не мазоліла вочы.
Нашы мамы ўладкаваліся за пластыкавым столікам пад тэнтам, узяўшы па філіжанцы кавы. Нам з Цімкам купілі па марозіву з трох каляровых шарыкаў у вафельным ражку і адпусцілі гуляць на Овельку. Мы ўсёткі былі ўжо першакласнікамі, дарослымі людзьмі, і маглі гуляць без нагляду. Настрой у мяне быў паганы. Галава ўсё яшчэ пабольвала, я стамілася і змерзла, і нават марозіва мяне не цешыла. Цімку ў школе нібыта спадабалася, я ж вырашыла, што школа – найрэдкае паскудства, і думка аб тым, што гэта прыйдзецца трываць яшчэ адзінаццаць год, была невыноснай.
Крочачы ўздоўж берага, мы неўзабаве апынуліся пад Чортавым Мостам. Тут панаваў прыцемак, пад апорамі моста глуха плёскала вада, пахла волкасцю, гнілым багавіннем – і мярцвячынай. Я адчула, што мяне зноў пачынае нудзіць. Пачвара была тут, і яна крычала -- скрушныя, працяглыя енкі несліся над каламутнай вадой, рэхам адбіваючыся пад бэлькамі моста. Я затрэсла галавой і заціснула вушы далонямі.
-- Тая, ты што? – спытаў Цімка, трохі сумеўшыся.
-- Няўжо ты не чуеш? – прагаварыла я.
Ён прыслухаўся.
-- Што?... Вада шуміць?
Я застагнала.
-- Чорт… Калі б хто ведаў, як мне ўсё гэта абрыдла! Калі ўжо гэта скончыцца?..
-- Каб нешта скончыць, варта зразумець, як гэта пачалося, -- пачула я.
Узняўшы вочы, я ўбачыла побач з сабой незнаёмага дзядзьку. Ён стаяў ля самай вады, заклаўшы рукі за спіну, і пільна ўзіраўся ў бурлівыя віры, нібы спрабуючы разгледзець штосьці на дне.
Дзядзька быў пэўна не з тутэйшых. Высокі і станісты, з вузкім смуглявым абліччам, чорнымі і бліскучымі, нібы наваксаванымі, валасамі і фарсістай бародкай. Апрануты ён быў, як аніматар на гарадскім фэсце – шляхецкі жупан пунсовага колеру з бліскучымі зашпількамі, падперазаны шырокім залацістым пасам, і скураныя чырвоныя боты.
-- Прывітанне, Тая, -- сказаў ён, зірнуўшы на мяне.
Вочы ў яго былі чорныя, як ірга, і хітравата прымружаныя.
-- Дабрыдзень… -- прамовіла я разгублена.
-- Тая, хто гэта? – спытаў Цімка, з падазронам паглядзеўшы на незнаёмца.
-- Я? Пан Нічыпар, -- проста прамовіў той і ўхмыльнуўся.
-- А мы хіба знаёмыя? – спытала я. – Адкуль вы мяне ведаеце?
-- Я ўсіх тут ведаю. Як родных, -- паведаміў пан Нічыпар.
Цімка ўзяў мне за руку і сказаў напаўголасу:
-- Тая, гэта круцель нейкі. Хадзем адгэтуль!
-- Пачакай, -- шапнула я і павярнулася да пана Нічыпара. Гэты дзядзька мяне заінтрыгаваў.
– А я вас тут раней не бачыла, -- сказала я, звяртаючыся да пана Нічыпара. -- Вы ж не з тутэйшых?
Не ведаю, што я сказала смешнага, але пан Нічыпар раптам ад душы зарагатаў, трасучы бародкай.
-- Ды тутэйшы я, тутэйшы! – прагаварыў ён, адсмяяўшыся. -- Я тутэйшым быў, калі яшчэ мост не збудавалі.
-- Тая, не размаўляй з ім… -- сказаў Цімка, цягнучы мяне за рукаў.
-- Цім, ну пачакай, -- сыкнула я.
Я адчувала, што адбываецца штосьці вельмі важнае. Штосьці, ад чаго, магчыма, будзе залежаць маё далейшае жыццё.
-- Паслухайце…пан Нічыпар… -- прагаварыла я, старанна падбіраючы словы. – Скажыце, вы таксама іх бачыце?
Хто (альбо што) тыя “яны”, я не ўдакладняла, бо мне здавалася, што пан Нічыпар і так ведае, аб чым ідзе размова.
-- Сутнасць не ў гэтым, Тая, -- адказаў пан Нічыпар. – А ў тым, як ты да гэтага ставішся.
-- Мне…замінае, – шчыра сказала я. – Так, замінае. Яны крычаць, быццам іх забіваюць. Просяць дапамогі. І выглядаюць як…цяжка хворыя, альбо зраненыя…якім яшчэ можна дапамагчы. А я не магу.
-- Не можаш, ці не жадаеш? – удакладніў пан Нічыпар.
-- Не ведаю як, -- адказала я.
Пэўна, з боку ўсё гэта выглядала, як гутарка двух вар’ятаў. Але я пачувалася невымоўна шчаслівай, што нарэшце сустрэла кагосьці, хто мяне разумее.
-- І ты жадаеш ад гэтага пазбавіцца, -- прамовіў пан Нічыпар, хутчэй сцвярджаючы, чым пытаючыся.
Я кіўнула.
-- Так-так. Пазбавіцца, значыць. Адмовіцца ад змеева дара, -- гаварыў пан Нічыпар. -- Зрабіцца, як усе. Звычайнай. Пасрэднай. Сярэднестатыстычнай і законапаслухмянай грамадзянкай… як там вас клічуць цяпер – Губернія? Крэсы Ўсходні?
-- Гэта лепш, чым быць вар’яткай, -- сказала я.
-- Ну, што ж, -- прамовіў пан Нічыпар.
Ён працягнуў да мяне руку, зрабіў няўлоўны жэст вакол маёй галавы, нібы цыркавы штукар, і -- “Хоп!” -- схапіў штосьці ў кулак ля майго вуха. Потым ён выцягнуў з-за пазухі звычайную шкляную бутэлечку накшталт чвэртачкі, альбо мярзаўчыка, як кажуць тутэйшыя, паднёс руку да рыльца і асцярожна раскрыў над ім далонь, быццам вытрасаючы штосьці на дно.
-- Вось і ўсё, -- сказаў пан Нічыпар, шчыльна закруціўшы на бутэльцы корак. – Трымай!
Ён працягнуў мне бутэлечку. Я ўзяла яе ў рукі і агледзела. Бутэлька выглядала абсалютна пустой. Пусцейшай не бывае.
-- Там яна, там, -- запэўніў мяне пан Нічыпар. – Ты ўсёткі падумай як след. Калі вырашыш пазбавіцца ад яе канчаткова, кінь бутэльку ў Овельку, у вір пад Чортавым Мостам. А калі пажадаеш яе выпусціць, то разбі бутэльку ці проста адкруці корак. І глядзі не згубі яе, бо бяда будзе.
-- Не згублю, -- сказала я, хаваючы бутэлечку ў кішэнь вятроўкі. – Дзякуй, пан Нічыпар!
-- Няма за што, -- прамовіў той і адвярнуўся, зноў прыняўшыся ўглядацца ў цёмныя, вірлівыя воды.
Мне здавалася, што мінула процьма часу, аднак насамрэч прайшло менш за паўгадзіны, і нашы мамы не паспелі нават занепакоіцца. Разам з Цімкам вярталіся мы да летняй кавярні. Я трымала руку ў кішэні, сціскаючы ў далоні запаветную бутэлечку, у якой, нібы джын з казкі, была запячатана Цемра. Цімка да ўсёй гэтай гісторыі паставіўся скептычна і ўпарта называў пана Нічыпара “круцялём”, з якім мне не варта было размаўляць. Пра пана Нічыпара мамам мы вырашылі не расказваць.
Дома я схавала бутэлечку сабе пад падушку, але потым, спалохаўшыся, што мама знойдзе яе і выкіне, паставіла на шафу для адзення. Шафа да самай столі была загрувашчана Патрэбымі Рэчамі, Якімі Часова Не Карыстаюцца: кардонная скрыня са старымі фотаздымкамі, пабітая жырандоля, электрычная навагодняя гірлянда, якая даўно перагарэла, падораны кімсьці кававы млынок, шкляная ваза, якая нікому не падабалася, і шмат чаго іншага. Мама на шафу ніколі не зазірала, толькі час ад часу закідвала туды новыя Патрэбныя Рэчы. Гэта была самая надзейная схованка.
Час ішоў, але я памятала пра яе. Пасля таго, як пан Нічыпар запячатаў Цемру ў бутэльку, маё жыццё зрабілася звычайным. Сярэднестатыстычным, як той сказаў. Усе гэтыя Пачвары, Вусені і Гідоты зніклі назаўсёды. Магчыма, яны нікуды не падзеліся і круціліся дзесьці побач, але я іх ужо не бачыла, не чула, не адчувала, і мне не было да іх ніякай справы. І Чортаў Мост зрабіўся самым звычайным мостам – смерцю там больш не пахла, і лямантаў не было чуваць. Мяне гэта задавальняла. Толькі па Сястры-Цемры я трохі сумавала. І была бязмежна ўдзячная пану Нічыпару за тое, што ён пакінуў мне магчымасць выбару. Надалей у мяне шматкроць з’яўлялася спакуса разбіць бутэльку і выпусціць Цемру на волю – спачатку дзеля Цімкі, потым дзеля сябе. Але я гэтага не зрабіла. Мы неяк спраўляліся самі, без дапамогі звышнатуральных існасцяў. І паступова я пачала забывацца пра яе.
А з панам Нічыпарам – дакладней, з ягоным вобразам – мне яшчэ давялося сутыкнуцца. На Раство наш клас павезлі ў вёску пад назвай Крушня ў пятнаццаці кіламетрах ад Овельска – глядзець батлейку і слухаць калядныя песні. Суправаджаў нас Альгерд Алегавіч, настаўнік, які выкладаў гісторыю ў старшакласнікаў. Па дарозе ў Крушню ён з захапленнем расказваў пра тамтэйшую батлейку і калядныя абрады, якія з’яўляюцца ўнікальнымі у сваім родзе, і ён разам з мясцовымі краязнаўцамі нават дамагаецца, каб іх унеслі ў спіс спадчыны ЮНЕСКА.
Крушня аказалася нават не вёскай, а сапраўдным мястэчкам з прасторным рынкавым пляцам, касцёлам, цэркаўкай і сядзібай паноў Крушнявецкіх. У адрозненне ад сядзібы Кунцэўскіх, маёнтак Крушнявецкіх быў у цудоўным стане – дыхтоўны драўляны дом з мезанінам і стромкімі калонамі ля ўваходу. Цяпер гэта быў адначасова музей і дом культуры, дзе нам мусілі паказваць батлейку.
Перад спектаклем музейшчыца – дабрадушная тоўстая цётка ў акулярах – прачытала нам невялічкую лекцыю. Паны Крушнявецкія і паны Кунцэўскія, паведаміла яна, спакон вякоў варагавалі, зусім як Мантэкі і Капулеці, і нават падчас паўстання Каліноўскага стаялі па розныя бакі барыкады – Кунцэўскія былі за Цара-Бацюшку, а Крушнявецкія за паўстанцаў. Пасля разгрому паўстання амаль усіх Крушнявецкіх саслалі ў Сібір, і род іхні згас. Аднак у рэшце рэшт Кунцэўскія і Крушнявецкія памірыліся, і васемнаццацігадовая Ядвіся, апошняя з Крушнявецкіх, пабралася шлюбам з панам Кунцэўскім, і каханне іх было прэўкраснае, як у Рамеа і Джульеты, шкада толькі, што нядоўгае.
Падчас гэтай лекцыі Альгерд Алегавіч неяк дзіўна чмыхаў, тузаўся, цёр пальцамі пераноссе, і я глядзела на яго і думала – зараз ён будзе сварыцца. Ён і напраўду пачаў сварыцца. Гісторык абурана размахваў рукамі і ўзрушана гаварыў, што параўноўваць Ядвісю і Славаміра Кунцэўскага з Рамеа і Джульетай проста блюзнерства, ніякага кахання там не было і быць не магло! І ўвогуле Кунцэўскія нават падноска Крушнявецкіх не вартыя, бо ў цяжкую часіну Крушнявецкія захавалі гонар і адданасць Радзіме, а Кунцэўскі-Стары лізаў боты генерал-губернатару, слаўся перад ім кілімам і нават, паводле чутак, аддаў яму ў наложніцы сваю адзіную пляменніцу, а пасля задушэння паўстання Кунцэўскі-Стары папросту абрабаваў Крушнявецкіх, прыўлашчыўшы ўсю іх маёмасць. А няшчасная Ядвіся пайшла за Славаміра Кунцэўскага змушана, бо інакш яна бы сканала ў галечы, і не дзіва, што неўзабаве яна скончыла жыццё ў цёмных водах Овелькі – калі толькі гэта не было забойствам…
Музейшчыца з Альгердам Алегавічам не спрачалася. Выслухаўшы ягоны ўзрушаны маналог, яна прыязна ўсміхнулася і сказала памяркоўна:
-- Ну што тут скажаш, Альгерд Алегавіч. Гісторыя гэта такая рэч, колькі гісторыкаў, столькі і меркаванняў. Дзеці, хадзем глядзець батлейку!
Батлейка мяне ўразіла, бо там прысутнічаў ніхто іншы, як пан Нічыпар. Яго драўляная лялька. Батлейкавы пан Нічыпар выглядаў рыхт у рыхт так, якім я бачыла яго тады, ля Чортава Моста -- ў чырвоным жупане і ботах, смуглявы, чарнявы, з фарсістай бародкай і хітравата прымружанымі вочкамі. У той батлейцы пан Нічыпар з’явіўся толькі аднойчы – у палацы Цара Ірада. І прамовіў ён адну толькі фразу: “А ці чуў ты, пане Ірадзе, што людзі кажуць? Кажуць людзі, што ты больш не цар, бо ў Бетлееме новы цар нарадзіўся!”. Сказаўшы гэта, пан Нічыпар знік, а ўсё астатняе зрабіў ужо сам Цар Ірад – пачаў мітусіцца, сварыцца, клікаць жаўнераў ды нажы вастрыць.
Пасля спектакля Альгерд Алегавіч патлумачыў нам, што Нічыпарам, альбо Анцыпарам нашыя продкі звалі нячысціка, які лічыўся самым галоўным чортам і начальнікам Апраметнай. А лялька батлейкавага Цара Ірада -- лысаваты таўстун у турэцкім халаце і пантофлях з загнутымі насамі -- ўяўляе сабой карыкатурны партрэт Кунцэўскага-Старога, які, паводле мясцовых паданняў, знаўся з чортам, і ягоны нашчадак, пан Славамір Кунцэўскі, быццам бы таксама. У гэтым, уласна кажучы, і заключаецца ўнікальнасць крушнявецкай батлейкі, якая, безумоўна, вартая таго, каб быць унесенай у спіс міжнароднай культурнай спадчыны, чаго ён, Альгерд Алегавіч, будзе дамагацца асабіста...
З усяго гэтага я, дзяўчынка-першакласніца, зрабіла адзіную магчымую выснову. Там, пад Чортавым Мостам, я сустрэла Начальніка Апраметнай, з якім сябраваў калісьці пан Славамір Кунцэўскі.
-----------------------
Частка II
9. Гараж нумар нуль
Каб патрапіць да сабе ў двор, пятнаццацігадовы Стась мусіў прайсці цераз “гаражы” – вузкую і доўгую заасфальтаваную пляцоўку пасярод быльняговай пусткі. З аднаго боку пляцоўкі цягнуўся глухі бетонны плот, размаляваны графіці, а з другога ляпіліся рознакаліберныя гаражы-“ракаўкі” з нумарамі. Ставіць іх тут пачалі яшчэ ў дзевяностыя, а апошняя ракаўка з’явілася ўжо на Стасевай памяці – прысадзісты, збіты з бляхі ангарчык пад нумарам “нуль”. Гараж нумар нуль*. Стаяў ён тут у парушэнне правіл, па-за межамі пляцоўкі, і пранумараваны быў таксама не па правілах – Стась, прынамсі, нідзе больш не страчаў будынкаў пад нумарам “нуль”. Пэўна, ягоны ўладальнік, адстаўны вайсковец, меў нейкія прывілеі, што дазвалялі яму будаваць гаражы дзе заўгодна і нумараваць іх, як яму ўздумаецца. Адстаўніка таго Стась памятаў смутна. Ён жыў у суседнім двары, трымаў у гаражы сіні Масквіч і меў двух сыноў, адзін з якіх падарваўся на нямецкім снарадзе часоў Вялікай Айчыннай. Калі Стасю было гадоў адзінаццаць, адстаўнік загінуў, разбіўся на машыне, сутыкнуўшыся з фурай на Чортавым мосце. Гараж Нумар Нуль доўгі час стаяў пусты, а потым яго аблюбавалі Захар з Ж'ыхарам.
Захар (насамрэч Лёня) быў сынам адстаўніка, якому калісьці прыналежыў гараж, і мяно меў вытворнае ад прозвішча – Захараў. Яму было шаснаццаць – столькі ж, колькі было ягонаму брату, калі той загінуў. Ён быў даволі кволы для свайго ўзросту, і ў яго абліччы было штосьці кацінае – трохі адтапыраныя вушы, трохкутны твар і глыбока пасаджаныя вочы, якія здаваліся занадта вялікімі на яго вузкай фізіяноміі. Яго можна было б палічыць нават прывабным, калі б не цяжкі, нерухомы позірк спадылба, які рабіў яго падобным на псіхапата. У школе і на раёне Захара звалі “прыпыленым”, і пра яго хадзілі чуткі адна страшнейшая за другую. Казалі, нібыта ён паўсюль цягае з сабой небяспечную брытву, альбо выкідны нож, і ён ужо кагосьці ці то парэзаў, ці то зарэзаў насмерць, і яму за тое нічога не было, бо ён афіцыйна прызнаны шызікам. Праўдай гэта было толькі часткова. Клінічным вар’ятам Захар не быў, хаця ў трынаццаць год ён сапраўды меў размову з псіхіятрам пасля таго, як паспрабаваў засіліцца на провадзе ў школьнай прыбіральні, ды імправізаваная шворка абарвалася. Псіхіятр канстатаваў “дысфарыю”** і выпісаў нейкія таблеткі, якія Захар потым вытрас у тую ж прыбіральню. Ён-то лічыў сябе абсалютна нармальным. У чатрынаццаць Захар парэзаў свайго аднакласніка, жахнуўшы яго брытвай па твары -- так, што ў небаракі кроў лінула цурком, і скура пачала спаўзаць ў яго з падбароддзя, нібы пальчатка. Пацярпелага адвезлі ў шпіталь і наклалі яму процьму швоў, але шнары ўсё роўна засталіся. Захару тады пагражала калонія, але ягоная мамачка мела нейкае "знаёмства" ў гарадской адміністрацыі, і гэту справу замялі. У пятнаццаць Захар кінуў школу, пасля чаго і настаўнікі, і вучні ўздыхнулі з палёгкай. Цяпер ён цэлымі днямі бязмэтна швэндаўся па раёне, альбо тырчэў ў гаражы, важдаючыся са сваім "байкам", як ён называў пачварную савецкую матацыклетку колеру вогнетушыцеля, якая прыналежыла калісьці яго нябожчыку брату. Пачварынка гэта жэрла бензін, як БТР, і раўла, нібы знішчальнік, бо глушыцель з яе быў зняты яшчэ папярэднім ўладальнікам.
Жыхар -- Цёма Жыхарэўскі -- быў здаровым дзецюком з кулакамі малатабойца і дурнаватым выразам твару. Ягоны бацька, начальнік Овельскага РАУС, планаваў калісьці прыстроіць сыночка ў Акадэмію МУС, аднак Жыхару ледзьве хапіла мазгоў, каб скончыць сярэднюю школу. Тады на сямейнай нарадзе было вырашана, што Цёма адслужыць у войску, а потым пойдзе служыць у АМАП. Таксама кар'ера непаганая. У чаканні прызыву Жыхар лайдачыў, цешыўся жыццём і час ад часу думаў, што б такога зрабіць, каб адкасіць ад войска, але ў галаву яму не прыходзіла нічога, апроч членашкодніцтва. Жыхар быў на год старэйшы за Захара, на галаву вышэйшы за яго і ў два разы шырэйшы, аднак ён ахвотна выконваў ролю ардынарца і падпарадкоўваўся Захару, нібы шчанюк. Жыхар быў занадта тупы, каб быць лідарам, і апроч таго, Захара ён пабойваўся.
Афіцыйна Захар з Жыхарам нідзе не працавалі, аднак грошы ў іх меліся. Па некаторых звестках, яны “трэслі” малалетак, адціскаючы ў іх гатоўку, і цягалі барсеткі з чужых аўто, але ніхто не мог даць рады. Жыхара ўжо некалькі разоў проста лавілі за руку на месцы злачынства, але кожны раз ён шчасліва пазбягаў пакарання – што не дзіва, улічваючы пасаду, якую займаў ягоны татачка. Што тычыцца Захара, то ён быў спрытнейшы і хітрэйшы за Жыхара, і на крымінале ніколі не пападаўся.
Кожны раз, мінаючы Гараж Нумар Нуль, Стась пачуваўся трохі знерваваным. Ангарчык выглядаў пагрозліва, нават калі гаспадароў паблізу не было, і ён стаяў наглуха зачыненым. Калі ж дзверы гаража былі расхінутыя і ўнутры гарэла лямпачка, ён рабіўся па-сапраўднаму небяспечным, нібы пячора з дзікімі тубыльцамі, і тады Стась мімаволі прыспешваў крок, імкнучыся прамінуць гэтае месца як мага хутчэй. Ён спрабаваў запэўніць сябе, што прычын для непакою няма. Уладальнікі гаража былі гнюснымі хлопцамі, Стась гэта ведаў, аднак ён іх не чапаў, і яны таксама не мелі ніякіх падстаў да яго чапіцца. Стасеў бацька, які працаваў інжынерам-тэхнолагам на Овельскім драбільным заводзе, называў гэта палітыкай добрасуседства. Нават агрэсіўныя тубыльцы не нападуць, казаў ён, калі паводзіць сябе правільна -- не набліжацца, не правакаваць на канфлікт і галоўнае, ні ў якім выпадку не паказваць, што табе страшна. Бацька, безумоўна, меў рацыю, і Стась з усіх сіл стараўся паводзіць сябе правільна -- не набліжаўся і не правакаваў, аднак з пачуццём страху ён саўладаць не мог, і яго не пакідала нядобрае прадчуванне, што палітыка добрасуседства калі-небудзь дасць асечку, і тады здарыцца непапраўнае…
Калі аднойчы з Гаража Нумар Нуль пачулася: “Гэй, пеўнічак! Запалкі ёсць?”, сэрца ў Стася спачатку вухнула ў пяткі, а потым падскочыла і затахкала дзесьці ля самага горла. “Я не куру”, невыразна прамямліў Стась і паскорыў крок. Ён чуў, як Жыхар сказаў штосьці неразборлівае, але мяркуючы па інтанацыі абразлівае, і яны з Захарам заржалі. Стась не азірнуўся. Ён ішоў, прыніжана ўцягнуўшы галаву ў плечы, і ледзьве стрымліваўся, каб не пабегчы.
Ён спадзяваўся, што Захар з Жыгхарам не нададуць увагі гэтаму маленечкаму інцыдэнту, і назаўтра пра яго забудуцца. Пра яго, аднак, не забыліся. На другі дзень Жыхар заступіў Стасю дарогу і, зіхатліва ўсміхаючыся, паведаміў, што ўваход з гаражоў у двары з некаторых часоў з’яўляецца платным.
-- У якім сэнсе? – пралепятаў Стась.
-- У простым, “сахарок”. Бабкі гані, -- сказаў Жыхар, хмылячыся.
Стась агледзеўся. Становішча было неспрыяльнае – наўкол ляжала бязлюдная быльняговая пустка, з аднаго боку цягнуўся глухі бетонны плот, з другога -- шэрагі гаражоў, ля якіх, як назло, не было ніводнага аўтааматара. Адыходзіць не было куды.
Стась выціснуў прыязную усмешку і намагаючыся гаварыць ветліва, але цвёрда, паведаміў, што двор і гаражы не з’яўляюцца прыватнай тэрыторыяй ні Жыхара, ні Захара, і таму іх прэтэнзіі цалкам неабгрунтваныя. У адказ Жыхар уздыхнуў і з сумным выглядам сунуў кулак Стасю пад рэбры. Пакуль той курчыўся і хрыпеў, спрабуючы глынуць паветра, Жыхар цярпліва тлумачыў, што Стась памыляецца, гэта тэрыторыя прыналежыла ім, калі ён яшчэ пешшу пад стол хадзіў, і таму неабгрунтаванай з’яўляецца яго тут прысутнасць, аднак яны гатовы забяспечыць яму камфортны і бязбольны побыт -- за пэўную плату, натуральна. І ён, Жыхар, вельмі спадзяецца, што Стась паставіцца да гэтага з паразумннем і пазбегне трагедыі, бо ў адваротным выпадку ён будзе мець размову з Захарам, які зусім не такі добры і чуллівы, як Жыхар, і размаўляць будзе ўжо па-сур’ёзнаму. Праўда, Захар? Захар, які стаяў, абапёршыся локцямі на байк, і моўчкі назіраў за гэтай сцэнай, ухмыльнуўся і кіўнуў. Размаўляць з Захарам Стасю зусім не карцела. Ліхаманкава пакорпаўшыся ў кішэнях, ён выцягнуў пакамечаную купюру і не гледзячы сунуў яе Жыхару, пасля чаго быў адпушчаны з мірам.
Дома за вячэрай Стась асцярожна спытаў у бацькі, як трэба паводзіць сябе пры канфлікце з хуліганамі. Бацька глыбакадумна ўзняў бровы і сказаў, што найбольш разумным будзе падобную сітуацыю прадухіліць, а калі канфлікт усё ж адбыўся, гэта значыць, што абодва бакі зрабілі штосьці ў корані няправільнае. Бацька зноў-ткі меў рацыю, аднак выразнага адказу на сваё пытанне Стась так і не атрымаў.
Стась ніколі ў жыцці ні з кім не варагаваў. Ягоны бацька заўсёды казаў, што ўсе спрэчныя пытанні можна вырашыць шляхам мірных перагавораў, а мудрэйшы той, хто ўвогуле пазбягае канфліктных сітуацый, перасякаючы іх у зародку. З гэтым меркаваннем Стась быў поўнасцю салідарны. У класе яго часам правакавалі на калатнечу, робячы яму дробныя гадасці накшталт вытрасання падручнікаў з сумкі альбо падкідвання цыдулак з абразамі, але Стась ведаў, што іншы раз лепей пракаўтнуць крыўду і змаўчаць, каб пазбегнуць яшчэ горшых непрыемнасцей. У школе гэта міралюбівая тактыка заўсёды спрацоўвала, і Стась не меў сур’ёзных праблем ні з настаўнікамі, ні з вучнямі.
Але ў той дзень Стасевы жыццёвыя ўстоі сур’ёзна пахіснуліся. Правёўшы вечар у разважаннях, ён прыйшоў да высновы, што ягоны аднакласнік, Неруш Цімафей, ўсёткі меў рацыю, кажучы, што за сябе трэба біцца. Біцца па-сапраўднаму, да крыві і сінякоў. Інакш з’ядуць. Біцца Неруш умеў. Прыйшлося навучыцца. Ён кульгаў ад нараджэння і быў ляўшой – змушана, бо пальцы на правай руцэ яго амаль не слухаліся. Аднак гэтыя фізічныя недахопы яму быццам зусім не заміналі. Прынамсі, біўся ён заўсёды на роўных, без ніякіх паблажак. Нярэдка падчас перапынкаў Стась назіраў за гэтымі двубоямі. Здаралася, што ў калатнечы хлопцы не зважалі на званок і сашчапіўшыся, нібы каты, кулём качаліся па падлозе школьнага калідора, пакуль настаўніца не прыбягала з фізкультурнікам, які адзіны мог спыніць бойку, узяўшы іх за каўнеры і расцягнуўшы ў бакі. Не дзіва, што Неруш стабільна меў “неуд” па паводзінах і часцяком хадзіў з сінякамі і драпінамі на твары. Аднак у класе яго паважалі, і гэта было галоўнае.
Біцца па-сапраўднаму Стасю яшчэ не даводзілася. Яго бацька ўвогуле такога не ўхваляў, кажучы, што ўжыванне грубай сілы толькі спараджае новую хвалю гвалту і рэальных праблем не вырашае. Але, з іншага боку, калі міралюбівая палітыка больш не працуе, нічога не застаецца, як пераходзіць да баявых дзеянняў… “Што ж, калісьці трэба пачынаць”, сказаў сабе Стась і з гэтай думкаю, усцешаны, заснуў.
Увесь наступны дзень Стась прабываў у цудоўным гуморы. І нават – упершыню ў жыцці – даў грымака Толіку Валаткевічу, які, гарэзуючы, запхаў яму за каўнер мокрую анучу, якой выціраюць дошку. Толік быў тыповым школьным раздзяўбаем, дабрадушным, як насарог, і гарэзлівым, як малады шымпанзэ. Стася ён незласліва цвяліў (то бок, як тут казалі, чмырыў) і часам даводзіў яго да белага калення, ведаючы, што Стасік ніколі не дасць здачы. Цяпер, атрымаўшы ў тарэц, Толік здзіўлена вылупіў вочы і працадзіў: “Н-не фіга ж сабе!..”. І, як здалося Стасю, прасякнуўся да яго павагай. Тактыка дзейнічала!
Калі ў гаражах насустрач Стасю ўразвалачку выйшаў Жыхар і, ляніва круцячы ў пальцах цыгарэтку, запатрабаваў “аплаціць за ўваход”, Стась не разгубіўся. Ён схіліў галаву к плячу, храбуснуўшы шыйнымі пазванкамі (так рабілі героі баевікоў), рашуча ўзняў кулак і нанёс удар...
Праз колькі хвілін Стась, збіты на горкі яблык, пакорліва вытрасаў з кашаля гатоўку. Ён нават не зразумеў, як усё адбылося. Стась убачыў толькі, як з Гаража Нумар Нуль выйшаў Захар, і праз імгненне ён ужо ляжаў на зямлі, скурчыўшыся, закрыўшы галаву рукамі, і не спрабуючы нават ухіліцца ад удараў, што градам абрыналіся на яго. Болю Стась амаль не адчуваў, а ў галаве яго круцілася адна-адзіная думка: “Гэта канец…” Потым Захар здзёр са Стася шапку, грэбліва абцёр ёю свае ўквэцаныя крывёй чаравікі і вярнуўся ў гараж. А Жыхар, які ўвесь гэты час сядзеў на перакуленай драўлянай скрыні, назіраючы за экзэкуцыяй, сказаў спакойна:
-- Ну, я ж папярэджваў, што будзе па-сур’ёзнаму.
Дома Стась сказаў ашаломленым бацькам, што яны з рабятамі пасля ўрокаў гулялі ў футбол, і яму неспадзявана засадзілі мячом у твар. Пасля Стась зачыніўся ў ваннай, і крывячыся ад болю, доўга адшароўваў твар ад крыві і бруду. Адмовіўшся ад вячэры, ён пайшоў да сабе ў пакой, сеў на ложак і абхапіў галаву рукамі. Становішча выглядала безвыходным. За спробу мірных перагавораў ён ужо атрымаў кулаком пад дых, баявыя дзеянні толькі пагоршылі сітуацыю, а паскардзіцца бацькам значыла зганьбіць сябе канчаткова. Гэта было, як сказаў бы Толік Валаткевіч, “поўнае днішча”…
Назаўтра Стась ужо без пытанняў аддаў Жыхару астатак грошай, якія ён штотыднёва атрымліваў ад бацькі на кішэнныя выдаткі. На другі дзень Стась праскочыў міма Гаража Нумар Нуль без аплаты, бо ля сумежнай ракаўкі корпаўся аўтааматар, і ў прысутнасці сведкаў Захар з Жыхарам Стася не чапалі. На наступны дзень яны запатрабавалі ад Стася падвойную плату, і дазнаўшыся, што грошай у яго больш няма, зноў збілі – на гэты раз нямоцна, не да крыві, але было вельмі крыўдна. Вярнуўшыся дамоў, Стась, пасля некаторых ваганняў, палез у нычку. Ён збіраў грошы на ровар і штотыдзень адкладваў па пары купюр у дэкаратыўную скарбонку, размаляваную пад гжэль. Аднак цяпер купля ровара апынулася пад сур’ёзным пытаннем…
Праз тыдзень такіх прыніжэнняў Стась, нарэшце, знайшоў выйсце – не самае лепшае, але асаблівага выбару ў яго не было. Ён проста змяніў маршрут, перастаўшы хадзіць цераз гаражы. Цяпер, абышоўшы паўквартала, Стась трапляў у свой двор з боку будоўлі – дакладней, даўгабудоўлі, закансерваванай яшчэ пяцігодку таму. Тэарытычна, ён мог скараціць дарогу, прайшоўшы цераз суседнія двары, але дзесьці там жыў Захар, і імавернасць сутыкнуцца з ім была там не меншай, чым у гаражах. Заставаўся адзіны шлях -- цераз будоўлю. Каб патрапіць дадому, Стась змушаны быў пералазіць цераз плот і брысці па раздзяўбанай пустцы, загразаючы ў гліністай жыжцы і рызыкуючы пераламаць ногі, зачапіўшыся за іржавую арматуру, ці звярнуць шыю, уваліўшыся ў катлаван, але, прынамсі, тэрыторыя будоўлі не ахоўвалася сабакамі, што істотна спрашчала задачу. Стась усведамляў усю абсурднасць сітуацыі і шкадаваў, што адразау не расказаў пра ўсё бацькам, але штосьці выпраўляць было ўжо запозна. Занадта далёка ўсё зайшло.
Зрэшты, Стась быў не адзінай ахвярай. Неяк раніцой ягоны аднакласнік, кволы і хваравіты Саша Ляшчына, прыйшоў на ўрокі зарумзаны і з фінгалам пад вокам. Па дарозе ў школу Саша сустрэў у скверыку Жыхара, і ў школу прыйшоў ужо ўвесь у сіняках і без смартфона. Саша паскардзіўся бацькам, і яны напісалі заяву ў міліцыю. У Стася зацепліўся праменьчык надзеі. Ён спадзяваўся, што цяпер-то за Жыхара з Захарам возьмуцца з усёй сур’ёзнасцю, і пакуты ягоныя скончацца...
Аднак спадзевы яго не спраўдзіліся. Справу гэту спусцілі на тармазах, і Жыхара зноў адмазалі, не знайшоўшы яўных доказаў злачынства. А Саша быў сурова пакараны за стукачаства. Захар з Жыхарам зацягнулі яго на закінутую будаўнічую пляцоўку і доўга акуналі галавой ў бодню для цэменту, да краёў запоўненую іржавай дажджавой вадой.
Стась, які назіраў за імі з-за шлакаблокаў, не адразу зразумеў, што адбываецца. Спачатку яму падалося, што на краі бодні вісіць нейкае старое паліто, а Захар стаіць побач і трымае руку па локаць у вадзе, быццам вышукваючы штосьці на дне. Потым Захар выцягнуў руку з вады, і над бодняй паказалася збялелае, перакрыўленае аблічча Сашы Ляшчыны, якога Захар трымаў за валасы. З Сашавых валасоў ручаямі цякла вада, твар яго быў запэцканы іржой і граззю, ён хрыпеў і кашляў, хапаючы ротам паветра. А Жыхар, які сядзеў на грудзе цэглы, спакойна назіраючы за пакараннем, гаварыў:
-- Ну што, шасцёрка? Будзеш яшчэ стучаць? Будзеш?
-- Н-не…не-е-е! – енчыў Саша. – Не буду! Не трэба больш! Не трэ…
А Захар зноў штурхаў яго галавой у бодню, Саша адчайна тузаўся, спрабучы выдрацца, Жыхар хмыліўся, а на Захаравай фізіяноміі захоўваўся выраз абсалютнай абыякавасці.
Паназіраўшы за імі з хвілінку, Стась асцярожна адступіў за шлакаблокі і ціха паплёўся прэч. Ён адчуваў, што ў гэтым свеце робіцца штосьці ў корані няправільнае, і пытаўся ў сябе, ці ёсць сэнс змагацца са Злом, калі яно даўно ўжо перамагло, Іван-Царэвіч аблажаўся, і Змей Гарыныч усіх забіў і з’еў ***.
________
* Малюначак з жыцця. У часы майго дзяцінства ў суседнім двары сапраўды стаяў гараж пад нумарам “нуль”. Мы яшчэ жартавалі, што неўзабаве з’явяцца гаражы пад нумарам “-1”, “-2” і гэтак далей.
** Дысфарыя (гр. disphoreo — цяжка пераношу) — расстройства настрою, выклiканае некаторымi псiхiчнымi захворваннямi, якое характарызуецца злоснатужлiвым станам, схiльнасцю да агрэсii.
*** Янка Дзягілева (“Только сказочка …вая, И конец у ней неправильный -- Змей-Горыныч всех убил и съел”).
10. Готыка
Мой першы дзень у школе прайшоў неяк скомкана і наўскос, і гэта быццам прадвызначыла мае далейшыя адносіны з сістэмай адукацыі. Са школай у мяне катэгарычна не складвалася. У пачатковых класах было яшчэ так-сяк, я нават хадзіла ў выдатніцах, і мая фотка вісела на "Дошцы гонару". Аднак дзесьці з сёмага класа пачаўся імклівы адкат, з выдатніц я з'ехала спачатку ў "харашысткі", а потым у "сярэднячкі". Я поўнасцю страціла цікавасць да вучобы, а школа пачала выклікаць у мяне проста фізічную агіду. Здаралася, што збіраючыся ранкам на ўрокі, я пачынала адчуваць млосць, па дарозе ў школу пачуццё млосці ўзмацнялася, а калі наперадзе з'яўляліся шэрыя школьныя будынкі, у мяне да горла падкочваўся камяк і ў роце з'яўляўся гідкі смак жоўці. Тады я вярталася дадому і сказаўшы маме, што я чымсьці атруцілася, клалася на канапу і больш не падымалася. Мама злавала і лаяла мяне "сімулянткай", хаця я і не думала прыкідвацца. Мне сапраўды было пагана.
Мае адносіны з аднакласнікамі таксама былі не фантан. У класе мяне недалюблівалі -- не таму, што я жыла без бацькі і мне часцяком не хапала грошай на школьныя абеды. У нас многія былі з няпоўных сем'яў. Я проста была іншая. Гадоў да чатырнаццаці я была абсалютна абыякавая да сваёй знешнасці, апраналася ў матляныя джынсы і выцягнутыя швэдары з сэканд-хэнду, насіла чаравікі на плоскай падэшве, не карысталася касметыкай і завязвала валасы ў нягеглы пацучыны хвосцік. У гэтым узросце мае аднакласніцы ўжо пачыналі насіць кароткія спадніцы і туфлікі на шпільцы, фарбаваць тварыкі і круціць мудрагелістыя фрызуры, і мой раздзяўбайскі выгляд іх траўмаваў. Аднойчы яны нават вырашылі сілком зрабіць мне “жаноцкую стрыжку” і, узброіўшыся нажніцамі, натоўпам зацягнулі мяне ў прыбіральню. Адной дзяўчынцы я тады выдрала пасму валасоў, другой разадрала блузку, а тую, што трымала нажніцы, штурхнула так, што яна прыклалася лбом аб таўчок і рассякла брыво. Затым я падняла з падлогі нажніцы і сказала, што выпушчу кішкі кожнай, хто да мяне сунецца. Ад мяне адсталі.
Потым мяне разам з мамай выклікалі ў дырэктарскі кабінет, і дырэктарка крычала, што такія паводзіны недапушчальныя, дзяўчынкі жадалі мне толькі дабра, і маёй маме варта сур’ёзна заняцца маім выхаваннем, хаця ў няпоўнай сям’і гэта няпроста. Выходзячы з дырэктарскага кабінета, я пачувалася апляванай. Я білася за сябе, таму што мяне абразілі, а ў выніку я ж і аказалася вінаватай. Калі я румзала, седзячы ў куточку, да мяне падышоў Цімка, паклаў руку мне на плячо і сказаў:
-- Тая, не смуткуй. Ты ўсё зрабіла правільна. А дырэктарка…ну, яна проста тупая карова.
Цімка быў адзіны ў класе, хто падтрымаў мяне тады. Зрэшты, нічога дзіўнага, бо ён таксама меў непрыемнасці з дырэктаркай. Яму часцяком даводзілася біцца за сябе – па-сапраўднаму, як завяшчаў нябожчык дзядзя Валерый, і ледзь не кожная такая бойка заканчвалася скандалам. Дырэктарка выклік'ала ў школу Цімкаву маму і крычала, што будзе звяртацца ў РАНО і дамагацца, каб Цімку перавялі на хатняе навучанне, бо ён стварае нездаровую атмасферу ў класе, і яна не дапусціць, каб у школе з’явіўся яшчэ адзін Леанід Захараў.
Лёню Захарава дырэктарка згадвала невыпадкова. У школе мы з ім амаль не сутыкаліся, бо ён быў на клас старэйшы, і вучыліся мы ў розныя змены, але я ведала, што ён быў адным з самых праблемных вучняў. Казалі, што ў пачатковых класах ён быў ціхім і зачмыраным, і настаўнікі не мелі з ім клопату, аднак пасля смерці бацькі ён нібы сарваўся з ланцугу. Мяне абурала, што дырэктарка параўноўвае Цімку з гэтым "прыпыленым". Цімка лез у бойку, толькі калі на яго нападалі, у мэтах самаабароны. Лёня ж мог накінуцца на кожнага, хто, як яму здавалася, не так на яго глянуў ці несвоечасова засмяяўся. Лютасць успыхвала ў ім імгненна, нібы запалка, і ў лютасці ён паводзіў сябе, як сапраўдны шаленец. Я бачыла аднойчы, як ён заеўся са старэйшым хлопцам у школьным гардэробе. Высадзіўшы кулаком шкло ў дзвярах, Лёня падняў з падлогі востры аскепак і папёр на таго пацана, як машына. Той у паніцы кідаўся па гардэробе, хаваючыся за вешалкамі з паліто, а ў Лёні рука была зрэзана ў хлам, кроў капацела на падлогу, а ён быццам не адчуваў болю, ў яго нават выраз твару не змяніўся…
Дырэктарка была бы шчаслівая, калі б ёй удалося выкінуць Лёню са школы, прынамсі яна не раз казала, што яму свеціць калі не калонія, то Упірэвіцкая псіхушка. Аднак наш школьны псіхолаг, які працаваў на чвэрць стаўкі, меркаваў, што з клінічнага пункту гледжання Лёня адхіленняў не мае, хіба толькі лёгкія акцэнтуацыі, ну а ў каго іх няма? Лёневу мамачку таксама рэгулярна выклікалі ў дырэктарскі кабінет, але безвынікова. Яна-то лічыла, што ёйнае дзіцятка самае нармальнае і найлепшае ў свеце, а ва ўсім вінаваты ягоныя аднакласнікі, якія ўвесь час яго крыўдзяць. Карацей кажучы, саўладаць з Лёнем дырэктарка не магла, і мажліва, з гэтай прычыны яна ўвесь час чаплялася да Цімкі, проста адыгрываючыся на ім. Маючы на руках медыцынскае заключэнне, дырэктарка магла ў любы момант выпхнуць яго са школы, а падстава б знайшлася. Пару разоў Цімку сапраўды ледзьве не выгналі, ды неяк абышлося, і ён сяк-так дацягнуў да старэйшых класаў.
У дзясятым класе я захапілася готыкай і радыкальна змяніла імідж. Я пафарбавала валасы ў чорны колер (ад прыроды я была рудаватая) і насіла іх распушчанымі. Калісьці абыякавая да касметыкі, цяпер я фарбавала пазногці чорным лакам і густа абводзіла вочы (а часам і вусны) вугальным алоўкам. Апраналася я адпаведна – чорная скураная касуха і доўгая, да падлогі, чорная спадніца з шыфону альбо вельвету. Усё з сэканд-хэнду, ясная рэч. Зрэшты, спадніцы я недалюблівала, насіць іх было нязручна, бо я трохі блыталася ў іх пры хадзьбе, таму звычайна я з'яўлялася ў школе ў чорных джынсах, берцах і байцы. Аднакласнікаў мой знешні выгляд, як заўсёды, траўмаваў, і ў школе мяне звалі “металюгай” і нават “сатаністкай”. Я не пярэчыла. Няхай так. Галоўнае – не быць гопнікам. Што тычыцца Цімкі, то здавалася, яму ўвогуле было ўсё роўна, як я выглядаю. Па-мойму, калі б я нават выгаліла сабе башку і зрабіла на чэрапе рознакаляровую татуіроўку, ён не звярнуў бы на гэта асаблівай увагі. Я падабалася яму, калі хадзіла ў расцягнутых швэдарах і чаравіках, падабалася і цяпер, пачаўшы апранацца ў чорнае і захапляцца Смерцю. Любіў ён мяне зусім не за знешнасць.
У той час я пачала бегчы ад рэчаіснасці. Усё наўкол зрабілася нейкім шэрым і безвыходным, а нашы адносіны з мамай канчаткова разладзіліся. Сварак и скандалаў не было -- мы проста адасобіліся адна ад адной, пачаўшы жыць кожная сваім жыццём, і нашы зносіны цяпер абмяжоўваліся цыдулкамі ды смс-паведамленнямі. Зрэшты, мама і не абавязана была мяне любіць. Я ж нарадзілася ад чалавека, які яе ашукаў, а магчыма яшчэ і згвалціў. Я бы нізавошта не здолела палюбіць дзіця, якое нарадзілася пасля згвалтавання, я бы задушыла яго, як толькі б яно з'явілася на свет, а мама мяне неяк трывае, хаця, магчыма, яе ванітуе кожны раз, калі яна мяне бачыць... Я любіла паразважаць на гэтую тэму. Ад гэтых думак рабілася вельмі балюча, але ў той жа час адчувалася нейкая хваравітая асалода, быццам раскалупваеш засохлую ранку. Я чула краем вуха, што ў мамы закруціўся раман з Франц-Адамычам, загадчыкам аддзела оптавай базы, на якой яна працавала. Я нічога не мела супраць. Няхай робіць, што хоча, я ў яе жыццё не ўлажу. Вярталася яна позна ўночы, калі я ўжо спала. Часам я прачыналася і чула, як яна важдаецца на кухні, запарваючы гарбату, а каля майго ложка на крэсле валялася яе адзенне, ад якога пахла цыгарэтамі і салодкім віном. Мне было ўсё роўна. Я бы не засмуцілася, калі б яна ўвогуле з'ехала на кватэру да гэтага Адамыча і засталася там назусім. Часы, калі я канала ад жаху ў пустой кватэры і малілася, каб мама вярнулася дадому, беззваротна прайшлі.
Цяпер амаль увесь свой вольны час я бавіла ў Сеціве. Спачатку я хадзіла ў местачковы камп'ютарны клуб, а потым мама купіла па аб’яве ужываны ноўтбук, мы падключылі яго да мадэма, і я пачала завісаць ў інтэрнэце ды глыбокай ночы. Інтэрнэт быў не бясплатны, і мама злавала, што я марную грошы, якія ёй так цяжка зарабляць. Яе прыдзіркі скончыліся, калі я знайшла сабе падпрацоўку, уладкаваўшыся фрылансерам ў адну прыватную кантору ўсё з тых жа Упірэвічаў. Упірэвіцкая канторка займалася нарыхтоўкай і продажам кансерваў з гародніны, і ад мяне патрабавалася размяшчаць аб’явы на камерцыйных сайтах. Не бог ведама які заробак, дый работка глыбока не творчая, але на аплату інтэрнэт-трафіку хапала.
У Сеціве я вяла свой уласны бложак, пішучы пад нікам Sister-Dark. Сястра-Цемра. У блогу я размяшчала “гатычныя”, як мне здавалася, апавяданні ўласнага сачынення (хаця па-сутнасці гэта была звычайная падлеткавая лухта пра адзіноту, каханне і смерць), а таксама посціла фоткі Овельска, зробленыя на мабільнік. Я рупліва адшуквала ў нашым мястэчку ўсё, што хоць неяк адпавядала тэрміну “готыка” – старыя могілкі, касцёл Святога Казіміра, руіны сядзібы Кунцэўскіх, мемарыял ахвярам Першай Сусветнай у выглядзе каталіцкай каплічкі з крыжом, і натуральна, Чортаў мост. У мосце як такім не было нічога “гатычнага”, ён уяўляў сабой даволі стандартную канструкцыю з каменя і металу. Аднак я прымудрылася зрабіць неблагую фотку – набярэжная, ахутаная смугой, і смутныя абрысы моста ў тумане, падобнага на гіганцкага панурага маманта, які ўздумаў перайсці Овельку ўброд і захрас паміж стромкімі берагамі. Чытачы ўхвалілі, напісаўшы ў каментах, што гэта “гатычна”. Гэта было найлепшым кампліментам, бо я проста са скуры вылузвалася, каб адпавядаць кананічнаму вобразу Гота, не толькі вонкава, але і духоўна. Я прагна паглынала ўсё, што мела дачыненне да Готыкі, простае ці ўскоснае -- глядзела анлайнавыя мульты пра мёртвую Ленор і чорна-белыя фільмы пра Носферату і доктара Калігары, чытала Яна Баршчэўскага, Эдгара По, Лотрэамона і Старэйшую Эдду, і ў зачараванні гартала інтэрнэт-старонкі з алічбаванымі рэпрадукцыямі Дзюрэра, Брэйгеля, Фюзэлі і прэрафаэлітаў. Усё гэта было Готыкай, і я проста млела ад пачуцця саўдзельнасці – так, гэта маё, я таксама маю да гэтага дачыненне!
У Сеціве ў мяне было шмат віртуальных фрэндаў, якія чыталі і каментавалі мой блог. У рэчаіснасці кампаніі па інтарэсах я не мела. Так, у мяне быў Цімка, і ён быў слаўным хлопцам, з якім можна было пагуляць па гарадку і пагутарыць "за жыццё". Аднак готыка яго не вельмі цікавіла, а мне часам хацелася пагаварыць пра штосьці ўзнёслае -- пра Носферату напрыклад, альбо паэзію Лотрэамона. А пагаварыць не было з кім. Са мной ў адным класе вучыліся два “хардкоршыкі”, якія слухалі Slipknot і System of a Down, і адзін “панк” – ён хадзіў у саколцы Offspring. Гэтая тройца ўвесь час тусіла разам, лічачы сабе крутымі нефармаламі. У прынцыпе, яны былі не супраць узяць у сваю хеўрачку і мяне, ды я не йшла, прадчуваючы, што з тымі “нефармаламі” я сканаю ад нуды.
Меўся ў нашым класе і адзін “хіпстар”, Стась Навасельчык. У класе яго звалі проста батанам і злёгку цвялілі -- але толькі злёгку, бо Стась сам па сабе быў каштоўным кадрам, у якога заўсёды можна спісаць лабараторку ці кантрольную. Але я, разбіраючыся ў стылях і субкультурах, лічыла яго стоадсоткавым хіпстарам, бо ён любіў брытанскую музыку, насіў акуляры і апранаўся трохі нядбайна, але ва ўсё брэндавае, прывезенае бацькамі з Беластоку. Пра іх вандроўкі ў Польшчу на закупы я ведала дакладна, бо Стасік жыў са мной ў адным двары.
Пераважная ж большасць маіх аднакласнікаў былі звычайнымі гопнікамі без закідонаў і ўзнёслых памкненняў. Такім быў Толік Валаткевіч, Цімкаў сябар. Знешнасць Толік меў невыразную (кірпаты нос і бясколерныя валасы), захаплені самыя банальныя (эр-эн-бі і Чорны Бумер), апранаўся як лох (джынсы са спартовымі курткамі), вучыўся сярэдне і пасля дзявятага класа збіраўся быў кінуць школу і пайсці працаваць, але ягоныя бацькі мелі іншыя планы. Толікаў бацька працаваў на лесапільні, а маці, буфетчыца па прафесіі, сядзела дома і займалася выхаваннем самога Толіка, яго малодшага брата і дзвюх сястрычак-блізнятак. Абодва ягоныя бацькі не мелі вышэйшай адукацыі, але спадзяваліся вывесці свайго старэйшага ў людзі, прапхнуўшы яго у педагагічны ўніверсітэт. Куды-куды, а ў педагагічны Толіка возьмуць, там прахадны бал маленькі, а на фізкультурніка ці працавіка яго як-небудзь вывучаць. Шчыра кажучы, Толіка ў ролі настаўніка, нават працавіка, я ўяўляла слаба, і мне здавалася, што калі ён сапраўды папрэцца ў “педуху”, наша нацыянальная сістэма адукацыі канчаткова ляснецца.
У Цімкі з Толікам былі цудоўныя адносіны, хаця калісьці яны ледзь не пазабівалі адзін аднаго -- тады Толік трапіў у шпіталь са страсеннем мозгу, а Цімку пагражала выключэнне са школы. Але неўзабаве яны памірыліся і зрабіліся найлепшымі сябрамі, што асабіста мне здавалася непасціжным. Я не разумела, як увогуле можна сябраваць з чалавекам, які калісьці цябе аблаяў альбо даў у лыч? Пэўна, чагосьці я не разумела ў мужчынскай псіхалогіі...
Зрэшты, мужчыны як з'ява мяне не цікавілі. Я ведала – тэарытычна – што ўяляе сабой каханне паміж мужчынам і жанчынай, і гэта здавалася мне найрэдкім паскудствам, якім займацца могуць хіба што прастытуткі. Ну, і мая мама са сваім Адамычам. Не, лепш я зраблюся асексуалкай і буду жыць у самоце, але гэтай гадасцю займацца я не стану. Ніколі і ні з кім. Але, і з Цімкам таксама. І калі аднойчы ён паспрабаваў пацалаваць мяне ў скверыку ля школы, я адрэагавала адпаведна. Адштурхнуўшы яго, я прынялася церці вусны рукавом, а потым разлютавана крыкнула, што гэта агідна, брыдка, і каб ён ніколі больш так не рабіў, ніколі!.. Я схлусіла тады. Мне было зусім не брыдка.
Напэўна, любы на месцы Цімкі пакрыўдзіўся бы і паслаў мяне далей. Але Цімка стрываў. Больш ён да мяне не заляцаўся і трымаўся са мной, як з прыяцелем ці сястрой. Мяне гэта задавальняла. Пазней я шкадавала, што накрычала на яго, але я так і не перапрасіла. Прасіць прабачэння было для мяне невыносным. Нават у Цімкі. Я ставілася да яго, як да малодшага брата (я сапраўды была на пару месяцаў старэйшая), і часам мне здавалася, што мы з ім -- сіямскія блізняты, якіх разрэзалі ў маленстве, раздзяліўшы на два асобныя арганізмы. Іншы раз, перад тым як заснуць, я фантазіравала, што мы з ім ляжым на гарышчы, на тапчане у Таемным Пакоі, шчыльна абняўшыся -- не як каханкі, а як спарышы, злучыўшыся ў адзіную істоту, а па даху калоціць дождж, на гарышчы цёмна, і пахне пылам і навальніцай. Фантазіі-мары спакваля перацякалі ў мроі, і я ляжала, разглядаючы гэтыя зыбкія каляровыя вобразы, што, як на кінаэкране, паўставалі на ўнутранай паверхні маіх павек, я разумела, што сплю, і мне было вельмі прыемна ўсведамляць, што я магу кіраваць сваімі снамі.
Падчас у мае мроі спрабавала ўварвацца штосьці іншароднае – бясформеннае, бялясае звонку, чорнае ўнутры, як быццам згустак апраметнай цемрадзі, ахутанай бляклай смугой. Гэта цемра была жывая, яна не мела вачэй, але была відушчай, яна глядзела на мяне скрозь вэлюм смугі, павольна паўзла да мойго ложка, і нібы Мара са старых паданняў, навальвалася мне на грудзі, сціскала мне горла, прыціскалася да маіх вуснаў, быццам спрабуючы адабраць маё дыханне, і ад яе веяла смяротным холадам пахавальняў, касмічных безданяў і старажытных, даўно згаслых зорак. І тады высілкам волі я прымушала сябе расплюшчыць вочы і прачнуцца – і Мара адразу ж знікала.
11. Пачварынка
Пасля дзявятага класа я планавала кінуць школу і пайсці вучыцца ў якую-небудзь хабзу, але наша класная кіраўніца мяне пераканала. Выклікаўшы мяне на прыватную размову, яна паведаміла, што ў мяне цудоўны патэнцыял і я магла бы нават пацягнуць універсітэцкую праграму, аднак з няпоўнай сярэдняй адукацыяй ні ў які ўнівер мяне не возьмуць, і таму "Таіса, не ламай сабе жыццё! Пакінь для сябе шанец, атрымай атэстат, а там ужо будзеш вырашаць, як паступіць далей". Настаўніцу я паслухала і засталася ў дзясятым класе -- выключна дзеля "корачкі", бо на вучобу я забіла ўжо даўно. Калісьці я спрабавала цялёпкацца, гадзінамі мучачыся над якім-небудзь прыкладам ці задачай, але звычайна ўсё заканчвалася істэрыкай, я шпурляла на падлогу сшыткі і падручнікі і пачынала румзаць, адчувачы сябе поўнай крэтынкай. Маме і ў галаву не прыходзіла дапамагчы мне з хатнімі заданнямі, а на рэпетытара ў нас грошай не было. У рэшце рэшт я махнула на ўсё рукой. Цяпер, разгарнуўшы падручнік па фізіцы ці алгебры і ўпэўніўшыся, што не разумею ў ім ані слова, я проста адкладвала яго ў бок. Які сэнс мучыцца, калі вынік усё роўна будзе аднолькавы?..
Зрэшты, была ў школе пара-тройка прадметаў, якія я вучыла з задавальненнем. Мова і літаратура, у прыватнасці. Чытаць мне падабалася, і пісаць таксама. Сачыненні ў мяне заўсёды атрымліваліся добра. Родную мову і літаратуру ў нас выкладала Барбара Казіміраўна, якая была па сумяшчальніцтву нашай класнай кіраўніцай. Была яна трохі дзівакаватая, часам размаўляла з партрэтам Купалы, які вісеў на сцяне кабінета, і расказвала нам, як калісьці ў юнацтве яна безнадзейна закахалася ў Сотнікава і нават таемна пісала яму лісты. Барбара Казіміраўна ўвесь час заклікала нас чытаць, чытаць як мага больш, бо чалавек, які шмат чытае, сам здольны напісаць кніжку! “Аляксандр Сяргеевіч Пушкін казаў, што прачытаў дванаццаць вазоў кніг, – гаварыла яна. – Паспрабуйце прачытаць хаця бы адзін воз, і хто ведае, можа, сярод нашых выпускнікоў будуць свае Міцкевічы і Канапніцкія!”. Вось гэта мне падабалася. Чытала я многа, і сапраўды хацела напісаць кніжку. Праўда, я яшчэ не ведала, пра што яна будзе…
Таксама я любіла гісторыю, дакладней, мне падабаўся наш гісторык Альгерд Алегавіч. Паміж сабой мы звалі яго “маньякальшчык”, у сэнсе “няўрымслівы”, і гэта было даволі трапна. Ледзь не кожны ўрок Альгерд Алегавіч пачынаў са словаў: “Адкладзіце свае падручнікі, там напісана глупства!”, пасля чаго пачынаў расказваць, як там было на самай справе. Апавядаў ён захапляльна і з такім імпэтам, нібы сам быў непасрэдным удзельнікам гістарычных падзей. Яго я заўсёды слухала, стаіўшы дыханне, пра што б ён ні апавядаў – хоць пра заснаванне Наваградка, хоць пра князя-ваўкалака Усяслава, хоць пра БНР і Збройны Чын.
Апроч таго, Альгерд Алегавіч захапляўся гісторыяй нашага мястэчка і пісаў гістарычыня нарысы, якія друкаваліся ў газеце “Овельская праўда”. Асабліва яго цікавілі паны Кунцэўскія, а больш за ўсё пан Славамір, той самы, які пабудаваў лесапільню і з’ехаў у Францыю. Пра тую лесапільню Альгерд Алегавіч дзесьці адкапаў дзівосныя факты.
Лесапільня была прадметам гонару пана Славаміра. Ён збудаваў яе паводле нейкіх еўрапейскім стандартаў і ўсталяваў на ёй магутны паравы рухавік, які выпісаў ажно з Англіі. Для нашай тагачаснай глухмені гэта было сур'ёзным дасягненнем прагрэсу.
Дзіўным было тое, што амаль ніхто з тутэйшых на той леапільні не працаваў. Пан Славамір панаймаў нейкіх “басурманаў” -- ці то цыганоў, ці то мурынаў, якія жылі ў шатрах у парку ля панскай сядзібы, і ні ў Овельск, ні ў навакольныя вёскі ніколі не заходзілі. Местачкоўцы ж у большасці сваёй лічылі, што насамрэч ніякія гэта не цыганы, а самыя сапраўдныя чэрці з пекла, і на лесапільні сваёй пан Славамір займаецца зусім не лесанарыхтоўкамі, а чорнай магіяй. А вядзьмарству ён нібыта навучыўся па нейкай “ксёнжцы”*, якую ён купіў у вандроўнага гандляра кнігамі па прозвішчы ці то Нічыпарэнка, ці то Нічыпарэўскі, які, меркавана, быў самім Д’яблам у чалавечым абліччы.
Адзіным тутэйшым, які працаваў на пільні пана Славаміра, быў Яромка Ляпец. Асобай ён быў даволі каламутнай. Бацька ягоны, беззямельны селянін Пархом Ляпец, падчас паўстання Каліноўскага ўзначальваў адзін з каравульных атрадаў, якія вялі барацьбу з паўстанцамі. Пасля задушэння паўстання Пархом атрымаў ад генерал-губернатара вялізны надзел зямлі (адцяпаны, між іншым, у шляхцічаў Крушнявецкіх, якіх саслалі ў Сібір), ў адно імгненне ператварыўшыся з халопа-галадранца ў заможнага чалавека.
Сын ягоны, Яромка, кар'еру зрабіў не менш яскравую. На бацькавы грошы ён атрымаў прыстойную на той час адукацыю, вывучыўшыся грамаце ў Пецярбурзе, і ўладкаваўся на лесапільню пана Славаміра, дзе заняў пасаду загадчыка.
Рэпутацыя ў Яромкі была няважная. Местачкоўцы таксама лічылі яго ведзьмаком, толькі рангам ніжэй, які нібыта дапамагаў пану Славаміру ў ягоных акультных экзерсісах. Апроч таго, Яромка быў вядомы як невыправімы распуснік і прапойца, і хаця ён меў законную жонку і трох дзяцей, гэта не замінала яму гуляць па дзеўках і п'янстваваць у кабаках. Гэтыя схільнасці яго і загубілі. Аднойчы позняй восенню, на самыя зазімкі, Яромка ўчыніў п’яны дэбош у местачковай карчомцы, а раніцой яго знайшлі на беразе Овелькі з праламанай галавой. У самім факце Яромкавай смерці не было нічога звышнатуральнага, улічваючы ягоны лад жыцця. Насцярожвала іншае. Загінуў ён неўзабаве пасля знікнення пані Ядвісі -- а паводле афіцыйнай версіі яна менавіта знікла, бо ніхто так і не бачыў яе мёртвай. А потым і пан Славамір уцёк у Францыю, дзе пражыў да самай смерці, і на родную Овельшчыну ён больш не вяртаўся…
“Здаецца мне, што за ўсім гэтым хаваецца сапраўдная дэтэктыўная гісторыя, вартая пяра Конан Дойля і Караткевіча, -- сказаў Альгерд Алегавіч, расказаўшы нам гэту гісторыю, -- Наш стары Овельск мае шмат таямніц, якія яшчэ трэба разгадаць!”.
Шчыра кажучы, чхаць я хацела і на паноў Кунцэўскіх, і на п'яніцу Яромку, аднак пра чорную магію мне спадабалася. Пасля ўрока я нават падышла да Альгерда Алегавіча і спытала, ці ёсць у яго яшчэ якія-небудзь звесткі пра вядзмарства на Овельшчыне, а таксама пра зносіны тутэйшых з Д’яблам?
Альгерд Алегавіч страшна ўзрадаваўся.
-- Уцешна, што вы праяўляеце цікавасць да нашай мінуўшчыны, Таіса! -- сказаў ён. Да ўсіх вучняў, нават да першаклашак, гісторык звяртаўся выключна на “вы”. – Што ж, з задавальненнем паспрыяю гэтым вашым пачынанням.
І ён упёр мне цэлы стос раздруковак сваіх уласных артыкулаў, а таксама спіс літаратуры, якую варта прачытаць, і даў некалькі адрасоў гістарычных інтэрнэт-сайтаў, дадаўшы, што чакае ад мяне рэферат паводле любой з прапанаваных крыніц, на мой выбар. Я была ўжо не радая, што спытала -- корпацца ў паперах мне зусім не карцела. Аднак рэферат я напісала. Атрымаўся кароткі нарыс пра Чортаў Мост, які заканчваўся словамі: "І нават цяпер, ў эпоху дабрабыту і стабільнасці, мост не-не дый пакажа свой д’ябальскі нораў". Альгерд Алегавіч сказаў, што гэта не рэферат, а эсэ, але ўсё роўна паставіў мне "выдатна". І нават больш. Ён даслаў маё сачыненне ў рэдакцыю “Овельскай праўды”. Гісторык, праўда, не гарантаваў, што яго надрукуюць, але ж спроба не хвароба. Яго надрукавалі.
Калі раніцой я знайшла ў паштовай скрыні квіток на атрыманне ганарару, я не магла паверыць сваім вачам. Мне нават здалося, што гэта нейкая памылка. У той дзень урока гісторыі ў нас не было, але на перапынку я зайшла ў настаўніцкую і паказала квіток Альгерду Алегавічу. Той заўсміхаўся.
-- Ну што ж, Таіса, мае віншаванні! Будзем лічыць гэта вашым літаратурным дэбютам. Я вельмі вамі ганаруся.
Атрымаць ганарар я мусіла на пошце, і я ледзьве дачакала канца заняткаў. Сума ганарару была мізэрная, Упірэвіцкая канторка плаціла мне ў разы больш, але не гэта было галоўнае. Я здзейсніла літаратурны дэбют, і мною ганарацца, вось што!.. Пасля ўрокаў я нават з Цімкам гуляць не пайшла, адразу ж пабегла на паштамт, які месціўся на брукаванай плошчы ў старажытнай частцы Овельска.
Мой святочны настрой быў азмрочаны неспадзяванай сустрэчай з Лёнем Захаравым. На шчасце, яго я заўважыла першай. Угледзеўшы ля паштамта Пачварынку -- Лёневу барвовую матацыклетку, я вылаялася напаўголасу: "Блін!.." і спешна рэціравалася за газетны кіёск. Мне пашанцавала -- мяне ён не ўбачыў, бо ягоная ўвага была засяроджана на матацыклетцы, якая не заводзілася, і ён быў адзін -- прынамсі сябрука яго Жыхара паблізу бачна не было.
Лёня кінуў школу год таму, і за гэты час зрабіўся зусім адмарожаным. Хаця і не горшым, зрэшты, чым Жыхар, які быў найрэдкім быдлам, дзеяў, што ў галаву ўроіцца, і цешыўся поўнай непакаранасцю, таму што яго татачка ўзначальваў Овельскі РАУС. Гэтыя двое ўвесь час абіваліся разам, а я бегала ад іх, як інсургент ад жандараў, імкнучыся не сутыкацца з імі ні ў горадзе, ні ў дварах, ні ў гаражах. Аднак гарадок наш быў маленькі, і натрапіць на Лёню ці Жыхара, ці на іх абодвух можна было дзе заўгодна. Грошы яны з мяне, як з малалетак, не трэслі, але кожны раз страчалі мяне такімі эпітэтамі, што вялі вушы, асабліва Жыхар стараўся, яго “курва” і “шлёндра” было яшчэ самым бяскрыўдным. Яны рагаталі, а я пачувалася такой уквэцанай, што хацелася памыцца. А аднойчы, калі я мела глупства вяртацца дамоў цераз гаражы, яны схапілі мяне за рукі і пацягнулі ў свой ангарчык. Я тады выдралася, пакінуўшы ў гаражы сваю школьную сумку, ды ірванула дадому. Добра хоць, што ключы ад кватэры я трымала ў кішэні, а не ў сумцы. Ужо дома я ўбачыла, што ў мяне ўсе рукі ў сіняках, а куртка разадрана. Мяне доўга яшчэ трэсла і калаціла, а таксама я ламала галаву, як патлумачыць маме страту сумкі, у якой, апароч падручнікаў, быў яшчэ мабільны тэлефон, кашэль з грашыма і пашпарт, які я толькі-толькі атрымала. Праўда, на другі дзень я знайшла сумку пад Чортавым мостам, яна валялася на гразкім беразе Овелькі напалову ў вадзе. Дзіўна, але з сумкі нічога не прапала, нават грошы, хоць і размоклыя, былі на месцы, а вось мабілка здохла, насёрбаўшыся вады, і яе прыйшлося выкінуць. Потым я сказала маме, што ўпусціла яе ў рэчку. Пасля таго здарэння ў гаражы я больш не совалася і толькі маліла Бога, каб пра тыя звадкі не даведаўся Цімка. Што будзе, калі ён заесца з Лёнем і Жыхарам, я не жадала нават думаць.
Скурчыўшыся за кіёскам, я глядзела, як Лёня, схіліўшыся над стырном, безвынікова спрабуе уключыць запальванне. Матацыклетка, старажытная, як дыназаўр, была з норавам і нярэдка выкідвала конікаў, глухла, губляла дэталі і адмаўлялася заводзіцца. Мне прыгадалася, як Лёха, Лёнеў брат, загінулы шмат гадоў таму, калісьці таксама ваяваў з гэтай ламачынай, часам лаючы яе апошнімі словамі, хаця пытання аб куплі новага матацыкла нават не паўставала, бо Пачварынку сваю Лёха любіў, як наравістага канька. Цяпер Пачварынка перайшла ў спадчыну да Лёні. Пасталеўшы, Лёня стаў вельмі падобным на свайго нябожчыка брата, ён нават апранаўся гэтак жа -- у джынсы і клятчастыя кашулі. Аднак Лёха быў добрым, і я ніколі не адчувала ад яго пагрозы. Лёня ж быў вылюдкам, якому я шчыра жадала адправіцца на той свет услед за брацікам, таемна спадзеючыся, што калі-небудзь Пачварынка выбрыкне на поўнай хуткасці, Лёня ўпілуецца мазгаўнёй ў асфальт, і тады я ўздыхну з палёгкай. Падобнага лёсу я зычыла і Жыхару, хаця яго я баялася не так, як Лёню. Жыхар быў тым яшчэ паганцам, але нейкі ўнутраны тормаз у яго ўсёткі меўся, і ён заўсёды адчуваў, калі трэба спыніцца. Лёня быў без тармазоў, і спыніць яго можна было хіба што мотапілой.
Мінула хвілін дзесяць, калі Пачварынка, нарэшце, зміласцівілася. Раўнуўшы: "Ггггг-ааххх!", яна пачала трэсціся і вывяргаць клубы дыму, як цмок, а затым павольна, нібы нехаця, паехала. Вельмі своечасова, бо я ўжо стала нервавацца і разважаць, як бы мне неўзаметку ад Лёні зваліць з плошчы, бо сядзець тут да прыцемкаў мне не ўсміхалася. Дачакаўшыся, пакуль матацыклетка знікне за рагом вуліцы, я выйшла са свайго сховішча.
-- Пачварынка. Калі ж ты ўжо здохнеш? -- прамовіла я з пачуццём і рушыла да паштамта -- забіраць свой ганарар.
_________
* Кнізе, кніжыцы (польск., трасянка)
12. Склад злачынства
Першая чвэрць набліжалася да завяршэння, і амаль па ўсіх прадметах адзнакі ў мяне выходзілі няважныя -- горшыя нават, чым звычайна. Падчас класнай гадзіны Барбара Казіміраўна, падагульняючы вынікі чвэрці, прайшлася і па мне, сказаўшы, што за апоші час я моцна “з’ехала”, і гэта асабліва крыўдна, улічваючы, што я зусім не дурная ці няздольная, а проста лайдачу. Я сядзела, апусціўшы вочы долу, і не пярэчыла, бо гэта было праўдай. Але, прынамсі, па некалькіх прадметах ў мяне выходзіла “выдатна” ў чвэрці. Па абедзьвюх літаратурах – рускай і беларускай, бо ўсе праграмныя творы я прачытвала запоем ад коркі да коркі, а таксама па гісторыі, бо я была ў захапленні ад нашага Альгерда Алегавіча і старалася дзеля яго. Па-першае, я была ўдзячна яму за публікацыю майго сачынення. Па-другое, ён неяк абмовіўся, што піша кнігу пра Овельскую даўніну, і пасля гэтага я пачала глядзець на яго амаль як на жыхара неба. Я сама спадзявалася калі-неудзь напісаць раман, ці хаця б аповесць, а Альгерд Алегавіч быў ужо спрактыкаваным пісьменнікам, ён пісаў нарысы, якія друкавалі ў газетах, і меў кніжку, няхай сабе і няскончаную.
Даведаўшыся, што ён збірае гістарычныя матэрыялы для сваёй кнігі, я загарэлася ідэяй зрабіць і свой унёсак таксама. Было, канечне, малаверагодна, што мне пашчасціць натрапіць на які-небудзь унікальны дакумент, які б яго зацікавіў, але чым чорт не жартуе?
У мяне дома ніякіх гістарычных матэрыялаў не было і быць не магло, у чым я лішні раз упэўнілася, ператрэсшы шафы і шуфляды з паперамі. Тады я звярнулася да Цімкі. Паразважаўшы, той злазіў на гарышча, і пакорпаўшыся ў валізцы са старымі газетамі і часопісамі, прыцягнуў мне некалькі нумароў “Овельскай праўды” за сямідзесятыя і васмідзесятыя гады.
Перашуфляваўшы газеты, я не знайшла нічога вартага ўвагі, аднак адзін нумар мяне зацікавіў. Гэта быў выпуск “Овельскай праўды” за ліпень 1979 года. На першай паласе месціліся партрэты ўдарнікаў Овельскага драбільнага цэху, на развароце -- пастановы райвыканкама і весткі з палёў, а на апошняй старонцы – карыкатура на дзядзю Сэма, гумарэска пра лайдакоў-захрыбетнікаў, а таксама невялічкая нататка пра побыт і норавы тутэйшай дарэвалюцыйнай буржуазіі.
Героем нататкі быў, што характэрна, пан Славамір Кунцэўскі. Як вынікала са зместу, пан Кунцэўскі быў не проста эксплуататарам-самадурам, які здзекваўся з бедных сялян, але яшчэ і сапраўдным крымінальнікам. Ён жорстка забіў жонку, прыраўнаваўшы яе да нейкага студэнта, а цела выкінуў у рэчку, папярэдне “наздзекаваўшыся над ім самым нялюдскім чынам”. Фраза была пабудавана менавіта так, даволі абстрактна, але мне чамусьці здалося, што размова йдзе пра расчлянёнку… Потым пан Кунцэўскі збег у Парыж і да канца жыцця спакойна жраў брыёшы на Елісейскіх Палях, цешачыся ўласнай беспакаранасцю і агульным беззаконнем. Далей ішлі панегірыкі Савецкай уладзе, пры якой пана Кунцэўскага, несумнеўна, прысудзілі б да вышэйшай меры пакарання, і ўвогуле ў Савецкім Саюзе падобныя злачынствы немагчымыя, бо Рэвалюцыя назаўжды пазбавіла наш працоўны народ ад гэткіх вылюдкаў...
Вось гэта была цікавостка. Пра самагубства Ядвісі ведалі ўсе, але расчлянёнка – гэта штосьці прынцыпова новае. Я прынесла газеціну ў школу і паказала яе Альгерду Алегавічу. І трохі расчаравалася, даведаўшыся, што гэта для яго зусім не навіна. Выразку з газеты за ліпень 1979-га ён захоўваў ў адмысловай тэчцы, у якую збіраў, так бы мовіць, кампрамат на пана Кунцэўскага. Гісторык патлумачыў, што гэта, бадай што, адзіны артыкул, у якім простым тэкстам гаворыцца пра забойства і ўтойванне трупа. І дадаў, між іншым, што ўсялякія жудасці накшталт крымінальных навін у савецкіх газетах не друкавалі, аднак гэтая нататка была злосным памфлетам на буржуазію, і таму цэнзура яе прапусціла.
-- Вы мяркуеце, гэта праўда? Наконт забойства? – спытала я.
Гісторык паківаў галавой.
-- Нататка выглядае даволі сумнеўнай, аднак я не думаю, што савецкая раённая газета стала б друкаваць пустую журналісцкую сенсацыю. Аўтар артыкула, напэўна, валодаў нейкімі фактамі і ведаў, пра што пісаў. Прынамсі, зараз я спрабую гэта высветліць. Бачыце подпіс пад артыкулам -- Юрась Нетутэйшы? Псеўданім, відавочна. Хацелася б даведацца, што гэта за асоба, і галоўнае, дзе ён выдабыў гэтыя звесткі.
-- А што, зусім ніякіх сведчанняў не засталося? – спытала я.
-- Ну чаму ж, тое-сёе захавалася. Гэту справу разглядаў павятовы следчы. Пасля ўсталявання Савецкай улады дарэвалюцыйная дакументацыя захоўвалася ў мясцовым архіве НКУС. Які, па іроні лёсу, размяшчаўся ў былой сядзібе Кунцэўскіх… Падчас вайны шмат чаго было страчана, але матэрыялы следства захаваліся. У прыватнасці, паказанні самога пана Кунцэўскага. Ён сцвярджаў, што яго ветраная жонка ўцякла з маладым каханкам, але ён, чалавек памяркоўны, даруе здраду і не стане іх пераследваць, няхай яны будуць шчаслівыя, і Пан Бог ім суддзя. Таксама прыводзіліся сведчанні аднаго селяніна з тутэйшых, які нібыта бачыў на гасцінцы фурманку, у якой ехалі пані Ядвіся з каханкам. Следчы палічыў гэта пераканаўчым і закрыў справу, не знайшоўшы складу злачынства.
-- Чакайце, а Чортаў мост?!-- выклікнула я ашаломлена.
Гісторык усміхнуўся.
-- Але, Таіса, менавіта так разбураюцца міфы. Тут вам кожны местачковец раскажа, што пані Ядвіся скончыла жыццё ў вірах Овелькі, кінуўшыся з Чортава моста. Аднак мост у гэтай справе нават не згадваецца. Гэта прыгожая легенда, ужо пазней прыдуманая тутэйшымі. Але, з іншага боку, гэта вельмі паказальна. Народ не паверыў у версію следства, і таму з’явілся гэта гісторыя пра самагубства. А што там адбылося на самай справе, нам яшчэ трэба высветліць…
Тут празвінеў званок, і гісторык, перапрасіўшы, падхапіў свой чамаданчык і паспяшаўся на ўрок.
***
Кавярня грамадхарчу, у народзе званая “Ля Гастранома”, в’ыклікала б замілаванне ў кожнага аматара савецкага рэтра. Інтэр’ер тут не мяняўся, напэўна, з часоў Перабудовы -- прынамсі цёця Тоня казала, што ў часы яе дзяцінства сцены кавярні былі пафарбаваны ва ўсё той жа зялёна-салатавы колер са стылізаваным арнаментам пад самай столлю, па кутах віселі гэткія ж кашпо з жоўта-чырвонымі пластыкавымі кветкамі, гардзіны на вокнах заўсёды былі пыльнымі, а пластыкавыя столікі – падрапанымі і агідна ліпкімі, нават пасля таго, як па іх прайшлася мокрай анучай прыбіральшчыца. “Сінякоў”, праўда, было значна менш, а над барнай стойкай замест тэлевізара вісела радыёкропка, па якой перадавалі класічную музыку, таму гэтую установу, хоць і з некаторай нацяжкай, можна было назваць культурнай.
Цяпер у нішы над барнай стойкай стаяў тэлевізар, які увесь час быў уключаны і роў дурным голасам, бо гучнасць была неадрэгуляваная, а наведнікамі кавярні былі, галоўным чынам, тутэйшыя забулдыгі, бо тут прадавалі чарніла і гарэлку на разліў, тут было цёпла, і адсюль не выганялі.
Таксама гэта было адзінае месца ў Овельску, дзе рабілі мой улюбёны малочны кактэйль -- крута ўзбіты, з кавалачкамі лёду, якія храбусцяць на зубах, і пеннай верхавінкай, аздобленай каліўцам цынамону. Калі меліся лішнія грошы, я заходзіла сюды пасля ўрокаў, бо дзеля малочнага кактэйлю я гатова была стрываць і “сінякоў”, і тэлевізар, і хмурную фізіяномію буфетчыцы, якая, мяркуючы па выразу твару, люта ненавідзела сваю працу, гэту кавярню, яе наведнікаў, мяне асабіста і ўсё чалавецтва ў агуле. Аднак кактэйлі яна мяшала дзівосныя, трэба аддаць ёй належнае.
Я сядзела за пластыкавым столікам ля акна, паклаўшы перад сабой пажоўклы нумар “Овельскай праўды”, і нетаропка, з асалодай цягнула цераз саломінку кактэйль. У кавярні з наведнікаў былі толькі мы з Цімкам, ды яшчэ кампанія з трох “сінякоў”, бяскрыўдных на выгляд, якія акупавалі адзін са столікаў ля ўваходу. Я ўсё яшчэ была пад уражаннем ад нядаўняй размовы з гісторыкам.
-- Не, ты ўяўляеш? Ён ведае пра расчлянёнку! – гаварыла я. -- І мяркуе, што гэта можа быць праўдай. Разумееш, што гэта значыць?
-- Ага. Дарма я на гарышча лазіў.
Цімка сядзеў побач і слухаў мяне трохі безуважліва, скіраваўшы позірк на экран тэлевізара над барнай стойкай. Па тэлевізары ішла перадача са смешнымі відэасюжэтамі, заснятымі на мабільны ці камеру. Зараз паказвалі сюжэт пра пьянага кіроўцу. Легкавушка, вырабляючы крывыя зігзагі, ўязджала ў натоўп, людзі валіліся ва ўсе бакі, як кеглі, іх ляманты заглушаў закадравы рогат і захопленае плявузганне каментатара. Буфетчыца, якая глядзела тэлевізар, абапёршыся на стойку, таксама пачала ціхенька смяяцца.
-- А памятаеш, ён расказваў пра лесапільню? Ну, дзе пан Кунцэўскі нібыта займаўся чорнай магіяй? Тут быццам ўсё састыкоўваецца. Глядзі -- пан Кунцэўскі забівае жонку, потым расчляняе труп на лесапільні, выкідвае рэшткі ў рэчку, а ўсім гаворыць, што яна ўцякла з каханкам. Лагічна, не? А калі ўзяць ды далучыць сюды чорную магію, то атрымліваецца… Атрымліваецца, што тут была не проста бытавая расчлянёнка, а ахвяраванне Д’яблу! Самае сапраўднае! То бок, не забойства з рэўнасці, а рытуальнае забойства. Магчыма, з мэтаю абудзіць нейкія існасці, якія спалі ў сутарэннях глыбока пад рэчышчам Овелькі… пад Чортавым мостам! Як табе такая версія?
-- Ведаеш, штосьці ў гэтым ёсць. Прышпільна, -- сказаў Цімка, не адрываючы вачэй ад тэлеэкрана.
Цяпер па тэлевізары паказвалі сюжэт пра ката і пажарніка. Пажарнік хвацка збіваў ката з вяршыні бярозы, накіраваўшы на яго струмень вады з брандспойнта, няшчасная жывёлінка ляцела з вышыні пяці паверхаў галавой уніз, б’ючыся хрыбтом аб галіны, а за кадрам зноў рагаталі.
-- Цімка, ты мяне чуеш увогуле?! -- выклікнула я з прыкрасцю.
Ён перавёў позірк на мяне і ўсміхнуўся.
-- Ды чую. Забіў, расчляніў. А нам што з таго? Ім ужо не дапаможаш.
-- Не, ну чаму ж, -- я схілілася над шклянкай і гучна, са свістам уцягнула цераз саломінку апошнія кроплі кактэйля. – Можна зняць праклён з Чортава моста. Трэба абшукаць рэчышча Овелькі, і калі мёртвая пані Ядвіся сапраўды там, то пахаваць яе па-чалавечы. І тады ўся гэта чартаўшчына скончыцца. Ну, ты чуў пра дамы з прывідамі? Там адбылося забойства, ахвяра ляжыць, замураваная ў сцяну, альбо залітая ў бетон, а ў доме адбываюцца жудасныя рэчы, таму што ахвяра засталася без пахавання, і душа яе не можа супакоіцца. У гэтым сэнсе ўвесь наш Овельск -- такі дом з прывідамі, і таму... Бадай ты прапаў!..
Апошнюю фразу я вымавіла напаўголасу, раптам адчуўшы вострае жаданне залезці пад стол і забарыкадавацца крэсламі. Дзверы расхінуліся, і ў кавярню ўваліліся Жыхар з Лёнем. Абодва. Я кінула позірк за акно. Так і ёсць. Ля ўваходу стаяла барвовая Пачварынка. Я нават не чула, як яны пад'ехалі. Увогуле, не пачуць Пачварынку было даволі цяжка, аднак тэлевізар у кавярні роў грамчэй. Безуважна зірнуўшы на "сінякоў", якія ціха смакталі чарніла з пластыкавых кубкаў, яны адразу ж накіраваліся да барнай стойкі.
-- Здрасце, Вольга Маркаўна, -- сказаў развязна Жыхар.
Буфетчыца падхапілася.
-- Арцём, нават не прасі! Я не прадам табе піва! -- заверашчала яна.
Той з нявінным выглядам залыпаў вачамі.
-- А я што, я хіба нешта гавару? Рэдбул дайце. Дзве.
-- Ат, Арцёмка, калі цябе ўжо ў армію забяруць? -- буфетчыца пакруціла галавой і рушыла да лядоўні, ў якой стаялі бутэлькі і бляшанкі з напоямі.
-- Тая, слухай... -- пачаў быў Цімка.
-- Цішэй!... -- сыкнула я.
Але было позна.
Абодва яны рэзка развярнуліся і ўперыліся проста на нас.
-- Оба-на, -- сказаў Жыхар, расплыўшыся ва ўсмешцы.
-- Ну ўсё, гамон, -- выдыхнула я.
Жыхар падхапіў са стойкі бляшанкі з энергетыкам, якія буфетчыца прынесла з лядоўні, і ўрачыста патрос імі ў паветры.
-- Тая! Вып’еш з Захарам? Давай! Я прастаўляюся!
Удваіх яны накіраваліся да нашага століка.
-- Арцём, што вы там уздумалі? – спытала з падазронам буфетчыца.
Жыхар азірнуўся, адорваючы яе зіхатлівай усмешкай.
-- Ды мы нічога, Вольга Маркаўна. Гэта нашы сябры. Праўда, Тая?
Я маўчала. Буфетчыца паназірала за намі яшчэ з хвілінку, потым махнула рукой і павярнулася да тэлеэкрана.
Лёня падцягнуў да стала крэсла і сеў тварам да нас, трымаючы рукі ў кішэнях. Жыхар бразнуў на стол бляшанкі і заскакаў наўкол, блазнуючы, нібы дрэсіраваная малпа. Напэўна, з боку гэта сапраўды выглядала, як сустрэча закадычных сябрукоў. Я адчула, што мяне пачынае трэсці. Цімка спакойна паклаў далонь на маю руку, сказаўшы позіркам: “Не бойся…”.
-- Так, што тут у нас, -- дзелавіта сказаў Жыхар, зірнуўшы на нумар “Овельскай праўды”, які ляжаў перада мной. – А, бібліятэка.
Схапіўшы газеціну, ён скамячыў яе і шпурнуў мне ў твар.
-- Не падкажаце, як прайсці…на порнасеанс! – ён загыгыкаў, задаволены сваім дасціпным жартам.
Лёня моўчкі назіраў за яго крыўляннямі, твар яго заставаўся абыякавым.
-- Тай, ты сумачку сваю доўга з рэчкі вылоўлівала? – пацікавіўся Жыхар. – Як там вадзічка? Не змерзла? Дай пагрэю.
Ён наваліўся мне на плячо, абдаўшы мяне даўкім пахам кіслага піва і тытуню.
-- Лягчэй давай, -- прамовіў Цімка, і ўзяўшы Жыхара за запясце, скінуў яго руку з майго пляча.
-- Чаго? –Жыхар утаропіўся на Цімку, нібыта заўважыўшы яго толькі цяпер. Яго шырокая фізіяномія пачала налівацца чырванню. – Ах ты…
-- Чакай, Жыхар, -- перапыніў яго Лёня.
Ён пільна паглядзеў на Цімку і прамовіў нягучна:
-- Ты, гэта. Давай так. Устаў і з рэчамі на выхад. І мы цябе не чапаем. Уразумеў?
Гаварыў Лёня заўсёды ціха, і голас у яго быў нейкі бясколерны, без усякіх эмоцый. Казалі, што калісьці ён увогуле не мог вымавіць ані слова, ды адна бабка з вёскі яго адратавала. Ой, дарма!..
-- Гэта з якой раптам радасці? – спакойна спытаў Цімка.
-- Ты што, не зразумеў? – раўнуў Жыхар. -- Валі адгэтуль!
-- Ціха, я сказаў, -- кінуў Лёня, і Жыхар адразу ж сумеўся і адступіў.
Лёня выцягнуў руку з кішэні, і я сцепанулася, убачыўшы ў яго руцэ штосьці накштат заточкі. Звычайны хірургічны скальпель з тронкам, абматаным дзеля зручнасці сіняй ізаляцыйнай стужкай. Падступная зброя – яе лёгка схаваць у далоні, а кароткім лязом можна пакроіць чалавеку твар на лахманы, альбо перарэзаць глотку.
-- А я цябе ведаю, -- прагаварыў Лёня, разглядаючы заточку. -- Ты Неруш Цімфей, з Шаўчэнкі. З мамачкай жывеш. Нумар дома не памятаю. Але знойдзем.
Цімка паціснуў плячыма.
-- І што? Я таксама цябе ведаю. Ты што сказаць-то хацеў, Захар?
-- Дзе ты жывеш, я ў курсе, -- паўтарыў Лёня. – І калі мамачка твая са змены вяртаецца, я таксама ў курсе. Ля дзвярэй яе сустрэну. І куртку тваю, усю скрываўленую, ёй пакажу. Вось здзівіцца.
Жыхар хмыкнуў.
-- Лёня, аблажаешся, – сказаў спакойна Цімка. -- Гэта часам не ты ў сарціры школьным вешаўся? Тады яшчэ машына з дуркі прыязджала. Потым з таго ржала ўся школа, бо Захар нават павесіцца толкам не можа. Сцізорыкам яшчэ палохае, блін. Чыкаціла недароблены.
Тут варта было б напісаць “запанавала могілкавая цішыня”, але цішыні не атрымалася, бо над стойкай роў тэлевізар. Там пачалася рэкламная паўза, і мужык у пінжаку прапаноўваў універсальную нарэзку са зменнымі лёзамі – патэлефануй зараз і атрымай зніжку!
-- Ты што сказаў? – спытаў Лёня. Ён ускінуў руку і прыціснуў скальпель да Цімкавай шчакі. – А хочаш, я табе зараз вока выражу? Хочаш?
-- Прыбяры нож, прыдурак, -- сказаў Цімка . – У вар’ятню захацеў?
-- Гэй, вы што там робіце? – крыкнула буфетчыца.
Западозрыўшы нядобрае, яна прыцішыла гучнасць тэлевізара і перахілілася цераз стойку.
-- Захар, давай не тут, -- прагугнявіў Жыхар.
Лёня трымаў лязо ла Цімкавага твару, і рука яго дрыжэла. Ён выглядаў па-ранейшаму абыякавым, але аблічча яго збялела, і я адчувала, што ён ледзьве стрымліваецца, каб не ўсадзіць скальпель Цімку ў вока.
-- Так, Арцём! Я званю ў міліцыю! – абвясціла буфетчыца.
-- Ладна, -- прагаварыў Лёня.
Ён схаваў заточку ў кішэнь і падняўся на ногі. І раптам, з размаху, засадзіў кулаком Цімку ў нос.
-- Жыві пакуль што, -- сказаў Лёня.-- Калі сустрэну без сведак, я цябе кончу. Жыхар, пайшлі!
Ён накіраваўся да выхаду, а Жыхар таропка, на паўсагнутых, паклыпаў следам.
Потым Цімка сядзеў на прыступках кавярні, ў яго з носа лілася кроў, а я завіхалася побач, падаючы яму насоўкі і папяровыя сурвэткі.
-- І даўно яны цябе дастаюць? – пацікавіўся Цімка, заціскаючы нос сурвэткай.
-- Даўно, -- прызналася я. – Абрыдла ўжо.
-- І ты маўчала. Тая, чаму ты маўчала? Я б з імі пагутарыў.
-- І як бы ты з імі пагутарыў? Як?! – крыкнула я з прыкрасцю. – Ты іх бачыў, яны ж на галаву шыбанутыя, абодва. Яны ж слоў не разумеюць.
Цімка ўцягнуў носам паветра і закінуў галаву, каб спыніць кроў.
-- Значыць, трэба размаўляць так, каб нават яны зразумелі.
-- Цімка, я цябе прашу, -- сказала я ўмольна. – Я неяк сама разбяруся. Не звязвайся з імі! Абяцаеш?
-- Ну добра, добра. Абяцаю. Не хвалюйся, -- адказаў Цімка.
Крывацёк неўзабаве суняўся, але Цімкава куртка і швэдар былі пазаліваныя крывёй, і ў такім выглядзе ён не хацеў вяртацца дадому, каб не перапалохаць цёцю Тоню. Тады я павяла яго да сабе ў “блокі”. Ён чакаў на кухні, пакуль я адшароўвала ў ваннай яго скрываўленую вопратку. Потым мне захацелася пачаставаць яго кавай. Франц-Адамыч надоечы ўпёр маме падарунак – колькі ўпаковак араматызаванага кававага зерня з водарамі ванілі, цынамону і шакаладу. Але спачатку зерне трэба было змалоць, і я, паразважаўшы, прыгадала, што дзесьці на шафе мусіць быць кававы млынок, якім не карысталіся, напэўна, ужо гадоў дзесяць.
Прыставіўшы да шафы зэдлік, я пачала шукаць млынок. Заўважыла я яго амаль адразу, паміж пабітай вазай і гірляндай. Пацягнуўшыся за млынком, я зачапіла локцем маленькую шкляную бутэлечку, якая пакацілася да краю шафы, бахнулася на падлогу і разляцелася на аскепкі. Мне здалося, што пад столлю пранёсся лёгкі павеў, ад якога загайдаліся ніткі павуціння, і ў пакоі запахла азонам, як пасля навальніцы. Але я не надала гэтаму значэння. Выкідваючы аскепкі ў сметнцу, я заўважыла на корку бутэлечкі дзіўны знак, нібыта выдрапаны кончыкам іголкі -- стылізаваная пентаграма з няроўнымі промнямі, а ўсярэдзіне штосьці накшталт вока з вузкай кацінай зрэнкай. Мне чамусьці здалося, што гэты знак я калісьці надрапала сама, падчас дзіцячай гульні, толькі я ніяк не магла прыгадаць, што гэта была за гульня.
Я выцерла пыл з млынка і доўга малола каву, змешваючы зерне з рознымі водарамі. Як выявілася, гэта надзвычай прыемны занятак – малоць кававае зерне на ручным млынку. Потым я зварыла поўны рондлік кавы, і мы пілі яе з печывам і кавалачкамі сыру. За вокнамі пачало шарэць, але святло я не ўключала. Замест гэтага я запаліла тонкую васковую свечку, якую мама прынесла з царквы. Мігцеў чырванаваты агеньчык, кватэра поўнілася водарамі гарачага воску, кавы, ванілі, цынамону і шакаладу, і мне было так добра і спакойна, як не было ўжо вельмі даўно. І ў наступным, кожны раз, калі надараліся нягоды, я проста малола зерне на ручным млынку і варыла каву. І тады ўсё прыходзіла да ладу.*
----------
* Туве Янсан. Мумі Тролі ўвесь час вараць каву, нават калі на Зямлю валяцца каметы альбо мора выходзіць з берагоў. І таму ўсе іхнія прыгоды заўсёды канчаюцца добра.
13. Змоўшчыкі
Апошнім урокам у гэты дзень была алгебра, і настаўнік, як і абяцаў надоечы, зладзіў кантрольную. Да званка заставалася чверць гадзіны. Стась ужо выканаў усе заданні, і цяпер засярождана разважаў над дадатковай задачай павышанай складанасці, рашэнне якой гарантавала найвышэйшы бал. Ён здрыгануўся, калі на яго парту прызямліўся складзены ў чатыры разы аркуш, выдраны са сшытка. Стась ведаў, што гэта значыць. Падчас кантрольных яму часцяком падсоўвалі цыдулкі з патрабаваннем рашыць ураўненне ці задачу. Настаўнік па алгебры, які любіў разнастайнасць, даваў сваім вучням па чатыры, а часам і па шэсць варыянтаў, і здаралася, што Стась, змушаны рашаць за ўсіх, не паспяваў выканаць свае ўласныя заданні і атрымліваў зніжаную адзнаку. Яго гэта добра нервавала, аднак адмовіць аднакласнікам ён не мог. Уздыхнуўшы, Стась разгарнуў цыдулку і прачытаў наступнае: “Сёння- Лодачная-Захар”. І подпіс: “Цім.” Ён з неўразуменнем уперыўся ў цыдулку, а потым, абярнуўшыся, пытальна зірнуў на Цімку Неруша, які сядзеў ззаду. Той адчайна жэстыкуляваў, тыцкаючы пальцам у Толіка Валаткевіча, які сядзеў за партай перад Стасем. Толік схіляўся над сшыткам і, сапучы, сумленна змагаўся з ураўненнямі. Трэба аддаць яму належнае – вучыўся ён так сабе, аднак спісваў рэдка.
Усё ясна. Цыдулка прызначалася Толіку.
Стась акуратна склаў аркуш і кінуў, незнарок пацэліўшы Толіку ў вуха.
Той абярнуўся і абурана зашыпеў:
-- Стасік, задзяўбаў кідацца!..
-- Гэта не ад мяне… -- прашаптаў Стась.
Прачытаўшы цыдулку, Толік зірнуў на Неруша, злёгку кіўнуў і ўзняў над партай кулак з адтапыраным вялікім пальцам.
Стась зразумеў, што ён мімаволі стаў сведкам нейкай таемнай змовы. Цімка з Толікам былі найлепшымі сябрамі і сядзелі побач за адной партай – за выключэннем хіба што кантрольных, калі настаўнік рассаджваў вучняў па адным, каб пазбегнуць махлярства. Пасябравалі яны ў шостым класе, пасля адной лютай бойкі, калі Цімка ледзьве не выляцеў са школы, а Толік трапіў у шпіталь. Зрэшты, бойка была не такая ўжо і лютая -- звычайны двубой на перапынку, але Цімка, не разлічыўшы сілы, занадта рэзка штурхнуў Толіка, і той няўдала ўпаў, бразнуўшыся галавой аб батарэю. Толік, белы як крэйда, асеў на падлогу, прыціскаючы далонь да патыліцы, з-пад ягоных пальцаў павольна выплывала ручаінка крыві. У калідоры запанавала цішыня, а потым пачуўся немы крык класнай кіраўніцы: “Неруш, што ты зрабіў?! Ты ж забіў яго!”. А Цімка, неяк збянтэжана ўсміхнуўшыся, прамовіў: “Напэўна…”
Неўзабаве Толіка забрала “хуткая”. У шпіталі яму наклалі некалькі швоў і канстатавалі страсенне мозгу. Дырэктарка трыумфавала. Яна проста спала і бачыла, як бы спіхнуць Цімку ва Ўпірэвіцкі спецінтэрнат, і здарэнне з Толікам было апошняй кропляй. Яна настаяла, каб Толікавы бацькі падалі заяву ў міліцыю. Яны так і зрабілі, і махавік пачаў раскручвацца. Цімку адхілілі ад заняткаў. На пазапланавую класную гадзіну прыйшлі міліцыянт і інспектарка па справах непаўналетніх і прачыталі прафілактычную лекцыю. У школу прыбягала Антаніна Антонаўна, Цімкава мама, падоўгу гутарыла з дырэктаркай за зачыненымі дзвярыма і выходзіла з яе кабінета ўся у слязах. Здавалася, гэта канец.
Але ўсё абышлося. Інспектарка правяла непрадузятае расследванне і высветліла, што па-першае, Толіка адмыслова галавой аб батарэю ніхто не біў, ён бразнуўся сам, выпадкова, а па-другое, Толік пачаў першы, аблаяўшы Цімку “дэцэпэшнікам” і плюнуўшы яму пад ногі. Даведаўшыся пра тое, Толікаў бацька, чалавек просты і шчыры, пайшоў забіраць заяву з міліцыі. І сказаў, між іншым, што пры другіх абставінах ён бы Толіку сам уваліў па самае не хачу, ды Толік і так ужо адгроб па справядлівасці. Цімка вярнуўся ў школу, а пацярпелы Толік тыдзень праваляўся ў шпіталі, а потым яшчэ доўга хадзіў з перабінтаванай галавой, горды, як паранены камісар. Цімку ён болей не чапаў. Больш за тое – пасля таго здарэння яны пасябравалі, і сяброўства іх было сапраўднае, замацаванае крывёй ў літаральным сэнсе слова.
Задачу павышанай складанасці Стась так і не рашыў. Ён глядзеў у раздрукоўку з заданнямі, марна спрабуючы засяродзіцца, але думкі яго круціліся вакол іншага. Што задумалі Толік з Нерушам, і якое яны маюць дачыненне да “прыпыленага” Захара?
***
Закінутая лодачная станцыя размяшчалася ў парку на беразе Овелькі, трохі наводдаль ад гарадскога пляжа. Не дзейнічала яна ўжо некалькі дзесяцігоддзяў, і за гэты час канчаткова прыйшла ў заняпад. Драўляная кладка над ракой прагніла і абвалілася, а ад лодачнага прычала засталося толькі некалькі ззелянелых слупкоў, якія жаласна вытыркаліся над цвілой вадой, ды пляцоўка, калісьці выкладзеная бетонныі плітамі, а цяпер зарослая усёпераможным быльнікам, які аказаўся мацнейшым за бетон.
Будынак станцыі быў не ў лепшым стане. Фарба пааблазіла з дашчаных сцен, шыферны дах аброс тлустым зялёным мохам, амаль усе вокны былі забіты кавалкамі фанеры, а тыя, у якіх яшчэ заставаліся шыбы, былі забраны рашоткамі ў выглядзе паўсонцаў з доўгімі промнямі.
Будынак даўно ўжо быў прадметам пільнай увагі Цімкі і Толіка. Яны чамусьці былі ўпэўнены, што ўнутры захоўваюцца чаўны з вёсламі, і ім карцела неяк прасачыцца ў будынак, выцягнуць адтуль човен і паплыць у ім па Овельцы. Задача была не з простых. На дзвярах вісеў свірнавы замок, такі іржавы, што адамкнуць яго можна было хіба толькі ломам, і рашоткі на вокнах, таксама праржавелыя, трымаліся надзейна. Але хлопцы не адступалі, і пасля ўпартых пошукаў усёткі знайшлі ўваход. Калі падлезці пад высокі ганак і націснуць далонямі на адну з масніц, яна падасца, і тады апынешся ўнутры будынка.
Іх чакала расчараванне. Ніякіх чаўноў у будынку не было. Тут панаваў паўзмрок, пахла пылам, цвіллю і волкасцю, уздоўж сцен грувасціліся штабелямі перакуленыя драўляныя лавы, у куце былі складзены кумачовыя транспаранты і нейкія плакаты, а ля сцяны насупраць дзвярэй стаяў абшарпаны сейф, накрыты заплеснелым плюшавым абрусам барвовага колеру. На сейфе стаяла гіпсавая галава Леніна, а зверху на сцяне вісеў перакрыўлены транспарант “Регата Овельск-1986” і абарваная гірлянда рознакаляровых сцяжкоў, ужо добра выцвілых.
Зрэшты, будынак, хоць без чаўноў, аказаўся файным месцам. Тут можна было абмяркоўваць важныя справы, не апасаючыся чужых вушэй, проста тусіць, а таксама курыць цыгарэты без боязі быць застуканым. Сейф з Леніным лёгка адчыняўся – дастаткова было націснуць на ручку, і ў ім вельмі зручна было захоўваць запальнічку і пачак цыгарэт “Мінск”. Пры сабе Толік гэтую крамолу не трымаў, бо ягоны бацька меў звычай без папярэджання ўчыняць ператрус у Толікавых кішэнях і заплечніках на прадмет наяўнасці курава і наркаты. На лодачнай станцыі Толіку нічога не пагражала. Цімку таксама. Гэта быў іх сакрэтны штаб, аб якім не ведаў ніхто.
У гэты дзень у штабе ладзілася важная нарада. Справа была сур'ёзная. Хлопцы сядзелі на падлозе, паслаўшы на дошкі кумачовы транспарант, і паважна, па-даросламу, зацягваліся цыгаркамі, разганяючы рукамі дым.
Побач ляжалі іх заплечнікі. Толік выглядаў засмучаным.
-- Не, ну я разумею, ён тое яшчэ быдла, -- гаварыў Толік. – Але ведаеш, стромны ён нейкі. Шызік. Такі замочыць, і не будзе яму нічога.
-- Не замочыць. Ты яго бачыў? Лайно здохлае. Накінемся ўдваіх і закатаем.
-- У яго нож.
-- Дык адбяром.
-- Іх двое.
Яны замаўчалі.
-- Значыць, не? – спытаў Цімка.
-- Я з Жыхарам не спраўлюся, -- шчыра сказаў Толік.
-- Ясна. Значыць, адзін пайду.
-- Зусім ужо? – Толік пакруціў указальным пальцам каля скроні.
Цімка ўздыхнуў.
-- Не, ну а што? Мне губляць няма чаго. Ён па-любому мяне кончыць.
Толік зрабіў кароткую зацяжку і паспрабаваў выпусціць колца дыму, як чараўнік Гэндальф.
-- Слухай, а можа табе збегчы? – спытаў ён. -- На цягніку. На білет мы бы скінуліся.
-- Куды?
Толік паціснуў плячыма.
-- Ну ў Мінск там, ва Ўкраіну. У Расею можна.
-- Што, у тайгу? – хмыкнуў Цімка.
-- А хоць бы і туды. Затое жывы будзеш.
-- Захар мяне і там дастане. І наогул. Начорта мне кудысьці бегчы? Я тут, блін, на сваёй зямлі. Няхай ён бяжыць.
Цімка патушыў недакурак, дбайна расцёршы яго аб дошкі падлогі. Потым ён падцягнуў да сабе заплечнік, рашуча сунуў ў яго руку -- і раптам замарудзіў, быццам засумняваўшыся ў сваіх намерах.
-- Ну, што там яшчэ? – спытаў Толік.
-- Слухай… -- прагаварыў Цімка. – Ты паабяцай толькі, што не скажаш нікому. Ладна?
І ён выцягнуў штосьці з заплечніка. У паўзмроку цьмяна бліснула сталь. Толік змігнуў. Потым вылаяўся напаўголасу:
-- Т-ваю дывізію…
На Цімкавай далоні ляжаў пісталет.
-- Пнеўматыка? – спытаў Толік, пракаўтнуўшы сліну.
-- Баявы.
-- А глянуць можна?
Цімка пакруціў галавой.
-- Ён зараджаны.
-- Адкуль?
-- Дзядзя Валерый аддаў, – сказаў Цімка пасля кароткай паўзы. -- Даўно яшчэ.
-- А, во яно як… -- прамовіў Толік.
Ён прыгадаў, што ў гаражы Валерыя знайшлі цэлы арсенал зброі, пасля таго, як ён застрэліўся, папярэдне расстраляўшы ва ўпор аднаго ўпыра са сталіцы.
-- Мы з ім на кар’еры ездзілі, -- сказаў Цімка трохі адрывіста. -- Ну там, за шашай. Там было стрэльбішча. Наша, асабістае. Палілі па бляшанках. Ён мяне вучыў, як з левай рукі страляць. Я цаляў некалькі разоў.
-- Бач ты, снайпер хрэнаў. І маўчаў жа… -- прагаварыў Толік.
-- Цімка, слухай, -- сказаў ён, памаўчаўшы, -- Я тут падумаў... Разам пойдзем. Халера з ім, з Жыхарам. Разбяромся неяк.
Цімка кіўнуў.
-- Добра.
Тут абодва яны змоўклі, бо ім падалося, што звонку пад вокнамі штосьці зашастала. Потым ціхенька храбуснула сухая галінка. Нехта асцярожна краўся ўздоўж сцяны.
-- Ты чуў? -- шапнуў Цімка.
-- Ага. Чакай, зараз гляну, -- таксама шэптам адказаў Толік.
Ён таропка адсунуў масніцу і слізгануў у праём. Цімка, чартыхнуўшыся, схаваў ствол і пасунуўся следам, цягнучы за сабой заплечнік.
Праз імгненне звонку пачулася валтузня і выкрыкі Толіка:
-- Стой! Стаяць, падла! А, папаўся, "крыса"!
Толік стаяў каля ганка, трымаючы за каўнер разгубленага Стасіка.
-- Стась? Ты што, падслухваў? -- спытаў Цімка, пільна гледзячы яму ў вочы.
Той сумеўся, але вачэй не адвёў.
-- Я не падслухваў, -- сказаў ён ціха.
-- Ага, міма праходзіў. Цім, ён па ходу ўсю дарогу за намі шпіёніў. У, гадзёныш! -- Толік замахнуўся на Стася. -- Слухай, ён жа зараз пойдзе і настучыць. І пра ствол, і наогул.
-- Ды не збіраюся я нікуды стучаць. Адвалі! -- Стась тузануўся, спрабуючы выдрацца з Толікавых рук. -- У мяне справа да вас ёсць.
-- Якая яшчэ справа? – спытаў Цімка.
-- Такая…Талян, пусці!.. Хлопцы, можна мне з вамі?
-- У сэнсе? -- спытаў Толік.
-- З Захарам разбірацца. На разборку.
Змоўшчыкі пераглянуліся.
-- Толік, пусці яго, -- папрасіў Цімка.
Той неахвотна адпусціў, і Стась адразу ж адышоў у бок, папраўляючы каўнер.
-- А што табе да Захара? -- пацікавіўся Цімка.
-- Ён мне грошы вінен. Многа. І гэту...маральную шкоду, -- прамовіў Стась, і голас яго памацнеў.
Цімка ўважліва паглядзеў на Стася і раптам спытаў са шчырым спачуваннем:
-- Што, і цябе Захар дастаў?
Стась кіўнуў.
-- Дастаў. Прыдурак кончаны. Надакучыла мне ад яго бегаць, разумееш?
-- Та-а-ак, -- працягнуў Толік. – Ну давай, расказвай.
14. Зомбі зомбі зомбі
Жыхар сядзеў на перакуленай драўлянай скрыні з пластыкавай літроўкай “Крыніцы” ў руцэ і павольна смактаў піва з гарла, занепакоена гледзячы на Захара. Той сядзеў насупраць, безудзельна ўперыўшыся ў падлогу, зацята маўчаў і круціў у руках манціроўку. На ім была кашуля з рукавамі і скураная куртка, але Жыхар разгледзеў палоску пластыру на яго левым запясці, і гэта значыла, што Захар зноў “пачыркаў” сябе лязом. Такое з ім здаралася. Ён, бывала, знікаў на некалькі дзён і не адказваў на званкі, а потым на яго руках з’яўляліся свежыя парэзы. Увогуле Жыхар лічыў, што гэта крута. Аднойчы ён, калі галіўся, выцягнуў з брытвеннага станка лязо і гледзячы на сябе ў люстэрка, павольна правёў лязом па біцэпсе. Яму трошкі запякло, і ён зачаравана назіраў, як парэз імкліва барвавее і пачынае кроватачыць. Гэта сапраўды было ачмурэць як крута. Аднак Жыхар гэтым асабліва не захапляўся, бо сваёй шкуры яму было ўсёткі шкада. Што тычыцца Захара, то ён “чыркаў” сябе, толькі калі быў не ў настроі. То бок, зусім не ў настроі.
Жыхар нерваваўся. Яму вядома было, што Захар па жыцці можа знаходзіцца толькі ў двух станах -- “не ў настроі” і “зусім не ў настроі”. Калі Захар быў проста “не ў настроі”, з ім яшчэ можна было паразумецца. Калі ж яго душэўны стан даходзіў да ступені “зусім”, Жыхар пачуваўся ніякавата і стараўся не трапляцца лішні раз яму на вочы. Хто ведае, што стрэльне Захару ў галаву.
Канешне, Жыхар усведамляў, што ў параўнанні з ім Захар проста зломак, і пры жаданні Жыхар мог бы размазаць яго ў лайно адной левай. Мог бы. Але Захара ён баяўся. Было ў ім штосьці, штосьці… такое невымоўнае -- цёмнае, лютае, тагасветна-ледзяное, што паралізоўвала волю, мярцвіла і занявольвала. І позірк гэты. Жыхар доўга шукаў адпаведны эпітэт, і нарэшце сцяміў -- позірк зомбі. Менавіта так. Вочы нейкія нежывыя, і з глыбіні зрэнак глядзіць хтосьці Іншы, нетутэйшы і чужы… Зрэшты, Жыхар наўрад ці здолеў бы ўсё гэта сфармуляваць. Ён проста ведаў, што з Захарам лепш не сварыцца.
У гаражы панавала цішыня, толькі злёгку патрэсквала лямпачка над самаробным варштатам, збітым са скрыняў і фанеры. Захар маўчаў. Жыхар ужо шчыра шкадаваў, што прыйшоў, аднак проста так узяць і зваліць ён таксама не наважваўся. Раптам Захар пакрыўдзіцца, а ў яго манціроўка…
Ён паднёс да вуснаў літроўку, зрабіў доўгі глыток і працягнуў бутэльку Захару.
-- Сербанеш?
-- Не, -- адказаў той, нават не зірнуўшы на яго.
Жыхар памаўчаў. Потым спытаў:
-- Захар, слухай, тут учора такое было. Шкада, ты не бачыў. Расказаць?
-- Ну.
Жыхар узбадзёрыўся.
-- Ну, карацей, так. Я, значыць, учора такі прыйшоў, гляджу, гараж зачынены, цябе няма, ну думаю, ладна, пайду тады. І тут бачу – Наталка. Ну гэта, дэбільная, з трэцяга паверха. Ля гаражоў трэцца. У халаце адным. І ў шкарпэтках. А халат расшпілены, цыцкі бачныя, станікаў яна не носіць, ну ты ведаеш. Я такі: “Здароў, Наталка!”. А яна глядзіць, лыбіцца. Ну, як заўсёды. А я такі: “Што ж ты, Наталка, ў адным споднім, холадна ж. Хочаш, пагрэемся?” Падышоў я такі, за плечукі яе абняў, шчыкнуў. Яна іржэ, спадабалася, значыцца. Я кажу: “Ну, красуня, чакай, зараз Захар прыйдзе, от тады пагрэемся”.
Жыхар зноў прысмактаўся да літроўкі, глынуў, абцёрся далонню і працягнуў свой аповед.
-- Значыць, стаім мы такія з Наталкай, перамігваемся, і тут чую: “Арцё-о-ом, маць-перамаць!” Гляджу – Валодзька-слесар, ну бацька ейны, цераз пустку бяжыць. Ну думаю, усё, зараз пачнецца. Наталка ж, ну ты ведаеш, увесь час з дому збягае, Валодзька яе потым па завуголлі вылоўлівае. Цяпер зноў збегла, Валодзька яе шукаў, і, значыцца, знайшоў. А тут я. Ён такі да мяне падскочыў і раве: “Арцём, маць-перамаць, куды клюшні сунеш?! Ты ў курсе, што яна непаўналетняя? Я ж цябе, падлу, на зону адпраўлю!”
А я так на яго глянуў ды кажу: “Ты, дзядуля, не енчы, я з малалеткамі не сплю, не аматар. А Наталку тваю, па ходу, ужо без мяне адымелі. Што, татачка, не ведаў? Нечаканчык, да?” А ён, значыць, рот разявіў, зорыць на мяне, морда чырвоная. А потым такі: “Ах ты, ё-маё, сука такая!” і як папрэ на мяне, біць сабраўся, значыцца. А я такі ўхіліўся і -- раз з усёй дуры яму ў тарэц! А потым кажу: ты, дзядзя, на каго наехаў, на каго наехаў? Ты ведаеш, хто мой бацька? Ён цябе ў камеры з уркамі зачыніць, яны з цябе дзяўчынку зробяць. Ну, ён як пра прэс-хату пачуў, адразу ж адвяў. Наталку сваю за руку схапіў ды пайшоў. Мацярыўся ўсю дарогу. Эх, шкада, цябе не было!..
Ён ціха заржаў і зноў паднёс бутэльку да вуснаў – і раптам папярхнуўся, сустрэўшыся позіркам з Захарам. Вочы ў яго былі белыя ад злосці, твар сказіўся. Ён кінуў манціроўку Жыхару пад ногі і прагыркаў хрыпла:
-- Жыхар, ты заторкнуцца можаш? Трындзіш і трындзіш. Задзяўбаў ужо. І без цябе моташна.
Жыхар напружыўся і павольна паставіў літроўку на падлогу.
-- Не, а я што? Я ж нічога…
Жыхар не дамовіў.
Ля ўваходу ў прыцемках стаялі трое. Жыхар усіх іх ведаў. Першы – Стасік – фраерок, якога ён некалькі разоў разводзіў на бабкі, другі – Цімка Неруш, якому яны нядаўна далі ў нос у тутэйшай забягалаўцы, трэці – Толік, малалетка з “баракаў”, чый бацька працаваў на лесапільні і быў кончаным лузерам. Іхні выгляд Жыхару не спадабаўся. Толік сціскаў у руцэ штосьці накшталт бейсбольнай біты. Зрэшты, Жыхар адразу зразумеў, што гэта не біта, а ножка ад савецкага століка пад тэлевізар. Дома ў Жыхара быў гэткі жа, ён сам да яго прыглядаўся. Ножкі ў століка сапраўды былі міравыя -- з цэльнага дрэва, гладкія, шырокія зверху, звужаныя ўнізе, такую рэч вельмі зручна трымаць у далоні. У Стасіка ў руцэ быў газавы ключ, і ён зняў акуляры, быццам падрыхтаваўшыся да калатнечы. Цімка трымаў левую руку ў кішэні курткі, што Жыхару таксама не спадабалася.
-- Здрасце, -- прагаварыў Толік, і ўтраіх яны накіраваліся ў гараж.
Жыхар спачатку асалапеў ад такога нахабства, потым падхапіўся і з пагрозлівым выглядам рушыў ім насустрач.
-- Так, што яшчэ за схадняк фраероў? А ну…
Жыхар фразу не скончыў, таму што Толік узмахнуў "бітай" і з усёй сілы трэснуў яму па галёнцы. Жыхар войкнуў і мімаволі схапіўся за выцятае месца. Ён пачуў, як Толік крычыць: "Стасік, сволач, што стаіш? Давай!" Жыхар адчуў, як па хрыбце яму засвяцілі чымсьці цяжкім. Потым на яго з усіх бакоў пасыпаліся ўдары. Яго білі па нагах, пад дых, таўклі у плечы.
-- Тваю маць!.. -- вылаяўся Жыхар.
Ён няўклюдна варочаўся, нібы мядзведзь, якога аблажылі ганчакі. Справа набывала небяспечны абарот. Самым непамысным было тое, што білі яго двое мазглякоў, якіх пры іншых абставінах ён парваў бы на анучы...
Адзін з удараў прыйшоўся Жыхару па калене. З вачэй ў яго сыпанулі іскры, і ён амаль выразна пачуў, як храбуснула костка. Заенчыўшы, ён паваліўся на падлогу. Ад рэзкага болю яго пачало нудзіць, перад вачамі паплылі зелянявыя плямы, у вушах шумела і гуло. Потым хтосьці з сілай засадзіў чаравіком яму ў сківіцу, і ўсё знікла.
Калі Жыхар апрытомнеў, у гаражы было вельмі ціха, толькі трашчала лямпачка пад столлю. Дзверы былі шчыльна зачынены, і ля дзвярэй, як вартавыя, стаялі Стасік з Толікам. Захар сядзеў на перакуленай скрыні, неяк ненатуральна выпрастаўшыся і трымаючы рукі на каленях. Ён неадрыўна глядзеў на Цімку, які стаяў насупраць, сціскаючы штосьці ў выцягнутай руцэ. Прыгледзеўшыся, Жыхар убачыў, што гэта ствол. Валына. Пушка. Дула глядзела Захару проста ў твар.
Жыхар усведамляў, што ён мусіць неадкладна ўмяшацца. Ён паспрабаваў быў варухнуцца, але калена адразу ж працяў востры боль. Жыхар узвыў, перад яго вачамі зноў заскакалі зелянявыя плямы.
-- Халера, ён мне нагу зламаў…здаецца… -- здушана прахрыпеў Жыхар.
-- Нічога, не здохнеш! – сказаў Толік, падкідваючы на далоні “біту”.
Стась стаяў побач, сціскаючы ў руцэ газавы ключ, і выраз твару ў яго быў двухсэнсоўны.
-- Карацей так, Захар, -- спакойна прамовіў Цімка, трымаючы яго на прыцэле. -- Гутару з табой ў апошні раз. Потым размаўляць ужо не буду. Таму давай, уразумявай. Хочаш жыць – сядзі на сваёй тэрыторыі, на маю не суйся. Таіса мая. Даведаюся, што ты да яе лезеш – выб’ю мазгі. Нацкуеш на яе Жыхара -- выб’ю мазгі вам абодвум. Будзеш яшчэ дакопвацца да мяне, ці да кагосьці з іх (ён кіўнуў у бок Стася і Толіка)…ну ты ведаеш. Выб’ю мазгі. Спачатку табе, потым Жыхару. Ты ўсё зразумеў?
Захар маўчаў.
Цімка зрабіў крок наперад і прыціснуў ствол да Захарава лба, акурат паміж вачэй.
-- Зразумеў ці не?
Захар не зварухнуўся.
-- Лухта. Ты не станеш, -- сказаў ён нягучна.
Цімка ўхмыльнуўся.
-- Не, Захарчык, мне гэта як два балты пераслаць. Я ж псіх, забыўся? Талян пацвердзіць.
-- Ён мяне ледзь не замачыў. Я потым месяц у рэанімацыі праваляўся, -- прагаварыў Толік не без гордасці. – Яго інспектарка ад санітараў адмазала.
-- Дык што, Захарчык? Так ці не? – спытаў Цімка.
Усе напружана маўчалі. Цімка чакаў, трымаючы палец на спуску. Жыхар зразумеў, што засцерагальнік у валыны зняты.
-- Захар, ды скажы ты яму! – не вытрымаў ён. -- Ну яго на фіг! Бачыш, ён жа адмарожаны зусім!
-- Так ці не? – паўтарыў Цімка.
Захар пракаўтнуў сліну. Потым прагаварыў невыразна:
-- Пайшоў к чорту.
Цімка схіліў галаву, быццам прыслухваючыся.
-- Што? Я недачуў. Паўтары.
-- Зразумеў! Ён сказаў – зразумеў! – крыкнуў Жыхар. -- Так, ён сказаў!
Захар рэзка павярнуўся да Жыхара і працадзіў напаўголасу:
-- Сволач…
Цімка апусціў валыну.
-- Ну малайца, Захарчык. Добра. Жыві. І больш мне на дарозе не трапляйся. Убачу – ўрою. А гэта табе авансам.
І ён раптам ускінуў руку і націснуў на спуск. Грымнуў стрэл. Куля прайшла ў некалькіх сантыметрах ад галавы Захара -- у яго нават варухнуліся валасы -- і з віскам урэзалася ў падлогу. Потым зноў стала вельмі ціха, так ціха, што здавалася, нібы паветра звініць. Жыхару падалося, што ў яго змакрэлі штаны. Захар па-ранейшаму сядзеў на перакуленай скрыні, трохі прыгорбіўшыся і павярнуўшыся тварам да Цімкі. Выразу яго аблічча Жыхар не бачыў.
Цімка хвацка, па-каўбойску, сунуў ствол за рамень і махнуў рукой Стасю і Толіку:
-- Хадзем!
Таропка, адзін за адным, яны выслізнулі з гаража. Праз імгненне дзверы зноў адчыніліся, і ў гараж зазірнуў Толік.
-- Захар, ледзь не забыўся, -- сказаў Толік. -- Калі каму стуканёце пра ствол, мы ўсім раскажам, што вы з Жыхарам гамасекі.
-- Што-о-о-о?! -- зароў Жыхар, але Толік, бразнуўшы дзвярыма, ужо джгаў цераз пустку.
Побач бег Стась. Абодва яны шалёна рагаталі. Адбегшы на бяспечную адлегласць, Стась павярнуўся тварам да гаражоў і паказаў ім сярэдні палец.
-- На! Аглоблю ў рот! Вы*лядак!
-- Нішто сабе! – ржаў Толік. – Ну ты даеш, батан!
Праз некаторы час яны ўтрох сядзелі на лодачнай станцыі. Стась і Толік дабраліся туды першымі, а Цімку давялося пачакаць, бо хутка бегаць ён не мог. Так было дамоўлена з самага пачатку – з гаражоў адразу ж бегчы, Цімку не чакаць, бо ў яго ўсёткі ствол, і ён неяк разбярэцца. Было ўжо зусім цёмна, і Толік уключыў свой кішэнны ліхтарык. Яны з Цімкам курылі. Стась, хоць і не ўхваляў такога, таксама пару разоў зацягнуўся “за кампанію”. Настрой ва ўсіх быў святочны.
-- А файна я прыдумаў, -- кіснуў ад смеху Толік. – Цяпер стоадсоткава не настучаць!
-- Талян, гэта быў кантрольны ў галаву, -- рагатаў Цімка. – А што за лухту ты вёрз пра рэанімацыю?
-- Але ж эфектна атрымалася, не? – задаволена гаварыў Толік.
-- Вы вочы яго бачылі? – спытаў раптам Стась.
Толік кіўнуў.
-- Угу. Зомбі. Зомбі-зомбі-зомбі.
-- А чалавек чалавеку воўк,* -- падагульніў Цімка.
***
Пра гэтае здарэнне я доўгі час нічога не ведала, Цімка мне не гаварыў. Я заўважыла толькі, што Захар з Жыхарам раптам перасталі да мяне чапіцца. Як адрэзала. Праўда, ненадоўга. Гісторыя гэта была яшчэ далёкая ад завяршэння. То быў толькі пачатак.
--------------
* Вядомая прымаўка: “Чалавек чалавеку воўк, а зомбі зомбі зомбі”.
15. Абуджэнне
Восень ляцела ў карагодзе лістападаў і паветраных павуцінак. Дні рабіліся ўсё карацейшыя, палі спусцелі, лясы наўкол стаялі празрыстыя, як мярэжа -- прырода ўмірала, і зямля рыхтавалася да зімовага сну. Для мяне гэта восень стала перыядам аднаўлення і дзіўных трансфармацый. Яшчэ не ўсведамляючы ўсёй глыбіні і незваротнасці гэтых перамен, я адчувала толькі, як штосьці прачынаецца ўва мне -- цёмнае, неўтаймаванае. Яно распускалася, павольна раскрываючы пялёскі, нібы драпежная кветка, разгортвала крылы, скамечаныя ад доўгага сну -- яшчэ ў паўдрымоце, але ўжо гатовае да абуджэння. Мае мроі зрабіліся зыбкімі і яркімі, як малюнкі ў калейдаскопе, я засынала з пачуццём падзення ў бездань і прачыналася ў глухія гадзіны перад світаннем, абуджаная ўласным смехам -- альбо плачам. Пачуцці мае абвастрыліся, успрыманне рэчаіснасці часам скажалася буянай фантазіяй. У кронах дрэў паўставалі абліччы, у малюнку трэшчын на сценах мроіліся абрысы фантастычных раслін і дзіўных жывёл, як на візантыйскіх арнаментах, у купах пажоўклай травы мне бачыліся тонкія залатыя змейкі з лалавымі і смарагдавымі вачамі, а ў пашумах ветру чуліся то спевы і шэпт, то шыпенне і ціхі, пагрозлівы рокат. "Р-р-р--шшша-а-аххх!..."
Мае адносіны з мамай, якія і раней былі неідэальныя, пачалі імкліва пагаршацца. Побач з ёй мне было невыносна, яна ўвесь час да мяне прыдзіралася, я не разумела, чаго яна ад мяне хоча, і гэта страшна раздражняла. Я пачала яе пазбягаць. Цяпер я цэлымі днямі швэндалася па вуліцах, часам разам з Цімкам, а часцей за ўсё адна. Дадому я вярталася позна, хутка вячэрала, потым адчыняла ноўтбук, зануралася ў Сеціва і больш нічога не бачыла і не чула. Пакоя, у якім я магла бы зачыніцца, у мяне не было, і я хавалася ў віртуальнай прасторы. Мама зрабілася для мяне зусім чужой, і даверу да яе не было ніякага. Нават пра тую сутычку ў кавярні я ёй не сказала. Які сэнс? Усё роўна яна б не здолела мяне абараніць. Ды я і сама не сядзела склаўшы рукі. Літаральна на другі дзень я залезла ў Сеціва і замовіла па каталогу электрашокер -- самы танны, у выглядзе ліхтарыка, даражэйшых я не магла сабе дазволіць. Цераз тыдзень я забрала "ліхтарык" на пошце і з тых часоў паўсюль цягала яго з сабой у кішэні паліто. З ім было спакайней, я адчувала сябе ўзброенай і падрыхтаванай да любой калатнечы. Я і Цімку настойліва параіла зрабіць тое ж самае, набыць электрашокер альбо газавы балончык у мэтах самаабароны, бо Лёнечка выказаўся адназначна -- мачыць будзе ўсіх, і перспектыва нарвацца на яго ў цёмным завуголлі мяне зусім не цешыла. На што Цімка адказаў, што з балончыкамі няхай ходзяць метрасексуалы (о, як!), а ён неяк так разбярэцца.
Разбірацца, аднак, не прыйшлося, бо пытанне вырашылася само сабой. Паміж Лёнем і Жыхарам адбылася сур’ёзная сутычка, пасля чаго Жыхар атрымаў ад Лёні выспятка, то бок, быў пасланы, і дуумвірат іхні разваліўся. Вось гэта быў паварот! Падобнай развязкі я чакала менш за ўсё. З-за чаго яны пагрызліся, было невядома, але сварка, мяркуючы па ўсім, атрымалася лютая -- казалі нават, нібы ў гаражах чулася страляніна, як быццам там адбывалася бандыцкая разборка а-ля дзевяностыя. Суцэль магчыма. Я б ніколькі не здзівілася, калі б даведалася, што Лёня ці Жыхар маюць пры сабе агнястрэл. Праўда, у гэтым выпадку ад майго "ліхтарыка" толку нуль, з ім супраць ствала не папрэшся... Я падзялілася гэтымі меркаваннямі з Цімкам, але ён толькі пасмяяўся.
-- Ды глупства, няма ў іх ніякага агнястрэлу, -- сказаў ён упэўнена. -- Тая, табе няма чаго баяцца! Яны цябе не крануць. З імі пагутарылі па-сур'ёзнаму, яны ўсё зразумелі.
-- Хто пагутарыў? -- здзівілася я.
Цімка адказаў унікліва:
-- Гэта неістотна. Проста сур'ёзныя людзі.
Пасля чаго ён замаўчаў, як партызан, і колькі я ні дапытвалася, больш нічога ад яго не дамаглася. Нарэшце я раззлавалася -- што яшчэ за канспірацыя? -- і сказала, што сур'ёзныя людзі маглі і не турбавацца, я сама ў стане сябе абараніць! Цімка не пакрыўдзіўся. Ён скіраваў позірк кудысьці ў далечыню і сказў глыбакадумна, што я разважаю, як сапраўдная феміністка, і гэта файна, гэтая тэма сёння актуальная, вунь нават казкі перайначваюць на фемінісцкі капыл -- Іван-Царэвіч "мочыць" цмока, а прэўкрасная Царэўна падае на яго ў Гаагскі трыбунал за парушэнне правоў Змей-Гарыныча, дамаганні і полавую дыскрымінацыю. Раз'юшыўшыся канчаткова, я крыкнула: "Ты што вярзеш?! Якія феміністкі?", але ўбачыўшы, што Цімка кісне ад смеху, я замаўчала, а потым таксама пачала смяяцца. У тыя часы мяне вельмі лёгка было раззлаваць, здаралася, злосць успыхвала ўва мне літаральна на роўным месцы, але Цімка меў здольнасць гасіць маю лютасць. Побач з ім я проста не магла быць злой.
Аб падрабязнасцях той "сур'ёзнай гутаркі" я так і не даведалася, але яна, відавочна, мела эфект -- ад мяне адсталі. Жыхар, прынамсі, больш да мяне не чапіўся. Я колькі разоў сутыкалася з ім у горадзе, і кожны раз ён дэманстраваў поўнае ігнарараванне, робячы выгляд, быццам мяне не пазнае. Лёню я нідзе не бачыла, і гараж пад нумарам "нуль" цяпер увесь час стаяў наглуха зачыненым. Я палічыла гэта добрым знакам. На працягу некалькіх месяцаў я жыла ў страшным напружанні, з заўсёдным пачуццём небяспекі. Цяпер, як мне здавалася, пагроза мінула, і я магла уздыхнуць з палёгкай.
Забягаючы наперад, скажу, што я памылялася, і гэта было проста зацішша перад бурай. Бура надарылася зімой. Тады я ўпершыню адчула, што здольная забіць чалавека. Лёню я забівала двойчы. У тую зіму напрыканцы снежня я забіла яго ў першы раз.
***
З восеньскіх вакацый я вярнулася пасвяжэлая, павесялелая і з новым колерам валасоў. Раптам сцяміўшы, што агністыя адценні пасуюць мне значна больш, чым хаўтурна-чорны, я перафарбавала валоссе ў ярка-лалавы, вырашыўшы хадзіць так, пакуль не аднавіцца мой прыродны руды. Таксама я змяніла стыль адзення. Я доўгі час апраналася ва ўсё глухое і чорнае, а цяпер, нарэшце, вырашыла рызыкнуць і трохі паэкспераментаваць з колерамі і фасонамі. Я набыла ў сэкандзе дзве шатландскія спаднічкі, адну ў зялёную, другую ў барвовую клетку (яны проста шыкоўна спалучаліся з берцамі), а таксама пунсовы шалік і вязаны смарагдавы берэт. Зрэшты, гэтыя колеры таксама лічыліся "гатычнымі", так што я заставалася ў сваім амплуа. Потым, сфатаграфаваўшы сябе ў люстэрку, я прыдзірліва разгледзела фотку на экране ноўтбука. Сваім новым вобразам -- берцы, дзіравыя панчохі, нацягнутыя ў некалькі слаёў, клятчастая спаднічка, чорная байка і чырвонае валоссе -- я засталася задаволеная. Імідж, канешне, атрымаўся правакацыйны, нават трохі брутальны, але мне падабалася. А мама не ўхваліла. Зірнуўшы на мяне, яна пахітала галавой і спытала: "Таіса, а ты не баішся, што цябе паб'юць? Альбо не за тую прымуць?" Я не баялася. Прыпад'ездныя бабкі лаялі мяне "наркаманкай" і "курвіскай" задоўга да змены іміджу, а на выпадак сустрэчы з гапатой у мяне меўся электрашокер. Мой новы вобраз у класе зрабіў фурор. Ледзь толькі я ўвайшла, усе вочы скіраваліся на мяне, і над партамі пранеслася: "О-о-о!..." Я была задаволена. Мне наогул падабалася шакаваць аўдыторыю.
Як выявілася, падчас вакацый не я адна эксперыментавала з іміджам. Толік Валаткевіч, гэты гопнік, прыйшоў на ўрокі ў чорнай скуранцы, байцы "Король и Шут" і з налепкай Sex Pistols на заплечніку, абвясціўшы, што цяпер ён слухае толькі такое, а эр-эн-бі -- музло для гомікаў. Вось гэта быў, так бы мовіць, нечаканчык. Такое імклівае пераўвасабленне "чоткага пацана" ў "свядомага панка" мяне ўразіла. Да Толіка я заўсёды ставілася з некаторай пагардай, але цяпер, зірнуўшы на яго па-новаму, я вырашыла, што ён, у прынцыпе, нічога такі. Пасля вакацый ён заўважна пасталеў і пасур'ёзнеў, праўда, вучыцца лепей не стаў, затое пасябраваў з батанам Стасем. Апошняе здавалася мне зусім ужо неймаверным, бо дагэтуль Толік яго несупына цвяліў і наогул быў для Стася ледзь не ворагам нумар адзін.
Стась таксама змяніўся. Знешне ён заставаўся ўсё гэткім жа, але ў яго паводзінах і стаўленні да жыцця адбыліся істотныя перамены. Раней Стасіка не чмырыў хіба толькі лянівы, аднак цяпер яго не чапалі, бо Стась пачаў агрызацца, а найбольш знахабнелым мог нават даць у вуха. І спісванне на халяву з ім больш не праходзіла. Падчас пазапланавай самастойнай па фізіцы яго, як заўжды, закідалі цыдулкамі, але гэтым разам Стась і не падумаў рашаць чужыя задачкі. Ён спакойна, без мітусні выконваў свае заданні, а цыдулкі, якія дажджом сыпаліся яму на парту, ён акуратна складваў на краі стала-- к канцу ўрока атрымаўся цэлы стос. На перапынку Стась дэманстратыўна выкінуў гэтыя паперкі ў сметніцу і абвясціў, што надалей спісванне з'яўляецца платнай паслугай, тарыфы па дамоўленасці, магчыма заключэнне доўгатэрміновых кантрактаў, аматары ж халявы могуць роўнымі радамі ісці... у лес. У адказ Стася назвалі "сволаччу апошняй" і нават прыгразілі ўчыніць яму "цёмную". Аднак біць Стася ніхто не наважыўся, бо ён цяпер сябраваў з Толікам, а значыць з Цімкам таксама, а Толік і Цімка здольныя моцна адмяцеліць, калі што, таму Стася цяпер лепш не крыўдзіць. Не магу сказаць, што пасля гэтага Стасіка ў класе пачалі паважаць -- яго проста ціха зненавідзелі. Аднак чапіцца да яго перасталі, і гэта было галоўнае.
Я з цікавасцю назірала за гэтымі метмарфозамі. Напэўна, гэта і ёсць сталенне, разважала я, мы ўсе проста робімся дарослымі!.. Гэта было не зусім так. Мне, прынамсі, да сапраўднага сталення было яшчэ далёка, я па-ранейшаму заставалася дзіцём, істэрычным, неўраўнаважаным падлеткам са змрочным поглядам на жыццё. У гэтым сэнсе я мала чым адрознівалася ад Лёні, хіба толькі мая лютасць не была такой разбуральнай. Але ўсё змянілася ў тую ноч, калі вярнулася Цемра.
***
У той вечар я была разам з Цімкам, і мы зноў гулялі дапазна. Надвор'е ўсталявалася мяккае і не па-восеньску цёплае, ісці дадому мне не хацелася. Мы двойчы абышлі вакол Старога Овельска, выйшлі да лесапільні, пастаялі на мастку, які зваўся "Малым", потым, крочачы ўздоўж набярэжнай, вярнуліся да Чортава моста. На мосце ўжо запаліліся ліхтары, Овелька ўнізе здавалася чорнай, як нафта, на яе паверхні дрыжелі і ільсніліся адбіткі электрычнага святла. Дзесьці наперадзе, схаваныя цемрай, ляжалі руіны сядзібы, а трохі далей уздымаўся ўзгорак, на якім калісьці месціўся бельведэр з балюстрадай, а пад узгоркам, паводле паданняў, у даўнія часы знаходзілася логава Цмока.
-- Ты помніш гэту легенду? -- спытала я, узіраючыся ў цемру. -- Ну, пра Авяльяна-Рыбака, які забіў Цмока? Ведаеш, я раней смяялася з гэтай казачкі, але цяпер я разумею -- там усё па-сур'ёзнаму!
-- Праўда? -- спытаў Цімка трохі безуважліва.
Я кіўнула.
-- Разумееш, я трохі цямлю ў Традыцыі. Дык вось, у гэтай легендзе апісваецца абрад Ініцыяцыі. Самы сапраўдны! Ну хто быў Авяльян да сустрэчы з Цмокам? Ніхто, рыбачок маргінальны, жыў сабе, шчупакоў ганяў. А потым ён прыйшоў у логава Цмока, інакш кажучы, у Іншасвет, на тэрыторыю, якая прыналежыць Пачварам. Ён уступае ў бітву з Цмокам і перамагае, і пасля гэтага адбываецца яго пераўвасабленне. Ён ужо не маргінал, ён воін, герой-змеяборац. І перамогшы Пачвару, ён адразу ж атрымлівае профіт -- бярэцца шлюбам з прыгажуняй, якая была калісьці паланянкай у пячоры Цмока...
-- Не змагаўся ён з Цмокам, -- сказаў Цімка.
-- Што? -- спытала я, трохі асалапеўшы.
Цімка пачухаў патыліцу.
-- Ну, я там не ўсё памятаю... Але па-мойму, бітвы не было, Цмок дрых сабе і дрых, а ён яго ў сне замачыў, трызубам закалоў. Не па-геройску зусім.
Я толькі рукой махнула.
-- Ай, Цімка, вечна ты ўсё зганьбіш! А такая прыгожая легенда...
-- Ты прыгожая, -- сказаў ён раптам.
Мы стаялі на мосце ў бурштынавым святле ліхтароў, унізе шумела вада, а ў вышынях між зораў гуляў неспакойны восеньскі вецер, несучы з сабою водгулле дзівосных, манатонных спеваў. Я зрабіла крок яму насустрач, пацягнулася да яго. Ягоная далонь легла на маё запясце, я адчула яго дыханне на сваіх вуснах. Але я не здолела. Сцепануўшыся, я рэзка адышлася.
-- Не. Я не магу. У мяне не атрымліваецца... -- прагаварыла я.
Ён паціснуў плячыма.
-- Ну прабач. Гэта я паспяшаўся.
Потым мы хутка развіталіся і пайшлі кожны ў свой бок -- ён у Стары Овельск, я да "блокаў". Настрой у мяне сапсаваўся. Я адчувала, што зноў яго пакрыўдзіла, а ён зноў усё стрываў. Але што я магла зрабіць? Цалавацца я не ўмела, і наогул у гэтых справах я была, як бервяно. Што мне цяпер, цераз калена сябе ламаць?.. Каб трохі развеяцца, я надзела навушнікі і ўключыла плэер на поўную моц. Я павольна крочыла ўздоўж пустынных, цьмяна асветленых вуліц, у твар мне дзьмуў цёплы зорны вецер, а ў вушах калаціліся паганскія рытмы Inkubus Sukkubus. Паступова засмучэнне маё прайшло. Нармальна з намі ўсё, вырашыла я, мы проста трохі паспяшаліся. Усё ў нас яшчэ будзе -- толькі не сёння...
Неўзабаве мой настрой зноў рэзка пагоршаў, бо я зразумела, што дзесьці пасеяла ключы ад кватэры. Я стаяла ў пад'ездзе перад зачыненымі дзвярыма і разгублена корпалася ў кішэнях -- "ліхтарык", плэер, папяровыя насоўкі, скрыначка мятнага дражэ, іншая драбяза. Ключоў не было. На ўсякі выпадак я агледзела сумку. Ключоў не было і там. Напэўна, я выпадкова вытрасла іх, калі выцягвала з кішэні навушнікі -- калі толькі я не згубіла іх яшчэ раней, у Старым Овельску. І што цяпер рабіць?.. Паразважаўшы трохі, я выцягнула мабільнік і набрала мамін нумар. Абанент недасягальны. Цудоўна проста. На любошчах, пэўна, са сваім Адамычам, вунь і тэлефон адключыла, а што родная дачка таўчэцца ў пад'ездзе пад дзвярыма, ёй начхаць. Закіпаючы злосцю, я апусцілася на падлогу і села, прыхінуўшыся спінай да дзвярэй. Нічога не зробіш, прыйдзецца чакаць.
Праз паўгадзіны ў мяне пачалі смылець плечы і азадак, і я адчула, што болей чакаць я не ў стане. Мама магла затрымацца аж да світанку, так што ў мяне заставаліся два варыянты -- альбо сядзець усю ноч у пад'ездзе, альбо клікаць на дапамогу суседзяў. На нашай пляцоўцы месціліся яшчэ дзве кватэры. У адной жылі алкашы, якія вельмі рэдка прыходзілі ў прытомнасць, а кватэра насупраць прыналежыла Анісіі Ўцаркоўленай. Яе я пабойвалася, бо мне здавалася, што ў яе не ўсе дома. Анісія звала сябе "старой грэшніцай" (хаця насамрэч была яна зусім не старая), хадзіла ў доўгіх спадніцах і наглуха завязаных хустках і несупынна малілася і пасцілася. Мяне яна, напэўна, лічыла дзіцём Сатаны і кожны раз пры сустрэчы са мной пачынала жагнацца і варушыць вуснамі. Экзарцызмы чытала, няйнакш.
Пасля нядоўгіх разважанняў я рашуча паднялася на ногі і рушыла на трэці паверх. Там жылі людзі больш адэкватныя. Ну, у большасці сваёй... Падняўшыся на пляцоўку, я па чарзе пазваніла ў дзве кватэры, але бызвынікова, гаспадароў ці то не было дома, ці то спалі ўжо. Заставалася яшчэ адна кватэра, у якой жыў Валодзька-слесар з сям'ёй. Звяртацца да Валодзькі мне не хацелася. Ён не быў ні алкашом, ні дэбашырам, але я ставілася да яго насцярожана, бо мне ён здаваўся нейкім душным.
У Валодзькі была жонка Зоя, ціхая, худзенькая жанчынка з вялізнымі перапалоханымі вачыма. Казалі, што Валодзька б’е яе смяротным боем, і яна ўжо некалькі разоў трапляла ў шпіталь з пераламанымі рэбрамі і кровацячэннямі. Аднак Зоя ўсё трывала і ў міліцыю не звярталася, бо апроч Валодзькі ў яе больш нікога не было, і ісці ёй не было куды. Зоя пакутавала на нешта "па жаночай частцы" і ўжо перанесла некалькі аперацый з хіміятэрапіяй. Ясная рэч, што такая гнілая ды хворая яна нікому ў свеце не патрэбна, а Валодзька, хоць і б'ецца, але з дому не выганяе.
Дачку сваю Наталку, таксама хворую, Валодзька кранальна любіў. У Наталкі было штосьці з галавой (я звала яе "аўтысткай"), яна не размаўляла, толькі ўсміхалася, і мела звычай час ад часу сыходзіць з дому. Звычайна яна не адыходзіла далёка, але аднойчы яе адлавілі ў Кунцаўцы ў пяці кіламетрах ад Овельска, а другі раз ажно пад Крушняй -- яна цягнулася ўздоўж шашы, раскудлачаная і ў адным басаножку, другі згубіла дзесьці ў дарозе. За тыя ўцёкі Валодзька яе ніколі не караў (ну што возьмеш з ненрамальнай?), а вось Зою лупіў жэстачайша -- за тое, што не дагледзела. Да мяне Валодзька таксама ставіўся добра, заўсёды мне ветла ўсміхаўся і здароўкаўся, але я адчувала да яго непрыязнасць. Мужык, які б’е сваю жонку, не можа быць добрым чалавекам.
За дзвярыма Валодзькавай кватэры гучала музыка, чуліся стрэлы і выкрыкі -- там глядзелі тэлевізар. Памарудзіўшы хвіліну, я націснула на кнопку званка. Стрэлы сціхлі -- пэўна, прыглушылі гук тэлевізара, потым зашчоўкаў замок, дзверы адчыніліся, і на парозе паўстаў Валодзька. На ім былі бруднаватыя хатнія нагавіцы і расшпіленая кашуля, пад якой віднелася круглявае пуза і шырокія грудзі, зарослыя жорсткімі рудаватымі валаскамі. Мачо, ёлкі-палкі.
-- Таечка? А што такое? -- спытаў ён прыязна. -- Што, тэлевізар шуміць?
Я пакруціла галавой.
-- Ды не... Дзядзя Валодзя, тут такая справа. Я ключы згубіла, а мамы няма дома, не магу патрапіць у кватэру. Скажыце, мо ў вас ёсць якая адмычка, ці там, не ведаю, адвёртка? Трэба ўскрыць замок.
Валодзька нахмурыўся, у задуменні паскроб пазногцямі жывот.
-- Адмычка, кажаш? Зараз глянем.
Валодзька знік за дзвярыма і праз пару хвілін вярнуўся з адвёрткай у руцэ.
-- Ну, хадзем, паглядзім твой замок, -- сказаў ён.
Разам мы спусціліся на другі паверх, дзе размяшчалася мая кватэра. Я моўчкі паказала яму на дзверы. Валодзька дзелавіта паторгаў дзвярную ручку, і ўпэўніўшыся, што дзверы не адчыняюцца, схіліўся над замочнай адтулінай і прыняўся няўклюдна тыцкаць туды адвёрткай. Потым ён выпрастаўся і пахітаў галавой.
-- Не, Тая, так не гадзіцца. Зараз мы яго проста зломім, і што тады? Купляй новы замок, уразай, толькі лішнія выдаткі. А ведаеш што? Хадзем лепш да мяне. Пасядзіш, гарбаткі пап'еш, а там і мама вернецца.
-- Ну, не ведаю?.. А я не буду вам замінаць? -- вагалася я.
Валодзька заўсміхаўся.
-- Што ты, Таечка. Было б каму замінаць, -- сказаў ён лагодна. -- Зойка ж мая, дурніца, да цёшчы з'ехала, і Наталку з сабой забрала. Кукую цяпер адзін, як той бабыль. І пагутарыць няма з кім.
На апошняй фразе ў ягоным голасе раптам з'явіліся плаксівыя ноткі. Ён што, на жыццё мне скардзіцца? Я зірнула на зачыненыя дзверы, потым на Валодзьку. Ён выглядаў шчырым.
-- Ну...добра, -- сказала я. -- Мне толькі маму дачакацца.
Валодзькава кватэра ўяўляла сабой тыповую двухпакаёвую хрушчоўку -- адзін пакой ізаляваны, другі прахадны, альбо "гасцёўня". Гэта лічылася ідэальным варыянтам для сям'і з трох чалавек, хаця я асабіста лінчавала бы таго архітэктара, які вырашыў, што пакояў у кватэры павінна быць менш, чым чальцоў сям'і, і адзін з пакояў мусіць быць прахадным. Пакінуўшы ў перадпакоі паліто і сумку, я прайшла ў "гасцёўню". Тэлевізар усё яшчэ быў уключаны, перад тэлевізарам стаяў мяккі фатэль з шырокімі падлакотнікамі, а да фатэля быў прысунуты зэдлік, які выконваў ролю століка. На зэдліку стаяў брудны кубак з рэшткамі растваральнай кавы і сподак, запоўнены раздушанымі недакуркамі, а побач ляжалі пачак цыгарэт і запальнічка. Паветра ў пакоі было шызае ад дыму. Валодзька хуценька прыбраў цыгарэты і попельніцу і замахаў рукамі, разганяючы дым.
-- Я тут так начадзіў, прабач. Занураюся, так бы мовіць, у халасцяцкія звычкі. Я пры дзяўчынках ніколі не куру... Ты сядай, Таечка, тэлевізар паглядзі. А я пайду пакуль што, гарбаткі запару.
Ён сышоў на кухню. Я апусцілася ў фатэль і ўтаропілася на экран тэлевізара. Быў уключаны адзін з расейскіх каналаў, ішоў нейкі мянтоўскі серыял -- я, шчыра кажучы, не адрозніваю іх адзін ад аднаго. Я чула, як Валодзька важдаецца на кухні, грыміць посудам, ляпае дзверцамі лядоўні. Патроху я разняволілася. Ну сапраўды, чаго мне нервавацца? Можа, не такі ўжо ён благі чалавек, гэты Валодзька.
Валодзька вярнуўся з кухні, паставіў на зэдлік вялізны кубак чаю і талерку, на якой ляжалі тоўстыя, няроўна накроеныя бутэрброды.
-- Вось, Таечка, частуйся, не саромейся. Ты ж, пэўна, не вячэрала яшчэ?
-- Ага. Дзякуй!
Раптам адчуўшы востры голад, я сербанула чаю і схапіла з талеркі бутэрброд з сырам і вяндлінай. Валодзька ўсміхаўся, з замілаваннем назіраючы, як я ем. Бацькоўскія пачуцці прачнуліся, ці што? Потым ён узяў пульт тэлевізара і дадаў гуку. Я паморшчылася -- ненавіджу, калі тэлевізар раве на ўсю моц, але змоўчала, я ж усёткі ў гасцях.
-- Таечка, ты не супраць, калі я тут побач прысяду? -- спытаў Валодзька.
Я паціснула плячыма.
-- Ды калі ласка...
Ён прысеў на падлакотнік ушчыльную да мяне і моўчкі ўперыўся ў тэлеэкран. Аднак серыял яго, пэўна, не цікавіў. Скасіўшы вочы, ён глядзеў проста на мяне. Ягоны позірк мяне трохі бянтэжыў, але я старалася на гэта не зважаць. Прыкончыўшы адзін бутэрброд, я ўзяла з талеркі другі, з вэнджанай кілбасой.
-- Табе смачна, Таечка? -- спытаў Валодзька.
Працягнуўшы да мяне руку, ён узяў пасмачку маіх валасоў і пачаў асцярожна намотваць яе на палец. Я адсунулася.
-- А гэта што, цяпер мода ў дзяўчынак такая? Чырвоныя валосікі? -- пацікавіўся Валодзька.
-- Ды не. Я за модай не сачу, -- сказала я.
Валодзька ўсміхнуўся.
-- А, індывідуальнасць. Гэта добра. Ухваляю.
Валодзька замаўчаў, адвярнуўшыся да тэлеэкрана.
-- Тая, а хлопчык у цябе ёсць? -- сптытаў ён раптам.
Я ледзь не папярхнулася.
-- Што?
-- Ну, Таечка, не саромейся. Пэўна ж ёсць! Такая прыгожая дзяўчынка павінна мець хлопчыка, -- гаварыў Валодька. -- Слухай, а вы з ім ужо?.. Ну?... Гэта самае?.. Тая, мы з табой ужо дарослыя людзі, ты ж разумееш, пра што я?
Бутэрброд раптам стаў мне ўпоперак горла, і я паклала яго зваротна на талерку.
-- Не. Нічога такога. Мы проста гуляем разам, -- сказала я.
Валодзька энергічна заківаў.
-- О, вось гэта правільна! Вельмі, вельмі правільна. З гэтым не трэба спяшацца. Дзяўчынкі цяпер, ведаеш, у чатырнаццаць гадоў ужо сапраўдныя прастытуткі. Нашае пакаленне было іншае, мы бераглі свой гонар. Вунь і Зойка мая дзеўкай за мяне пайшла, я ў яе першы быў. Такая нявінніца. А цяпер яна, ведаеш, хварэе па-жаноцку, у ложку зусім не можа. А мне яно разумееш як? Я ж не стары яшчэ. Мне нават урач сказаў, што ўстрыманне шкодна для здароўя. Жанчынку мне параіў завесці, для падтрымання тонусу. Ага, так маімі словамі і сказаў -- жанчынку. А дзе яе возьмеш? Я ж чалавек сямейны.
Я маўчала. Гэта гутарка пачала мяне напружваць. Выслухваць падрабязнасці Валодзькавага інтымнага жыцця мне зусім не хацелася, ды і сам ён мне раптам абрыд.
-- Дзядзя Валодзя, я пайду, -- сказала я, падхапіўшыся з фатэля.
Ён паклаў сваю шырокую далонь на маё сцягно і рэзка штурхнуў мяне зваротна ў фатэль.
-- Сядзі!
Яго пальцы з такой сілай сціснуліся вакол маёй нагі, што зрабілася балюча.
-- Тая, ты хоць ведаеш, што такое адзінота? Ведаеш, што гэта значыць для мужчыны? -- спытаў ён плаксівым голасам. -- Я не патрабую кахання ці адданасці. Я хачу разумення, проста разумення. Вось Наталка мяне разумее. Заўсёды мяне разумела. А цяпер і яе ў мяне адабралі.
-- Пусціце!..
Я аберуч схапіла яго за запясце і рэзка выкруціла. Валодзька войкнуў, пальцы яго расціснуліся. Я падхапілася на ногі і кінулася ў перадпакой. "Ліхтарык", круцілася ў мняе ў галаве. Там, у кішэні паліто, ляжыць "літарык". І чаму я не ўзяла яго з сабой? Ідыётка!.. Валодзька дагнаў мяне адным скачком. Ён схапіў мяне за валасы і ірвануў, ледзь не здзёршы з мяне скальп. Потым ён штурхнуў мяне на падлогу і наваліўся зверху, прыціснуўшы мяне каленам.
-- Сука!.. -- прагаварла я і плюнула яму ў твар.
Потым я набрала ў лёгкія пабольш паветра і загаласіла:
-- Лю-ю-юдзі!!!
Валодзька размахнуўся і ўдарыў мяне ў твар рабром далоні. У галаве ў мяне зазвінела, у роце з'явіўся саланаваты смак.
-- А вось гэтага, Таечка, не трэба, -- сказаў Валодзька. -- Навошта нам тыя людзі? Людзі, яны ж нічога не разумеюць.
Схапіўшы мяне за плячо, ён перавярнуў мяне тварам да падлогі і груба заламіў мне руку за спіну -- у мяне нават затрашчалі косткі. Я адчула, як яго далонь слізганула мне пад спадніцу. Потым адбылося невытлумачальнае. Лямпа пад столлю раптам замігцела і згасла. Тэлевізар змоўк. У кватэры на імгненне запанавалі апраметная цемрадзь і мёртвая цішыня. Затым штосьці ўдарыла ў вокны, ударыла з такой сілай, што драўляныя рамы затрашчалі, а шыбы разляцеліся на аскепкі і асыпаліся звонкім дажджом на падлогу і падваконне. У разбітае акно ўварвалася нешта нябачнае і пакацілася па пакоі, імклівае і неўтаймаванае, як хваля цунамі, ломячы мэблю, здзіраючы са сцен дываны. Важкую тушу, якая прыціскала мяне да падлогі, падкінула ў паветра, перакуліла, панесла, нібы куль саломы, і з размаху ўпячатала ў сцяну. Потым усё сцішылася.
Я ляжала на падлозе тварам уніз, вакол панавала цемра, у паветры пахла азонам, як пасля ўдару маланкі. Было вельмі ціха, я чула толькі, як дзесьці побач здушана стогне Валодзька. Я павольна паднялася на ногі. У святле вулічнага ліхтара я бачыла, у што ператварылася кватэра. Пакой выглядаў так, нібы апынуўся ў эпіцэнтры выбуху. Мебля перакулена і патрушчана, дываны разадраны на лахманы, тэхніка панішчана -- экран тэлевізара спляжыла і сагнула напалам, як ліст кардону. Пад нагамі храбусцелі аскепкі шкла. Валодзька варушыўся на падлозе, прыцінуты паваленай шафай, і жаласна енчыў. Я моўчкі наблізілася да яго і з усёй сілы засадзіла яму берцам у пуза. Ён вохнуў і заскуголіў, як пабіты сабака.
-- Ты... педафіл паганы, -- прагаварыла я і з задавальненнем засадзіла яму зноў, гэтым разам пад рэбры.
-- Паскуда ты. Збачэнец. Даўно сваю Наталку гвалціш? Скажы, даўно? Цяпер зразумела, чаму яна ўвесь час ад цябе збягае. Брыда!
Ён ляжаў, захіліўшы галаву рукамі, і ціха румзаў. Глядзець на яго было брыдка. Я павярнулася і рушыла ў перадпакой. Тут было зусім цёмна, смярдзела смаленым пластыкам -- напэўна, гарэла праводка. Я навобмацак адшукала сваё паліто і сумку і выйшла з кватэры.
Я таропка крочыла ўздоўж спусцелых начных вуліц -- без мэты, куды ногі вядуць. Сястра-Цемра была побач. Яна ляцела следам, скакала наўкол, гарэзуючы, як малады ганчак, якога доўга, вельмі доўга трымалі на ланцугу і цяпер, нарэшце, вызвалілі. Я адчувала, як вакол мяне ходзяць віхры дзікай, няўрымслівай энергіі. Калі я мінала вулічныя ліхтары, яны мігцелі і згасалі. Валасы ў мяне на галаве варушыліся. Часам мне здавалася, што я завісаю ў паветры і лячу, не датыкаючыся падэшвамі ходніка. Пахла навальніцай.
Апынуўшыся каля Чортава моста, я спынілася. Сам мост не змяніўся ні на каліва. Змянілася Овелька. Вада. Штосьці здарылася з вадой. Яна зрабілася цягучай і вязкай, як мазут, а ўнізе пад мостам павольна круціўся магутны чорны вір. Велічэзная варонка цемрадзі. У навуковых фільмах так паказваюць чорныя дзіры -- касмічныя варонкі, якія засмоктваюць планеты, зоры, цэлыя галактыкі. Падабенства з чорнай дзірой узмацнялася яшчэ і тым, што з сярэдзіны варонкі біў слуп халоднага, зелянявага полымя. Слуп узнімаўся аж да неба, сягаючы зораў, але, як ні дзіўна, амаль не даваў святла -- зялёным свяціўся толькі мост, а ўсё наваколле патанала ў начной цемры. "Шшшш-аааххх!...", пачула я. "Рррр-лллммм-шшшакххх!.."
Тады я заплюшчыла вочы і пабегла.
Я стрымгалоў ляцела цераз мост, закрыўшы вочы далонямі, але ўсё роўна бачыла гэта мёртвае, зелянявае свячэнне. Мяне абдавала пякучым холадам, у ноздры біў салаждавы смурод мярцвячыны -- і чагосьці яшчэ. Лёд, здагадалася я. Так пахне ў лядоўні, калі яе занадта доўга не размарожваць. Тады на сценках утвараецца корка смярдзючага лёду, які пахне тухлінай і перамарожаным мясам. "Та-я, -- пачула я шэпт, ціхі і выразны. -- Та-а-а-я-а-а-а!..."
Апынуўшыся на другім беразе, я расплюшчыла вочы і азірнулася. Усё зрабілася звычайным. На мосце гарэлі ліхтары, унізе бруіла вада. Касмічная варонка знікла, ад слупа халоднага полымя не засталося і знаку. Сястра-Цемра нікуды не падзелася, яна па-ранейшаму была са мной, толькі цяпер яна знаходзілася не звонку, а ўсярэдзіне мяне, дзесьці каля сонечнага спляцення. Яна сціснулася ў мікраскапічную кропку і стаілася, нібыта ў спалоху. "Добра, добра. Супакойся цяпер", -- прашаптала я.
Патроху дыханне маё выраўнялася, шалёнае сэрцабіццё суцішылася. Цяпер я ведала, куды мне ісці. Да цёці Тоні. Вядома ж, да цёці Тоні. Яна заўсёды была для мяне больш блізкім чалавекам, чым родная маці, і я часам шкадавала, што не магу перабрацца да яе жыць назусім. У яе цёплым доме я змагу схавацца ад усяго злога. Нават ад чорнай варонкі.
У дамку з разнымі аканічкамі вокны былі цёмныя -- гаспадары ўжо спалі. Я штурхнула веснічкі, прайшла па сцяжынцы цераз кветнік, у якім усё яшчэ цвілі познія хрызантэмы, і асцярожна пазваніла ў дзверы. Праз хвіліну ў вокнах запалілася святло, і на ганак выйшла цёця Тоня, трохі заспаная, у халаціку, накінутым паўзверх піжамы.
-- Таечка? -- прамовіла яна са здзіўленнем, і раптам, прыгледзеўшыся, пляснула рукамі і ўсклікнула: -- Госпадзе, Тая, што здарылася?! Цябе ўдарылі?
Толькі цяпер я адчула, што ў мяне смыляць шчака і вусны. Валодзька ўсёткі добра мяне прыклаў.
-- Я ўпала...на лесвіцы... -- сказала я. -- Цёця Тоня, я ключы згубіла. У мамы тэлефон не адказвае. Я сядзела ў пад'ездзе...
Тут голас у мяне сарваўся, і я разраўлася, як малая.
-- Дзіцятка ж маё... -- яна абняла мяне, прыціснула да сябе. Ад яе пахла карамеллю і сухімі кветкамі. -- Ну хадзем, хадзем.
Яна трымала мяне ў абдымках, гладзіла мяне па валасах і штосьці ласкава варкатала, пакуль я не перастала плакаць. Тады цёця Тоня пачала абурацца.
-- Ну, Бронька! -- гаварыла яна, маючы на ўвазе маю маму. -- Ну што за гулёна? От я ёй скажу! Заўтра ж ёй патэлефаную і ўсё скажу. Забылася, што ў яе ёсць дзіця. Ну як так можна?
У вачах у мяне зноў зашчыпала. Зрабілася сябе шкада. Ну сапраўды, як яна магла забыцца?.. Я бы зноў пачала румзаць, але тут у пакоі з'явіўся Цімка -- сонны і ўскудлачаны, апрануты ў адны мятыя трэнікі і саколку.
-- Мам, а што... -- пачаў ён, але ўбачыўшы мяне, змоўк на паўслове.
-- Цімафей, вось Таечка прыйшла, -- сказала цёця Тоня. -- Яна ключы згубіла. Будзе начаваць у нас.
Цімка ўтаропіўся на мяне і раптам заліўся чырванню.
-- Добра. Я на гарышча спаць пайду, -- прамямліў ён.
Выгляд у яго быў такі, што пры іншых абставінах я бы засмяялася, але цяпер, шчыра кажучы, мне было не да смеху. Цёця Тоня з неўразуменнем зірнула на яго.
-- Ты што яшчэ ўздумаў? Раскладушку нясі!
Мне паслалі на раскладушцы побач з канапай, на якой спала цёця Тоня. Перад тым як класціся спаць, яна вырашыла прыгатаваць мне цёплага малака з мёдам -- "ад нерваў" і каб спалася лепш. Калі яны выйшла ў кухню, Цімка, ужо ў "прыстойнай" ціштоцы і джынсах, прысеў на краёчак раскладушкі і спытаў напаўголасу:
-- Тая, што ў цябе з тварам?
Што ў мяне з тварам, я не ведала і ведаць не жадала, але я магла ўявіць, што вочы ў мяне апухлыя ад слёз, шчака, напэўна, уся сіняя, а вусны рассечаны.
-- Змагалася з лятучымі малпамі, -- пажартавала я. -- Нічога, Цім. Упала на лесвіцы. Цёмна было ў пад'ездзе, ведаеш.
Такі адказ яго не здаволіў.
-- Тай, я сур'ёзна пытаюся. Што здарылася? Калі зноў Захар...
Я затрэсла галавой.
-- Ды не, я яго нават не бачыла. Цімка, праўда, усё добра. Я проста згубіла ключы.
Я бачыла, што ён усё яшчэ сумняваецца. І тады, адчуўшы дзіўны парыў, я абняла яго і пачала церціся шчакой аб яго плячо. Цемра ўсярэдзіне мяне млела і варкатала, нібы задаволеная котка. Яна таксама цягнулася да Цімкі, побач з ім ёй было добра.
-- Цім, ну праўда, усё нармальна, -- сказала я.-- Мяне ніхто не крыўдзіў. І ўжо ніколі не пакрыўдзіць. Ніколі-ніколі!
***
Валодзьку ў Овельску больш не бачылі. Ён знік пасля таго, як невядомыя разграмілі ягоную кватэру, а яго самога збілі на горкі яблык. Меркавана, гэта былі тутэйшыя мужыкі, якія вырашылі ўчыніць самасуд. І было за што! Валодзькава Зоя звярнулася ў міліцыю і ўсё расказала. Жудасныя рэчы. Пра Наталку. Зоя ўсё ведала, але маўчала, таму што баялася, што Валодзька заб'е іх абедзьвюх. Але нават яе бязмежнай памяркоўнасці нарэшце прыйшоў канец... Валодзьку аб'явілі ў росшук. Зоя з дачкой з'ехала на Маларыччыну да маці, а яшчэ праз год выйшла замуж за аднаго вельмі добрага чалавека, шчырага верніка, які лічыў, што жыццё зямное ёсць пакута і кара за Першародны Грэх, а місія кожнага хрысціяніна -- рабіць усё, каб пакуты на Зямлі стала менш, бо толькі так можна наблізіцца да Валадарства Нябеснага. Пра здарэнне ў Валодзькавай кватэры я нікому не сказала. Нават Цімку. Але здаецца мне, што калі б Цімка пра тое даведаўся, ён сказаў бы, што я ўсё зрабіла правільна.
16. Дыктатура
Зіма ў гэтым годзе выдалася гнілая і ненатуральна цёплая, і сам яе пачатак быў нейкім анамальным. Позна ўвечары, у першых чыслах снежня, на Овельск наляцеў шалёны віхор і пракаціўся па мястэчку, ломячы дрэвы і зрываючы шыльды, а потым неба раскалола маланка. Навальніца доўжылася ўсяго некалькі хвілін, аднак паспела нарабіць шкоды. Ветрам паабрывала правады, і палова горада засталася без электрычнасці, з некалькіх шматпавярховікаў у "блоках" здзерла дах, а стогадовыя дрэвы ля набярэжнай Овелькі павыдзірала з каранямі. Найгоршым было тое, што падчас буры паваліўся драўляны крыж, які стаяў каля шашы перад уездам у горад. Яго пераламіла ля самай асновы і выкінула на праезджую частку, пад колы машын. Местачкоўцы казалі, што гэта нядобры знак -- і ўпалы крыж, і несвоечасовая маланка над пустымі палямі. Многія наўпрост звязвалі гэта з "блюзнерствам", якое ўчынілі ў Овельску год таму.
Летась па загаду гарадской адміністрайцыі быў зруйнаваны невялікі каваны крыж, які стаяў у яры непадалёк ад сядзібы Кунцэўскіх. У дзевяностыя яго ўсталявалі мясцовыя "адраджэнцы" ў памяць ахвяраў НКУС, якіх, паводле некаторых звестак, расстрэльвалі ў падвалах сядзібы, а таксама ў гонар чатырох паўстанцаў-каліноўцаў, якія былі павешаны ў тым жа яры ў 1863-м. Паводле падання, на пакаранні прысутнічаў сам генерал-губернатар, а асуджаных вешаў Пархом Ляпец, тутэйшы, які потым атрымаў ад генерал-губернатара надзел зямлі.
Некалькі местачкоўцаў выступілі тады ў абарону крыжа. У большасці сваёй гэта былі вернікі-парафіяне, якія не жадалі дапусціць апаганьвання святыні, бо крыж быў асвечаны. Да вернікаў далучыліся прадстаўнікі тутэйшай інтэлігенцыі -- музейшчык-экскурсавод, бібліятэкарка і наш настаўнік гісторыі, Альгерд Алегавіч. Пратэстоўцы былі настроены рашуча і нават збіраліся зладзіць пікет, але ім не далі дазволу. Тады яны накіравалі петыцыю да спадара Хлябцова Віктар-Аляксандрыча, галавы Овельскай адміністрацыі, які, уласна кажучы, і быў ініцыятарам "блюзнерства". Пратэстоўцы атрымалі катэгарычную адмову, падмацаваную жалезабетоннымі аргументамі. Па-першае, крыж быў усталяваны без узгаднення з уладамі, то бок незаконна, па-другое, няма ніякіх доказаў, што ў былой сядзібе сапраўды чыніліся расстрэлы, і па-трэцяе, вельмі сумніўна выглядае сам факт ушанавання памяці чатырох польскіх тэрарыстаў, пакараных, між іншым, за антыдзяржаўную дзейнасць. Такі адказ нашага гісторыка проста дабіў. Ён доўга хадзіў у засмучэнні пачуццяў і паказваў усім раздрукоўкі з біяграфіямі пакараных паўстанцаў -- маўляў, якія ж яны "палякі", гэта ж нашы, тутэйшыя хлопцы, студэнцтва і дробная шляхта, якія ахвяравалі свае жыцці за свабоду Беларусі!.. Аднак гэта нічога не дало, і рашэнне мэра засталося непахісным. У яр прыйшлі рабочыя і выкарчавалі крыж за лічаныя хвіліны. Некаторы час ён ляжаў там у зарасніках здзічэлага язміну, а потым кудысьці падзеўся. Гэта гісторыя паступова забылася, але цяпер, напалоханыя дзіўнай снежаньскай навальніцай, людзі ўспомнілі пра тое блюзнерства і сталі пагаворваць, што пратэстоўцы, усёткі, мелі рацыю, і крыж у яры, усёткі, не трэба было чапаць...
Пасля навальніцы прыйшла адліга, і ўсталявалася, як жартавалі тутэйшыя, "тыпова еўрапейская зіма". Ішла ўжо другая палова снежня, але снегу не было і знаку, тэмпература трымалася плюсавая, часам сягаючы дзесяці градусаў цяпла. Вада ў рацэ ўзнялася, навакольныя лясы ўчарнелі і стаялі мокрыя, панурыя, а над аголенымі палямі насіўся сыры цеплаваты вецер, які пах волкай глебай і балотнай гніллю. Асабліва прыгнятала адсутнасць святла і сонца. За цьмяным світанкам адразу ж надыходзілі шэрыя прыцемкі, а потым змрок спакваля гусцеў і наліваўся чарноццем, на вуліцах запальваліся ліхтары, але ў волкай смузе яны свяцілі размыта і блякла, амаль не разганяючы цемру. Неба было зацягнута хмарамі, час ад часу лупіў абложны дождж, местачкоўцы хадзілі пад парасонамі і клялі надвор'е. Затое грыбнікі былі задаволеныя -- казалі, што ў здзічэлым парку ля сядзібы ваўсю паперлі апёнкі і шампіньёны, і гэта ў снежні месяцы...
Гэту анамальную зіму я перажывала цяжка. Заўсёдны змрок і гнілая мокрадзь страшна раздражнялі, і я ўвесь час хадзіла ў паганым настроі -- штосьці сярэдняе паміж дэпрэсіяй і панурай зласлівасцю. Цешыла хіба толькі тое, што не было маразоў, і не трэба было хутацца ў бясформенныя пухавікі і тоўстыя швэдары, якія я трываць не магла. Цемра ўва мне драмала, быццам закалыханая зімовымі прыцемкамі, і я радавалася таму, што яна спіць. За апошнім часам я пачала баяцца ўспышак уласнага гневу, бо яны зрабіліся па-сапраўднаму разбуральнымі. Цемра чуйна рэагавала на мае эмоцыі, і калі я адчувала моцную злосць альбо страх, яна адразу ж абуджалася і ўскідвалася, нібы ганчак, гатовая ўсё крушыць і рваць на кавалкі. У дзяцінстве я забаўлялася з ёю, як з гарэзлівым шчанюком, але цяпер яна змянілася, ператварыўшыся ў дзікую стыхію, з якой вельмі цяжка было саўладаць. Хаця, магчыма, гэта я змянілася, а безаблічная Цемра проста адлюстроўвала маю існасць...
Цяпер я змушана была кантраляваць сваю лютасць, і рабіць гэта было ўсё складаней. Мая Ўпірэвіцкая канторка накрылася, знайсці новую падпрацоўку не атрымлівалася, я засталася зусім без грошай і мусіла выкленчваць гатоўку у мамы. Грошы яна давала, але з такімі вымовамі і ўшчуваннямі, што рабілася моташна. Яна, бач ты, жылы рве на працы, каб мяне карміць і апранаць, а мне ўсё мала, я ўсё лезу і лезу да яе ў кішэні, я прыўлашчыла ноўтбук, які яна сабе для работы купіла, ўтапіла свой мабільны тэлефон, і прыйшлося купляць мне новы, а яна ўжо трэці сезон запар ходзіць у старых ботах. Ну і гэтак далей. Аднойчы я не стрымалася і закрычала:
-- Аборт трэба было рабіць! Тады б ніхто не замінаў табе жыць. А што грошай не маеш, дык гэта бздура. У Адамыча свайго папрасі. Гэта, у рэшце рэшт, ягоны абавязак -- даваць грошы сваім утрыманкам!
Ад такой абразы мама спачатку знямела -- пэўна, яе яшчэ ніколі не называлі "ўтрыманкай", а потым ад душы ўляпіла мне поўху. Упершыню ў жыцці. Раней яна ніколі не ўзнімала на мяне руку.
Я кінулася ў ванную і зачынілася на гаплік. Мяне ўсю калаціла, хацелася плакаць і крычаць -- і ад злосці, і ад пачуцця ўласнага бяссілля. А потым я адчула знаёмы павеў, і ў паветры запахла азонам. Лямпачка над дзвярыма пачала трашчаць і мігцець, падлога задрыжэла, палічка над ваннай падскочыла, і з яе пасыпаліся бутэлечкі з шампунямі і крэмамі. Я зразумела -- зараз шандарахне. Цемра прачнулася, усярэдзіне мяне круціўся шалёны вір, і я не ведала, як яго ўтаймаваць. У паніцы я агледзелася па баках, і позірк мой упаў на манікюрныя нажнічкі з вострымі канцамі, якія ляжалі на краі ракавіны. Ледзьве ўсведамляючы, што я раблю, я ўзяла нажніцы і паднесла іх да сцягна.
-- Спыніся. Зараз жа спыніся, -- шаптала я. -- Інакш зраблю балюча. Вось так.
І я з сілай прыціснула нажніцы да сцягна і рванула, успорваючы скуру. Парэз атрымаўся глыбокі. Я стаяла з нажніцамі ў руцэ, сцягно смылела, па назе павольна сцякала кроў, але Цемра супакоілася. Супакоілася. Лямпа зноў свяціла роўна, вібрацыі пад падлогай сцішыліся, вір ува мне запаволіўся і неўзабаве спыніўся зусім. Цемра вярнулася ў сваё сховішча -- усярэдзіне мяне, ля сонечнага спляцення -- і знерухомела ў сонным ачмурэнні.
Ад выгляду крыві мне зрабілася млосна. Я адвярнула кран і пачала плёскаць сабе ў твар халоднай вадой, каб не самлець. Мама звонку грукала ў дзверы і штосьці крычала.
-- Ды пачакай ты! -- выклікнула я з прыкрасцю. -- Зараз выйду.
Я зразумела, як можна кантраляваць Цемру. Боль. Ён нейкім чынам яе ўлагоджвае. Мятода, канечне, не фантан. Што мне цяпер, хадзіць са сцізорыкам, як прыпылены Лёня, і крэмзаць сябе кожны раз, калі адчую, што мяне "накрывае"?.. Дарэчы, наконт Лёні. Я прыгадала, што ён нават у летнюю спёку цягаецца ў кашулях з рукавамі. У школе казалі, што ён "упароты", у літаральным сэнсе, хавае пад кашуляй сляды ад ін'екцый. Лухта. Ніякі ён не тарчок. У яго, пэўна, рукі зрэзаны ў мяса. Крэмзае сябе, як я цяпер. Таксама спрабуе кантраляваць. Каго? Дакладней -- што? Цемру? Ды глупства. Адкуль у яго Цемра. Шыза звычайная. А ён хоча гэта спыніць, ды нічога ў яго не атрымліваецца. Звар'яцелы, адмарожаны Лёнечка. Я раптам адчула штосьці накшталт спачування.
-- Тая! -- крычала мама, торгаючы дзвярную ручку. -- Тая!
"Курва", прашыпела я. А потым сказала ўголас:
-- Ну зараз, зараз!
Я адматала туалетнай паперы, прыціснула яе да парэза і трымала, пакуль крывацёк не суняўся.
***
Неўзабаве гэта ненармальная зіма прынесла яшчэ адну благую навіну. Гісторыка нашага, Альгерда Алегавіча, звольнілі са школы. Падстава была мізэрная і цалкам надуманая. Напярэдадні зімовых вакацый да нас наведалася камісія РАНО з праверкамі, і па ўсёй школе ладзілі паказальныя адкрытыя ўрокі. Правяральшчыкі завіталі і да нас на ўрок гісторыі -- чатыры "бугры" з РАНО і дырэктарка. Гісторык паказваў прэзентацыю пра балахоўцаў. Нічога, абсалютна нічога крамольнага там не было, проста гістарычныя факты і архіўныя фотаздымкі. Правяральшчыкі адрэагавалі дзіўна. На працягу ўрока яны захоўвалі грабавое маўчанне і сядзелі, вылупіўшы вочы і напружана выпрастаўшыся, быццам мелі цвік у дупе. Што тычыцца дырэктаркі, то на яе азызлай фізіяноміі адлюстраваліся ледзь не ўсе колеры вясёлкі -- спачатку яна збялела, потым папунсавела, і нарэшце ззелянела. Калі празвінеў званок, правяральшчыкі разам падхапіліся і ланцужком рушылі да выхаду. Апошні з павяральшчыкаў, лысаваты дзядзька ў пінжаку і са скураной тэчкай у руках, затрымаўся і сказаў холадана:
-- Вы б яшчэ пра Бандэру ім расказалі, таварыш Наўмыснік!
Наўмыснік -- гэта прозвішча гісторыка. На наступны дзень мы даведаліся, што яго звальняюць. Для мяне гэта было сапраўдным шокам. Як жа так, і галоўнае -- завошта? Што такога ён учыніў? Хіба ёсць дзве гісторыі, "правільная" і "няправільная", і пра чырвонаармейцаў расказваць можна, а пра балахоўцаў -- нельга?..
Тады я зрабіла тое, чаго менш за ўсё ад сябе чакала. Я выдрала аркуш са сшытка і напісала калектыўны зварот да дырэктаркі з просьбай настаўніка не звальняць. Я спяшалася, і атрымалася трохі бязладна, затое ад шчырага сэрца. Потым я абышла клас і прымусіла кожнага паставіць свой подпіс пад зваротам. Усе падпісваліся і не гудзелі. Магчыма, тут спрацаваў таксама эфект нечаканасці -- я ніколі яшчэ не праяўляла такой ініцыятыўнасці. Пасля мы ўсім класам рушылі ў дырэктарскі кабінет. Трэба сказаць, што клас наш быў зусім не дружны, і мае адносіны з аднакласнікамі былі, мякка кажучы, неідэальныя. Але цяпер я мімаволі ўзяла на сябе ролю лідара, і за мной, як за лідарам, пайшлі.
Усе разам мы ўвайшлі ў кабінет, і я паклала зварот на стол дырэктаркі. Яна не разгубілася. Узяўшы аркуш, яна прабегла яго вачыма. Потым зірнула на нас паўзверх акуляраў і прамовіла ледзяным голасам:
-- Так. Хто ў вас галоўны? Завадатар хто? Няхай застанецца. Астатнія -- з кабінета!
Наш рэвалюцыйны настрой адразу ж згас. Аднакласнікі моўчкі, адзін за адным выслізнулі ў калідор. Я засталася. І Цімка таксама. А яшчэ Стасік з Толікам. Напэўна, гутарыць сам-насам з дырэктаркай нікому з іх не карцела, але Цімка застаўся, таму што засталася я, а Стась і Толік -- таму што застаўся Цімка. Яны ўсёткі сябравалі. Дырэктарка запісала нашы прозвішчы і абвясціла, што ўсе мы атрымліваем "неуд” па паводзінах. Апроч таго, наша класная кіраўніца, Барбара Казіміраўна, атрымае вымову і дэпрэміраванне за нездавальняючую выхаваўчую работу. Альгерда Алегавіча а яна нават не згадала, але і так было зразумела, што статус ягоны не змяніўся. Звольнены ён, і кропка.
Ад дырэктаркі мы выйшлі, як мехам прыбітыя.
-- Н-да. Усіх адымела, *лядзюга старая, -- прагаварыў Толік і плюнуў пад дзверы дырэктарскага кабінета.
А Стась дадаў, збянтэжана ўсміхаючыся:
-- Я чуў, што ў нас тут дыктатура. Не верыў...
Я нічога не сказала, бо мяне душылі слёзы. Даўнютка мяне так не прыніжалі. Яшчэ і хлопцаў уцягнула ў гэту справу. І Барбара Казіміраўна пацярпела з-за мяне. Дэпрэміраванне -- гэта сур'ёзна, я ведала, што значыць сядзець без грошай. Калі б Цемра ўва мне прачнулася, у школе павыляталі бы ўсе вокны і абваліўся дах, а дырэктарку размазала б, як жабу па каляіне. Але Цемра ціхамірна спала, таму што Цімка быў побач. Ён абдымаў мяне за плечы і гаварыў словы суцяшэння.
-- Тая, Тая, -- паўтараў ён. -- Хіба ты чакала чагосьці іншага? Тут заўсёды так. Яны нас не слухаюць і не чуюць. Але мы, прынамсі, паспрабавалі. Гэта таксама важна.
Паступова я супакоілася. Цімка ўмеў не толькі пагасіць маю злосць, але і ўтаймаваць Цемру ўва мне.
17. Пачвара
Гісторык жыў у Старым Овельску разам з маці-пенсіянеркай, Вольгай Уладзіміраўнай. Ён быў самотнікам, не меў ні жонкі, ні дзяцей, усяго сябе прысвяціўшы школе і вучням. Я не ўяўляла, як ён будзе жыць цяпер, страціўшы працу, якая складала сэнс яго жыцця. У мяне мільганула была думка наведацца да яго ўсім класам, каб падтрымаць, але я адмовілася ад гэтай ідэі. Мае аднакласнічкі злякаліся і нагадзілі ў штаны, ледзь толькі дырэктарка на іх гыркнула, і займацца агітацыяй і прапагандай у мяне больш не было ніякага жадання. Ну іх к чорту!.. Я купіла ў кветкавай крамцы тры пунсовыя ружы, аддаўшы за іх апошнія грошы, і з гэтым букетам пайшла да настаўніка.
Ён вельмі ўзрадаваўся, калі я прыйшла, і Вольга Уладзіміраўна таксама. Яна хуценька паставіла кветкі ў ваду, прыгатавала духмянай гарбаты з сушанымі лісцікамі чорнай парэчкі і прынесла з кухні хатнія булачкі з рызынкамі. Потым мы з Альгердам Алегавічам сядзелі ў ягоным пакоі за часопісным столікам, накрытым для вячэры, пілі чай з булачкамі і гаманілі. Дома ў настаўніка я была ўпершыню. Першае, што кідалася ў вочы ў ягоным пакоі, былі кнігі. Процьма кніг -- у шафах, на стэлажах, на этажэрцы. На сценах пакоя віселі каляровыя рэпрадукцыі гравюр: мапа ВКЛ, партрэт князя Вітаўта ў каралеўскай кароне і мядзведжай шкуры, накінутай на плечы замест мантыі, а таксама карыкатура 18-га стагоддзя на падзел Рэчы Паспалітай -- Кацярына раздзірае на кавалкі мапу дзяржавы, а побач стаіць Станіслаў Аўгуст, схапіўшыся за галаву. На пісьмовым стале, заваленым паперамі, побач з камп'ютарам стаяў у рамцы чарнільны партрэт Каліноўскага з аўтографам мастака: "Шаноўнаму спадару Наўмысніку. Алесь Пушкін".
Настрой у настаўніка быў бадзёры.
-- Ну што ж, магчыма, так нават лепш, -- гаварыў ён, сёрбаючы гарбату. -- Цяпер, прынамсі, я змагу поўнасцю засяродзіца на сваёй кніжцы.
-- А вы ўжо шмат раздзелаў напісалі? -- пацікавілася я.
Гісторык пахітаў галавой.
-- Расчарую вас, Таіса, кнігі як такой яшчэ няма. Проста чарнавыя накіды, замалёўкі, якія яшчэ шматкроць будуць выпраўляцца. Тым не менш, матэрыялаў ужо назбірана на цэлы фаліянт! Вы памятаеце тую ананімную нататку ў "Овельскай праўдзе", пра Кунцэўскага-забойцу? Мне пашчасціла адшукаць аўтара, прычым зусім побач, у мястэчку Упірэвічы. Яго спраўднае імя Юрый Няўзубак, ён займае пасаду галоўнага рэдактара тамтэйшай газеты "Упірэвіцкая ніва". Чалавек ён ужо не малады і мае ўнукаў, аднак сыходзіць на пенсію не спяшаецца. Жыццё ў яго было даволі бурлівае, у свой час ён аб'ехаў увесь Савецкі Саюз, працаваў карэспандэнтам на Курылах, ва Ўзбекістане, у дзевяностыя рабіў рэпатажы з "гарачых кропак", але дзесяць год таму вярнуўся ва Ўпірэвічы, адкуль ён родам, і з таго часу нязменна ўзначальвае рэдакцыю газеты. Наймілейшы чалавек. Ён з задавальненем пагадзіўся пагутарыць са мною, нават запрасіў мяне на кубачак гарбаты. Я паказаў яму нумар "Овельскай праўды" за 1979 год. Сваю нататку ён пазнаў. "А, як жа, як жа, -- сказаў ён, смеючыся, -- маё першае практыкаванне ў белетрыстыцы! Ведаеце, у Овельск мяне накіравалі па размеркаванні пасля вучобы. Я сам паляшук, але я пяць год вучыўся ў Маскве і прыахвоціўся там да сталічнага ладу жыцця. Пасля сталіцы мястэчка здавалася мне страшнай глухменню, я знемагаў ад нуды, у Овельску нічога не адбывалася, а мне хацелася чагосьці вострага, сенсацыйнага. І тады я пачаў корпацца ў архівах, шукаць матэрыялы. І, як бачыце, тоё-сёе знайшоў"... Аднак, Таіса, я ўжо вас, напэўна, стаміў сваім аповедам?
-- Альгерд Алегавіч, калі ласка, расказвайце! -- прамовіла я з імпэтам. -- Мне, праўда, вельмі цікава. Ён сказаў вам, дзе знайшоў звесткі пра забойства?
Настаўнік усміхнуўся.
-- Для мяне гэта таксама было момантам ісціны. У бібліятэцы. Так, спадар Няўзубак сцвярджаў, што знайшоў матэрыялы ў нашай местачковай бібліятэцы імя Алаізы Пашкевіч. Гэтак званыя "Справаздачы Строгава". Канстанцін Строгаў быў прыватным дэтэктывам у дарэвалюцыйным Пецярбурзе. Яго наняў спадар Еўстафій Авельчанка, пецярбурскі інжынер-чыгуначнік, з нагоды загадкавага знікнення свайго малодшага брата, Аляксея Авельчанкі. Зніклы Аляксей вывучаў філалогію ва ўніверсітэце і меў дзівосную здольнасць да моў, казалі, што ён мог перакладаць нават са старажытнававілонскай. Незадоўга да знікнення Аляксей атрымаў запрашэнне на Овельшчыну ад тамтэйшага памешчыка Славаміра Кунцэўскага, якому трэба было зрабіць пераклад сярэднявечнага манускрыпта, напісанага на нейкім рэдкім арабскім дыялекце. З Овельска Аляксей ужо не вярнуўся. Афіцыйную версію мы ведаем -- ён нібыта закахаўся ў жонку гаспадара, прыгажуню Ядвісю, і разам з ёй уцёк, меркавана, у Венгрыю. Такую версію пацвердзіў і павятовы следчы. Аднак спадара Еўстафія гэта не здаволіла. Ён, відавочна, добра ведаў свайго малодшага брата і не верыў, што той здольны спакусіць чужую жонку і збегчы з ёю ў невядомым кірунку. Спадар Еўстафій вырашыў правесці ўласнае расследванне і наняў прыватнага сышчыка, Канстанціна Строгава. Спадар Строгаў спачатку наведаўся на Овельшчыну і апытаў сведак, потым здзейсніў падарожжа ў Францыю, знайшоў там пана Кунцэўскага і выдраў у яго паказанні. Дэтэктыў Строгаў раскрыў гэтую справу. Яго справаздачы істотна розняцца ад версіі павятовага следчага. Там сапраўды размова йдзе пра забойства, жудаснае забойства. Сышчык адправіў свае справаздачы спадару Еўстафію і той, азнаёміўшыся з матэрыяламі расследвання, зняў з іх копію, якую пакінуў у сябе, а арыгінал аддаў у вышукную паліцыю Пецярбурга, адкуль справаздачы былі перанакіраваны ў Овельск. На гэтым усё скончылася, па аб'ектыўных прычынах. Калі спадар Строгаў вёў сваё расследванне, ужо поўным ходам ішла Першая сусветная. Што было потым, усе мы ведаем. Рэвалюцыя, новая ўлада, грамадзянская вайна. Ясная рэч, справай Кунцэўскіх ужо ніхто не займаўся. Аднак справаздачы заставаліся ў Овельску. Спачатку, меркавана, яны захоўваліся ў архівах НКУС, потым патрапілі ў бібліятэку.
-- Вы іх бачылі? Тыя справаздачы? -- спытала я, хвалюючыся.
-- Ведаеце, Таіса, са справаздачамі выйшла невялікая загвоздка, -- сказаў гісторык. -- Калі спадар Няўзубак паведаміў мне пра бібліятэку, я быў проста ашаломлены. "Гэта немагчыма, -- сказаў я. -- Я, гісторык, ужо не першы год працую ў архіве бібліятэкі, і я гатовы паклясціся чым заўгодна, што ніякіх справаздач там няма!" Той паціснуў плячыма: "Ну, у семдзесят дзявятым яны там дакладна былі. Канечне, за гэты час магло адбыцца што заўгодна. Дакументы маглі быць страчаны, прададзены ці нават скрадзены. Такое здараецца, нажаль". Калі мы развітваліся, спадар Няўзубак сказаў адну цікавую рэч. "Ведаеце, спадар Наўмыснік, вы не першы, хто пытаецца пра тыя справаздачы. Да мяне ўжо звярталіся, у тым жа семдзесят дзявятым, калі выйшаў нумар газеты з маёй нататкай. Тады да нас у рэдакцыю наведалася адна пекная паненка. Ах, якая! Сапраўдная ундзіна, Ларэляй. Хаця ў той момант яна больш нагадвала раз'юшаную паляшуцкцю ведзьму. Яна шпурнула газеціну мне на стол і задала тое ж пытанне, што і вы -- адкуль? Адкуль звесткі пра забойства? Яна была ў такой лютасці, што я трохі асалапеў. Нішто сабе, падумаў я, няўжо мая нататка закранула чыйсьці гонар, і мяне чакае грандыёзны скандал? Абышлося, аднак, без скандала. Я шчыра сказаў, што першакрыніца ў бібліятэцы. Справаздачы Строгава. Адказ паненку здаволіў, і яна пайшла. Больш я яе не бачыў. І дзе яна цяпер, гэтая Ларэляй? Пэўна, таксама ўжо пенсіянерка, як і я. Эх, жыццё, жыццё!.."
-- Значыць, справаздачы да вас так і не патрапілі, -- сказала я расчаравана.
-- Чакайце, Таіса, чакайце, я яшчэ не скончыў свой аповед! Вярнуўшыся ў Овельск, я адразу ж наведаўся да былой дырэктаркі бібліятэкі, якая ўжо на пенсіі. Яна пацвердзіла -- справаздачы Строгава страчаны, прычым вельмі даўно. Іх узяў нейкі нядбайны чытач і згубіў. Тут ужо канцоў не знойдзеш. Але я не адступіўся. Я ведаў, што існуе яшчэ адзін асобнік. Копія, якая засталася у спадара Авельчанкі. Я пачаў капаць у гэтым кірунку... Вось што я вам скажу, Таіса: Інтэрнэт -- проста дзівоснае вынаходства! Дзякуючы Сеціву я выйшаў на нашчадкаў Еўстафія Авельчанкі. Пасля рэвалюцыі ён разам з сям'ёй эміграваў у Канаду, яго нашчадкі жывуць там. Яны памятаюць свае карані, хаця па-руску ўжо ніхто з іх не размаўляе. Толькі ангельская і французкая. На шчасце, я валодаю ангельскай, і мы здолелі паразумецца. Мне пашанцавала. Стэфан Авельчанка, праўнук Еўстафія, паставіўся да мяне вельмі добразычліва. Даведаўшыся, што я пішу кнігу, ён уласнаручна адсканіраваў справаздачы і даслаў іх мне па электроннай пошце.
-- І вы іх прачыталі! -- усклікнула я ў захапленні. -- Дык што там? Што?
Гісторык пацёр пальцамі пераноссе, быццам у збянтэжанасці.
-- Як вам сказаць, Таіса. Сведчанні відавочнікаў даволі цікавыя, а вось што тычыцца паказанняў пана Кунцэўскага... Гэта, так бы мовіць, трызненне вар'ята. Падчас размовы са Строгавым пан Кунцэўскі быў цяжка хворы, фактычна ён ужо канаў. Мяркую, што не толькі яго цела, але і розум былі разбураны хваробай, і ён ужо не адрозніваў мрою ад рэчаіснасці. Зрэшты, ён сам адчуваў набліжэнне смерці. "Я маю патрэбу ў споведзі, спадар Строгаў. У папоў я не веру, таму, з вашага дазволу, буду спавядацца вам". Гэта словы пана Кунцэўскага, зафіксаваныя ў справаздачы.
-- А магу я іх...пачытаць? -- спытала я.
-- Чытаць іх даволі цяжка, Таіса. Але...
Альгерд Алегавіч падхапіўся з крэсла і рушыў да пісьмовага стала. Пакорпаўшыся ў паперах, ён выцягнуў стос нейкіх раздруковак і працягнуў іх мне.
-- Вось, уласна кажучы... Паўтараю, гэта нават не ўрыўкі з раздзелаў, проста чарнавыя накіды. Вытрымкі са справаздачы і мае зацемкі. Магчыма, з цягам часу з гэтага вырасце сапраўдная кніга. Мне будзе вельмі прыемна, калі вы станеце маім першым чытачом, Таіса.
Ён усміхаўся, працягваючы мне раздрукоўкі. Сэрца маё раптам пакутліва засмылела. Божачкі, падумала я, ну чаму ён не мой бацька?! Чаму заўсёды атрымліваецца так, што я добра пачуваюся толькі ў чужых людзей -- у цёці Тоні, у гісторыка, а ў сябе дома я нібы байстручка, чужаніца, і родная маці глядзіць на мяне воўкам?..
-- Таіса, што з вамі? -- спытаў ён устрывожана.
Я матнула галавой.
-- Нічога, я... Задумалася проста. Дзякуй вам, Альгерд Алегавіч. Дзякуй!
***
Ішла трэцяя гадзіна ночы. Мама ўжо ўляглася спаць, а я сядзела на кухні, глушыла моцна завараную каву і чытала. Альгерд Алегавіч меў рацыю -- паказанні Славаміра Кунцэўскага сапраўды нагадвалі трызненне. Вытрымкі са справазадчы мелі выгляд гэткага катэхізіса, пытанне-адказ, упярэмежку з зацемкамі гісторыка.
Строгаў: "З якой мэтай Аляксей Авельчанка прыбыў да вас у маёнтак?"
Кунцэўскі: "Мне яго рэкамендавалі як перакладчыка. Я меў патрэбу ў ягоных паслугах".
Строгаў: "Дзеля чаго?"
Кунцэўскі: "Манускрыпт Твардоўскага. Ён ўяўляў сабой сапраўдную галаваломку. Напісаны на аравійскім дыялекце і часткова перакладзены на польскую. Там меліся надрадковыя пераклады, магчыма, зробленыя рукой самаго Твардоўскага. Яны таксама былі галаваломкай. Глагалічны тайнапіс, толькі не на стараславянскай мове, а на польскай. Тайнапіс я разабраў. Для зручнасці я перакладаў яго з польскай на рускую, запісваючы пераклады на асобных аркушах. Аднак палова манускрыпта не мела перакладу. Толькі тэксты на аравіскім дыялекце, якога я не ведаў. Таму мне і спатрэбіўся адмыслоўца".
Строгаў: "Што змяшчаў ў сябе манускрыпт?"
Кунцэўскі: "Формулы. Малюнкі. Малітвы да Існасцяў. Гэта быў грымуар, кніга для чараўніцтва і вядзьмарства.
Строгаў: "Адкуль з'явіўся манускрыпт?"
Кунцэўскі: "Мне прадаў яго гандляр кнігамі, які назваўся Нічыпарам"
Зацемка: "Відавочна, Славамір Кунцэўскі захапляўся містычнымі забаўкамі, моднымі ў тагачасным дэкадэнцкіх колах -- спірытызм, месмерызм, кручэнне стала і інш. Магчыма, менавіта гэта і стала штуршком для яго вар'яцтва".
Строгаў: "Хто працаваў на вашай лесапільні? Тутэйшыя сцвярджаюць, нібыта гэта былі цыганы з Бесарабіі".
Кунцэўскі: "Не людзі. На лесапільні былі не людзі. Големы. Мы іх стварылі. Мы з Яромкам. Дзеля гэтага мы бралі часткі целаў нябожчыкаў, якіх мы выцягвалі з магіл, а таксама гліну з тых жа магіл, кроў і лімфу жывёл і некаторыя іншыя кампаненты. Потым мы ўкладвалі ў іх падабенства душы, паводле формулы з манускрыпта. Усяго мы стварылі чатырох големаў. Для гэтага спатрэбілася восем мерцвякоў у рознай стадыі разлажэння".
Строгаў: "Яромка падзяляў вашыя захапленні?"
Кунцэўскі: "Спачатку ён быў проста памагатым, але неўзабаве ён перасягнуў мяне. Істотна. Незадоўга да смерці ён мог бачыць Існасці і чуць галасы Іншасвету без ужывання Зелля.
Строгаў: "Якога менавіта?"
Кунцэўскі: "Зелле. Рэчыва, створанае паводле формулы з манускрыпта. Расліны, мінералы і трохі вядзьмарства. Надзвычай старажытная рэцэптура. Яго ўжывалі паганскія жрацы для сваіх містычных палётаў, потым сярэднявечныя ведзьмы падчас шабасаў. У Еўропе яно вядома пад назвай "Вінум Сабаці"*. Віно Шабасу, інакш кажучы. Зелле дазваляе бачыць тое, што схавана ад простых смяротных, але яно і губіць. Яно забівае мяне цяпер -- бачыце, цела маё разбурана і гніе жыўцом. Гэта плата за забаронены плод, на які мы спакусіліся".
Зацемка: "Як вынікае з дадзенага фрагмента, псіхічнае захворванне Славаміра Кунцэўскага было абцяжарана таксама наркатычнай залежнасцю (опіум?). Цікава, што ў сваё трызненне ён уключыў таксама Яромку Ляпца, загадчыка лесапільні".
Строгаў: "Вы сцвярджаеце, што займаліся спірытызмам?"
Кунцэўскі: "Гэта не мае дачынення да спірытызму. Гэта сакральныя веды і ўшанаванне Старых Багоў і Існасцяў, якія былі тут задоўга да часоў Маісея. Сёння яны спачываюць у цемры, але калі-небудзь яны абудзяцца і вярнуцца на Зямлю, і гэта будуць апошнія дні чалавечай цывілізацыі".
Строгаў: "Вы пакланяліся Старым Багам?"
Кунцэўскі: "Мы звярталіся да адной з Існасцяў. Можаце называць яе дэманам, хаця гэта няслушны тэрмін. Мы з Яромкам звалі яе Істотай. Істота прабывала ў Іншасвеце, аддзеленая ад нас часам і прасторай, а нашай мэтай было завабіць яе ў нашу рэчаіснасць, каб моцаю заклёнаў разбурыць яе плоць і завалодаць яе сілай... Вы калі-небудзь былі на паляванні, спадар Строгаў? Тады вы павінны разумець гэты азарт. Мы пачуваліся сапраўднымі паляўнічымі, якія асочваюць здабычу".
Строгаў: "Што дало бы вам авалоданне сілай гэтай, як вы выказаліся, Істоты?"
Кунцэўскі: "Сусветнае панаванне. Усяго толькі. Дробязь, ці не так?
Але напачатку трэба было паклікаць Істоту ў наш сусвет і дазволіць ёй увайсці. Гэта задача складалася з некалькіх крокаў, альбо стадый. Першая -- Покліч, зварот да Істоты скрозь прастору і час. Другая -- Брукаванне Дарогі, то бок стварэнне тунэля, альбо калідора ў прасторы і часе, па якім будзе рухацца Істота. Трэцяя -- Зламанне Замкоў і Адкрыванне Брамы, якое ажыццяўляецца праз чалавечае ахвяраванне. На гэтай стадыі перад Істотай адчыняюцца дзверы ў нашу рэчаіснасць, аднак яна яшчэ не можа ўвайсці і стаіць ля ўваходу, чакаючы Чацвёртай Стадыі, якая завецца Вячэрай. Істота павінна атрымаць Акульту, каб увасобіцца ў нашым сусвеце".
Строгаў: "Што ёсць Акульта?"
Кунцэўскі: "Энергія. Істота сілкуецца Акультай, і сама плоць яе складаецца з Акульты. Найчысцейшая энергія мільёнаў душ, якія яна паглынула. Стварэнні, якія жылі ў часы Гіпербарэі, замест душаў мелі Акульту. Сустракаюцца яны і цяпер, але толькі зрэдку".
Поле пад загалоўкам "Зацемка" тут засталося незапоўненым, пэўна, Альгерд Алегавіч не знайшоўся, як пракаментаваць гэткія пасажы.
Строгаў: "Вы сцвярждаеце, што вашы містычныя практыкаванні былі заўчасна прыпынены?"
Кунцэўскі: "Так. Мы спяшаліся. Пераклад манускрыпта прасоўваўся хутка, у гэтым сэнсе мне няма ў чым упікнуць перакладчыка, ён быў майстар сваёй справы. Мы спасцігалі ўсё новыя законы і формулы, неабходныя ў нашай працы. Як выявіць і прывабіць Акульту, як падрыхтаваць пентаклі для абароны ад Акульты, якая можа быць разбуральнай... А потым я атрымаў гэту ананімку".
Строгаў: "Ананімны данос?"
Кунцэўскі: "Менавіта. Невядомы раіў мне звярнуць увагу на паводзіны маёй жонкі Ядвігі. Яна нібыта здраджвае мне з гэтым Авельчанкам, перакладчыкам. Мяне гэта ашаламіла. Увесь свой час я прысвячаў акультным практыкаванням і зусім не зважаў на Ядвігу. Я пачаў прыглядацца. Даносчык меў рацыю, паміж імі сапраўды штосьці было. Гэтыя позіркі, дотыкі. Усё было навідавоку, а я нічога не бачыў, паглыблены ў свае пошукі. Я быў у разгубленасці. Выгнаць Авельчанку я не мог, таму што пераклад манускрыпта яшчэ не быў завершаны. Тады я пагутарыў з Ядвігай. Сказаў ёй, што маю сумневы адносна яе цнатлівасці і шлюбнай вернасці. Даў ёй зразумець, што я ўсё ведаю. Гэта было памылкай. На наступны дзень яна збегла. Разам з Авельчанкам. Дарэчы, гэта пацвердзілі тутэйшыя. Іх абодвух бачылі ў фурманцы, на гасцінцы. Мы з Яромкам кінуліся наўздагон. Разумееце, я нікога не хацеў забіваць. Я проста жадаў вярнуць Ядвігу".
Строгаў: "Вы не адмаўляеце факт забойства?"
Кунцэўскі: "Не адмаўляю. Мы знайшлі іх на гасціным двары каля Крушні. Яны спалі, калі мы ўварваліся да іх у пакой. Мы выцягнулі іх з ложкаў, папярэдне прыклаўшы да іх твараў кавалкі тканіны, змочаныя ў хлараформе. Гэта была ідэя Яромкі. Потым мы аднеслі іх у фурманку. Яромка цягнуў Авельчанку, які быў у непрытомнасці, я нёс на руках Ядвігу. Пэўна, карчмару гэта здалося падазроным. Ён выйшаў нам насустрач і спытаў: "Панове, мо вам дапамагчы?" Яромка адказаў: "Яны п'яныя. Не трэба дапамогі", і карчмар адышоўся.
Строгаў: "Вы павезлі іх у сядзібу?"
Кунцэўскі: "На лесапільню. Гэта таксама была прапанова Яромкі. Ён сказаў, што мы можам дасягнуць дзьвюх мэтаў адразу: пакараць распусніцу і яе каханка і ў той жа час адчыніць Браму, прысвяціўшы гэту ахвяру Істоце".
Строгаў: "І вы прынялі яго прапанову?"
Кунцэўскі: "У той момант я не здольны быў разважаць. Мной кіравалі пачуцці. Лютасць, крыўда, адчай. Мы адвезлі іх на лесапільню і здзейснілі абрад Ахвяравання паводле формулы. Забілі мы іх не адразу. Для таго каб Істота прыняла ахвяраванне, ахвяру неабходна належным чынам падрыхтаваць, каб надаць ёй падабенства з Істотай".
Строгаў: "Як выглядае Істота?"
Кунцэўскі: "Як знявечаная плоць. Яна не мае вачэй, яе члены адсечаны, і раны кроватачаць. Гэта зрабілі з ёй Старыя Богі, якія кіравалі сусветам задоўга да Яхве. То была кара за дзёрзкасць. За тое, што Істота з'ядала чужыя душы".
Строгаў: "Што вы зрабілі з Ядвігай і Авельчанкам?"
Кунцэўскі: "Тое, што патрабаваў Рытуал. Абязвечылі іх абліччы, а целы рассеклі. Яны былі жывыя падчас Рытуала, але пэўна нічога не адчувалі, бо хлараформ яшчэ дзейнічаў. Потым з дапамогай големаў мы склалі целы ў куфар, абвязалі яго ланцугом і кінулі ў раку".
Строгаў: "Чаму менавіта ў раку?"
Кунцэўскі: "Некалькі стадый было ўжо пройдзена -- Істота паклікана, і створаны тунэль. Ён пралягаў пад рэчышчам Овелькі. Там, унізе. Як расколіна ў часе і прасторы. Чалавечая ахвяра мусіла адчыніць Браму. Калі мы кінулі куфар у ваду, ён не адразу пайшоў на дно, цячэнне падхапіла яго і панесла. Тады я адчуў проста жывёльны жах, бо мне здалося, што рака прынясе яго наўпрост да сядзібы. Яромка таксама быў устрывожаны. "Схібілі мы, пане, -- сказаў ён. -- Бачыце, Істота не хоча прымаць ахвяру". Але спакваля куфар пачаў пагружацца ў ваду, і пад самым мостам пайшоў на дно. Ахвяра была прынята".
Зацемка: "Тут мы маем справу з дзівосным змяшэннем мроі і рэчаіснасці. Адкінуўшы містычны складнік, мы атрымаем "класічнае" забойства на глебе рэўнасці. Наступны здзек над целамі забітых таксама тлумачыцца проста -- гэта "звычайная" спроба схаваць сляды злачынства. Цалкам магчыма, што Яромка Ляпец прысутнічаў пры гэтым як саўдзельнік. Надзвычай цікава выглядае роля Чортава Моста. Паводле мясцовых паданняў, пані Ядвіга скончыла жыццё самагубствам, кінуўшыся з моста ў віры Овелькі. Гэта яскравы прыклад народнай інтуіцыі. Мы маем усе падставы меркаваць, што пад мостам знаходзіцца магіла двух чалавек. Куфар усё яшчэ там".
-- Ах ты ж, халера ясная... -- выдыхнула я, адрываючыся ад раздруковак.
Мне зрабілася па-сапраўднаму жудасна. Увогуле мне падабалася чытаць гатычныя гісторыі і апавяданні жахаў, але тут было іншае. Тут размова йшла аб рэальных людзях, аб злачынстве, якое было здзейснена ў рэчаіснасці. Настаўнік свядома адмовіўся ад "містычнага складніка", хаця ў гэтым якраз-ткі і была ўся соль. Містычны складнік тлумачыў вельмі многае. Я ўспомніла свае жахлівыя мроі пра мост і пра тое, што я звала "Пачварай". Два чалавекі, страшна абязвечаныя і раздраныя на кавалкі кракадзіламі з пашчамі, падобнымі на пілы. І гэтыя ляманты і пах мярцвячыны, якія пераследвалі мяне ўсё дзяцінства. Значыць, гэта быў не відзеж, не галюцынацыя. Там, пад мостам, ляжыць куфар з косткамі, там адчынены дзверы ў Іншасвет, і Істота стаіць на парозе і чакае свайго часу...
Я зірнула на гадзіннік. Палова на чацвёртую. За акном панавала глухая цемра, у чорных шыбах адлюстроўвалася памяранцавае святло лямпы. У кватэры было ціха, чулася толькі, як у трубах за сцяной шуміць вада і ў суседзяў рыпяць масніцы. Кава ў кубку зусім астыла, я выліла яе ў ракавіну і паставіла на пліту кавярнік. Зварыўшы сабе свежай кавы, я вярнулася да раздруковак і прымусіла сябе дачытаць іх да канца.
Пасля падвойнага забойства пан Кунцэўскі раптам астыў да заняткаў акультызмам і не пажадаў працягваць свае эксперыменты. Ён знішчыў "големаў" і хацеў знішчыць манускрыпт таксама, ды Яромка не дазволіў. Загадчык лесапільні абвясціў, што будзе працягваць містычныя пошукі, ужо самастойна. Ён забраў манускрыпт разам з перакладамі, а заадно выцягнуў у пана Кунцэўскага салідную суму грошай -- маўляў, яму патрэбны "фінансы" для акультных практыкаванняў. Альгерд Алегавіч пазначыў у зацемках, што тут, хутчэй за ўсё, меўся на ўвазе просты шантаж і патрабаванне платы за маўчанне. Да забойства Яромкі пан Кунцэўскі не мае дачынення, і падрабязнасці Яромкавай смерці яму невядомыя. Дзе цяпер знаходзіцца манускрыпт, ён таксама не ведае. Грошы, якія выцыганіў у яго Яромка, ён не спрабаваў вярнуць. Ён чуў, што грошы забрала Яромкава ўдава, у якой засталося трое дзяцей на руках -- што ж, няхай будзе так. Пакаранне за забойства яго не страшыць, ён і так ужо адной нагой ў магіле. Да таго ж ва ўсім свеце цяпер пануюць хаос і бязладдзе, а гэта значыць, што Старыя Багі вяртаюцца, надышла апошняя эпоха чалавецтва, і ўжо не мае сэнсу аб чымсьці шкадаваць.
Скончыўшы чытанне, я патушыла святло, ціха, каб не абудзіць маму, прайшла ў пакой, не распрануўшыся залезла ў ложак і ляжала, уперыўшыся ў цемру, пакуль не зазвінеў будзільнік.
-----------------
* Рэчыва пад назвай “Вінум Сабаці” (Vinum Sabbati) згадваецца ў містычным апавяданні валійскага пісьменніка Артура Мэйчэна (Arthur Machen) “The Novel of the White Powder”.
18. Фэст
Ішоў апошні тыдзень снежня, а надвор'е не палепшала ні на каліва -- ўсё тыя ж шэрыя прыцемкі, туман і цеплаватая гнілая мокрадзь. Аднак настрой у местачкоўцаў быў прыўзняты, і ўвесь горад рыхтаваўся да навагодніх святаў.
Шыбы дамоў застракацелі папяровымі сняжынкамі і снегавічкамі, намаляванымі гуашшу, а ўвечары ў вокнах кватэр міргалі і ўспыхвалі рознакаляровыя дыёдныя гірлянды. Вітрыны магазінаў сталі нагадваць скарбонку ў разрэзе -- чаго-чаго там толькі не было, ад шкляных пацерак і папяровых гірляндаў да багата ўбраных пластыкавых ялінак і манументальных Дзядоў Марозаў з пап'е-машэ. Усё гэта хараство патанала ў гурбах ватовага снегу і зіхацела ад бліскавак і мішуры.
На старой плошчы перад будынкам адміністрацыі ўсталявалі навагоднюю елку і павесілі святочныя ілюмінацыі. Тут жа на брукаванцы раскінуўся Навагодні Кірмаш -- шапікі Беллегпрому і Грамадхарчу, аздобленыя ў стылі тутэйшай трэш-эклектыкі. На прылаўках побач з "агульнаеўрапейскімі" ялінкамі, ліхтарыкамі і Санта Клаусамі красаваліся страшнаватыя лялькі з саломы і тэкстылю, якім пазайздросцілі бы адэпты культа вуду, і антропаморфныя чучалы жывёл у нацыянальных строях, якія быццам імкнуліся абудзіць у мінаках спажывецкія рэфлексы, працягваючы ім гірлянды сасісак і кошыкі з кумпякамі і шпікачкамі. Асабліва каларытна выглядала каровіна галава ў завушніцах і какошніку, якая ўпрыгожвала гандлёвую кропку малаказавода, а таксама дзве свіныя тушы каля шапіка мясакамбіната, убраныя Дзедам Марозам і Снягуркай. Калі б гэта ўбачыў чалавек непадрыхтаваны, ён напэўна падумаў бы, што Овельск захапіла секта сатаністаў, і на плошчы ладзіцца нейкі блюзнерскі фэст з рытуальнымі лялькамі і ахвярнымі жывёламі*.
На плошчы разгарнулі таксама кірмаш навагодніх елак, але мы з мамай не збіраліся марнаваць на іх грошы. У парку ля сядзібы я наламала яловых галінак, мы паставілі іх у трохлітровы слоік і аздобілі шклянымі шарыкамі і бліскучым "дожджыкам". Атрымалася прыстойна, і ў кватэры запахла ігліцай. Дзень напярэдадні Новага года, дзякуй Богу, прайшоў у міры і згодзе, і мы з мамай неяк прымудрыліся не пасварыцца. Разам мы завіхаліся на кухні, рыхтуючы святочны стол -- аліўе, селядзец "пад шубай", батон са шпротамі і цытрынай і мяса, запечанае з сырам і цыбуляй. Увечары да нас у госці прыпёрся Франц-Адамыч. Я здагадалася, што ён адмыслова прыйшоў, каб пазнаёміцца са мной. Пэўна, у іх з мамай усё было вельмі сур’ёзна. Адамыч прынёс нам падарункі -- маме салодкі лікёр і нейкі парфум, мне набор бельгійскіх шакаладак (прывезеных, вядома, не з Бельгіі, а з якога-небудзь гомельскага гіпермаркета) і пачак ванільнай кавы. Выведаў мае густы, хітрун. Падарункі мяне залагодзілі, і я вырашыла, што гэты Адамыч, у прынцыпе, не такі ўжо паганы. Ладны мужычок трохі за сорак, падобны да савецкага інжынера-супрацоўніка НДІ: вусы, акуляры, акуратны прабор, гарнітур "з іголачкі". Таксама мне спадабалася, што ён быў даволі падцягнуты і не меў пуза. Адамыч пахваліўся, што тройчы на тыдзень робіць прабежкі ў любое надвор'е і цягае гантэлі, трэніруецца. Натуральна, ён не курыць і амаль не ўжывае алкаголю. Карацей кажучы, золата, а не мужык, проста дзіва, што былая жонка ад яго збегла. Цяпер яна жыве дзесьці ў Гомелі разам з сынам-падлеткам, з якім Франц-Адамыч бачыцца па выходных.
Вечар прайшоў спакойна. У куце плявузгаў тэлевізар, мы сядзелі за сталом і пілі шампань, закусваючы аліўе. Ідылія. Мама паглядала на мяне з асцярогай, пэўна, баялася, што я пачну хаміць Адамычу, закачу скандал і ўсё такое іншае. Дарма турбавалася. Не было ў мяне намеру лаяцца. Новы год я любіла і не хацела паскудзіць сабе свята. А адзінаццатай я ўстала з-за стала і пачала збірацца. Мы з Цімкам дамовіліся сустрэць Новы год на плошчы. Мэр Овельска спадар Хлябцоў паабяцаў местачкоўцам канцэрт зорак Еўрабачання і танцы да рання. Па-багатаму. Фейерверкаў у праграме не было, але ў любым выпадку усе прыйдуць са сваімі петардамі, так што агнявое шоу будзе.
-- Тая, мо пасядзіш яшчэ з намі? – без энтузіязму спытала мама.
А Франц-Адамыч махнуў рукой і сказаў дабрадушна:
-- Няхай! Моладзь, у яе свае інтарэсы. Калі яшчэ ім гуляць, як не цяпер?
Я накінула паліцечка і ветліва развіталася. Напэўна, у Адамыча склалася ўражанне, што я наймілейшая дзяўчынка-дзьмухавец. Наіўны такі. Выходзячы з пад'езда, я патэлефанавала Цімку. Ён сказаў, што яны з рабятамі ўжо на плошчы, тут прышпільна, Елфімаў спявае, а яшчэ абяцалі Смолаву і гэту, ну памятаеш, у смешнай такой сукенцы, выконвала на Еўрабачанні патрыятычную песню**, карацей, прыязджай хутчэй, чакаем!
У навагоднюю ноч паміж Старым і Новым Овельскам мусіў курсіраваць бясплатны аўтобус, прынамсі, так абяцаў спадар мэр. Прачакаўшы хвілін пятнаццаць на прыпынку, я страціла цярпенне і пайшла пешшу. Пакуль той аўтобус, на сваіх дваіх хутчэй дабяруся.
Надвор’е стаяла зусім не навагодняе, цеплаватае і волкае, у паветры насіліся бязважкія кроплі дажджу. Над Овелькай курылася шызая смуга, уздымалася над набярэжнай, паўзла на горад, затапляючы вуліцы. Нізка над ходнікам плылі прадаўгаватыя пасмы туману, такога шчыльнага, што здавалася, да яго можна дакрануцца. Згусткі смугі ўвесь час мянялі форму -- спачатку яны нагадвалі чароды цюленяў ці касатак, а потым спакваля выцягваліся, выгіналіся, пераўтвараліся ці то ў марскіх змеяў, ці то ў першабытных пачвар з важкімі верацёнападобнымі целамі і гронкамі доўгіх, гнуткіх шчупальцаў. Усё наўкол патанала ў непраглядным тумане, рабілася зыбкім, невыразным, нейкім цякучым, і мне здавалася, быццам я рухаюся ў акіяне хмар. Размытыя абрысы шматпавярховікаў паабапал вуліц плылі ў туманнай смузе, нібы святлівыя айсбергі, і бляклыя плямы ліхтароў калыхаліся ў волкім мораку, як сігнальныя агні караблёў. Дзесьці ў дварах бабахалі петарды, чуліся ажыўленыя галасы і выбухі смеху – народ святкаваў. З боку старой плошчы даносіліся прыглушаныя гукі музыкі.
Тое, што наперадзе мост, я здагадалася па шуму і плёскату вады, сам ён быў нябачны ў смузе. Я спынілася. Міма з шоргатам праехаў аўтобус, ледзьве разганяючы фарамі туман. Потым з’явілася сям’я з трох чалавек – маці і бацька, якія вялі за рукі хлопчыка гадоў пяці, затым паўз мяне прайшлі, абняўшыся, хлопец і дзяўчына, прабегла зграйка школьнікаў з бенгальскімі агнямі ў руках. Усе яны вынырвалі з туману, нібы здані, і знікалі зноў, губляючыся ў шызай імзе. “Усё нармальна. Яно спіць. Ідзі!”, сказала я сабе і зрабіла крок наперад.
Калі я ступіла на мост, мне падалося, што ён злёгку хіснуўся, і ў твар мне павеяла холадам. Сэрца маё пачало шалёна калаціцца, і я адчула, як Цемра ўва мне варухнулася і ўскінулася, як растрывожаная вужака. “Ойча наш…, прашаптала я, Ойча наш…” Словы малітвы беглі ад мяне, рассыпаліся, як пацеркі. На мосце штосьці было. Я не бачыла яго ў шчыльнай смузе, але я адчувала яго прысутнасць. Скура ў мяне на патыліцы сцягнулася, па спіне пабеглі ледзяныя дрыжыкі. “Хлеба нашага…нашага…штодзённага…дай нам сёння…” – прагаварыла я і прымусіла сябе зрабіць яшчэ крок. Яно было наперадзе, каля парэнчаў моста. Маўклівае, цёмнае, яно глядзела на мяне скрозь туманную імгу. “І ад усякай злой прыгоды барані нас заўсёды…” – вымавіла я. Здаецца, гэта былі ўжо словы нейкай іншай малітвы. Цемра ўва мне напялася, як змяя перад кідком, усярэдзіне мяне пачаў павольна раскручвацца вір.
-- Тая, -- пачула я.
Голас знаёмы. Занадта знаёмы. Я бы пазнала яго з тысячы іншых – ціхі і бясколерны, без усякіх эмоцый. Я, праўду кажучы, уздыхнула з палёгкай. Усёткі чалавек, не гідота тагасветная.
-- Прывіт, Захар. Даўно не бачыліся. Я ўжо сумаваць пачала.
Ён стаяў ля агароджы моста, трымаючы рукі ў кішэнях, і глядзеў на мяне ва ўпор. Выгляд ён меў няважны – скуранка наросхрыст, чаравікі ўквэцаны нейкай граззю, валасы лаёвыя, у вачах ліхаманкавы бляск. Зомбі. Зрэшты, ён заўсёды так выглядае. І Пачварынка, матацыклетка ягоная, стаяла побач, толькі ў шчыльнай смузе яна здавалася шэрай, а не барвовай.
-- Што, смелая стала? – прагаварыў ён. – Прынцэса, блін. І без варты.
-- І цябе з Новым годам. Прайсці дай. Калі ласка, -- сказала я спакойна.
Я раптам зразумела, што зусім яго не баюся. Ніколечкі. Усярдзіне мяне кружыўся вір, пакуль яшчэ марудліва і ленавата, але я ведала – калі Лёнечка толькі рыпнецца, гэты запаволены вір ператворыцца ў тарнада, і я яго прыкончу. То бок, не я, а Цемра. Хаця забіваць яго мне зусім не хацелася, бо цяпер мне было яго шкада. Апошнім часам я пачала яго трошачкі разумець, і мне здавалася, што паміж намі было больш агульнага, чым адрознага.
-- Не, Тая, стой. Чакай.
Ён зрабіў крок да мяне і выцягнуў рукі з кішэняў. Я ўбачыла, што ў правай руцэ ён сціскае ствол. “Цацка” выглядала сапраўднай. Я мімаволі адступіла.
-- Чорт… Лёнь, ты што?..
Куточкі яго вуснаў папаўзлі ўгору, і на яго вузкай фізіяноміі з’явілася іранічная ўсмешка, хаця вочы заставаліся шкляністымі і нерухомымі.
-- Ага, баявы, -- сказаў ён хрыпла. – А вы як хацелі? Што, думалі, лоха знайшлі, думалі, я цяпер так і буду апушчаны хадзіць? А вось хрэна.
Я хутка азірнулася. У тумане цяжка было штосьці разгледзець, але здавалася, што на мосце, апроч нас, больш не было ні душы. Гэта добра. Мне не хацелася, каб пацярпелі выпадковыя мінакі, калі ўдарыць Цемра... Усё яшчэ спадзеючыся пазбегнуць смертазабойства, я прамовіла міралюбна:
-- Захар, слухай, не дуркуй. Тут жылыя кварталы наўкол, людзі ходзяць. У цябе праблемы будуць, ты гэта разумееш?
Ён кіўнуў.
-- Ужо ўсё роўна. Сёння ўсё скончыцца. Ты не нервуйся. Мне тваё жыццё не патрэбна. Яму патрэбна. Вось яму, так. Тут мы не паразумеліся. Ён патрабуе. І я ўжо не магу яго стрымліваць. Але хутка ўсё гэта скончыцца, я кажу.
З усёй гэтай лухты я не зразумела ані слова.
-- Захар, ты гэта…а можна тое ж самае, толькі выразна? З кім вы не паразумеліся – з Жыхарам, ці што?
Ён глядзеў на мяне, і ўсмешка яго згасала, ператвараючыся ў хваравітую грымасу.
-- Ты што, так і не зразумела нічога? – сказаў ён вельмі ціха. – Усе вы аднолькавыя. Ладна, чорт з табой. Жыві, як жыла. А яны здохнуць. Сёння, усе трое. Потым я. І ўсё скончыцца.
Ён павярнуўся і пацягнуўся да Пачварынкі, не выпускаючы з рук ствала. Ішоў ён прыгорбіўшыся, нейкай развінчанай хадою. Здавалася, штосьці ў ім канчаткова зламалася. Я зразумела, што ён задумаў. Учыніць страляніну на плошчы, а потым засадзіць свінец сабе ў мазгаўню. І наш ціхі, маленькі Овельск зноў патрапіць у зводкі навін. Я заступіла яму дарогу.
-- Захар, што ты дзееш? Зусім “кукушка” паехала? Спыніся!
-- Адыдзі!... – прахрыпеў ён.
Павольны вір ува мне ўжо ператварыўся ў шалёны віхор, паветра наўкол быццам наэлектыразавалася, у вушах стаяў нізкі гуд, як на высакавольтнай лініі. Я не ведала, як доўга я змагу стрымліваць Цемру. Але я ўсё яшчэ спадзявалася. Я падышла да яго ўшчыльную і працягнуўшы да яго руку, пачала асцярожна гладзіць яго па шчацэ, па валасах, спрабуючы супакоіць. У мяне мільганула недарэчная думка, што валасы ў яго мяккія, як каціная поўсць. Я зазірала яму проста ў вочы і гаварыла напаўголасу:
-- Лёня, Лёнечка. Спыніся. Чуеш? Годзе ўжо. Супакойся. Ідзі дадому. Я пра ствол нікому не скажу, абяцаю…
-- Адыдзі ад мяне!
Я адступіла, апусціўшы рукі. Цемра абудзілася, Цемра была наўкол мяне, я глядзела на свет скрозь Цемру – і я ўбачыла. У глыбіні яго зрэнак. Дзве святлівыя зеленаватыя кропкі, быццам яшчэ адна пара вачэй. Той, іншы, глядзеў проста на мяне, пільна і неадрыўна, і ад яго позірка веяла смяротным холадам.
-- Ён тут, разумееш? Я яго трымаю. Пакуль што. А хутка не змагу. І ён цябе кончыць. Разумееш?
-- Хто, Лёня? Пра каго ты? – спытала я ціха.
Ён памаўчаў, гледзячы сабе пад ногі. Потым загаварыў:
-- Я тры гады маліўся да Бога, каб ён забраў гэта быдла. Бацьку майго. Бог мяне не чуў. А я маліўся. Тры гады, Тая. Кожны дзень. А Ён так і не знайшоў для мяне часу. Тады я звярнуўся да Іншага. Ён мяне пачуў. Адразу. І ён зрабіў усё, пра што я прасіў. Я быў тады на мосце. У дзень аварыі. Выйшаў бацьку сустракаць. Ён мяне нават не заўважыў, на дарогу глядзеў. Я бачыў, як ён памёр. Ветравое шкло знутры раптам заліло крывёй. Быццам плёснулі з вядра чырвонай фарбай. А ўжо потым машыну павяло на тую фуру. Яго хавалі ў зачыненай труне, але я бачыў ягоны твар. Вачэй не было, і дзірка на горле. І рукі-ногі паадрываныя. Яго разадрала на кавалкі проста за стырном.
-- Ой, Лёня… -- выдыхнула я.
Ён зірнуў на мяне, на яго твары зноў з’явілася скрыўленая, хваравітая ўсмешка.
-- Ён зрабіў гэта для мяне. Ён, Іншы. З таго часу ён заўсёды побач. Я яго чую. Як шэпт. Вось тут (Лёня дакрануўся пальцам да скроні). Ён казаў, што яму нічога не патрэбна, але я ведаў, што калі небудзь ён папросіць. Паслугу за паслугу. Так і адбылося. Нядаўна. Ён запатрабаваў цябе. Я яго стрымліваю, але ён мацнейшы. Разумееш? Але сёння ўсё скончыцца, бо без мяне ён нічога не можа. Толькі спачатку трэба справы дарабіць. З гэтымі, тваімі… У нас з імі размова адна не скончана.
Больш я не спрабавала яго затрымаць. Ён моўчкі асядлаў сваю Пачварынку і рвануў запальванне. Гэтым разам матацыклетка не стала ўпарціцца, завялася з паўпаварота і раўнуўшы, сарвалася з месца. Я стаяла, праводзячы яго вачамі. Цемра вырвалася з мяне і паляцела следам, як драпежная птушка. Па асфальтаванай паверхні моста пабеглі трэшчыны. Потым ліхтары над мостам згаслі, і наўкол запанавала апраметная цемрадзь. Я не бачыла, як усё адбылося. Я толькі пачула глухі ўдар і скрыгат, нібы падчас крыгаходу, калі на поўным хаду сутыкаюцца дзве ільдзіны. Потым усё сцішылася. У паветры пахла азонам.
Павольна, навобмацак я цягнулася па мосце, ахутаным змрокам, пад нагамі храбусцеў раструшчаны асфальт. Дайшоўшы да сярэдзіны, я ўбачыла пралом ў агароджы, які зеўраў чарноццем, побач на асфальце бачныя былі плямы крыві і сляды шын. Схапіўшыся за парэнчы, я схілілася над праломам і зазірнула ў цёмную бездань. Унізе клубіўся шызы туман, прыглушана плёскала вада, і апроч гэтага, з-пад моста не даносілася ані гуку.
Навагодні фэст ішоў поўным ходам. На старой плошчы каля сцэны сабраўся цэлы натоўп, прылеглыя вулачкі былі застаўлены легкавушкамі – людзі папрыязджалі з навакольных гарадкоў і пасёлкаў, каб паглядзець на “зорак Еўрабачання”. Аглушальна грымела музыка, зіхацела ілюмінацыя, кірмаш працаваў, нягледзячы на позні час, каля шапікаў з беляшамі і хот-догамі выстраіліся даўжэзныя чэргі, над мангаламі з шашлыкамі ўзнімаўся нажорысты дымок. Такога ў Овельску яшчэ не было, прынамсі, на маёй памяці. Гэта была задумка спадара Хлябцова -- зрабіць свята не горш, чым у сталіцы. На пасаду мэра ён заступіў год таму, і ўжо зарэкамендаваў сябе як энергічны кіраўнік, не пазбаўлены крэатыўнага мыслення. Вось толькі крыжы не трэба было валіць…
Хлопцаў я знайшла амаль адразу. Яны стаялі непадалёк ад сцэны, каля шапіка з бенгальскімі агнямі. Усе трое. Толік з чарговай сваёй “казой”. Дзевак ён мяняў ледзь не кожны месяц, часам сустракаючыся з дзвюма адразу, і ніяк не мог вызначыцца з выбарам. Яго новая сяброўка была нічога – нефармалка ў касусе, з-пад якой выглядвала байка з партрэтам Ягора Летава. Усё ідзе па плану. Стась быў адзін, як заўсёды. Ён, праўда, расказваў, што ў яго вельмі сур’ёзныя адносіны з адной “піцерскай”, яны штовечар маюць доўгія, душэўныя размовы па скайпу і ў Фэйсбуку, вось толькі прыехаць у госці яна пакуль што не можа. Ну добра, прымаецца. Цімка таксама быў адзін. Мяне чакаў. Нават не паздароўкаўшыся, я кінулася яму на шыю, моцна абняла і пачала цалаваць яго ў вусны – прагна, ліхаманкава. Упершыню ў жыцці. Ён, напэўна, здзівіўся. Дагэтуль я была страшнай недатыкай і ніколі не дазваляла яму сябе пацалаваць. Але цяпер у мяне было вельмі пагана на душы, і я шукала суцяшэння. Ён трымаў мяне ў сваіх абдымках, прыціскаў да сабе. Заплюшчыўшы вочы, я лавіла яго пацалункі, але лягчэй мне не рабілася. “Я забіла яго. Уяўляеш? Насмерць. Ты ведаеш, як гэта – забіць чалавека?” -- хацелася мне сказаць. Замест гэтага я прамовіла:
-- Цім, мне так холадна. Абдымі мяне яшчэ!
На вуліцы сапраўды пахаладала. З боку Овелькі раптам наляцеў ледзяны вецер і пранёсся над плошчай, разганяючы туман, а потым з неба паваліў снег. Ён сыпаўся буйнымі камякамі, зацярушваючы плошчу, казытаў мне твар, віснуў на валасах шматкамі ваты. Брукаванка, шапікі, святочны натоўп – усё наўкол зрабілася белым. У святле ліхтароў вірыліся буйныя сняжынкі, нібы срэбныя пчолы. Неспадзяваны снегапад быў сустрэты радаснымі воклічамі і апладысментамі. Усе стаміліся ад гэтай гнілой зімы, і раптоўны снег быў найлепшым падарункам у навагоднюю ноч. Людзі смяяліся, абтрасаючы камякі снегу з вопраткі і валасоў. Дзеці адразу ж кінуліся ляпіць сняжкі. Канферансье на сцэне выдаў даволі бязглузды экспромт пра Дзеда Мароза, якога па дарозе ў Овельск затрымалі даішнікі, але цяпер ён, нарэшче, даехаў. Свята працягвалася. Дзесьці зусім побач, пад мостам, таіўся Іншы, і Лёня быў там, у цемры, і я таксама, я сама зрабілася Цемрай, а людзі не ведалі пра тое і смяяліся.
***
Яго знайшлі толькі пад раніцу. Ён ляжаў на беразе каля моста, нагамі ў вадзе, увесь зацярушаны снегам. Пачварынка ляжала побач, таксама напалову ў вадзе, уся пабітая і пакарабачаная, з вывернутым колам. Я не ведала, ці знайшлі пры ім ствол. Хутчэй за ўсё, не знайшлі, інакш аб гэтым разбалабонілі б па ўсім Овельску. “Цацка”, напэўна, звалілася ў раку і пайшла на дно. Што ж, так нават лепш. Казалі, што мамаша яго ледзь не звар’яцела. Прыбегла расхлістаная і з выццём кідалася па набярэжнай, рвучы на сабе валасы. Людзі яе трымалі, каб не нарабіла сабе шкоды. Яе можна зразумець. Страціла спачатку старэйшага сына, потым мужа, а цяпер яшчэ і Лёня. Калі яго клалі на насілкі, медыкам давялося літаральна аддзіраць яго ад зямлі, бо цела было пакрыта коркаю лёду, і валасы і вопратка прымерзлі да глебы. Калі ён раптам апрытомнеў у машыне “хуткай дапамогі”, маладзенькая медсястра ледзь не самлела. Па ўсіх параметрах ён не павінен быў жыць. Ніводзін чалавек не выжыў бы пасля такога. А калі б і выжыў, назаўсёды застаўся б у раслінным стане. А Лёня не толькі вярнуўся да жыцця, але і ачуняў на здзіўленне хутка. Як нічога ніякага. Людзі казалі, што яму проста пашанцавала. Але я ведала, што рэч у іншым. Дакладней, ў Іншых. Прыхадні з Іншасвету, якія ўвесь час былі побач з Лёнем, не дазволілі яму памерці. Яны чакалі вельмі доўга, стоячы каля Брамы, і цяпер іхні час надышоў, і яны ўжо не адступіцца, бо ў іх маюцца свае планы для гэтага свету.
_______________
* Сатаністы, канечне, тут ні пры чым. Ва ўсіх гарадах і мястэчках Беларусі святочныя кірмашы выглядаюць пыкладна гэтак жа. Аўтарка нічога не мае супраць, лічачы гэта адмысловым нацыянальным каларытам накшталт кельцкага Самайн ці таго ж вуду.
**Анастасія Віннікава
Частка ІІІ
19. Экзарцызм у Овельску. Альжбета
У Овельскай Прэабражэнскай царкве было не прапхнуцца, народу сабралася, як на Раство ці Вялікдзень, хаця Раство ўжо адсвяткавалі, а да Вялікдня было яшчэ далёка. Пад барочнымі скляпеннямі старажытнай царквы курыўся фіміям, гронкі свечак у падсвечніках палалі яскрава і горача, нібы вогнішчы, кідаючы ружаватыя водбліскі на пацьмянелыя фрэскі і абразы ў пазалочаных акладах, з якіх глядзелі суровыя візантыйскія абліччы анёлаў і святых.
Людзі засяроджана маўчалі, скіраваўшы позіркі на каларытнага бацюшку, які стаяў пад іканастасам і манатонна, нараспеў прамаўляў словы малітвы, гледзячы ў тоўстую кнігу ў раскошным ціснёным пераплёце, што ляжала перад ім на нахіленай падстаўцы накшталт пюпітра. У руцэ бацюшка трымаў вялікі крыж, інкруставаны золатам і каштоўнымі камянямі, якім ён раз-пораз узмахваў, як дырыжор палачкай. Камяні на крыжы ззялі і зіхацелі занадта ярка, навяваючы нехарошыя думкі пра стразы Свароўскі, складкі на бацюшкавай рызе ляжалі занадта роўна, важкае распяцце на ягонай шыі выглядала занадта гламурным, і наогул усё ў ім было неяк “занадта”, дый сам ён больш нагадваў не святара, а скамароха, які пераапрануўся ў святара, каб пацешыць публіку. Святар быў нетутэйшы. У Овельск ён прыбыў ажно з-пад Смаленска ўсяго на дзень, па асабістым запрашэнні спадара мэра, каб адслужыць адмысловы малебен з “адчыткаю”*. Бацюшка-экзарцыст быў даволі маладым чалавекам, хударлявым і жвавым, з рэдзенькай бялявай бародкай, бляклымі вочкамі, якія хітравата паглядалі з-пад шкельцаў модных акуляраў без аправы, і доўгім носам з той пароды насоў, якія Франсуа Рабле параўнаў калісьці з “ручкай ад брытвы”**. Апроч таго, бацюшка злёгку картавіў, што, зрэшты, не замінала ягонаму голасу гучаць паважна і ўладна.
Народ чакаў. Бацюшка перагарнуў старонку кнігі і перайшоў да кульмінацыйнай часткі малітвы, якая ўяўляла сабой зварот непасрэдна да нячысцікаў з патрабаваннем “выйсці прэч”. Спачатку нічога не адбывалася. Потым увагу прысутных прыцягнулі скрушныя ўздыхі, якія даносіліся з правага крыла царквы. Барадаты мужык у кажусе, які сядзеў на ўслончыку калі сцяны, абхапіўшы галаву рукамі, неяк дзіўна разгойдваўся і несупынна ўздыхаў і енчыў, быццам штосьці грызла яго ўсярэдзіне. Цяпер усе вочы былі скіраваны толькі на яго. Нячысцік не прымусіў сябе чакаць. Калі бацюшка, узняўшы над галавою крыж, прамовіў: “Убягай, астаўляй!”, мужык раптам падхапіўся з услончыка і завыўшы вантробным голасам:”Рэчыва!” паваліўся на падлогу і пачаў біцца ў канвульсіях. Да яго кінулся два маладзейшыя мужчыны – пэўна, сваякі, – і падхапіўшы яго пад рукі, паспрабавалі пасадзіць зваротна на ўслончык. Той адштурхнуў іх з нечаканай сілай, і стаўшы на карачкі, прыняўся біцца лбом аб край услончыка, выкрыкваючы: “Рэчыва! Рэчыва!”. Гэта быццам паслужыла знакам для іншых. Немаладая жанчына, якая стаяла каля іканастаса, раптам закаціла вочы і пачала нема вішчаць, сцягваючы з сябе хустку. Мажная баба ў левым крыле храма непрыстойна рагатала і мацярылася, як яфрэйтар. Яшчэ на двух напалі курчы – небаракі качаліся па падлозе, зыходзячы пенай і выдаючы дзіўныя гукі, ці то кашаль, ці то здушаны, сутаргавы смех.
Экзарцыст абвёў позіркам прысутных і ўсміхнуўся, пэўна задаволены вынікам. Закрыўшы кнігу, ён зрабіў знак хлопчыку-служку, які ўжо спяшаўся да амвона з крапілам і чашай у руках. Абрад прайшоў паспяхова, і можна было прыступаць да заключнай часткі.
Ля ўваходу ў храм, у той частцы царквы, якая завецца прытворам, стаялі двое. Мужчына і жанчына. Трымаліся яны адасоблена, і зразумела было, што яны тут проста назіральнікі. Абодва яны былі ўжо немаладыя. Мыжчына меў гадоў пяцьдзясят, але для свайго ўзросту ён выглядаў надзвычай молада, як могуць выглядаць прафесійныя акторы ці палітыкі. Апрануты ён быў у някідкае зімовае паліто і футравую шапку, але ва ўсім ягоным вобліку адчуваўся бездакорны густ і той няўлоўны лоск, які, нібы лёгкі водар дарагога парфуму, атачае людзей заможных і ўладных, які ведаюць сабе цану. Яго гладкае, выгаленае аблічча было даволі невыразным – рысы занадта правільныя, без адметнасцей. Гэта быў адзін з тых твараў, якія ўгледзеш у натоўпе і адразу ж забудзешся, але ў той жа час кожнага, хто бы ўбачыў гэтае аблічча, напаткала б пачуццё “дэжа-вю”, яно здалося бы смутна знаёмым, нібы ягоны ўладальнік увесь час мільгаў на тэлеэкране ў сюжэтах палітычных навін, але заўсёды на заднім плане, у другасных ролях. Жанчына побач з ім выглядала каларытна. Невысокага росту, але станістая, з ганарлівай паставай і высока ўзнятай галавой. Апранута яна была ў старасвецкі кажушок і доўгую клятчастую спадніцу з воўны, а валасы яе былі схаваны пад яркай хусткай з махрамі, завязанай не па-праваслаўнаму, а на манер каптурыка, як калісьці насілі паляшучкі. Скура ў яе была вельмі гладкая, з лёгкім румянцам, і яе можна было б палічыць маладухай, калі б не жорсткія, глыбокія зморшчыны каля вуснаў і паміж бровамі, якія выдавалі яе ўзрост. Яна была не маладзейшая за мужчыну, які стаяў побач, а магчыма, нават на некалькі гадоў старэйшая за яго.
Мужчына крануў яе за руку і прамовіў напаўголасу:
-- Ну, і як табе аперэта? Канчэрта гроса. Я ж казаў, што будзе аншлаг.
Жанчына хутка зірнула на “бацюшку”, які засяроджана крапіў вадою натоўп, і спытала, таксама напаўголасу:
-- Ён жа не мае блаславення на адчытку, ці не так?
-- Ён наогул не святар. Але якая розніца? -- мужчына паціснуў плячыма. -- Народу спадабалася, а гэта галоўнае. Бачыш, як яны рэагуюць?
Жанчына зябка сцепанулася, нібы адчуўшы потых холаду, і прагаварыла:
-- Пойдзем адгэтуль, Віктар.
Яна рэзка раўвярнулася і ледзь не бегма выйшла з царквы. Чалавек, якога яна назвала Віктарам, рушыў следам.
Удваіх яны крочылі цераз брукаваную плошчу, зацярушаную снегам. Пасля навагодніх святаў усё яшчэ трымаліся маразы, нават вірлівая Овелька схапілася лёдам, што задаралася нячаста. На імправізаваную коўзанку высыпала местачковая дзятва, паверхня замёрзлай ракі была раскрэслена слядамі ад канькоў і саначак. Усё гэта: рака пад ільдом, старажытны горад, засыпаны снегам, шэрае зімовае неба – нагадвала пейзаж з карціны Брэйгеля, здавалася, што ўдалечыні, на стромкім беразе Овелькі, вось-вось з’явяцца фігуры паляўнічых, чорныя на тле белага снегу.
-- Цябе з царквы заўсёды выкідвала, Альжбета. З дзяцінства памятаю, - прагаварыў Віктар. -- На малебнах ты магла пратрымацца не больш за пяць хвілін, а потым на цябе ледзь не трасца нападала, і ты вылятала з храма куляй. Я ўжо тады ведаў, што ты апантаная.
Яна хмыкнула.
-- Не перабольшвай. Мяне проста раздражняла гэта царкоўнае баб’ё з істэрыкай у вачах. Ад іх я і бегла.
Яны памаўчалі.
-- Здзіўлены, што ў нас на Овельшчыне столькі шаленцаў? – спытала Альжбета, маючы на ўвазе “апантаных”, якія, магчыма, усё яшчэ курчыліся на падлозе царквы.
Ён пахітаў галавой.
-- Ніколькі. Беларусы – народ з вельмі цёмнай аурай. Прычым іх цемра схавана глыбока ўсярэдзіне, неспрактыкаваным вокам і не ўгледзеш. Я жыў у Германіі, у Расее, мне ёсць з чым параўноўваць. Душа тутэйшага -- як ціхі ставок з гнілаватай вадой, увесь зарослы багавіннем, і ніхто не ведае, якія пачвары ходзяць у глыбіні каля глухога дна.
Альжбета не адказала, пэўна не маючы чым запярэчыць.
-- Увогуле назіраць за імі цікава, -- працягваў Віктар. -- Яны як дзеці. Ім патрэбна зусім няшмат, каб адчуць сябе шчаслівымі. Прывёз я ім зорак эстрады – яны і цешацца. Экзарцыста вось выдабыў, на ўласным аўто з-пад Смаленска транспартаваў. Зноў цешацца. Потым зладжу ім Дажынкі, прывязу мошчы якога-небудзь святога, і яны таксама будуць цешыцца. І мяне добрым словам памінаць. Глядзі, і года не прайшло, а я ўжо зрабіўся прызнаным лідарам. Здабыў, так бы мовіць, любоў і прыхільнасць простага народа.
-- Аднак і апазіцыя ўжо намецілася, -- заўважыла Альжбета.
Віктар не стрымаў смеху.
-- Дасціпна, Альжбета! Ну ты ведаеш, якая там апазіцыя. Некалькі гэтак званых “свядомых” -- местачковая інтэлгенцыя, супрацоўнікі дзяржустаноў. Жалю вартыя. Яны заторкнуліся, калі ім проста прыгразілі дэпрэміраваннем. З вернікамі было складаней. У гэтых людзей усёткі маецца паняцце сакральнага… Я выявіў завадатара. Святар іх падбухторваў, нават не з нашага прыходу, з Крушні. Блюзнерства, казаў, не дапусціце апаганьвання святыні! Я пагутарыў, з кім трэба. Цяпер гэты святар служыць у іншым прыходзе, за сто кіламетраў адсюль. А вернікаў я супакоіў, сказаўшы ім, што крыж той ставілі амерыканскія мармоны. Няправільны, карацей кажучы, крыж, басурманскі, такі і зваліць не грэх.
-- Ты зрабіў глупства, -- прагаварыла Альжбета.
Віктар зірнуў на яе, прыжмурыўшыся.
-- Чаму “глупства”? Гэта тычыцца нашай сям’і. Ты ж сама калісьці забрала тыя справаздачы, каб усялякія газетчыкі не цягнулі свае брудныя рукі да нашай сямейнай трагедыі. Твае словы, Альжбета.
Яна сказала з запалам:
-- Анягож, братка! Трагедыя. І не з Яромкі гэта пачалося. Бог адвярнуўся ад нас яшчэ тады, пры генерал-губернатары. Помніш гэтую гісторыю? Крушнявецкія прадавалі фамільнае золата, каб купіць зброю для паўстанцаў, а стары Кунцэўскі карагодзіўся з Мураўёвым-Вешальнікам, каньякі яму падносіў. А Пархомка Ляпец, прапойца тутэйшы, дапамагаў. Паўстанцаў вешаў на шыбеніцы. Сваімі рукамі, тут, ў яры. Грошай Пархомку захацелася, зямелькі. І што, дапамагло яму мураўёўскае золатка?
-- А хіба не? – адказаў Віктар, усміхнуўшыся. – Глядзі – Крушнявецкія згінулі, Кунцэўскія згінулі, а Ляпцы ўсё квітнеюць.
У яе вырваўся горкі смяшок.
-- Нішто сабе квітнеюць! Барані Божа ад такога “шчасця”. Жыў Яромка, ды памёр, і засталіся ў яго тры сыны – Гаўрылка, Паўлушка ды Ляксейка. Гаўрылка, старэйшанькі, аж з дзяцінства марыў, што вось пасталее і пойдзе ў свет шчасця шукаць. Так і сталася. Як стукнула яму васемнаццаць гадкоў, паклаў ён у торбачку лусту хлеба ды шмат сала, перажагнаўся і ў Амерыку пайшоў. Пешшу. Больш яго не бачылі.
-- Хто ж яго ведае, можа, і дайшоў. Па вадзе, акі посуху, -- пракаментаваў Віктар.
-- Паўлушка, малодшы Яромкаў сынок, увішны быў хлопец ды зухаваты. Таксама любіў крыжы валіць. Як прыйшлі на Овельшчыну чырвоныя камісары, ён адразу ў бальшавікі запісаўся. І разам з сябрукамі, таксама новаспечанымі бальшавікамі, пайшоў ваяваць з папоўскім цемрашальствам. За адзін дзень паскідвалі яны крыжы спачатку з Прэабражэнскай царквы, потым з касцёла. Пасля пайшлі яны да Фроські-самагоншчыцы, напіліся ў хламіну дый рушылі на Овельскія могілкі, працягваць барацьбу з папоўшчынай. Ішлі маладзёны наўпрост цераз могілкі і грамілі надмагіллі, на якіх меліся крыжы ці выявы крыжоў. На славу папрацавалі, не засталося тады ў Овельску ніводнага крыжа.
-- Энергічны быў юнак. Як ёсць, так ёсць, -- сказаў Віктар.
-- А як прыйшлі акупанты, Паўлушка адразу ж з камуністаў у паліцаі перакінуўся. Хутка сцяміў, хто тут галоўны... Ты ж ведаеш, у Овельску калісьці шмат габрэяў жыло, сінагога стаяла. Падчас акупацыі ніводнага не засталося. У адзін дзень вывелі іх усіх на гасцінец ды пагналі пад канвоем невядома куды. І Паўлушка там быў, разам з гестапаўцамі па хатах хадзіў, габрэяў вышукваў. Да перамогі Паўлушка не дажыў -- аднойчы раніцой знайшлі яго ў каляіне, з дзіркай у галаве. Кажуць, што яго расстралялі партызаны, але хутчэй за ўсё, забілі свае ж, тутэйшыя. А вось сям’ю яго не кранулі. Нават пасля перамогі. Так, дапытвалі, канечне, але Лёдзя, жонка яго, казала, што пра дзеянні мужа яна нічога не ведала, ні сном, ні духам. І тутэйшыя за яе заступіліся. Пацвердзілі, што не ведала яна нічога, дый наогул яны з Паўлушкам як жонка з мужам ужо даўно не жылі. Паўлушка, калі акупанты прыйшлі, да адной немкі на кватэру сышоў, з ёй і быў увесь час, а дома не паказваўся. І ад іх адчапіліся. Пацягалі трохі па судах ды адчапіліся. Нездарма Лёдзя штодня чытала ахоўную малітву з “ксёнжкі”. Вельмі адмысловая была малітва, моцная неймаверна, ды вось толькі не да Бога... А “ксёнжка” тая ім ад нябожчыка Яромкі засталася, а Яромку – ад пана Кунцэўскага, а яму – ад Нічыпара, Начальніка Апраметнай.
-- Хітрая “ксёнжка”, гэта факт, -- пагадзіўся Віктар. -- І “малітвы” ў ёй надзвычай моцныя, таксама факт.
-- Ляксейка, сярэдні Яромкаў сын, самы талковы аказаўся. Калі прыйшлі бальшавікі, ён у чырвонаармейцы запісаўся, потым паехаў у Маскву, вывучыўся там навукам і пайшоў працаваць на Лубянку. Даслужыўся да афіцэра НКУС, а пасля вайны зрабіўся важным начальнікам. Толькі дзеля гэтага яму прыйшлося прозвішча змяніць і зладзіць новыя дакументы, бо Паўлушка, брат ягоны, супрацоўнічаў з гестапа. Так Ляксейка Ляпец стаў спачатку Ляпцовым, а потым Хлябцовым. Змяніўшы прозвішча, ён быццам адвёў ад сябе праклён. Усе Ляпцы, што пасля Паўлушкі былі, імкліва выраджаліся. Мужыкі не дажывалі да сарака гадоў, співаліся, адзін у пятлю залез, другі скончыў свае дні ў вар’ятні. А Хлябцоў жыў доўга і шчасліва, гора не ведаў. І нашчадкі яго далёка пайшлі.
-- А ты апошняя з Ляпцоў засталася, -- прамовіў Віктар.
-- Я б жадала, каб на мне ўсё і скончылася. Але ж семя Яромкава не звялося. Вы Ляпцы да мозгу касцей, хоць і хаваецеся пад выдуманым прозвішчам.
Яны дайшлі да краю плошчы, дзе каля ходніка было прыпаркавана прыватнае аўто спадара мэра – беласнежная Інфініці з таніраванымі вокнамі. Віктар узяўся быў за дзвярную ручку, але раптам, быццам успомніўшы штосьці, замарудзіў.
-- Дык што, Альжбета? Не надумалася? – спытаў ён.
-- Я ўсё спадзявалася, што ты раздумаешся...
Яна зазірнула яму ў твар і прагаварыла з горыччу:
– Віктар, ну чаго табе не хапае?! Кар’ера, грошы, любоў вунь усенародная. Навошта табе дакранацца да цемры? Навошта абуджаць існасці, з якімі ты не зможаш саўладаць?..
Ён перапыніў яе жэстам.
-- Годзе! На гэтую тэму мы ўжо гутарылі. Маеш сумневы – што ж, тваё права. А мой выбар ужо зроблены. Мы завяршым тое, што распачалі нашыя прадзеды.
-- А я б хацела гэта спыніць.
Віктар іранічна ўсміхнуўся.
-- І як ты гэта спыніш? Абухом па галаве, як таго Яромку? Ну, бабы ў нашым родзе заўсёды былі баявыя, гэта факт.
-- Мужыкі затое пашкоджаныя, -- прагаварыла Альжбета.
-- Толькі не я, -- сказаў з упэўненасцю Віктар. – Мы ведаем, на што ідзём, і ў нас усё пад кантролем. На гэты конт не турбуйся. А прапанова мая па-ранейшаму ў сіле. Калі ўсёткі надумаешся… Дзверы для цябе заўсёды адчыненыя. Мы радыя будзем бачыць цябе ў нашых шэрагах.
-- Віктар, ты нічога не кантралюеш! – выклікнула Альжбета. – Вы не ведаеце, што робіце, вы ўсе!
Яна павярнулася да яго спінай і павольна пацягнулася прэч цераз плошчу.
-- Альжбета! – паклікаў яе Віктар.
Яна спынілася.
-- Альжбета, мо падкінуць цябе да Кунцаўкі тваёй? – спытаў ён, кіўком паказаўшы на аўто. – Ажно да парога з камфортам.
Яна пакруціла галавой.
-- На аўтобусе дабяруся. А ў Овельску ў мяне справы ёсць. Я не дзеля цябе сюды прыехала.
-- Ну як знаеш, -- уздыхнуў Віктар.
Махнуўшы рукой, ён адчыніў дзверы машыны і знік у змроку салона.
***
Перайшоўшы Чортаў мост, Альжбета апынулася ў той частцы Овельска, якая звалася “Блокамі”. Лёгкай, таропкай хадою крочыла яна ўздоўж праспекта Леніна, на якім былі сканцэнтраваны грамадскія і культурныя ўстановы мястэчка: ДК імя 50-годдзя Рэвалюцыі (будынак у стылі “савецкага класіцызму” з антычнымі калонамі), рэстаран “Брэст”, які местачкоўцы называлі “Бухарэст”, маючы на ўвазе не сталіцу Румыніі, а сугучны дзеяслоў, універмаг “Кастрычніцкі” з каляровым пано на фасадзе, з якога пазіраў усмешлівы Ленін з гваздзіком у пятліцы, і кінатэатр “Камсамолец”, чыё зашклёнае фае упрыгожваў вітраж у барвовых танах: камсамолец-будзёнавец з прабітым сэрцам ляжаў на зямлі, раскінуўшы рукі, над ім схіляўся верны конь з калматай грывай, у ясным небе зара дагарала, а ўся кампазіцыя паўтарала сюжэт карціны “Смерць паўстанца” Іпаліта Гараўскага.
Каля кінатэатра Альжбета спынілася. Людзей наўкол не было – пэўна, ужо распачаўся сеанс, і ўсе былі ў кіназале. Перад зашклёнымі дзвярыма таптаўся толькі хлопец гадоў шаснаццаці-сямнаццаці, апрануты занадта лёгка для зімнага надвор’я – у скуранцы і патрапаных джынсах. Ён стаяў, трымаючы рукі ў кішэнях, і глядзеў на сінюю афішу з раскладам кінапаказаў.
-- Леанід, --- паклікала Альжбета.
Хлопец здрыгануўся і, абярнуўшыся, зірнуў на яе. Ён усміхаўся.
-- Дзіця ж маё гаротнае, -- прамовіла Альжбета напаўголасу.
Наблізіўшыся да яго, жанчына сціснула яго ў абдымках, прытуліла да сябе, правяла далонню па ягоных валасах. “Божухна, як час ляціць, -- мільганула ў яе, -- зусім ужо дарослы…”
-- Як там мама? – спытала яна.
-- Як звычайна, -- адказаў ён безуважна.
Альжбета ўздыхнула. Верка заўсёды была слабая, і за гэты час нічога не змянілася. Наглытаецца з рання сваіх таблетак і цэлы дзень глядзіць серыялы, адзін за другім. Рэчаіснасць здаецца ёй невыноснай, і яна мяркуе, што ад гэтай рэчаіснасці можна схавацца, проста заплюшчыўшы вочы. Так і жыве з заплюшчанымі вачамі. Хаця долі яе не пазайздросціш. Спачатку сына пахавала, потым мужа. Альжбета іх памятала. Старэйшанькі, Аляксей, быў добры хлопец, а вось памерлы Сашка, Веркін мужык, быў найрэдкім поскудзем. Зрэшты, Альжбета заўсёды адчувала непрыязнасць да гэтага адстаўнога афіцар’я, што пішчом лезе ў “Сінявокую”, тут ім, бач ты, камфортна, адчуваюць сябе, як дома. Вось толькі тутэйшыя ім жыць замінаюць, пад нагамі блытаюцца, іх нават шыльды на тутэйшай мове абураюць – маўляў, што яшчэ за халера, у Купалаўскім тэатры сваім іх вешайце – хоць абвешайцеся, а на вуліцах, дзе людзі ходзяць, няма чаго!.. Усе яны аднолькавыя, і Сашка быў гэткі жа. А вось сыны ў яго харошыя. Былі калісьці...
Альжбета адступіла на крок, агледзела яго з ног да галавы – вусны ссінелыя ад холаду, куртка расшпілена, пад ёй заношаны швэдар. Аляксея памерлага швэдар. Гэткі адмысловы пратэст супраць гібелі брата, з якой Леанід так і не змірыўся.
-- Ты б цяплей апранаўся, Лёня, -- сказала яна з папрокам.
-- Ды нічога. Я нармальна, -- адказаў ён.
У ягоным голасе чулася ўпартасць. Альжбета не стрымала ўсмешкі. Лёня заўсёды быў з норавам, гэтак жа, як і Аляксей. Наравістасць гэту Сашка доўга з яго выбіваў. І дамогся ўсёткі свайго, пераламаў аб калена.
-- Чакай…
Яна апусціла руку ў кішэнь кажуха і выцягнула адтуль штосьці накшталт кудменя – пляскаты каменьчык з прасвідраванай адтулінай, у якую быў працягнуты тонкі скураны шнурок. На каменьчыку была выгравіравана выява стылізаванай руны, падобнай да хваёвай галінкі з пяцю атожылкамі – тры зверху, два знізу. Альжбета ўзяла Леаніда за руку і ўклала каменьчык ў яго далонь.
-- Трымай.
-- Навошта? – спытаў ён.
-- Леанід, твая маці да мяне звярнулася. Упершыню за столькі гадоў. “Альжбета, кажа, ратуй, не дай ім забіць яго”. Я хачу дапамагчы. Усё гэта можна спыніць.
Ён моўчкі глядзеў на каменьчык, які ляжаў на ягонай далоні. Раптам рука яго сутрагава тарганулася, і кудмень упаў у снег. Альжбета хутка падхапіла яго і працягнула Леаніду.
-- Вазьмі.
Ён адступіў.
-- Ты гэта не спыніш, -- прагаварыў ён.
Голас гучаў абыякава, але ў ім адчувалася пагроза.
Альжбета зрабіла крок да яго і загаварыла мякка і цярпліва, як гавораць з дзецьмі альбо вар’ятамі:
-- Леанід, я вам не вораг. Я хачу дапамагчы. Вам абодвум. І табе, і…Іншаму. Мне вядома, чаго ён патрабуе. Ён гэта атрымае. Але толькі пры ўмове, што цябе не заб’юць раней. Яна забівае, ты ведаеш. Ты ўжо адчуў на сябе яе ўдар. Гэты каменьчык – кудмень, абярог. Пакуль ён з табой, яна нічога табе не зробіць. Так ты будзеш у бяспецы і здолееш дапамагчы Іншаму. Ты ж жадаеш гэтага? Жадаеш, ці не так? І я таксама. Жадаю яму дапамагчы.
Альжбета казала няпраўду, і ёй было брыдка ўсведамляць, што яна хлусіць Леаніду, для каго яна заставалася, бадай што, адзіным чалавекам, якому ён яшчэ давяраў. І напэўна, хлусня гэта здалася яму пераканаўчай, таму што кудмень ён усёткі ўзяў.
-------------
* Адчытка (экзарцызм) -- чын малiтваслоўяў i свяшчэннадзеянняў для выгнання злога духа з чалавека.
**Маецца на ўвазе нос Панурга, “вечнага студэнта”, круцяля і прайдзісвета (Франсуа Рабле, “Гарганцюа і Пантагруэль”)
20. Упір
Адразу ж пасля навагодніх святаў мяне пачала пераследваць мроя -- адзін і той жа відзеж, які паўтараўся зноў і зноў. Пустое неба -- ні Сонца, ні Месяца, ні зорак. Зямля пераўтварылася ў пляскатую камяністую пустыню, пазбаўленую гукаў і рухаў. Неба свеціцца ільдзіста-зялёным, гэткае ж халоднае, фасфарчнае свячэнне зыходзіць ад глебы, і ў паветры нібыта разліўся атрутны святлівы газ. На тле гэтага асляпляльнага ззяння сцены дамоў выглядаюць чорнымі. І целы -- дзясяткі, сотні целаў – якія покатам ляжаць на брукаванай плошчы, таксама здаюцца чорнымі. Іх кроў ператварылася ў лёд, тканкі зрабіліся крохкімі, нібы шкло, толькі крані – і яны парассыпаюцца на аскепкі. У сваёй мроі я крочыла паміж целаў, узіраючыся ў застыглыя твары, пакрытыя коркаю лёду, у спадзеве знайсці хаця б аднаго жывога, але дарэмна. Усе яны былі мёртвыя. Найгоршым было тое, што сярод памерлых я бачыла нашых хлопцаў. Стася. Толіка. І Цімку таксама. Яны ляжалі на брукаванцы, умёрзлыя ў лёд, і на іх змярцвелых абліччах адбівался зелянявае свячэнне, разлітае ў спусцелых нябёсах. Я нічога не магла зрабіць, не магла ім дапамагчы, я проста стаяла над імі, мёртвымі, і плакала. Я прачыналася ўначы, абуджаная ўласнымі рыданнямі, і мая падушка была мокрая ад слёз. Потым прыходзіў дзень, і я бачыла іх жывымі, усіх трох, яны гаманілі, смяяліся, і Цімка быў побач, я магла да яго дакрануцца, сціснуць ў абдымках – і тады жудаснае насланнё адыходзіла, раставала, як начная смуга. А потым зноў была ноч, і зноў мроі, мёртвыя целы на брукаванцы ды трупнае свячэнне над заледзянелай зямлёй. “Цім, што нам рабіць? Як выратавацца?” думала я са смуткам. Вядома, я нічога не магла яму сказаць. Калі б я распавяла яму пра свае мроі, ён бы толькі пасмяяўся. У свае няпоўныя шаснаццаць ён быў ужо перакананым рэалістам, ведаў, што баяцца можна толькі здраднікаў, любога паганца можна паставіць на месца, даўшы як след яму ў зубы, а ўсялякая тагасветная жудасць – лухта, проста лухта.
Апоші дзень зімовых вакацый мы прабавілі разам. Мы сядзелі ў Цімкавым пакоі, забраўшыся з нагамі на канапу, і глядзелі на кампе серыял, спампаваны з Сеціва. Серыял называўся LOST, і ён аднолькава падабаўся і мне, і Цімку. Рэдкі выпадак, калі нашыя густы супадалі. У нас з Цімкам было так мала агульнага, мы мелі розныя інтарэсы і захапленні, характары нашы розніліся, як неба і зямля, аднак нас цягнула адно да аднаго, і я не ўяўляла, як бы мы маглі існавацть паасобку. Святло мы выключылі, у пакоі панаваў паўзмрок, толькі мігацеў манітор камп'ютара ды на падваконні ўспыхвала сіняя гірлянда -- дом ўсё яшчэ быў убраны па-навагодняму. Мы сядзелі, абняўшыся, яго рука ляжала на маім стане, я прыціскала вусны да ягонай скроні. Ад ягоных валасоў пахла тытунем -- крышачку. Я здагадвалася, што ён забаўляецца цыгаркамі, ад Таляна нахапаўся, няйнакш, а я трываць не магла людзей з залежнасцю, нікатынавай у тым ліку. Калі-небудзь трэ будзе пагутарыць з ім на гэтую тэму, вырашыла я, калі-небудзь, але толькі не цяпер. У ягоных абдымках я разамлела і разняволілася, мне не хацелася думаць ні пра што благое, і я цалкам засяродзілася на серыяле. Не, які ж усёткі засранец гэты Джэйкаб, разважала я, удае з сябе херувімчыка, а насамрэч брыда найрэдкая, не лепш за галаварэза Кімі. І мамаша ягоная таксама брыда і фашыстка, учыніла на востраве генацыд, і Дымка чмырыла з дзяцінства, вось і атрымалася з яго пачварына. Не, я тут адназначна за Дымка, а Джэйкаб іхні казёл, вось так!...
Пасля навагодніх вакацый нам у школу даслалі новага настаўніка гісторыі, які па сумяшчальніцтве заняў таксама вакансію штатнага ідэолага. Помніцца, калісьці спадару Наўмысніку таксама прапаноўвалі пасаду ідэолага, але ён з абурэннем яе адпрэчыў. Па-мойму, дарма. Ну сапраўды, што тут такога -- плявузгай сабе ўсялякую ідэалагічную лухту, на якую ўсё роўна ўсім насраць, ды атрымлівай свае падвойныя прэміяльныя. Грошы не смярдзяць. І апроч таго, пасада ідэолага, магчыма, абараніла б Альгерда Алегавіча ад звальнення...
Нашага новага настаўніка звалі Яўген Бенедыктавіч Каяловіч, і з самага першага дня я яго зненавідзела. Ён быў мужчынам гадоў трыццаці васьмі, худым і вуглаватым, з бледнаватай фізіяноміяй, на якой выдзяляўся тонкі доўгі нос і маленькія, блізка пасаджаныя вочкі колеру волава. Апранаўся ён у чорныя пінжакі і чорныя, наглуха зашпіленыя кашулі, а свае цёмныя валасы гладка зачэсваў і шчодра паліваў гелем. Не дзіва, што я, ледзь зірнуўшы на яго, адразу ж у думках назвала яго “Упір”. Неўзлюбіла я яго, канечне, не за знешнасць. Ён уяўляў сабой нейкую гнюсную пародыю на Альгерда Алегавіча, і гэта жудасна раздражняла.
Упір Каяловіч таксама быў “маньякальшчыкам”, памяшаным на сваім прадмеце, і кажны занятак ён пачынаў з патрабавання адкласці падручнікі, бо ўсё, што там панапісвана, ёсць лухта і трызненне сівой кабылы, пасля чаго пачынаў выкладаць сваё уласнае бачанне гісторыі. Аднак Альгерда Алегавіча я заўсёды слухала з захапленнем, а калі гаварыў Упір, мяне пачынала калаціць ад злосці. Усё, што было для мяне каштоўнага – ВКЛ, Каліноўскі, Збройны Чын – для Упіра было смеццем. Вялікае Княства Літоўскае ён называў “фікцыяй”, Рэч Паспалітую – “турмой народаў”, а Каліноўскага – “польскім шпіёнам”, затое генерал-губернатар Мураўёў быў ў яго геніяльным стратэгам, айцом беларускага народа і проста добрым чалавекам, які заслужыў, як мінімум, сціплага бюста ў бронзе на цэнтральнай плошчы сталіцы. На яго першым уроку я сядзела вельмі ціха і маўчала, бо ягоныя пасажы мяне нагэтулькі ашаламілі, што ў мяне папросту адняло мову. На наступным уроку я ўжо не стрымалася. Калі Упір пачаў расказваць пра “БНР – штучную фармацыю, створаную кайзераўскай Германіяй у стратэгічных мэтах”, я падхапілася з-за парты і выклікнула, што ён памыляецца, насамрэч усё было зусім не так!.. Упір выслухаў мае аргументы са змяінай усмешкай, а потым пачаў граміць мяне фактамі. І маладушны зварот да кайзера памянуў, і інтэрвентаў, і Пілсудскага, які ставіўся да ўраду БНР з крайняй пагардай, кпліва называючы яго “аперэткаю”… Я спрабавала парыраваць, але хутка зразумела, што крыць мне няма чым, і неўзабаве Упір мяне проста накаўтаваў, убіў у бруд і размазаў, як саплю па плоце. Гэта была поўная капітуляцыя. Ён пазіраў на мяне, пераможна ўсміхаючыся, у класе чуліся стрыманыя смяшкі – натуральна, ржалі з мяне, а я раптам адчула такую лютасць, быццам перада мной стаяў не гісторык, а кайзер, Пілсудскі і губернатар-вешацель ў адным абліччы. Усярэдзіне мяне нібыта выпрасталася тугая спружына, і я адчула, што каля сонечнага спляцення -- акурат там, дзе гнездавалася Цемра -- пачаў раскручваца віхор. Я разумела, што губляю кантроль, але мне было ўжо ўсё роўна. Проста хацелася адкруціць ідэолагу галаву, і начхаць на наступствы.
Затым адбылося незразумелае. У мяне перад вачыма раптам бліснула бледная маланка, а потым усё завалакло шчыльнай белай смугой і ў вушах зашумела, як шуміць "мора" ў ракушцы, толькі гук быў шматкроць мацнейшы. Ногі ў мяне падагнуліся, і я павольна асела за парту. Праз колькі секунд зрок і слых да мяне вярнуліся, але ўсё наўкол зрабілася занадта рэзкім, як неадрэгуляваны відарыс на экране, а гукі, наадварот, сталі нейкімі прыглушанымі. У калідоры зазвінеў званок -- я пачула яго нібы скрозь тоўсты слой ваты. Упір спакойна сабраў са стала свае паперкі і не перастаючы ўсміхацца, выйшаў. Пачуццё аглушанасці не адпускала. Я абаперлася далонямі аб парту і прымусіла сябе падняцца. Так-сяк даплёўшыся да прыбіральні, я схілілася над ракавінай, і ў мяне з носа цурком лінула кроў. Я не паспела нават спалохацца. Стоячы перад люстэркам, я заціскала нос далонню, мне пад ногі на кафляную падлогу плюхалі барвовыя кроплі, а я глядзела на сваё ззелянелае аблічча і думала: гэта ўсё, зараз памру...
Я, аднак, не памерла. Мяне адвялі ў медпункт, медсястра запхала мне ў нос камяк ваты, змочаны перакіссю, змерала мне ціск, дала нейкую таблетку і загадала паляжаць спакойна на кушэтцы, аддыхацца. Патроху я апрытомнела. У гэты дзень урокаў у мяне больш не было, бо наша класная кіраўніца, перапалохаўшыся не на жарт, выклікала ў школу маю маму, каб яна забрала мяне дамоў. Залішні клопат, дадому я б і сама даклыпала. Чыста фізічна я была ўжо ў парадку і пачувалася нармальна. Мяне іншае непакоіла. Я спрабавала зразумець, што ўсёткі адбылося на ўроку гісторыі. Так, я “сарвалася”. Апошнім часам я імкнулася кантраляваць свае эмоцыі, але Упір мяне даканаў. Цемра прачнулася, а потым… Потым яна быццам зрыкашэціла, наляцеўшы на нябачную перашкоду, і шарахнула па мне. Падобна на тое. Я не ведала, якім чынам Упіру гэта ўдалося. Ясна было толькі, што гэтага кадра трэба асцерагацца. Хітразроблены аказаўся Упір, і пэўна, не я адна ведала пра Цемру...
Калі на наступны дзень ён спыніў мяне ў калідоры, я трохі зніякавела. Зрэшты, Упір не збіраўся са мной сварыцца.
-- Таіса, -- прамовіў ён, прыязна ўсміхаючыся, -- зрабіце ласку, зайдзіце пасля ўрокаў да мяне ў кабінет. Хацелася б пагутарыць з вамі сам-насам.
Я кіўнула і сказала з падкрэсленай абыякавасцю:
-- Добра.
Я здагадвалася, што гутарка будзе малапрыемная, але гэтым разам я не дазволю сябе справакаваць. Няхай нават не спадзяецца. Пасля заняткаў я сказала Цімку, каб ён мяне не чакаў – занята я сёння. Мы развіталіся, і я адразу накіравалася да кабінета гісторыі. Чым хутчэй скончыцца гэтая размова, тым лепш. Ля дзвярэй кабінета я спынілася, зрабіла глыбокі ўдых і затрымаўшы дыханне, як перад нырцаваннем у халодную ваду, увайшла. Упір сядзеў за настаўніцкім сталом і штосьці крэмзаў асадкаю ў сшытку. Убачыўшы мяне, ён заўсміхаўся і жэстам прапанаваў мне сесці за парту насупраць яго. Я апусцілася на крэсла і паклала сабе на калені сваю школьную сумку – гэткая сімвалічная агароджа паміж ім і мной. Так было спакайней. Я чакала, але Упір не спяшаўся распачынаць гутарку. Ён сядзеў, абапершыся локцямі аб стол і сашчапіўшы пальцы рук, і як мне здавалася, разглядаў мяне з засяроджанай цікаўнасцю. Позірк яго алавяных вачэй быў іранічным, але не варожым. Увогуле выгляд ён меў даволі добразычлівы.
-- Таіса, мне імпануе ваша пасіянарнасць, -- сказаў ён нарэшце. – Бачна, што вы неабыякавая да “праклятых” пытанняў гісторыі, гэтая тэма вас захапляе. Ухваляю. Але, на вялікі жаль, вы апынуліся ў палоне міфаў. Так, так. І міфы гэтыя зусім не бясшкодныя. Іх з задавальненнем выкарыстоўваюць несумленныя людзі, каб завалодаць сэрцамі такіх юных пасіянарыяў, як вы, Таіса. Яны штурхаюць вас на барыкады пад кулі і шрот, а самі хаваюцца за вашымі спінамі і ўзбагачаюцца за ваш рахунак, будуюць сабе палацы на вашай крыві!..
Далей я не слухала. Упір плявузгаў сабе, а я безуважліва ківала галавой, засяродзіўшы позірк на ягоных вушах. Вушы ў яго ад прыроды былі трохі адтапырыныя, а праз гладка прылізаныя валасы яны здаваліся непрапарцыянальна вялізнымі. Я ўявіла, што вушы ператвараюцца ў крылы кажана, Упір пачынае энергічна імі махаць, адрываецца ад падлогі і вылятае ў фортку. Мяне адразу стала прабіваць на рогат, і я прыкусіла губу, каб не заржаць.
-- Ну вось, вы ўжо усміхаецеся, цудоўна! Уцешна, што ў нас з вамі складваюцца даверлівыя адносіны, -- сказаў Упір. – Ведаеце, я вас разумею. Мне вядома вашае стаўленне ла спадара Наўмысніка, які працаваў тут да мяне. Ён зрабіўся для вас аўтарытэтам, што не дзіўна. Спадар Наўмыснік пасіянарый, як і вы. Але ён таксама ахвяра міфаў. Нажаль. А разбурэнне міфаў – справа складаная, часам няўдзячная. Я ведаю, пра што кажу, я прысвяціў гэтаму не адзін год свайго жыцця. Хвіліначку…
Ён паклаў на стол чамаданчык, расшпіліў і пачаў выкладваць перада мной кніжкі ў шыкоўных глянцавых пераплётах. На вокладках значылася ягонае імя. Я ажывілася.
-- Вы кнігі пішаце? – спытала я з цікаўнасцю.
Упір стрымана ўсміхнуўся.
-- Гэта хутчэй хобі, я педагог, а не белетрыст. Можаце азнаёміцца, калі жадаеце. Усё надрукавана выдавецтвам “Ступнік і Пархом” у Санкт-Пецярбургу. Выдаць кнігу ў нас на радзіме, нажаль, праблематычна, прыходзіцца звяртацца да суседзяў. Тут я, у некаторым сэнсе, дысідэнт.
Я з інтарэсам разглядвала кнігі. Назвы гучалі экстравагантна: “Хазарыя і князь Уладзімір: крывавая павуціна каганату”, “Лжэдзмітрый. Сакрэтны праект англасаксаў”, “Карнікі-1863. Карныя экспедыцыі “кінжальшчыкаў” Вінцэнта-Канстанціна "Кастуся" Каліноўскага на тэрыторыях Заходняй Русі. Аўтарскае расследванне”, “БНР і золата масонаў. Хто фінансаваў “народную рэспубліку?”, “У кіпцюрах ліцвінізму: ўратуйце нашы душы!” Аднак ўразілі мяне не загалоўкі, а сам факт: спадар Каяловіч піша кнігі і мае друкаваныя выданні, многа выданняў, і надрукаваных не ў якой-небудзь шарашкінай канторцы, а ажно ў Піцеры. А ён круты мужык, аказваецца!
-- Я таксама пішу, -- прамовіла я, аб чым адразу ж пашкадавала, зразумеўшы, што ляпнула лішняе.
-- Што ж, пахвальна, -- сказаў Упір. -- Вы дзесьці друкуецеся?
-- Не, -- адказала я.
Я схлусіла. У мяне мелася маленечкая публікацыя ў местачковай газеціне, але я чамусьці пасаромелася ў гэтым прызнацца.
-- Але, напэўна, у вас ёсць нейкае портфоліё? Літаратурныя нарыхтоўкі, фрагменты тэкстаў, ці нават гатовыя творы? – дапытваўся ён.
Упір канчаткова збіў мяне з панталыку. Я не магла даўмецца, здзекуецца ён з мяне ці гаворыць сур’ёзна.
-- Ну… нешта ёсць, -- прагаварыла я няўпэўнена.
Я мела на ўвазе кароценькія апавяданні, якія я размяшчала ў сваім інтэрнэт-блогу. Галоўным чынам гэта былі бессюжэтныя плыні свядомасці (я лічыла, што пішу ў стылі Лотрэамона), але мелася там і пара-тройка апавяданняў, у якіх прысутнічала нейкае падабенства інтрыгі і сюжэту. Калі б гэтыя опусы выдалі афіцыйна, я б памерла шчаслівая, але штосьці мне падказвала, што наша "Овельская праўда" нізавошта іх не надрукуе.
-- Я б з задавальненнем азнаёміўся, -- заявіў Упір.
Я не паверыла сваім вушам.
-- Праўда? – спытала я ашаломлена
Ён кіўнуў.
-- Таіса, я вітаю і ўсяляк падтрымліваю ініцыятыву маладых аўтараў. У рэдакцыі “Ступнік і Пархом” таксама зацікаўлены ў тым, каб адкрываць новыя імёны ў літаратуры. Яны займаюцца не толькі навукова-папулярнымі выданнямі, але друкуюць таксама мастацкую літаратуру, прозу, паэзію. Галоўны рэдактар -- мой добры знаёмы, і я рады буду паспрыяць вашаму літаратурнаму дэбюту. Калі, вядома, вашыя творы падыдуць ім па фармаце.
-- Яны ў электронным выглядзе, -- сказала я.
-- Цудоўна. Можаце даслаць іх на маю паштовую скрыню, адрас я дам. Ведаеце, я сам зацікаўлены з гэтым праекце. Таленавіты вучні – гонар для настаўніка!
Карацей кажучы, развіталіся мы ледзь не сябрамі. Нечаканы атрымаўся паварот. Ідучы на гэтую гутарку, я рыхтавалася да найгоршага, а як выявілася, Упір – файны дзядзька, ды яшчэ паабяцаў паспрыяць з выданнем кніжкі. Маёй кніжкі, майго аўтарства! Ад адной гэтай думкі займала дух. На развітанне ён упёр мне сваіх “Карнікаў”, настойліва параіўшы прачытаць. “Гэта навуковае выданне, але не хвалюйцеся, кніга напісана даступнай мовай з разлікам на ўсе катэгорыі чытачоў, -- сказаў ён. – Будзем лічыць гэта вашым першым крокам на шляху вызвалення з павуціны ілжывых міфаў”. Я паабяцала, што прачытаю, абавязкова прачытаю!..
Аднак маё радаснае ўзрушэнне вельмі хутка пачало згасаць. У самоце я крочыла цераз зацярушаны снегам сквер. Над пустыннай алеяй навісала вецце старадаўніх дрэў, абцяжараных амеламі і варонінымі гнёздамі, унізе расхаджвалі, крумкаючы, вялізныя груганы. Наўкол не было ні душы, і я засталася сам-насам са сваімі думкамі і сваім сумленнем. Гэта што ж атрымліваецца? Я так лёгка здрадзіла спадару Наўмысніку, выраклася сваіх ідэалаў, нават Кастуся ўжо гатова прызнаць “польскім карнікам”. І дзеля чаго? Дзеля кніжкі, якую, магчыма, ніколі не надрукуюць? Зусім не факт, што спадарам з рэдакцыі спадабаюцца мае аповеды... Найстрой у мяне канчаткова сапсаваўся, і я адчула агіду да сябе. “Але што я такога зрабіла? -- падумала я, быццам спрабуючы апраўдацца. – Я проста хацела, каб мяне заўважылі. Гэтыя аповеды -- усё, што ў мяне ёсць. На мяне тут усім начхаць, а мне таксама хочацца прызнання…” Тут я рэзка спынілася, адчуўшы што я ў скверы не адна. Следам за мной хтосьці крочыў. Цемра ўва мне варухнулася і трывожна ўскінулася, нібы ганчак, які ўчуў драпежніка. Небяспечнага драпежніка.
-- Тая, -- пачула я.
Я павольна абярнулася. Лёня, халера б яго. Ён стаяў на другім канцы алеі, метрах у пяцідзесяці ад мяне. Як заўсёды – скуранка наросхрыст, рукі ў кішэнях. Толькі гэтым разам без Пачварынкі. Спяклася Пачварынка. Ну добра, няхай толькі паспрабуе наблізіцца…
-- Прывітанне, -- прагаварыў ён.
Адказаць я не паспела. Груганы, якія сядзелі на снезе, раптам узняліся на крыло і прыняліся з ашалелымі крыкамі насіцца ў мяне над галавой. На снег пасыпалася пер'е. Я інстынктыўна ўзняла вочы і ўтаропілася на птушак, спрабуючы зразумець, што іх так напалохала. Потым штосьці штурхнула мяне ў грудзі -- з такой сілай, што мяне падкінула ў паветра і шпурнула ў снег, нібы анучную ляльку. Ударам з мяне выбіла дыханне, я ляжала, распластаўшыся, на спіне і намагалася глынуць паветра. Штосьці наблізілася да мяне -- бясформеннае, шэрае. Я пазнала яго. Мара. Прывід з маіх дзіцячых мрояў, які прыходзіў уначы, каб высмактаць з мяне душу. Тады я лёгка магла яго прагнаць, проста прымусіўшы сябе прачнуцца. Але цяпер гэта быў не сон. Мара схілілася нада мной і прыпала да маіх вуснаў, абдаўшы мяне смуродам тухліны і перамарожанага мяса. У мяне заняло дух, у вушах зашумела, нібы мяне з галавой накрыла хваляй. "Ш-ш-ш-а-а-а-х-х-х!..." Гэта хваля падхапіла мяне, закруціла і пацягнула ў грымлівы вір. Я ўбачыла перад сабой вялікае чорнае сонца -- асяродак цемрадзі ў самым цэнтры гіганцкай касмічнай варонкі. Чорнае сонца рабілася ўсё большае, я ляцела проста да яго, падхопленая міжзорным віхрам, і не адчувала жаху -- толькі пакорлівую абыякавасць.
"Тая! Тая! Таіса!", клікаў мяне хтосьці. Голас даносіўся аднекуль вельмі здалёк. Я зразумела, што па-ранейшаму ляжу на спіне, тварам да неба. Чыесьці рукі схапілі мяне за каўнер, рыўком прымусіўшы сесці. Чорнае сонца знікла, замест яго ў мяне перад вачамі паўстала зорка з пяццю няроўнымі промнямі, якія варушыліся, як мацкі медузы, а з яе сярэдзіны біла асляпляльнае зелянявае святло. Потым відзеж прапаў. Я сядзела на снезе, млявая і аглушаная, нібы пасля доўгага сну. Снег наўкол быў усеяны абламанымі галінамі дрэў і мёртвымі груганамі -- птушыныя цельцы былі страшна знявечаны, іх быццам спляскала, ператварыўшы ў скрываўленыя камякі пер'я і раструшчаных костак. Я магла толькі здагадвацца, што за смяротны віхор прайшоўся над верхавінамі дрэў, нішчачы ўсё жывое. Побач з сабой я ўбачыла жанчыну, апранутую ў просты кажух, доўгую спадніцу і квятчастую хустку -- напачатку я нават прыняла яе за цыганку. Укленчыўшы, яна адной рукой прытрымлівала мяне за плечы, другой прыціскала да майго лба штосьці халоднае і пляскатае.
-- Лёня... -- прагаварыла я.
-- Цішэй, цішэй. Няма яго тут. Усё добра, -- сказала жанчына.
Яна адняла руку ад майго твару, і я ўбачыла ў яе далоні круглявы медальён з дзіўнай выявай -- перакручаны пентакль і вока з вузкай вертыкальнай зрэнкай. Я ўжо бачыла гэты знак -- на кораку бутэлькі, у якой пан Нічыпар калісьці запячатаў Цемру.
-- Дапамажыце мне. Калі ласка, -- прашаптала я.
-- Дзеці вы гаротныя. Што ж гэта робіцца?.. -- уздыхнула жанчына.
Яна абняла мяне і прытуліла да сябе. Ад яе кажуха пахла аўчынай.
-- А хто вы? Адкуль вы мяне ведаеце? -- пыталася я.
-- Цётка Альжбета я, з Кунцаўкі. Не бойся, дзіця, не бойся. Добра ўсё будзе. Талакою справімся, -- гаварыла яна, і я разумела, што яна ўсё ведае -- і пра Цемру, і пра Пачвару, што хаваецца пад Чортавым мостам, і пра людзей, якія зрабіліся пачварамі, але я больш не адчувала страху, таму што я ёй верыла.
21. Iншы
Кунцаўка -- вёска ў некалькіх кіламетрах ад Овельска, да якой можна дайсці пешшу менш чым за гадзіну, альбо, калі не маеш ні часу, ні ахвоты да шпацыру, дабрацца на адным з рэйсавых аўтобусаў, якія аб'язджаюць навакольныя вёскі і мястэчкі і некалькі разоў на дзень спыняюцца ў Овельску каля чыгуначнага вакзала. Дарога ад мястэчка да Кунцаўкі заняла ў мяне хвілін дваццаць, білет на аўтобус я купіла ў кіроўцы, заплаціўшы нейкія пару тысяч. Аўтобус быў напалову пусты, і ў Кунцаўцы, апроч мяне, больш ніхто не выйшаў. Вёсачка складалася ўсяго з адной вуліцы, што цягнулася ўздоўж пустыннага, засыпанага снегам поля і ўпіралася ў бярозавы гаёк, за якім пачыналася балота. Наўкол размяшчаліся дачныя ўчасткі, дзе ўзімку ніхто не жыў, дый сама вёска, нягледзячы на выходны дзень, выглядала нежылой. Калі я ішла ўздоўж вуліцы міма прысадзістых дамкоў з верандамі і фарбаванымі плоцікамі, мне не сустрэлася ані душы, і толькі аднойчы дзесьці ўдалечыні бразнулі веснічкі, ды сабака на чыімсьці падворку забрахаў быў і адразу ж замоўк.
Кунцаўская ведзьма жыла трохі наводшыбе ад вёскі, на самым ускрайку лесу. Каб дабрацца да яе жытла, мне давялося перасячы невялікі выган, ідучы па вузкай, пратаптанай у снезе сцяжынцы, а потым перайсці па абледзянелай кладачцы плыткі раўчук з галечным дном. Дом ведзьмы знешне нічым не адрозніваўся ад іншых кунцаўскіх хат – трохутны дах з комінам, вокны з разн’ымі аканіцамі, каменны ганак, веранда, зашклёная ромбападобнымі шыбамі, нізкі фарбаваны плоцік і веснічкі. Усё як у людзей. Проста пасярод двара расла камлюкаватая старая ліпа, побач з якой стаяла пахіленая драўляная лавачка, уся зацярушаная снегам. Напэўна, тут вельмі прыгожа ўлетку, калі наўкол цвітуць лугавіны і бярозавы гай поўніцца птушыным пошчакам, але цяпер, стоячы сярод змярцвелых палёў пад свінцовым студзеньскім небам, я раптам адчула такую шчымлівую самоту, што захацелася збегчы.
-- Пані Альжбета! -- паклікала я.
Не чакаючы адказу, я штурхнула веснічкі і ўвашла на падворак. З-за павеці выкацілася нешта каламутна-шэрае і, не выдаючы ні гуку, кінулася мне напярэймы. Я спынілася. Шэрае моўчкі скакала і круцілася вакол мяне, не пакідаючы на снезе слядоў, і несупынна змянялася, клубілася, як воблака дыму, і ў гэтым зыбкім і зменлівым час ад часу вымалёўваліся ўстойлівыя формы -- то круглае, нібы рыбіна, вока, то пасмы поўсці, то кароткія, як у медузы, мацкі з шэрагамі завостраных крукоў ці кіпцюроў.
Дзверы хаты адчыніліся, і на парозе з’явілася вядзьмарка Альжбета. Выгляд яна мела каларытны, як заўжды – доўгая ваўняная спадніца барвовага адцення, чорная кофта, калматая футравая камізэлька і чырвоная хустка, завязаная на паляшуцкі манер. Я злавіла сябе на думцы, што мне чартоўскі падабаецца стыль яе адзення. Чартоўскі. Хацела бы я выглядаць гэтак жа!..
-- Дабрыдзень, Тая. Малайчына, што прыйшла, -- сказала Альжбета. – Не стой там, замерзнеш. Ідзі ў хату!
-- А можна? – спытала я, з асцярогай зірнуўшы на шэрае.
Ведзьма ўсміхнулася, бліснуўшы металічнымі каронкамі.
-- Бачыш яго? Не бойся, гэта стражнік. Цябе ён не кране.
Убачыўшы, што я вагаюся, яна рушыла да мяне, паклала руку мне на плячо і спакойна павяла мяне да парога, нават не зважаючы на “стражніка”, які бязгучна ляцеў услед за намі.
-- А што такое стражнік? – спытала я.
-- Тагасветная існасць, накшталт вартавога сабакі. Мне давялося заклікаць яго, пасля таго, як да мяне завіталі госці… Але чакай, Тая, хутка раскажу табе ўсё па парадку.
Мы ўвайшлі ў хату. “Стражнік” застаўся звонку, што вельмі мяне ўзрадавала. Хаця ведзьма сказала, што баяцца мне няма чаго, выглядаў ён зусім не бяскрыўдна.
Акінуўшы позіркам дом, я зразумела, што мне тут падабаецца. Жытло ведзьмы было абсталявана ў стылі, які сучасныя дызайнеры назвалі б “экалагічным”. Нефарбаваная драўляная мэбля, дыхтоўная і трохі нязграбная, быццам зробленая рукамі майстра-самавучкі, “фабрычнымі” выглядалі толькі старасвецкі жалезны ложак з шышачкамі і вялікае пацьмянелае люстэрка ў куце. У гэтым доме не было нічога лішняга, усё тут было дарэчы і на сваім месцы – і каляровыя палавічкі пад нагамі, і белыя карункавыя фіранкі на вокнах, і герані ў гаршчочках, і мяцёлачкі засушаных зёлак, развешаныя па сценах. Затое тут не было тэлевізара, а таксама я не ўгледзела ніводнага абраза – ні каталіцкага, ні праваслаўнага. На драўляным століку пад люстэркам была паслана плеценая сурвэтка, на якой стаялі рознакаляровыя свечкі – белыя, чорныя, чырвоныя, жоўтыя, а таксама засушаныя ружы і бяссмертнікі ў бутэлечках з каляровага шкла. Штосьці накшталт хатняга алтара ў каталікоў, але і тут не было ні распяццяў, ні абразоў, ні фігурак святых. Зрэшты, усялякай чартаўшчыны накшталт д’ябальскіх стодаў, птушыных чарапоў ці лялек вуду я таксама не заўважыла. Вядзьмарскіх жывёлінак Альжбета таксама не трымала – ні табе соваў, ні кажаноў, толькі на беленай грубцы мірна драмаў тлусты руды кот з падраным вухам. Мне адразу ж прыгадаўся кот з майго дзяцінства, рудаваты з пашматаным вухам, які ўлетку прыходзіў у сад да цёці Тоні і карміўся з яе рук, а потым спаў на клумбе пад яблынямі. Хаця зразумела было, што каты так доўга не жывуць, кот пэўна іншы, але ж, халера, так на таго падобны!.. У вокнах бачна была вузенькая палоска поля і лес -- ніцыя бярозы стаялі ўшчыльную да хаты і быццам зазіралі ў пакой.
-- А вам не страшна тут адной, пані Альжбета? – спытала я.
Яна пахітала галавой.
-- Не. Ваўкоў ды мядзведзяў тут няма, а людзі мяне самі баяцца. Чарнакніжнікі з поскуддзю сваёй таксама сюды не сунуцца, іх стражнік не прапусціць.
-- Чарнакніжнікі? – перапытала я.
-- Ты сядай, Тая, -- яна паказала мне на свабоднае крэсла каля стала. – Зараз гарбаты запару, з лясных зёлак, усё лета збірала. Спяшацца не трэба, гутарка будзе доўгая.
Я апусцілася на драўлянае крэсла, правяла далонню па гладка адпаліраванай паверхні стала.
-- Прыгожая ў вас мэбля, -- сказала я.
Альжбета ўсміхнулася.
-- Падабаецца? Бацька мой зладзіў. Майстар быў на ўсе рукі, калі не напіваўся. Зусім малады памёр. Нават да маіх гадоў не дажыў.
-- А што з ім здарылася?
-- Засіліўся ў павеці, на ўласным рэмені. Я яго там і знайшла, калі ў павець па дровы хадзіла.
-- Гэта…вельмі страшна, -- прагаварыла я.
Яна махнула рукой.
-- Ды нічога. Справа мінулая.
Я не знайшлася, што адказаць. На нейкі час запанавала цішыня. Я сядзела і моўчкі назірала, як Альжбета збірае на стол. Перада мной з’явіўся збанок грэчкавага мёду, цёмнага, як дзёгаць, белы хатні сыр з кменам, талерка вяленых груш і “магазінны” сітны хлеб -- мой любімы. Нарэшце яна зняла з пліты смешны пузаты чайнік барвовага колеру і паставіла на стол два гліняныя кубкі.
-- Людзі нездарма мяне баяцца, Тая, -- сказала Альжбета, напаўняючы кубкі гарбатай – у пакоі адразу ж запахла лугавымі кветкамі, чаборам і ядлоўцам, як на паляне ў спякотны дзень. -- На ўсім нашым родзе такія праклёны, што барані Божа. Адна толькі маці мая памерла сваёй смерцю, а астатнія… Бацька вунь засіліўся, адзін брат прапаў – проста сышоў аднойчы з дому і больш не вярнуўся, другі ўсё жыццё прасядзеў у спецынтэрнаце пад замком, нават да паўналецця не дажыў, парэзаў сабе вены, калі яму было сямнаццаць. Не дзіва, што людзі нас, Ляпцоў, цураюцца, баяцца, як бы наш праклён да іх не прычапіўся. Але ўсё роўна да мяне ходзяць. Ходзяць ды просяць: цётка Альжбета, дапамажы!
-- А аб чым просяць? -- пацікавілася я.
-- Ну, просьбы ва ўсіх аднолькавыя, -- сказала яна, пасміхаючыся, -- Здароўе паправіць, дзяўчыну прывабіць, вярнуць збеглага мужыка. Апошнім часам, праўда, усё часцей просяць на начальства трасцу нагнаць, бо начальства тое знахабілася дашчэнту, крыўдзіць добрых людзей, а рады даць няможна, таму што пратэставаць забаронена, а за скаргі ў інстанцыі цяпер, кажуць, штрафуюць. Вось добрым людзям нічога не застаецца, як да ведзьмы ісці.
-- Файна! -- сказала я з захапленнем. – Шкада, што я так не ўмею…
-- Тая, а што ты не ясі нічога? – спытала яна. – Мёд вось бяры, грушкі. Ты ў мяне ў гасцях, частуйся.
-- Ага. Дзякуй!
Я ўзяла лусту сітнага хлеба, густа намазала яе мёдам і паклала зверху кавалак клінковага сыру. Атрымалася неймаверна смачна. Пэўна, самае смачнае, што я ела ў сваім жыцці. Альжбета таксама ўзяла са стала кубак, павольна паднесла яго да вуснаў, зрабіла глыток.
-- Вядзьмарству можна навучыцца, было б жаданне, -- сказала яна. – Але гэта не зробіць цябе ўсемагутным. Ёсць рэчы, перад якімі мы бяссільныя. Бачыш, ні бацьку, ні братам сваім я не змагла дапамагчы. І той самотнай, скатаванай душы, якая кідалася ў цемры і крычала аб паратунку, я таксама не дапамагла. Не здолела. А цяпер ужо запозна.
-- Вы пра Лёню, так? – спытала я ціха.
Яна кіўнула.
-- Ён быў тады зусім дзіцём. Гадоў дванаццаць, не болей. І на ім ужо была пячатка вар’яцтва. Ведаю, пра што кажу, я на сваім вяку пабачыла шаленцаў, у мяне брат у лячэбніцы сканаў… Маці прывяла яго да мяне. Пані Альжбета, кажа, зрабіце што-небудзь, бо бацька надта ж злуе, б’е яго смяротным боем, каб прымусіць загаварыць, а ён усё ўпарціцца, маўчыць. А я ледзь зірнула на яго, адразу ж зразумела, што “ўпартасць” тут ні пры чым. Ты чула выраз “знямець ад страху”? Менавіта тое я і ўбачыла. Прада мной быў чалавек, які перажыў смяротны жах.
-- Я чула…людзі казалі… бацька яго тады ледзь не прыкончыў. І ў яго пасля гэтага дах пачаў ехаць. Ну, накшталт таго, -- прагаварыла я.
-- Ат, там уся сямейка была ненармальная. Ведаю, пра што кажу, -- сказала яна з горкай усмешкай. – Некалькі разоў яны да мяне прыязджалі, употайкі ад бацькі. Той пра ўсялякіх ведзьмаў ды варажбітак нават ведаць не жадаў, яны для яго ўсе былі “цыганкамі”, а цыганак ён не любіў... Зрабіла я, што магла. Лёня загаварыў. Спачатку ён гутарыў толькі са мной, сам-насам. Тое, што я пачула, мяне жахнула. Але тады я ўгледзела толькі вар’яцтва. Нічога, апроч вар’яцтва. Мая віна. Была я тады нібы глухая і сляпая, не сцяміла.
-- А што ён гаварыў? – спытала я.
Вядзьмарка абаперлася далонню аб шчаку і невідушчым позіркам утаропілася ў акно. Выгляд ў яе быў засмучаны.
-- Я яго спытала: “Чаму ты маўчаў так доўга, дзіця?” Ён сказаў: “Спалохаўся”. Я спытала: “І што цябе так напужала?” Ён кажа: “Бацька трымаў мяне тварам у вадзе, доўга, але я не з-за гэтага. Я дыханне затрымаў і было зусім не страшна”. Я пытаюся: “А што тады?” А ён: “Там вір быў у вадзе”. “Які вір?”, я спытала. А ён кажа: “Чорны. І Лёха там быў, у тым віры”. “Твой брат? Але ён памёр,” сказала я. Ён кажа: “Ён быў жывы. Жывы і мёртвы адначасова. Глядзеў проста на мяне з таго віра. І я спалохаўся…”
-- Пані Альжбета, я бачыла гэты вір. У Овельцы, пад мостам, -- перапыніла я яе. – А што, ён сапраўды там, унізе? Ну, Лёха нябожчык?
Ведзьма пахітала галавой.
-- Аляксей быў добрым чалавекам, і цяжкіх грахоў на ім няма. Пасля смерці душа яго супакоілася і не трывожыць жывых. А там, унізе, іншы.
Іншы. Чула я ўжо пра гэтага Іншага. Лёнеў нябачны сябар, бадай ён спрогся.
-- Так, Таіса, тады я не скеміла, у чым тут рэч, -- працягвала яна. -- Кажу табе, у той час я ўбачыла толькі вар’яцтва. І ўсё, што Лёня гаварыў потым, было для мяне толькі пацверджаннем той здагадкі. Я спытала яго, ці ёсць яшчэ штосьці, што яго палохае. Ён сказаў: “Так, вочы”. Я спытала: “Якія вочы?” А ён: “Там, у падвале. Мяне бацька туды цягне, калі злуе. Зачыняе дзверы, лямпачку выключае і сыходзіць. Але там было не страшна. Можна проста заплюшчыць вочы і ўяўляць, што спіш. А потым гэтыя вочы з’явіліся, на сцяне. Як дзве кропкі. Зялёным свецяцца і глядзяць. Ад іх не схаваешся. А калі заплюшчыць вочы, то робіцца яшчэ горш. Яны тады з’яўляюцца проста перад табой і глядзяць быццам знутры. Тады робіцца страшна, а крычаць нельга, бо калі крычыш, то бацька будзе біць”. Пра шэпты мне таксама сказаў. Шэпты ў галаве, якія ён чуе ўвесь час. Вось тады мне зрабілася жудасна. То быў не страх перад тагасветным, не. Нічога тагасветнага я не ўгледзела. Перада мной было няшчаснае, зацкаванае дзіця, якое церпіць здзекі і праз гэта губляе розум. Я падумала тады – няўжо ніхто нічога не бачыць? Суседзі, настаўнікі ў школе. Альбо бачаць, але маўчаць? Я ўжо потым даведалася, што Лёнеў бацька сябруе з гэтым Жыхарэўскім, начальнікам Овельскага РАУС. Сувязі, так бы мовіць. Тут сапраўды рады не дасі.
-- Цёму Жыхарэўскага я ведаю. Прыдурак найрэдкі, -- прагаварыла я.
-- То ж бо. Яблычак ад яблынькі, -- сказала яна, ківаючы. – А з Лёневай маці я ўсёткі паспрабавала пагаварыць, аднак яе гэта толькі раз’юшыла. Яна адразу мяне зненавідзела. “І вы, і вы туды ж! – сказала яна. – Я прасіла вас дапамагчы майму сыну, а вы запісалі яго ў шаленцы. Нагі маёй тут болей не будзе!” Схапіла яна Лёню за руку і пайшла. Больш я яе не бачыла.
Яна замаўчала. Я сядзела і круціла ў руках сакавітую вяленую грушу. Выгляд яна мела апетытны, але есці мне зусім расхацелася, і я паклала яе зваротна на талерку.
-- А Лёня потым сам да мяне прыйшоў, -- прамовіла Альжбета. -- Я тады па справах у суседнюю вёску хадзіла, вяртаюся ўвечары, а ён на ганку пад дзвярыма сядзіць. З дому сышоў, да Кунцаўкі дабраўся пешшу, так і цягнуўся ўздоўж шашы. Сказаў мне: “Цётка Альжбета, можна я ў цябе пабуду крышачку? Тут добра, а дома дыхаць няма чым”. Ну што тут зробіш? Застаўся ён у мяне да раніцы. Я тады ноч не спала, на верандзе сядзела і плакала. Ніколі са мной такога не было. Бацьку, брата хавала, і то так не плакала. А раніцой бацька Лёнеў прыехаў, сына забіраць. Вельмі ветліва сябе паводзіў, не лаяўся, не крычаў. Проста папярэдзіў мяне, каб я да сям’і ягонай не ўздумала лезці, каб у справы яго не ўмешвалася, бо будзе горш. Міліцыяй мне прыгразіў, пракуратурай -- у яго там, бач ты, “знаёмыя”, яны мяне ў вязніцы згнояць, варта яму толькі слова мовіць. І што я магла зрабіць? Сказала яму толькі: “Аляксандр, вы самі не ведаеце, што дзееце. Сёння ён маўчыць, а заўтра возьмецца за нож, вось пабачыце. Вы ствараеце пачвару”.
-- А ён што? – спытала я.
-- Ён-то? Зірнуў на мяне з пагардай і сказаў спакойна, вельмі спакойна: “Шаноўная, вы нічога не разумееце. Я быў у “гарачых кропках”. Баку, Сумгаіт. Паўсюль я бачыў дзяцей. Дзяцей з вачамі вар’ятаў. Яны кідаліся з заточкамі на бэтээры, а ім стралялі ў спіну, і яны ляжалі мёртвыя ў лужынах крыві. Шаноўная, вы бы крануліся з розуму, калі б пабачылі хаця б палову з таго, што бачыў я. Але то была вайна. Мае ж дзеці гінуць у мірны час, і я з гэтым не згодзен”. “І дзеля гэтага вы забіваеце цяпер свайго сына?”, спытала я. Ён толькі галавой пахітаў і прамовіў: “Не, вы не разумееце”. Пасля гэтага ён ветліва са мной развітаўся і сышоў, і Лёню з сабой забраў. Я нічога не магла зрабіць. Проста стаяла на ганку і глядзела, як яны садзяцца ў машыну. Сіні Масквіч. Праз некалькі месяцаў Аляксандр загінуў, разбіўся на мосце. Пасля гэтага з Лёнем мы больш не бачыліся. А нядаўна маці яго зноў да мяне звярнулася. Ды запозна ўжо. Спраўдзіліся мае словы. І мая віна ў гэтым ёсць. Я адступілася тады, махнула на ўсё рукой. Дзіця гэта гаротнае кінула на вырак лёсу. А я ж ведала, з “ксёнжкі” ведала, што памерлае можа ўвасобіцца зноў. І не вар’яцтва тут, але апантанасць самая сапраўдная…
-- Гэта Істота, -- прагаварыла я. – І дзядя Саша…ну, у сэнсе, Аляксандар…не выпадкова загінуў. Яго забіла Істота.
Вядзьмарка ўважліва зірнула на мяне, усміхнулася.
-- Што, Строгава начыталася? Спадар Наўмыснік пастараўся, дай Бог яму здароўя. А я ж усё зрабіла, каб тыя справаздачы не патрапілі людзям ў рукі. Усё роўна дакапаўся. Дарма ён у гэта ўлазіць, ой дарма… Сапраўды, пан Кунцэўскі называў гэта “Істотай”. Але тое, з чым мы маем справу цяпер, паскудней шматкроць.
-- Паскудней? – перапытала я. -- Але што можа быць горш за Істоту?
Альжбета ўзяла са стала чайную лыжачку, пакруціла яе ў пальцах, паклала паўзверх кубка. Здавалася, ёй не вельмі хочацца гаварыць на гэтую тэму.
-- У Мінску ўсё па-свінску. А ў Воршы яшчэ горшэ…-- прамовіла яна быццам пра сябе. -- Тая, калі будзеш “ксёнжку” глядзець, звярні ўвагу на адну прыпавесць. Гэта гісторыя пра чараўніка, які трымаў у сваім доме жывога васіліска. Потым чараўнік памёр, і ў той жа дзень васіліск здох, і пахавалі іх ў адной магіле. А калі праз сто гадоў магілу тую адчынілі, то знайшлі ў ёй страхалюдзіну – напалову чалавека, напалову васіліска. Вядзьмак і прыхадзень з Іншасвету зліліся ў адзінае цэлае, зрабіліся адной істотай.
Я змаўчала, не зусім разумеючы, куды яна хіліць. Альжбета глядзела на мяне, падпёршы шчаку далонню, усміхалася куточкамі вуснаў.
-- Што, не здагадалася? – спытала яна нарэшце. – Добра, скажу наўпрост. Яромка гэта. Загадчык лесапільні. Служка і вучань чарнакніжніка, які перасягнуў свайго настаўніка. Ён і ёсць Пачвара.
Я не бачыла выразу свайго твару, але напэўна, у мяне адвісла сківіца. Вось гэта паварот.
-- Але яго забілі, -- прамовіла я няўлад.
Яна кіўнула.
-- Праўду кажаш. Жонка ягоная, прабабка мая, і забіла. За карчомкай абухом стукнула. І маўчала ўсё жыццё, толькі перад смерцю прызналася. Аб ўчынку сваім не шкадавала ні хвіліны. Гэта, маўляў, была годная справа, бо не чалавек ён быў, а шатан. І тое праўда. Пасля таго ахвяравання Яромка Ляпец быў ужо не зусім чалавекам. З ім адбыліся пэўныя змены, якія Агнешка, жонка яго, не магла не заўважыць. Ён і раней быў тым яшчэ паганцам, але цяпер ён пачаў ператварацца ў пачвару, у літаральным сэнсе слова. Як у той прыпавесці пра ведзьмака і васіліска. І пан Кунцэўскі гэта разумеў. Як думаеш, чаму ён раптам кінуў свае заняткі чорнай магіяй і ўцёк?
-- Раскаяўся? – выказала я меркаванне.
Яна выдала кароткі смяшок.
-- Ды чорта з два! Ён проста ўбачыў, што справа ягонага жыцця пайшла прахам. Пана можна зразумець, у нейкім сэнсе. Ён жа ўсяго сябе прысвяціў служэнню нячысцікам, а ў выніку тыя, хто стаіць каля Брамы, абралі не яго, а халопа Яромку, мройцу і паскудніка, якіх свет не бачыў. Яны, Існасці гэтыя, прынялі ахвяру з рук Яромкі Ляпца і зрабілі яго сваёй даверанай асобай, а пана Кунцэўскага проста спісалі з рахункаў. Дарма толькі душу д’яблу прадаў. Абяцалі яму сусветнае панаванне, а ў выніку атрымаў ён скулля з макам. І “Ўнутранае Кола” іхняе пасля гэтага развалілася. Шкада толькі, не назаўжды.
Яна рэзка паднялася з-за стала і рушыла да камоды, якая стаяла паміж ложкам і акном. Пакорпаўшыся ў шуфлядзе, яна выцягнула адтуль прастакутны кавалачак кардону і моўчкі працягнула яго мне. Я асцярожна ўзяла яго ў рукі. Гэта была чорна-белая глянцавая візітоўка, даволі стылёвая – надпіс строгім гатычным шрыфтам: “Внутренній Кругъ”, і ўнізе дробнымі літаркамі: “Inner Circle”. І ўсё. Ніякіх імёнаў, адрасоў ці нумароў тэлефонаў на візітоўцы не значылася.
-- Бачыш, "прыгажосць" якая? -- сказала Альжбета. – Завіталі да мяне нядаўна. Увайшлі без запрашэння, візітоўку на стол кінулі -- мы, маўляў, людзі сур'ёзныя, паны, не халопы.
-- "Унутранае Кола"? -- спытала я, разглядваючы картку.
-- Але. Чарнакніжнікі. “Ксёнжку” патрабавалі. І супрацоўніцтва прапаноўвалі. Вельмі настойліва прапаноўвалі. На ўзаемавыгодных, бач ты, умовах.
-- А вы што? – пацікавілася я.
-- Папрасіла даць мне дзень на разважанні. Яны пагадзіліся -- думайце, кажуць, толькі з адказам не зацягвайце. Пасля гэтага яны, нарэшце, прыбраліся, і я зачыніла за імі дзверы.
-- А потым што?
Ведзьма ўхмыльнулася.
-- Я напусціла на іх дзевяць ліхаманак, каб не сумавалі. Два дні не было аб іх ні слыху ні дыху, а на трэці дзень вярнуліся. Дакладней, на трэцюю ноч. Раззлаваныя, як чэрці, ішлі з паходнямі, паліць мяне збіраліся, няйначай. А я ім сцяжынкі зблытала і ў балота іх завяла. Яшчэ тры дні яны там сноўдаліся, пакуль я ім выйсці не дазволіла. Выйшлі яны каля шашы, а там спынілася перад імі белая маршрутка, кіроўца ў фуражцы дзверы адчыніў – сядайце, панове. Паселі яны ў машыну, і панесла іх ажно да Віцебска без прыпынку, а ўжо пад самым горадам ператварылася маршрутка ў гнілую калоду, кіроўца -- ў жмут саломы, а чарнакніжнікаў раскідала па дарозе, як тое смецце. Хай ведаюць, што такое кунцаўская ведзьма!
Альжбета ціхенька засмяялася.
-- Яны загінулі? -- спытала я.
-- Ды не. Я ў жыцці нікога не забівала, іх таксама пашкадавала. Але хутка зразумела, што дарма. І тыдня не мінула, як прачнулася я сярод ночы ад страшнага гвалту ды грукату. Запаліла я святло і бачу – кідаецца па хаце пачварына – чорная, калматая, на доўгіх казліных нагах, а на карку ў яе сядзіць кот, грызе яе ды рве кіпцюрамі.
-- Файны коцік, -- сказала я, зірнуўшы на рудога ката, які драмаў на грубцы.
-- Не разгубілася я, прамовіла заклён, і пачварына адразу ж рассыпалася ў пыл. Чарнакніжнікаў работа. Яны да мяне нячысціка прыслалі, каб ён “ксёнжку” сцягнуў, папярэдне мяне ў сне прыдушыўшы. Але ж кунцаўскую ведзьму нячысцікамі не напалохаеш. Я заклікала стражніка, які цяпер ахоўвае хату ад тагасветнай набрыдзі. А на “ксёнжку” наклала я заклён, і цяпер ніякі злодзей не тое што кнігу, нават аркуша з яе не вынесе – курчы нападуць. Спрацавалі мае чары, некаторы час тут было ціха. Але яны вярнуліся. Чарнакніжнікі гэтыя. І “ксёнжку” яны атрымалі, як і хацелі. Адзін чалавек выдабыў для іх тэксты Манускрыпта. Перахітрыў мяне. І што самае гідкае, гэта быў мой крэўны, чалавек, якога я ведала з дзяцінства і давярала яму, як самой сабе. Не здагадвалася я, што ён адзін з іх. Сябар “Унутранага Кола”.
-- Ён скраў кнігу?
-- Не. На кнізе заклён, яе немагчыма скрасці. Ён копію зрабіў, сфатаграфаваў старонкі, калі мяне дома не было. Прагрэс, разумееш. Вось такога я не прадугледзела. Схібіла.
Мы замаўчалі. Кароценькі зімовы дзень ужо пачынаў згасаць, за вокнамі шарэла. У старым пацьмянелым люстэрку я бачыла нашы смутныя адбіткі -- Альжбета ў вядзьмарскім убранні і я, апранутая ў чорнае. Ведзьма і яе вучаніца.
-- Пані Альжбета, -- прагаварыла я. – А можна мне зірнуць на тую “ксёнжку”?
-- Можна, ясная рэч. Для таго я цябе і паклікала сюды. Толькі давай спачатку гарбату дап’ем. Траўкі ў ёй добрыя, для здароўя карысныя. Ведаю, што кажу. Гэта табе не баўтуха растваральная з крамы.
Я паслухмяна ўзяла кубак, адпіла глыток. Смачна. Смачней нават за каву з ваніллю.
-- Тая, дзе Пячатка? – спытала яна раптам.
Я збянтэжылася. “Пячаткай” Альжбета называла пляскаты кудмень з выявай зоркі-пентакля, які яна дала мне ў той дзень, калі на мяне накінуўся Іншы ў скверы. Я паспрабавала насіць яго на шыі, як медальён, але на наступны ж дзень зняла. Калі на мне была Пячатка, я зусім не адчувала Цемру, дый сам кудмень выклікаў у мяне невымоўную агіду – ён быў нейкі брыдкі навобмацак, халодны і слізкаваты, як здохлая рыбіна, а зорка выглядала амаль жывой, і мне здавалася, што яе промні вось-вось пачнуць варушыцца, нібы шчупальцы.
-- Я яго дома пакінула, -- прызналася я.
--“Дома пакінула”, -- паўтарыла яна з папрокам. – Тая, ты разумееш, што гэта адзіная магчымасць цябе абараніць? Тое, што здарылася ў скверы – толькі пачатак. Яны ўжо не спыняцца. Тым, што чакаюць каля Брамы, патрэбна твая Цемра. Гэта ключ, які адчыніць для іх дзверы ў наш сусвет. А калі яны пройдуць скрозь Браму, увесь свет загіне. Гэта будзе апошні дзень жыцця на Зямлі. Я хачу, каб ты гэта ўсвядоміла.
-- Ды я ўсведамляю, -- адказала я, гледзячы сабе пад ногі.
Мне не падабалася, калі мяне за штосьці ўпікаюць, хоць я і разумела, што вядзьмарка мае рацыю.
-- Ты як Лёня, далібог. Такая ж упартая, -- сказала яна з уздыхам. – Але яго ўжо не ўратаваць, а табе я яшчэ спадзяюся дапамагчы. Трымай пры сабе Пячатку, трымай увесь час! А з чарнакніжнікамі я ўжо сама буду разбірацца. Знайду сродак выкінуць іх з мястэчка раз і назаўжды. Ты абяцаеш мне, Тая? Абяцаеш насіць абярог?
-- Абяцаю, -- прамовіла я напаўголасу.
-- Вось і слаўна, -- Альжбета ўсміхнулася. – А цяпер, дзіця, давай-тка прыбяром са стала. “Ксёнжку” будзем глядзець. Пабачыш, што гэта за халера. Прычына ўсяго, што тут адбываецца.
***
"Я хачу кавы!" Гэта думка раптоўна прыйшла мне ў галаву, калі мяне трэсла ў бразгатлівым прыгарадным аўтобусіку па дарозе з Кунцаўкі ў Овельск. Я сядзела каля акна, прыціснуўшыся лбом да шкла, у салоне было занадта горача і смярдзела бензінам, а я думала толькі пра тое, каб хутчэй вярнуцца дадому і зварыць сабе кавы, бо ўсё, што мне патрэбна цяпер -- гэта кубачак кавы, моцнай, чорнай, без малака і вяршкоў, але салодкай-салодкай...
Пасля гутаркі з кунцаўскай ведзьмай перада мной адчыніліся такія бездані, што займала дух. Страх даўно прайшоў, тое, што я адчувала цяпер, было хутчэй захапленнем ці зачараванасцю. Уражанне было такое, быццам я ўсё жыццё прасядзела на дне цёмнай, балоцістай лагчыны, а цяпер я ўпершыню ўзнялася па схіле ўверх і ўбачыла перад сабой магутны і бязмежны акіян, які ўвесь час быў побач, зусім побач, а я нават не здагадвалася аб яго існаванні.
Знадворку ўжо зусім сцямнела, і ў салоне аўтобуса запаліліся лямпачкі. Я заплюшчыла вочы, і перада мной зноў замільгацелі пажоўклыя старонкі. Манускрыпт Твардоўскага. "Ксёнжка" мела фармат невялікага слоўніка. Вокладка выглядала даволі сціпла -- пераплёт з гладкай карычневай скуры, без надпісаў і ўпрыгожанняў. Жаўтлявыя старонкі былі спісаны мудрагелістай арабскай вяззю, а прамежкі паміж радкамі спярэшчаны дзіўнымі знакамі, падобнымі на фантастычных казурак з завітушкамі. Той самы глагалічны тайнапіс, напісаны, магчыма, рукой самога пана Твардоўскага. Паміж старонкамі кнігі былі ўкладзены аркушы паперы з рукапіснымі тэкстамі -- на рускай мове, але напісанымі на старасвецкі лад, цераз "яці" і "еры". Стройны каліграфічны шрыфт, радкі раўнюткія, як пад лінейку -- пан Славамір. У спадара Авельчанкі почырк быў няважны -- размашысты і неразборлівы, радкі паўзлі ўгору, і на аркушах часцяком сустракаліся чарнільныя плямы. Халера, гэтыя людзі сапраўды існавалі! Мяне нават дрыжыкі бралі, калі я дакраналася да гэтых аркушаў -- адчуванне было такое, быццам я за руку здароўкалася і з панам Славамірам, і са спадаром перакладчыкам. Хацела б я ведаць, які почырк быў у Яромкі!.. Меліся ў кнізе і малюнкі -- акультныя сімвалы, значэнне якіх я не разумела, і чорна-белыя гравюры з выявамі жудасных пачвар, якія поўзалі па зямлі і пад зямлёй, хадзілі па дне акіяна і луналі ў нябёсах сярод зорак і хвастатых камет. Знайшла я ў кнізе і майго Бледнага Вусеня. Выява на гравюры была не вельмі падобна на арыгінал -- белая туша, прадаўгаватая і важкая, як у сівуча, уся ў наплывах чорнай крыві. Вусень сядзеў у ледзяной пячоры, аброслай доўгімі чорнымі ледзяшамі -- напэўна, таксама замёрзлая кроў. Побач з Вусенем была выява чалавека ў доўгім балахоне з каптуром -- жрэц альбо святар. Ён стаяў спінай да гледачоў і узнімаў рукі над галавой ці то ў жаху, ці то ў захапленні. Фігура чалавека ў параўнанні з тушай выглядала зусім маленькай, і мяркуючы па малюнку, Вусень быў памерам прыкладна з пяціпавярховік. Пачвара, якую я калісьці бачыла на гарышчы, была значна меншая. Калі я сказала пра тое Альжбеце, яна патлумачыла, што там, на гарышчы, была проста здань, адбітак у прасторы. Прадбачанне. І вядома, гэта быў вельмі нядобры знак... "Блін, Лёню так шкада, -- падумала я раптам. -- Жудасць, як шкада, хоць ён і адмарозак". Цяпер мне стала зразумелай прырода ягонага вар’яцтва. Апантанасць. Дзве душы ў адным целе. Гэта як на комп загрузіць новую версію браўзера, а старую не знесці. У выніку дзве прогі ўступяць у канфлікт, і ўся сістэма пачне збаіць і глючыць. Ну, неяк так. Цікава, калі менавіта ўсё гэта з ім пачалося? Па маіх назіраннях, “глючыла” яго ўжо тры гады, хаця, мажліва, Іншы пачаў камунікваць з ім нават раней… Халера, няўжо тут сапраўды нічога нельга зрабіць?
Аўтобус спыніўся каля чыгуначнага вакзала, я сышла і адразу накіравалася да набярэжнай. Каб патрапіць дадому ў "Блокі", я мусіла перайсці Овельку па Чортавым мосце. Там, унізе, зеўрала Брама – павольны вір ледзяной касмічнай цемрадзі, якая засмоктвала святло Сонца і зорак, вывяргаючы з сябе могілкавае ззянне. На мосце кішма кішэлі дробныя існасці – тагасветная брыдота з рангу “найніжэйшых”, накшталт нашых прусакоў ці чашуйніц. Уся гэта жамяра паўзла і паўзла скрозь расколіны ў прасторы, ёй не патрэбна была Цемра, каб увасобіцца. З Іншасвету, з таго боку Брамы, даносіліся галасы. Несупынны дакучлівы шэпт, які клікаў і патрабаваў, зводзячы з розуму. Пазбавіць ад гэтага магла толькі Пячатка -- кудмень з пентаклем і вокам. Калі яго заціснуць у далоні, галасы Іншасвету адразу ж змаўкалі, нібы выключаны рэпрадуктар. Як патлумачыла мне Альжбета, выява пяціканцовай зоркі мела чыста дэкаратыўнае значэнне – апцыянальны цюнінг, так бы мовіць. Найгалоўным элементам тут быў Ключ – руна з пяццю рыскамі, якая рамяшчалася ў “воку” ў самым цэнтры пентакля. Без Ключа абярог не спрацуе. Менавіта Руна-Ключ замыкала "шлюзы", каналы паміж чалавекам і Іншасветам, і абараняла ад нападу Існасцей. Карысная рэч, карацей кажучы, шкада толькі, што Цемру ўва мне гэты ключык таксама "замыкаў", што мне зусім не падабалася...
Дадому я вярнулася а восьмай гадзіне вечара. Адамкнуўшы дзверы, я ўвайшла ў цёмны перадпакой і паклікала:
-- Мам?..
Нікога. Мама, напэўна, была на працы (часам яна працавала ў выходныя), альбо з Адамычам сваім. Ну і добра, абыдуся без яе. Я выцягнула кававы млынок і доўга, з асалодай малола зерне. Калі на пліце закіпеў кавярнік, я наліла сабе поўны кубак кавы і кінула туды два кубікі цукру. Патушыўшы на кухні святло, я з кубкам у руцэ села на падваконнік. Звонку гарэлі ліхтары, і ўся вуліца была як на далоні. Я павольна цягнула салодкую, моцна завараную каву і глядзела на мінакоў, якія спакойна крочылі па ходніку і нават не здагадваліся, што я назіраю за імі, схаваўшыся ў цемры. Калі б яны даведаліся, якія прорвы наўкол іх і што за пачвары пільнуюць іх у цемрадзі, яны бы звар'яцелі альбо сканалі ад жаху, і толькі іх няведанне было ім паратункам.
22. Наканаванасць
Наша гутарка з кунцаўскай ведзьмай адбылася ў нядзелю, увесь панядзелак я спрабавала асэнсаваць усё надоечы пачутае і пабачанае, а ў аўторак я прыйшла да высновы, што з Овельска трэба бегчы. Пасля ўсёй той інфармацыі, якую вывалілі мне на галаву, я адчувала сябе загнанай у пастку. Літаральна. Абклалі, дэманы, з усіх бакоў – пачвары, чарнакніжнікі, Істоты, ці як іх там, Іншыя… Абрыдла, усё абрыдла! Альжбета цьмяна намякала на нейкую наканаванасць, маўляў, Акульта абрала мяне невыпадкова, усё гэта было прадвызначана, і лёс мяне чакае незвычайны... Дзякуй, не трэба. Не падпісвалася я гуляць у гэтыя гульні. Не жадаю. Хачу быць звычайнай. Жыць нармальным жыццём. Як нармальныя людзі. Хіба я не маю на гэта права? Аднак ў Овельску жыцця мне не будзе, гэта я ўжо зразумела.
Паслухаўшы парады вядзьмаркі, я ўсёткі прымусіла сябе насіць Пячатку. Я надзявала яе штодня раніцой, перад выхадам з кватэры. Дома я пачувалася ў бяспецы, а ў горадзе я магла сутыкнуцца з Пачварай -- на мосце, у скверы, у гаражах, ды дзе заўгодна. Вярнуўшыся дадому, я адразу ж здзірала з сябе кудмень, адчуваючы пры гэтым такую палёгку, быццам скідвала вярыгі. Адчуванні ад нашэння Пячаткі былі жудасныя – пракляты пентакль літаральна смактаў з мяне жыццё, я хадзіла, быццам наглытаўшыся транквілізатараў, млявая і затарможаная, а ўвечары, калі я знімала кудмень, на маёй скуры заставаліся барвовыя плямы, як ад апёку. Мажліва, кудмень сапраўды абараняў мяне ад нападу Існасцей, але “пабочка” ад яго была невыносная. І колькі я так пратрымаюся? Карацей кажучы, трэба ўцякаць. Бегчы з Овельска куды далей. Няхай шукаюць, калі здолеюць.
План уцёкаў склаўся ў мяне даволі хутка. Перш-наперш я залезла ў Сеціва і набрала ў пошукавіку “Смаленск хостэлы”. Сістэма выдала мне кучу старонак. Як выявілася, хостэлаў у Смаленску процьма. А ў нас, ў Овельску, аніводнага. Зрэшты, да нас і турысты асабліва не едуць… Я выбрала самы танны – балазе свабодныя месцы былі. Перакантуюся там некаторы час, а потым паглядзім па абставінах. Неяк выкручуся. Знайду працу -- кажуць, у Расее гэта не праблема. Пачну зарабляць грошы, здыму пакойчык, альбо палову пакойчыка з кім-небудзь за кампанію. Адначасова буду шукаць бацьку. Ну, так. Чаму б і не? Людзі ж неяк знаходзяць сваіх зніклых сваякоў, з якімі па дваццаць год не бачыліся. Яшчэ перадача такая ёсць -- “Чакай мяне”. Можна туды звярнуцца. Праўда, я нават прозвішча яго не ведаю, прозвішча ў мяне матуліна -- Скавыш. А ў маім пасведчанні аб нараджэнні ў графе "імя па бацьку" значыцца Васільеўна. Майго бацьку завуць Васіль. Прынамсі адна зачэпка ёсць. А яшчэ дакладна вядома, што аднойчы ён прыязджаў ў Овельск на чырвоным "бумеры". А перад гэтым ён сядзеў у турме. Во, ужо цэлыя тры зачэпкі. Непагана, можна пачынаць росшукі. Але гэтым я займуся пазней. Цяпер самае галоўнае -- ўцячы з Овельска.
Употайкі ад мамы я сабрала рэчы ў дарогу. Узяла толькі самае неабходнае – бялізна, колькі цішотак, швэдар, байка, пара штаноў, каб было ў што пераапрануцца, кавалак мыла, зубная шчотка, грабеньчык, вільготныя сурвэткі, іншая драбяза. Паразважаўшы, я дадала таксама пластыр, бінт і бутэлечку ёду. На ўсякі выпадак. Склаўшы рэчы ў вялікую спартовую сумку, я схавала яе ў сябе пад ложкам за кардоннымі скрынямі з абуткам. Грошы вазьму ўжо ў апошні момант, вырашыла я, залезу да мамы ў нычку, калі буду сыходзіць. Так, гэта, можна сказаць, крадзеж, але што зробіш? Ехаць буду на папутках, каб зэканоміць на білетах. Вядома, падарожжы аўтаспынам рэч рызыкоўная, асабліва калі едзеш сам-адзін, без кампаніі, але мне баяцца няма чаго, са мною Цемра, сястрычка мая, і з ёю мы горы звернем!
Свае ўцёкі я запланавала на сераду, вырашыўшы не чакаць да выходных. Цягнуць сапраўды было не варта, бо ў наступную нядзелю ў Овельску чакаліся “беспарадкі”. У апошнія дні ўвесь горад гудзеў, як перагрэтая параварка, якую вось-вось ірване, і пра “беспарадкі” не гаварыў хіба толькі лянівы. А ўсё пачалося з таго, што мэр Овельска, Хлябцоў Віктар Аляксандравіч, зачыніў нашу старую лесапільню. Вось так раптоўна, без дай прычыны. Пазней ён, праўда, патлумачыў, што на пільні адбыўся няшчасны выпадак, і зараз там працуе следчая група. Тых следчых, аднак, ніхто ў вочы не бачыў, лесапільня ўжо тыдзень стаяла зачыненая, працаўнікі бадзяліся без працы, і становішча іх было малапрыемнае – быццам і не звольненыя, а працы няма, і грошай няма, і што будзе далей, незразумела. З няшчасным выпадкам гісторыя таксама была нейкая каламутная, бо ніхто не мог патлумачыць, што канкрэтна там адбылося. Толік Валаткевіч, чый бацька працаваў на пільні брыгадзірам, як быццам штосьці ведаў. Альбо ўдаваў, што ведае. Прынамсі, падчас вялікага перапынку ён збіраў вакол сабе дзяўчат-васьмікласніц і яскрава, са смакам расказваў пра жудасны выпадак, які здарыўся ў дрэваапрацоўчым цэху.
-- Там рабочаму аднаму чатыры пальцы пілой адцяпала, -- гаварыў ён замагільным голасам. -- Ну, тэхніку бяспекі не ўкурыў. Можна было прышыць, але пакуль “хуткая” даехала, іх пацукі з’елі. Ну ды нічога, яму туды пальцы з ног перасадзяць, зможа нават на баяне граць.
-- Ачмурэць! – захоплена вохкалі дзяўчынкі, а Толік расплываўся ва ўсмешцы, вельмі задаволены атрыманым эфектам.
Праўда, неўзабаве ён змяніў паказанні і прыняўся палохаць аднакласнікаў аповедам пра “дошку, якая вылецела з піларамы і рабочаму аднаму галаву прабіла, наскрозь, мазгі на сценку пырснулі веерам, ён сканаў на месцы. А дошку тую так і не здолелі выняць, абпілавалі толькі па контуры, каб у труну ўлезла. Так і пахаваюць яго з дошкай у галаве”. Потым мярцвяк з дошкай ператварыўся ў яго ў “чатырох бамжоў”, якія “на пільні заначавалі”, а на іх “груда бярвення абвалілася, раздушыла ўсіх, як асфальтным катком, іх потым з-пад бярвення па частках выкалуплівалі”. Стась урэшце абурыўся і сказаў наўпрост:
-- Талян, ды ты гоніш!
-- Ганю, -- прызнаўся той. – Не было там ніякага няшчаснага выпадку. Гэта Хлябцоў, мэр наш, лесапільню вырашыў прыўлашчыць. Ну, захацелася яму. Потым яе зруйнуюць і пабудуюць гандлёвы цэнтр з паркоўкай, а рабацяг усіх на вуліцу. Так мой бацька гаворыць, і рабяты з лесапільні таксама.
Вось гэта было падобна да праўды. Не ведаю, адкуль узялася гэтая чутка пра гандлёвы цэнтр, але распаўсюдзілася яна імгненна, як пажар на тарфянішчы. Людзі захваляваліся. Лесапільня – вядомая таксама як “Овельскі дрэваапрацоўчы камбінат імя Пятра Машэрава” – была пабудавана яшчэ за царскім часам, і на працягу сваёй доўгай гісторыі яна працавала бесперабойна. Перажыўшы дзве сусветныя вайны з рэвалюцыяй і выстаяўшы пасля Гарбачоўскіх рэформаў, скасавання СССР ды некалькіх эканамічных крызісаў, пільня была, без перабольшання, увасабленнем стабільнасці і непахіснасці быцця. А цяпер яе зачыняюць. Значыць, ледзь не палова горада застанецца без працы. Афіцыйна горадаўтваральным аб’ектам лічыўся Овельскі драбільны завод, аднак ён ужо ледзь ліпеў, палова цэхаў была зачынена, а тыя, што яшчэ дзейнічалі, працавалі няпоўны тыдзень. Горад трымаўся за кошт лесапільні. Што тычыцца мэра, то ён нічога не жадаў тлумачыць. Расхваляваныя рабочыя на чале з брыгадзірам Пётрам Анатольевічам, Толікавым бацькам, накіраваліся былі ў гарадскую адміністрацыю, але іх нават не пусцілі на парог – маўляў, для сустрэчы з мэрам трэба спачатку дазвол атрымаць. У выніку ўсе трохі пашумелі, паабураліся ды разышліся.
Напэўна, гэта хваля народнага гневу апала бы гэтак жа хутка, як і ўзнялася – пабухцелі бы на кухнях ды змірыліся, верагодна, спадар Хлябцоў на тое і разлічваў, але ў справу ўмяшаўся Альгерд Алегавіч. Спадар Наўмыснік быў чалавекам з вызначанай грамадзянскай пазіцыяй, і проста сядзець склаўшы рукі ды моўчкі назіраць за чыноўніцкім беспрадзелам ён не мог. Апроч таго, ён палічыў сваім доўгам выратаваць ад зносу лесапільню, якая ўяўляла сабой гісторыка-культурную каштоўнасць, не кажучы ўжо пра дзівосныя легенды і паданні, з ёй звязаныя. Разам з Пётрам Анатольевічам яны склалі прашэнне аб правядзенні мітынгу пратэсту на цэнтральнай плошчы Овельска, і з гэтай паперчынай накіраваліся ў гарадскую адміністрацыю. Вынік быў прадказальны. “Усім налева-кругом, -- расказваў потым Толік. -- І к мацеры на лёгкім кацеры. Яшчэ і “фашыстамі” аблаялі, паскуды”. Пётра Анатольевіч такой абразы не стрываў (“Хто фашыст? Я фашыст? Ды ў мяне дзед партызаніў!”) і ледзь не палез у бойку з мэравай “сакратуткай”, мажнай кабетай з фарбаваным начосам і ў мужчынскім пінжаку, ад якога моцна смярдзела тытунем. Тэарэтычна, гэта паненка магла бы ўлажыць Пётру Анатольевіча адной левай, але вырашыўшы, пэўна, пакакетнічаць, яна закаціла вочы і пачала лямантаваць: "Міліцыя! Міліцыя!", красамоўна цягнучыся да тэлефоннага апарата. Усё скончылася б вельмі кепска, але, на шчасце, спадар Наўмыснік схапіў Пётру Анатольевіча за рукі, вывалак яго ў вестыбюль і трымаў так, пакуль той не супакоіўся. А мітынг усёткі вырашана было правесці, ужо несанкцыянавана. Што з гэтага можа атрымацца, здагадацца было няцяжка. Я сама бачыла відэа “хапуноў” у Мінску. Ніколі б не падумала, што падобнае можа здарыцца ў нашым ціхім Овельску, аднак спадар Хлябцоў чалавек суровы, ад яго ўсяго можна чакаць… Зрэшты, да таго часу мяне ў горадзе ўжо не будзе. Бывай, Овельск. І ідзі к чорту.
Напярэдадні ўцёкаў я легла спаць раней, чым звычайна, нават у Сеціва не палезла. Мне трэба было выспацца як след. Раніцой я схлусіла маме, што ў школе сёння няма першага ўрока, настаўніца хварэе, і паўгадзінкі папесцілася ў пасцелі, пакуль мама збіралася на працу. Калі яна сышла, я ўстала і накіравалася ў лазніцу. Спяшацца не было куды. Намыліўшыся любімым гелем з водарам інжыру і лаванды, я доўга стаяла пад гарачым душам, разважаючы, што б прыгатаваць на сняданак. Яешню з памідорамі? Не, не сезон, крамныя памідоры цяпер, як пластык. Лепш круасаны з джэмам. Мама ўчора прынесла цэлую пакоўку. Начынка ў іх, праўда, трохі хімозная, але пад каву пойдзе. І яшчэ зверху пакласці скрылік сыру, як французы робяць... Госпадзе, якая ж гэта асалода – жыць звычайным жыццём! Проста прачынацца, ісці ў душ, смажыць амлеты на сняданак. А потым спакойна шпацыраваць на заняткі, ці на працу, і ніякіх табе Існасцей, ніякіх троляў пад мостам. Няўжо я ніколі, ніколі не змагу жыць нармальна?..
Калі я варыла каву на пліце, у мяне запілікаў мабільны. Адбіўся Цімкаў нумар, але на званок я не адказала, а потым наогул адключыла тэлефон. Не цяпер, Цімка, не цяпер. Ператэлефаную, калі ўжо буду ў Смаленску. Сёння ў мяне праграма-максімум – дабрацца да Смаленска, а там пабачым. Паснедаўшы, я склала посуд у ракавіну, і праверыўшы вокны і фаеркі, выйшла з кватэры і дбайна зачыніла дзверы на абодва замкі.
Без прыгод я перасекла пустынны двор, мінула гаражы, пустку і апынулася на цэнтральнай вуліцы. Ускочыўшы ў гарадскі аўтобус, які курсаваў паміж лесапільняй і драбільным заводам, я праехала пару прыпынкаў, увесь час пільнуючы кантралёраў (якіх, зрэшты, у Овельску ніколі не бачылі) і выйшла на ўскраіне каля пасёлка з “элітнымі” катэджамі. Дзесьці тут жыў спадар Хлябцоў, мэр Овельска. Мінуўшы катэджы і пляскаты пустыр з недабудаванымі тэністнымі кортамі, я апынулася на трасе. З аднаго боку шашы сцяной уздымаўся лес, з другога боку ляжала заснежанае поле, а за полем на даляглядзе віднеліся абрысы закінутых кар’ераў, падобныя на спадзістыя горы. Я спынілася на ўзбочыне побач з аўтобусным прыпынкам у выглядзе піраміды, складзенай з пастаўленых стаўма бетонных пліт. Пліты былі размаляваны псеўдавізантыйскім раслінным арнаментам колераў вохры, цынобры і ляпіс-лазурку, а над уваходам у “піраміду” вісела шыльда з надпісам “ШЧАГОЛ”. Так зваўся катэджны пасёлак, які толькі нядаўна ўключылі ў склад горада. На лавачцы ўнутры “піраміды” сядзелі два п’янаватыя дзядзькі (з гасцей, пэўна, ехалі, альбо з хаўтураў) і гучна сварыліся. На мяне яны не звярталі ўвагі.
-- Манкурт ты сраны, Сярожа! Беларусафоб! – крычаў дзядзька ў зімовым паліто, клятчастым шаліку і картузе з брылём. -- Каранёў сваіх выракаешся, ліцвінскіх!
-- Ад манкурта чую! – парыраваў другі, апрануты ў пухавік з расшпіленым каўнерам, з-пад якога выглядваў шэры пінжак і барвовы гальштук. -- Якія, у дупу, ліцвіны?! Я да палякаў дачынення не маю. А беларусаў прыдумалі бальшавікі ў сямнаццатым годзе. І гэтаму, Пашка, маецца дакументальнае падз… падз…цверджанне.
Язык у “Сярожы” трохі заплятаўся, зрэшты, як і ў “Пашкі”.
-- Абрыд ты ўжо, Сярожа, з палякамі сваімі. Усё ў цябе палякі ды палякі, як шыла ў сраке. У дзяцінстве яны цябе чмырылі, ці што? А беларусаў згадвала яшчэ Кацярына Вялікая, задоўга да бальшавікоў.
-- Ты мне, Пашка, свае фэйкі інтэрнэтаўскія не падсоўвай! Кацярына такога не гаварыла. Тут Русь была спрадвеку!
-- Аднак увесь народ на мове размаўляў. Беларускай.
-- Яны размаўлялі на рускай. На рускай, сука! – крычаў “Сярожа”, стукаючы кулаком сабе па калене. -- А беларуская ёсць штучны дыялект, які прыдумалі бальшавіцкія пісакі з польскімі і яўрэйскімі прозвішчамі. І таму народ не жадае на ёй размаўляць. Ну, за выключэннем кучкі зманкуртызаваных маргіналаў, якія робяць гэта за грошы. Кур-р-рвы!
-- Ты, Сярожа, сам зманкуртызаваны па самыя гланды! Ты вазьмі пачытай “Біблію” Скарыны, Тураўскае Евангелле. На якой мове яны напісаны, га?
-- Лухту вярзеш, Пашка! Я калі ў камандзіроўцы ў Мінску быў, дык адмыслова ў Нацянальную бібліятэку хадзіў, Скарынаўскую Біблію там чытаў, і Евангелле тое, ў арыгінале. Ніякай, бляха, мовай там і не пахне. Яны на рускай напісаны, факцічаскі на сучаснай.
-- А “Мужыцкая праўда”? "Наша ніва"?
-- Спрабаваў чытаць, не пайшло. Я па-польску плоха разумею.
-- Якая, на хрэн, польская?! Ты дзе там польскую ўгледзеў? Не, у цябе напраўду шуруп у мазгах з гэтымі палякамі. Вунь, зірні, зірні. Бачыш, трэшчынка на сцяне? Яна табе часам палякаў не нагадвае?..
Тут каля прыпынку прытармазіла маршрутка, дзядзькі падхапіліся і не перастаючы сварыцца, зніклі ў салоне. Маршрутка ад’ехала, і я ўзрадавалася, што засталася на прыпынку адна. Мне хацелася ўцячы з Овельска без лішніх сведак.
З папуткамі мне не шанцавала. Мінула ўжо з чвэрць гадзіны, а мне ніяк не ўдавалася злавіць аўто. Міма мяне праехалі некалькі грузавых фур і безліч легкавушак, і ніводная не спынілася. Напэўна, кіроўцы не хацелі са мной звязвацца. Стаіць ля ўзбочыны нейкая малалетка з дзікім колерам валасоў, нябось з бацькамі пасварылася і вырашыла збегчы з дому. Магчыма, яна яшчэ і наркаманка. Альбо малалетняя злачынка. Ды ну яе, яшчэ з міліцыяй будуць праблемы!.. Я ўжо думала махнуць рукой і паехаць на маршрутцы, калі ля ўзбочыны прытармазіў белы “мерс” з таніраванымі вокнамі. Акно з боку кіроўцы бясшумна з’ехала ўніз, і я ўбачыла за стырном маладога чалавека, апранутага ў чорны пінжак і чорную ж кашулю. Уражанне ён рабіў нейкае непрыемнае, хаця я не магла даўмецца, што канкрэтна мне не падабаецца. Ён быў даволі падцягнуты, з акуратнай стрыжкай і гладкім, выпешчаным абліччам з бездакорна правільнымі рысамі. Мажліва, гэта мяне і збянтэжыла. Калі я зірнула на ягоны твар, у мяне чамусьці мільганула думка пра васковую маску. Нейкае яно занадта правільнае, лакіраванае, як на агітплакаце БРСМу. Зрэшты, на маньяка ён быў не падобны, і позірк ягоных блакітных вачэй пад шкельцамі акуляраў без аправы быў даволі добразычлівы.
-- Дабрыдзень, сястрычка. Далёка едзем? -- сказаў ён, усміхаючыся.
-- Дабрыдзень. Да Смаленска не падкінеце?
Ён пахітаў галавой.
-- Не, да Смаленска, нажаль, не атрымаецца. Да Растова магу. Падыдзе?
Я пачала ліхаманкава прыгадваць, дзе знаходзіцца той Растоў, і ці далёка гэта ад Смаленска. Так, з геаграфіяй у мяне заўсёды быў поўны швах.
-- А да Гомеля? Хаця б да Ўпірэвічаў мяне давязеце? – спытала я.
Ён раптам развесяліўся.
-- А ці не зарана табе ва Ўпірэвічы, сястрычка? – сказаў ён, смеючыся. -- Туды ніхто дабраахвотна не імкнецца.
-- Вы мясцовы, так? – пацікавілася я.
Ён узняў бровы.
-- Адкуль такія высновы?
-- Ну, калі тут чуюць пра Ўпірэвічы, то адразу ж прыгадваюць упірэвіцкую псіхушку. І спецынтэрнат.
-- Ты няблага разбіраешся ў людзях. Гэта добра, у жыцці спатрэбіцца, – сказаў ён ухвальна.
Працягнуўшы руку сабе за спіну, ён прачыніў дзверы салона.
– Дык што, сястрычка, едзем? У Гомель. Альбо ўсёткі ва Ўпірэвічы?
Адказаць я не паспела, таму што з боку шашы мяне хтосьці паклікаў:
-- Тая!
Здрыгануўшыся ад нечаканасці, я абярнулася. Па ўзбочыне, злёгку накульгваючы, крочыў Цімка. Сустрэўшыся са мной позіркам, ён заўсміхаўся і махнуў мне рукой.
-- Ой, ну блі-і-ін!... – вырвалася ў мяне.
Толькі яго тут не хапала.
-- Тай, прывітанне, -- сказаў ён, набліжаючыся.
Кіроўца, неяк адразу страціўшы да мяне інтарэс, зачыніў дзверы, і машына, раўнуўшы маторам, паехала.
-- Гэта што за фацэт? – спытаў Цімка, праводзячы позіркам аўто.
Я паціснула плячыма.
-- Не ведаю. Дзядзька нейкі. Я пад’ехаць з ім хацела… Цім, а чаму ты не на ўроках?
-- А ты? У школе цябе няма, на званкі не адказваеш. Па кабінетах, між іншым, дырэктарка швэндаецца, перапісвае ўсіх адсутных. Цябе вось перапісала.
-- Ну, і халера яе бяры, -- сказала я.
Чула я ўжо пра гэты перапіс. Мама гаварыла, ў яе на працы таксама адзначаюць усіх адсутных. І ў цёці Тоні ў гастраноме тое ж самае. Усе, хто трапіў на аловак, потым павінны будуць даказваць, што адсутнічалі па ўважлівай прычыне, а не займаліся якой крамолай. Кажуць, быццам некалькі чалавек ужо так арыштавалі. Усё з-за “беспарадкаў”, якія чакаюцца ў нядзелю. Такі метад запалохвання. Вялікі Брат глядзіць на вас, тутэйшыя. Госпадзе, якое ж ідыёцтва!..
-- Тая, а ты што гэта ўздумала? -- Цімка зірнуў на спартовую сумку, якая баўталася ў мяне на плячы. – Сабралася некуды?
-- Сабралася, -- адказала я панура. – Я звальваю адгэтуль.
-- У сэнсе?
-- У сэнсе назусім. У Смаленск еду. Ужо ўсё вырашана, мяне там чакаюць… І не глядзі на мяне так! Ну прабач, не папярэдзіла. Я хацела табе ўжо па факце ўсё расказаць.
-- Так, нечаканчык, -- прамовіў ён, і памаўчаўшы трохі, раптам спытаў: -- Тай, у цябе там хлопец, так?
Я заматляла галавой.
-- Які хлопец? Сяброўка. Ну, знаёмая, па інтэрнэце пазнаёміліся, -- я хлусіла, як дыхала, але што было рабіць?
Цімка зірнуў на мяне скептычна.
-- І гэта сяброўка табе нараіла на трасе фуры лавіць? Ну вы даеце.
-- Ды не! Гэта маё рашэнне, асабістае… Цім, ну праўда, ішоў бы ты дадому, -- сказала я, ужо пачынаючы адчуваць раздражненне. – Я табе потым патлумачу. Потым, добра?
Я рэзка развярнулася і таропка закрочыла ўздоўж трасы, прэч ад Овельска. Цімка ішоў следам, ледзьве паспяваючы за мной.
--Тай, ну пачакай. Тая! Ды што з табой такое?
Я спынілася, павярнулася да яго тварам і прагаварыла з прыкрасцю:
-- Што ўсё ходзіш за мной? Задзяўбло ўжо! Усё задзяўбло! Горад гэты сраны. Ненавіджу яго! Тут дыхаць няма чым, тухлінай смярдзіць, наўцамі. Што, не адчуваеце? Прызвычаіліся, тутэйшыя, блін! А мне яно вось тут ужо, вось тут!..
Ён ступіў да мяне крок, узяў мяне за руку.
-- Тай, паслухай мяне… – прымірэнча пачаў ён.
-- Пусці!
Адштурхнуўшы яго, я пераскочыла кювет і рванула наўпрост праз поле.
-- Тая! – крычаў ён мне ўслед.
-- Адчапіся!
Я бегла, захрасаючы ў гурбах снегу, важкая спартовая сумка адцягвала мне плячо. Халера, і чаго яна цяжкая такая, быццам цаглінамі напханая, я ж старалася браць толькі самае неабходнае?.. Трэ было манаткі свае ў заплечнік пагрузіць, лягчэй было б цягнуць...
-- Чорт!..
Зачапіўшыся нагой за нейкую старую аўтапакрышку, я з усяго ходу, плазам павалілася ў снег. Сумка пераляцела мне цераз галаву, жмякнулася побач, расшпілілася, і яе змесціва павывальвалася на зямлю, як вантробы. З вачэй у мяне пырснулі слёзы.
-- Ну што за гадства?!..
Укленчыўшы, я падхапіла выпалыя рэчы, не складваючы, камяком запхала іх зваротна ў сумку, прыціснула і паспрабавала зашпіліць, ды замок-маланка разышоўся і здавалася, зламаўся канчаткова. Усё, прыехалі. Гэта было апошняй кропляй. Адпіхнуўшы сумку, я села на снег і працягла, па-бабску, загаласіла.
Цімка стаяў побач са мной, апусціўшы рукі, і моўчкі, у разгубленасці глядзеў на мяне -- мужыкі заўсёды бянтэжацца, калі бачаць кабету ў істэрыцы, а я ўсё выла і выла, нібы на пахаванні, і ніяк не магла суцішыцца. Мяне ахапіла пачуццё такой безвыходнасці, што хацелася памерці. Я зразумела, што Овельск мяне не адпускае. Я павінна застацца тут і сустрэць тое, што наканавана мне лёсам. Тое, пра што казала Альжбета падчас нашай апошняй сустрэчы. Наканаванасць. І збегчы, схавацца ад гэтага не атрымаецца. Я зрабіла глыбокі ўдых, прымушаючы сябе супакоіцца, схапіла прыгаршчу снегу і абцёрла ім твар. Падняўшыся на ногі, я абтрэсла вопратку і ўзяла ў рукі сумку з рэчамі.
-- Цім, я тут псіханула, даруй, -- прагаварыла я.
-- Тая, што з табой дзеецца? – спытаў ён, пільна гледзячы на мяне. -- Ты з восені як непрытомная, не пазнаю цябе.
-- Цім, мне праўда жудасна.
Ён кіўнуў.
-- Ды я бачу. А з-за чаго канкрэтна? Ты ж маўчыш, партызанка, быццам я сам павінен здагадацца. А я ж не гэты, з “Бітвы экстрасэнсаў”, я думкі твае не магу прачытаць. Ну што здарылася, Тая? Калі цябе тут якое быдла крыўдзіць, ты так і скажы. А можа, з маці пасварылася?
Я маўчала, збіраючыся з думкамі. Што я магла яму сказаць? Распавесці пра свае мроі, у якіх я бачу мёртвыя гарады і трупы на вуліцах? Пра Цемру-Акульту, якую я прыручыла калісьці, падвабіўшы цукеркамі? Альбо пра Лёню, які не чалавек ужо, а пачвара, зомбі, што глядзіць на свет вачамі Іншага? Чорт, ды ён вырашыць, што ў мяне не ўсе дома!..
-- Цімка, мне за цябе страшна, -- сказала я.
-- За мяне? – перапытаў ён здзіўлена.
-- Ты памятаеш тады, на Новы год, калі Захар з моста навярнуўся?
-- Ну?
-- Я сустрэла яго тады. Там, на мосце. У яго ствол быў, пісталет, сапраўдны. Сказаў мне, што зараз пойдзе і ўсіх вас перастраляе нафіг. Ён не жартаваў, Цімка, ён напраўду збіраўся. Я спрабавала яго спыніць, ды ён не слухаў. Тады толькі тое і выратавала, што матацыклетку ягоную на агароджу панесла.
-- Тваю ж маць… -- вылаяўся Цімка напаўголасу.
-- А ўжо потым, пасля вакацый, я зноў на яго нарвалася, у скверы каля школы, -- працягвала я. -- Абіваўся там ля дарогі, з заточкаю сваёй, ды там адна цётка міма ішла, і ён зваліў... Цім, ён напраўду ненармальны, з галавой штосьці не тое. Мне шкада яго, разумееш? Людзі не вінаватыя, што вар’яцеюць. Але я баюся яго таксама. Ён жа без тармазоў, ён урэшце заб’е каго-небудзь. Я не ведаю, што рабіць. У міліцыю ісці? І што мне скажуць – валі адгэтуль, дзевачка, звяртайся, калі ўжо факт макрухі будзе?..
-- І з-за гэтага ты вырашыла збегчы? – спытаў Цімка.
-- Не толькі, -- сказала я шчыра. – Але і з-за гэтага таксама. Цім, што нам рабіць? Як уратавацца?
Ён не адказаў. Мы стаялі пасярод поля тварам у твар, па калена ў снезе, побач грукатала траса, а зверху навісала шэрае зімовае неба, нібы свінцовы купал – усё, дзеткі, вы ў пастцы, не вырвацца, не збегчы.
-- Тая, хадзем дадому, -- сказаў ён нарэшце.
Цімка ўзяў мяне за руку і мякка пацягнуў за сабой. Я пакорліва рушыла за ім. Мы вярталіся ў Овельск.
Ідучы па ўзбочыне, я з нянавісцю глядзела на шараватыя абрысы шматпавярховікаў, што маячылі наперадзе. Мая мама калісьці таксама спрабавала адгэтуль уцячы, ды Овельск яе не адпусціў, прыцягнуў зваротна. Мяне ён таксама не жадае адпускаць -- учапіўся, нібы спрут, аблытаў шчупальцамі, і цягне, цягне ў гэты вір, у прорву, што не мае дна. Наканаванасць... Па дарозе Цімка распавёў мне тую пра разборку ў гаражах, што адбылася яшчэ ўвосень. Для мяне гэта было навіной. Да мяне, канечне, даходзілі чуткі пра нейкую страляніну каля пусткі, але падрабязнасцей я не ведала -- Цімка мне не расказваў, і Стасік з Толікам, якія таксама прымалі ў гэтым удзел, маўчалі, як партызаны. Сапраўдныя сябры, што тут скажаш. Аповед мяне ўразіў.
-- Цім, ды ты, паходу, сам таго, на ўсю галаву. Гэта ж дадумацца трэба, -- гаварыла я з абурэннем. – А я ж прасіла, каб ты ў гэта не ўлазіў. Бачыш, толькі горш зрабілася.
-- Ну, а што было рабіць – бегаць ад іх, па зававуголлі шарахацца, як Стась калісьці? – пярэчыў Цімка. -- А горай не стала. Цёма, прынамсі, усё зразумеў. Атрымаў ствалом у зубы і супакоіўся.
-- Затое Захар цяпер маньячыць на ўсе застаўкі.
-- З ім я разбяруся.
-- Як? Заб’еш яго? – спытала я з горкай іроніяй.
Ён хмыкнуў.
-- Ага, а потым зону таптаць праз гэтага шызіка?
-- Цім, не трэба пра яго так. Яму, праўда, у жыцці дасталася, -- сказала я ціха.
Ён хутка зірнуў на мяне, усміхнуўся нявесела.
-- Што, шкадуеш? А цябе хто пашкадуе? У жыцці яму дасталася... Ведаеш, тут, калі разабрацца, амаль у кожнага жыццё не торт. Але ж не ўсе робяцца маньякамі.
Тут я не пярэчыла. У мяне самой жыццё гаўно, з самага нараджэння не заладзілася, але ж я з заточкай на людзей не кідаюся. Пакуль што.
-- І ўсёткі, Цім… Будзь асцярожней, добра? – прагаварыла я.
Ён махнуў рукой.
-- За мяне не хвалюйся. Я ж сказаў, што разбяруся.
-- Цім, а дзе ты ствол хаваеш, калі не сакрэт? – пацікавілася я.
-- На гарышчы, у Таемным Пакоі. Пад тапчанам, -- адказаў Цімка. -- Толькі яго ўжо там няма. Перахаваў пасля таго выпадку. Не таму, што хлопцам не давяраю. Проста Жыхарэўскі мог у міліцыю стукануць. З яго станецца.
-- Ясна.
Калі мы ішлі цераз “элітны” пасёлак, у горад з боку трасы пачалі ўязджаць аўтазакі. Дарога паміж катэджамі была вузкая, і грувасткія браніраваныя фургоны ішлі, выцягнуўшыся ў ланцужок, адзін за адным, ледзь не чапляючыся бакамі за каменныя агароджы. Мы налічылі іх добры тузін. Занадта многа для невялікага гарадка, палову Овельска можна запакаваць. Няўжо яны сапраўды збіраюцца ўжыць спецсродкі?
-- Бачыла “пацівэны”? – спытаў Цімка. У ягоным голасе чулася іронія. – Як да вайны рыхтуюцца. Сапселі ўшчэнт.
-- Прыдуркі, -- сказала я з пачуццём. -- Цім, ну чаму яны такія прыдуркі?..
У школу я заявілася толькі назаўтра. Перад урокамі я спехам накрэмзала тлумачальную запіску аб прычынах маёй учорашняй адсутнасці (“харчовае атручэнне”) і лоўка падрабіўшы мамін подпіс, аддала яе нашай класнай кіраўніцы. Згрызотаў сумленя я не адчувала. Я ўжо нагэтулькі захрасла ва ўласнай хлусні, што гэта фальшывая цыдулка была проста дробяззю.
Цімка ў гэты дзень спазніўся на першы ўрок і прыйшоў нейкі ўзвінчаны, з бляскам у вачах. Выгляд ён меў такі, быццам толькі што зваліўся з ровара – штаны яго былі ўквэцаны ў гразь, далоні паабдзіраныя, на сківіцы з’явіўся свежы сіняк, а над левым брывом барвавеў невялікі шнар, сяк-так прыкрыты валасамі. Калі на перапынку я спытала ў яго, што здарылася, ён адказаў, жартуючы: "Нічога, Тай. Лятучыя малпы". Прыставаць да яго з пытаннямі я не стала. Усё роўна нічога не скажа.
Зрэшты, неўзабаве я сама пра ўсё даведалася. Лёню Захарава, аказваецца, у гэты дзень добра адмяцелілі, раніцой, ў яго ўласным двары. Казалі, што потым ён доўга сядзеў на лавачцы каля пад'езда, прыклаўшы да твару камяк снегу, шчака ў яго была ўся сіняя, быццам яму заехалі па фізіяноміі чымсьці цяжкім, а лавачка і снег наўкол былі закапаны крывёй. Усё ясна. Цімка ў сваім амплуа. Хадзіў з Захарам "разбірацца", як і абяцаў.
Я ўжо шкадавала, што расказала яму. Лепей бы маўчала. Ведала ж, чым гэта скончыцца. У выніку ён зноў заеўся з Лёнем, і зразумела, што гэта была іх апошняя "гутарка". Наступным разам яны проста пазабіваюць адзін аднаго. Занадта далёка ўсё зайшло. Хаця мелася яшчэ магчымасць гэта прадухіліць. Тады, на мосце, у мяне не атрымалася. Мажліва, з-за таго, што ў той момант я не жадала яму смерці. Не жадаю і цяпер. Лёня шаленец, і ў гэтым няма ягонай віны. Але калі ён не спыніцца, то -- клянуся Апраметнай і ўсімі яе Начальнікамі -- я яго прыкончу.
23. Шабас
Уначы я прачнулася ад таго, што нечая халодная рука з доўгімі, слізкімі пальцамі забралася мне пад коўдру. Спачатку рука мацала па прасціне, потым дакранулася да майго стану і слізганула мне пад піжаму. Ледзяныя пальцы прабеглі па маіх рэбрах, па жываце. Заказытала. Я варухнулася і стрэсла руку на прасціну. Яе пальцы сціснуліся і расціснуліся. Рука, відавочна, была раззлаваная. Перабіраючы пальцамі, яна папаўзла па ложку, як павук, і зноў забралася мне пад піжаму. Гэтым разам яна паводзіла сябе больш агрэсіўна. Ужо не проста казытала, а шчыкалася і драпалася. Доўгія пазногці балюча ўпіваліся ў скуру. Трэба схапіць яе і выкінуць з-пад коўдры, падумала я. Але рукі мяне не слухаліся. Я ляжала, як у паралюшы, зусім не адчуваючы цела. І ўсё-ткі трэба паспрабаваць, сказала я сабе. Паспрабаваць варухнуць рукой або нагой. Я сабралася з сіламі, і…
Прачнулася канчаткова. Я ляжала ў ложку, утаропіўшыся ў столь. Проста ў вакно глядзела круглявая поўня – на столі і сценах пакоіліся бялясыя плямы святла, у пакоі панавала цішыня, толькі чутна было, як цікае гадзіннік ды на кухні капаціць вада з крана. Я не ведала, колькі цяпер часу, але адчувала – настала самая глухая гадзіна ночы, калі ўсё наўкол спіць мёртвым сном, а нежыць спяшаецца скончыць свае чорныя справы, пакуль не закрычыць першы пеўнік… У пакоі хтосьці быў. Я не бачыла яго, але адчувала яго прысутнасць. Там, ля акна. Стаіць і перыцца на мяне з цямноцця.
-- Ма-а-ам!..— паклікала я шэптам.
Дурніца! Мама не прыйдзе. Яна сышла і кінула цябе ў цемры, адну, сам-насам з тваімі страхамі і мроямі. Разбірайся з імі сама, як умееш, ніхто табе не дапаможа, нават Альжбета... Я асцярожна выпрастала руку з-пад коўдры і пацягнулася да часопіснага століка, на які я паклала кудмень, перш чым легчы спаць. Адпаліраваны каменьчык, на якім быў выгравіраваны пентакль з рунай, цьмяна пабліскваў у святле поўні, а мне здавалася, быццам ён свеціцца знутры, выпраменьваючы мёртвае зелянявае ззянне. Узяць кудмень я не паспела, бо паміж ложкам і столікам мільгануў нейкі цень, і чыісьці халодныя, клейкія пальцы схапілі мяне за запясце.
-- Мама!..
Я ірванулася, але яно мяне не адпускала. Штосьці наблізілася да ложка, схілілся, дыхаючы мне ў твар – на мяне павеяла затохлым смуродам склепаў, і востра запахла могілкавай зямлёй, цвіллю і старым перамарожаным мясам. Я зажмурылася, каб не бачыць. Затым я зноў адчула дотыкі – гэтым разам рук было ўжо незлічонае мноства, яны цягнуліся да мяне з цемры, хапалі за шчыкалаткі, паўзлі пад піжаму, коўзаліся па ўсім целе, агідна казыталі і шчыкаліся. Я кідалася на ложку, спрабуючы адбіцца. Вочы мае былі заплюшчаны, але я бачыла праз стуленыя павекі, прада мной паўставалі вобразы, кароткія і яркія, як выбліскі маланкі – зялёныя лугі, поўныя пачвар, вастарверхія вежы на ўцёсах па-над прорвамі, палі надмагілляў, што цягнуліся да самага далягляду, губляючыся ў шэрых прыцемках, штармавыя акіяны і нябёсы над хвалямі – чорныя, усеяныя вялізнымі зелянявымі зоркамі, якія складвался ў незнаёмыя, скажоныя сузор’і…
Потым усё сцішылася. Я расплюшчыла вочы. Пакой, заліты бляклым месяцовым святлом, быў прада мной як на далоні. Я нібыта глядзела на яго зверху ўніз, аднекуль з-пад столі. Сябе я таксама ўбачыла – ў ложку, пад коўдрай, нацягнутай да падбароддзя. Я-Тая спала. Я-Іншая вісела ў паветры і глядзела на сябе са столі. Ну так сабе відовішча. У рэчаіснасці я выглядала зусім не так, як на фотках ці ў люстэрках. На фотках я сабе падабалася, нават без фоташопу. Цяпер, зірнуўшы на сябе вачыма Іншай, я расчаравалася. Рудая, рабаціністая. Нягеглая нейкая. Нос кірпаты, вусны занадта тонкія, і бровы бялясыя, дзякуй, што хоць прышчоў няма. І што толькі Цімка ў ёй знайшоў? То бок, ува мне…
“Тая! Тая!” паклікалі мяне аднекуль здалёк. За акном, на тле месяцовага ззяння паўсталі танклявыя, ламаныя сілуэты. Гэта нагадвала гульню ценяў, але яны былі сапраўдныя і мелі ўстойлівую форму – прыгледзеўшыся, я магла адрозніць скурыстыя крылы, казліныя рожкі, падвойныя капыцікі і хвасты, доўгія і гнуткія, нібы пуга. Я-Іншая адштурхнулася ад столі і падплыла да акна. Я ўперлася далонямі ў шкло – яно паддалася, зрабіўшыся студзеністым, як жэле, і я лёгка прайшла скрозь яго. Стаўшы на краі падваконніка, я з асалодай удыхнула свежае, марознае паветра. Потым я заплюшчыла вочы і зрабіла крок у бездань, дазволіўшы крылатым падхапіць мяне і панесці.
Спачатку я проста лунала па-над горадам, упіваючыся палётам. Часам я апускалася так нізка над вуліцамі, што магла дакрануцца рукой да ходніка, а потым зноў узнасілася ў вышыні, аглядаючы зверху цёмныя цясніны двароў, асветленыя пляцы і вулкі, перакрэсленыя падвойнымі лініямі правадоў, і пляскатыя дахі шматпавярховікаў, што шчацініліся тэлеантэнамі. Овельск ляжаў пада мной, як намаляваны – цагляныя “блокі” і старыя кварталы, брукаваная плошча з храмамі, могілкі на ўзгорку, хуткаплынная Овелька, мост, лесапільня, а ўкруг горада заснежаныя палі са стужкаю шашы і шэрагамі высакавольтных мачт, а яшчэ далей -- сцяна лесу, балота і маніста глыбокіх азёр, якія не замярзалі нават узімку. І тады, у захапленні ад палёту, я раптам усвядоміла, што люблю гэты горад. Па-сапраўднаму. Люблю яго такім, які ён ёсць, разам з усімі яго дэманамі і праклёнамі, і з цемрай, што ахінае яго. І нікуды я адгэтуль не з’еду, бо ведаю – тут ёсць і святло, патаемнае і схаванае, яно ледзьве цьмее і вось-вось патухне, яго яшчэ можна ўратаваць, але яно згіне, калі мы сыдзем, і таму я застануся тут, назаўсёды, назаўжды, каб святло гэта ніколі не згасла …
Тым часам крылатыя істоты, якіх я не бачыла, але адчувала дотыкі іх гнуткіх хвастоў і ўчэпістых рук, неслі мяне да здзічэлага парку, які атачаў руіны сядзібы Кунцэўскіх. Мы ляцелі, ледзь не чапляючы вершаліны таполяў, і спускаліся ўсё ніжэй, я ўжо бачыла чорныя вывараці сярод гурбаў снегу і ствалы паваленых дрэў, якія ляжалі і гнілі, як косткі – стары парк даўно ўжо ніхто не даглядаў. Потым наперадзе сярод галін замільгалі агні – напачатку мне падалося, што хтосьці паліць вогнішчы ў лесе. Яшчэ праз імгненне сцяна дрэў раступілася, і прада мной паўстала сядзіба – фамільны палац Кунцэўскіх ва ўсёй сваёй прыгажосці. Велічны каменны будынак з дэкаратыўнамі вежкамі, стральчатымі вокнамі і стройнымі калонамі, што ўпрыгожвалі парадныя сходы, выглядаў дакладна так, як на старых фотаздымках і гравюрах, якія я бачыла ў нашым краязнаўчым музеі. Палац зіхацеў агнямі, за стральчатымі, ярка асветленымі вокнамі рухаліся цені, мне здалося нават, быццам я чую гукі флейты і скрыпкі. Крылатыя неслі мяне наўпрост да парадных дзвярэй.
-- Не-не. Туды не трэба! Туды не хачу! – запратэставала я, але мяне ўжо ўцягнулі па сходах уверх і проста ўкінулі ў тлумную залу, дзе грымела музыка і ззялі агні.
Пры маім з’яўленні ўсе гукі змоўклі, і ў зале запанавала мёртвая ціша. Госці, людзі то былі ці нячысцікі, зніклі таксама, і ў зале засталося толькі трое пераапранутых. Я зрабіла выснову, што да майго з‘яўлення тут ладзіўся баль-маскарад, бо ўсе трое былі ўбраныя ў доўгія чорныя балахоны з каптурамі, і твары іх былі схаваны пад маскамі, зробленымі ці то з белага пластыку, ці то з воску. Я-Іншая вісела ў паветры, паміж падлогай і столлю, а яны стаялі і глядзелі на мяне знізу ўверх, і я не бачыла іх вачэй ў адтулінах масак – там была толькі цемра. У мяне над галавой зырка палалі жырандолі, пахла свечачным воскам, тытунем і парфумамі з цяжкім усходнім водарам. На сценах, абягнутых жоўтымі шпалерамі з раслінным малюнкам, гайдаліся зелянявыя хвалістыя блікі, і дзесьці ўнізе плёскалася вада -- ўражанне было такое, быццам я апынулася ў памяшканні басейна ці аквапарка. Агледзеўшыся, я зразумела, што ўся справа ў падлозе. Падлога была шкляная, і ўнізе размяшчалася штосьці накшталт вялізнага акварыума – скрозь празрыстыя панелі я бачыла сцябліны вадзяных раслін, якія злёгку калыхаліся, і паміж імі паважна хадзілі вірлавокія рыбіны з пунсовай луской. Я ўспомніла – Альгерд Алегавіч расказваў, – што Славамір Кунцэўскі, які любіў жыць з размахам, зладзіў у сваёй сядзібе штучны вадаём, запусціў туды трапічных рыб і экзатычных марскіх гадаў, а зверху зрабіў купал з тоўстага шкла, такога моцнага, што на ім можна было таньчыць. Шкляныя панелі сапраўды выглядалі надзейнымі, і ўскінуўшы рукі над галавой, я павольна апусцілася ўніз і дакранулася ступнямі да падлогі, апынуўшыся з пераапранутымі тварам у твар. Яны заварушыліся.
-- Рэчыва, -- пачулася з-пад масак. – Рэчыва, рэчыва.
Усе трое сінхронна зрабілі крок да мяне. Я адступіла.
-- Ну што, васпаны. Цяпер вы пераканаліся, што ў Овельску прысутнічае Акульта? – пачула я ў сябе за спінай.
Я азірнулася. З глыбіні залы да нас набліжаўся чацвёрты пераапрануты -- таксама ў балахоне і ў масцы. Знешне ён нічым не адрозніваўся ад першых трох, але ў той жа час ён быў іншы. Трое ў масках рухаліся неяк ненатуральна, нібы драўляныя лялькі, якіх тузаюць за ніткі, і пад іхнімі каптурамі, здавалася, не было нічога, пустэча, якую яны няўдала спрабавалі замаскіраваць. Чацвёрты рабіў уражанне нармальнага чалавека, а пад маскай ў яго быў твар і жывыя вочы -- я бачыла іх скрозь адтуліны, і гэты позірк здаваўся мне смутна знаёмым.
-- Рэчыва. Акульта. Рэчыва, -- зноў загаманілі пераапранутыя.
Яны перыліся проста на мяне, ў адтулінах іх масак зеўрала пустое чарноцце.
-- Далучайся, -- пачула я.
Усе трое гаварылі адначасова, і галасы іхнія зліваліся ў адзін, ціхі і выразны.
– Далучайся. Да нас. Ты будзеш прынцэсай. Нашага ковена*.
Чацвёрты зрабіў крок наперад, стаў паміж імі і мной.
-- Не сёння. Чакаем Іерэмію, -- сказаў ён цвёрда.
-- Іе-рэ-мі-і-ія... – рэхам адгукнуліся яны і пачалі павольна адыходзіць.
Мне раптам зрабілася вельмі няўтульна. Што тут наогул адбываецца? Я не прасілася на гэты шабас. На халеру мяне сюды прыпёрлі? І хто такі Іерэмія? Блін, дадому хачу. Да Цімкі. Як жа вы ўсе апрыкралі!.. Нібыта разгадаўшы мае думкі, чацвёрты павярнуўся да мяне і гледзячы мне ў вочы, прамовіў уладна:
-- А цяпер дадому. Прэч!
Я адчула магутны штуршок у грудзі, у мяне ўваччу замільгацела, потым мне здалося, быццам я лячу на шалёнай хуткасці праз нейкі грымлівы тунэль, а потым я прачнулася. Дома, у сваім ложку.
Была ўжо раніца. У кватэры гарэла святло, мама разлютавана кідалася па пакоі, спрабуючы адшукаць калготкі і жакет. Усё ясна. Заначавала ў Франц-Адамыча, заскочыла дадому на хвілінку, каб пераапрануцца на працу.
-- Таіса, ужо палова на восьмую, а ты ўсё спіш, -- сказала яна, ледзь зірнуўшы на мяне.-- Што, зноў урокаў няма?
-- Ёсць урокі. Але ж табе напляваць, праўда? – прабурчала я напаўголасу.
На шчасце, мама не дачула, а то зноў бы атрымаўся скандал. Я вылезла з ложка і паплялася ў лазніцу.
Спехам апрануўшыся і ўзяўшы школьную сумку – чорт з ім, са сняданкам, -- я выйшла з кватэры. Мама ўсё яшчэ збіралася. На вуліцы ля пад'езда стаяла шэрая Аўдзі. Калі я праходзіла міма, кіроўца паміргаў фарамі і прасігналіў. Франц-Адамыч. Падкінуў маму дадому, і пэўна, падахвоціўся падвезці яе яшчэ і на працу. Экстрэмал.
-- Здрасце, Франц-Адамыч, -- павіталася я.
-- Прывітанне, Тая. Як маешся? – спытаў ён добразычліва.
-- Нічога. Нармальна, -- схлусіла я.
-- Мо да школы падкінуць? – прапанаваў ён.
Я пахітала галавой.
-- Ды не, дзякуй. Я лепш прагуляюся.
-- Ну, як скажаш. Поспехаў у школе! -- сказаў ён і ўсміхнуўся.
-- Ага. Дзяк, -- сказала я, адыходзячы.
Гераічны ён усёткі чалавек, гэты Франц-Адамыч. Так шчыльна дачыняцца з маёй мамашай і не звар'яцець – на такое не ўсякі здольны... Я раптам спынілася.
-- Франц-Адамыч!
-- Ну? – адгукнуўся той, вызірнуўшы з акенца аўто.
-- Франц-Адамыч, а вось ад імя "Іерэмія" як вытворнае будзе? Ёрык, ці што?
Франц-Адамыч зарагатаў.
-- Ну, Тая, ты даеш. Ды не. Ерамей гэта. Яромка. Абруселы варыянт старазапаветнага імя. А што?
-- Ды так, цікаўлюся проста. Дзякуй, Франц-Адамыч!
Яромка. І чаму я не здзівілася?
____________________
* Ковен (англ. Coven) -- суполка ведзьмаў, якія рэгулярна збіраюцца на шабас, каб ладзіць адмысловыя абрады.
** "Крылатыя" – мяркуючы па апісанні, гэта Night-Gaunts (у кананічным перакладзе – "Ночные Призраки"). Носяць мройцаў па мройных сусветах. Даволі добразычлівыя, нягледзячы на брыдкую знешнасць.
24. Inner Circle
У гэту пятніцу ў горадзе чынілася чорт ведае што. Уражанне было такое, быццам спадар Хлябцоў рыхтуецца да Мамаева пабоішча. Плошчу абнеслі па перыметры металічнымі агароджамі і перакрылі подступы да будынка адміністрацыі. Вакол помніка Леніну таксама паставілі бар’еры, што было зусім ужо залішнім – ніхто яго чапаць не збіраўся. Аўтазакі, якія надоечы ўязджалі ў горад, занялі баявыя пазіцыі. Асноўная ўдарная сіла сканцэнтравалася на вуліцах і ў дварах вакол плошчы, астатнія разгрупаваліся па ўсім Овельску – адзін прыткнуўся ля Чортава моста з боку старога горада, яшчэ адзін стаяў у дворыку каля нашай школы, некалькі аўтазакаў дзяжурылі ў прыватным сектары, у “блоках” ля кінатэатра, ля ўезду ў пасёлак “Шчагол” і побач са злашчаснай лесапільняй. Апроч таго, па гораде гулялі чуткі, быццам на даху адміністрацыі сядзіць снайпер, які мае загад страляць на паражэнне, а на самой плошчы нібыта рыхтуюцца тэракты і правакацыі. Не мне адной гэта здавалася нелагічным. Столькі рэсурсаў дзеля жменькі мітынгоўшчыкаў, якія пасля ўсіх гэтых запалохванняў, хутчэй за ўсё, увогуле не прыйдуць…
У школе, у дадатак да перапісу адсутных, пачалі ладзіцца прафілактычныя гутаркі з “нядобранадзейнымі”. У чацвер Стасіка выклікалі да дырактаркі ў кабінет. Мурыжылі яго даволі доўга, і ад дырэктаркі ён вярнуўся ўвесь збялелы. Стась моўчкі дасядзеў да канца ўрока, а калі празвінеў званок, ён нікому нічога не патлумачыўшы, сабраў свае манаткі і пайшоў дадому.
Потым да дырэктаркі выцягнулі Толіка. “Гутарылі” з ім добрыя паўгадзіны, з кабінета ён выйшаў нейкі прышыблены і ўвесь перапынак прасядзеў за партай, выціраючы вочы кулаком. Гэта было штосьці надзвычайнае. Раней я ніколі не бачыла, каб Толік плакаў. Даканалі ўсёткі. Аднак, мяркуючы па ўсім, гутарка выклікала зваротны эфект, бо ў адказ на ўсе пытанні Толік паўтараў, як заведзены: “У нядзелю я буду на плошчы”.
Затым надышла чарга Цімкі. Па логіцы, наступнай мусіла быць я. Мы, усе чацвёра, былі ў спісе “нядобранадзейных”. Дырэктарка не забылася на той “дэмарш” (так яна гэта называла), калі мы паспрабавалі заступіцца за Альгерда Алегавіча. Экзекуцыю ў дырэктаркі Цімка вытрымаў стойка, як партызан.
-- Ну, дырэктарка там была з завучыхай, -- расказваў ён спакойна. -- З імі інспектар па справах непаўналетніх і яшчэ тып адзін, каламутны такі, ў пінжаку, канторскі, напэўна. Казалі, каб я праявіў благаразум’е і не ўздумаў ісці на мітынг. Распавялі яшчэ, што са мной будзе, калі пайду.
-- І што будзе? – пацікавілася я.
Ён хмыкнуў.
-- А ты як думаеш? Зловяць, пасадзяць у клетку, будуць па кірмашах вазіць, людзей палохаць.
-- Ясна. І што ты вырашыў?
-- Пайду, канешне, -- сказаў ён такім тонам, быццам размова ішла пра штосьці само сабой зразумелае.
Як ні дзіўна, мяне ў той дзень не чапалі, хаця ў тым “дэмаршы” я была галоўнай завадатаркай. Пэўна, гэтыя вурдалакі вырашылі пакінуць мяне на дэсерт, вырашыла я. Сёння не чапаюць, а заўтра так уставяць, што мама не гаруй. Нічога, перажывём і гэта.
Я не памылілася. У пятніцу мяне выклікала дырэктарка, сарваўшы з урока фізікі. Зазірнула ў клас, нават не паздароўкаўшыся з настаўніцай, і пагардліва, як заўсёды, кінула: “Скавыш, да мяне ў кабінет!” Я не тое каб спалохалася, мне проста зрабілася непрыемна. Не люблю, калі мне мазгі дзяўбуць. Але ў любым выпадку, плакаць яны мяне не прымусяць, хай не спадзяюцца нават.
У дырэктарскім кабінеце мяне чакала яснавяльможная хеўра -- Упір Каяловіч, з ім нейкая бялявая паненка ў міні-спадніцы і цывільным жакеціку, які сядзеў на ёй, як ваенная ўніформа, а таксама – нечаканчык! – той самы фацэт з белага “мерса”, з якім мы два дні таму гаманілі на шашы. Усё такі ж прылізаны і глянцаваны, ў акулярчыках і чорным пінджаку. Цікавенька, што ён тут робіць, ён жа ў Растоў збіраўся? З’ездзіў ужо?
Ледзь угледзеўшы Ўпіра, я адразу ж уся наструнілася. Толькі б не пачаў прыставаць са сваёй кніжкай. Кніжку я так і не прачытала. Ледзьве адолела пару раздзелаў і кінула. Нейкая феерычная лухта -- я не магла пазбавіцца ўражання, быццам чытаю пісаніну форумнага бота-прапагандыста. Стыль адзін і той жа, і тэзісы, і метафары… Дарэчы, а ці не Ўпір ім метадычыкі піша? Суцэль магчыма. Размяркоўваюць потым па выканкамах, а Ўпір стрыжэ купоны за копірайт. На шчасце, пра кнігу Ўпір нават не ўзгадаў. Ледзь толькі я ўвайшла, ён падхапіўся і рушыў мне насустрач.
-- Таіса, добры дзень! -- сказаў ён. – У мяне для вас радасная навіна. Хаця вы ўжо, напэўна, у курсе. Вы бачылі маё паведамленне на е-мейлы?
-- Я не правярала пошту, -- адказала я.
-- О, так нават лепш, -- узрадаваўся Ўпір. -- У такім выпадку, вас чакае найпрыемны сюрпрыз, Таіса. Выдаўцы азнаёміліся з вашымі творамі і знайшлі іх геніяльнымі. Прадстаўнікі рэдакцыі адмыслова наведаліся з візітам ў Овельск, каб пагутарыць з вамі асабіста.
“Непагана”, сказала я сабе.
Фацэт ў акулярах прыўзняўся з крэсла і працягнуў мне руку для прывітання.
-- Герман Бенцыянавіч Стрыгін. Піар-менеджэр, -- сказаў ён.
“Ды няўжо?” падумала я.
-- Таіса, -- прамовіла я ўслых.
Мы паціснулі адно аднаму рукі. Далонь яго была трохі пульхная і нейкая ненатуральна мяккая, як быццам пад скурай ў яго было жэле. Мне зрабілася брыдка, але я пастаралася гэтага не паказваць.
-- Рады знаёмству, Таіса. Хаця, мы часткова ўжо знаёмыя, ці не так? -- сказаў спадар Стрыгін, усміхаючыся.
Бялявая ў жакеце аказалася значна больш лаканічнай.
-- Бергманава. Карэктар, -- коратка прадставілася яна, нават не працягнуўшы мне рукі.
-- Скавыш. Таіса, -- адказала я тым жа тонам.
Тут у нашу гутарку ўмяшалася дырэктарка.
-- Герман Бенцыянавіч, гэта вялікі гонар і для мяне, і для ўсёй нашай установы! – сказала яна лісліва. -- Я ўсцешана, што вы не пакідаеце па-за ўвагай нашых адораных вучняў. І як бачыце, нават наша сціплая правінцыйная школка здольная выкоўваць таленты…
Дзверы кабінета прачыніліся, і ўвайшла Скунсіха – дырэктаркава сакратарка Соф’я Мікалаеўна. Мяном “Скунсіха” яе калісьці ўзнагародзіў Толік Валаткевіч – у прыватнасці, за яе прыхільнасць да глухіх чорных гарнітураў з белымі блузачкамі (пад колер скунса), а таксама за звычку аблівацца нейкім надзвычай паганым парфумам з забойным пахам ландышу. Далібог, ніколі б не падумала, што далікатны ландыш можа так смярдзець. Парфумеру рукі павыкручваць, адназначна…
Сакратарка трымала ў руках падносік, на якім стаялі чатыры філіжанкі кавы і сподачак з кубікамі белага і карычневага цукру. Паставіўшы паднос на дырэктаркавы стол, Скунсіха ціхутка знікла, пакінуўшы ў кабінеце задушлівы пах ландышавага алею. Упір, спадар Стрыгін і пані Бергманава ўзялі па філіжанцы і прыняліся дзелавіта размешваць цукар кававымі лыжачкамі. Чацвёртую філіжанку ніхто не крануў.
-- Таіса, вы не п’яце каву? – пацікавіўся спадар Стрыгін.
-- Каву?.. – перапытала я і з дурнаватым выглядам уперылася на паднос. Мне нават да галавы не прыходзіла, што гэты чацвёрты кубачак кавы прызначаўся не дырэктарцы, як я падумала спярша, а мне.
-- Вы сядайце, Таечка, сядайце, -- зашчабятала дырэктарка, мітусліва падсоўваючы мне свабоднае крэсла. – Калі жадаеце, я скажу Соф’і Мікалаеўне, каб яна прыгатавала гарбаты.
-- Э-э-э…не. Дзякуй, не трэба, -- адказала я збянтэжана і павольна апусцілася на крэсла.
Я разумела, што ў маім жыцці адбываецца штосьці вельмі адмысловае. Дырэктарка выклікае мяне ў свой кабінет, прапаноўвае мне каву з гарбатай і звяртаецца да мяне на “вы”, танцуючы вакол мяне траха не на дыбачках. Здаецца, на блатным жаргоне гэта завецца “бегаць на цырлах”. А яшчэ ўчора яна глядзела на мяне, як на апошняе быдла.
Спадар Стрыгін сербануў кавы і нядбайным жэстам паставіў філіжанку на дырэктаркавы стол, трохі расплюхаўшы гарачы напой на паліраваную паверхню. Дырэктарка падціснула вусны, але не прамовіла ані слова.
-- Ну што ж, Таіса, калі вы не супраць, давайце пяройдзем да справы. Я азнаёміўся з вашымі творамі, за што зноў хачу падзячыць спадару Каяловічу, гэта ён даслаў мне вашыя тэксты.
-- Так, Яўген Бенедыктавіч – выбітны педагог! – падхапіла дырэктарка. – Ён працуе тут зусім нядоўга, а ўжо разгледзеў юнае дараванне. Вось што значыць спрактыкаванае вока!
Упір стрымана ўсміхнуўся і кіўнуў. Спадар Стрыгін нават не зірнуў у бок дырэктаркі, быццам прапусціўшы яе словы міма вушэй.
-- У вас сабралася дастаткова тэкстаў, каб атрымаўся асобны зборнік, -- працягваў ён. -- Нашае выдавецтва гатова выпусціць яго накладам у тысячу асобнікаў. Абмежаваны тыраж, канечне, але, спадзяюся, вы паставіцеся да гэтага з разуменнем, Таіса. Вы малады аўтар, пачатковец, яшчэ невядомы на кніжным рынку. Аднак калі кніга будзе добра разыходзіцца, яна будзе перавыдадзена значна большым накладам. Натуральна, вы будзеце атрымліваць свой працэнт ад продажу. Як вам такія ўмовы?
-- А што ад мяне для гэтага патрабуецца? – спытала я трохі бязладна.
Я з усіх сіл спрабавала ўдаваць абыякавасць, хаця сэрца ў мяне закалацілася так, што ледзь не выскачыла з грудзей, а рукі і ногі пачалі дробна дрыжаць, як ў алкаша-прафесіянала. Тысяча асобнікаў! Тысяча, каб ты спрогся! І працэнты ад продажу. У найкруцейшым выдавецтве. Халера, так не бывае! Усё гэта неяк занадта ідэальна, каб адбывацца ў рэчаіснасці.
-- Вам неабходна толькі падпісаць кантракт, Таіса, -- ветла прамовіў спадар Стрыгін. – Пагадненне з выдавецтвам, аўтарскія правы і таму падобнае. Кніга выйдзе, арыенціровачна, у першай дэкадзе чэрвеня. Спадарыня карэктар, прашу вас…
Пані Бергманава паклала на стол скураны дыпламат, расшпіліла і выцягнула адтуль чорную пластыкавую тэчку.
-- На апошняй старонцы. Ваш подпіс і прозвішча з ініцыяламі. І сённяшнюю дату, -- сказала пані карэктар, пасунуўшы мне цэлы стос аркушаў фармата А4, спярэшчаных драбнюткім шрыфтам.
-- Я не захапіла ручку, -- прамовіла я.
Спадар Стрыгін выняў з нагруднай кішэні чорную асадку з залатым пяром і працягнуў мне.
-- Трымайце! – сказаў ён, усміхаючыся.
-- Дзяк!..
З асадкай у руцэ я схілілася над кантрактам, намагаючыся разабраць друкаваныя радкі -- я ўсёткі маю права ведаць, што менавіта я падпісваю -- і са спалохам усвядоміла, што не разумею ў гэтым дакуменце ані слова. Літары выглядалі, як іншапланетныя іерогліфы – проста набор сімвалаў, пазбаўленых для мяне ўсякага сэнсу. Перахвалявалася я, здаецца, вось ужо літары пачала забываць. Валяр’яначкі б мне зараз…
-- Таіса? Штосьці не так? – спагадліва спытаў спадар Стрыгін.
-- Таісія Васільеўна, калі ласка, подпіс, -- прамовіла пані Бергманава. У яе голасе чулася нецярпенне. – Унізе. Вось тут.
Яна тыцнула пальцам у аркуш. Лепш бы яна гэтага не рабіла. Па-першае, я ненавіджу, калі на мяне ціснуць. Па-другое, я разгледзела вузкі пярсцёнак на яе мезенцы. На пярсцёнку, адлітым з белага металу, красавалася пячатка – пентакль з выгнутымі промнямі і рунай усярэдзіне. Мяне раптам закалаціла. “ Ты будзеш прынцэсай…нашага ковена”, прыгадалася мне. Ідзіце вы к чорту. Не буду! Я паклала асадку на стол і адсунула паперы.
-- Я… Гэта ўсё даволі нечакана, -- прагаварыла я з цяжкасцю. У роце ў мяне перасохла. – Герман Бенцыянавіч, а можна мне трохі паразважаць…суткі вы мне дасце?
Я ўбачыла, як усе трое абмяняліся хуткімі позіркамі.
-- Таіса, вы павінны разумець, Герман Бенцыянавіч і пані карэктар – вельмі занятыя людзі… -- пачаў быў Упір, але спадар Стрыгін перапыніў яго жэстам.
– Спадарыня мае рацыю, Яўген Бенедыктавіч. Гэта сапраўды вялікая адказнасць, -- сказаў ён, прыбіраючы са стала тэчку. – Канечне, Таіса, канечне. Паразважайце, узважце ўсе “за” і “супраць”. Заўтра мы з вамі сазвонімся.
Выйшаўшы з дырэктаркавага кабінета, я адчула моцны прыступ млосці. Я кінулася ў прыбіральню, паспешліва схілілася над таўчком, і мяне званітавала. Потым, хістаючыся, я падышла да ракавіны і прапаласкала рот вадой, але ў роце ўсё роўна было горка. Мяне калаціла, як у трасцы. Inner Circle. Унутранае Кола, круцілася ў мяне ў галаве. Чарнакніжнікі, пра якіх гаварыла Альжбета. Яны носяць Пячаткі, бо ведаюць, што маюць справу з Акультай. Абараняюць сябе. І Ўпір – адзін з іх. Як я адразу не здагадалася? Калі тады на ўроку я заелася з Упірам, Цемра адскочыла ад яго, як мяч ад сценкі. На ім была Пячатка. А цяпер яны тут, усе трое. Ці не іх я бачыла ў сённяшняй мроі? Яны хавалі свае абліччы пад маскамі. А чацвёрты? Хто тады чацвёрты? І дзе Іерэмія? Ён адсутнічаў на тым маскарадзе, але яны сказалі, што чакаюць яго…
“Чорт, Лёня!” – асяніла мяне раптам. Лёня яго трымае. “Ён мацнейшы, але я яго стрымліваю”, -- так ён сказаў мне тады, на мосце. Ён не вар’ят. Ён усведамляе ўсё, што з ім адбываецца, але зрабіць з гэтым нічога не можа. Вось гэта, напэўна, самае жахлівае. І так ужо тры гады, калі не больш. Альжбета гаварыла, што яна спрабавала заблакаваць Іншага з дапамогай Пячаткі, ды ўжо запозна, цяпер гэта як мёртваму прыпарка. Занадта далёка ўсё зайшло, і чалавек ды чужародная існасць амаль што зліліся ў адно. Амаль што. Лёня ўсё яшчэ супраціўляецца – праўда, ужо млява і абыякава, і пэўна, хутка здасца, а тыя, у масках, толькі таго і чакаюць. Што ж павінна адбыцца, каб Іншы завалодаў ім поўнасцю?..
Вярнуўшыся ў кабінет фізікі, я моўчкі сабрала рэчы і выйшла прэч. Аднакласнікі праводзілі мяне цяжкімі позіркамі, а настаўніца нават не спрабавала мяне затрымаць. Усё было зразумела без слоў – у дырэктарскім кабінеце мне далі прафілактычнага прачуханца, і я ў замяшанні пачуццяў пайшла дадому румзаць. Ну і цудоўна. Няхай думаюць, што гэта так. Прынамсі, нічога не прыйдзецца тлумачыць.
25. Апакаліпсіс. Пачатак
Спусціўшыся з ганку, я ўбачыла ў школьным двары ціхарыка. Выгляд ён меў кананічны, акурат як на відэа з мінскіх акцый пратэсту – берцы з матузкамі, чорныя трэнікі з белымі лампасамі, чорная куртка-пухавік з капюшонам. Ён стаяў, расставіўшы ногі і сунуўшы рукі ў кішэні курткі, ягоны твар быў схаваны пад капюшонам. Цікава, а спружынка ў вуху ў яго ёсць? “Неяк зарана яны павылазілі, -- падумала я. – Мітынг толькі ў нядзелю, а сёння пятніца”. Я наблізілася да яго і паспрабавала зазірнуць яму ў твар, але пад капюшонам была толькі цемра. Ва ўсякім выпадку, мне так здалося. А можа, там маска? Стаўшы насупраць ціхарыка, я ўтаропілася проста на яго. Ён не варушыўся. Я ссунула вочы да пераносся і высалапіла язык. Потым прагаварыла напаўголасу:
-- Ты прыдурак.
Тады ціхарык, нарэшце, паварушыўся і ўзняў галаву. Калі я ўбачыла тое, што хавалася ў яго пад капюшонам, у мяне душа сышла ў пяткі. Гэта было не чалавечае аблічча. Ягоны твар меў зеленаватае адценне і быў нібыта скроены з дзвюх палавінак – проста ўпоперак фізіяноміі праходзіў грубы шоў, быццам зроблены шавецкай іголкай, пераноссе амаль адсутнічала, вусны не стульваліся, агаляючы жаўтлявыя вышчарбленыя зубы, а на месцы вачэй, як мне здалося, былі прышыты два алавяныя гузікі.
-- Во, халера!.. – выдыхнула я, адыходзячы.
-- Тая, не прыставай да чалавека. Ён на рабоце.
Цімка. Я нават не заўважыла, як ён падышоў. Ён узяў мяне за руку і пацягнуў па сцяжынцы праз заснежаны сквер, прэч ад школы. Я валаклася за ім, як на буксіры, увесь час азіраючыся. Сэрца маё ўсё яшчэ шалёна калацілася. На шчасце, ціхарык за намі не пагнаўся, застаўся каля школьнага будынка.
-- Цімка, ты з урокаў збег? – спытала я, спрабуючы аддыхацца.
Ён кіўнуў.
-- Ты выйшла ад дырэктаркі ўся зялёная. Сабралася, пабегла. Я падумаў – яшчэ самлее дзе.
-- Ой, Цім!..
Я зірнула на яго з пяшчотай. Заўсёды мяне ратуе. Бяжыць на дапамогу. І нават не здагадваецца, у што ён улазіць, з якімі сіламі гуляе. Можа, гэта сапраўды наканаванасць – быць разам? Ён светлы, я цёмная. Як у дзіцячай загадцы пра дзень і ноч. “Белы брат, чорная сястра. Братка ў дом, сястра з двара”… Трымаючыся за рукі, мы перасеклі пустынны сквер і выйшлі на ціхую вулку ля набярэжнай. Людзей амаль не было – працоўны дзень. На ходніку ля парапета прыткнуўся аўтазак. У кабіне, здавалася, хтосьці сядзеў, але вокны былі прыцемненыя, і я не магла яго разгледзець.
-- Што, дасталі яны цябе? – спытаў мяне Цімка са спагадай. -- Можаш не расказваць. Сам ведаю. Нельга на іх так рэагаваць, разумееш? Яны на гэта і разлічваюць. Хочуць, каб мы баяліся.
-- Я не баюся, -- адказала я. Не вельмі шчыра. Праўду кажучы, адчувала я сябе непамысна. Калі нехта сапраўды жадаў мяне запалохаць, то свайго ён дамогся.
-- Цім, слухай, я такое бачыла. Ціхарык гэты, каля школы. У яго з мордай штосьці не тое.
-- Ды нармальная морда, -- адказаў ён, пасміхаючыся. -- У ціхары толькі такіх і бяруць.
З гузікамі замест вачэй? Магчыма.
-- Сёння ўвесь горад імі кішыць, -- працягваў ён. -- Я раніцой міма плошчы ішоў. Там проста чорна ад іх. І каля ўсіх грамадскіх будынкаў брындаюць, па адным ці па некалькі.
-- І што яны робяць?
-- Нічога. Проста стаяць. Чакаюць сігналу з космасу.
Цімка жартаваў, але мне здалося, што ён быў вельмі блізкі да ісціны. Што, калі гэта не ціхарыкі, а…големы? Колькі іх там было, на лесапільні Кунцэўскага – чацвёра? А чарнакніжнікі, пэўна, ведаюць, як стварыць голема з мёртвай плоці, і нішто ім не замінае вырабляць іх у прамысловых масштабах. І аўтазакі гэтыя – зусім не аўтазакі, а труны на колах, поўныя жывых мерцвякоў… Халера, што яны задумалі?! Можа, мітынг – проста падстава? Ну сапраўды, не нагэтулькі яны дурныя, каб кідаць натоўпы ціхарыкаў супраць няшчасных пратэстоўцаў, якіх добра калі дзясятак набярэцца. А што, калі…
-- Цім, у мяне такое адчуванне, быццам плануецца захоп горада, -- сказала я. – І не смейся. Я сур’ёзна кажу.
Мы спусціліся да набярэжнай і спыніліся, разглядваючы аўтазак. Ён здаваўся пустым. З-за закрачаных вокнаў не даносілася ані гуку.
-- Тай, ты маеш рацыю, -- сказаў Цімка. -- Гэта дэсэптыконы. У гадзіну ікс яны ператворацца ў баявых робатаў і захопяць нашу планету.
Ён пагрукаў кулаком па браніраваным борце.
-- Гэй, Мегатрон!
-- Ай, Цім, не трэба. Ну іх на фіг, -- сказала, адцягваючы яго ад аўтазака. Хто ведае, што хаваецца там унутры.
-- Тай, а хадзем на лодачную, -- прапанаваў Цімка.
-- Куды?
-- Ну, лодачная станцыя, ведаеш? Зачыненая, але туды можна ўвайсці. Пайшлі, там файна. У горадзе ўсё роўна рабіць няма чаго. Адны ціхары кругом, не прапхнуцца.
Я задумалася. Лодачная? А чаму б і не.
-- Добра. Толькі, Цім, давай спачатку ў прадуктовую зойдзем. Я сёння не ела нічога.
-- Давай. Грошы ё?
-- Трохі ё.
Каб трапіць на лодачную станцыю, нам давялося апусціцца ў снег на карачкі і падпаўзці пад высокі ганак. Прыўзняўшыся, Цімка націснуў далонямі на дошку, і яна лёгка адсунулася ў бок. Ён залез туды першы і прасунуўшы руку праз адтуліну ў падлозе, сказаў:
-- Цяпер ты. Велкам!
Выпрастаўшыся, я з цікавасцю аглядала гэты сакрэтны хлапечы клуб – струхлелыя перакуленыя лавы, галава Леніна на зламаным сейфе, кумачовыя сцяжкі, транспаранты. Сцены і падлога былі пакрыты тонкім слоем намаразі, вокны – тыя, ў якіх яшчэ заставаліся шыбы – зараслі марознымі ўзорамі.
-- А тут праўда файна, -- сказала я. -- Як на лецішчы ўзімку.
Мы кінулі на падлогу некалькі транспарантаў і расклалі на іх ссабойку, якую купілі ў крамцы – літровую бутэльку колы, печыва, багет, накроеную вяндліну і сыр у пластыку. Пікнік атрымаўся ўдалы – я раптам адчула проста воўчы голад і мяла так, што за вушамі трашчала.
-- Эх, яшчэ б кавы сюды гарачай, -- прагаварыла я, надкусваючы печыва і запіваючы яго колай.
-- Так, кава была б не лішняя, -- пагадзіўся Цімка. -- Наступным разам тэрмас прынясём.
-- Цім, а ці будзе ён, гэты “наступны раз”? Тут нежыць на аўтазаках. Канец свету. Культысты захапілі пошту, тэлефон і тэлеграф. І масты.
Я і не думала жартаваць, але Цімка ўспрыняў гэта, як адмысловы чорны гумар.
-- Угу. І зомбі лезуць цераз тын. Цераз агароды, -- прамовіў ён маркотна і састроіў такую трагічную гімору, што я пачала рагатаць.
-- Зомбі! Зомбі-зомбі, -- я шпурнула ў яго абгорткай ад печыва. -- Цур, не я.
-- Заблыталіся ў гарбузы, нарабілі шкоды.
-- Ай, ды ну цябе!
-- Уявіла карцінку?
-- Цімка, хопіць ржаць! А то пакусаю.
Я кінулася яму на шыю і жартаўліва ўкусіла яго за ніжнуюю губу.
-- Тай, задушыш, -- смяяўся ён.
-- Анягож!
Я прыціснулася сваімі вуснамі да ягоных. Пацалунак атрымаўся даўжэйшы, чым звычайна. Нарэшце я адхілілася, пераводзячы дыханне.
-- Тая... – прамовіў ён вельмі ціха.
-- Ідзі да мяне, -- сказала я.
Усё атрымалася неяк спантанна. Я проста абняла яго і пацягнула на падлогу, на кумачовыя транспаранты.
-- Расшпілі мне паліто, -- папрасіла я.
-- А не змерзнеш?
-- Мне не холадна.
-- Чакай... – ён скінуў з сябе куртку, падклаў яе мне пад галаву. – Так зручна?
-- Нармальна.
Прыплюшчыўшы вочы, я ляжала на падлозе, пакуль ён распранаў мяне, як ляльку.
-- Цяпер байку, -- я ўзняла рукі над галавой, і ён зняў з мяне байку і цішотку. Потым ён расшпіліў "маланку" на маіх джынсах і сцягнуў іх да берцаў. Скура мая пакрылася пупырышкамі, унізе жывата ўсё сціснулася. Ён схіліўся нада мной і, крыху памарудзіўшы, пачаў цалаваць мяне ў вусны. І тады я абняла яго і прыціснулася да яго ўсім целам.
Пасля мы ляжалі побач, накрыўшыся Цімкавай курткай. На лодачнай станцыі было зімна, наша дыханне ператваралася ў аблачынкі пары, але холаду я не адчувала. Я так і не зразумела толкам – “было” ці не. Хаця, для першага разу, можа, і няблага... Ай, усё роўна. Мы проста былі разам, і гэта галоўнае.
-- Прышпільная фенечка, -- сказаў ён, дакрануўшыся да кудменю, як вісеў ў мяне на шыі.
-- Гэта мне падарылі.
-- І хто, калі не сакрэт?
-- Сваячка мая. Цётка, -- схлусіла я. Ну сапраўды, не скажаш жа –ведзьма з Кунцаўкі.
-- Хвацкія ў цябе сваякі, -- сказаў ён, усміхаючыся.
-- А то ж!
За вокнамі ўжо пачынала шарэць, на лодачнай станцыі зрабілася зусім цёмна. Я адчула, што ў мяне мерзнуць ногі. Я зашпіліла джынсы і сеўшы на падлозе, пацягнулася за байкай і цішоткай. Цімка ляжаў, падклаўшы руку пад галаву, і глядзеў, як я апранаюся.
-- Дарма ты фарбуеш валасы, -- сказаў ён.
-- Больш не буду, -- паабяцала я. – А ты не куры.
-- Дамовіліся.
Падняўшыся на ногі, я ўзялася за край паліто, якое было кінута на падлогу замест посцілкі, пацягнула.
-- Цім, паліцечка аддай. Ці ты тут заначаваць сабраўся?
Перад адыходам мы трохі прыбраліся – тут усёткі сакрэтны клуб, а не бамжатнік. Усёй ссабойкі мы так і не асілілі і рэшткі ежы рассовалі па пакетах. Затым мы прыбралі з падлогі кумачовыя транспаранты і акуратна паскладвалі іх каля сейфа з галавой Леніна. Гэта ж трэба, падумалася мне, нехта стараўся, выводзіў лозунгі пад трафарэт і нават не здагадваўся, дзеля чаго іх у рэшце рэшт выкарыстаюць... Потым мы сышлі – тым жа манерам, праз падлогу, не забыўшыся старанна прыштукаваць масніцу на месца.
Выбраўшыся з-пад ганка, я з асцярогай агледзелася па баках – ці не спаўзліся да станцыі натоўпы нежыці з алавянымі вачамі? Ды не, усё спакойна. Нават занадта спакойна, ні гуку, ні руху. Мароз памацнеў, у небе цьмеў зеленаваты вечаровы золак, і зямлю ахіналі шкляністыя зімныя прыцемкі.
-- Хутка Апакаліпсіс. Чуеш узрушэнне кантынууму? – прамовіла я такім тонам, быццам гутарка ішла пра надвор'е.
-- І метэарытныя ападкі, -- падхапіў Цімка. – Тай, ну і фантазія ў цябе. Ты, кажуць, кніжкі пішаш?
Я махнула рукой.
-- Ды не, лухта. Так, гарфаманю паціху.
Мы ішлі цераз парк па расчышчанай дарожцы, выкладзенай ружовай пліткай. Паабапал дарожкі гарэлі ліхтары, абледзянелая плітка цьмяна паблісквала, як слюда, прыціхлы парк патанаў ў аксамітнай цемрадзі.
-- Заўтра на факультатыўныя пойдзеш? – спытаў Цімка.
Я пакруціла галавой.
-- Неа. А ты?
-- Я таксама. Планы якія?
-- Ніякіх. Буду дома сядзець, кніжкі чытаць.
-- А ў нядзелю?
"Сустрэнемся на плошчы", хацела адказаць я, ды не паспела. Кудмень у мяне пад вопраткай раптам пачаў выпраменьваць святло, як быццам уключыўся зялёны ліхтарык, і я адчула лёгкую пульсацыю, нібыта пентакль ажывіўся і прыняўся варушыць сваімі промнямі-шчупальцамі, як марская зорка.
-- Неруш, -- пачула я ў сябе за спінай.
Голас, ціхі і бясколерны, які я пазнала бы з тысячы. Цімка азірнуўся. Той, Іншы, быў зусім побач, на адлегласці выцягнутай рукі. Напэўна, увесь час крочыў услед за намі, а мы не чулі. Ён стаяў, неяк прыгорбіўшыся, у нязменнай скуранцы наросхрыст. Вочы шкляныя. Левую руку ён трымаў у кішэні курткі, у правай было штосьці заціснута. Нож ці заточка.
Усё адбылося вельмі хутка. Я не адразу зразумела. Я проста ўбачыла, што Цімка раптам хіснуўся і ўпаў на калені, заціскаючы горла далонямі. А Лёня – Іншы—выцер заточку аб рукаў, павярнуўся і пайшоў прэч па абледзянелай дарожцы, нейкай драўлянай хадой, нібы механічная лялька. Здаецца, я закрычала. Потым я кінулася была ўслед за Лёнем, спынілася – чорт з ім! – і пабегла назад да Цімкі. Ён стаяў на каленях, заціскаючы рану на горле, рукі ягоныя былі ў крыві.
-- Цімка!
Я апусцілася на зямлю побач з ім, абхапіла яго за плечы.
-- Цім, ты што?..
Ён прыўзняў галаву, і я ўбачыла, што з куточка ягоных вуснаў збягае струменьчык крыві.
-- Нічога. Драпіна. Блін... Хустка ёсць? – прагаварыў ён здушаным голасам.
Аблічча яго збялела, і ён пачаў павольна асядаць на зямлю, яго светлую куртку залівала крывёй.
-- Цімка!.. – мяне закалаціла.
У адчаі я здзёрла з шыі Пячатку і кінула яе ў снег. Я адчувала, як Цемра вірыць і пульсуе ўва мне, але які з яе быў цяпер толк? Яна ўмела толькі разбураць і забіваць, але ні ўваскрашаць памерлых, ні ратаваць параненых яна не магла.
-- Тады навошта ты патрэбна? – шаптала я. – Навошта, навошта, навошта?
Прытрымліваючы Цімку за плечы, я сунула руку ў сваю школьную сумку, намацала мабільнік і прынялася набіраць нумар "хуткай дапамогі". Пальцы трэсліся і саслізгвалі з кнопак. Тое, што я адувала цяпер, было не проста пачуццём жаху, але ўсведамленнем таго, што Апакаліпсіс ужо пачаўся, і звыклы сусвет, у якім я жыла з самага нараджэння, імкліва развальваецца на кавалкі.
26. Загадчык лесапільні
Мы чакалі ў бальнічным вестыбюлі. Цімку паклалі на каталку і павезлі ў аперацыйную. Нам нічога не тлумачылі, але зразумела было, што справа дрэнь. Усё, што нам заставалася – гэта чакаць. І маліцца.
Пра Лёню я не сказала. Калі прыехала “хуткая”, я патлумачыла толькі, што “нейкія гопнікі накінуліся – я іх не ведаю”. На шчасце, пытанняў мне задаваць не сталі.
Мы чакалі. Цёця Тоня не плакала. Яна сядзела на скураной канапцы, абхапіўшы галаву рукамі, і аблічча яе было белае, як у нябожчыцы. Я сядзела побач і маўчала. Што я магла ёй сказаць? Усё жыццё яна змагалася за сваё дзіця. Цімка нарадзіўся "нежывым", і ёй сказалі наўпрост -- калі і выжыве, то ні хадзіць, ні гаварыць не зможа. Яўген, Цімкаў бацька, паверыў і ўцёк. Цёця Тоня не паверыла. Не здалася. І ўсёткі выцягнула яго, адратавала. Я не ведала, чаго ёй гэта каштавала, бо яна ніколі не жалілася, не скардзілася на лёс. А цяпер усё перакрэслена – вось так, адным махам. Журба-Дзядоўнік усёткі ўзяла рэванш. І Бледны Вусень, які хаваўся на гарышчы, дачакаў свайго часу. Яны прыйшлі і з’елі яе жыццё. І кветкі ў ейным садзе больш не зацвітуць… “Ды заторкніся ты ўжо, ідыётка! – загадала я сябе, перапыняючы гэту плынь чорных думак. – Што ты тут сядзіш і ўсх хаваеш? Ніхто яшчэ не памёр”.
Неўзабаве прыскакаў Франц-Адамыч разам з маёй мамай. Прыехалі на ягоным аўто, прывезлі падушкі, пледы і пакет з ссабойкай. Ведалі, што чаканне будзе доўгім. Я не без здзіўлення назірала, як мама завіхаецца наўкол цёці Тоні. “Ты ляж, Тонечка, паляжы”, прыгаворвала яна, падсоўваючы цёці Тоні падушку і накідваючы плед ёй на плечы. Са мной яна ніколі не была такой добрай. А можа ж, калі захоча…
Франц-Адамыч таптаўся пасярод вестыбюля ў поўным замяшанні пачуццяў, чухаў патыліцу і паўтараў разгублена: “Бач ты, бяда якая. Бяда дык бяда”. Потым, уздыхнуўшы, ён палез у пакет з ссабойкай, выняў адтуль нейкія бутэрброды ў фользе і бліскучы тэрмас, працягнуў іх мне.
-- Таіска, кавы глыні, -- сказаў ён спагадліва.
Я кіўнула.
-- Дзякуй, Франц-Адамыч.
Бутэрброды былі залішнія -- мне зараз кавалак у горла не лез, але кава прыйшлася дарэчы. Адкруціўшы накрыўку тэрмаса, я плёснула туды гарачага напою і зрабіла глыток. Салодкі. Я адразу ж адчула палёгку. “Усё будзе добра, -- сказала я сабе. – Вось убачыш, усё будзе добра…” У мяне запішчэў мабільнік. Я выцягнула яго з сумкі, зірнула на экран. Прыйшла смс-ка ад Стасіка. Толькі два словы: “Кашмар. Трымайцеся”. І сумны смайлік. Я набрала адказ: “Дзякуй, Стась!” Простыя словы, але такія важныя для мяне.
Потым у вестыбюлі з’явіўся Пётра Анатольевіч, Толікаў бацька, і адразу ж учыніў мне допыт з прыдзіркамі – што ды як? Вядома, нічога новага я яму не паведаміла, упарта трымаючыся сваёй версіі пра “гопнікаў”. Затым Пётра Анатольевіч выцягнуў з-за пазухі важкі пачак купюр і прыняўся распытваць, каму тут заплаціць, каб усё прайшло як трэба, і ўжо збіраўся бегчы шукаць глаўурача. Франц-Адамыч яго ледзьве ўгаманіў, сказаўшы, што ягоны душэўны парыў могуць няправільна патлумачыць, і тады непрыемнасцей не абярэшся. Пётра Анатольевіч усё зразумеў і неахвотна схаваў пачак зваротна ў нагрудную кішэню.
-- Але, Тонька, калі грошы спатрэбяцца, ці яшчэ што – завяртайся. Як толькі, дык адразу. Без фатыгі, -- сказаў ён цёці Тоні.
Слаўны, слаўны Пётра Анатольевіч. У яго самаго зараз праблем вышэй за дах, а ўсё роўна імкнецца дапамагчы, прычым дапамагчы чалавеку, для яго, па сутнасці, чужому.
Я сядзела з тэрмасам у руцэ, глытала гарачую каву і адчувала, што мне ўжо не так страшна. Мне чамусьці ўспаміналася паданне пра Авяльяна-рыбака. Простага хлопца, тутэйшага, які прыкончыў Пачвару, што тэрарызавала ўсё наваколле.”А можа, Авяльян – гэта ўсе мы? – думала я. – І Стась, і Толік, і Франц-Адамыч з Пётрам Анатольевічам. І спадар Наўмыснік. І наша неабыякавасць і здольнасць да спагады – гэта трызуб Авяльяна, які можа прапароць бруха Пачвары і закінуць яе зваротна ў цемру, адкуль яна прыпёрлася?.. Але хто тады я? Я, са сваёй Цемрай і лютасцю?..”
Ад узнёслых думак мяне адцягнула цалкам прыземленае пачуццё –папросту кажучы, мне прыспічыла. Ці то перахвалявалася, ці то проста кавы нажлукцілася. Я паднялася з канапкі і пайшла шукаць прыбіральню. “Удобствы” размяшчаліся дзесьці ўглыбіні калідора, сама б я дакладна не знайшла, прыйшлося звярнуцца да санітаркі, якая паказала мне дарогу. Намацаўшы на сцяне выключыльнік, я запаліла святло. Няспраўны плафон адчайна трашчаў і караціў, нібы ў падучай. Я спехам агледзела няхітры інтэр’ер ў эпілептчыным мігценні святла – кафляныя сцены, белыя кабінкі, ракавіна з наплывамі іржы, над ёй аскетычнае люстэрка без рамкі і сушылка для рук. “Сайлент-Хіл”, падумала я і накіравалася ў адну з кабінак. Калі я сядзела, зачыніўшыся на клямку, мне здалося, быццам уваходныя дзверы рыпнулі, а потым я выразна пачула цоканне чыіхсьці абцасаў па кафлі. Каго яшчэ прынесла? Пэўна, хтосьці з персаналу. Медсястра, напрыклад. Ага, са скальпелем. І вачамі-гузікамі. Зомбі лезуць цераз тын… “Чорт, спыніся ты, нарэшце! І так млосна,” – загадала я сябе. Пачуццё неспакою, аднак не адпускала. Прыадчыніўшы дзверцы кабінкі, я асцярожна вызірнула вонкі. Ды не, нікога. Дый хто тут можа быць? Гэта ўжо паранойя ў мяне. Я схілілася над ракавінай і адвярнула кран, каб памыць рукі. Узняўшы галаву, я ўбачыла адбітак у люстэрку. Проста ў мяне за спінай. Не, не маньяк са скальпелем. Бергманава. Пані карэктар у спаднічцы і жакеце-мілітары, з якой мы надоечы гаманілі ў дырэктарскім кабінеце. І што яна тут забыла? Спалохацца я не паспела. Яна зрабіла крок да мяне, спрактыкаваным рухам учапілася пяцярнёй мне ў валасы і з размаху бразнула мяне лбом аб люстэрка. Шкло трэснула, і я ўбачыла адлюстраванне свайго твару – перакрыўленага, з размазанай чорнай тушшу вакол вачэй. Са свежага парэзу на лбе струменіла кроў. Не даючы мне апамятацца, пані карэктар згрэбла мяне ў ахапак і павалакла да выхаду.
-- Сука! – прагыркала я і ўпілася зубамі ёй у запясце.
Яна зашыпела, і перахапіўшы мяне за каўнер, зноў прыклала галавой – гэтым разам аб ракавіну. З вачэй у мяне сыпанулі іскры, а ў вушах зашумела, як быццам я дала нырца ў ваду з вялізнай вышыні. Потым я адчула, як штосьці кальнула мяне ў шыю. Ін’екцыя? “Толькі не “Тэхаскі кактэйль”. Фашысты”, паспела падумаць я, перш чым адключыцца.
***
Цёмна. Занадта цёмна. І цела не слухаецца. Я яго адчуваю, але варухнуцца не магу. Як быццам галаву адсеклі, але яна яшчэ трымаецца на некалькіх нервах. Язык таксама не слухаецца – ні закрычаць, ні вылаяцца. Слых затое ў парадку. Чуецца гуд рухавіка. Што яшчэ? Я паспрабавала засяродзіцца на пачуццях, якія ў мяне пакуль што заставаліся. Так, ляжу быццам бы дагары тварам, на цвёрдай паверхні. Яна злёгку гайдаецца і вібрыруе. Смярдзіць бензінам. Значыць, я ў машыне. Нейкі мікрааўтобус. Ці аўтазак. Тут ёсць яшчэ людзі. Сядзяць, напэўна, у крэслах, а я валяюся на падлозе, у праходзе між сядзеннямі. Пасажыры перагаворваюцца паміж сабой. Я іх не бачу – цёмна ўваччу – але галасы знаёмыя. Вось гэты, трохі гугнявы, з арыстакратычнай картавінкай – спадар Стрыгін.
-- Адчайны вы чалавек, спадар Каяловіч, -- гаворыць Стрыгін. – Я, напрыклад, цалкам адмовіўся ад Вінум Сабаці, калі стала вядома, што ён разбурае тонкую матэрыю, а заадно і мазгавыя клеткі. Без яго, нажаль, немагчыма ўбачыць Існасці, калі толькі ты не мройца, аднак рызыка занадта вялікая.
-- Вы ведаеце, што я скептык. З тых, хто не паверыць, пакуль не ўбачыць на ўласныя вочы, -- адказвае Ўпір. Голас у яго энергічны і рэзкаваты, з іранічнымі ноткамі. – І скажу я вам, яно таго варта. Незабыўнае відовішча. Дзеля гэтага не шкада ахвяраваць сотняй-другой нейронаў.
-- І ўсёткі, на што яна падобна? – пытаецца Стрыгін пасля кароткай паўзы.
-- На нож мясарубкі, -- адказвае Ўпір.
-- Як паэтычна, -- хмыкае трэці голас. Пані карэктар.
-- Альбо, калі заўгодна, на квазар, -- працягвае Ўпір. -- Уявіце ядро цёмнай энергіі, ад якога ва ўсе бакі разыходзіцца мноства промняў, яны трохі загінаюцца злева направа, нібы свастыка, і ўсё гэта круціцца вакол сваёй восі з нарастальнай хуткасцю. Сапраўды, падобна да электрычнай мясарубкі. Калі б не Пячатка, мяне бы расцерушыла, як, выбачайце, трыбух па турбіне. І ўсіх, хто знаходзіўся побач, таксама.
“Мясарубка” – гэта ён пра Цемру? Дык вось яна якая. Не такой я яе ўяўляла. Мая фантазія малявала яе ў вобразе прыгожага драпежнага звера, штосьці з пароды кашэчых. А аказваецца, на нейкі механізм падобна. Турбіна, хм.
-- Падумаць толькі, энергія квазараў сканцэнтравалася ў гэтай глухмені, сярод пейзанаў, якія жывуць, як краты, без усякай свядомасці, -- у задуменні прамовіў Стрыгін. – Гэта, вядома, воля Старых, аднак іншы раз задаешся пытаннем – чым яны кіруюцца? Якой логікай?
-- Логіка Старых непасціжная для простых смяротных, -- умяшаўся чацвёрты голас, спакойны і ўладны. – А іх воля – закон. Багі Гіпербарэі глядзяць скрозь прастору і час, і яны ведаюць больш, чым самы спрактыкаваны чарнакніжнік, які пражыў сотню жыццяў.
-- Спадар Хлябцоў мае рацыю, -- сказала пані карэктар, лаканічна, як заўсёды.
Хлябцоў. Я ўся напялася, з усіх сіл спрабуючы варухнуцца. Ну канечне. Спадар мэр. Чацвёрты пераапрануты на тым маскарадзе прывідаў. Нездарама ён здаўся мне смутна знаёмым. Ён таксама адзін з іх. Сябар “Унутранага Кола”. І цяпер зразумела, чаму ён вырашыў зачыніць лесапільню. Яна яму патрэбна, каб завяршыць рытуал. Тады яны не паспелі адчыніць Браму, бо пан Кунцэўскі выбыў, а з Яромкі выбілі дух. Дарэчы, дзе ён?..
Машыну рэзка страсянула, завішчалі тармазы. Пасажыраў шпурнула наперад, пачулася лаянка, і мяркуючы па гуку, хтосьці добра выцяўся галавой аб сядзенне. Мне вельмі хацелася думаць, што гэта была Бергманава.
-- У чым справа? Чаму стаім? – спытаў Стрыгін.
-- Прапускаем цягнік, -- адказала пані карэктар.
Прыслухаўшыся, я расчула сігнал семафора. Пераезд. Значыць, лесапільня ўжо зусім блізка.
-- Гіцаль. Ён не мог бы мягчэй тармазіць? – незадаволена прабурчаў Стрыгін. -- Хто наогул пусціў яго за стырно?
-- Я, спадар Стрыгін, -- спакойна сказаў Хлябцоў. – Не хвалюйцеся, справіцца. Ён выкарыстоўвае веды пасрэдніка.
-- А пасрэднік хоць на правы здаваў? – пацікавіўся Ўпір. – Ён, здаецца, не вадзіў нічога складаней за матацыклетку.
Халера ясная! Захар за стырном?! Ці Іерэмія? Альбо яны абодва? Чорт!.. Мяне раптам накрыла такая хваля лютасці, што перахапіла дыханне, і сэрца пачало шалёна калаціцца. Лёня, ты паскуда! Гадзёныш, ідыёціна! Дай толькі дабрацца да цябе! І пляваць на Пячаткі, я прыкончу цябе без усякай Цемры! Вочы выдрапаю! Так засандалю берцам, што твае вывіхнутыя мазгі будуць скакаць па асфальце, як квашаніна! І ніякі Іншы не дапаможа... Я адчула, што ўсярэдзіне мяне штосьці варухнулася. Потым дзесьці ўгрудзёх, каля сонечнага спляцення, пачаў раскручвацца павольны вір -- махавік мясарубкі, які рухаецца вакол сваёй восі, з кожным абаротам набіраючы хуткасць. Я ведала, што гэта значыць. Цемра прачнулася. Мая лютасць абудзіла яе.
Я чула, як міма пераезда з грукатам пранёсся цягнік. Потым раўнуў рухавік, машына тарганулася пару разоў і павольна папаўзла наперад.
-- Пра што я казаў. Вязе, як дровы, -- прагаварыў Стрыгін.
-- Што ж, прыйдзецца патрываць гэту часовую нязручнасць, васпаны. Затое ў новым свеце, які набліжаецца, выбраныя будуць перамяшчацца скрозь прастору сілаю думкі, -- сказаў спадар Хлябцоў.
Аднак, у спадароў культыстаў планаў грамаддзё. Новы свет будаваць сабраліся. Выбраныя, халера б на іх. Я вам дам сілу думкі… Цемра ўва мне ўскінулася, як абуджаная змяя. Зрок вярнуўся, і навокал трохі пасвятлела. Вочы мае былі заплюшчаныя, але я глядзела вачамі Цемры скрозь стуленыя павекі. Я ўбачыла цьмяна асветлены салон мікрааўтобуса. Чатыры фігуры на сядзеннях – цёмныя, невыразныя сілуэты, як на размытай фатаграфіі. Чатыры Пячаткі. Яны паўсталі прада мной ў вобразе гіганцкіх, пачварных марскіх зорак, якія варушылі промнямі-шчупальцамі і выпраменьвалі фасфарычнае ззянне, абуджаючы ўва мне пракаветны жах. Цемра, нібы ў спалоху, сціснулася ў кропку – мікраскапічную, не больш за атам – і шаснула ў сваё гняздоўе ля сонечнага спляцення. Ну вядома, калі на іх Пячаткі, то мы нічога не зможам зрабіць…
Ці ўсёткі зможам? Штосьці адбывалася. Цемра не магла выйсці вонкі, бо яе блакавалі Пячаткі, аднак нішто не замінала ёй арудаваць унутры мяне. Я адчула, як Цемра, сціснутая да памераў атама, пакінула сваё сховішча ў сонечным спляценні і пачала рухацца па артэрыі ўверх. Неўзабаве яна дабралася да сэрца, і з першым жа ўдарам крывябег падхапіў яе і панёс па сасудах. Пачуццё было такое, быццам яна сканіруе мой арганізм, клетачку за клетачкай, выцягваючы атруту з маёй крыві. Пэўна, уключылася нейкая невядомая мне опцыя, накшталт самарэгуляцыі. Я ўсёткі была яе носьбітам, пасрэднікам, і Цемра клапацілася аба мне. Так і Лёні не далі памерці тады, калі ён зляцеў з моста падчас фэсту… Сценкі страўніка сутаргава сціснуліся, і я адчула моцны прыступ млосці. Зараз званітуе, падумала я. Проста на падлогу фургона. Было б няблага. Мяне, аднак, не знудзіла, і млосць трохі адпусціла. Значыць, атрута ўсё яшчэ заставалася ўва мне. Затое паралюш пачаў праходзіць. Я паспрабавала паварушыць пальцамі ног. Атрымалася. Потым я расплюшчыла вочы – і адразу ж зажмурылася ад яркага святла. Пячатак, якія выпраменьвалі зелянявае ззянне, гэтым разам я не ўбачыла. Затое яснавяльможную хеўру я разгледзела выразна. Усе чацвёра сядзелі, разваліўшыся, у скураных крэслах, і мяркуючы па выразу фізіяномій, настрой ў іх быў святочны. А чаму б яму не быць святочным? Цемра ў іх у руках, застаецца толькі адчыніць Браму -- і прывітанне, дзіўны новы свет.
-- Сапраўды, учынкі Старых часам не паддаюцца лагічнаму тлумачэнню, -- гаварыў Упір. – Успомніце хаця б Кунцэўскага. Ён абодва свае жыцці прысвяціў Служэнню, а яно бач як абярнулася. Старыя адрынулі яго і абралі Яромку Ляпца. Загадчыка лесапільні, з прасталюдзінаў...
-- Тут, як раз-ткі, усё лагічна, -- запярэчыў спадар мэр. – Пан Кунцэўскі быў звычайным прагматыкам. А Іерэмія – мройца ад нараджэння, і да таго ж вольны ад маральных абмежаванняў. Наколькі мне вядома, ён рабіў рэчы, якія не ўхваляліся нават "Унутраным Колам".
-- Вы пра тую інтрыжку з пані Ядвісяй? – спытаў Стрыгін, пасміхаючыся. – Як жа, помню. А старэча Кунцэўскі так нічога і не заўважыў. А калі Ядвіся адпрэчыла няўдалага кавалера, той усё зваліў на небараку Авельчанку. У якога, так бы мовіць, і ў думках не было. Хаця, згадзіцеся, гэтага студыёзуса нават трохі шкада. Ён шчыра спадзяваўся вызваліць Ядвісю з кіпцюроў шаленцаў-некрамантаў.
Яго апошнія словы патанулі ў выбухах рогату. Пэўна, яснавяльможная хеўра лічыла гэту гісторыю забаўнай. Мяне зноў пачало нудзіць -- ці то ад атруты, ці то ад адкравенняў, якім я мімаволі зрабілася сведкай. Мама родная, што ж гэта за людзі такія? І ці людзі яны наогул?..
-- Што ж, Іерэмія хлопец хвацкі, з гэтым пагаджуся, -- сказаў Упір. -- На маёй памяці ён разгубіўся толькі аднойчы. Помніце той выпадак, калі падчас адпраўлення абраду ў кабінет уварвалася пакаёўка – як там яе звалі, Гануся, Галюся? Вось тады Яромка Ляпец разгубіўся і ледзь не нарабіў глупстваў. Аднак забойства прыслугі не ўваходзіла ў нашы планы, і мне прыйшлося ўмяшацца, каб выратаваць становішча. Вам вядома гэта гісторыя, спадар Хлябцоў?
-- Нажаль, не, -- ветліва адказаў той.
-- Годная тады атрымалася імпрэза, спадар Хлябцоў, -- падхапіў Стрыгін. – Уявіце сцэну: уваходзіць Гануся ў кабінет, а там стары пан Кунцэўскі ляжыць на падлозе ды курчыцца ў канвульсіях, побач малады пан Славамір на канапцы ні жывы ні мёртвы, а наўкол суровыя мужы ў чорных сурдутах. Няшчасная кабета ўжо хацела гвалт крычаць, ды спадар Каяловіч яе супакоіў. У тыя часы ён выдаваў сябе за аўстрыйца на імя Ойген фон Кленц, яго ўся прыслуга баялася, як агню. І вось гэты грозны фон Кленц глядзіць пакаёўцы проста ў вочы і на ламанай рускай выдае наступнае: “Барин плёхо. Fallsucht*. Вода, бистро!” Яна і пабегла, як ветрам здзьмула.
-- Дасціпна, -- ухваліў спадар мэр, трасучыся ад смеху.
-- Аднак самае цікавае было пасля, калі стары Кунцэўскі апрытомнеў у целе маладога Славаміра, а Славамір, адпаведна, у целе старога пана. Небарака Славамір не вытрымаў гэтага выпрабавання і звар’яцеў проста ў нас на вачах. Ён кінуўся ў вакно перш чым мы паспелі яго звязаць. Потым Кунцэўскі з Яромкам доўга ганяліся за ім па ўсім парку. Мы назіралі за гэтай карцінай з бэльведэра, і менавіта тады пані карэктар прамовіла фразу, нетыпова доўгую для яе: “Якое красамоўнае сведчанне таго, што Творца адвярнуўся ад гэтага свету. Калі б было іначай, то мы, панове, даўно ўжо абрынуліся бы проста ў Пекла, разам з гэтай балюстрадай”.
Пані Бергманава кіўнула і сказала коратка:
-- І гэта праўда.
-- Славамір, замураваны ў целе старога пана, пражыў яшчэ тры дні, несупынна лямантуючы і кідаючыся на сцены пакойчыка на гарышчы, ў якім яго зачынілі, -- працягваў Стрыгін. – Нарэшце Яромку надакучыла слухаць гэтыя енкі. Ён падняўся на гарышча, і крыкі неўзабаве сцішыліся. Потым Яромка патлумачыў, што з хворым здарыўся чарговы прыступ падучай, ён упаў і выцяўся скронню аб камінную рашотку, пасля чаго яму на твар звалілася аксамітная падушка, так што ў няшчаснага не было ніякіх шанцаў.
-- Ах-ха-ха, шэльма! – рагатаў спадар мэр.
Я ляжала, змагаючыся з млоснасцю, у страўніку круціла ўжо невыносна. Славамір. Бедны Славамір. Альгерд Алегавіч лічыць яго ледзь не галоўным злачынцам, а ён ні ў чым не быў вінаваты. Ён пражыў зусім нядоўга і пэўна, не паспеў зрабіць нічога благога. Кунцэўскі-стары і пан Славамір – адзін і той жа чалавек. І менавіта стары пан прадаў душу Д’яблу, на што і намякае крушнявецкая батлейка. А потым ён звёў са свету Славаміра, уласнага сына, каб перасяліцца ў ягонае цела. І ўсё роўна скончыў кепска, атрымаў выспятка ад Гіпербарэйцаў і сканаў у парыжскай начлежцы. Цікава, а хаўруснікі з “Унтранага Кола” таксама практыкуюць перасяленне душ? Пэўна, так. І хто ведае, колькі ўжо стагоддзяў яны гуляюць па зямлі, і колькіх людзей яны загубілі, каб завалодаць іхнімі целамі...
Машына спынілася, і матор заглух.
-- Лесапільня, панове. Прыехалі, -- абвясціў спадар мэр.
Ён падняўся з сядзення і стаў проста нада мной, так што я магла разгледзець падэшвы ягоных чаравікоў.
-- Мы на парозе грандыёзных падзей, васпаны, -- прамовіў ён урачыста. -- Як там у Пушкіна – “Отсель грозить мы будем миру!”
“Шведам, крэтын, -- падумала я. – Пётр Першы “гразіць” збіраўся толькі шведам. А на ўвесь свет ён усёткі не замахваўся…” Страўнік зноў звяло сутаргай, гэтым разам так моцна, што ўсё цела выгнулася дугой. Я адчула страшэнную млосць, у роце заказытала, потым мяне, здаецца, знудзіла, і я звалілася без сіл зваротна на падлогу. Расплюшчыўшы вочы, я ўбачыла, што ў фургоне зрабілася чорна ад мух. Яны віселі пад столлю гудлівай хмарай, поўзалі па сценах, аблеплівалі вокны і скураныя сядзенні. Мяне перасмыкнула ад гідлівасці. Чарнакніжнікі, паўскокваўшы з сядзенняў, схіліся нада мной з заклапочанымі фізіяноміямі. На мух яны не зважалі. Выглядала так, быццам чарнакніжнікі наогул іх не заўважаюць, хаця недабачыць такое раптоўнае нашэсце жамяры здавалася нерэальным.
-- Яна апрытомнела? – спытаў Упір.
Бергманава пахітала галавой.
-- Немагчыма. Я ўкалола ёй поўную ампулу.
На ейны лоб прызямлілася тлустая муха з зелянявым бліскучым брушкам, але пані карэктар нават брывом не павяла. Як нічога ніякага. Тады я зразумела. Цемра. Цемра, сястрычка мая, выцягнула з мяне атруту і ператварыла яе ў рой насякомых. І каб убачыць гэтую жамяру, трэба быць мройцам, альбо глынуць вядзьмарскага зелля, якое разбурае нейроны і тонкія матэрыі… Арыгінальна, сястрычка. Не, малайчына, канечне, ухваляю. Цяпер трэба прыдумаць, як справіцца з чарнакніжнікамі, бо на іх кудмені, а Цемра супраць Пячаткі бяссільная...
-- Пся крэв!
Дзверы расхінуліся, і ўвесь гудлівы рой адразу ж скіраваўся да праёму, ірвучыся на волю з цеснага фургона.
-- А-а-а, курва! Паганскі басурманін! – лаяўся хтосьці ў скуранцы, адной рукой трымаючыся за дзверы, а другой разлютавана адмахваючыся ад жамяры, якая чорнай хмарай ляцела праз расхінуты праём і растваралася, знікала ў начным марозным паветры.
-- Штосьці не так? – занепакоена спытаў Стрыгін.
-- Чы ёсць пан звар’яваны? Мушкі пэлна хата. Як сл’епы, далібог,* -- адказаў той, адганяючы апошніх запозненых казурак, якія ўсё яшчэ выляталі з дзвярэй фургона.
-- Спадар Ляпец, нам зразумела ваша імкненне падкрэсліць сваю тутэйшасць, -- сказаў спадар мэр, паморшчыўшыся. – Але зрабіце ласку, гаварыце па-чалавечы. Мы не ў вандроўным цырку.
Ляпец. Яромка. Мройца ад нараджэння і чалавек, які зрабіўся пачварай. Прыўзняўшыся на локцях, я ўперыла ў яго вочы. Зрэшты, глядзець тут не было на што. Выглядаў ён, як “прыпылены” Лёня Захараў. Не змяніўся ні на каліва -- ўсё тая ж расхрыстаная скуранка і патрапаныя джынсы, заквэцаныя ці то алівай, ці то нейкай граззю, брудныя валасы вісяць ледзяшамі, пад вачамі сінякі, ды свежы кровападцёк на правай скуле ў дадатак – пэўна, пасля ўчорашняй сутычкі з Цімкам. Госпадзе, няўжо гэта было толькі ўчора? А здаецца, быццам мінула цэлая вечнасць... Хаця не, штосьці ў ім усёткі змянілася. Маўленне, перадусім. Лёня заўсёды гаварыў вельмі ціха і павольна, быццам з высілкам. Цяпер ён страчыў, як з кулямёта, і ў ягоным голасе з'явіліся незнаёмыя інтанацыі.
-- Анягож, спадар Ляпец, -- сказаў ён, чамусьці звяртаючыся да мэра Хлябцова. Потым схіліўся нада мной і прамовіў, хмылячыся:
-- Ляпец, прывітанне.
-- Адыдзі ад мяне, псіх! – крыкнула я і паспрабавала адштурхнуць яго нагой.
Ён заржаў, быццам я сказала штосьці надзвычай смешнае. Потым зірнуў на мяне з маньяцкім прыжмурам і працадзіў скрозь зубы:
-- Ага, так. Бабы ў нашым родзе баявыя. Ведаем такіх. Інсургенты з шылам у дупе. Папаша мой нябожчык такіх інсургентаў з асеці за ногі выцягваў, аж пыл слупам стаяў. Паехалі!
Ён схапіў мяне за нагу і павалок да выхаду.
-- Пусці, паскуда! Не пайду! – я ўчапілася была за сядзенне, але да мяне падскочыў Упір і схапіў мяне за рукі.
-- Ай, спадар Ляпец. Столькі часу прабавілі ў панскім маёнтку, а шляхетных манер так і не засвоілі. Бяда з вамі проста, -- сказаў Упір з папрокам.
Яны ўдваіх вывалакалі мяне з фургона і пацягнулі да лесапільні. У начным змроку я бачыла яе абрысы – прысадзістая будыніна с высачэзным цагляным комінам, якая нават у цемры выглядала выродлівай. І вось гэта спадар Наўмыснік лічыць гістарычнай каштоўнасцю?
-- Псялыжнікі! Пусціце! – крычала я, спрабуючы выдрацца.
-- Мне імпануе ваша пасіянарнасць, -- усміхаўся Ўпір.
-- Цешысень, ягодко! -- ржаў загадчык лесапільні.
Трое астатніх крочылі следам. Спадар мэр прыціскаў да грудзей важкі фаліянт у скураной вокладцы. Стрыгін нёс у руцэ доўгую пляскатую скрыню, вельмі падобную на старасвецкі чамаданчык палявога хірурга. Пані карэктар ішла з пустымі рукамі, але пад ейным жакецікам штосьсці падазрона адтапырвался, і мяркуючы па роду яе дзейнасці, гэта мог быць толькі баявы ствол у кабуры. Відавочна, у гэтай хеўры Бергманава выконвала абавязкі штатнага кілера.
Я ўжо зразумела, што чакаць дапамогі мне няма адкуль, і я вырашыла хаця б памерці, змагаючыся. Упір і Яромка валаклі мяне да лесапільні, трымаючы за шчыкалаткі і запясці. Я адчайна тузалася і выгіналася ў іхніх руках. Урэшце мне ўдалося вызваліць правую нагу, і злаўчыўшыся, я з асалодай засандаліла берцам Яромку ў сківіцу. Дакладней, сківіца была Лёнева, але Лёні тут ужо не было, Іншы авалодаў ім поўнасцю.
-- Пся крэв, – гыркнуў той і сплюнуў.
-- Годзе. Спыніцеся! – пачула я раптам.
Яны сталі, як укапаныя. Пальцы Ўпіра задрыжэлі і расціснуліся, і я звалілася патыліцай у снег. Праўда, адразу ж ускочыла, дзіка азіраючыся па баках. Фары фургона былі патушаныя, на тэрыторыі лесапільні не гарэла ніводнага ліхтара, але было даволі светла ад снегу, і ў начным небе цьмеў дзіўны зеленаваты золак. У гэтым няпэўным святле я разгледзела невысокую, станістую фігуру, якая нерухома стаяла паміж намі і будынкам лесапільні. Доўгая спадніца, кажушок, хустка з махрамі, завязаная на паляшуцкі манер. Альжбета. Яна штосьці трымала ў руках. Нейкі кароткі кій. Не. Дубальтоўка.
-- Пані Альжбета! – залямантавала я, кідаючыся да яе.
-- Стаяць! – раўнуў спадар мэр і схапіў мяне за каўнер.
-- Віктар, пусці яе, -- прагаварыла яна нягучна.
-- Альжбета, не прымушай мяне рабіць непапулярныя захады, -- пагрозліва сказаў спадар мэр.
Яна пахітала галавой.
-- Ты ўжо нарабіў спраў, Віктар. На тры жыцці наперад. А зараз здзекуешся з няшчаснага дзіцяці.
-- Гэта не дзіця, гэта пасрэднік, -- змрочна запярэчыў Упір. – І полаваспелая дзявіца, апроч іншага.
-- Маўчы, нелюдзь, -- кінула яна.
-- Пані Альжбета, вы не ведаеце ўсіх дэталяў справы, -- умяшаўся Стрыгін. – Мы ёй прапанавалі супрацоўніцтва. Кантракт, з подпісам і пячаткай, як цывілізаваныя людзі. Яна адмовілася. Такім чынам, у нас не заставалася выбару.
-- Хлусяць! – крыкнула я, спрабуючы адштурхнуць ад сябе мэра. – Я не адмаўлялася. Я папрасіла даць мне дзень на разважанні… Альжбета!!!
Я залямантавала ад жаху, убачыўшы, што пані карэктар зрабіла крок наперад, адначасова сунуўшы правую руку сабе пад жакецік. Я пачула шчаўчок затвора, потым шугануў выбліск і штосьці аглушальна бабахнула ў мяне над вухам, нібы выбухнула петарда. Пэўна, пані карэктар была спрактыкаваным кілерам, але Альжбета паспела першай. Бергманаву падкінула ў паветра і шпурнула спінаю ў снег. Альжбета апусціла стрэльбу. Руля дубальтоўкі злёгку дымілася.
-- Лярва, -- прашыпеў Упір.
Маланкавым рухам ён выхапіў з-за калашыны доўгі нож накшталт старасвецкага штылета і загыркаўшы, кінуўся быў да Альжбеты, але яна зноў ускінула дубальтоўку. Я зажмурылася і заціснула вушы далонямі. Грымнуў стрэл. Расплюшчыўшы вочы, я ўбачыла, як Альжбета, разламіўшы ружжо, заганяе новыя патроны ў ствол. Бергманава ляжала ў сумёце, сціскаючы ў руцэ пісталет, ейная спаднічка непрыстойна задралася. Пані карэктар не варушылася. Побач дагары тварам валяўся Ўпір, на месцы яго правага вока зеўрала скразная дзірка, аднак, як ні дзіўна, крыві амаль не было. Яны абое выглядалі не як мерцвякі, а хутчэй як васковыя лялькі ці манекены, якіх выкінулі з вітрыны ў снег. Стрыгін, паразважаўшы імгненне, сарваўся з месца і пабег зігзагамі ў кірунку фургона. Альжбета ўзняла ружжо, узяўшы яго на мушку, але на спуск яна так і не націснула. Стрыгін раптам узмахнуў рукамі і грымнуўся плазам у снег, быццам наляцеўшы на нябачную перашкоду. Я пачула адрывістае гырканне і гукі, падобныя да сабачага брэху, затым з цемры данесліся немыя ляманты. Крычаў Стрыгін. Потым усё сцішылася.
Ля будынка лесапільні засталіся толькі я, Альжбета і спадар мэр. Яромка некуды падзеўся. Я ўспомніла, што ледзь угледзеўшы Альжбету, ён спачатку знерухомеў, а потым пачаў павольна адыходзіць. Значыць, пакуль мы тут тачылі лясы з мэрам, спадар Ляпец паціху зваліў. Альбо Альжбета дазволіла яму збегчы. Навошта? Усё яшчэ спадзяецца ўратаваць прыдурка Лёню? Мажліва. Хацелася б мне ведаць, як?..
-- Дай сюды кнігу, Віктар, -- загадала Альжбета, накіраваўшы на яго рулю дубальтоўкі.
-- Гэта факсіміле, -- адказаў той.
-- Кнігу!
Памарудзіўшы, спадар мэр неахвотна кінуў фаліянт на снег. Альжбета адразу ж падхапіла яго і адышлася.
-- Ты робіш глупства, сястрычка, -- працадзіў спадар мэр.
-- Я спрабую ўратаваць тваю душу, ідыёт! – крыкнула яна. -- Пакуль яшчэ не позна…
Краем вока я заўважыла, што пані карэктар паварушылася і няўклюдна заграбаючы рукамі, прынялася выбірацца з сумёта. Упір таксама ажывіўся. Прыўзняўшыся, ён круціў галавой, спрабуючы сфакусіраваць позірк свайго адзінага вока. Рухі яго былі нейкія торганыя і развінчаныя, але для чалавека з дзіркай у мазгаўні ён паводзіў сябе даволі жвава.
-- Альжбета… -- прашаптала я.
Яна спакойна зірнула на мяне, усміхнулася.
-- Бяжы, Таіса, -- сказала Альжбета. -- Бяжы. Што б ты ні ўбачыла на дарозе, не спыняйся. І не бойся. Цябе не крануць.
Прасіць мяне двойчы ёй не давялося. Я развярнулася і вобцас кінулася прэч ад лесапільні. У мяне за спінай зноў пачуліся стрэлы, але я бегла, не азіраючыся і не спыняючыся, быццам за мной гналіся чэрці.
----------------------------
* Fallsucht (нем.) – падучая
* Паводле справаздач, апантаныя нячысцікамі часам пачынаюць размаўляць на іншаземных мовах. Гэты, як бачым, пачаў лупіць на трасянцы.
27. Ваўкалакі
Дадому хачу. Дадому. У ложак. Спаць. Закруціцца з галавой у коўдру і вырубіцца на цэлыя суткі. Альбо на некалькі сутак. Абрыдлі, усе абрыдлі… Не. Спаць будзем потым. Спачатку ў шпіталь. Трэба даведацца, як там справы ў Цімкі. Я нават патэлефанаваць ім не магу, мабільнік-то ў сумцы застаўся. І паліцечка там жа, на канапцы ў вестыбюлі. Балазе мне не холадна, аніколечкі, хіба толькі ў носе пашчыпвае, ды слязяцца вочы ад марознага ветру… Анягож, слёзы ў мяне ад ветру. Ты так і не прымусіў мяне заплакаць. Затое раззлаваў не на жарт. Цяпер трымайся. Я дакладна кагосьці прыкончу сёння ноччу. Ты ведаеш, каго. Давай, псялыжнік, выходзь. Не трэба ад мяне хавацца. Ты ж так прагнуў сустрэчы са мной, праўда?..
Я брыла па начным горадзе, нацягнуўшы на галаву капюшон байкі і схаваўшы далоні ў рукавы. Мяне калаціла, але не ад холаду. Усярэдзіне мяне ўсё напялася, нервы гудзелі, як высакавольтныя правады. І ў галаве панаваў поўны гармідар. Я не магла засяродзіцца -- думкі разбягаліся, як кроплі ртуці, гулялі ў чахарду, ліхаманкава пераскокваючы з аднаго на другое, і мяне гэта трохі палохала. Я чула, што менавіта так людзі губляюць розум. Думкі рассыпаюцца. Першы званочак.
І Цемра. Сястра-Цемра была тут, са мной. Я сама ўжо амаль што зрабілася Цемрай. Пачуцці ўсе згаслі, нават стомленасць прайшла, засталася толькі лютасць. Чыстая лютасць. Храбусткая, вострая, як шкло ў роце. І яшчэ паўвар’яцкая нейкая ўзвінчанасць, блізкая амаль да весялосці. Пэўна, так пачуваецца серыйны забойца, які выйшаў на паляванне за чарговай ахвярай... Праўда, Лёнечка? Ты ж ведаеш, як гэта бывае…
Забойца, ха! Я столькі разоў набліжалася да гэтай мяжы, але мяне заўсёды нешта стрымлівала. Цяпер усё. Я больш не баюся цябе, сволач. Ты раззлаваў мяне, і я ўжо не спынюся. Дзе ж ты, дзіцятка? Не трэба ад мяне хавацца. Тры, чатыры, пяць, мы ідзём цябе шукаць... Шкада ўсёткі, што мабільніка няма. Я з задавальненнем паслухала бы плэйер. Штосьці цяжкае. Блэк–метал, напрыклад. Шчыры і незакаламучаны, як гралі напачатку дзевяностых. У якім-небудзь ангары, на сцэне, аздобленай гнілымі каровінымі галовамі і свінымі тушамі. Кажуць, яны цягалі іх з прылеглага скотамогільніка. Слухаю такое рэдка, выключна пад настрой, але настрой у мяне зараз адпаведны... Ты ў мяне не адразу здохнеш, паскуда. Абяцаю. Памучышся спачатку. Усе малітвы ўспомніш, нават тыя, што не ведаў... Кішкі павыцягваем. Голымі рукамі, ага. Абгорнем вакол дрэўца. Годны атрымаецца серпанцін...трэ будзе падзяліцца дызайнерскай ідэяй з выканкамам, для наступнага фэсту… свіныя тушы ў фальбонах, канечне, нашае ўсё, але гірлянды з кішак таксама будуць выглядаць стылёва, асабліва з каляровай падсветкай… што-небудзь патрыятычненькае… І прымусім цябе хадзіць па кругу. Будзеш глядзець, як твае ўласныя вантробы намотваюцца на слуп, пакуль не скапыцішся. А пасля мы адвернем табе мазгаўню. Вось так, супраць разьбы. Усё роўна там адна сечка... Падчас навагодняга кірмашу яны ўпрыгожылі шапік адсечанай каровінай галавой. З прылеглага скотамогільніка. Чысты культ. На ёй яшчэ былі завушніцы з фальшывымі каменьчыкамі. А стрыжка даволі безгустоўная. І валасы дарма фарбуе. Я заўсёды мела падазрон, што старшыня выканкама таемна займаецца чорнай магіяй... А потым мы спакойна вернемся ў шпіталь. Да… Да каго? Забылася. Цімафей?
Цімка. Згадка аб ім мяне трохі ацвярозіла. Я рэзка спынілася. “Тая, *** тваю маць! Зусім мазгі спякліся?” Мяне раптам апанаваў істэрычны рогат. Проста ўявіла карцінку. У шпіталь сабралася, ну-ну. Са скрываўленымі рукамі і з галавой прыпыленага Захара ў зубах. От жа Цімка ўзрадуецца, ачмурэць проста, як... Дакацілася, называецца. Маньячка хрэнава, думала я, выціраючы слёзы. Мяне душыў нервовы смех. Ну і чым я лепш за Лёню? Ды нічым. Такая ж, як ён. Нават горш. Ён, у рэшце рэшт, за свае ўчынкі больш не адказвае. Псіхапат няшчасны, навошта яго ненавідзець? І ён не забойца.
Затое Яромка забівае лёгка і весела, людзі для яго, нібы смецце. І для мяне, атрымліваецца, таксама. Невыпадкова ён назваў мяне сваім прозвішчам. “Прывітанне, Ляпец”. Пэўна, намякаў, што мы з ім аднаго поля ягадкі. І мае ж рацыю, падлюга. Ён любіць забіваць, і я таксама. Ён напалову Пачвара, я спакваля ператвараюся ў Цемру... Цікава, ў яго таксама ідыясінкразія на Пячатку? Кудмень блакіруе сілу Пачвары – здаецца, яна мае тую ж прыроду, што і Цемра. Асоба Іншага, аднак, пры гэтым застаецца незакранутай. Калісьці ён быў чалавекам, цяпер ён паразітуючая існасць, што ўчапілася ў пасрэдніка, як клешч, і ніякімі Пячаткамі яго не выб’еш… Так, Лёня тут ужо ні пры чым. Сам па сабе ён цяміць не больш, чым зомбі з прастрэленай галавой, і ўсімі яго ўчынкамі кіруе Іншы… І ўсёткі, калі ён з заточкай па парку швэндаўся, ён дзейнічаў паводле сваёй волі, ці ўжо не?.. Хаця, якая розніца? Ён, прынамсі, спрабаваў супраціўляцца. А я… Я гатова добраахвотна кінуцца ў абдымкі Цемры, аддацца ёй ва ўладу без усякага супраціву. Ненавідзець і забіваць, забіваць з радасным гіканнем. Прывітанне, пані паліцай… то бок, у сэнсе, Ляпец…
Не, Сястрычка, так не гадзіцца. Нікуды не гадзіцца. Хто, наогул, у доме гаспадар, я ці яна?.. Я стаяла пасярод пустыннай вуліцы, спрабуючы сабрацца з думкамі. Патроху мне ўдалося супакоіцца, і чахарда ў галаве, нарэшце, спынілася. Цемра па-ранейшаму была тут, я адчувала, як яна вірыць і клякоча ўва мне, але я ўжо ўзяла яе пад кантроль. Як дрэсіроўшчык тыгра. Упір звёрз лухту, параўнаўшы яе з машынай для забойства. Яна жывая істота. Драпежнік. І я трымаю яе на кароткай шворцы. Спакойна, мілая, спакойна. Нічога не робім без каманды “фас”... Не, Захар, канечне, таксама вінаваты. Сам паклікаў Іншага, пусціў яго ў сваю душу. А цяпер… Што цяпер? Колькі хвілін таму ўсё было адназначна – знайсці яго і прыкончыць. Аднак лютасць мая сцішылася, і я разумела, што не жадаю яму смерці. Гэта Ляпцы забівалі з пакалення ў пакаленне – вось ужо дзе сямейка маньякаў, – а я не стану. Не хачу. Але, з іншага боку, што я буду рабіць, калі ён выйдзе і накінецца на мяне?.. Добра, што-небудзь зымправізуем. Па абставінах.
Агледзеўшыся, я зразумела, што знаходжуся на вуліцы ў прыватным сектары, што вяла наўпрост да цэнтральнай плошчы. Туды, дзе ў нядзелю планаваўся мітынг, і дзе зараз сканцэнтраваліся фальшывыя аўтазакі, набітыя нежыццю. У гэтыя планы, аднак, ужо хтосьці ўнёс карэктывы. На першы погляд, у горадзе нічога не адбывалася. Цішыня, у вокнах ні агеньчыка, ліхтары гараць – цьмяна, цераз адзін. Эканомія электраэнергіі. Вакол ліхтароў раяцца сняжынкі срэбнай жамярой, ды паблісквае ледзяная корка на ходніку, выкладзеным ружова-шэрай пліткай. Ноч у правінцыі, нічога выбітнага. Але я глядзела на горад скрозь Цемру і бачыла рэчы, схаваныя ад людскіх вачэй.
На двары быў Апакаліпсіс, і горад пагрузіўся ў хаос. У нябёсах па-над дахамі цьмеў зеленаваты золак – тое самае тагасветнае ззянне, што пераследвала мяне ў жахлівых мроях. Цяпер гэта зрабілася рэчаіснасцю. Слуп халоднага зелянявага полымя ўздымаўся таксама над Овелькай з боку Чортава моста. Свяціўся ці то сам мост, ці то рака пад ім. Крыніца гэтага мёртвага святла знаходзілася за Брамай – сёння яна мусіла адчыніцца, і дэманы Гіпербарэі чакалі на парозе, ім засталося толькі атрымаць ключ, каб увайсці. А па горадзе, усцяж спусцелых вуліц, ценямі гойсалі ваўкалакі.
Я ў думках назвала іх “ваўкалакамі”, хаця насамрэч я не ведала, што яны такое і адкуль узяліся. Па маіх назіраннях, рухаліся яны аднекуль з боку гарадскіх могілак, аднак да ажылых мерцвякоў яны былі непадобныя. Калі ўжо параўноўваць з міфічнымі істотамі, то больш за ўсё яны нагадвалі менавіта ваўкоў-пярэваратняў.
Упершыню я ўбачыла іх каля старой лесапільні. Адтуль я ляцела, як на спрынтэрскай дыстанцыі, і ў мяне не было часу іх разглядваць. Адзінае, што я заўважыла ў той момант, была нейкая шэрая маса, што валтузілася ў снезе побач з фургонам, на якім мяне прывезлі сюды. Мне здалося тады, што гэта ваўкі ці здзічэлыя сабакі – ў зелянявым святле золку я адрозніла завостраныя вушы, худыя хрыбты і ашчаціненыя загрыўкі. Прыпаўшы да зямлі, яны з гырканнем і гурчаннем дагрызалі тое, што засталося ад спадара Стрыгіна. Прызнацца, адчула я злараднасць. Што, Герман Бенцыяныч, нечаканчык? Туды вам і дарога, і ўсёй вашай яснавяльможнай хеўры таксама. На лёгкім кацеры, як той сказаў. Гіперабарэйцы недаробленыя.
Альжбета наказала мне бегчы без аглядкі, але на Малым мосце каля пільні, там, дзе Овелька трохі звужалася і рабіла выгін, я змушана была спыніцца. Па мосце мне насустрач кацілася цэлая зграя істот, пэўна, роднасных тым, што я бачыла каля фургона. Гэтым разам яны былі зусім побач, і я магла разгледзець іх ва ўсёй “прыгажосці”. Яны напраўду мелі некаторае падабенства з ваўкамі ці гіенамі, але пры гэтым не былі ні тым, ні другім. Менавіта тады мне прыйшла да галавы думка аб ваўкалаках. Дакладней, пярэваратнях на стадыі пераўтварэння. Яшчэ не жывёлы, але ўжо не людзі. Голыя, аслізлыя целы без поўсці, прыгорбленыя постаці, доўгія ўчэпістыя лапы з загнутымі кіпцюрамі ды ікластыя зяпы, ў якіх па-блюзнерску пермяшаліся рысы звярыныя і чалавечыя. Некаторыя з іх беглі на дзвюх нагах, нязграбна валюхаючыся і завальваючыся наперад, але большасць з іх перамяшчаліся па-звярынаму, на чатырох. І чатырохногія істоты, і іх двухногія супляменнікі рухаліся надзвычай хутка – хутчэй, чым я бегаю, і зразумела было, што любая спроба ўратавацца ўцёкамі загадзя вырачана на правал. Усё роўна, што ўцякаць ад зграі сабак – дагоняць на раз-два.
Але ні страху, ні панікі я не адчула. Калі гэта гайня наблізіліся да мяне, я проста саступіла ўбок і прыхінулася да металічных парэнчаў моста, даючы ім дарогу. Яны праімчаліся міма, нават не зірнуўшы на мяне. Відавочна, палявалі яны не за мной. Іхняй мэтай была лесапільня, то бок, нежыць, якая там акапалася. З адным з чарнакніжнікаў ужо расправіліся, двое астатніх, напэўна, усё яшчэ курчыліся ў снезе, люта чапляючыся за падабенства жыцця, якое выслізгвала ад іх. Яны былі толькі ўмоўна жывыя, сілай вядзьмарства трымаючыся ў целах, якія належылі не ім. Цяпер яны памруць па-сапраўднаму, і іх доўгае падарожжа скрозь прастору і час будзе скончана. Цікава, спадара мэра таксама загрызуць? Ён жа ўсёткі пакуль яшчэ не нежыць. Проста чынуша-сатаніст. І Альжбета. Яна таксама засталася там, каля лесапільні. Зрэшты, за яе я была спакойная. Вядзьмарка ведала пра ваўкалакаў. Яна і мяне папярэдзіла – не бойся, не крануць. А можа, яна з ваўкалакамі заадно? Казала ж яна, што “разбярэцца” з чарнакніжнікамі. Вось і заклікала гэткі атрад камандас з Іншасвету. Я так мяркую. Трэ будзе спытаць ў яе потым… калі яно, канечне, калі-небудзь надыдзе, гэтае “потым”…
Ваўкалакі былі не толькі на лесапільні. Зараз імі кішэў увесь горад. На адной толькі вуліцы ў прыватным сектары я налічыла іх з паўдзясятка. Па-ранейшаму не зважаючы на мяне, яны подбегам рухаліся ўздоўж ходніка і як ганчакі, вышуквалі здабычу. Нарэшце, быццам штосьці ўчуўшы, яны разам кінуліся ў нейкі цёмны тупічок, куды не сягала святло ліхтароў. Пачулася адрывістае гырканне, падобнае да сабачага брэху, і праз імгненне з тупічка выпаўз псеўда-ціхар у трэніках. Ці не той самы, якога я бачыла каля школы? Можа, той самы, а можа і не. Усе яны выглядалі абсалютна аднолькава. Ваўкалакі абклалі ціхарыка з усіх бакоў – адзін заскочыў яму на спіну, другі ўчапіўся ў глотку, яшчэ двое круціліся ў яго пад нагамі і грызлі яго за лыткі. Той канвульсіўна разгойдваўся, спрабуючы стрэсці з сябе нападнікаў, і няўклюдна махаў рукамі. Матам, аднак, ён пры гэтым не лаяўся. Ён наогул не выдаў ані гуку – ні крыку, ні ляманту, усё адбывалася ў абсалютным маўчанні, калі не лічыць вантробнага рыку ваўкалакаў. Неўзабаве голем, страціўшы раўнавагу, паваліўся ў снег, ваўкалакі накінуліся на яго галоднай зграяй, і пачалося баляванне. Паназіраўшы трохі за гэтай сцэнай, я акуратна абышла іх па кругу і рушыла далей.
Мінуўшы яшчэ некалькі прыватных дамоў з агародчыкамі, я натрапіла на груду жаляззя, у беспарадку раскіданага па асфальце. Я не адразу зразумела, што гэта такое. Металічныя агароджы, што калісьці перакрывалі выхад да плошчы, цяпер перакуленыя і моцна пагнутыя, былі бязладна звалены ў кучу, утварыўшы штосьці накшталт барыкады. Не без цяжкасці прабраўшыся цераз гэты завал, я, нарэшце, апынулася на плошчы.
-- Блін!.. – вырвалася ў мяне.
Тут чыніўся форменны Армагедон. Не, не такі, што я бачыла на відэа з Мінска. Ні АМАПаўцаў, ні пратэстоўцаў тут не было. Людзі як такія наогул адсутнічалі. На плошчы гаспадарылі ваўкалакі. Не ведаю, колькі іх тут сабралася, пэўна, сотні. Яны палявалі на нежыць – хадзячых мерцвякоў, замаскіраваных пад ціхарыкаў у цывільным. Дзейнічалі ваўкалакі на дзіўленне зладжана і мэтанакіравана, быццам паводле інструкцыі. На мерцвякоў, якія стаялі паасобку, яны накідваліся невялікімі групкамі па трое ці чацвёра, упіваліся ім у горла і карак, валілі на зямлю, грызлі і раздзіралі кіпцюрамі. Тых, што сядзелі ў жалезных фургонах, выцягвалі вонкі і перагрызалі ім глоткі. Большасць аўтазакаў ужо стаялі пустыя. Яны былі моцна абдзёртыя і пакарабачаныя, з выдранымі дзвярыма і павыбіванымі вокнамі, некаторыя былі перакулены і ляжалі на асфальце дагары коламі. У нешматлікіх ацалелых машынах усё яшчэ хавалася нежыць. Адзін з такіх фургонаў зграя ваўкалакаў атакавала проста ў мяне на вачах. Воўкападобныя істоты разлютавана трэслі яго і разгойдвалі, імкнучыся перакуліць, кідаліся на браніраваныя сцены, віснулі на дзвярах і закрачаных вокнах. Яшчэ двое ваўкалакаў заскочылі на металічны дах і азвярэла скрэблі яго кіпцюрамі, быццам спрабуючы адкаркаваць кансервавую бляшанку. Нарэшце фургон нахіліўся і са скрогатам заваліўся набок, і яго адразу ж накрыла хваля гнуткіх бясшэрсных целаў, якія толькі часткова былі звярынымі. Я бачыла, як у паветра ўзляцелі выдраныя “з мясам” дзверы. Адкаркаваўшы аўтазак, ваўкалакі прыняліся за псеўда-ціхарыкаў. Жывых мерцвякоў выцягвалі з фургона аднаго за адным, як шпроты з бляшанкі, і тут жа, не адыходзячы, так бы мовіць, ад касы, пачыналі іх грызці і рваць на кавалкі. Што характэрна, падчас расправы ўсе големы захоўвалі грабавое маўчанне. Ні крыкаў, ні лаянкі. Пакорліва і без нараканняў прымалі свой лёс... А мажліва, опцыя “голас” ў іх папросту не была прадугледжана. Хто ведае.
Я повольна крочыла цераз плошчу, старанна абмінаючы зграйкі балюючых ваўкалакаў ды кучкі пашматанага адзення, пад якім, мажліва, яшчэ заставаліся шматкі недаедзенай мёртвай плоці. Ваўкалакі мяне бачылі, у гэтым не было сумневу, аднак яны не выяўлялі варожасці ў дачыненні мяне. Яны праносіліся міма, часам кідаючы на мяне хуткія позіркі, але відавочна, я не ўяўляла для іх ніякага інтарэсу. Іх цікавіла толькі нежыць. То добра. Заядацца з ваўкаламі мне зусім не ўсміхалася. Даволі з мяне Пачвары.
Праходзячы міма помніка Леніну, я ўбачыла вялізнага рудога ката з падраным вухам. Я пазнала гэту звяругу. Кот Альжбеты. Ён нерухома, нібы ўмураваны, сядзеў на пастаменце і спакойна назіраў за бойняй, што чынілася на плошчы. Яго круглыя жаўтлявыя вочы свяціліся, а вусатая фізіяномія – я гатова была ў гэтым паклясціся – расплывалася ў зіхатлівай усмешцы. Так, кацідла хмыліўся, як той Чашыр, і здавалася, ён вось-вось раскрые пашчу і выдасць чалавечым голасам: “Аперацыяй па зачыстцы задаволены!” То ж бо. “Чысцільшчыкі” працавалі вельмі шпарка, з такімі тэмпамі яшчэ да ранку Овельск будзе вольны ад нежыці. Я ўжо не сумнявалася, што ваўкалакі з вядзьмаркай заадно. Хаўруснікі. Мне невядома было, якім чынам яна прыцягнула іх сюды і як ёй удалося з імі дамовіцца. Дый не мая гэта справа. Галоўнае, каб пасля “зачысткі” гэтыя бравыя камандас вярнуліся туды, адкуль прыйшлі.
Мінуўшы плошчу, я перайшла пустыннае скрыжаванне, над якім разгойдваўся на ветры і міргаў жоўтым самотны святлафор, і неўзабаве апынулася на старой вуліцы з таполевымі прысадамі, якая вяла да Чортава моста. Я ведала – ён там. Чакае мяне, і з ім усе дэманы Гіпербарэі. Стаяць каля Брамы, глядзяць на сусвет яго вачамі. Так, ён ужо не чалавек. Адзін з іх. Іх давераная асоба. Праз яго яны жадаюць займець ключ да Брамы. Калі ў іх атрымаецца, яны ўвойдуць і зробяцца тут гаспадарамі, а мы знікнем. Людзі ім непатрэбны, ні жывыя, ні мёртвыя… Ладна, псяюха. Я вам так проста не дамся. Я раз ужо збегла з-пад нажа, і яшчэ пабачым, хто каго… А Лёня? Што з ім рабіць? – падумала я раптам. І тут жа сабе і адказала: Кінь. Ён ужо не жыве. Жыццё яго было зусім нядоўгім, і ён не паспеў зрабіць нічога дрэннага. Папаша яго прыкончыў. Шкада, але што зробіш. Няма яго. Ёсць Іншы. Вось ім і зоймемся. “Тры, чатыры, пяць, мы ідзём цябе шукаць. Да ліхаматары. Сваячанец”, прашаптала я і рушыла да моста, над якім шугала тагасветнае зарыва.
28. Vade Retro*
Мост ахінала зелянявая святлівая смуга. Яна вісела над Овелькай, як радыёактыўнае воблака, а з віру ўнізе ўздымаўся слуп нерухомага халоднага полымя. Мёртвае зарыва, якое не адкідвала ценяў, шугала да самага неба, засцячы зоры. Ліхтары на мосце ўсё яшчэ гарэлі, і на тле гэтага тагасветнага ззяння святло іх пацьмянела і зрабілася чырванаватым.
Ён чакаў мяне тут, як я і меркавала. Стаяў пад ліхтаром, прыхінуўшыся да парэнчаў і схіліўшы галаву, быццам штосьці выглядаючы ў сабе пад нагамі. Рукі ў кішэнях – Лёнева звычка, -- лаёвыя валасы звісаюць на твар, завэдзганая вопратка баўтаецца, як на вешалцы. Ну і відок ў яго, канечне. Мярцвяк хадзячы. У Захара і раней знешнасць была не фантан (я асабіста лічыла яго вырадкам), а цяпер зусім нешта здаў. Ён сапраўды выглядаў хворым. Альбо Іншы давёў да крайняга псіхозу. Што ж ты так, Яромка? Зусім не клапоцішся аб сваім пасрэдніку. А гэта, між іншым, жывы чалавек, не вядро з балтамі.
-- Ерамей, -- паклікала я напаўголасу.
Ён узняў галаву, зірнуў на мяне. У водблісках тагасветнага полымя яго фізіяномія здавалася зеленаватай, пад ілбом залягалі глыбокія цені, вачэй амаль не відно, толькі дзве нерухомыя святлівыя кропкі там, дзе павінны быць зрэнкі. Эфектна. Дарма, Яромка. Я і так ужо пераканалася, што ты нелюдзь. Цікава, як гіпербарэйцы гэта робяць? Так перакроіць чалавечую прыроду. Пэўна, нейкія маніпуляцыі на квантавым узроўні. Як у той прыпавесці пра ведзьмака і васіліска. На самай справе іх запіхнулі не ў звычайную дамавіну, а ў нейкі агрэгат, які змяняе структуру атамаў. ДНК і ўсё такое. Гіпербарэйцам гэта як два пальцы пераслаць. Эх, такую цывілізацыю прамаркітавалі. Зрэшты, сёння яны плануюць узяць рэванш. Людзей, праўда, у расход пусцяць. Гэта ж гіпербарэйцы, ў іхняй сістэме каштоўнасцей жыццё чалавечае танней за гаўно птэрадактыля. Дарэчы, ці не з-за гіпербарэйцаў дыназаўры вымерлі? Альбо іхняя цывілізацыя загнулася раней, чым з’явіліся дыназаўры?.. Так, куды гэта мяне зноў панесла?..
-- Яны спадзяваліся, што я нешта пакіну для іх, -- прагаварыў Іншы голасам Лёні Захарава. – Гэтыя крэтыны з “Унутранага Кола”. Яны з самага пачатку лічылі мяне нявартым. Глядзелі на мяне, як на апошняе быдла. А ў выніку іх усіх паймелі. Усё іхнюю хеўру ў поўным складзе. Лузеры. Чы як то па-тутэйшаму? – ён выцягнуў руку з кішэні і пакруціў указальным пальцам каля лба. – Дэбільныя ардынарцы.
Складна жупіць. І дзе толькі набраўся такіх слоўцаў? Не ў сваёй жа Расейскай Імперыі, ці калі ён там жыў. Карыстаецца ведамі пасрэдніка. Цікавенька, каго гэта Лёня зваў “дэбільным ардынарцам”? Пэўна, Цёму Жыхарэўскага. У яблычак, Захар. І не запярэчыш.
-- Забіваць мяне будзеш? – пацікавілася я.
Ён паматляў галавой.
-- Неканечне. То ест, гэта зусім неабавязкова.
Я хмыкнула.
-- Ды няўжо? А мне здалося, што ты зашыбіся які аматар расчлянёнкі.
-- Ну-ну, дз’еўчынка, -- ў ягоным голасе раптам з’явіліся прымірэнчыя ноткі. – Не трэба лічыць мяне вылюдкам. Думаеш, я быў заадно з тымі блазнамі? У жэдным выпадку. Я, скажам так, меў часовую патрэбу ў іхніх паслугах. Ты ўвесь час бегала ад мяне, а я жадаў адно пагутарыць з табою па душах. На чтэры очы.
-- Да-а-а? – працягнула я з кплівасцю. -- А там, у парку, ты таксама чыста пагаварыць хацеў?
-- У парку… -- ён замоўк, прыкрыўшы вочы. Здавалася, што ён зараз капаецца ў памяці Лёні. Сапраўды як вірусная праграма, якая счытвае чужыя файлы.
-- Цімафей, так? – прамовіў ён нарэшце. – Зразумей, гэта было дзеля тваёй жа карысці. Яго прысутнасць была непажаданая.
-- У якім сэнсе? – спытала я, адчуваючы, што мяне зноў апаноўвае лютасць. Спакойна, сястрычка, спакойна. Не вядзіся на правакацыі…
-- Гэты чалавек душыў тваю існасць, і яго неабходна было прыбраць, – сказаў Іншы. -- Пасрэднік адчуваў да Цімафея асабістую непрыязнасць, чым я і скарыстаўся. Яго не прыйшлося нават доўга угаворваць, дастаткова было злёгку падштурхнуць.
-- І ведаў жа, куды біць. Адмарозак, -- прамовіла я з нянавісцю. – Дзе Лёня?
-- Яго тут няма, -- адказаў ён абыякава. – Але я гатовы выслухаць усе рэкламац’і.
Тут мяне закалаціла па-сапраўднаму. Яго непрабіўная спакойнасць мяне вар’явала. Халера, ды ён проста здзекуецца! “Ты паскуда! Брыда! Сволач паганая!” хацелася мне крыкнуць яму ў твар. Але я стрымала сябе.
-- Чаму ён? – спытала я. -- Чаму менавіта яго ты зрабіў сваім пасрэднікам?
Іншы пацепнуў плячыма.
-- То проста, як булка з маслам. Ён мройца. Чалавек з адмысловым складам душы, чуллівы да ўплыву існасцей з інэга святу. Як ты і я. У тым сэнсе мы аднолькавыя.
-- Аднолькавыя? – паўтарыла я з агідай. – Бздура! Я не такая, як ты. І ніколі не буду.
Іншы схіліў галаву, і плечы яго затрэсліся. Ён смяяўся. Увесь час з мяне ржэ. Нават крыўдна. І што такога недарэчнага я сказала?..
-- Тая, Тая. Ты не разумееш, -- прагаварыў ён, адсмяяўшыся. – Мы не проста падобны. Мы адзінае цэлае. Я і ты. Една радзіна. У табе мая кроў. Усвядом гэта, нарэшце.
-- Чаго? – я зірнула на яго з неўразуменнем.
Ён глядзеў на мяне, хмыліўся. У ягоных вачах не адлюстроўвалася ніякіх эмоцый, але зразумела было, што яму зараз весела, дужа весела.
-- Альжбетка табе не сказала? – спытаў ён з кпінай голасе. -- Дарма. Калі б ты даведалася, то не стала б мяне цурацца. Бо мы адна сям’я. Наш агульны продак меў прозвішча Ляпец. І ён быў вешацелем.
Ляпец. У грудзёх у мяне запякло, быццам я глынула кіпеню.
-- Хлусня. Ты гоніш, Захар, -- прагаварыла я, на хвіліну забыўшыся, што прада мной не Лёня, а Іншы.
-- Пархом Ляпец. Мой папаша. Твой тройчы прадзед, -- адчаканіў Іншы. – І не халоп бязродны, а са збяднелай шляхты. Шляхетнасць сваю Ляпцы ў карты прайгралі, а Пархом вырашыў паправіць становішча. Бунтоўнікаў па лясах лавіў, ды сам жа іх і вешаў. Тут, у ярку. І нашчадкі яго такія ж. Таіса, ты ведаеш, што адзін твой прадзед быў паліцаем, а другі кіраваў масавымі растрэламі?
-- Хлусня! – паўтарыла я ўпарта.
Ён юдашыць. Проста тлуміць мне галаву. Здэмаралізаваць жадае. Не выйдзе, Яромка. Я напагатове. Ты не заблытаеш мяне сваёй брахнёй.
-- Хіба Альжбета не згадвала пра свайго зніклага брата? Таго самага, што сышоў аднойчы з дому, ды з канцамі? – спытаў ён. – Васілька Ляпец яго імя. Прапаў быў, а праз колькі гадоў выплыў у Мінску. Звязаўся там з крымінальнікамі. Потым яго асудзілі за забойства. Бандыцкая разборка. Тэрмін яму далі невялікі, як саўдзельніку. Двое душылі, а ён за ногі трымаў. А калі прыціснулі, ён абодвух здаў з вантробамі. Ляпец да мозгу касцей.
Ён выдаў кароткі смяшок.
-- У турме ён пачаў перапісвацца з малалетнімі ідыёткамі. З некалькімі адразу. Тады мода была такая, усе хацелі замуж за зэка. Гэтыя лісты ён зачытваў услых. З іх ржала ўся зона. А калі ён адкінуўся, то напраўду ажаніўся. З адной з гэтых істэрычак. Праўда, ненадоўга. Знойшоў сабе лепшую, а той даў выспятка. І вярнулася яна ў родны Овельск з дзіцём у падоле. Гэта была ты, Таіса.
-- Змоўч, паскуда! -- крыкнула я. Мне хацелася заціснуць сабе вушы.
-- Што, прыкра? Ніц не ятрыць так, як праўда, – сказаў ён, пасміхаючыся. – Але прызнай, у глыбіні душы ты гэта ведала. Я зазіраў у твае мроі, калі ты была яшчэ дзіцём. Ты мела рацыю наконт сябе. Дачка Змея, так ты звала сябе ў маленстве? І тое праўда. Таіса, ты не зусім чалавек. На табе метка Старых. І на Альжбетцы таксама. І на ўсіх, хто нарадзіўся пасля мяне. Гэта ў нас сямейнае. Усе пазначаныя, ды не ўсе годныя. Пашкоджаных многа. Але то не пра цябе, Таіса. Ты ўдалая атрымалася. Вартая сваіх продкаў. Нездарма Старыя абралі цябе, даверыўшы табе ключ.
Не слухай яго, казала я сабе. Не слухай. Гэта проста морак. Ашуканства. Але халера, як жа складна гаворыць! Лагічна, па-сур’ёзнаму. Не чакала. На лесапільні ён паводзіў сябе, як апошні крэтын. Ці не наўмысна? Прынамсі, чарнакніжнікі трымалі яго за ідыёта. Я гэта зразумела з іхняй гутаркі ў фургоне. Для іх ён быў проста прыдуркаватым тутэйшым, якому чыста выпадкова дасталася сіла Старых. А Яромка, у сваю чаргу, ахвотна выконваў ролю блазнаватага дурня. І спакойна, без перашкод, рухаўся да сваёй мэты. Канспіратар чортаў. Ён значна разумнейшы, чым здаецца на першы погляд. Хітры, як шатан. І па-сапраўднаму небяспечны. Чарнакніжнікі гэтага так і не ўцямілі. А пан Кунцэўскі, здаецца, яго раскусіў. Таму і ўцёк за мяжу. Стары вядзьмак баяўся свайго служкі. Ведаў, што з ім у свет прыйшла пачвара, з якой ніякімі чарамі не справіцца. Хіба толькі абухом па галаве, дый тое без гарантыі.
-- Добра, Яромка, я ўсё зразумела. – сказала я. -- Але ад мяне чаго ты хочаш?
-- Ты една з нас. І ты гэта ведаеш. Табе ніколі не падабалася жыць сярод людзей. Дый людзі заўсёды бачылі ў табе чужаніцу. Нават родная маці ад цябе шарахалася. Для іх ты вырадак. Чарна овца. Твая сапраўдная радзіна там, за Брамай. Ты наша страчанае дзіця. Згубленае, закінутае ў сусвет, які завшэ быў для цябе варожым. Мы не жадаем табе зла. Мы хочам, каб ты вярнулася да нас. Таіса…
Ён зрабіў крок да мяне. Я паспешліва адступіла, не зводзячы з яго вачэй.
-- Ключ, Таіса. Ты маеш ключ, – сказаў ён спакойна. -- Нам не хацелася б адбіраць яго сілай. Скарыстайся ім. Сама, без прымусу. Я патлумачу, як гэта можна зрабіць. Адчыні Браму. Дай нам увайсці і будзь з намі.
Я пакруціла галавой.
-- Не!
-- Ну, дзевчынка, -- прамовіў ён мяккім голасам.
Вусны яго рассунуліся, і на ягонай фізіяноміі з’явілася скрыўленая ўсмешка, нібы выскал драпежнай рыбіны. Знаёма. Лёня гэтак жа ўсміхаўся. Замест усмешкі ў яго заўсёды атрымлівалася нейкая хваравітая грымаса. Іншы ўсёткі шмат пераймаў у свайго пасрэдніка. Ці наадварот, гэта пасрэднік пераймаў ў Іншага? Чорт іх разбярэ. Складаныя ў іх былі ўзаемаадносіны. Лёня быццам бы ўспрымаў Іншага як чужародную існасць. Хацеў вызваліцца. Мабыць, з-за гэтага і ў пятлю палез. Тады, у школе. Усе помняць гэту гісторыю. Гэта адбылося праз год пасля смерці ягонага бацькі. Лёні тады было трынаццаць. Ён накінуў шворку на водаправодную трубу. Ледзь адратавалі. Наша класная кіраўніца потым гаварыла, што Лёня проста выпінаецца, хоча прыцягнуць да сабе ўвагу, а дырэктарка адназначна назвала яго шаленцам. Скандал атрымаўся страшэнны, але ў рэшце рэшт гэту справу замялі. Як і ўсе наступныя. Гэта быў адзіны вядомы мне выпадак, калі Захар спрабаваў забіць сябе. Пасля гэтага ён пачаў ужо на людзей кідацца. А Жыхарэўскі-старэйшы кожны раз яго адмазваў. Па старой памяці. Ён сябраваў з Захаравым бацькам, пакуль той не разбіўся на Чортавы мосце… Блін, лепш бы яго адразу засунулі ў вар’ятню. Так было бы лепей для ўсіх.
-- Тая, -- Іншы зрабіў яшчэ адзін крок да мяне і працягнуў мне руку далонню ўгору. – Годзе ўжо гарэзаваць. Вяртайся дадому. Крэўныя зачакаліся.
Я моўчкі адступіла, не даючы яму наблізіцца. Прызнацца, Іншаму ўсёткі ўдалося збіць мяне з панталыку. Я чакала чаго заўгодна – бойкі, калатнечы, але толькі не гэтага. Пачувалася я ўжо не такой рашучай, як раней. Цяпер мне хацелася проста ўцячы. Я хутка азірнулася, ацэньваючы шляхі адступлення, кінула позірк за агароджу моста. Овелька ўверх па цячэнні была прыхоплена лёдам, а пад мостам у вірах, якія ніколі не замярзалі, бурліла і клекатала вада. Не, скакаць з моста – не лепшая ідэя, гэта самагубства. Трэба бегчы. Проста павярнуцца і ляцець на злом галавы зваротна да плошчы, дзе ўсё яшчэ гаспадарылі ваўкалакі. Штосьці мне падказвала, што Іншы туды не сунецца… Зараз, зараз. Толькі б ён не разгадаў мае намеры. Трэба неяк адцягнуць час… Я зноў павярнулася да яго і зазірнула яму ў твар.
-- Тваю ж душу…якога хрэна?! – вырвалася ў мяне.
Ён змяніўся. Рысы пасрэдніка неяк пабляклі, быццам сцёрліся, і паўзверх праступіла іншае аблічча. Аблічча Іншага, дакладней кажучы. Яго сапраўднае. Не такое ўжо і страшнае, хаця і асабліва прывабным яго не назавеш. На мяне падобны. Так. Уражанне было такое, быццам я гляджу на свайго брата-блізнюка, хіба толькі крыху старэйшага. Паміж намі ляжала добрае стагоддзе, па логіцы, зараз ён мусіў выглядаць як згрыбелы дзед, але парада мной ён паўстаў у вобразе маладога мужчыны. Майго крэўнага. Падабенства сапраўды было жудаснае. Капа рудаватых валасоў, як у мяне. І такія ж бялясыя бровы, кірпаты нос з рабацінкамі, а вусны тонкія, жорсткія. Якога колеру ў яго былі вочы, я не магла сказаць. Вочы як такія адсутнічалі. Замест іх на ягоным твары зеўралі дзве цёмныя яміны, ў якіх плавалі два зелянявыя агеньчыкі. Пэўна, такія агеньчыкі запальваюцца на старых могілах у глухую і золкую лістападаўскую ноч… прынамсі, так пішуць у раманах жахаў…
-- Бачыш мяне? То добра, – сказаў ён са здавальненнем. – Хадзем дадому!
Ён стаяў, працягнуўшы мне руку, усміхаўся. Яго перакрыўленая ўсмешка-ашчэр у спалучэнні з нежывымі вачамі выглядала гратэскава. Калі Іншы хацеў такім чынам прадэманстраваць сваю добразычлівасць, то атрымалася ў яго непераканаўча. Зусім не пераканаўча. Я не верыла яму ні на каліва. А ягоныя выверты накшталт спробы скапіяваць маё аблічча выклікалі ў мяне толькі агіду. Цікава, Захара ён падобным чынам апрацоўваў? “Ты вырадак, ніхто цябе не любіць, слухай толькі мяне, я твой адзіны сябар, бла-бла-бла…” Яшчэ і яго памерлым братам прыкідваўся, зараза. Не, Яромка, не ўгаварыў. Са мной такое не пракаціць. Я ўтаропілася проста на яго і сціснуўшы кулакі, працадзіла:
-- Ведаеш што, Яромка? Ідзі-тка ты да ліхаматары. Давай, шкыньдзёхай. Лайно!
Потым я развярнулася і кінулася бегчы.
-- Тваю ж душу маць! – зароў ён мне ўслед. – А ну стой, курвіска!
Цяпер ў ягоным голасе чулася непадробная лютасць, ад былой прыязнасці не засталося і знаку. Ненадоўга ж яго хапіла.
-- Скулля табе, быдла! – крыкнула я, не азіраючыся.
-- А ты ж, бляха, свіння няскробана. Стаяць, я сказаў!
Ліхтары заміргалі, і па-над мостам пранёсся ціхі посвіст, нібы павеў пераднавальнічнага ветру ў могілкавых хвоях. “Ш-ш-ш-а-а-ах-х-х!” Засмярдзела марожаным мясам. Пачвара. Ён нацкаваў на мяне Пачвару. Халера, не паспею… Паверхня моста пачала падрыгваць, і за спінай ў мяне пачуліся нейкія амаль механічныя скрогат і лясканне. Асфальт затрашчаў, крышачыся пад вагою чагосьці велічэзнага й грувасткага, што неслася на неймавернай хуткасці. Я не азіралася, але ў маім уяўленні чамусьці паўстаў вобраз нехлямяжай віктарыянскай машыны з металёвымі сустаўчатымі канечнасцямі, якая імчала за мною ўслед, дыхаючы агнём і парай. “Тартак, мільганула ў мяне. Ён заве яе Тартак. Адкуль я гэта ведаю? Чорт!..” Штосьці рэзка штурхнула мяне ў плечы, і я паляцела плазам на ходнік, абдзіраючы далоні. Я ведала, што будзе далей. Пачвара – шэрая Мара з маіх жахлівых сноў – схопіць мяне, закруціць у штопар, пацягне да чорнага сонца, раздзіраючы на атамы. Як тады, у школьным скверыку. І Альжбеты побач няма, і абярэг даўно згубіўся... Не, не гэтым разам. Давай, Сястрычка. Твой выхад. Я адпусціла яе.
Яна ахінула мяне, нібы кокан. Я ляжала тварам уніз, заплюшчыўшы вочы і сціскаючы кулакі, навокал гуло, як ў транфарматарнай будцы. Пахла азонам. Цемра ўва мне змянілася. Яна не была ўжо Цемрай у поўным сэнсе слова. Існасць, якую ведзьмакі звалі Акультай, пачала выпраменьваць святло. Яно мела колер нагрэтага дабяла металу і было ярчэйшае за тагасветнае ззянне – я бачыла яго нават скрозь стуленыя павекі. Здавалася, быццам я апынулася ўнутры шаравой маланкі. Я чула – хутчэй адчувала -- як звонку разлютавана кідаецца Пачвара. Ейны вобраз паўставаў у мяне прад вачамі, як мроя – даўгаватая шэрая туша, падобная да хтанічнага цмока, што круцілася, поўзала наўкол, вышукваючы слабое месца. Але яна нічога не магла зрабіць. Я стварыла ў сваім уяўленні вобраз выгнутага шчыта, быццам зробленага з маланак, які шчыльна ахінаў мяне з усіх бакоў. Засяродзіўшыся на гэтым відзежы, я ўвесь час трымала яго перад сваім унутраным зрокам. Абарона атрымалася моцная. Пачвара не магла нават наблізіцца да мяне. Калі яна дакраналася паверхні “шчыта”, чуўся аглушальны трэск, як ад электрычнага разраду, і тады Пачвара з выццём адлятала ўбок. “Не дастанеш. Я ў доміку. Трымай! Трымай! Трымай!”, паўтарала я пра сябе.
Так доўжылася некаторы час, а потым Пачвара змяніла тактыку. Я адразу гэта адчула. Паміж мной і Пачварай усталявалася дзіўная сувязь, і цяпер я магла угадваць яе намеры і чуць яе думкі. Прычым мысліла яна не словамі і нават не вобразамі, тут былі чыстыя эмоцыі, і яны таксама былі разбуральныя. “Шчыт” іх амаль не стрымліваў, і на мяне абрыналіся такія патокі нянавісці, што здавалася, зараз узарвуцца мазгі. Урэшце я здагадался паставіць яшчэ адзін бар’ер, цяпер і ў думках. Спрацавала, адразу лягчэй стала дыхаць. Прырода Пачвары мне таксама стала зразумелая -- збольшага. То была безаблічная існасць, роднасная чорным памерлым зоркам з глыбінь космасу. Каласальная знішчальная сіла, што смокча святло сусветаў і сілкуецца ім, пераўтвараючы яго спачатку ў цемру, а потым у нішто. І што самае брыдкае, Пачвара гэта была адначасова чалавекам. Альбо чалавек быў Пачварай. Адзінае цэлае. Хаця, мажліва, з цягам часу я і Цемра таксама зліліся бы ў адну істоту. Не ведаю.
Між тым Пачвара, кінуўшы свае спробы дабрацца да мяне, адпаўзла некуды ўбок і заціхла. Але яна была тут. Проста стаяла побач і чакала, як кот пільнуе мыш. Яна таксама адчувала мяне і ведала – трымаць абарону мне ўсё цяжэй. Сілы былі ўжо на зыходзе. Не дзіва. Сёння я толькі і раблю, што бегаю ад іх. Заганялі да краю, гіцлі, а я ж дзяўчынка... Цемра таксама пачынала слабець. Нібы заканчваўся зарад ў акумулятары. Не такое ўжо недарэчнае параўнанне. Я ніколі яшчэ не карыстала яе так доўга. Звычайна было так – кароткі вір у грудзях, выбліск, удар, і Цемра вярталася ў сваё гняздоўе. На перазагрузку. Яе магчымасці таксама не бязмежныя. Хутка я не змагу яго стрымліваць… Не, не, Сястрычка, так нельга! Не здавайся! Патрывай яшчэ трошкі. Ну, яшчэ трошачкі… Усё. Святлівы кокан, які атуляў мяне, раптам схлопнуўся, склаўся, як парасон. Цемра, зноў сціснуўшыся да памераў кропкі, вярнулася ў сваё сховішча ля сонечнага спляцення. Я паспрабавала аднавіць у сваім уяўленні вобраз шчыта -- Цемра неспакойна запульсавала, але не зрушылася з месца. Здаецца, цяпер сапраўды – ўсё. Я яе выматала. І колькі часу ёй спатрэбіцца, каб ачуняць?
Я паварушылася – кожны рух адгукаўся тупым болем у цягліцах -- і паспрабавала была прыўзняцца на локцях, але адразу ж павалілася тварам уніз на абледзянелы ходнік. Цела зрабілся млявым, як ў анучнай лялькі, у галаве цяжка вухала, нібы дзесьці працаваў паравы молат. Я з з жахам усвядоміла, што не ў стане падняцца на ногі. Няўжо праўда – гамон? Зрабіўшы над сабою высілак, я рыўком аддзёрла сябе ад асфальта і так-сяк паднялася на карачкі. Рукі і ногі трэсліся, прад вачыма плыло. Ну і відок у мяне, напэўна. Як сіняк пад гастраномам. Прысягаю, ніколі не ў жыцці не дакрануся да гэтага сранага чарніла, калі, канечне, выжыву… Адчуўшы ў роце саланаваты металічны смак, я з агідай сплюнула, і на ходнік плюхнуўся слізкі чорны камяк, а потым з носу ў мяне цурком лінула кроў. “Блін!..” я паспешліва паднесла руку да твару -- далонь адразу ж напоўнілася густым і цёплым, і скрозь пальцы на асфальт закапалі частыя кроплі, плямячы бялясую наледзь. Ліхтары згаслі, і ў могілкавым святле, што ахінала мост, кроў здавалася чорнай.
-- Што, выдахлася?
Ён стаяў проста нада мной. Узняць галаву ў мяне не было сілы – я бачыла толькі яго ногі ў зімовых чаравіках і джынсах, заляпаных алівай. Адкуль аліва? -- падумала я няўлад. Няўжо Пачварынку, матацыклетку сваю, спрабаваў адрамантаваць? Дык безнадзейна. Яна ж у мяса, цяпер толькі на лом здаваць…
-- Захар, не… -- прахрыпела я.
-- Ты так і не навучылася ёю карыстацца. Дурніца.
Ён з размаху ўдарыў мяне чаравіком пад рэбры. Уваччу ў мяне пацямнела, і я кулём павалілася зваротна на ходнік. Наступныя некалькі хвілін я бездапаможна курчылася на асфальце, спрабуючы глынуць паветра. У грудзях усё гарэла, лёгкія быццам паралізавала. Цяпер мяне апанаваў сапраўдны жах – зараз памру. Задыхнуся. Ён стаяў нада мной, сунуўшы рукі ў кішэні, і з сумным выглядам назіраў за маімі пакутамі.
-- Ты як Агнешка мая, -- сказаў ён нарэшце. -- Ейны нораў. Вечна ўлезе, дзе не просяць, а потым скардзіцца кабетам, што яе муж б’е.
Ён упёрся нагой мне ў плячо і штуршком перакуліў мяне на спіну. Потым укленчыў побач і схіліўся нада мной, наблізіўшы да мяне твар. Мяне абдала даўкім смуродам перамарожанага мяса. Добра хоць, што брыдкая маска – скажонае падабенства мяне – знікла, і цяпер ён зноў выглядаў, як прыпылены Лёня Захараў. Правільна, няма ўжо сэнсу прыкідвацца “сваім”.
-- Злезь з мяне. Збачэнец, -- прагаварыла я здушана. Патроху да мяне вярталася здольнасць дыхаць.
Ён пакруціў галавой.
-- Н-да, з дыпламатыяй у мяне заўсёды быў поўны швах. Ну да ладна.
Ён паднёс руку да майго твару, і ў мяне перад вачамі бліснула лязо. Я разгледзела заточку ў яго кулаку. Завостраны з абодвух бакоў хірургічны скальпель з ручкай, абматанай некалькімі слаямі ізаляцыйнай стужкі.
-- Казаў мне Кунцэўскі: “Чтобы ізвлеч Оккульту, необходзімо обездзьвіжыць носіцеля, то ест, посредніка”, -- прамовіў Іншы, імітуючы маўленне старога ведзьмака. Няўжо пан-чарнакніжнік лупіў на такой ядранай трасянцы? Неймаверна. – Па-добраму не атрымалася, ну й халера яго бяры. Будзем р'обіць згодне інструкц’і.
Ён замахнуўся заточкай, цаляючы мне ў твар, але я паспела захіліцца локцем, і ўдар прыйшоўся мне па руцэ, распароўшы рукаў байкі і слізгануўшы па скуры. Болю я не адчула. Ён рагатнуў і зноўку занёс нада мной лязо. Гэтым разам мне паласнула па далоні і пальцах. Халера, ды ён зараз пакроіць мяне на шматкі!.. У паніцы я схапіла яго за руку і паспрабавала адштурхнуць. Яго гэта жудасна развесяліла.
-- У-у-у, курвіска, -- прамовіў ён, рагочучы.
Трымаючы яго за запясце (лязо было ўжо на ўзроўні маіх вачэй), свабоднай рукой я ліхаманкава мацала наўкол сябе. Нарэшце я натрапіла на штосьці важкае – здаецца, аскепак раскрышанага асфальту, і адразу схапіла яго. Цяпер толькі не схібіць!.. Я сабрала апошнія сілы і з усяго маху стукнула Іншага ў вуха. Атрымалася. Ціха вохнуўшы, ён выпусціў з рук заточку і заваліўся на бок. Я з гідлівасцю адпіхнула яго абмяклае цела. Потым я ўпёрлася далонямі ў ходнік і павольна, у некалькі заходаў, паднялася. Ногі трэсліся, і мяне моцна вадзіла ў бакі. Не, у такім стане я далёка не ўцяку. Кроў з носу сунялася, затое са свежых парэзаў лілося цурком. “Свішча, як з зарэзанай свінні”, падумала я, прыціскаючы да жывата параненую руку. Толькі б вену не зачапіў, гадзёныш. Цікава, Цемра здолее загаіць гэтыя раны? Дарэчы, як яна там? Я прыслухалася да сябе. Сястрычка быццам трохі ачомалася. Я зноў адчувала павольны вір у грудзях. Занадта павольны. Усёткі бракуе энергіі. Альбо яшчэ не паспела перазагрузіцца. Дзе ж сілы ўзяць? Думаць трэба было хутка, бо Іншы паспеў ужо апрытомнець. Лаючыся скрозь зубы, ён прыўзняўся і стаў на калені. Зірнуў на мяне. Па яго левай шчацэ спаўзаў струменьчык крыві. Добра ж я яму прыклала.
-- Ах ты, шлёндра. Пся крэв, -- працадзіў Іншы.
Ён учапіўся за агароджу моста і рыўком падняўся на ногі. Я адступіла, хістаючыся. Зараз накінецца. Што ж рабіць? Думай, думай!.. Цемра мае тую ж прыроду, што і Пачвара. Значыць, яна таксама можа сілкавацца святлом. Але дзе яго ўзяць? Тагасветнае ззянне, што ахінае мост, не гадзіцца. Мёртвае яно, нетутэйшае. Трэба другое. Якое? Я прыкрыла вочы. І ўбачыла.
Відзеж паўстаў прада мной, яркі, як выбліск маланкі. Край, атулены змрокам. Груды, раўніны да самага далягляду, росныя травы і неба, поўнае зорак. Стужкі рэк і маністы азёраў. Багны і пушчы. Палі з чорнымі разорамі і пашы, пярэстыя ад статкаў. Пахавальныя курганы і ахоўныя вежы ў палях. Жалеза, уздыбленая зямля, попел і кроў. Зруйнаваныя палацы і занядбаныя каплічкі, дзе пад алтарамі жывуць вужакі, а на хорах гняздуюцца совы. Могілкі, могілкі, косткі продкаў, што спляліся з каранямі пракаветных дрэў. Саламяныя стрэхі, цагляныя кварталы, агародчыкі, жанчыны ў яркіх сукенках. На вяроўках сушыцца бялізна, раздзімаючыся і пляскаючы на ветры, як крылы лятучых караблёў. Яблыневая квецень, герані на падваконніках, коткі ў фортках і дзеці на арэлях. Усё гэта было саткана са святла. Яно было жывое, мяккае і цёплае, як ад свечак у храме. Патаемнае святло, якое ніколі не згасае. Сіла маёй зямлі.
Падпарадкаваўшыся безназоўнаму поклічу, я стаяла на мосце, раскінуўшы рукі, і зямля аддавала мне сваё святло. Цемра прагна смактала яго, сама напаўняючыся ззяннем. Шэрая Мара ўжо ляцела на мяне, але цяпер я мела дастаткова сіл, каб сустрэць яе. Цемра, якая не была ўжо Цемрай, вылецела вонкі і закруцілася ў мяне перад вачамі, як вогненае кола. Звычайнае кола са спіцамі і калодкай, накшталт тых, што коцяцца са схілаў курганоў у купальскую ноч. Я працягнула руку і ўзяла яго за сярэдзіну. Яно гарэла агнём, але не апякала. Шэрае абрынулася на мяне, як задушлівы морак, аблытала клейкай павуцінай, абдаючы затохлым смуродам склепаў, дзе ў бронзавых дамавінах гніюць косткі тыранаў усіх мінулых эпох, гніюць і не могуць памерці, бо нават у магіле іх грызе няўтольны голад і прага новай крыві... Не, вурдалакі, не атрымаеце. Не гэтым разам.
-- Шкыньдзёхай. Жаба гіпербарэйская, -- прамовіла я і кінула ў Мару вогненнае кола.
Пачуўся трэск, нібы распароўся мех са смеццем. Наўкол завыла, забрахала і загалёкала на тысячу галасоў. Мяне усцешыла, што ў гэтым шматгалоссі я не расчула нічога чалавечага. Па шэраму пабеглі частыя сполахі, і праз імгненне ўсё зашугала ясным полымем. Здавалася, быццам я апынулася ў эпіцэнтры пажару. Зразумеўшы, што гіне, шэрая Мара з енкамі кідалася па мосце, нібы ў спадзеве збіць з сябе агонь, які пажыраў яе. Нарэшце, закруціўшыся ў вогненны віхор, яна ірванула да неба, і гэты вір падхапіў мяне і пацягнуў за сабой. Пачуццё палёту хутка змянілася адчуваннем падзення. Мяне панесла ў нейкую прорву, а потым у вушах зашумела, і паветра зрабілася ледзяным і вязкім, нібыта я ўпала ў ваду, пры гэтым захаваўшы здольнасць дыхаць, як часам бывае ў сне. Полымя трохі прытухла, і наўкол зноў запанавала каламутнае зелянявае свячэнне. Безаблічная сіла валакла мяне ўніз, да цёмнага дна. Нарэшце я ўбачыла перад сабою Браму. Яна выглядала, як чатыры святлівыя расколіны, што зеўралі на тле апраметнага чарноцця. Яны разыходзіліся промнямі ад цэнтру, загінаючыся на канцах, як салярны знак, і ўся гэта канструкцыя павольна круцілася вакол сваёй восі, выпраменьваючы трупнае ззянне. Па той бок Брамы чуліся галасы – шэпты і ляманты, кплівыя смяшкі, уладныя воклічы, разгульны рогат і ўсклікі натоўпу ў мільёны глотак. У расколінах мільгалі абліччы, падобныя да чалавечых, адтуль цягнуліся рукі – альбо падабенствы рук. На іх было па восем пальцаў, і яны не мелі костак, выгінаючыся, як шчупальцы малюскаў. Потым шуганула полымя, Брама зачынілася, і зрабілася вельмі цёмна.
***
Я расплюшчыла вочы. Нада мной было цёмнае неба, зацягнутае хмарамі. Па краях небасхілу хмары трохі разышліся, і ў прарэхі глядзелі буйныя зоры, а ў вышынях, проста ў мяне над галавой шугалі маланкі. Яны лёталі ў чорных аблоках, як вогненныя цмокі, і згасалі адна за адной. Дзіўна, але перуноў не было чуваць. Наогул было вельмі ціха, чутно было толькі, як унізе пад мостам плёскаецца вада. Зелянявае ззянне згасла таксама, і мост ахінула цемрадзь – звычайная начная цемрадзь без выкрутасаў. У паветры луналі пахі азону і гарэлага жалеза – ужо ледзь заўважныя. Я паднесла руку да вачэй. Далонь і пальцы непрыемна смылелі, але раны зацягнуліся, і кроў больш не цякла. Затым я паднялася на ногі і агледзелася. У выблісках маланак, што ўспыхвалі ўсё радзей, я ацаніла масштабы разбурэнняў. Мост быў як пасля бамбёжкі. Асфальт уздыбіўся і раскрышыўся, у паверхні моста зеўралі скразныя прабоіны, ліхтарныя слупы паваліла і пераламала, як алоўкі. Металічная агароджа таксама моцна пацярпела – з аднаго боку моста яе папросту здзёрла, а тое, што засталося, было пагнута і пакарабачана дашчэнту.
-- Нішто сабе патаньчылі, -- прамовіла я і засмяялася.
У гэтым напраўду было штосьці забаўнае. Бедны, бедны наш выканкам. Толькі паспелі адрамантаваць дарогу пасля нашай навагодняй разборкі, а цяпер цэлы мост прыйдзецца аднаўляць. Адны выдаткі, а ў краіне і так крызіс, кашмар!..
Краем вока я ўгледзела нейкі рух побач са мной. Я зірнула туды, і смех захрас у мяне ў горле. Лёня. Жывы. Ён курчыўся на раструшчаным асфальце, спрабуючы падняцца. З аднаго боку, мяне гэта ўзрадавала – ўсёткі абышлося без смертазабойства. Але ў той жа час я адчула лёгкую паніку. Ён жа толькі што імкнуўся парэзаць мяне на лахманы. Хто ведае, што яшчэ ён выкіне. Псіх ненармальны. Я стаяла і глядзела на яго, гатовая ў любы момант кінуцца наўцёкі. Пасля некалькіх няўдалых спроб ён прыўзняўся і сеў, абапіраючыся на далоні. Позіркі нашы сустрэліся. Выгляд ў яго быў не тое каб прасветлены. Хутчэй агаломшаны. Але быццам бы асэнсаваны.
-- Лёня, ты? – спытала я з недаверам.
Вусны яго варухнуліся, ён, здавалася, штосьці сказаў, але я не разабрала ні слова.
-- Чаго? – перапытала я.
Ён пахітаў галавой. Потым твар яго скрывіўся, і ён сутаргава ўчапіўся сабе ў каўнер, быццам яму бракавала паветра. Вусны яго зноў заварушыліся, і зноў ані гуку. Аглухла я, ці што? Ага, атыповая кантузія. Ці гэта ў яго мову адняло? Такое з ім ужо здаралася.
-- Захар, я не чую. Што?
Нарэшце ў яго атрымалася. Нейкі здушаны хрып, ў якім чыста інтуітыўна ўгадваліся склады і літары.
-- Аль..ж..жбе..та...
Тут я ўсвядоміла, што глядзіць ён не на мяне, а на штосьці ў мяне за спінай. Я азірнулася. Так і ёсць. Вядзьмарка з Кунцаўкі. У нязменным сваім кажушку, ваўнянай спадніцы і хустцы з махрамі, толькі ўжо без стрэльбы. Яна ўсміхалася. Проста-ткі квітнела ўсмешкай. Задаволеная, як...ёйны кот. Ён таксама хмыліўся. Там, на плошчы.
-- Альжбета, -- прамовіла я.
-- Добра, дзевачка мая, добра, -- сказала яна, ухвальна ківаючы. – Ты ўсё зрабіла правільна. Як мае быць. Я ў табе не памылілася.
-- Але... – тут мову адняло ўжо ў мяне. – Дык вы што, наўмысна? Мяне? Сюды? З гэтым? – гаварыла я ў збянтэжанасці.
Вядзьмарка сцягнула з сябе кажушок, застаўшыся ў кофце і камізэльцы з гафтам, і накінула яго мне на плечы.
-- Вазьмі, Таіса. Холадна тут.
-- Ага... Дзяк, -- разгублена сказала я, хутаючыся ў кажух. Цёплы.
Яна апусцілася на зямлю побач з Лёнем. Абняла яго, прыхінула да сябе. Правяла далонню па яго брудных валасах і прынялася штосьці гаварыць яму, ціха-ціха. Так маці суцяшае дзіця, якое абудзілася пасярод ночы ад кашмарнага сну. Гэта ж трэба, столькі ўвагі гэтаму адмарозку. А я?
-- Пані Альжбета, -- паклікала я.
Яна ўзняла галаву і паглядзела на мяне з усмешкай.
-- Вяртайся ў шпіталь, Таіса. Цябе ўжо хапіліся і шукаюць.
Шпіталь. Халера, я ж туды і збіралася. Зусім забыла.
-- А колькі часу прайшло? – спытала я.
-- Паўгадзіны.
Неверагодна. А мне здавалася, што гэта нейкая бясконцая ноч, што ўсё цягнецца і цягнецца. Зрэшты, спытаць я хацела зусім не гэта. Я толькі баялася прамовіць гэта ўслых. Але Альжбета і гэта прадугледзела.
-- Жывы твой Цімафей, -- сказала яна, быццам прачытаўшы мае думкі. – За яго не хвалюйся. З ім усё добра. Я кажу.
У мяне як камень з душы зваліўся. Хвала табе, Госпадзе. Пранесла.
-- Дзякуй вам. Дзякуй, -- сказала я шчыра.
-- Няма за што, -- яна зноў павярнулася да Лёні.
Я разумела, што гутарка скончана, але я не спяшалася сыходзіць. Трэба было высветліць яшчэ адну рэч. Вельмі важную.
-- Альжбета, паслухайце. Тое, што ён гаварыў...ну, пра майго бацьку. Гэта праўда?
-- Так, -- адказала яна, не гледзячы на мяне.
У грудзях у мяне зноў запякло, і ў носе брыдка зашчыпала. Але я не заплакала.
-- І вы... І ты ведала? Альжбета? Ведала з самага пачатку? І не сказала мне, так?
Яна маўчала. Усё ясна. Трохі паразважаўшы, я скінула кажух і акуратна паклала яго ім пад ногі.
-- Забірайце. Мне не холадна.
Потым я павярнулася і пайшла прэч. У шпіталь. Туды, дзе мяне чакалі.
_________________________________
* Vade retro satana (Ідзі прэч, шатан!) -- сярэднявечная формула экзарцызму, занатаваная ў манускрыпце 15 ст. У свецкім жыцці можа выкарыстоўвацца як адмова ад спакусы, нязгоду з намаўленнямі іншага індывідуума. У гэтым кантэксце пераклад можа гучаць прыкладна так: “Давай, шкыньдзёхай!”
Эпілог. Ён яшчэ вернецца
Овельск, гарадок, старэйшы за Менск, але маладзейшы за Полацак, зноў апынуўся ў цэнтры ўвагі. Прычынай таму сталі “лютаўскія падзеі” – так у сродках масавай інфармацыі абазначылі заваруху, што чынілася тут узімку 20… года.
Афіцыйныя СМІ асвятлялі гэту гісторыю даволі сцісла. У СБ надрукавалі разгорнуты артыкул аб “карупцыйным скандале”, ў якім нібыта быў замяшаны мэр Овельска Віктар Хлябцоў. Адразу пасля “лютаўскіх падзей” спадар мэр бясследна знік, прыхапіўшы вялізную суму дзяржаўных грошай і тым самым справакаваўшы чарговы віток крызісу ў краіне. Экс-мэра абвясцілі ў міжнародны росшук, падключыўшы Інтэрпол і федэральныя службы Расеі, але штосьці мне падказвае, што яго не зловяць. Як жа, шукай ветру ў полі. Усёткі ягоны продак меў прозвішча Ляпец, а Ляпцоў голымі рукамі не возьмеш.
На БТ з’явілася некалькі няўцямных рэпартажаў пра “тэракт” і “фундаменталістаў” ў Овельску. Што там былі за фундаменталісты, не ўдакладнялася. Яшчэ праз тыдзень на Першым канале выйшла адмысловае ток-шоў у жывым эфіры, у якім браў удзел супрацоўнік службы бяспекі. Суровы афіцэр у шэрым цывільным пінжаку доўга вяшчаў пра экстрэмісцкую групоўку “Ліцьвінскі Джыхад”, які базіруецца ў Паўднёвай Нігерыі і фінансуецца тамтэйшым алігархам славянскага паходжання. Баевікі групоўкі нібыта ўзялі на сабе адказнасць за беспарадкі і падрыў моста ў Овельску. Затым вядоўца выцягнуў да мікрафона студэнта-нігерыйца, які вучыўся ў адным з мінскіх вну. Выглядаў ён каларытна – у падраных джынсах, памяранцавай ціштоцы і з дрэдамі. Усе чакалі, што студэнт будзе расказваць пра фундаменталістаў, але той раптам заўсміхаўся проста камеру і выгукнуў: “Здравствуйте! Жыве Беларусь!” Усе аслупянелі, а нейкі мужык з масоўкі, які сядзеў на задніх радах, падхапіўся, і трасучы кулакамі, залямантаваў: “Смерць польскім акупантам!” Потым камеру выключылі, і пайшоў рэкламны ролік. Калі камера уключылася зноў, то ні студэнта, ні КДБшніка, ні змагара з акупантамі ў студыі ўжо не было. Засталася адна масоўка і знерваваны вядоўца, які, запінаючыся, пачаў тлумачыць, што студэнт насамрэч сказаў “Было зашыбісь!”, але з-за акцэнту выйшла невыразна. Яму ніхто не паверыў, бо атрымалася як раз-ткі вельмі выразна, пачулі ўсе. Фінал быў прадказальны. Ток-шоў неўзабаве скасавалі, вядоўцу звольнілі, ён уцёк у Беласток і ў наступным зрабіў непаганую кар’еру на тэлеканале "Белсат". На гэтым тэма “лютаўскіх падзей” была закрыта, і ў дзяржаўных СМІ пра Овельск больш не згадвалі.
Затое апазіцыйная прэса адрывалася напоўніцу. На Хартыі і Партызане яшчэ доўга смакавалі сюжэт, які адзін дасціпны журналюга назваў “Безмяжак у маленькім гарадку”. То быў яскравы прыклад таго, да якога маразму могуць дайсці чынушы ў сваім імкненні выслужыцца. Мясцовыя ўлады, напужаўшыся народных хваляванняў, страцілі рэшткі здаровага сэнсу. Яшчэ за тыдзень да акцыі пратэсту звар’яцелыя чынушы нагналі поўны горад аўтазакаў з ціхарыкамі, а ўначы напярэдадні мітынгу зымітавалі тэракт, заклаўшы выбухоўку пад гарадскі мост. Гэты выбрык “беспрадзельшчыкаў ва ўладзе” стаў апошняй кропляй, і народ узбунтаваўся. Уначы гараджане збілі і выгналі з горада ўсіх ціхарыкаў, а таксама паграмілі і паперакульвалі аўтазакі. Раніцой Овельск выглядаў, як пасля Мамаева пабоішча, але кім быў завадатар і хто браў удзел у той калатнечы, засталося невядомым, бо гараджане захоўвалі грабавое маўчанне. Чынушы, усвядоміўшы ўсю непапраўнасць сітуацыі, паспрабавалі гэтую справу замяць, але было позна. Назаўтра ў Овельску ўжо кішма кішэлі рэпарцёры, потым прыехала камісія з Мінска, і паляцелі галовы...
Зрэшты, ва ўсім гэтым меўся і станоўчы момант. Ну, адносна станоўчы. Куфар знайшоўся. Той самы, ахвярны. Ён выплыў з віроў пад Чортавым мостам, і яго прыбіла да берага хвалямі. Там яго і знайшлі раніцой. Важкі і доўгі, як труна, аблеплены шчыльным слоем ракушак і водарасцяў і абматаны праіржавелым дашчэнту ланцугом. Мяркуючы па ўсім, ён праляжаў на дне ўжо добрае стагоддзе, захраснуўшы паміж камянямі і затанулымі карчамі. Яго вынесла на паверхню сілаю выбуху, калі гарадскія ўлады спрабавалі ўзарваць мост. Прынамсі, так гэта тлумачылі апазіцыйныя журналісты. Калі куфар адчынілі, то ўнутры выявіліся чалавечыя косткі. Яны рассыпаліся і перамяшаліся паміж сабой, таму немажліва было адразу вызначыць, колькім людзям яны прыналежылі, аднак два ацалелыя чарапы ўказвалі на тое, што ахвяр было па меншай меры дзве. Менавіта ахвяр. Усё тут сведчыла пра жудаснае злачынства. Косткі былі варварскі рассечаны і патрушчаны, і на іх меліся выразныя сляды нейкай металічнай прылады – меркавана, пілы. Адзін з супрацоўнікаў следчай групы, выкліканай на месца здарэння, змрочна пажартаваў, назваўшы знаходку “археалагічнай расчлянёнкай”. А Альгерд Алегавіч, які прыбег на бераг Овелькі, ледзь даведаўшыся пра знаходку, спакойна паведаміў, што ахвяр тут сапраўды дзве, і ён не мае сумневаў адносна іхняй ідэнтычнасці -- аднак не будзем спяшаццца, пачакаем вынікаў генетычнай экспертызы. Што тычыцца забойцаў, то ён можа назваць іх імёны проста зараз. Славамір Кунцэўскі і Ерамей Ляпец. Без перабольшання, то быў дзень ягонага трыумфу. Дагэтуль даследванні спадара Наўмысніка мелі больш тэарытычны характар, а цяпер воляю лёсу яму прынесла рэчавыя доказы, той самы Corpus Delicti ў літаральным сэнсе слова. А гэта значыць, што ён не памыліўся ў сваіх здагадках, рухаецца ў слушным кірунку і наогул жыве не дарма.
Альгерда Алегавіча засмучала хіба толькі тое, што доўгачаканы мітынг так і не адбыўся. Усё абмежавалася пікетам. У нядзелю спадар Наўмыснік выйшаў да будынка адміністрацыі і разгарнуў над галавой гістарычны сцяг БНР. Пастаяў так хвілін пятнаццаць. Ніхто яго не чапаў. Ні міліцыянтаў, ні ціхарыкаў паблізу не было. Апазіцыйныя журналісты, якія здымалі пікет, нават крыху засумавалі. Потым да адзіночнага пікету далучыўся Пётра Анатольевіч, Толікаў бацька. Ён стаў поруч са спадаром Наўмыснікам і выцягнуў з-за пазухі самаробны плакат – кавалак ватману, на якім зялёным маркерам было накрэмзана ад рукі: “РЭФЕРЭНДУМ”. Журналістам Пётра Анатольевіч патлумачыў, што такія пытанні, як масавае звальненне працаўнікоў лесапільні з кандачка не рашаюццца, тут патрэбен рэферэндум. Мінула яшчэ чвэрць гадзіны. Так і не дачакаўшы хапуна і рэпрэсій, Альгерд Алегавіч не без здзіўлення пракаментаваў, што, відавочна, адбыліся нейкія радыкальныя змены на вышэйшым узроўні, і цяпер ў гісторыі Овельска, і мажліва, усёй краіны, пачынаецца прынцыпова новы этап. А Пётра Анатольевіч глыбокадумна дадаў: “Вось так заўсёды бывае. Табе здаецца, што ты ўвесь час прайграеш, а потым гоп – і аказваецца, што ты перамог!” Дзень выдаўся зімны, і памёрзнуўшы яшчэ хвілін пяць, два пратэстоўцы разам з натоўпам журналістаў накіраваліся ў кавярню “Ля гастранома”, дзе цудоўна прабавілі час.
Альгерд Алегавіч меў рацыю. Пасля “лютаўскіх падзей” у жыцці Овельска сапраўды адбыліся радыкальныя змены. Злашчасную лесапільню неўзабаве адчынілі, і ўсе звольненыя вярнуліся на працоўныя месцы. Потым нам прызначылі новага граданачальніка замест збеглага Хлябцова. Малады і энергічны Вітаўт Гедымінавіч Грамычка адразу ж узяў ініцыятыву ў свае рукі. Перш-наперш ён выцягнуў з яміны наш драбільны завод, які ўжо ледзь ліпеў. Спадар Грамычка заключыў выгодны кантракт з заходнімі інвестарамі, у цэхі завезлі новае абсталяванне, і амаль збанкрутаваны завод запрацаваў на ўсе застаўкі. Овельск, адпаведна, таксама “запрацвітаў” паскоранымі тэмпамі, быццам і не было ніякіх крызісаў.
Апроч таго, новы гарадскі галава аказаўся неабыякавым да гістарычнай мінуўшчыны. Менавіта ён прапанаваў усталяваць на галоўнай плошчы помнік Авяльяну-Рыбаку, легендарнаму герою-змеяборцу і заснавальніку горада. Канечне, не замест помніка Леніну, а побач з ім. Адно другому не замінае. Праект ужо зацверджданы, і адкрыццё адбудзецца сёлета ў жніўні. Адначасова ў Овельску пройдуць святочныя кірмашы і гулянні з рыцарамі, дударамі і “горадам майстроў”. Чакаецца беспрэцэдэнтны наплыў турыстаў, у тым ліку з дальняга замежжа. Нашу саўдэпаўскую гасцініцу ўжо адцюнінгавалі пад трохзоркавы гатэль, а таксама пачалі будаваць першы ў горадзе хостэл... У дадатак Вітаўт Гедымінавіч прыняўся рабіць захады па вяртанні гораду гістарычнай назвы Авяльянск, бо тапонім “Овельск” – чыстая прафанацыя і вынік дурацкай памылкі дробнага чынушы часоў Расейскай Імперыі. Гараджане ставяцца да гэтага скептычна (“Лепш бы людзям пенсіі падняў!”), але асабіста я не супраць. Няхай будзе Авяльянск.
***
У маім жыцці таксама адбыліся радыкальныя змены (зрэшты, як і ў жыццях кожнага, хто меў дачыненне да “лютаўскіх падзей”). Папаша мой, у сэнсе, біялагічны бацька, нечакана актывізаваўся. Мы атрымалі ад яго вестку літаральна праз пару тыдняў пасля “тэракту” на мосце. Заказное пісьмо. Канверт, у які быў укладзены ліст, надрукаваны на прынтэры, і стандартны фотаздымак “дзевяць на дванаццаць”. Зірнуўшы на фотку, я пачала істэрычна ржаць. З фотаздымка на мяне пазіраў Яромка Ляпец. Ну, амаль што. Падабенства неймавернае. Тая ж фізіяномія, рысы, выраз твару. І нораў, пэўна, такі ж самы, паскудны, ляпцоўскі. Гены не раздушыш, як той сказаў. У сваім лісце Васіль Ляпец (ён жа Змей Падкалодны) звяртаўся да мяне. Не буду перадаваць увесь змест, скажу толькі, што напісана было даволі збіўліва, нечакана шчымліва і быццам бы шчыра. Ліст завяршаўся словамі: “Мілая мая Таечка! Мамка твая, несумніўна, скажа, што бацьку на ўсё напляваць, але ведай, што гэта не так. Сёння я адкрыў рахунак у банку на тваё імя і паклаў туды тысячу даляраў. Ты зможаш забраць іх, калі табе споўніцца васемнаццаць гадоў. З грашыма рабі, што хочаш, яны ўсе твае. А мамку не слухай, яна заўсёды была супраць мяне”. І подпіс: “Твой любячы бацька, Васіль Ляпец”.
Я, шчыра кажучы, праслязілася. Не думала, што ён такі рамантык. Затое ў матулі гэта выклікала страшэнны выбух абурэння. З лістом у руцэ яна кідалася па кватэры, нібы тарнада, і лаялася, як ніколі ў жыццці: “Яму ж насраць было! Усё жыццё было насраць! А цяпер, бач ты, адкупіцца вырашыў! Тысячай смярдзючых даляраў! Хай іх сабе ў дупу ўткне, змяя падкалодная!” “Ну-ну, Бронечка, не трэба так хвалявацца,” памяркоўна гаварыў Франц-Адамыч, які прысутнічаў пры гэтай душараздзіральнай сцэне ў якасці назіральніка і міратворца. Нарэшце маці з рыданнямі кінулася да яго ў абдымкі і абвясціла, што заўтра ж яны пойдуць у ЗАГС афармляць адносіны, бо ейнаму дзіцяці патрэбна нармальная сям’я. Апомнілася, называецца. Я даўно ўжо не дзіця. Хаця супраць Франц-Адамыча я нічога не маю. Хай будзе.
Потым мы з Цімкам стаялі, абняўшыся, на каменнай набярэжнай. Надыходзіў адвячорак, зімовае сонца хілілася да захаду, і прад намі ляжаў стары Овельск у снягах, кананічны, як на карціне Брэйгеля. Дакладней, як на карціне Валянціна Губарава, які дасціпна парадзіруе Брэйгеля, умалёўваючы беларускую глыбінку ў фламандскі краявід. Мы пілі каву з папяровых кубачкаў. Я ўсёткі купіла тэрмас. Файная рэч, цяпер мы можам піць гарачую каву, дзе захочам.
-- Смачная, -- сказаў ён, адпіўшы глыток.
-- Дзяк, прыемна. Я старалася!
Кава была адмысловая, з мёдам, цытрынай і вострымі прыправамі. Я зварыла яе па рэцэпце, які знайшла ў Інтэрнэце. Змолатую каву насыпаць у кавярнік, трохі папражыць, дадаць мускатны гарэх, гваздзіку, перчык чылі, трохі цынамону. Варыць на ціхім агні. Кажуць, гэта ўпадабаны напой генерала Піначэта. Прышпільна.
-- Ужо прыдумала, куды грошы патраціш? – пацікавіўся Цімка.
-- Бамжам раздам, -- адказала я коратка.
Ён кіўнуў.
-- Таксама варыянт.
-- Альбо вазьму яшчэ крэдыт і адчыню кавярню. Тут, у Овельску.
-- Кавярню? – перапытаў ён з цікаўнасцю.
-- Ну, так. Чаму б і не? Сапраўдную, як у сталіцах. Буду варыць каву з цынамонам. Булачкі пячы. Чызкейкі і гэтыя, як іх, раўлікі. І яшчэ там будзе бясплатны вайфай і палічка з кнігамі – бяры ды чытай.
-- Тай, збанкруцішся ты са сваёй кавярняй, -- сказаў ён, ціхенька засмяяўшыся.
-- Гэта чаму раптам? – спытала я.
-- Ты што, тутэйшых не ведаеш? Яны не зразумеюць. Скажуць: "На халеру нам тая кавярня, сталоўка ж ёсць, рэстаран "Бухарэст", чарачная ля гастранома, буфет вунь яшчэ на вакзале, а мы што, Боры Маісеевы, па кавярнях хадзіць?.."
Ён не дагаварыў, бо я пачала рагатаць.
-- Ай, ды ну цябе, Цімка. Вечна ты ўсё зганьбіш!
-- Але, з іншага боку, можна паступова прывучаць іх да прэўкраснага, – ён дапіў каву і змяў кубачак у далоні.
-- Можна. А як?
-- Як заўсёды. Агітацыя і прапаганда.
-- Ці-і-ім!.. – я зірнула на яго з пяшчотай. Потым прысунулася бліжэй і паклала галаву яму на плячо.
-- І ўсёткі, пагадзіся, не такі ўжо ён засранец. Ляпец гэты. Калі разабрацца, -- прамовіла я задуменна.
-- Калі разабрацца, то ўсе яны добрыя, -- сказаў Цімка. – Проста некаторыя хварэюць.
Я разумела, пра што ён. Ягоны бацька, Яўген Аркадзіч, таксама нядаўна аб'явіўся. Прыехаў з Віцебшчыны мірыцца з цёцяй Тоняй. Яны ўжо нават паспелі пакамунікаваць. Ну, як пакамунікаваць. Сустрэліся яны ў кавярні "Ля гастранома". Сцэна атрымалася, як у фільме пра Шцірліца. Яны проста сядзелі і глядзелі адно на аднаго. Моўчкі. Пэўна, ім было аб чым памаўчаць. А дзядзька Яўген сапраўды аказаўся не такім ужо гадкім чалавекам. Я думала, што ён не прымае ніякага ўдзелу ў жыцці сваёй сям'і, а ён, як вывявілася, ім грошы слаў. Рэгулярна. Для мяне гэта была нечаканка, як і для Цімкі. Ён не ведаў. Матуля яму не гаварыла. З сынам Яўген Аркадзіч таксама пагутарыў. Сур'ёзна і па-мужчынску. Падрабязнасцей той гутаркі я не ведаю, але здаецца мне, што свайму нядбайнаму папашы Цімка ўжо ўсё дараваў. Ён наогул ні на кога доўга не злуе. Не ўмее проста. Як там ў Яўгена Аркадзіча складзецца з цёцяй Тоняй, яшчэ няясна. Спадзяюся, што ўрэшце яны паразумеюцца, і ўсё ў іх будзе добра. І ў мяне з Цімафеем таксама. Усё будзе добра. Вельмі-вельмі. Калі "лютаўскія падзеі" былі свайго роду выпрабаваннем, то мы яго прайшлі. Гэта ўжо нешта большае, чым проста каханне двух падлеткаў. Цяпер нас знітавала назаўсёды. На ўсё жыццё. І паспрыяў гэтаму, як ні дзіўна, Лёня Захараў.
Жыццю Цімкі нічога не пагражала. Я даведалася аб гэтым, калі той ноччу вярнулася ў шпіталь. Ён апрытомнеў неўзабаве пасля аперацыі і адразу ж запатрабаваў, каб яго адпусцілі дадому. Ну які сэнс марынавацца ў шпіталі з-за нейкай там драпіны? У яго сапраўды загаілася ўсё неймаверна хутка. Нават слядоў амаль не засталося. Менавіта што драпінка, нібыта хлопец няўдала пагаліўся. Ужо не ведаю, у чым тут рэч. Магчыма, наш мясцовы хірург робіць цуды, а мажліва, вядзьмарства Альжбеткі дапамагло. Альбо і тое, і другое адначасова. Цімку патрымалі ў шпіталі яшчэ з тыдзень – хутчэй для прыліку – ды адпусцілі з Богам. А потым пачалося самае цікавае.
Лёнечка загрымеў па-сур'ёзнаму. Я даведалася пра гэта толькі ў сераду, калі раніцой прыйшла на заняткі. У панядзелак і аўторак урокі былі адмененыя з-за "тэракту". У тыя дні амаль усе грамадскія ўстановы былі зачыненыя, у горадзе дзяжурылі вайскоўцы і працавалі "канторскія". У СМІ ужо пачалі прасочвацца чуткі пра "фундаменталістаў", і мяне ўсцешвала, што ўсёй гэтай гісторыі знайшлося рацыянальнае тлумачэнне. А пра Лёню мне Стасік расказаў. Падышоў да мяне з загадкавым выразам твару, паздароўкаўся і як бы між іншым спытаў:
-- Чула? Захар у псіхушцы. Дайграўся.
-- Вот, чорт!.. -- гэта ўсё, што я здолела тады сказаць.
Загрымеў ён у тую самую Ўпірэвіцкую бальнічку, што так палохала мяне ў дзяцінстве. Я ўсё баялася, што мяне там зачыняць назаўжды. А ў выніку зачынілі Лёнечку. У стане вострага псіхозу. Класіка жанру. "Што ж, усё да гэтага ішло. Ён даўно ўжо быў "паехаўшы", проста ўсім было напляваць. Спахапіліся, калі дайшло да самага краю," – гаварыў Стасік. Я не пярэчыла. Калі адкінуць містычны складнік, то ўсё выходзіла лагічна. Лагічна і рацыянальна. Мы проста заеліся з двума адмарозкамі, Захарам і Ж'ыхарам з "нулявога" гаража. Адбылося некалькі сур'ёзных сутычак. А потым у Захара канчаткова сарвала дах, і ён накінуўся з нажом на Цімку. Вось і ўсё. Проста, як булка з маслам. І ніякай табе містыкі.
А потым з'явіўся гэты следчы з Мінска. Мне ён не падабаўся. Не, знешнасць ў яго была зусім не брыдкая. Вельмі малады, пэўна, учорашні стажор, з каштанавым праборам і мяккімі рысамі твару. Следчы фарсіў у чорным гарнітуры з гальштукам і несупынна жлукціў растваральную каву з пластыкавага кубка. Напэўна, ён лічыў сябе паслядоўнікам агента Купера з серыяла "Твін Пікс". Я ў думках назвала яго "сышчык Строгаў, версія 2.0". І адразу ж зненавідзела. Бо зразумела (інтуіцыя, аднак), што гэты кадр не супакоіцца, пакуль не папсуе каму-небудзь жыццё. Я не памылілася. Строгаў-2 аказаўся надзвычай ўедлівым. Справа здавалася яму элементарнай, і яму вельмі карцела прышыць Лёні замах на забойства і назаўсёды зачыніць яго ў Гайцюнішках, інтэрнаце для злачынцаў-псіхапатаў. Магчыма, гэтым бы і скончылася, ды вось толькі і сведкі, і пацярпелыя пайшлі ў глухую адмову. Цімка адразу сказаў, што зліваць Захара ён не будзе. Лёня, канечне, адмарозак, але маці ягоную шкада. І наогул, ён ужо сваё атрымаў. Уляпаўся па самыя вушы, куды ўжо далей...
Мы з Цімкам прасоўвалі версію пра гопнікаў. Спачатку нападнікаў было трое. Потым іх колькасць скарацілася да двух. Апісвалі мы іх аднолькава. Ну, гопнікі. Звычайныя такія, калдыры. Адзін худы і плюгавы, другі лысы качок, быкаваў увесь час, пальцы выкідваў. Абодва ў дэбільных шапачках і з манціроўкамі. Строгаў-2 слухаў, ківаў і не верыў.
-- Рабяты, вы што, здзекуецеся? Гэта ж Саша і Сірожа! – гаварыў ён з прыкрасцю. – Так, давайце яшчэ раз. Значыць, вы вярталіся з лодачнай цераз парк...
Следчы разумеў, што мы з нейкай прычыны хочам выгарадзіць Захара. Ён нават западозрыў, што ягоныя сваякі далі нам грошай за маўчанне. Гэта была, канечне, лухта. Ніхто нам нічога не плаціў. Да цёці Тоні сапраўды прыходзіла Вера Сяргееўна, Лёнева маці, але без грошай. І не прасіла яна нічога. Проста сядзела на кухні і плакала, а цёця Тоня капала ёй карвалол у шклянку. Напэўна, менавіта тады Цімка вырашыў, што здаваць Лёню ён не стане.
Следчы нерваваўся. Сітуёвіна сапраўды складвалася дурацкая. Усе нібыта ведаюць, што ды як, а доказаў няма. Ну, няма доказаў. Урэшце Строгаў-2 азвярэў і прыняўся трэсці ўсіх запар. І Толіка. І Стася. Дабраўся нават да Арцёмкі Жыхарэўскага, і той прабалбатаўся, што Неруш мае баявы ствол. Гэта было ўжо цікава. Справа набывала новы, нечаканы паварот. Цімка Неруш, аказваецца, сам псіх і маньяк, бегае па горадзе з агнястрэлам і Лёні Захараву нават у твар страляў, добра, што прамазаў. Строгаў-2 сеў у службовае аўто і паехаў ва Ўпірэвічы. Галоўны падазраваны ў гэтай справе раптам аказаўся пацярпелым і сведкам, а ў Цімкі намаляваліся сур'ёзныя праблемы. Тады я напалохалася па-сапраўднаму. У Лёні да Цімафея асабістая непрыязнасць, здасць жа з вантробамі. А Цёмачка Жыхарэўскі паказаў следчым, дзе Неруш хавае агнястрэл. На сядзібе Кунцэўскіх. Там, дзе сходы з калонамі. Пад прыступкай. На сядзібе, праўда, так нічога і не знайшлі. З-пад прыступак выцягнулі толькі прамасленую анучу, ў якую, імаверна, калісьці быў загорнуты пісталет. Самаго пісталета не было. Хтосьці забраў, паспеўшы раней за следчых. Я здагадвалася, хто. Цяпер зразумела, адкуль у Лёні ствол. Ж'ыхар яму сказаў. Тады яшчэ, напярэдадні фэсту. Ідэя, канечне, сама па сабе дасціпная – прыстрэліць Цімку з ягонай жа валыны. Экстравагантна, Лёня... Ва Ўпірэвічах следчы наведаўся ў бальніцу і ў прысутнасці ўрача пагутарыў з пацыентам. Той паводзіў сябе на здзіўленне адэкватна – пэўна, тэрапія пайшла на карысць. Жыхарэўскі ўсё гоніць, сказаў ён. Ніякай разборкі не было. Пра ствол упершыню чую. Не ведаю я, нічога не ведаю. І наогул, "адыдзі, бабулька, я ў смутку"... Карацей кажучы, следчы вярнуўся з Упірэвічаў ні з чым. Усе ўдзельнікі канфлікту маўчалі, як партызаны. А Цімафей сказаў тады пра Лёню: "А ён мужык".
Строгаў-2, аднак, адступаць не намерваўся, і ён яшчэ папсаваў бы нам крыві, ды тут умяшалася Альжбета. Яна наведалася ў Овельскі РАУС, зайшла ў кабінет, дзе Строгаў-2 пісаў справаздачы, і паміж імі адбылася прыватная гутарка. Дзверы ў кабінет былі адчынены, і наведнікі, якія сядзелі ў калідоры, потым расказвалі, што Альжбета глядзела следчаму проста ў вочы і штосьці гаварыла – ціха, спакойна, але настойліва. Той перыўся на яе, разявіўшы рот, лыпаў вачамі і выгляд меў такі, быццам яго загіпнатызавалі. Ён, праўда, хутка апрытомнеў. У калідоры чулі, як следчы з усёй сілы ляпнуў далонню і па стале і выгукнуў:
-- Ды што ў вас тут, наогул, адбываецца?!
А потым залямантаваў:
-- Прэч! Прэч адгэтуль!
Вядзьмарка адразу рэціравалася, а следчы доўга яшчэ сядзеў, адкінуўшыся ў крэсле, і рагатаў, як звар'яцелы. Я так і не даведалася, што гаварыла яму Альжбета і ці ўжывала яна пры гэтым якіясьці вядзьмарскія штучкі. Але факт – ужо назаўтра следчы ўсіх прымусіў напісаць заявы аб адсутнасці прэтэнзій. Потым ён склаў паперы ў тэчку, выпіў апошні кубак кавы, заскочыў у службовае аўто і кінуўшы на развітанне: "Бадай ён прапаў, ненавіджу гэты чортаў горад!", з'ехаў у Мінск. Справу закрылі за адсутнасцю улік, і больш мы яго тут не бачылі.
Неўзабаве я сустрэлася з Альжбеткай і пагутарыла з ёю па душах. Упершыню пасля "лютаўскіх падзей". Увесь гэты час я яе пазбягала. Колькі разоў я сутыкалася з ёю ў горадзе. Яна спрабавала са мной загаварыць, але я кожны раз адварочвалася і сыходзіла, паскорыўшы крок. Не магла ёй дараваць. Здавалася б, яна мне не схлусіла. Проста не сказала ўсёй праўды. Не такі ўжо смяротны грэх. Але даверу да яе больш не было. Я трохі адмякла толькі пасля ад'езду следчага. Прыйшла я да яе сама, без запрашэння. Яна не здзівілася. Нібыта ведала, што я рана ці позна аб'яўлюся. Мы сядзелі ў яе на верандзе і пілі духмяную гарбату на траўках. Руды кацідла драмаў, варкочучы, у мяне на каленях. Ён мяне больш не баяўся.
-- І ўсёткі, Альжбета, няўжо нельга было адразу мне сказаць? Проста так узяць і ўсё патлумачыць? Ну што табе замінала?
-- Пэўна, то была мая памылка, -- гаварыла яна. – Мабыць, і не трэба было так перастрахоўвацца. Я проста не ведала, як ты адрэагуеш. А гэта быў адзіны шанец пазбавіцца праклёну. Разумееш? Адзіны.
Я разумела. Усё гэта было невыпадкова. Нехта ж уклаў мне ў рукі гэту смяротную зброю, маю Цемру, і відавочна, то былі не гіпербарэйцы. Хтосьці яшчэ. А цяпер місія выканана, і Цемры больш няма. Пасля "лютаўскіх падзей" яна знікла назаўсёды.
-- Сумуеш па ёй? – спытала Альжбета.
Я пакруціла галавой.
-- Зрэдку. Але нямоцна. Усёткі гемару з яе было больш, чым выгоды.
-- Затое ў цябе ёсць Мроя. Здольнасць камунікаваць з іншасветам, -- прамовіла яна, усміхаючыся. – Гэта дар, які ў цябе ніхто не адбярэ. Калі жадаеш, я навучу цябе ім карыстацца.
-- А на халеру? – спытала я.
-- Людзям дапамагаць, -- сказала яна проста.
-- Дапамага-а-аць, -- працягнула я з сумневам. -- Ведаеш, дапамагаць людзям можна і без Мроі. А так... Вось Лёня, кажуць, таксама мройца. І што, дапамагло гэта яму? Як раз наадварот. Тыя, з іншасвету, гэтым скарысталіся. І цяпер ён у дурдоме. Вось табе і Мроя, -- адчуўшы збянтэжанасць, я падхапіла кубак з гарбатай і адпіла вялізны глыток.
-- Гэта быў няшчасны выпадак, -- сказала яна мякка. -- І мая віна, канечне. Праглядзела.
-- Ён вылечыцца? – спытала я нягучна.
Яна кіўнула.
-- З ім усё будзе добра. Апрытомнее. З пункту гледжання медыцыны гэта будзе поўная рэмісія. Балазе на стацыянары цяпер доўга не трымаюць. Потым паназіраюць яшчэ пару месяцаў, для прыліку, ды адчэпяцца. Быццам і не было нічога.
-- Ты так спакойна пра гэта гаворыш. Непамысна неяк, -- я перасмыкнула плячыма.
-- Я проста сутыкалася з гэтым, Таіса. Не дай Бог нікому, канечне.
-- Ага, так. Я помню, -- прагаварыла я.
Мы замаўчалі. І ўсёткі, як складзецца яго лёс? – разважала я. Вось цяпер, пасля ўсяго, што тут адбывалася? Я чула, што Захаравы збіраюцца звальваць з Овельска. Назаўсёды. Слушнае рашэнне. Я бы на іх месцы, напэўна, таксама бы зваліла. Да іх ужо сваяк прыехаў. Ажно з Уладзівастока. Аркадзь Сяргеіч. Быццам бы Лёнеў дзядзька па матчынай лініі. Я бачыла яго мелькам. Смешны такі, не страшны зусім. Спакойны, дабрадушны, як мядзведзь. На геолага падобны. Так, мне ён нагадваў чамусьці менавіта геолага. Які доўга сядзеў у тайзе, вывучаў ландшафты, зарос барадою па самыя вочы, а ўсё роўна ў акулярах, інтэлігент. А як даведаўся, што з яго сваякамі здарылася бяда, кінуў усё і прыскакаў з-за краю свету. Вось цікава, дзе ён быў раней? Тады, калі тут чыніўся безмяжак, і Овельск ператварыўся ў філіял пекла на зямлі? Зрэшты, здагадваюся. Праклёны не пускалі. Гэты чортаў морак, які вісеў над горадам так доўга. І як падумаеш, што гэта мы, Ляпцы, ва ўсім вінаватыя... Але цяпер па ўсіх рахунках сплачана, і Овельск вольны ад граху. А Захаравы з'язджаюць. Лёню толькі дачакаюць – кажуць, ужо хутка – і з'едуць усім кагалам. Спачатку на машыне да Масквы, а потым самалётам да Ўладзівастока. На край свету. Назусім. Ну і добра. Сумаваць не буду. Ці ўсёткі буду?..
-- І ўсё роўна ён вернецца, -- сказала я задуменна. – З-за краю свету нават. Вернецца. Овельск так проста не адпускае. Мы тут патрэбныя...
-- Таіса, -- прамовіла Альжбета.
Я ўзняла вочы. Яна глядзела на мяне з усмешкай.
-- Ну, дык што ты вырашыла? Наконт Мроі. Будзем развіваць твае прыродныя таленты?
-- Вучыцца на вядзьмарку? – я хмыкнула. – Ну, не ведаю. Падумаць трэба. Мне, шчыра кажучы, хочацца проста пажыць нармальна. Звычайным жыццём. Як усе людзі.
Яна паківала галавой.
-- Што ж, настойваць не буду. Жыць нармальным жыццём – таксама свайго роду мастацтва. Але калі раптам раздумаешся, то звяртайся. Мроя ўсёткі найрэдкі дар, на дарозе не валяецца.
-- Лады. Дамовіліся!
Потым я ехала з Кунцаўкі ў Овельск на бразгатлівым аўтобусіку. Слухала плэер. У навушніках граў Ляпіс Трубяцкой. Талян даў дыск паслухаць. Ніколі такім не захаплялася, думала, адстой, а тут раптам спадабалася.
"Хромой Вулкан разводит огонь --
Тору нужен кованый молот,
Единый Творец держит ладонь
Над картой жизни, где будет город.
Легенды делают нас мудрей,
Мы чувствуем пульс единой Вселенной..."
Халера, дык гэта ж геніяльна!
"Я верю в Иисуса Христа
Я верю в Гаутаму Будду
Я верю Джа
Я верю в любовь
Я верю в добро
И верить буду..."
І гэта таксама пра нас. Адкуль ён толькі ведае? Можа, ён таксама мройца? Незаўважна для сябе я пачала падпяваць: "І верыць буду...І верыць буду..."
-- Так! – выгукнула я ўголас і засмяялася.
У стары горад Овельск вярталася вясна.
***
Дадатак
Паданне пра рыбака Авяльяна ды Цмока-Пачвару
Даўным-даўно, у пячоры на стромкім беразе Овелькі жыла Пачвара-Агнядышны Цмок. Пачвара гэта нораў мела паскудны і тутэйшым шмат крыўды чыніла – то вёску спаліць, то мястэчка разбурыць, а людзей усіх пазабівае і з’есць. Ненавідзелі тутэйшыся цмока і баяліся, а рады даць не маглі, бо волаты ды ваяры ў іх звяліся даўно -- хто ў бітвах загінуў, хто ад старасці памёр, а хто з'ехаў у варагі з грэкамі ў пошуках лепшай долі.
У адной маленькай вёсачцы непадалёк ад пячоры цмока жыў просты тутэйшы хлопец, Авяльян-Рыбак. Быў ён чалавек незаможны, жыў у худой хаціне са старэнькай маці-ўдавой, а з багацця меў толькі чоўнік ды трызуб. Хадзіў ён са сваім трызубам на шчупакоў і рагатых самоў, ды ўсё марыў упаляваць чароўную рыбіну-Левафана, але лёсам яму было наканавана іншае. І вось аднойчы надарылася бяда -- прыляцеў ў іхнюю вёску цмок, усе хаты папаліў, нівы здратаваў, а ў Авяльянавай маці ўпёр адзіную кароўку-кармліцу. Узлаваўся тады Авяльян не на жарт, і хоць не быў ён ні волатам, ні ваяром, вырашыў цмоку адпомсціць.
Узяў Авяльян-Рыбак свой трызуб, сеў у чоўнік ды паплыў да пячоры цмока. Пашанцавала хлопцу, бо ў той час цмок спаў мёртвым сном, пераварваючы з'едзеную надоечы карову, і да паўнавартаснай бітвы быў няздольны. І ўвашоў Авяльян-Рыбак у пячору, наблізіўся да цмока, які спаў, узняў свой трызуб ды ўсадзіў яго цмоку ў пуза. І здохла пачвара! А Авяльян, агледзеўшы пячору, знайшоў там гару золата, якую цмок у тутэйшых нарабаваў, а таксама сотню юнакоў і дзяўчат, якіх цмок захапіў у палон і ператварыў у слупы каменныя. Цяпер, калі пачвара здохла, чары развеяліся, і ўсе нявольнікі зноў зрабіліся людзьмі.
Вызваліў Авяльян усіх палонных, узяў золата, колькі ў човен улезла, ды павеславаў дадому. А ў чоўне поруч з Авяльянам сядзела прыгажуня-князёўна, дачка Вялікага Князя, якую цмок калісьці выкраў і ў сваю пячору завалок. Ледзь зірнуўшы на Авяльяна, князёўна закахалася ў яго без памяці і пажадала стаць яму законнай жонкай. Так Авяльян, просты тутэйшы хлопец, зрабіўся героем. Вялікі Князь быў шчаслівы, што дачка яго знайшлася, і гнюсны цмок, які наносіў княству велічэзны ўрон, нарэшце сканаў. Дазволіў князь сваёй дачцэ пайсці за простага рыбака, і падараваў ён маладым на вяселле палову княства. Зажылі Авяльян з князёўнай у згодзе ды ладзе, а для Авяльянавай маці-ўдавы пабудавалі палац і каровак ёй прывялі цэлы статак. А калі Вялікі Князь адышоў у лепшы свет, Авяльян сам пачаў княжыць, і ў княстве надышла эпоха стабільнасці і працвітання, якая доўжылася ажно сто гадоў.
А на беразе Овелькі, дзе была пячора цмока, збудавалі горад, і назву яму далі ў гонар пераможца -- Авяльянск.
Сястра-Цемра чарнавы варыянт з памылкамi
© Copyright: Нероли Ултарика, 2016
Свидетельство о публикации №216120100615
Свидетельство о публикации №216120100615
Рецензии