Йиз масан табасаран

                ЙИЗ МАСАН ТАБАСАРАН
                («Фу ккунди авуз?» романдин продолжения)


І ТІараш, я шабаш, ясана милицца, я баницца


1. Лихуз гъягъюб

а) Дербент

– Лихуз гъяраза, шив!
– Фила?
– Магьа гьамус хьадукра, эвелцнин кьялхъян.
– …?
– Анапайиз!
– …?
– Ичв гъула Нухтрахъди.
– …
– Узуна, учвна, чан Ургъа язна.
– Уву думу Нухтрахъди мягъян!
– …?
– Думу ездиз лайикьур дар!
– Увуз гьапІри аьгъявуз?
– Ич багахьлу вуйиган! Узуз цІиб ерхьуру кІурана дугъкан ихтилатар?!
– Фу ихтилатар? Дугъу гьапІну?
– Элегруру, убгъруру, дилихруру, хулаз пул дархруру…
– Ари узузра ккунир гьацир кас вузуз!
– …
«Саб дарш саб учу тушвариъ апІидича! Узкан сар аьхю бандит духьну ккунду! Учу тушвариъ саб банк тІараш дапІнура девлетлу дархьиш хай гъюрдар! ЧІяаьн ибшри му гьюкумди алдатмиш апІуб!»

***

Яраккна гъушу Сеидуллагь, Аллагьверди халуриин улулукьди кьяляхъ гъюрур дайи. Дарди хьуз дугъан дергру бин гьадму гьялали хал вуйи. Думу чан вахтари марччлихъан вуйи, ва Сеидуллагьдиз, язна бикІрурра вуйиган, чаин улукьу гьядисйирикан иштагьниинди ктибтуйи.
– …
– Нухтрахъди лихуз гъягъюрза кІурава, язна. Нухтар йиз мирасра вуйиз, гъула жвира. Дугъан ляхнарикан: уларизра гъяркъниз, ибаризра гизафдар гъеерхьниз. Узуз уву, язна дугъахъди душну ккундайзуз.
– Ряжявяли– имикьарихьна дуфнайири чахъди гъач кІури аман– миннатар апІурайи.
– Магьа узу увуз кІурадарин, дугъахъди гъушиш, я милиццайиъ, я баниццайиъ ахъурву.
– Дугъу, Краснодарский крайдиъ ляхин ккабгнайиз, кІур…
– Сарун гъач кІурур адар, Аллагьверди халу. Жвув аькьюллу гъашиш, думура шул, ккунибкьан «шарш» гъипІу яшлу дарин!
– УчІврушнарикан аьр айирсир дар…
– ФукІа даршул…
– …

***

– …
– Дербентдизди уч хьуз йикьрар йитІнайич.
– Сарун фу ивза, жилир?
– Сакъал ктапІру машинкка анив?
– …
– Ручкана общий тетрадь?
– …
– Документарикан…Диплом гъадабгъидикІана?
– Лихуз гъягърурин думу гьаз …?
– …
– Ав, шли уву ляхниъ дерккур? Кепкерихъ лихидина?
– Думура дюз вуяв. Йиз адатІнайи китабарикан гъадагъидиза, тІагъри гъабшири урхури дахъуз. Челе «Шубубпи насилна», «ТІавакІ»!
– Пул шилхьан бисидикІан?
– Багъдайин жан сагъ апІри!
– Гьарган ихь адрубкьан Дашбег буржлуйинхъа ухьуз тувуз?! Дурарин ерина уву ишри…
– Дилихну гъабхиган тувдихьа.
– Гюлфизат кІурухъанмина, гьагърарра дигиш духьна.
– Хъа вари Ляхлуар буржар апІури гьадрарихьна гъюру, чпиз хулар апІуз ккунди айи Дашбегехьди апІуз гъидритди чпин гъазмайин зиихъ.
– Хьиди, дураризра хулар хьиди…, хъа ухьуси пулихъ мягьрум даришри чпи!

– Тувуннуз?
– …
– Тинди гьубкІди!
– Гьамкьан гъябгъюрайин рякъяриз?
– ЧІур апІидарза, шив, артухъ гъабхьиш!
– Саб жар ккурттар айиз… рабочйирра…
– ГьацІ пул, Мух, «ТІавкІигъ» гъивдиза, гьацІ кьючІакк!
– Аллагьисан ихтиятди гъуз, жилир – чІат-чІурдишву!
– Гьириухди гъярайир вуза, вари ивнуш, сумкка хянаккинди див!

***

– …?
– Ва-а-а, Мизам, гъафнуна? Хъа Нухтар халу нашдив?
– Думу мегьел хъуркьадар.
– Гъул’ан удучІвнушкьан аьгъяйвуз?
– Накьишван учу гьадрарихь хьача Яракк, думура гьязур шулайи гъюз, сарун аьгъдарзуз. Дарфиди наана гъягъидихъа учв!
– Нагагь…
– Вахт ами, ккилигури гъуздихьа…
Автостанцияйин багахь чайханайиъ ккилигури деънайи Сеидуллагьдиз му гьял кьабулди адайи.
– Саб фу-вуш дубхьнашул, Сеид-халу, гъалабулугънаъ маахъан!
– Узу чІат дийигъидиза…
– Дийигъ, сасабсана чей заказ апІурхьа?!
– Мушвайишв, Низам, чей убхърушв дар!
– Даруган фици гъубгъунва?
– Узу гъубгъуб чей дариз, хъа – ичв папус! Мушвайишв папрусхана ву! Аьгь апІуз шуладардузухьан!..
Филакьандиз ккилигури гъузрухъа Нухтраз – му гьич рякърушвариъкьан адар! ЙицІусабра шула… лисунра… лис’анра ибицну… амма думу адар. Шуббарихъан хъа ачмиш шулу.
– …
– Автобус адарди яягъди гъафунза Хивнакьан… Хивра адарди лисхъаннубдиъ еле-еле эунза… барбатІ ибшрувучв!
– Узхьан хъугъуз шуйкІан, Нухтар халу, уву Ярккан Хивнакьан гьаму гъагъи сумка кьял’индири гъабхну кІури!?..
– Дидин гьитІибкІуб фу ву: яни, саб пуз даршлу гьядисайигъ гъяхъюнзу…
– Гьадмура увкан ктабгъурайиб аьгъю шулу…
– Гьа-а-ан! Хпирин ушвниккан ккутІурччвнимиза… Гьамус гъабхьуб айин?
– Адар! Краснодардиз гъябгърубра гъубшушул?
– Гьацира ухьу гъи гъягъюз ккайидар дайхьа! Ахъли Дербентдиъ гъузну ккунду: саб чарасуз ляхин айиз! Закур гъягъидихьа.
– Фу ляхин? Наан, шлихь?
– Йиз сар ужур дуст айиз, гьадгъахьна гъягъидихьа!
Яллагь гьамлансина аьхю сумккйирра хьади, тІурччвури ичІи хилар шубуб жандак «дустрахьна». «Дуст» уста ву, сач Нухтрахъди гъилиху. Мугъаз мура, шубриддиинна юкьурпирра хъчІюхюз ккунди а. Хъа, «дустру» кІул ккивундайи, шагьриъ дюднихъди ляхин айиз, кІури...
Гьаз кІул ккавундайкІан яраб? Аьгъю апІуз ккунийда!..
ЯрхибтІин – жикъиб, баркаллагь му «дустраз», «хялар» лайикь вуйибси кьабул дапІну, гвачІнин ухди, чав ляхниз гъягъяйиз, варидарихъди ушвра гьибтнийи...

***

– «Наан, шлихь?» кІурайва, Сеид, гъябкънийнуз, йиз гьюрматназ, йиз дустру ухьу фици гъаршулламиш гъапІнуш?
– Хъа узу фу кІурахъа? Чухсагъул чаз!
– Хъа узу накь саб бицІири кьан гъапІну кІури, узкан ккимидиси айвуз!
– Вадайзуз!
– Хъа узу кучІлар апІурайиси айвуз?
– Вадайзуз!
– Хъу узу уву алдатмиш апІурайиси айвуз?
– Вадайзуз!
– Хъа узуз му ляхнарикан вижна ктруганси айвуз?
– Вадайзуз!
– «Вадайзуз!» «Вадайзуз!» ари мидиз рихшандвал кІур!
– Хъа фу кІуза?
– Саб увуз зегьриман! Гъачай са-саб птуркка пивара гъадагъну эъдихьа!
– Узуз сариз Анапайизкьан шубуб птурка гьуркІдикІана яраб?!
– Хъа учу увуз гъадагъурайинхъа? – Сеидуллагьдин зарафатнан гъаври ахъу Низамдиз чан сижар-абайик хъана хъял капІуз кІури гьамцидарихъанди гьерху.
– Хъа шлиз? Ухьюгъ убгърур – сар узу!?
– Хъа учуз гьапІна дурубгъуз!?
– Сар – сижар-аба, сар – язна, ичв-учвхьан – начди!
Сеидуллагьди мици гъапиган, дурар кьюридра сабси чиб-чпихьинди гъилигу ва гъяаьлхъю.



б) Краснодар

«Неоплан» Краснодардиз рягьятди хъубкьу.
– Керим узуз аьгъюр дарзуз аьхир, Низам. Дугъу школа ич гъулаъ ккудубкІундайин?
– Думу хайлин увутІан аьхюр ву. УрчІвубна йицІубтІан ичв гъулаъ гъубхур дар.
– Филадихъанмина айир вуячв му мушваъ?
– Чан убхуз гъафир гьамшваъ гъузну ами. ЙицІихьур-кьад йистІан зина ву.
– Вуш думу ужуйи деъна мушваъ.
– Хъа гьаддиз дарин ухьу, тина гъягъяйиз, нагагь, АнапайиътІан гьамшваъ ужуб ляхин ади гъабшиш, Керимдихь дерграйиб.
– Увуз наънан аьгъявуз, Нухтар-халу, думу?
– Ургъа Гьясрат халурихь цІиб гъахьир дарза! Тухуму гьа!
– Шурахъди вуйидарра тухмарик кахьрайинхъа?
– Узу учвуси бачкІарна лакчар жара апІурайир дарза!
– Вуш, му ражари, «тухмик» кчІигуз ккундучуз, йипайчва!
– ЦІибди улх, гъач уву учухъди, швумал хьидара.
– Гъярхьа, «тухмар»!
– Сарун му, «тухум», «тухум» апІури, сикинра шулдар. Му писателарза кІурудариз саб гаф дееебхьри! Гъеебхьиш – Аллагь кюмек ишри!
– Кялхърайир дарза, я «тухум», кялхърайир дарза!
– Думгьа вуди!
– Я кас, «мирас» ишри!..

***

Саб гъюргъю йишваригъянзина гъушдар, гьациси кьяни гакІвлин хуларинхьинди гъафи Сеидуллагьдин айитІ: «яраб мурари узу наана хъади гъягъюрайкІан», кІурисикьан хиял ипу. Ми-мидар, илдигънайи гьуснайирстар кьюб калиткайиантина удучІвган, дурарин улихь «зурба» икир атІабццу: саб, заан кІул кьюб ликринди манзилнаъди мушваъ агъзурна сар, гьар хуларизди гъягъру урчІар а. Сари ракк абцциган, гьатмунурин хулан раккнихъ йивуру. Мушваъ саб архра а, ниъру ктисдар! Мархь дубгъну кьалу штари мушвайишв марцц гъапІиш – мурариз мутІан аьхю шадвал айисира дар. Ликар кьяниди, кчвурхури, хъчІихури диври душну ккунду, динагьлийири кІуруси: «сирарин гъядлансиси»!
– Я Низам, учу наана хъади гъярава?
– Гъачай учву узухъди…
– Я Нухтар халу, ухьу Керимдихьна гъярайидар дайин, магьа мучІура шула?
– Мушваъ ихь аьхюр Низаму, гьадгъу кІуруси апІидихьа…
– ЯзухъийкІана йиз: кьюр «аьхюригъна» гъяйи сар лукІран!

Юз дапІну, тинаси хьайи раккин тІапІу Низамдин кьяляхъди, ккалидорикк гужназ, сумккйир ккуршдаршра, му кьюридра ккучІву.

– Керим дома? – Гьелебелесен Низам накь чан Керим «дустрахъди» дяркъну имбуру хулазди ракк абццну сифте уларикк ккархьу сар кьантІасир дишагьлийихьан салам-калам дарди гьамци гьерхуз.
– Проходите. Сейчас. – Низамдин гьациб саягъназ вуйи жавабра аьшкьну гъадабгънайибсиб дайи.
– Гъачай, гъачай, гьаму хулазди... – Улариз зат дярякъдар кьабул апІурайиси, «Чук и Гек»–рин Гайдариз ухшар Керимди хялар, чарчар гьирхнайи саб бицІи хулазди гъурху.
Саб арайиланси устлиин «шюше» дийибгъу йирхьубсана хъади, лап исчІлидар, ичІидар, убзайиз ккилигурайи чІярттарсдар…
– …
– Я вот, без работы… – гъапи, Керимди дих дапІну духнайи кьюр урусликан сари. Дихра, апІуз, гьаз дапІнава йипа? «Тухми», саб ужуб ляхин ккунийдичуз гъапиган, аьгъяш гьамрариз ляхнар агъя, дарш му Краснодариъ гьич саризра аьгъдар дупну, духнайидар ву гьа!
«Шюшейиан» ичІидар ацІри, чІярттарин ушваризси дишла ичІира апІура йирхьурикан хьури!..
Шубубпи «шюше» шруш хътІюбкьюсира дарди саб гьялназ гъафи, Сеидуллагьди рюмка шид айи гажинси устлиин дивради гъябкъю кьюбпи урусли:
– А почему, Саид, ты не пьёшь?
Нухтру мугъахьди, гьацира гаф идидипрайирихьди пуз гъитрар, дишла чан рижв гъюбччву:
– А он писатель?
– Не может быть?
– Сейчас мы тебя докажем Сафокл! Саид, покажи твои книги! – Нухтар уьлюрхнайи, таза Америка абццрайиси.

– Видишь! В Махачкале издали!
– О чем они?
– Рассказы, да…
– Не бывает так, что писатель не пьёт! Он не писатель! Это кто– то другой?! И что, ему, писателю, с вами, рабочими, делать?!
– Саид, покажи твой паспорт!
– А действительно, Сократ, это он, автор, и с фотографией схож, а я не поверил!
– А почему Вы с ними?
– Трудное положение у меня в семье, бедствуем!
– А у нас писатели на «мерсах» катаются… всегда пьяные… и менты их не трогают!
– Сафокл, оставь его… Спасибо нашей хозяйке, вот и пирожки с капустой!..
– Сократ…
– Нухтар…
– Керим…
– Низам…
– Сафокл…
– Сократ…
– …
А мурар, я чпи фу кІураш аьгъдарди, я чпиз кІуруб кІвак дибрисди, кІару кІирхъарси, пиприхкьана апІрур айиш гьиликъанча кІурубси, зиълан – жаглу дапІнайиси…
Сеидуллагь чан ахуз гъушу.
– …
– Сафокл…
– Сократ…
– Нуря…
– Коля…
– Ниндзя...
– …
Пагь, гъабшиб дар!.. Ужуди жибкІура «тухмари» «встреча»!..



в) Анапа

«Тухмиз» «тухмар» Анапайиз гъярайиб аьгъюкьан гъабхьундайи.
– Керимдин хулаъ ухьу гьапІнийи, Сеид?
– Уву, Нухтар халу, урсарихъди хъайиган узуз «Саид» кІуйва, хъа гьамус – «е» «Сеид»…
– Урус чІал’инди «Саид» дарин?
– Хъа урсарихьан «Сеид» пуз шулдарин?
– Я кас узуз фу кІурва…
– Узу кІурайиб гьадму вуйиз, Керимдин хулаъ гъабхьуб адайихьки?
– Аман уву даахнайва гьа…
– ГьапІунчва?
– Мурари, кичІигну гъапІдар… – Низамдиз чавра гъядайза пуз ккун гъабши.
– Увуна Керим дайнучва СафукІул дерккуз даршулайидар…
– Сакаратра хъюгърийи гьа…
– Вушра, пІакьар гъитІхъан сикинра гъахьнийида!
– Ва-а-а-а! Учву бегьем дявйир гъапІнучваки?
– Убгъуб хъайишвахъ дяви дарди…
– Гьамус наанди гъягъюхьа, Нухтар халу?
– Учву мегьерханай, узухъди гъачай… ляхин ккилибгура!..
– Наана гъярава?.. – Низамра ктисурадайи.
– Шулайиб хябяхъ… – Сеидуллагьди кІурамиди Нухтар багахь хьайи гастраномчикдизди учІвну шубуб «Балтика» хьади гьадму гегьди кьяляхъра утІурччву.
– Мавай, ургъай… Халу хъайишвахъ гучІ мапІанай!
– Жара бригадйири ляхнарин кьяляхъ ургъуру, хъа ихь бригадайи – ляхнар ккергъайиз! Му фици шула?
– Ма убгъ, увуз туврамиди… Му фици шулаш… Рази духьнайдуза… кІул ккадабгъну дуфназа кІури… азадвализ…
– Гьа-а-а, яв метлеб кІул ккадабгъуб вуйиз йипа? хъа – ляхин?
– Ляхин дарди яшамиш фици хьиди ухьу?
– Узу пиво убгъидарза…
– Уву арагъира убгъури гъябкъдар дарча…
Мурарин гъаншарихди гъафи милицейский УАЗ–диан кьюр укІу форма алидар удучІвубси, птурккйир уьлюргъюри вари кюче дибисну гъярайи му «аьжайиб мутмйирихьинди» гъафи ва чест тувну документар тІалаб гъапІу.
– Зачем?
– Вы нарушили общественный порядок!
– Какой порядок! Здесь порядок нету… – гъапи Нухтру, яни «учуз порядок рябкъюрадарчуз, дярябкъруб фици гъючІюбгъну?!» пуз.
– Ах порядка нет! – Милицйири кьюриддизра хъзигури улихь гьирчу.
Саиддик аьлхъюб кубчІву. Нухтар дугъахьинди кьяляхъ илтІикІу. Дугъахъди кьяляхъ гъилигу милицйириз Сеидра гьамус гъяркъю ва сумка проверка апІуз увура учухъди отделенияйиз гъач, гъапи.
– …откуда знаем что ты не террорист, много их в последнее время развелось, проверим, отпустим, а их ждет пятнадцать суток…
– За что?..
– За распитие спиртных напитков в не положенных местах, дорогой! – Чаз гьаци гъапиган Низамдин паргар зат мидарди ккадатІу ва чІуруди сижар-абихьинди ккалигу.
– А где такой порядок, покажи… – Нухтран жанди гъадабгъурадайи.
– В отделении, отец, в отделении, всю тебя покажет и разъяснить, отштрафуют, посадят…
– Это ни спирт… ни спирт… ни спирт…
– А что, лимонад, кока-кола?
– Просто пиво…
– Четырех процентный или семи?
– …
– Вот, товарищ майор, принимай новую партию…
Гужназ отделенияйин айитІинди урждарин рангар ккадатІнайи, хъа Нухтраз мютІюгъ хьуз ккунди адайи: дугъу чан ктІуршвурайи гафар апІурамийи.
– Сумки – на смотровой стол и каждый по отдельности…
Чан йишв’ин душваъ айи капитандиз деъ дупну, Майор, дежурный пультнахъан гъудужвну «наришителарихьна» гъафи.
Сеидуллагьдиз му кас, майор, чпин гъула жвиси гъяркъю. Ва чан машназ инчІ адапІу.
– Даршул! Мюмюмедагъайми увуна? – гьерху, вуйкІан– дайкІан кІури дугъу.
– Откуда ты меня знаешь? – Разивалин жаваб туву майори. – Гьаму вахтна мушвариъ гьапІрайидар вучва?
Нухтарна Низам мюгьтал гъаши. Зат дярякъюси, аьжайиб жюрейиинди дурар мурарихьинди лигурайи. «Му фу аьламат гъабши» кІуруси, дурарилан зурба гьугьтар алдахьу.
– Вы идите, я с ними разберусь, – дупну, майори лейтанантар гьау.
– …
– Мюгьюммедагъайми, гьамрар дустагъдиъ ирч, узу гостиницайиз гъушза…
– Уву Мазан имирин Сеидуллагь данна?
– Ав, ав, думу ич, Ярккарин язнара ву… – Агь байкІи Нухтар, му гьамус фукьан дичІвал гъахьнукІан учв!

– Дийигъай, саб сяаьтдиланси вари хулаз гъягъидихьа… – Майор чан йишвахъна гъушу.


г) Сепсух

Майорин «Опель» Анапайиан удубчІвайиз Сепсухдизди убчІвуб, тепейикканзина ккудубчІву ва гъвалак-гъвалакди, ягъли гьараригъянтина дубшну, сар улиъ адрустар хуларин улихь дугъубжву.
– Магьа, Гюлеят, ухьуз хяларра.
– Гъачай, гъачай! Маншаллагь!
Ихь айи хюйин аш – мухан лаваш!
Жвуван шаду маш ва му – шалаш
Йипай сарун мициб наан аш?!
Гъачай, гъачай, гъулан гъучйир!
– Ву-у-уй! Ари мициб я гъябкъюр дайза, я гъеебхьур! Гьан гьеле, Мюгьюммедагъайми яв камарчара адабгъеле!..
– Узу камарча йивури аьгъяйвуз хъа Сеид?
– Гьадмура кІуру гаф вунив! Думуган яв камарча дарди швушв хуз гъягъюрикьан гъахьундайики! Хъа узу ув’ин фукьан дамахлу вуйза. Гьамусра кІури амиза: «Ккунийдизуз гьаччуму Мюгьюммедагьаймириси камарча йивуз аьгъяди».
– Амияс гьа, Сеид, гьадму камарча!..
– Мюгьюммедагъа, имийиз кІури гьаз дийигънава, саб-кьюб мукьам йиб гьала! ЧІяаьн ибшри ичв милицйири узуз ккапІу гучІ! Гьамусра беден гукІунди имийиз, зиълан гафар апІура кІури… – Шубубпуб гъухригъянсина гъюбзу Нухтар сарун дерккуз шули имдайи. Дугъахъди Мюгьюммедагъара кадаршвнийи…
– Абкъинеле, шив ихь «шадвал». Уву хуз гъюругандин мукьмар йиз кІваин алмиш гьеле лиггуза…

***

Чпихь хьайи саб аьхю хал, гьацІ кьял’ансина чарчнахьди гьадабтІнайи: саб пай – бицІидариз, тмунуб – чпизна кухняйиз. Ари гьадму «чпизна кухняйизубдиъ» Гюлеятди хялар ккау, хъа бицІицарра чпира тмунуб пайнаъ дахъу. БицІидар гъапну кІури гьамус дурар, икибаштІан, бицІидар дайи, школайин ккудукІру классариъ айи байна риш вуйи дурар, кьюрпи хпирикан духьнайи. Дахъайиз улихьна чІат удучІву хялариз Мюгьюммедагъайи чан участокдин тмунуб муччвахъ диврайи аьхю кьюр мертебайин хулар улупу.
– Сар вуза тикмиш апІурайир. Хиларигъ гъиибшу пул гьамрарихъ харж апІурача.
– Даршул!?
– Дарди шулин улихь рякъюрайидар!
– Хъа белки устайи гъапІдар вушул?!
– Устайи мициб ляхниз фукьан пул кІураш аьгъяйчвуз?
– Мукьмарин устайикан гъвандин уста шули наан гъябкъюнчвуз я гъуландар!
– Алабхъиган сюннететенра ктучІвидивукан!
– Магьа учу устйир, апІруб имиш йип, Мюгьюммедагъа!
– Йиз хиларихьантІан йиз кІваз рягьят тувуз хьивдар, Нухтар!
– Дици вуш, саб ляхниз учуз лигуз хьивдарнухьан?
– Гьей, устйир-устйир, учву устйир дардучва, эгер ляхин абгурайидар вуш! Ляхни уста агури шулу! Мушвариъ гьапІру ляхнар хьиди кІуручва. Ккундуш учвуз, совхозарин тІумтІаригъ ляхнар ккергъна, дюз гъапиш кьимат кайи ляхнар дар.
– Баладарчуз гьацдарушра…
– Узу гъапундайин учву ляхин кайидар дарчва кІури: сар – писатель, сар – шофер, Низамсана – слесарь.
– Сач гъилихунза гьамшваъ, ццира гъач дупнайиз, магьа гьаддиз баяр хъади дуфназа. Закур гьадина гъягъюз ккача.
– Наана?
– Витязевориз.
– Фу ляхнар гъапІунва?
– Заливкйир, стяжкйир, яни бетонный, пул кайи кайидарстар ляхнар.
– Хъа сарун, гьаз гьерхрава, гъач дупнайиган, дупнайишваз дяргъюри?
– Гьаци, зарафатнахъди, гъапиб вуйиз…
– Гъачай, гъачай, закур гвачІнин гъудужвурайир вуза, отдых апІидихьа…

***

Хялар хъиргайиз, сюгьрин миди му хизандин шивна жилир чпин хуларихъ лихурайи, хъа веледар – китабарихъ. Уягъ гъахьи Нухтар мюгьтал духьнайи ва «даттли» чан кьюб «кьюлра» ахниккан гьяракатниинди гъееркку.
– Хъиргуннучва? – кІури, хулазди Гюлеят учІву. – Хъиргнадарш хъиргуз гъюрайир вуйза. Ахнар гьаз ккадагъунчва, шуру дурар сикин апІидийики?
– Баркаллагь, Эспетдиз, чпин бабси кІубнир ву.
– Ич баб наънан аьгъявуз, Нухтар халу.
– Хъа узу Ляхлаъ цІиб уьл гъипІун кІунна. Гьатму гъяжухъ хъайи Ряжявяли халужин балихь хьайир йиз риш вуйиз…
– Маш-хил гъижибкІнуш, устлихъинди деай, гьаммус Агъара гъиди. Тумгьа сарун гъюра.
– Тму Агъа вуйинхъа?
– Ччвур мийибшри, хъа йиз Агъа дарин думу?
– Мицира-тцира дугъри шува, Гюлеят!
– СацІибкьан гъаахунчва?
– Ав, сач гъачІидарси!
– …
– Гъуджвай, узура ляхниз гъяраза, учвура!
– Я жилир, гужназ хялар утІуккруб вуйин?
– Гьарсабдин вахт айиб ву. Узу гъуз гъапишра мурар гъудрузруб аьгъязуз. Мурар узутІан гьялакди а.
– Хъа сарун гъяруш гъарахай.
Рякъяр – ягъурлу,
жандиъ – ягълу
ахъиъ – лагълу,
наан ашра – гъайгъу
ибшричвуз!
– Мяълийиинди учу къаршулламиш гъапІчва, мяълийиинди учу рякъюъ тІаърачва, Я Рабби Аллагь ичв хизан гьаммишан гьамциб шадвалиъ ади ибшриячв! Чухсагъул учвуз! – Му фици гъабхьиб вуш, Нухтран ушвниан гьамцдар гафар адахьиган Сеидуллагь гьамус мюгьталди Нухтрахьинди лигуз хъюгъю. Му гьял дябкънайи Низамди гъапи:
– Йиз сижар-ага увуз дици мярякъян гьа, Сеид, мугъаъра фу-вуш а.
Машин хъапІрайи Мюгьюммедагъайира:
– Писатель сар увутІан дарза кІурайна Сеид?! Ич юкІвар айтІлан гъапІиш, ккурттариан адахъарваки!
– Вуза кІурайинхъа? Хъа дарзара кІурадарза, дайиш узуз гьамцдар гафар гьаз ерхьура? Гъеерхьдар гьавайиди гьавайиз гатІахьуз хай шулин?!
– Гьякь кІурава… Улукьури апІинай гьа уз’инра…
– …


д) Витязево

– Ярхла вуян, Нухтар халу, Витязевойиз.
– СепсухдизситІан дар. Я бай, я Сеид, уву дайиш гьай-гьайди йицІихьуб суткайизди гъярайча гьа! Сач мици дайи аьхир! Даккуннуз гьич сабанкьан дерккри!
– Ачмиш духьнайи террористарикан хабар айвуз?
– Ухьу гьадраринхъа?
– Дарди фу вухъа? Мусурмунар дарин!
– Ай дурарин кІул’инна кІару гъван абхъри чпин!
– Хъа абхъундайин! – Тядиди гъапи Низамди чаз аьгъюбдикан. – Абхъубдикан гьапІнаш рябкъюрадайвуз! Хъа сабсана абхъиш дидкан фу апІуйкІан думу адрацІрудари!
– ГьапІур, гьарсар адмийик гьамусдиз курхьуйиш, гьамусдихъантина кюрхди сарун!
– Му Анапайин гъваларихъ фукьан шагьрар хъа? КІан-кІул адабгъуз шулдарда!
– Хъа вари КІару гьюлин гъирагъ вуйибси шагьрар дарин!
– Фунуб идарайиъ лихури гъахьунва, Нухтар халу?
– ГьапІру идарйир. Жан дарин частникарин! Магьа сарун хъуркьрахьа. Гьатму хулар учу дивдар ву! – Нухтраз Сеидуллагьдин улирихь учв заан апІуз ккун гъаши ва чан фурс артухъ гъапІу.
– Даршул!
– Гьамус аьгъю хьивдивуз!
– Хътругъарза!
– Хъугъдива хозяинди гьамус узу чухсагъул кІуруган!
– Гьатму вуйнуз гъюрисанра гъач гъапир?
– Ав, тгъан ляхнар ккудукІрудар дар!
– Тму ухьухьинди лигурукьан дарда… – Низамдира…
– Ухьу мегьел гъяркъюндар дугъаз.
– Фици гъяркъюндар, тумгьа ухьухьинди дилигну кьяляхъ, хулаздира учІври…
– Значит узу аьгъю духьнадар. Учву дийигъай… Ксенефонтович… Ксенефонтович… – Нухтар дугъан кьяляхъ хъергу. Думу жви дийигъу, кьяляхъ гъилигу. – Не узнал, что ли?
– А зачем ты мне нужен?
– Я же у тебя работал…
– Работал на брак!
– Как брак?
– Сюда иди… – Дурар хуларин кьяляхъинди гъушу ва бетон дубзнайиш улупу. – Это твоя работа.
– Ну понимаете, зима, холод, дажи…
– Так вот, купите мой испорченный материал: цемент, щебёнку, песок и удалитесь восвояси.
– Не я один же был?
– А те?
– Они другие.
– Ничего не знаю и знать не хочу…
– Я же не виновен!
– А кто? Неужели я?
– У меня денег нет…
– Зарабатывай…
– Как заработаю, ты же Ксенефонтович работу не даешь…
– Убирайся вон, пока я добрый… тоже мне мастера!
– …
Хуларихъ, жилар гъутІурччвганси гьубкьушвариан дутІубкІну абхънайи чан бетондтхьинди лигури Нухтар баярихьинди фукІа дархьиси гъафи.
– Фу гъапунвуз? – Низам ктисурадайи.
– Сабан ляхнар ккегъру вахт дубхьнадар, ухди гъафунчва, кІур.
– Хъа гьаму вахтна гъач гъапниз кІурадайна?
– Дюз гъапиш, конкретно число гьерхундайза…
– Хъа фила гъач кІур?
– Командировкайиз гъяраза гъапну, гьаддихъан.
– Гьаз гьерхундарва, гьамускьана конкретно?
– Чазра аьгъдариз, кІур, саб-кьюб неделяйилан…
– Ппай-гьа-рай! – Сеиддиз Низамдизкьан вижна кайибси адайи. Чан гъабшиб ибшри кІурайир вуйи думу.
– Гъачай узухъди. Бякьйир! Мегьел учву бабканкьан духьнадарчва узуз дюн’я рябкъруган!
– Наана?
– Хал бисурхьа. Хъа ляхнар агурхьа!
– Мурари багьари кІурушул?
– Му ражари дар, хъа сезон ккебгъган йицІуб ражаритІан артухъ заъру.
– Гьадмукьан лихуз гъюри шулин гьамина?
– Лихуз ваъ, ахмакъ – ахуз!
– Фици ахуз?
– Туристический сезон… отихдиз гъюрударин…
– Гьа-а-а, гьаци йипа!
– Хъа узу дажи гъябгъюра, рижв бис, кІурайин?
– Увуз хъял гьаз гъюрадарвуз?
– …

***

– …
– 5000.
– 4000 было же?
– То было!
– Не можете, бабушка, снизит?
– Хорошо же в месяц 5000 рублей! – Сеид рази духьнайи.
– Какой месяц – за ночь, не хочешь!
– Быть такое не может!
– Это люкс номер да? – Низамдиз тямягьяр ярхлаз гъярайидар ву.
Бабушкана Нухтар фун абцІну гъяаьлхъю.
– Наънанува? Саб дахъру йишваз кІура, хал ккадабхъуз ужубди!
– Что вы бормочите? – Бабушкайиз чан гъвалахъ жара чІалниинди дулхну ккунди адайи.
– Я ему объясняю, что такое «люкс»!
– Вы, что, первый раз здесь?
– Давай, бабушка, 4000?
– У других шесть, а только у меня пять… Не хотите, не настаиваю. До свидание!
– Подожди, подожди, бабушка, ну ладно, не на улице же спать.
Кьаби бабу дурариз шубуб крават айи саб чІуру халсиб йишв улупу.
– Гьаму «ахъихъ» 5000 шулин? – Сеид разиди адайи.
– Хулахъ дар увуз гьа!
– Хъа фтихъ?
– Саб краватдихъ!
– Даршул!
– Дарш магьа гьерх.
– Бабушка, бабушка, подождите, за комнату деньги сейчас платить или в конце месяце?
– И ты тоже с луны свалился?!
– Не понял!
– Вы платите мне не за комнату, а за койку. В эту комнату еще две койки можно ставить, в последствии может к вам поселится. А так, комната стоит на сутки 25000.
– Да вы что?!!
– Да-да!
– Наверное шутите?
– В таких делах шутки не уместны!
– Откуда такие деньги.
– Сюда тратиться приезжают, а не секаномить!
– Не нравится…
– Нет, нет, бабушка… – Сеидди саб апІайиз гафаригъ Нухтар гъючІву. – Все нормально!
– А пыль, грязь… – Сеидуллагьдихьан чан ушв дебккуз шули имдайи.
– Вы же сюда работать приехали. Вот, поработайте над своим благоустройством, глядишь первая ночь у вас будет бесплатным…
– …
– Пагь залум кас дарин тму урус!
– Тму урус дар.
– Хъа даруган тму жигьил ришси…
– Гречка ву…
– Даршул!
– Увуз фукьан ккуни гаф вукІана Сеид, «даршул»!
– Хъа сарун фу пуза, жвув мюгьтал апІру гафар ибариз ерхьруган, Низам? Магьа ухьуз ккубкьу яв «люкс»!
– Узу ухьуз ипІрубдиз гъягъидиза. Учву, жигьилари, кутІурччвну ихь ахнар-леъфар, мургул алдатну, ламун чІаппли варишварилан биши-руг марцц дапІну, тап узу гъяйизкьан ккарттар апІури дусай! Минди сарун сардинна шил хьибдар!..
– Гьа, гъарах яв гъярайир вуш… – Низамди хъизигну идитганси утІукку.



2. Лихуб


– Гьамус гьапІхьа?
– Гъи, амси йигъра ву, закур гвачІиндиз ахидихьа…
– Уву ах, Нухтар халу, узуна Низам шагьриз лигуз гъягъидича.
– Диф ал.
– Уфну илдипиди.
– Дици вуш жанарвиз гъабч йипай.
– …
– Уф илитну Ниф– нифин хал гъадабгъу…
– Ниф-нифин дайики…
– …
– Наф-нафин…
– Гьаддин ибшри… Гьа, гъарахай ичв, гъярайидар вуш…
– Гьаци гажназ учу утІуккну гьапІуз ккайир вува? Аяман…
– Узу утІуккну учву гьапІнийчва-хъа!
– Вуш алдабгъура!
– Алдадабгъишра… Гьа, гъарахай ичв, гъарахай. Шлиз аьгъя наана гъярайи тІягънар вуш. Мушвайишвар танцар айишвар дар гьа!
– Учу ич гъайгъу зигидича, вайна-гьял – яв!
– Магьа йиз гъвалахъ «жигьил ришсир»
– Аьгъдарди утІубччву гафнак кялхъри аьдат дар, Нухтар халу. Увузра ккундайиб гьадму вуйдувуз…
– Гизаф гафар дарапІди…Тяди душну гьаз ккудубкІурадарчва, эй…
– Диф ал…

ЦІийи йишв’ин бин ккивну айи баярин кІваз сабан, зиълан улупурадаршра, рягьятди адайи. Йишвну дапІну бегьемди ккартар…
ГвачІинган гъудугъну ушв гьибтну ккунду…
– Уву, Сеидуллагь, хасади бикІуз ккунирсирра вува, ихь гъягъру пулар дикІури ккебгъуз ккадарна? – Гъапи Низамди чаз Нухтру уьлиз гъарах гъапиган.
– Дици вуш гьамци апІидихьа: варидари сабси сатІлан вуйи банк ккебгъдихьа, хъа гьаддиан ихь ипІрубдихъ харж апІидихьа.
– Хъа узу гьамусдизкьан учвухъ харж гъапІу пуларикан гьапІхьа? – Мушваъ Нухтран наразивал арайиз гъюра…
– Эгер узхъанди харж гъапІнуш, дурарра гьисаб апІидиза. Узуз аьгъюб уву, Нухтар халу, узхъанди харж гъапІуб адарив.
– Хъа Дербентдиъ, Анапайиъ гъадагъу пивйир шлин пулихъ вуйи?
– Узу увуз гъадагъ гъапнийин? Ясана, литІан узу дурарикан гъубхънийин?
– Гъубхъундаршра уву бадали гъадагъдар вуйиз.
– Чухсагъул увуз эгер йиз гъайгъушнаъ ади гъахьнуш. Узу дурарин пул ихь кассайизди диварза. Дици вуш, Краснодариан Анапайиз ухьуз билетар йиз пулихъ гъадагъундайин? Гьеле узу гафра кІурадарза, аьхир дурарин.
Сеидди мицидарихъинди гъапибси, Нухтру дишла гьамцидарихъинди илтІибкІу:
– Гьан, фукьан кивхьа?
– Сабан кью-кьюдварж агъзур чІяаьн ву.
Сеидди чан ихтилатар дикІурайи общий тетрадь адабгъу ва гъийин числора 17–пи март 1997–пи йис йивну «Нухтар, Низам, Сеид» дибукІну, гьарди диву пул гъибикІу.
– Кассайиан шли-фукьан харж гъапІнуш узукна йипай, узу бикІури апІидиза. Дежурныйвалра, чан уьлиз гъярайир вуш, Низамдилан ккебгъдихьа. Хъа узу гьар хябяхъган ичв улихь отчет туври апІидиза. Фици кІурава, Нухтар халу?
– Думу ужуб месела ву, гьаци апІури апІидихьа…
– Хъа лигай гьа, ичккина папрус кассайин пулихъ гъадабгъруб дарихь! – Му гафари кьюриддинра рангар ккадатІу.
Кассайиз пул Сеиддин жибдиъ гьубкІну имдар. Дугъу варишвариан каркар адату – къанна хьуд агъзурсана гьубкІрадар, ва думу пул жибдизди кьяляхъ иву. Дугъаз гьадмуган, чан китабдигъ, ихтият-фунтназ гъивнайи пул кІваин гъабхьи ва гъядябгъюз сумкайихьна гьачІаркку. Гьадму арайиъ Нухтру:
– Фукьан гъабхьирив, Сеид, ихь кассайиъ?
– Юкьудварж.
– Хъа уву гьаз киврадарва?
– Узу кивишра-киривишра ичв улихь узу йирхьудварждин отчет туврадарин?
– Ваъ, дици хай шулдар, гьаму учуси, адабгъну увура кив!
– Киварза чве, хъа дидин фаркьвал адар… – кІурамиди Сеидди адабгъну пул гъяйи китаб абццру. Гъядруган мунуб кьяляхъ ивну «ТІавакІ» адабгъуру. Мидигъра… Сеид гьялак шулу… ЮкІвру гурпар апІуру… Хилар чкиди ришвуз хъюгъру… ЭйтІлан апІуру сумкаси дидин жибарра… Адар… Пул гъимдар… шейтІни гъубхнин – жилиз гъизибгнин. Сеид кцюхю… Хъумп дапІну устлиинди деу… Хлинццар ктиху… КІул ибху.
– ГьапІнив гъунна баж, шид хътабтІу рягъси гъашидива?
– Пул гъудубгниз, Нухтар халу!
– Читинган читинвал алабхърудар вудучва… Пул гьаз дубгди-хъа?
– Гъул’ан гъюруган, чарасузвализ, гьаму «ТІавкІигъ» гъивнайиз… магьа… гъимдар.
– «ТІавкІариъ» пулар шулин, гъултгъикк дарди! Уву думу Керимдин хулаъ урсариз улупурадайна?
– Му думунуб дариз. Узухь кью-кьюб китаб хьазухь.
– Хъа гьатмундаригъ гъяш лиг гьала!
– Гъилигунза… вари асккан-заан гъапІунза… бихърушв адар!
– Гьала Низам гъафиган, гьадгъухьанра гьерхархьа, белки…
– …
– Гъябкъюннуз яда, гьамгъан пул?
– ГьапІру пул?
– Гъюруган китабаригъ гъяйиз кІур, гьамус…
– Китабаригъ пулар гъузурин, гьубкьури ккадакурайидаригъ…
– Шли ккадакну-хъа?
– Ич Мюгьюммедагъакьарин хулаъ ккадакурадайна?
– Думунуб дайи дурар…
– Ар сарун аьгъдарзуз.
– Белки уву дугъаз падарит гъапІдаригъ гъубзуншул?
– Гьаци вуйишкьана баладайи… Аммаки, йиз пул гъяйи «ТІавакІ» варитІан кІанаъ ивнайиз…
– КІанариъ ивийва, гъубздийи!
– Учвуз зарафатар… КІанара гъядатІру вахт шулу…
– Думуган саб шул! Ар дахъ увуз!
– Милиццйири гъядябгъюншул…
– Гюлейбатди…
– Эспетди…
– Гаджиагайи…
– Думу фуж вуйи?
– Мюгьюммедагъайин бай!
– СафукІулди…
– Майорди…
– Сакаратди…
– Белки бабушкайи?
– А вуйи гьа! Аьлхъяй учвуз уз’ин!
– Хъа сарун шли?
– Гьа чав вухьиди сарун…
– Я кас узу ишри. Кивеле, Низам, хьаш, узхъанди. Адабгъубси тувдизияв!
– Дидин гафар шулин…
– Наънан адабгъурува-хъа?
– Гъи ухьу ляхнихъ хъюгърадаринхъа, Нухтар халу?
– Наан а ляхин?
– Абгидива!
– Ваъ, абгидихьа! Низам дежурный, ухьу ушв гьибтну сурахназ удучІвидихьа.
– Ибшри…
– …

***

– …
– Калтфар кивуб.
– Гьациб ляхин шулин?
– Гьадму дарди гьапІхьа?
– Фукьан тувру?
– Саб бедре кивузди варж агъзур манат.
– Алагьун берекет, дарушваз гьадмура ву.
– Швнуб бедрейин ляхин а?
– Саб.
– Саб кивбан гафар шулин?
– Яв ацІу гафариз лигидихьа. Магьа, узу хулаъ имиди гъарахай увуна Сеид.
– Гъач, гъушхьа, Сеид!
– …лапаткйир…
– Чпи тувди…
– Сифте, узуз Сеид халу кІурури, гьамус приказарра туври гъахьнуки!
– Артухъ таниш шлурихъ жвуван тайси шулу… – пну Низамди вари жан хъипну Сеидуллагьдин гъюниин кьюбиб бачІарра йивури учвра алахъу.
– Хябяхъдиз ккудубкІуз хьибдинучвхьан?
– Учук кялхърана, сижар-аба?
– Вуш гъарахай…
– Аяма-а-ан…учу утІуккну-у-у…
– Хъа учвура-а, калтфар киврача кІури-и-и…


***

– …
– Пагь, жан гъадабгъдиз, кьаби урусли… Уву мици шлуб наънан аьгъяйвуз?
– Сач… сач… узура увуси сифте фурсар апІуйза гьа, жан язна!
– Мурари чпин тувру кьюб кепек улариан хуруки!
– Лапатка киппуз даршлу гъицибкъу жил…
– Хюси убкуз гъитуйи гьа!
– Дицдар гъагъи ляхнар дурари ухьуз, бабалйириз гъитри шулу.
– Закур дугъан гъвалахъ хъайибдира чпин кивуз гъач кІур, лик гъабхидарза! Йикьис ишри ч’ви!
– Дици вуш, язна, узуна Сеид кивуз гъягъидича, хъа уву ухьуз увуз кьабул шлу жара ляхин абгуз гъарах.
– Думура ккуни пша дарис!
– Вуш, гьатму кьаби ш’ваз веер хьади микІ йивуз гъарах… – Жигьиларик аьлхъюб кубчІву.
– Закурсана кивуз гъягъидиза, сарун дишвхъантина…
Гьамциб жюрейиинди дурари гуж балайиинди чпин фунаринна нивкІанрин гъайгъу зигурайи. Нухтру ляхин абгуйи, баяри тамам апІуйи. Нухтру хураг апІуйи, баяри ипІуйи.
Нухтру папруси хал абцІуйи, баяри хътІюбкьюйи. Сеидуллагьди дидизра гъадагъа дивнийи. Низамдина Сеидди шашкйир апІуйи, Нухтар ахуйи. Сифте вахтари вари хъушвар Низамди туври гъахьи, хъа… Чахьди шлу кас адар кІури Низам ягъалди ултІурччвури гъахьи. Хъа гьадмуган, саб амси йигъан дурарин арайиъ гьюжат абхъу:
– Кьюдварж партия апІидихьа, хъади-хъади, агус лигуза яв фурсариз!
– Агъзур ккушра апІархьа, узухьди шулдарвухьан! Илит…
– Илит, баши йиз тетрадь…
– Думу гьас’яв?
– Яв хъшвар дикІуз!
– Агьа, дикІ, дикІ, сад йигъан герек хьидивуз…
– …
Мурарин гьюжат худнаъ айи. Сифте къабкьан хъади-хъади Сеидди гъадагъу, хъа… йичйирра гъяхьри, чазра хабар дарди гъагъар Низамдин гъюнарихъинди хъахьуз ттучІву. Фу лигурва, ягъчІвурна миржибпи хъушра Низамдиз шула.
– Фици ву, дусттижви! Набшдив фурс?
– Гьа гьадагъ тина, узу эргназа…
– УргцІурна ургуб партияйикан, ягъчІвурна урчІвуб гъахьуннуз?
– Гьаз аьгъя уву фу уйин гъапІнуш…
– Увуз ужуйи аьгъяйин, дарш узуз?
– …
– …
– Му мици фици гъабхьну, эй!
– Гьаци! Узуз, мурарин гъавриъ адруриз, хъушвар тувуйва…
– Хъа гъавриъ айи узу гьаз гъадагъура?
– Гизаф апІруган фикир улдубгурайив, гьаддиз гипназюрариз учву алдатмиш апІуз рягьятди ву. Алахъиш, сар циганди тІублан апІурву.
– ***н чвкъюр апІур!
– Ари хъял гъюбан лишанра гьадрарикан саб ву.
– Дург гьамлин, аьяндар! – Низам папрус зигуз чІатинди удучІву.



3. Кьюр дишагьли


– Фу картфар гъафи, жара ляхин адарин мушвариъ?
– Аш апІин…аш ипІин… аш гьириз мигъибтан!
– Гьаз?
– Дидиз чІал аьгъю шул, кІур!
– Картфарихъди мидин му фаркьвал а?
– Гъавриъ ахъундарна?
– Гъавриъ шлуси йип!
– Алабхъуб апІин, гьадмура ккубкьидарвуз кІуру гаф ву му.
– Фу гаф?
– Аш апІин, аш ипІин, аш гьириз мигъибтан!
– Увуз, Сеидуллагь, наънан дихъурукІан кьил ктру гафар?
– Кьил ктру аш гъабшиш, гафарикра кьил бихъур!
– Йиз кьулиъ уршрадариз дицдар гафар!
– Аш адарш кІул даршул, кІулиъ айиб аш вуш аш даршул!
– Я бай ккебехъ!
– КІекке ккебехъиш, келле деллу шул, мялхъвярин мярака яракар шул!
– Я Сеи-и-и-ид хал-л-л-лу!
– Сеид серид сеирназ ккярхди, уву гъуздива Нухтар халурихъди картфар киври.
– Наана?
– Анапайиз.
– Шлихьна?
– Ич гъуландарихьна.
– Мизмизарин азар Низамра ккерхди…
– Наана?
– Анапайиз.
– Шлихьна?
– Танцариз!
– Фукьан кьан гъапІунчва гьам ражари?
– КІашар дапІнайич гагьариинна... Наана гьялакдива?
– Кьюр дишагьли гъафнузухьна, учву имдардимиди…
– Хъа?
– Учву гьерхрайи.
– Дурариз учу наънан аьгъя? Жигьилар вуйин? – Низам кдисурадайи…
– Узу гъапунза учвкан.
– Хъа нашди? Адресар гъитундайин?
– Ваъ. Закурра гъюрча гъапну.
– Ай маншаллагь! – Низамди хил хилиъ ивну илзигури шадди илтІишуз хъюгъю. – Фицдарийи?
– Я бай увуз яв сижар-абихьан начди дарнуз?
– Хъа узутІан учв бешбетер дарин?!
– Му заманайиъ…
– Ичв тму заманара, ич гаги кІуруганси, марцциди дайи!
– За то, аьхюр-бицІир айи… – Сеидуллагьдиз «тухмарин» ара албагуз ккунди айи.
– Узу бицІир ву кІури, вуш ичв улуржай!
– Фу кІуйи, Нухтар халу, дурари?
– Узура дици гъавриъ гъахьундарза…
– Мюгьюммедагъайин риш вушлийи?
– Дайи.
– Хъа вушра Эспет симпатичная...
Нухтар удучІвну гъушу.
– Я Низа-а-ам…
– Фу Низам гъахьи! Закур узу танцариз гъушза… Нухтру кефер апІури, узу дугъхъанди лукІси лихури…
– Я Низа-а-а-ам…
– Вай Низам!
– Бювер апІурава гьа, Низам!
Сеидуллагьдин ибахънаси духьну, явашдиси дугъу гъапи:
– Тму чаз кьяппйирихъ гъягъюри, – сацІиб дих ктабшву, –  узу наан айир ву, харабайиъ!
– Хъа закур шубари гъюрча дупнадайин?
– Закурсана кивуз гъягъидиза, гьадрарихъди таниш хьузра кади… Филаси гъюрча гъапну кІуйи?
– Агъдарзуз, яв Сижар-абихьан гьерх?
– Думу узкан ккамиди дубхьну утІурччвну…
– Думу хъял кьаназ гъубзрур дар, гъиди. Хъа увура, Низам, ш’ван гагайир гьацдар кІурава…
– ЧавтІан артухъ узу фу гъапнийи? Хъа дугъан увуз ктитрудар узуз ерхьурадарин дарш?
– Хъа вушра…
– Чавра гьацдар дарапІри, узура апІидарза!
– …

***

– Вот они идут.
– Здравствуйте!
– Здравствуйте!
– Я, Анастасия Семёновна!
– Очень приятна! Сеид!
– Низам!
– А я Вероника Варфоломеевна!
– Очень приятна, Варфаламеевна!
– Очень приятна, Варфеме… Вафлими… Трудно произнеси… – Вариди Низамдихьинди инчІ ккидипу.
– Называй, просто Вероника!
– Харашу!
– Откуда приехали?
– Из Дагестана – гъапи чкиди Низамди рягьти суалназ вуйи жаваб. Хъа Сеидуллагь дид’ин рази гъахьундайи:
– А я из Табасарана!
– А где это находится?
– На юге России.
– Значит вы мусульмане!
– Да, а что?
– Ничего, иметь дело с мусульманами это хорошо!
– Какое дело? – Низам хъана ктисурадайи.
– Любое!
– Ну какое любое?
– Ну, скажем, наши старушки довольны вашей работой.
– Разве эта работа?
– …
– Каторга!
– А вы знаете, что Бог смотрит на вас?
– Такое не бывает! – КьатІ’иди жаваб туву Нухтру.
– Как не бывает, бывает! – Низамна Нухтар хъана гъярхьуз ттучІву.
– Как бывает? У Аллаха столко глаз нет, следит за всеми! – Мици гъапиган Низамдин ккудубкІу. Хъа Сеидуллагь ккебехънайи.
– Не спорте! Вы книги читаете?
– Нет!
– Нет! Саид читает и пишет. Он – писатель!
– Коран – это что?
– Не знаю
– Гьа-а-а кур’ан?
– Да, да, кур’ан?
– Ну, как сказат, мусульмани читают.
– А вы читаете?
– Нет!
– Нет!
– Почему?
– А зачем это нужна?
– Вы же мусульмане?
– Да!
– Да!
– Да!
– А ты, Саид, писатель, читал?
– Нет.
– А зачем ему это?
Усрар мурариин мюгьтал духьнайи.
– А почему вы мусульмане?
– Не знаю.
– Нам так говорят.
– Я ничего не хочу знат – Низам, хил хъапІну, хул’ан удучІвуз гьялак гъаши.
– Низам, а ты не хочешь знать настоящего Бога?
– Русского, что ли?
– Разве у каждой нации свой бог? У табасаран какой бог?
– Я запутался…
– В рай попасть хочешь?
– Такое нет и не хочу!
– А что желаешь?
– Деньги! И красивые девушки!
– Ого!
– Мухтар!
– Ни Мухтар, Нухтар!
– Извините, пожалуйста! Нухтар! Вы, как человек более зрелого возраста, про свою религию что-нибудь знаешь?
– А там ничего не надо знать, от этого мои дела не зависит! Мулла всю за меня делает.
– А что он делает?
– Вообще-то, я тоже не люблю религию – это всю обман! И мне эта не интересна, я курить пошел…
– Вы, наверное, после работы устали, спасибо за интересную беседу, вот вам журналы, прочитайте. А завтра можно прийти к вам?
– Если хотите приходите… – жаваб туву, ккунди-даккунди Сеидуллагьдира.



4. Ляхин бихъуб


– Мурар фйир, вуяв, Сеид?
– Урсарин хпари туву журналар.
– Фу ка?
– Чпин Аллагьдикан?
– Фужар хъади дуфнава уву, Нухтар халу? – Низам хъана ктукьуз… – шубар гъапиган, накьтІанмина гьамрариз ккилигури гъузнайда, ахмакъ! Хъа вушра… симпатич… Гьа пай апІинеле, Сеидуллагь халу, ихь картаркьана…
– …
– ГатІахь гьадрар хил хъуркьрубкьан!
– Ужудар гафар кайибси вуки…
– Йиз сижар-абайизра аьлим хьуз ккундайиси ву…
– Лиг, на самом деле…
– Гьеле?
– Ма, хил’ан мюуьчІюбгъян, ча йип!
– «С-то-рож-ева-я ба-ш-ня»! Му фу ву мициб?
– Чпин журналу, сарун.
– Хъа явнув, Сеидуллагь?
– «Пробуждение».
– Фу ка?
– Ктруб адар…
– Гьа гатІахьай, сарун! – Низам, хиларигъ гъяйи журнал устлиинди зарб кади дипну, чІатинди удучІву. Ва дишла кьяляхъра гъафи. – Ичв хили-хпар гъюра.
Кьюридра краватариин ярхи духьну дахьнайидар гъудужву.
– Можно?
– Да, да, войдите!
– Добрый день!
– Вас также! Садитесь. – Нухтру дурар устлихъ диту. – Вераника, какие новости в поселке? Почему мы работу не находим?
– Еще не нашли?
– Не-е-е-ет!
– Я поговорю с моим знакомым, и вам сообщу.
– Очень спасибо, Вероника – Нухтар кІамуси гъюдал гъаши.
– Прочитали журналы?
– Я чут-чут читал, в общем-то интересно…
– Вы хотите узнат про настоящего Бога?
– Да, да. – Гьаци гъицибкъу жюрейиинди жаваб туву Нухтру.
– Нет я не хочу. Настоящего Бога нет, это выдумки религиозников!
– Саид, можно с вами на «ты»?
– Так и надо, нет возрожений!
– Откуда знаешь, Саид? – Нухтру уландар апІури Сеидуллагь гьадатІурайи.
– Если Бог был, то такое на земле не происходило!
– …происходит?
– Беспредел!
– Это, смотря с какой точки зрения.
– Вот такию книгу когда-либо видели?
– …такое?
– «Познание». Как раз здесь Бог рассказывает и о порядке мира, Саид.
– Как можно доверить таким книгам?
– Здесь же слова Бога взятые из Библии.
– Знаете, я тоже такие книги пишу, разве я, человек, могу про происхождение мира рассказать, если я такой же вид в биологической цепи.
– Какие умные! Скучно, мне с вами! – Рази даруси ракк раккник йивну, Низам удучІву – дугъан кьяляхъди Нухтарра.
– Хорошо. Ты хотел бы, Саид, приходит к нам в собрание?
– Что за собрание?
– Мы, верующие в Иегова, по вторникам собираемся в поселковом доме культуры.
– А зачем мне приходит?
– Просто познакомишься с людьми.
– Нет не хочу.
– Мы знаем, ты любишь читат, прочтешь эту книгу, узнаешь то, что до сих пор никогда не знал.
– Я эти журналы прочитал, всюду ссылки на Библию. Я хотель бы прочитат Бибилию.
– Там ты ничего не поймешь. Мы тебя расскажем, что там написано.
– Нам в институте всегда говорили, что надо изучать первоисточник. Так вот, я ничему не верю пока сам лично не прочту Саму Библию, а потом скажу, существует Бог или нет.
– Как же тебя убедить, в Библии написанное никто не понимает, а только – очень высокочтимые ученные.
– На каком языке написано эта Книга?
– На русском.
– Ну вот, я русский язык хорошо понимаю и с удовольствием прочел бы.
– Мы постораемся найти тебя Библию, но полностью ей доверится нельзя!
– Тогда я не понимаю: иногда поддерживаете, иногда игнорируете Библию.
– Ну трудный у тебя характер, Саид. Это хороший признак.
– Спосибо за комплтиент, Анастасия!
– Спосибо тебя, Саид! Досвидание!
– Досвидание!
Саб гьялтІиланси хулазди Нухтар архьу.
– Я Сеид, узу увуз фукьан улар алауру, гьадрариз «ав» йип, «ав» йип, кІури…
– …
– «Гьаз, гьаз?» Ниужели гъавриъ ахърадарна: дурари ляхин абгурча кІури гаф тувна, абгайиз варибдиз «ав», «ву» йипай. Гьаммусди Низамдизра кудубхнамиза…
– Хъа дарабгиш?
– Урсар, гаф туврухъанмина, тамам апІрудар ву.
– Гаф туврухъанмина тамам дарапІрударра шулин?
– Гья-гья-гья! Хъа жвуванишв ккудубчІвурухъан ахмакь духьнайин узу тамам апІуз!
– Гьич сар мусурмандира тамам апІури шулдар!
– Дици вуш, Низам, мусурмнар кучІлар ккайидар ву!
– КучІал дарапІиш дурарин мадар фици шулу?
– Ва-а-а-а! Фйир кІурава? Вуш узуз кучІлар апІури шулучва, дарин?
Нухтар хъана ккетІялхъю.
– …

***

– Хъана гъюра гьатрар.
– …?
– Яв дустар!
– Йиз, дарш Сеиддин.
– Йиз ишри, нягьякьди улхурайидар дар.
– Дурарин вари диш ву! – Нухтру гьевес кади гъапи.
– …
– …отдыхаете?
– А что делать, отдыхаем!
– Читаем!
– Гуляем!
– С завтрашнего дня отдыха будете искать, не найдёте?
– Как это так?
– Я поговорил с моим знакомым прорабом и он обещал дат вам работу.
– Где, работа?
– Вот адрес, и денег на такси, поезжайте, знакомьтесь, договоритесь, работайте на здоровье.
– Спасиба, Варфалемеевна, Анастасия Семёновна! – Зазар али машнакк инчІ ккибшу Нухтар, сацІибсана вуйиш му дишагьлийирин гардандиъ архьрайи. – теперь я верю, что Действительный Бог, это Бог русских, а не арабский Аллах! Да Низам?
– Да, да, конечно да!
– Да, Саид?
– Нет! – Нухтру, хъана улиндар апІуз хъюгъю.
– Пачему нет? Вот в этой книге написано!
– Нухтар, вам «Познание» что-нибудь познавательного дал?
– Что?
– Узнали о Боге?
– Да, да, канешно!
– А почему ты отрицаешь, Саид?
– По книгам, которые написаны людьми, нельзя установить факт существования Бога.
– Это так, но эта книга, не люди написали…
– А кто?
– Дай. Вот: «Бог судить всех…
– Подождите, подождите, вы прочтите, Анастасия, не выделенный текст, а ниже, обычный. Я об этом говорю.
– Саид, здесь рассказывается вкратце, что в Библии написано.
– Вот именно, пересказ через вторые, третьи руки или язык я не принимаю.
– Ну, Фома неверующий!
– Я не Фома, а Саид!
– Эта пословица такая…
– Понятно. Где, первоисточник, Вероника?
– Пока не нашли. У нашего друга есть, как раз сегодня у нас собрание. Пойдемте!
– Идите, Нухтар и Низам. Их пригласите, они уже знают настоящего Бога, а я еще блуждаюсь в моих исканиях!
– А пойдем и послушаем, что мулла скажет в собрании – Вераникана Анастасия Нухтран гафариин гъяаьлхъю.
– Там муллы нет.
– Я имею ввиду вашу муллу… Пойдем, Низам. Вот делай таким доброе дело, Вераника Варфаламеевна!
– Нухтар халу, ты же говорил, что имена не знаешь, вот же ты хорошо помнишь! – Низамдиз, Сеидуллагьдихьинди лигури, сажар-абайик ктукьуз ккуниси айи.
– Такое харошое дело нам сделали, чтобы такие имена красивых женщин забыть!
– …

***

– …
– Собрания фициб вуйичв?
– Дина фуж гъушну? Ахмукъар духьнайин учу!
– Дурариз гъюрча дупну улихь гьучІвну душну – му ичв ляхнар фицдар шуличва!?
– Дурариз кІуруб учу тамам апІурайиси айвуз?!
– Учвуз кІуруб дурари фици тамам апІуру? Саб жюрейихъандира дару дурари ухьуз ляхин дабгну туву дурарин юкІвар фицдар вуйи?!
– Гьавайи бадали дабгну тувнадарда?
– Хъа, фтихъ?
– Чпин диндихъинди хъахъузди.
– Дици вуйиб наънан аьгъявуз, Нухтар халу? Чпи гъапунчвуз гьаци?
– Ваъ, чпи фукІара гъапундар.
– Хъа шли?
– ШлинтикІа.
– Сарира фукІара дарпиган, учвуз наънан аьгъю гъабхьунчвуз гьаци вуйиб?
– Дарпиш, гьаци вуйиб рябкъюрадарин?
– Ваъ рябкъюрадар. Ичв хиялар гьаци вушуличв?
– Вуяч!
– Арда, жвуван хиялар, жарадарин ликрихъ хъитІуз шлуб вуйин?
– Учу хъитІрадарчаки!
– Даруган, дурари гьаддиз ухьуз ляхин гъабгну кІурадарнучва?
– КІурача! Гьаддиз гъабгну! Дурари гьаци фикир апІура! Дарин, Нухтар, халу!
– Эгер учвуз, дурари фицдар фикрар апІуруш, аьгъю шулуш, учву аллугьар духьну ккунду. Йиз хиялиан, Сар АллагьдизтІан жарарин фикрар агъдар. Эгер Аллагьдизра аьгъдарш, дицир Аллагьра даршул. Гьаци дубхьну ккуниб ву.
– Увуз, гизаф гафар аьгъявуз!
– Хъа писатель дарин, Низам, думу, аьгъю дархьуз!
– Магьа ичв вуйиб: ккебгънайи тема ккудудубкІди, жарабдихъинди ергуб!
– Увуз мурарин фукьан дерд кавуз, байкІа?
– Дурарин ваъ, ичв дерд вуди вуйиз, ичв! Саб алабхъишвахь йивну гъядаурчва гьа, кучІлар гъапІнучуз кІури. Хъа ражари дурарин машназ фици лигидичва?
– Думуганра саб хъугъруб ктабгъуз шул!
– Хъа му ражари фу ктабгъунчва?
– Сар касдиз гъидича кІури гаф тувнайча, гьадина душну ккунду, собранияйиз хъа ражари гъидича, гъапунча.
– Гъягъидиничва?
– Хъа ражари, я дажи, я гъудугъ йибкІур!
– Дици дарки: я эйси йикІур, я дажи. Къарагюну учвуккди! Мусурмнар вуча кІурайидар урсарин диндиз илтІикІнайидарикан гьапІдикІан яраб!
– Учу урсарин диндиз илтІикІнайин!
– Адруган мукьан гизаф кучІлар наънан кучІвначвук?
– КучІлар мусурмнарин динди каънайидаручук. Учкан кучІлар ктучІвиш, учу мусурмнарди гъузидар! КучІал дарапІру мусурман хьуз мумкин дар. Эгер дугъу кучІлар апІдарш, думу динсузу!
– Атеист?
– Ав, ав гьаци…



5. Бабан гъурдаъ


– Баб дуфнайи чан дахъбан пул ча кІури.
– Мягь дугъаз!
– Дицикьан гьаз? Узу узук кайи дугъан вари бурж ктипунза, накь гъилихубдиинди.
– Ичра гьаз ктипундайва?
– Узусиб учвура гъадабгънадарнучва?! Магьа душну тувай.
– Тувдича, я кас, тувдича, наантина гьерградарча!
– Гьергруш, гьергузра шули ккундарин-хъа, паспортар дидиснади.
– Узу, душну йизуб бисарза…
– Узура…
– Гъарахай, тувдичвуз! Пул тувнайи йизубкьана туврадар дугъу.
– Гьала ливархьа! – Нухтар улихь гьучІву.
– …
– Бабушка, эй бабушка, меня милиция вызывает, дай мой паспорт!
– За пятнадцать дней заплати!
– Нет у меня денег, как будут отдам, без базара!
– Вы оба получили как и Саид, если не дадите моих денег, я вас сдам в милицию!
– Бабушка, честнуе слуву дадим, еще чут-чут потерпите, вчера аднаму далжнику все денги адал, даже на еду у меня не астались. Он чуть меня не убил, видите какуй фингал под глазом…
– Мне ничего это не волнует. Вы обещали за каждую ночь платить, вот и платите!
– Ну нету денег…
– Когда не было я вам на уступки пошла, понимая ваше положение. Хватит!
– Бабушка, наши пастарта у вас находится, мы никуда не убежим, отдадим ваши деньги, дайте мне мой паспорт, очень нужен…
– Меня одурачить хочешь, не получиться! Я, даже Саиду не даю, когда будете уходит, тогда дам. Хорошо, у вас денег нет, а у Низама тоже нет?
– Я же, бабушка, прошлый раз вперед дал!
– Но теперь и у тебя долг за семь ночей накопился!
– Я Нухтару свои деньги одолжил, отдам в следующий раз.
– Не верные! Обманщики!   
– Узу увуз апІруб апІарзавуз, кьаби аьнтархан! – ГьудучІвурайи Нухтрак яманди хъял кубчІву. Низам гъяаьлхъю.
– Тгъан пул айишв дабгну, тІараш дапІну ккундийи…
– Ари узура гьадму кІурайза.
– Хъа фици абгуру, гьич хулаздикьанучІвуз гъидритрайири?
– Дибисну гардан, кІул улдубтІуру, ху ***ин шуран хуйин! Гьар сезонди миллиардариинди пул ккюдюбхюра «дикарарихьан», чІушнакъи!
– Фужарихьан?
– «Дикарарихьан».
– …
– Дурар, чпин хушниинди адихат апІуз дуфнайи туристар…

***

– Ихь ляхнар сарун, паспортар хьтаршра диш гъахьирихь! Баркаллагь, му урсарин хпариз, Анастасияйизна Вероникайиз!
– Дурар дайиш, ухьу бежегьет, паспортар хьтарди, му «Юг-Юкос» фирмайиз рабочйирди кьабул апІрийи!
– Дугъридан дурар тярифназ лагьикь дишагьлийир вуйи, хъа дайин-хъа, Нухтар халу?
– Саспиган, гьадрариз лигруган, жвув ужувлахъинди хабарсузди илтІикІуру. Ухьу дурариз саб пешкеш дапІну ккунду.
– Са-саб кила шкалатар гъадагъидихьа… – Низамдиз дурар гьамдиинди алдауз ккунди айи.
– Дици дар гьа, закур ухьу ляхниз удучІвну ккунду.
– УдучІвидихьа…

***

– Виктор Иванович, а рабочую одежду, инструмент?
– Всю дадим. Для начала будете штукатурит эту комнату, а потом посмотрим вашу профессионализм и будем сотрудничать с вами и в дальнейшем. Учтите вы приняты на работу с месячным испытательным сроком.
– Хорошо. А цены?
– Рабочие о ценах не спрашивают, при закрытии нарядов всю увидите, но у нас не ниже рыночных…

***

– Я Нухтар халу, уву фйир апІурава? Агъязуз кІурадайна?! Виктор Ивановичдиз гъябкъиш утІурккуру ухьу гьамушв’ан гьа!
– Гьамци апІруб дарин?
– Хъа ваъ! Цал, маякар дивну кабтІруб ву.
– …?
– Уровендиинди цалик аскканзина потолокдиккнакьан гипснакан диши царар апІуру. Лигай узу гьапІраш, учвура гьаци апІинай!
– Увуз, я Сеид, гьацдар наънан аьгъявуз.
– Хъа узу нормировщик дарин!
– …?
– Нормировщик, гьарсаб ляхин фукьан вахтнаъ дапІну ккундуш, аьгъю апІрур ва гьадму ляхин кьимат дебккрур.
– Ва, бегьел кефнен ляхин вуявки!
– Хъа яв гьадму гъуллугъниин гьаз лихурадарва?
– Думу ляхин плановое хозяйство айиган апІуйи, хъа му рыночная экономикайин сабан думу пофессияйиз потребность адар.
– Ву-у-у, мугъаз аьгъю гафар, язна!

***

– Ляхнар мици хай шулдар, Сеид!
– …?
– Хал ихь ляхнин багахь дабгну ккунду, гьаму Анапскаяйиъ.
– Дюз вува, сижар-аба, милан Витязеворизра пул туву, кьаби ш’вазра…
– Фици абгухьа, йигъан ляхниъ ади?
– Учву кьюридди ляхин апІинай, узу ухьуз ужуб хал абгидиза.
– Ибшри, Нухтар халу.
– Ихь прорабдиз фу пуча?
– Хал абгуз душна йипай, думу гъавриъ хьиди, чаз жараб ухьуз гъибихъундарш.
– …!

***

– …?
– …ав.
– Багарихькьан…?
– Яягъди душну гъюрушв…
– Пагь узу думу бабушкайикан гъапІу миннатар! Гьаци еле-еле са-саб крават уршру бицІи урхъарстар, кардунарихьди гьадатІнайи шубуб ***ин пажар гъидихъунзуз.
– Гьацдарушра баладар, дахъуз шлудар вуш.
– Фукьандиз?
– Гьагъму бабушкайинси.
– Отдельно вуйиган, мунурин ужуздира кадию. – Сеидуллагь рази духьнациси вуйи.
– …?
– Закур удучІвидихьа. ГвачІнин ухди ихь сумкйирра хьади дуфну, хъа ляхниз…
– Дици ужуйи дар! Гъи удучІврубси апІурхьа, Нухтар халу.
– Ав, ав, гъи!
– Хъа ляхин?
– Ляхнин кьялхъян хайлин вахт гъубзрадарин!
– Аьхю сумкйир хьади – хъана автобусариъ! Думугандиз дурар лихури гъузрушра аьгъдархьуз.
– Такси бисидихьа, сижар-аба!
– Хъа пул.
– Узу тувдиза, Нухтар халу.
– …рази вуза!

***
– …
– Дайте наши паспорта тоже!
– Платите, дам!
– Нет у нас денег! Когда получим за месяц рассчитаемся!
– Когда принесете деньги, тогда и вы получите!
– А Саиду почему дала?
– Он добросовестно, регулярно платил, и ни разу не обманул…
– …
– Берите ваши вещи и уходите, мне некогда с вами возится, бессовестные!
– Не обзывайтесь…!
– Сейчас же вызову милицию!
– Гъач, гъач, гьатгъу саб апІайиз гъягъидихьа!
– ГьапІуз шлуб ву тму берк!
– Гьаму саб гужа-гуж ккубкьнайи ляхнихьанра шуладархьа…
– Хъа гъярхьа ихь паспуртариз. Гъушхьа…
– Хъа ражари тувди кІурана, гьатму баршвти! Гьатрин гъурдаъ аьжуз духьну, йиз дюньяйиин илмиди гьаз ву?!
– Яваш, яваш, Нухтар халу, хъял мукубчІван!
– Саб хяртІахъ йивну дипурзавучв… – Хътаърурихъ Нухтар алжагъуз ттучІвру.
Бабушкайи урар хъяркью.
Витязевойиан му шубриддин шил гъулубгу.



6. Лукьяненко, 45.

– …поехали…
– …куда?
– Лукьяненко, 45!
– Где?
– Как, где?
– Ну в каком поселке?
– А-а! В Анапской!
– Ага! Поехали…
– …



7. Флигель


ЦІиб ямаж кадиси ву. Урар, заводариъ деталар адатІну гъузнайи, сар чІиванди яркьу рукьан чІуларикан сваркайихьди кадаънайидар ву, адмийин мухрихьанзина гьитІитІигъди. Калиткара гьациб ву. Мицдар йишвар Сеидуллагьдиз танишдар вуйи. Мурари мушваъ яшамиш шулайир фунуб миллатдин кас вуш улупурайи, хъа Низамдиз аьжаинди гъабхьи.
– ГьитІикІнакІарихьан гучІрурсир дар мух пир, Сеидуллагь.
– Гьаз кІара?
– Вари ачухъди рябкъюра мурарин йишвар.
– Хъа фукьан марцциди вуш лиг гьа… Грек бабанси дар…
– Дар, дар…
Хуларин кІанакк, заансина гаражра кка, амма машиндил шил– мил адар. Имбударинси, икриъ я семен дубзнадар, я плитка ккабхьнадар – чІвакІна хифарстар лизи кІикІал ву дабхьнайиб. Гьубкьушваригъян чрушанра гъязабгура. Мархьари вуш, даршсан чан эйсийи вуш, штухьди дижикІнайиси вари ккабхьнайиб марцци кІегьерси ву, хиял апІин, Ляхлаан Ккумизди ктучІвруган алабхъру Рубасдин гъирагъар ву мурар.
– …
– Вы будете жить в флигеле…
– А почему ни у вас дома? – Кьасухъди гьерху Нухтрура гьамус му таза хозяйкайихьан.
– И в дом пушу, если вы будете достойны этому. – Жаваб туву кьялан жандкин, кьялан яшарин, кьялан гьяракатвал кайи, йирхьцІурилан улдубчІвнайи табасаран дишагьлийиз ухшар, кІваз мани дишагьлийи.
– И что это значит? – Гьерху суалар тувуз, вариб итІихуз, фу– фтикна вуш аьгъю апІуз ккуни Сеидди.
– Если не будете курить, дебоширить, пить, гулять, вести себя достойно, приятно проводит время отдыха…
– Мугъан ккудукІру даллияр дар… – Гъапи, тмурури кІурамиди, язнайи сижар-абайикна.
– Не прерывайте, молодой человек, это не прилично. Разве вы в школе не учились? Не этично! Притом, вы разговариваете на непонятном мне языке! Сами подумайте, разве вы правильно поступаете?
Низам мюгьтал гъахьи, чІал гъибису, инкъи адабхърар. Гьаци – Нухтарра.
– Я слушаю Вас, продолжайте же, Николаевна?
– Пойдемте, я вам покажу ваше жилое помещение…
КІикІлариланзина, хуларин кьяляхъинди гъушдарин улихь аьхю бистан гьабхъу. Бистнин гагулну терефназди, ширра йивну кардонарикан дапІнайи, чиб-чпик карснайи юкьуб са-саб крават уршрустар, урчІарра гъяди йишвар а.
– Эти летные комнатки, вот  уже не холодно, сделаны отдыхающим моими руками по мере сил.
– Похвально, Николаевна.
– Конечно, не я один, а с помощью…
– Ну всю таки…
– Выбирайте кому какую.
Нухтар, гьяракниинди ккудубкІрубдихьинди гъажаргъу. Шубубпи хал Низамди ктабгъу. Кьюбпиб – Сеиддиз гъабхьи.
– Кухня, вот – общая, туалет – там, еще что, а эта – беседка. Мусор убираю сама, и складируйте в эти урны: горючие: бумага, пластмасса и так далее – в бумажную, пищевые отходы –  в эту кастрюлю, жесть – в железную…
– Жесть – что?
– Ва, гьадмура агъдайвуз, сижар-а…
– Опять – двадцать пять!
– Извините…
– …разного рода банки из металла…
– А-а-а-а! Килька скажите, да!
– Не только…
– А курилка?
– На территории моего дома не курит: ни в комнатах, где живёте, ни в огороде, ни в туалете, ни в беседке… увижу – выгоню!
– Зачем так строго, Николаевна?
– Из-за пожаро-безопасности и вашего благополучия!
– Ну Вы даёте!
– Разве я не права?
– …
БицІи хулаъ – флигелиъ, саб краватна устулна курситІан адар. УчІвушвахь вешалькайиз мурччв хьа. Устлиин, гостинцйириъси – графинкана истикан ва китабар урхруриз – светильник. УрчІар, улихь вахтариси, айтІанди хъямкъял алапІрудар ву, чІатанди – цІурар алахьну жюлгер кахьрудар.

***

Хябяхъдин улихъна уч гъашидар хозяйкайик бегьем кялхъю. Гьягьйир гъиву. Гъурдар хърифу. Агьрар гъапІу. Нухтру хилар кжаку салфетка, чан вердиш духьнайиси жилиин гъвалахъинди дипу. Ва папрусар кархьуз ккундайидар, сабпну хъугъужву…
– …душну убуннайи дизигну дяргъюри…
– …гьадинара гъярайин-хъа…
– …беседка вуйин-хъа му – курилка!
– …увуз ккунш зиг, сижар-аба, узу душну учІвну туалетдиъ дизигну гъидиза.
– Хъа хозяйкайиз гъяркъиш…
– Даахна думу. ГвачІинган дежурствайиз гъярайир вуза гъапундайин.
– МапІан гъапиб дарапІиш гьапІру!
– Фтихьан гучІуравуз, Сеид, магьа ккурилкайикк зигурза, гьала гьапІруш лигуза му урусли.
Низам душну дуснайи, теебтури кумра. Нухтар беседкайиккинди ккучІвубси Николаевна гъафи ва туалетдиъ айириз дих гъапІу.
– Пойдемте все в беседку.
Мугъахъди бицІи хура гатура гъафи. Фан кабхьу. Гергми устлихъан хъитІикІну вари деу.
– Ребята, я вас принял в мой дом, проявив к вам уважение и сочувствие. Вы это понимаете?
– Да.
– Да!
– Да, понимаем!
– Я вас о чем просила?
– …
– …
– …
– Еще?
– …не курить на территории вашего участка. Мы и не курили.
– Точно вы не курили?
– Точно!
– А почему, тогда я к вам пришла.
– Обман хорошая вещь?
– Нет!
– Нет.
– Нет, конечно!
– Когда животному что– либо говоришь, оно точно исполняет поручение.
– «Кнопка», иди принеси бумагу брошенную ни в урну.
ЧІардин гъуткансиб ***и, дубшну ушвнигъди дубхну дитІибшнайи кагъаз Нухтрахьинди кьялхъян ликариинди дийибгъну гъазабгу. Нухтар машнаан уьру гъаши.
– «Кнопка», иди в нужную урну бросай!
***и, дубшну, кагъзарин урнайизди ипу.
– «Кантроль», кто курил?
Гатди Низамдихьинди мяу гъапІу.
– Что мне сказать. Разве мы хуже этих тварей?! А-йа-яй…
Николаевнана чандар гъушу.
– …
– Фу яман дишагьли ву тму…
– Фтин ккамиди гъузра ухьу!



8. Хялар – сабдиканра дарудар


Му дишагьлийихьна кми-кмиди хялар гъюйи. Дугъу дурар чан хулариъ гъитуйи. Сеидуллагькьарси флигелиъ дурарикан гьич фужкІара ккаъдайи. Дурар беседкайизра гъюйи ва зарафатар апІури шаду уьмур хъапІрайи. Дурарихъ, гизафси бицІидарра шуйи. Яни хизан-хизанарди гъюри шуйи. Сеидуллагьди мурариз фикир туври гъаши. Думу мурариин мюгьтал духьнайи. Гьамкьан гизаф учв чІатариъ яшамиш гъахьнушра, аммаки дугъаз мицистар аьжаин адмийир мегьел гьич зат гъяркъдар дайи, я гьацдар шул пну дугъан гьич фикриъкьан убшдайи. Му фу аьламат ву! Эгер сар шли-вуш дугъаз гьацдар адмийир «а», «шулу» гъапнийиш, хъугъубра гьич мумкин дайи. Му мици хьуз шлу ляхин дар аьхи!
Сеидза кІурубдиз учвра гьацир духьну ккундийи ва чан кІваан: «ккунийдизуз узузра гьамрарсир духьну», кІури ижмиди ккун гъапІу.
– Николаевна, кто эти люди?
– Как кто? Обыкновенные люди, отдыхающие!
– Они и ни обыкновенные и не отдыхающие! Они какие-то другие, как будь-то из других планет!
– Что имеешь виду, Саид?
– Они не курят, не ругаются, даже голоса не повышают ни на своих жен ни на детей, обращаются вежливо, приятно одеты…
– Я поняла. Они верующие.
– Как это так? Они верующие в Того Который Сам открылся людям.
– Не понимаю. В Бога что ли?
– Можно сказать так.
– Я много верующих видел и мусульман и христиан, но они не такие.
– Ты, Саид, поймёшь или нет не знаю, но они не религиозные люди.
– А почему тебя это интересует?
– И я хотел бы быть таким, как они…
– Они по средам у меня дома собираются, и ты можешь прийти посмотреть, послушать…
– Николаевна, на чем основывается их вера?
– В любви к Всевышнему.
– Вы не поняли, или я не так выразился: какая у них главная книга: «Коран», «Познание» или «Манифест Коммунистической партии»?
– На счет «Манифеста…» – я тоже юмор люблю; не только у них, но всего человечества главная книга – эта Библия!
– А вы можете, хотя– бы показать мне. Я никакого представления не имею об этой Книге. Я это слово впервые услышал от двух женщин, которые приходили к нам, когда мы работали в Витязево.
– А у них почему не попросил?
– Я просил, Николаевна, обещали принести, но так и не дождался. Они подарили мне, вот эту книгу – их главная книга и журналы: «Сторожевая башня» и еще какой-то, уже не помню.
– Я поняла, дальше можешь не рассказывать. Они иеговисты – это такая секта, то есть, они не правилно толкуют Библию, беря оттуда отделные отрывки, в свою пользу.
– А вы можете показат Библию? – Сеидуллагь чан кІваъ абхънайибдикан кдасурадайи. Гужназ чаз думу фу-вушкьан улуп кІури хъюгънайи, рябкъюз ккунди юкІв тІубкІурайири.
– Не только покажу, но и подарит могу.
– Разве и такое быват! – Му дишагьлийи мици гъапиган, Сеидуллагь мюгьтал духьнайи.
Николаевна душну хулаз, хилиъ Китабра ади гъафи.
– Вот, Саид, это отныне твой! Я тебя дарю! – Сеидуллагь, гьапІруш, фу кІуруш, урхну дийигъу, фицики, мициб гъабхьиб дар – фукІа дарди пешкеш апІуб!



9. Пешкеш


Сеидуллагьдиз чан уьмриъ сифте вуди,
гьавайиди,
гьаци,
фукІа тІалаб хътру,
кІвакк ккадарди,
марцциди
пешкеш гъурубкьу.
Му дишагьлийин хулаз дугъриданра марцци касар гьар гьербе йигъан уч шулайи.
Чаз теклиф вушра, кІул’ин гъизигу Сеид,
Витязевойиъси,
Фу-фтикна вуш аьгъдарди,
нач’валиан гучІури,
гъягъюб чІурувал даршра
мегьел мушван собранияйизра гъушундайи.
Дархьуз
пешкеш дурубкьна бализ,
дюньяйиъ саризра дархьибсиб,
гьаммишандиз,
кьиматниинди ебцуз даршлу,
ибариз зат деребхьу,
улариз зат дярябкъю пешкеш!
Писателиз – Китаб!
Гьаз мици шулаш, дугъхьан аннамиш апІуз шуладайи.
Вариб гъябкъюнзуз,
вари аьгъязуз,
узуз аьгъдруб хьуз мумкин дар кІури фурс кади лицру Сеиддиз
му ляхнар чахъди ваъ,
учв иштирак даршули,
аьжайиб жюрейиинди
рякъюрайи.
Дугъан кІулихьан фикир апІуз шули имдайи.
Чахъ жан хъайибси дайи.
Инсандихъди гьамцдар шлуб вуйин?!
Набши ригъ!
Набши ригъ али йигъ!



10. Улариан удубзури нивгъ


ГвачІинган гъюру Нухтар … хъиргуз –
Сеид ал Китабдиин!
Хябяхъган гъюру Низам … картар апІуз –
Сеид ал Китабдиин!
Лисун апІуз дих апІури гъюруриз рякъюру… –
Сеид ал Китабдиин!
Ток адар –
Сеид ал Китабдиин!
Шлакоблокар хътар –
Сеид ал Китабдиин!
Рузура нивгъар уларилан,
юкІв абцІну ишура,
амма Китаб урхура мугъу,
йишв – йигъ,
сикин дарди,
саб тики ккабхъу мажал
чІур дарапІди.
Низам хъюгъру… –
ктарсуз шулдар Сеид
Китабдикан
агъзуртІанзина маш гъяйи.
Алжагъури шулу Нухтар… –
ктарсуз шулдар Сеид
Китабдикан
агъзрариинди уьмрар дигиш апІурайи.
Ишура бай
ляхин апІурайишваъ
мурччваъ дусну
дярякъруси
кьамкьариин алди Китаб
урхурайир.
Ишура бай
хъямкъял алапІну
чан бицІи хулаъ
ул’ан улиз удубзури
Китаб урхурайир.
ЮкІв имдар му касдиъ.
ИчІи хъалхъам дубхьна беден.
Удубзну гъян’ан вари мугъу.
Тазади дадайин фун’ан адахъурси
цІийи гъаши Сеидуллагь, ва,
шиниркІи сифте цІийи дюньяйиин чІветІ гъапІси,
«Жан Адаш» кІури гьарай адабхъу мугъан!
Жан тухъ гъабши – аьлдябгъюрайи гьюлси,
Чахъанди жан туву Заанурихьди му кас ацІу.
«Фукьан йисар, фукьан вахтар, хъа фукьан аьжузвалар, дарвалар…гьамусдиз наан айва жан масан Адаш!»
«Гьарай эллер! гьарай гъуландар! гьякь Аллагь гъидихъунзуз! Йиз гъайгъушнаъ Айир! Узуз аьршариин ужубтІан ужуб йишв Ккабалгурайир!»

***

– Нухтар халу, Низам, гъачай узухьна йиз шадвал пай апІуз!
– Гьаз ишурава, Сеидуллагь? Фу дубхьнавуз?
– Шадвалиан ишурайир вуза… узу уьрхру гьякь Аллагь гъидихъунзуз!
– Фуж Аллагь, гьапІру Аллагь? Фуж ву Думу?
– Иисус Христос!
– Гьава гьубчІвнанухь?!
– Урсарин пайгъамбрикан аллугьар шлуб вуйин!
– МакІан гьаци, макІан! Думу дици дар! Гьаму Китаб урхайиз узура гьаму увуси кІуйза. Дар думу дици! Маллйири ухьу алдатмиш апІури гъахьну. Дици дар думу!
– Валлагь Низам, Сеидуллагьдихь гьарза гьубчІвна! Гъарах, гъушхьа ихь дахъуз.
– Думу дар дици! Нухтар халу, Библия урхай вари аьгъю хьибдичвуз!
– ГьудучІв гьамлин…

***


– Николаевна, я тоже приду на собрание.
– Пожалуйста, это твое решение…



11. Собрание


Сеидуллагь Николаевнайин хулаз, Заанурихъ хъугърудар уч духьнайи зализ гъушу. Душваъ, бицІидар ктарди, йицІикьюрилан зиина адмийир: хупар, жилар гьубкьушварихь, фужар двандиин, фужар курсйириин, фужар, гьаци жилиин халачайиин деънайи. Гирами Китабдиан дурарикан сари урхурайи, хъа имбудар дикъатниинди хъпехъурайи. Урхуб ккудубкІси, гьадмунури чан гафариинди гъурхубдин мяъна ачухъ гъапІу. Сар-кьюри суалар туву. Думу суаларикан сабдиз чаз жаваб аьгъдруган, «дидиз дицикьан ужуйи пуз хьибдарзухьан», дупну, жарари пуз хъюгъю. Гьяфтайин арайиъ гьар касди чаин улубкьубдикан ктибтуйи ва гьадму улубкьуб Гирами БикІбарихь ттеври, Заанурин ад апІуйи, хъа варидари «Амин» кІуйи. Гагь-гагьнак дурар аьлхъюрира шулу, фицики зарафатарра гъирчрударра шуйи. Аьхирки, гьар касди чан мурад-метлебнакан, кІваъ айи дерд-балайикан ктибтуйи. Хъасин, варитІан гизаф тямягь дубхьнайир Заануриз ккарагуз хъюгъю. Дугъу чан ккарагбаъ, гьар касди гъапи дерд-балайикан ВаритІанзаанурикна кІуйи, хатІа-балайиккан уьрхюб ккун апІуйи, хъа мурад-метлеб гьубкІну тамам апІуб тІалаб апІуйи. Думу ккарагруган кьамкьарихъди дусуйи ва хилар заваризди дазаргну, бицІири адашдакан ккун апІруси Аьршарайи Адашдикан му веледарира чпин дердйир ккун апІуйи. Саспидарин уларилан нивгъарра кмиди гъягъюйи. Гьадмуган Сеидуллагьдин кІваъ фу аш, мугъанра уларигъна зириз гъюдубчІвуйи. Тму терефнаан, чан улариз дябкънайи му шиклиин мюгьтал духьнайи ва чавра варидарихъди «Амин» кІурайи. Мурари, сар-сарихьна илтІикІруган, «гъардаш», «чи» кІуйи. Дугъриданра дурар, Гирами китабдиъ айиси, сар Адашдин веледар вуйи. Заануриз ккарагбалан кьяляхъ, чай ккунидариз устлиин ширинлугъарра алди Николаевнайи чай, кофе гъабхи, даккнидар: хупар хупариз макар дапІну, жилир жилари хабар алдагъну, хилар дидисну гежехайрариинди хъа гюрюшдиз жара гъаши.


***

– Ну как тебя наше собрание?
– Николаевна, я поражен! Я тоже молился Богу. Я не медленно хочу публично покаятся перед Господом. Я твердо знаю, Он мой Отец! Вечный Отец, а не временный! Я так в душе и предпологал, что должно быть общение с Богом именно таким: откровенным, истинным, не принеждённым.
– Что с тобой, Саид! Поздравляю тебя! Дух Божий вселился в тебя?!
– Да, Николаевна, да! И я детя Господа Иисуса Христа!
– А как это случилось?
– Когда я прочитал Библию сам не замечая, плача, как новорожденный, переполненный через край Духом, крикнул: «Где Ты был до сих пор Отец мой!». Оказывается, в Библии отражена вся история нашего народа, история моей семьи, мои личные, беды, трудности, переживания. Когда читал, часто плакал, просто произошло мое внутреннее перерождение, как из куколки вылупляется бабочка.
– А почему так трунолу твое сердце это Книга? Ведь, ты как писатель, наверное, много прочитавщий, казалось бы, не должно было так, произойти?
– Понимаете, если человеком было бы написано, так и не произошло бы. Так, как в Библии написано, ни один человек в мире не может писать. Да если бы всю чловечество, высшие и лучшие умы занялись бы этим, то не смогли бы писать. Это сверхестественна Сила сделала.
– Это написали люди, водимые Духом Святым!
– Вот именно! Как бы то не было, самое главное, я нашел моего Отца!
– Ты, Саид, как младенец, ещё многое не понимаешь, пройдет время лучше нас поймёшь: ни ты нашел Отца, а, когда подошло соответствующее время, Отец Сам открылся тебя. Ты всю время находиля перед Его глазами, Он тебя всегда видел и видит, а твои глаза за это время закрыты были и ты Его не мог видит. А теперь ты Его видишь?
– Не только вижу, но всем телом чувствую!
– Воскресенье, в Анапской доме культуры проходять большое собрание…
– А вы поедете?
– Да.
– А мне можно с вами?
– Пожалуйста. Утром к 10 часам поедим.
– Хорошо, Николаевна! Я туда дороги еще не знаю, без меня не уезжайте.
– Поедим вместе,Саид…

***

Советарин Союз амиди Анапайин гьацІ кьялаъ айи адлу кинотеатр гьамус Заанурихъ хъугърударин гъайгъушнакк ккабхънайи. Душваз гьар элгьет йигъан, женнеталийир хьуз ккуни ва гьадму ужувлан сагьибар Агъайиз ккарагуз, мимидар клуб абцІайиз гъюйи. Культурайин дараматдин файейигъ газтар, китабар, журналар, кассетйир массу туврайи. Дурарик инсан фици уьрхюз шуйиш ва Уьрхрурихъди фици яшамиш шулуш ктибтурайи. Гьар собранияйиз гъюрурин машналан нур рабгъурайи. Гъирагъдихъ хъайирин хиял шул: хъа фициб шул? – магьа учву ишри – «гьатрариз фу дубхьна гьаму къарагюн дюньяйиин шад хьуз», пиди сарун. Наанди гъилигиш: «чануб узу дипІнайиси» – дючІюргънайи машар! «Ккунийда, му адмийирин айитІинди, сацІиб гъюцІюбгъну, лигуз… гьелебелесан саб шврушв гъизил дибихъна мурариз»! Шврушв гьапІруб? – варидюнйириъ айи девлетартІан зурба девлет дибихънайидар! Зат ккудудубкІру Девлет – Гьаммишан Заанурихъди сатІиди яшамиш хьуб! Шлихьан мициб Девлет гъазанмиш апІуз шул? Му гъазанмиш апІруб дар, Му – багъиш апІру пешкеш ву. Заанури Чан гъвалахъ уву гъидритиш, увхьан, яв ляхнарихьан Дугъан гъвалахъ хьуз шулин-хъа? Гьамциб багъиш ккубкьнайи юкІварин машниин нур алдарди, сарун шлин шул? Бахтаврар! – гьаддиз алдарин-хъа халкьдин уьшвниинра гьамци кІури. Дугъридан, бахтавар касар! Мидкан хабар адарш, «сацІиб гъюцІюбгъну» гъилигишра, душваъ рябкъруб хьибдарвуз.
Сеидуллагь душну ккудукІру скамйкйирихъ деу. Мушваъ адру миллетдикан адйи: лизидар, гъатхудар, кІарудар, ккуру улиндар, улургдар, хъуту улиндар, ацІу-карсу улчІвмариндар… Дишагьлийириин, жигьил шубариинра кмиди, касинкйир ягълухъар алйи, жилари минди учІвубси кІул’ин алидар алдагъуйи. Дишди йицІуб шулади сягьнайиинна мяълийир апІрударна мукьмар йиврудар улдучІву ва чпин шадвалин мярака ачмиш гъапІу. Мяълийир Агъа Аллагьдиз бахш дапІнайидар вуйи. Дурариъ, жилириинна хъана Гъюрурин, суд АпІрурин адназ тярифар атІагнайи. Мяълийирихъди, ккун гъабхьидари, гьацІари чпин йишварихь, гьацІар сягьнайин улихьна удучІвну ялхънар апІуйи. ГьацІ сяаьтналанси, гарччлариккди трибунайихъна сар яшлу кас удучІву. Дугъу чан улхуб, сифте Заануриз ккарагну, чухсагъул дупну, абццну Гирами китаб убхури ккебгъу. Дугъу чан улхбариъ Заанурин Гафнакан ктибтурайи, читин йишвар ачухъ апІури, чан ккудубшу уьмриан мисалар хурайи. Ахиринишв’ин насигьятар тувну, Заанурин уж’вал гьарсар касдихьан кьабул апІуз шул кІури, гьапІну ккундуш ктибту. «Заанурин улихь ухьу вари тахсиркрар вухьа, гуннагькрар вухьа. Дугъан къанундиинди, гьарсар гунагь гъапІу адмийиз аьжал дурубкьну ккундайиб ву. Улихь вахтари, адми аьжализ тутрувбан бадали, гъапІу гунгьихъанди мал-чарвайин, гъурбан дапІну ифи удубзури гъахьну, инсандиз ассар ибшри кІури, чан улариз рябкъюрайи ифи чануб дубхьну ккуниб, аммаки дугъан гунгьариманмина фукІа тахсир ктру гьяйванатдин ифи удубзуйи. Анжагъ гьацитІан Заанури дугълан хил алдабгъури гъахьундар. Гьар гунагь гъапІкьан – ифи, гьар гунагь гъапІкьан – гьяйванатдин ифи. Аьхирина-аьхир, чан вахт гъафиган, Чав Заанури гъаписи: “Узу гъидиза Йиз халкьдигъна ва Узу дурар гунгьариккан азад апІидиза”, – гьаци гъабхьнура ву. Кьюд агъзур йис мидиз улихьна Думу, инсан духьну, Иса ччвурра алди сумчІурна шубуд йисан адмийиригъ яшамиш гъахьну, ВаритІанзаанурикан, яни Чакан ва Чан ляхнарикан ктибтури. Гьамци, варидюньяйиз Заанурин ушвнилантина Заанурин ляхнарикан инсаниятдиз аьгъю шулу. Думу хачрак карсру, яни ихь гунгьарихъанди Учв гъурбан шулу, зат гунагь Ктрурин ифи удубзуру, дюньяйиин али гьарсар касдихъанди. Гьамци инсанар, гьар гунгьихъанди гьяйванатарин ифи удудубзбан бадали ва гьаргандин уьмур Чахъди хьпан бадали сабан ва гьаргандиз Чан ифи удубзура. Гьадму ифи кьабул гъапІу кас женнетагьли шулу, яни Заанури Чан Паччагьлугъдиз гъадагъуру. Ифи кьабул апІуб гьадму кІуру гаф вуки, фуж чан гунгьариин швумал духьну, Заануриз чаллан хил алдагъ, “узу яв Бай Исайи Месигьди узхъанди удубзу ифи кьабул апІурза” гъапирилан Агъайи хил алдабгъура ва Чан веледарин хизандиз теклиф апІура. ФужкІа залиъ чан гунгьариин швумал духьнайи кас аш, мина гъачай сягьнайин улихьна, Заанур учвуз ккилигура». Собранияйин аьхюри гьамци гъапну гъапундар халкьдин улихьна сар хьур кас удучІву. Дурарин арайиъ Сеидуллагьра айи.
– Учву мина гьаз удучІвначва? – Суал туву Виктор Ивановичди.
– Учуз учу Уьрхрурихъди яшамиш хьуз ккундучуз.
– Гизаф ужуйи. Заануриз ккарагуз аьгъяйчвуз? Аьгъячвуз! Аьгъдарш, Аьршарайи Адашди улупидичвуз. Вушра узухъди текрар апІинай, гьаму халкьдиз аьгъю ибшри учвура гьамусдихъантина чпин чвйир, чйир вуйиб. Гирами вуйи Агъа, гъи узу Яв улихьна дуфназа Увуз ккарагури, Увкан тІалаб апІури узу яв веледди кьабул апІуз. Узу йиз гъапІу гунгьар гардандиъ дисураза, дурариин швумал вуза, ккун апІураза Увкан узлан хил алдабгъуб. Уву узхъанди ифи удубзунва, узу гьарсаб гунгьиккан азад гъапІунва, йиз уьмур Увуз бахш вуйиз Аьзиз Адаш, Бай ва Гирами Рюгь! Амин. – Му гафар варидари текрар гъапІу. Дурарин айитІ зат дархьи дигиш’валар арайиз гъафи. Собранияйин аьхюрин кюмекчйири дурарин кІулариин хулар иливури дурарра му касарихъанди, ужувлар ккун апІури, иблисдихьан уьрхри пну ккарагу. Хъасин цІийи гъардшар мубарак гъапІган дурариз гьаруриз Заанурин Гаф кайи китабар багъиш гъапІу. Гарччларин сеснаккди дурар чпин йишвариинна гъушу ва гьярудар гьар гьахъури хабаъ тІаъри мубарак гъапІу.
Дурарин кІубанвализ Агъайиз чухсагъулин саб мяълира гъапІу.
Му йигъан, йирси уьмур дубкІну цІийи уьмуриз, Иса Месигьси, чІиви хьпаз лишан вуди, штуан шлу йигъра тяйин гъапІу. 16–пи июни 1997–пи йисан КІару гьюлик Агъа кьабул гъапІдар вари штуан хьуз йикьрар адабгъу. Хъасин гьарсар тямягь айириз, трибунайихъна удучІвну жикъидиси улхуз ихтияр туву. Дурари, гизафси, Агъа Аллагьди чпи фици сагъ гъапІнуш, ктибтуйи. ГьацІари, чпин уьмриъалахьу аьжаин ва аьламат шлу дюшюшарикан кІуйи; тмундари чпи гъидикІу шиърар урхуйи. Аьхиринишв’ин, Заануриз ккарагну, чухсагъул дупну, гъвалахъ хъайидари гьарди чиб-чпин хилар дидисну, ккунидар файейиккинди гъушу, хъа гъуздариз объявленйир ктуху.
Файейикк мурччвазди буфетра ачмиш дапІнайи ва душвакк, иштагь кайидарихьан пирожнийихъди чай кофе убгъуз шуйи. Гизафдар китабарин жергйириин алархьнайи. Дурарин арайиъ Сеидуллагьдира чаз лазим журналар ккадакурайи.
– Саид, тебя еще раз поздравляю, теперь уже мой брат! – кІури минди Николаевнара гъафи. Дугъахъди хъайи чан дуст дишагьлийирира Сеидуллагь мубарак дапІну, гьирхуб– хъирхуб гъапІу ва чпин таниш’валар ккергъу.
– …?
– Поздравляю тебе, брат Саид!
– А ваше имя?
– Ашот!
– И я тебя поздравляю, брат Ашот!
– А меня с чем?
– С приобретением ещё одного брата.
– Ах да! – Зарафатниин вари гъяаьлхъю. Му зарафат хьуз зарафат дайи, гьякьди Ашотдиз Саиддикан сарсана гъардаш духьнайи, аммаки мицидарихъинди мубарак апІури мушваъ аьдат адайи, гьаддиз дурари, сифте зарафатси кьабул гъапІнийи, хъа сацІиб фикир гъапІгантІан мяна ачухъ шуладайи.
– …?
– А я из Азербайджана.
– …?
– …беженец. Война из-за Карабаха заставила нас покунут любимые места и любимых друзей. А ты, Саид, как здесь оказался, как ты к Госьподу пришел?
– …!
– …не может быть!
– …
– …удивительно как!
– …
– …пошли, брат, ко мне в гости.
– …?
– …да, свой дом, недалеко от Сепсуха.
– …



12. «Ихь»


– …!
– Урсариндихъ жвуван дин гьюдюхюнна?
– Узу дин айир дарза, неинки узу, узуси я ич адаш, аба, ата– бабйир.
– Дин адарди фици яшамиш шулава?
– Дин ади фици яшамиш шула, Нухтар халу? Урсарин дин кьабул дапІнайидар учву, хъа учву узу биябур апІурачва?
– Учу увуси урсарин мистаз душнадарча!
– Мистаз гъушур фуж ву? Улдугнайва дарш!? Узузра, учвуси кучІлар апІури, яшамиш йихь кІурайир вува, сарун!
– КучІлар гъапІну кІури гьапІру-хъа. Хъа накь хулаъ адайваки?
– Ихь, Нухтар халу, саб гъапиб, выходной йигъ гьарсари чаз ккуниси гьапІрайиб вуяхь, дарин гьаци?
– Ву.
– Кьюбпубсана, узу узуз ккунишвахьна дурушуз, уз’ин гьялкьйир алахьнайин дарш?
– Ваъ!
– Даруган, узу ичв дин гьаз гьитІибсурачва? Узу фтинкІа саризра буржлу вуйин?
– Ваъ!
– Даруган, динарин гафар ихь арайиъ даришри. Эгер учвуз гьякьвал фу вуш аьгъю апІуз ккундуш, ясана учвуз аьгъдруб узкан аьгъю апІуз ккундуш, узу учвуз узхьан удубкьруси гъавриъ тІауз, ичв тІалабниинди, рази вуза. Тягьнийир йивуз ккаш…
– Хъа ихь абйирин дин…
– Сабансана кІураза, йиз абйир дин айидар дариз, хъа ичв абйирин аш – хъапІай! Гьарсарин чан аба ву. «Ихь» пуз, Ляхла Мазнан абин фу ву Яракк Нухтран абайихъди? Дурар чиб– чпиз танишураркьана вуйиш баладайи гьа! Каждый за себя отвечает, а не за чужого! «Ихь» пуз хай шул багъри ватандиз, табасаран чІалназ, Кьаркьул дагъдиз, Рубас нириз…, хъа аьрабарин дин фила «ихь» гъабхьиб ву?
– Хъа уву мусурман данна?
– Мусурман фу кІуру гаф вуш, сабан уву узуз кидибт, хъа яв уву, уву гъапибдиан фикир апІара.
– Аьгъдарзуз фу кІуру гаф вуш! Узузси саризра аьгъяян?.
– Аьгъдруган, сарун фу вуяв? Сабан увуз уву фуж вуш аьгъю апІин, хъа узуз гьациб суал тув! Узу бабкан шлуган, адмиди бабкан гъахьунзу, хъасин аьгъю гъабхьунзуз узу табасаран вуйиб. Гьаддиз узу, сифте нубат, табасаран вуза! Хъа йиз сар Заануриз икрам апІурайир вуза. Заануриз дин лазим дар. Дугъаз лазим вуйидар адмийир ву. Я адмийизра дин лазим дар. Адмийиз лазим вуйир сар Заанур ву.
– Дици вуйиган, дин гьаз вуйиб ву?
– Адмийириз гучІар ккауз ва «садакьа», «садакьа» апІури пул ккадабцІуз, гардандиъ гьялкья ибтІуз ва алапІну фури чпиз ккунишвахъинди гъахуз. Заанури узу гьарсабдиккан азад дапІназу, хъа диндиз йиз гардандиъ «фарзар» ирчуз ккунди а. Хьуб фарз цІиб ву кІури – хъана агъзурна саб фарз!
– Увуз гизаф гафар аьгъю духьнавуз, урсарихъ хъахъну!
– Увуз гафар аьгъдарнуз?
– Ваъ. Узуз наънан аьгъю шулу?
– Узуз аьгъяян?
– Хъа, гафарин кюсе дарна!
– Узу фици, наънан гъудургъну? Урсарихъан?
– Хъа сарун шлихъан!
– Хъа, нагагь, бедуинарихъан?! Увуз узуси дудургъну ккундийвуз?
– Гъаври гъахьунза увуз фу пуз ккунди аш…
– Мушваъ дюзна нягьякь рякъюри айин, Низам?
– Гъабши…
– Гьаз ккундарчвуз дюзвал?
– Увуз ужуйи гьякьюрна дишур!
– Учвузра ужу шлубси апІинай! Узузра учву ужуйи ккундузуз! Хъа узу ужуйи учвуз гьаз ккундарчвуз?
– Мугъахь жин хьа, Нухтар халу, гъач папрусар зигузкьана гъягъюхьа…
– Папрусар зигрударихь жин хьтар, дизригрударихь, думу чІуру ляхнихъан хъадакай кІурударихь хьа, дарин?!
– …
– Гьеле сацІиб фикир апІинай!..
– Му дюньяйиин илмиди кефер дапІну ккунду…
– Кефер шулин, гьар гвачІинган: «кІул иццуайиз... фун иццурайиз… чвучв иццурайиз… сифиликс кубчІвназук… жибар ичІи гъахьиризки… айтІанзина хътургуразу… шантажироват апІуразу…» ва гьамцдар кьадар адрубкьан жара агьузар бедендиан адахьурайи жандиз?! АпІинай кефер, мусурмнар, апІинай! Хъа узуз, йиз Заанур бадали шлу аьзабарна аьзиятар чІяаьн вузуз!
– …
– Аферин пуз ккадарна, Нухтар халу?
– Шлиз?
– Хъа гьаци Шлиз пуз хай шул?
– Узу гъавриъ адрза…
– Гъавриъ адарди аферин пуз ккундарвуз, сарун?
– Ваъ!
– Ари гьаци шуличв гьа! Хъа гъавриъ адарди мусурмнар вуча гьаз кІурачва?
– Учуз гьаци внушат дапІнайиган…
– Му ражари лап дугъриди гъапира.
– Узу гьарган дугърир вуза…
– Му ражари лап дацабкну гъапира.
– Мусурмандиз гьаци лайикьу.
– Йиз увуз тувру суалар амдариз…
– Жараси вуйиш айнив дарш?
– Ав.
– …
– «Яв гъюняригъ кІул гъядярнив?» пуз ккайзувуз, «учуз гьаци внушат дапІначуз» гъапиган.
– Гъюняригъ кІул гъяйиш, хилиъ – ручка, ликар – устликк, гъюнар тІиршури швушвар алаъну ахьидийиз, хъа му фу гъабхьи, кьаби гъахьиганра лих, лих, лих… лихуру пну я хилиъ убчІвруб, я кІанакк ккубчІвруб адар… фукьанна фукьан ругарна гъванар хиллан апІуру-хъа харабайиъ!
– …



13. Арагъина папрус ва намус


Нухтраз ляхин кьабул дубхьнайиси айи, фицики, гьамус юкьур касдикан вуйи бригадайиъ (дугъу, ужуб ляхин а кІури Ивановориан мина чан байра хъючІюхнайи), учв бригадир вуза, узхъанди йиз бай лихурадарин кІури, дилихуз рягьятди вуйи. Рягьят шлурихъ рягьятвалар ккун апІурайи «бригадири» Николаевнайин икриъ, думу йишвандин дежурствайиз душнамиди, «сабантуй» ачмиш апІуру.
– Я Нухтар халу, Николаевна гъафиган учвукди улхруб аьгъяйвуз…
– Гъулхиш аьхю дерд шул…
– Флигельдиан утІурккидичву…
– Ишидича, хъа увузра ккуниб гьадму дарнуз!
– Яв улхуз ккаш, узу дидигъ гъядарза…
– Улхурадарза. Учуз гьацира му «дустагъдиъ» ккундарчуз. Ич жара йишваъ хал ккабгнайич… Мушваъ ляхнилан гъафиган, рягьятвал апІузкьан гъитдар…
– Гъидритуз даахнайир шли инжиг гъапІунва?
– Уву йиз гафар рихшанд мапІан!
– Йиз фикрин рягьятвал яв фикринсиб дариз…
– Даруган хъичІибкьну гъуз…
Нухтран устлихъан чан «порция» гъурубкьу Сеид, дубгънайирихъди артухъ дулухди, дахъуз гъушу… …хъа гвачІинган – ляхнизра.
Лисунра шула, Нухтарна чан «компания» ляхниин алдар. Прораб Сеиддикди улхура, дустар нашдив кІури, хъа Сеидди гьапІдихъа, чан жанкьана чахъ хъпебехърайишваъ.
Хябяхъ шулу. Сеид хулаз гъюру. Дустар адар. Николаевна учвра гизаф мюгьтал духьна: 1–пи мюгьталвал – папрусарин кьатІарина птурккйири беседка абцІна;
2–пи мюгьталвал – чпи дахъру краватар, ахнар, гьубкьушварихъинди ккатІахьна, дурариинна хулаъ гизаф чІюрхярра а;
3–пи мюгьталвал – кьюбпи вазра дубшна, хъа хулан пул тутрувди гьергна.
4–пи мюгьталвал – чпи яшамиш шулайишван пул тутрувуз фициб жюрейиинди кучІлар апІдарин;
5–пи мюгьталвал – фици удубкьурукІан мурарихьан гьамцдар апІуз;
6–пи мюгьталвал – мюгьтал хьуз хай даршул, дурар балайикк ккахъну гъапиш.
7–пи …

– …
– Му Николаевнайин пул гьаз туврадарчва, Нухтар халу?
– Гьаму вазлин адабгъиган тувдича, Николаевна хъайир! Чаз гьаци йип.
– Аькьюллуди гъушнийиш гьапІрийчвуз?! Дуфну дугъаз гьаци уву йип. Учвлан хилра алдабгъуз гъит.
– Учуз мусурмунар кІуру хил алдабгъ пуз. Ич исламдиъ дициб адарич.
– Уву гьякь вува, исламдиъ адарш, ихь табасаран халкьдин аяхь – багъишламиш апІувал, хил алдабгъувал, гъапІу ляхнариин швумал хьувал, тахсрар гардандиъ дисувал…
– Ккебехъ узкан, вари аьгъюр…

Сакьюдар йигъарилан:
– Узу, Нухтар халу, йиз кІул’инди ляхин апІурза…
– Хъа апІин. Уву гьацира яв кІул’инди апІурадарна?
– Уву йиз гъавриъ ахънадарва. Узу бригадайиан удучІвурза…
– Жара йишвахьна гъягъюз ккунди айвуз?
– Ваъ. Узу гъапІу ляхнин пул бригадайиз пай апІури ккундарзуз.
– Вут ана чту! Узу увуз ляхин дабгну тувну, гьамус узу ккидат апІуз ккундавуз, дарин?!
– Уву яв апІурайи гафар анамиш апІурана?
– Гьамус увхьан гьерхдиза, урсарихъ мусурмунар гьюдюхюр.
– Дици ваъ, Нухтар халу?
– Хъа фици?
– Харжувлахъ уж’вал гьюдюхюр, йипа.
– …



ІІ Му фу аьламат ву!


14. Пул



– Закур стройкайиинна гъапІу ляхнин пул хьади кассир гъюра, гвачІиган ляхниина гъюрудари паспортарра хьади гъачай кІур прорабди, гьамус гьапІхьа Низам?
– Магьа гьаму сяаьтди Витязевориз кьави ш’вахьна ихь паспортариз гъягъидихьа…
– Узу хътарди уву душну гъач.
– Тму ражари душну пул хьтарди гьич тувнукьана вуйин?
– Узу хъа кІури, пул хьтарди тувурин?
– ГьапІхьа?
– Кьаби кьюцраз пидихьа, паспортар пул адабгъуз вуйич кІури, гьаци хьузра вуйихь, хъа, магьа хъугъдарш увура учухъди гъач.
– Гъидивуз ихь паспортарра хьади стройкайиинна думу!
– Гьамус кьюцру фу кІуруш гадат апІурадархьа, гъабхьуб хьибди, гъач гъушхьа, кІару бала гъядябхъюз ужурихьна…
– Фу гъапІишра алдатмиш апІуз шлуб дарда, шейтІнин кьючІаъ ичІибгнайи хицІ…

– Паспортар фици гъидисунчва кьаби шивхьан, Нухтар халу?
– Агь чан кІул’инна кІари завал гъядябхъричан бейгъушдин… фу гъапІишра алдатмиш шулдайда, мурдал мутму. Хъана чахьан буржназ сасаб миллион манат гъадабгъну кІури, распискйир дикІуз гъитунчухьди.
– Гьамус учву дугъаз кьюб миллион буржлу вучва?
– Хъа ав, гьаци шула. Шубуд йигъандин арайиъ гьациб пул дархиш суддиз тувурзачву кІур. Балайихъ бала – мидкан лихуз гъюб гъабшдарки… ккадабхъуз ужубдикан…


***

Сеидди чан зарплата чаин али йирси ккуртдин гъултгъихъинди хъивну, проробди чаз улупишв – тагъдиккишв, кабтІуз гъушу. Хъа Низамна сижар аба, вазлин зарплата – миллионна кьюдваржар адагъдар, сиягь ибшривучв ляхин, гъисана зарплата жибкІидихьа кІури, Сеидна прораб чпихъди дарфиганра, хъял кадиси, страйкайилан гъудургу.
Тагъдикк дерниъси ву. Лихуз шулдар. Гьаци вушра, гагь-гагьнак сквазнякдихьинди удучІвури, Сеидди чахъ хъайи ляхин, бедендиз даккунди вушра, гужназ апІурайи. Хябяхъдиз дугъ’ин гьял кІуруб алмидайи.
Хулаз гъафир, уьл ипІуб– дирипІуб дапІну, гараватдиинди илдигъур, сач гъачІирси «гъачІи».

Ригъун нурари хъиргуз гъиту Сеид сяътихьинди лигуру… ляхниз вахт цІибтІан ккимдар… Чан гьарганси, гьяракатниинди, баклашкайиъ абхьну шекерна саб штІумсиб чай, убцру шид кубзну, ушв гьибтуб-гьирибтуб, ижмиди хъяркьну урчІар, ляхниинна гъушу.

Николаевна хулаъ адайи. Думу гьар шубуб суткайилан юкьубпибдиз ляхниинна гъярайи. Чан пенсияйиинна дугъаз му аьхю кюмек вуйи…

– Саид, – гъапи прорабди, – нужно, затаскат на чердак шлакоблоки, и перегородить одно помещение для коммуникаций…
– Это же тяжёлый труд…
– Соответственно и платит будем…
– Ну хорошо…

Пагь му йигъанра Сеидди гъизигу цІузар…
Накьдин йигъ гъийин йигъак гъилигган… женнет вуйи…
«Хулаз гъафир, гьамус хъана узу палтарикди дахърайин? Фукьан эргнашра, душдикк дижикІну, Адашдиз ккарагну, хъа дахъдиза…». Гъубзу Сеид уву яв хиялар увукна кІури, хъа шлуб чан хьибди…

Сеид аскканзина чан флигелихьна чан гьарганси, архаинди гъафи… Гъафи… Жибдиан ачар адабгъу ва урчІарик кахьнайи жюлгихьинди гьачІабкку. ГьачІабкку…, хъа хулак жюлег ктар…
«Узу кахьундайкІана яраб?» – минди-тинди гъилигу, ликартІилан илдиту ва айитІинди тІапІну раккин гурзлилинзина лик за гъапІу. Ликрихъди уларра хулаъ архьу…
«Ва-а-а… мушв’ин али гьял! Фу гъабхьну… Хал тІараш гъапІну… Учу зарплата адабгъуб аьгъяди гъапІуб ву му… »
Сеид чан зарплатайиин алархьу костюмин жибар гъаргъу, китабар гъяргъю, ккурттар– палтар ккидикьу… пул амдар… СацІибсана вуйиш мугъхьан аьхю гьарай дадабхъурайи… Машнаъ ранг имдрур – яллагь Нухтаркьарихьна…
Кьаби ш’ван, хъятІякь кІури, деллурси айи Сеидди урар урччвуру.
– Кто ты?
– Нухтара позави, бабушка…
– Ах, и ты из их шайки… Я сейчас же вызываю милицию… – баб кьяляхъ телефондихьна гъушу…
– Скорей вызывайте, как раз я этого хотел… – дугъан кьяляхъди Сеидра гъушу.
Баб сацІиб яваш гъаши.
– Бандиты!.. Не входи в мой дом!
– Что с вами? Где Нухтар и его люди?
– Не стыдно тебя… розыгрывать старушку?!
– Я не понимаю вас… чего ждете, поскорей вызывайте милицию!
– А зачем тебя?
– Мою комнату обокрали и деньги украли…
– Когда?
– Не зню… С работы пришел, вся комната верх дном…
– Где ты живешь?
– У Николаевны.
– Значить это ты Саид?
– Да, это я…
– Представ себя, и меня обокрами дагестанцы, которые жили у меня…
Сеид мюгьтал гъахьи.
– Не может быть! Значит, это дело рук Нухтара шайки… А когда вас обокрали?
– Утром, еще 9–ти не было.
– Их вещи остались?
– И мои вещи прихватили, и за жилье не оплатили…
– Милицию вызвали?
– Побоялась мести… Вызвать?
– Уже поздно, бабушка… Они уехали отсюда… неизвестно куда… Миллион двести тысяч рублей у меня украли, вчера только получил зарплату…
– Вот, оно что, я то думала…
– Ладно, бабушка, Наш Спаситель, Господ Иисус Христос сказал, что Я буду наказывать их…
– Саид, я очень рада за тебя… Мне Николаевна про тебя рассказала…
– Спосиба, бабушка.
– Не переживай, Господь всесилен во всем, Он тебя не оставить. Он ради Своих избранных и ради Своего имени все нигативное преврашает в положительное…
– Я и не совневаюсь…
Сеид гьялак-гьялакди гежехайрар дупну, кьяляхъ гъафи.

Дугъу чан хал, гьитІибкІу пулин апІури дердер, къайдайиз хуз хъюгъю…
Хулаъ дарагънайи чан палтар ктІурччвури вещалкйириин илирху, китабар устлиин хъайи– хъайиси диву, хуллан мургул алдату…
Хъасин, кьул жибкІбалан кьяляхъ, чаин али палтар биширугдихьан марцц апІуз, ктІурччури бистниз гъушу.
Сифте йирси рабочий пенжек кутІубччу ва гъвалахъ гьаригъ гъибхю. Ккурт илдибту. КанчІарихъан дибисну заваризди за апІайизра дугъан улихьишв пулари гьабцу… Сеиддин шадвалин кьадар адайи… Гьамус дугъан, чан зарплата накь чан ккуртдин гъултугъдихъ хъивуб фикирназ гъафи.
«Я-я-я-я… фици йиз кІваълан гъубшнийин… Массан Адаш, зурба чухсагъул увуз… Фициб аьжаин жюрейиинди му ляхнар гъашида… Эгер ихтилат бикІурза кІури деънийиш, узхьан гьамци гьич удудубкьрийи… Я массан Адаш, хуб аьжаиндар ву Яв ляхнар! Наши узу йивну йикІурча кІурайи йиз душмнар?! Узу дурарикан фици азад гъапІунва, я Адаш! Узу ацІназу Гирами Рюгьнахьди! Уж’вал ибшри чпиз!..».

***

Хъа йигъан ляхниинна гъафи Сеиддихьан прорабди чахъди хъайи дустар ляхниинна гьаз гъюрадарш гьерхну, дурар гьергну гъушну гъапиган, думу парт гъахьи:
– Как это так!.. Ведь они мне пол миллиона должны, ах гады!..




15. Йиз шадвал йиз табасарандизра ибшри…


Узу ургуразу му Сеидза кІурубдин тІулари. Узу мидиз фукьан чІуру тІулар апІураза, хъана кьяляхъ зигбягъ гъядар, рюгь адабгъуз ужур! Гьяйифийи Нухтаркьар гьергну гъягъюб, дарш узу му дурарин хил’ан гъягъюз гъитрийза… Йишвар-йигъар гьаърадар миди, му дурарихъан гъягъюз гъидритди хъичІихна. Гаш’ин алахънайирси, гашу кІуз ужур, чаз Завариан дуфнайи азадвал яркьутІан-яркьуди ахтармиш апІбахьан гьудучІвурадар. Гьар ляхниинна дяргъру йигъари му учвси хъугърударигъна гъягъюра, китабар, кассетйир гъадагъура… мийи– мидри, Библияйикан справочникар, энциклопедйир агура ва хулаз духайин урхура… Мидин му тІулар гьаци зарафатар ву кІураза гьа, йиз бин ккудипуз ккундайи ***ин!.. ГьапІуз ккакІана му игагу? Ккунийдизуз мидин кІулиз гъюруб узуз аьгъяди… фу дуфнакІана?
Явашай гьеле, думу, чан хулаъ чан Адашдиз ккарагура, жиниди ухьура хъпехъухьа, йиз лукІар, хъа дидиз ухьу аькьрабари кьюрд наан адапІуруш улупархьа…
«Узуз, Адаш, фукьан зурба шадвал тувнава! Я Адаш, гьаз анжагъ сар узуз? Фтиинди узу яв улихь имбудартІан артухъди гъяркъюнвуз? Узукьан намусуз, аькьюлсуз, улдугнайир адар аьхир… Я Адаш, узхьан му шадвал сарихьан гьял апІуз шуладарзухьан. Гъач, гьамциб шадвал гьарсаб йиз табасаран халкьдин хизандиз шлуси апІухьа. Узу ихтилатар дикІрур вуйиб Увузра аьгъявуз. Пул адруган, бикІбарикан ктІатІаццрури, йиз хпирин тІулсан тувну печатьная машинкара гъадабгъундайин? Йиз йицІисад йис гъабхьихъанмина гьаддиин юкІв хъипну элешмиш хьуз гъитур белки Уву вушалва, масан Адаш. Магьа гъи, рякъюрайи гьялариан, гьамкьан вахтнаъ узуз гъабхьи тяжруба мянфяаьтлуди ишлетмиш апІру вахт дуфна. Ккунийдизуз, Адаш, Яв ляхнарикан табасаранаризра ктибтуз – ихь чІалназ Библия илтІибкІуз. Уву узуз му ляхниъ кюмек апІин, Адаш! Уву дарш узхьан фукІара апІуз хьибдар. Ягъур ибшрхьуз. Амин!..» – Ужуб ягъур апІидизавуз, дарши ху! Аьгъю гъабхьиничвуз, ихь улматар, Сеиддиз гьапІуз ккунди аш? Ихь, агъзурна юкьудварж йистІан зина дийибгънайи паччагьлугъдиинна гьюжум апІуз ккунди а мидиз. Йиз улматар – гъаравшар, лукІар, мутялимар, амрар, эфендйир, гьяжйир, гьякимар, имамар, шейхар, маллйир, бизнесменар, тІафлар, саб гафниинди – вари, Агъа Аллагь Исайин Гаф ликрикк ккиврудар, динагьлийир, ихь диндиз тІягъюн гъядябхъна, уягъ йихьай, Сеид терг апІинай! Ичв улихь узу, учвуз хабар адарди учвухьди йиз ляхнар тамам апІуз гъитрайи узу, учву Заануриз вуйич кІури узуз икрам апІуз гъитрайири, КучІларханди, кІуразачвуз. Му Сеиддин кьяляхъ учв бабкан хьайиз хъачІарккнайиз вуза, аьжузвалианна касибвалиан адахъуз гъитундарза, саб бицІидикьан ул’ан удутундайза, хъа йиз лукІвалиъ дитІну гъитуз гъабхьундарзухьан. Гьамус, йиз бацакк ккайи динагьлийир, ичв хилариинди узу мидин кьиртІ хътубтІуз гъитарза, ужуз ***ин! Му наънан гъабши мициб, вари инсанар узухъ хъпехъуру, хъа му мютІюгъ апІуз шлу жинссиб дар… Гьякьвал улариз гъябкъюр, узхьан хъана йиз кучІларихъинди илтІикІуз шулин?! Узу йиз динагьлийириз Гьякь Заанурин гьякьвал гьич рябкъюз гъидритарза чпиз, дарш дурарира узуз йирфар йивиди… Гъит апІри чпин мистар ва варишвариъ артмиш ибшри аьрабвал... Чав, Худайира дупнадарин, Чахъ хъугъдударра Чахьан гьудучІиди Учв хъана дюн’яйиинна гъяйиз улихьна… Заанурин му Гаф узуз гизаф кбалгунзуз ва Дугъу Чан Гаф тамам дарапІди гъибтдар. Гьаддиз гьаму Гафниинди узхьан му Сеиддин жан убгуз шулзухьан… Гъюнарикк гутйир ккивну дицри чан… Лигай, йиз улматар, мидикна чаинна гъюру йигъарикан сарира макІанай, даршиш му иблисди, узу, иблисарин Иблис, алдатмиш дапІну дерккди. Ай чан ул адабхъричан чахьан узухьди даршиш!..
«… „Улихьмиди гаф мутуванай… Гьич саб жюрейиинди фурс мапІанай; ичв апІру фурс, гъит Уз’инди ибшри… Ичв душмнар ккун апІинай; дурарихъандира ккарагай… Гьаммишан Узухъди улхури йихьай, фицики ичв Адаш ва учву Уьрхрур Узу вуза…; – я Адаш, мици учуз, Уву ктагъдариз, сарун шлихьан пуз шул, масантІан масан ва гирамитІан гирами Адаш!.. Дадайин хабахъ бицІирси, Яв хлинццик узу уьрх, Адаш, масан Адаш!.. Узу йиз фикирназ дуфнайибдикан, Адаш, хъугърударин арайиъ пидиза, белки дурарикан сари дарш сари ужуб насигьят тувур…»



16. Институтдихъди улхуб


– …
– Саид, я слышал, что в Москве есть такой институт, который занимается переводом Писания…
– Саид, я завтра еду в Москву, и раздаблю тебя адрес такого учреждения…
– Ну, братья, как я ободрен вами, большое спосибо…

***


– Алло, это кто?
– …
– Какой институт?
– …
– Как раз то что мне нужно…
– …
– Я хочу перевести писания на свой родной язык…
– …
– На табасаранский.
– …
– Уже переводят? А кто переводит?
– …
– Знаю, знаю, токовых…
– …
– Одну книгу уже выпустили? Какую?
– …
– От Марка, очень хорошо, тогда…
– …
– Слушаю вас…
– …?
– Да, я знаю Библию, более того я принял Иисуса Христа моим Господом и Спасителем; у меня завет с Ним…
– …?
– Я много лет занимаюсь табасаранской литературой…
– …?
– Сам пишу, есть изданные книги…
– …
– Присилайте, я буду с нетерпением ждать…
– …?
– По адресу: Россия, Дагестан, Хивский район, Мазанову Саиду…
– …
– Да, я прочту эту книгу…
– …
– Да, да… если будут ошибки я их отмечу…
– …
– Еще раз повторите, пожалуйста, ваш адрес…
– …
– Ага, пишу: … Масква а/я 360…
– …
– Да… да… понятно… досвидания…с Богом!



17. Йирси уьмриъ ахъу цІийи адми



Сеидди, чан дустар вуйи Нухтарна Низамна хъананур гьергну гъушхъантина «Юкос-Юг» фирмайиъ тап августдин 28–ризкьан гъилихнийи. Расчет гъадабгъну гъярури «Самсунг» телевизор, «Саньё» кассетйир хъивру видеомагнитафон, «Нова» радио айи аудимагнитафон, гизаф жюрейин кассетйир, китабар гъадагънийи. Думу вахтари гъулаъ мицдар алатар айи хизанар цІибтІан адайи – му саб. Кьюб кІурубсана, Саиддин хиялариинди, чаз дубхьнайи шадвал сифте чан хизандиз хъа вари гъуландариз ктибтуз ва улупуз лазим вуйиб дугъахь вари хьайи. Думу учв шадну уьлюрхна кІури, чаллантина имбударра гьаци уьлюрхиди кІури хиял вуйи.
Фу ккилибгуракІана яраб мугъаз хулаъ?!..
Хабар айкІана мугъаз чан хизандин гьял-гьисабнакан?!..
– Саламалейкум йиз хал– хизан…
– Увухъ хал-хизан хъанухъ?!.. – хъжагъурайибсиб жаваб-суал – гьавазурвалин гьарай адабхъу хпирин гъян’ан.
– ГьапІунияв шив?! – мимидар хпириндиз барабарди мугъура гъапи.
– ФукІара! Узу юкІв айир дарза!..
БицІидар чпин адашдихь хьайи гъагъар даргъувалигъ гъяйи…
– …
– Я-я-я, саризра адрударстар…
– Гьеле тиливизур кувччвухьа…
– …
– Я-я-яяя, фикьан иччвири улупудиян!..
– …
– Ихь адаш фикьан ижжурин!..

Хпир жилирин гъагъаригъ гъючІврадайи. БицІидари йиргърурихъ, хпир, саспиган, улар ккадатури лигурайи.
Вари ачмиш гъапІу…
– Дилихну адаш гъюри, неужели бицІидариз, жарабна жараб дарш саб гъяфаткьана хуз шулдайин…
Сеиддин маш дигиш хьуз хъюгъю…
– Узу гьацибдикан фикир гъапІундарза…
– Закур, бицІидар юкьридра школайиз гъяраяв, ликариин, жандиин фу алабхьну гьауз ккава?..
Сеид уьру гъаши, дугъан кІуруб вари хъаабццу…
– Тахлиъ мурцІ хю, гугаъ штІум кьил, банклиъ саб цІадал ччим, шекердендиъ саб чейрикк ккабхьруб адарди, фйир духну дирчнава… – хулан кьялаъ дарагъну дирчнайидарихьинди хил гьачІабккну, хпир хизандин хул’ан удучІву.
Сеид кьукьси дийигъу. Дугъан кІулиз, учв фициб гьялнаъ абхънайи хизандиан гъушнуш ва фициб гьялнаъ айи хизандиз гъафнуш, гьамус гъафнийи…

Чахь хьимбу пул гьачІабккну, жилиъ кІул ипну ишурайи хпирихьна Сеид кьялан хулазди гъушу.
– …
– Яв … убччв думу…
– Сабур апІин… Лазим вуйиб гъадабгъ…
– Закур варидарин бицІидар школайиз цІийиб алди…, хъа йиздар, ачІни хпириндар, гъяргъяр алди… Я жан Заанур, му мициб бала, узуз наънан гъядябхъюнкІан… агьи, агьи, агьи...

***

– …
– Я дая, ихь адашдикди миилиган, дугъаз ухьу ккунду… – аьхюрнур шуру дада сикин алаурайи.
– Дугъаз чан ккунидар а, Сейдат…
– Дицирихъинди гьаз гъапира, Мух…
– Начра дар гьа йиз ччвур бисуз!
– Узу нач шлу ляхин дапІнадарза…
– Учу гатІахьну жара хпир увуз дитувал – му нач шлу ляхин дар, дарин?!
– Уву фтикан улхурава…
– Узу Нухтру вари ктибтунзуз гьа…
– Гьа-а-а, гьамус яв гъавриъ ахъунза… значит Нухтру? дарин?
– Дугъу чан улариз дярябкъюб пидар…
– Уву яв дугъахъ хъугърира ава?
– Вуйиб кІуруган хътругъри шулин! Дугъу дарпиш, магьа узуз йиз улариинди рябкъюри: яв гьадмунури туву пешкешар духну ич улихь дахьнава, узу гъазанмиш гъапІдариз кІури удупури…
– Гьаци вуйиб увуз наънан аьгъю гъабхьунвуз?
– Узуъ улар адар кІурайва? фикир апІуз келле алдар кІурайва? Эгер, гьаци дайиш, уву яв бицІидариз лазим вуйиб дархиди гъибтидайва… Мумкин вуйи, уву яв дугъаз бицІидар хъазухъ дупнайиш, размерар аьгъю дапІну, увухьди фукІа-мукІа хътапІубра…
– Сарун узу фу пуза-хъа…
– Сарун фу пуз хьибдивухьан-хъа!
– Нухтран вари кучІлар ву…
– Дугъан кучІлар вуди ибшри, магьа яв уву учуз кІурадарна, хъа увкан урус духьнайивалра кучІлар вуйин-хъа!
– Ав, кучІлар ву… Узкан урус духьнадарзукан…
– Даруган, тму кассетайик крестицца шулайир узу вуйин?
– Крестиццайин мянайин гъавриъ айва, йиз хпир?
– Яв хпир, пенсияйиъ айи сар кьаби урус духьнаяв…
– Агь Нухтар, йиз хал ккидипури хъюгънайи…
– Хъа гьаци дарин…
– Я жан хпир, масан хпир, уз’ин улубкьуб узу увузра ктибтурза, хъа аммаки уву узухъ хъугъидарва. Гьаддиз, хъугъбан бадали, закур увуна узу Нухтрахьна Яраккна гъягъюрхьа.
– Хал-бицІидар харан рижвнахъ хъитІну?
– Ич дадайиз лиг пидихьа.
– Ав, чав-учвтІан даккнириз?
– Йиз хлуан наантина гъярдарза…

– Хъа мици учхьан вархи гьаз духьнава?
– Вархи – ваъ, вари юкІв хъипну учву узуз багъри духьначва, йиз ккунир…
– …
– Узу, гьамцир Заанури Чан ляхнариз гъядягъиган, узуз Думу Фуж вуш аьгъю гъахьиган, иблисди аьхю гьюжмар апІуз хъюгъюнзуинна…
– Уву фтикан улхураш, узу гъавриъ ахърадарза… – хпир гьамус гъюдал хьуз хъюгърайи.
– Жараси, Нухтруна чан шайкайи узкан гьапІнуш аьгъяйвуз?..
– …
– Дурариз узу йивну йикІуз ккун гъахьну…
– Гьадмукьан аьхюб дурариз фу гъапІунва?
– Мусурман диндиан удучІвну урсарин динди учІвунва кІур… Узу гьич саб диндиъра гъахьир дарза я – хуз ккайир… Узу, варидари кІуруганси, Иса пайгъамбрин тереф гъибисунза ва Гьадму узу Уьрхрурди, Йиз Заанури ктагъунза… – магьа гьаддиз…
– …
– …
– …
– Хъа дурарин фу буржи ву уву гьапІраш… дурарин ляхнариз мяшат апІурадарваки…
– …
– … хъа дурариз аьхю бала гъядябхъри чпиз, яв гьациб жафайиинди гъадабгъу кьюб кепкиинна хаин хьуз. Дугъриданра, жан жилир, Заанури хил ттивунвуз…
– …дурарин буржар ктирчуз буржлу гъахьунзу. Витязевориъ учу дахъри-гъудужвури гъахьи грек дишагьлийи милицияйиз гьадрар тувну, узу гъидисунзу ва гьадму бабаз, чпи дахъбан йишван тувну ккуни пул узу тувунза, гьаци, Анапскаяйиъ айи бабушкайин пулра, ич прарабдихьан дурари гъибису пулра тувунза. Сар Николаевнайи, дурари чаз гъапІу кучІларин пул гъибисундарзухьан.
– …вай-гьа-рай…
– Уву узлан хил алдабгъ, йиз ккунир, магьа гьамцдар улукьнайирин фикриан ихь хал-хизандин аьгьвалат адабхъниз, я увуз, я ихь бицІидариз фукІара гъадабгъуз гъабхьундарзухьан…
– Янакас, хъа мицдар фици гъадагъунва?…
– Гьаму узуз гъабхьи кІан-кІул адру шадвал учвузра дубхьну ккунди, думу фу-вуш улупузди гьамцдар алатар гъадагъуз буржлу гъахьнийза, Мух.
– Гьа, баладар, сарун… сагъ– саламатди яв хизандигъна гъюбан шад вуза…
– Ездиъ айи адмийиин фу вушра улубкьуб мумкин ву…
– Думу Нухтру ичв адашдикнара, душну дурарин хулаз, дарпуб мидар: уву шив дитну, гъапну; сарун думу мушваризди гъюрур дарив, урсарин динра кьабул дапІну чан архаин духьна; узу чпин сарун кІваълан гьархри, гьаци чаз йип гъапунзуз кІурайи. КучІлар вушулив гъапиган, думгьа, Ургъа Гьясратлин балхьан гьерх гъапунчуз. Нухтрахъ хътругъри, ичв адаш Ургъазра гъушну ва дугъан язнайира гьаци ву гъапиган вари мюгьтал гъахьунча, хъа йиз кІваз гъабхьи дердна хажалат!
– Ихь бицІидариз дидкан аьгъяян?
– Ваъ, дурариз гафкьан гъапундарза. Гъапнийишра дурар хъугъидайи.
– Хъа уву хъугъунна?
– КІван деринариан ваъ, хъа зиълан, гьарди апІру гафариз гъилигган, ав.
– Я жан шив, хал ккидипрудар ари гьадму адмийир ву гьа… Дурариинна гьич зат хъугъвал дубхну ккундар… Аьршарайи Адашди кІуруганси…
– Шли?.. Адаш аьшариъ аничв, дарш чан хулаъ?!
– Узуз Заанур йиз адаштІан зина вузуз, йиз адаштІан багахь вузуз, йиз адаштІан артухъ ккундузуз…
– Я бай, уву фйир кІурава, гьадму гафар жарадаризкьан ерхьуз мигъитан…
– Хъа узу дюз кІурадарин?
– Уву дюз хьуз дюз кІурава, хъа думу гафар кІваъ уршрудар дар. Дугъриди гъапиш, жилир, уву зат мидарди дигиш духьнава.
– Фици, Мух?
– Муганаздин адмиди мидарва, яни бедендиинди уву вува, хъа яв апІру гафарииндина ляхнариинди жара Сеидуллагь духьнава.
– Ужувлахъинди дарш харжувлахъинди?
– Фу пуза, жилир, вахтну улупиди… саб, рябкъюразуз, увуз яв шив, веледар, багахьлуйир, мугагьназтІан лап гизаф ккун духьнавуз.
– Хъа шли гьаци ккун апІин гъапнуш аьгъяйвуз? Узхъанди, йиз гунгьарихъанди хачриин ифи Удубзури, дюньяйин суд АпІрури, вариб халкь гъапІури…
– Дици вуш, мусурмнарин аллагьтІан явнур гьякь Аллагь вуявки…
– Ари гьаци кІуру Аллагьдиз, жвувандар ккун апІуз даккнидари урсарин Аллагь кІура, гьаддиз Нухтру узу урсарин дин кьабул гъапІну кІура. Хъа дугъаз хабар адар дин, Аллагьдин душман вуйибдикан. Узу урсарин дин кьабул дапІнадарза, хъа гьякь Аллагь фуж вуш, ва Дугъан ляхнар фицдар вуш аьгъю гъахьунзуз.
– Малла курсар гъурхунна дарш?
Сеидуллагь гъяаьлхъю. Мухлиса мугъан гъавриъ ахърадайи. Я гъавриъ ахъруси Сеиддихьан ктибтуз шуладайи.
– Маллавал дин ву… Дин фу вуш аьгъяйвуз, Мух?
– …?
– Дин адмийири чпикан ктагъу ляхнар, яни Заанур аьгъю апІурча кІуру чарйир.
– Хъа ав, гьаци ву.
– Хъа гьамус уву сацІиб фикир апІин, адмийихьан Заанур аьгъю апІуз шулин?
– Хъа аьгъю дарапІган аьдтарна кьурумар аян?
– Яни, увуз пуз ккунди авуз: адмийи Аллагь гъагну ва Дугъу гьапІраш, Дугъаз фу ккунди аш ахтармиш гъапІну, дарин?
– Хъа ав.
– Эгер гьаци вуш, адми АллагьдизтІан гизафубдикан аьгъюр ву, дарин?
– Ваъ. АллагьдизтІан адмийиз артухъ наънан аьгъя?
– Ари гьаци вуйиган, Аллагьди Чав Чакан ктидибтиш, адмийи Аллагь айивал фици аьгъю гъапІну?
– Дици аьгъю апІуз шлуб дар.
– Дюз вуяв. Эгер адмийири Аллагьдикан мици-тци кІури гъабшиш, дурариз гьамциб суал тувуз шулу: увуз наънан аьгъявуз думу гьаци вуйиб?
– Хъа дурари: Аллагьди вари Мягьямад пайгъамбриз ктибтну, хъа дугъу кьур’ам гъибикІну, дидкан варидариз аьгъю гъабхьну, пиди.
– Дици гъапиш, гьамциб суал арайиз гъюра: Мягьямад хьайиз адмийириз Аллагьдикан аьгъдайин? Думугандиз дюнья айиб дайин?
– Ва-а-а, гьацдарикан фикир шли апІура кІурава…
– Ари фикир дарапІруган динди вари адмийирин зиин аьхювалра апІурада…
– Хъа увуз дицдар наънан аьгъю гъахьунвуз?
– Библия кІуру Китабдикан зат гъеебхьунвуз?
– Гъеебхьунзуз. Дициб китаб мусурмнариз убхуз ихтияр адар…
– Гьа-а-а, рябкъюрайвуз, динди фйир апІураш! Библия, дин хьайиз айиб ву ва чан иблис тІулар ашкар хьиди кІури динди Думу урхуз ихтияр туврадар…
– Ва-а-а!
– Ва-а-а, ваъ, вайгьарай ву, жан шив!
– Я бай, я ба-а-ай, узуз зат дерерхьу ва дярякъю аьламатар… микидитана…
– Увуз, Мух, ерхьуз ва рякъюз ккимбудар увхьан аьгь апІуз шулкІан яраб! Узу йиз Адашдиз увуз кюмек апІин кІури ккарагидиза. «Жан Адаш, масан Адаш, Яв ччвур наанушра адлу ибшри, Яв ляхнар варибдиин гъалиб ишри. Я Адаш, магьа Увузра рякъюравуз, йиз хпирихьан узу гъапи гафар аннамиш апІуз шуладар, Увкан зурба тІалаб, аман–миннат вуйиз, Адаш, кюмек апІин, сагъвал тув, юкІв мюгькам апІин йиз хпирин. Чухсагъул Увуз узу уьрхюрайи йиз Агъа. Амин!»
– Я Сеидуллагь, увкан узуз яв адашдизкьан гьамци уччвуйи ккарагури гъеебхьундайзуз, хъа уву Аллагьдикди, Думу яв багахь хьайиси ва яв варитІан багърирси улхурава… Йиз кІваз гизаф бегелмиш гъабшизуз…
– Чав, Заанури, Чахъди, фунуб вахтнаъ вушра, гьамци улхай гъапну…
– Я аьламатар, я кереметар!.. Ихь бицІидар школайиан гъюра… Дурарихъанди ккарагуз…




18. Мазан


– …
– Фици, фици? – Мазан Мухлисайин гафариз рихшандвалииндиси…
– …
– Думу учв зиълан уччвуйи улупурайиру…
– …
– Уву чІалкьан дарпбан бадали алдатмиш…
– Даруси ву аьхир, адаш?
– Узуз вари, хъайи-хъайиси Нухтру ктибтунзуз. Дугъу урус шив гъадагъна!
– Вуш дугъкан яв бали фукІара кІурадар, аьхир!
– Фу дупну ккундувуз? Жилари чпин жини тІулар учвуз гьамус ачмиш апІиди кІурна?!
– МугагьназтІан гьамус дугъаз чан хизандин кьадри кайиси ву…
– Дурар, гьацдар зиълан…
– Хъа дубхьнайиб адарда, адаш?
– Фици адар, фици адар! Чан дин масу тувну урсарин дибиснайирикан сарун фу ккундувуз!
– Хъа вуш гьапІнухъа? Ихь законари гъадагъа вуйиб дапІнадарки?
– Я Мухлиса, гьаз улдугурачва, йиз швушв? Дин масу тувубтІан артухъ тахсир айинхъа?
– Жара хпир гъадагъуб – мутІан зурба тахсир хьуб мумкин вуйинхъа, адаш?!
– Ва-а-а-а!..
– Хулар ккадахьру ляхнар дарин дурар? Гьарсариз чаз ккуни дин хъапІуз ихь гьюкуматди ихтияр тувна, хъа хпир амиди, жара хпир гъадагъуз тувнадар…
– Наънан гъудургъунва дицдар аьдтар?!..
– Узу сацІибкьана школайиъ гъурхур дар кІурайва, адаш?
– Узу фу пуза-хъа дициб школайиз!
– Дугъриваликан, законарикан… тувру?
– Я швушв, увура, гьадму йиз бай ву пуз лайикь дарубдихъди муулдуган… ***ин бай ху…
– Я адаш, увуз фтин гизаф дкрд кавуз, яв бади хпир гъадагъбан, даршиш диндихьан гьудучІвбан?
– Ва-а-а-а! Гьадмура кІуру гаф… Хъа диндихьан…
– Хъа яв бай диндихь фила хьади гъахьну?
– Дург увура йиз улариккан, удугнайидар… Узу Му ляхин мици гъидритарза…
– Увуз, адаш…
– Мутуван яв, яв… кьил ктру гьерхбар, итІихувалар…
– Хъа уву дайна, адаш, Нухтар ужур адми дар, футнакар… яв бализ дугъахъди лихуз мягъян, гъапир…Гьамус Нухтар – ужур, гьякь кІурур, хъа яв бай кучІлях, нягьякь гъахьну…
– …
– Нухтран гафарихъ хъпехъган, яв балиндарихъра хъпехънийиш…
– Лазим дарзуз… Жямяаьт узухьинди фици лигураш учвуз вижна…
– Жямяаьт, дарш малла?
– Ва-а-а-а! Фици авин улиъ зазси дугъужвураш… ГьапІначвуз… варидариз…



19. Жямяаьт


– …
– Вуйи гьа?!
– … гъадагъна кІурайи…
– …
– Сар кьаби матІикІай…
– …
– …урус дин?
– …мусурман дин ужуб дар, кІурайкІан?
– Хъа малла гьаз ккебехъна! Наану думу, саркьйир итІурайи аждагьа!
– …
– Урсарин дин фициб ву, жан чи?
– …
– …ихь абйиринсиб…
– …
– Адмийири, чпиз фу вушра аьгъдарди…
– …
– Мусурмнарин дин фициб вукІана?
– …
– …дявйир апІинай кІуруб…
– …
– Хъа гьадму аьрабарин дин дарин ихь табасаран ккидипуб… думгьа дявйирин дин вуди!..
– …
– Мазну фу кІур?..
– …
– Мухлисайиз фици гъапну кІурайчва?..
– …
– Сеиди хул’ан удучІвури шулдарин?..
– …
– Анапайиз чан батишккинихьна душнайиган?..
– …
– Накь гьар’ан гъюри гъяркъюнзуз…
– …
– Мектебди дугъан бякьйириз христус кІура…
– …
– Думу фу кІуру…
– …
– Язухъ дарин дурарин, йигъан уларилан рубзури школайиан гьауз?!..
– …
– Дурарин фу тахсир ву, чпин адаш кьяппавалиъ…
– …
– Узуз касиб Мухлисайин дерд…
– …
– …гьаци уьмур гъарабхричпин, жжугьдарин…
– …
– ...беле гьякь гъабхьну ду…
– …дици дайи думу Сеидза кІуруб, вари жямяаьтдихъди дизигну, ихь кІарариз вуйи Явру илибкур…
– …жям’аьтдин агьнаккди гъапІу хулариъ дурариз уж’вал даршлуб узуз аьгъдарди айин…
– …думу зиянкар ***и ихь Явру багъдикан чан хусуси багъ гъапІган…
– …гьич ужуб кІуруб дарибшричпиз…
– …
– Сил севет Гьяжитагьирди духайин йигъан милица алаурушра думу душмникан фукІара апІуз гъабхьнийин?
– Хъа душваъ хулар дивуз ихтияр тувур учв дайкІана, кьяляхъна Сеиддиинна алжагъуз?
– …
– Я кас адмийирин уларихьан апІурайи уйинар вуда чпин…



20. Мазан – Яракк


– Наана гъярава, Мазан, гьарай-кІул’инди? Халкьди вари хярар ктуршвну аьхир; сивариъ фужкІара амдар…
– Сивариз гъярайир дарза – сивариансина хъана ярхлариз...
– Гъавумарихьна?.. ИчІичІайди?..
– Къухригъди ацІназу…
– Вари идибчуз ккана?..
– ЛитІанра мидарди!..
– ХъцІархури?..
– Чан хъцІабхури-хъцІабхури…
– Аьгь апІуз даршлубсикьана Ярккар биябур мапІан…
– …
– Вуш, швушвкан хъял гъафири марцкан хъюхъяр йивуз ккундузуз йипа?..
– …
– Тахсиркар яв бай…
– Мушваъ биябур духьнайир узу…
– Хъа гьамус яв биябурди гъузуз ккундарзуз йипа?
– …
– …

***

– …
– … я Мазан, я гъавумгъардаш, аьйиб апІурвукан, марцаккинди ккучІв… гьяятдииъ гафар шулин…
– …
– Аьгъячуз… гъеебхьунчуз…
– …
– Нухтар аьгъдрур даршул…
– …
– Думу уву гьякь апІураш… сарун фу кІуча-хъа…
– …
– Ярхла рякъди… бизар духьнашалва… саб астакан чайкьана…
– …
– Я Мазан, узу дугъахъ хъугърур дарза… Нухтран хал аьгъдруб дарди дарзуз…
– …
– Маш миилипан, увуз ккундуш уву гъарах, хъа узу…
– …
– …
– ЯрхибтІин-жикъиб, Аллагьверди, яв риш адагъ…
– Гьаз?
– Йиз бали чаз жарар гъадагъна…
– Шли гъапунвуз?
– Хъана текрар апІузахъа?
– Адагъархьа, я жан Мазан, адагъархьа…
– Узу вари халкьдигъна биябур духьназа…
– Фу гьациб, биябур шлуб гъапІунва?
– Учву фицидарихъинди йиз улихь суалар диврачва? Обязательно биябур шлуб узу дапІну ккундинхъа?!..
– Хъа уву фицидарихъинди диврава?!..
– Жарарди гъапІубди узу биябур гьаз апІиди?!...
– Йиз бай жарар вуйин-хъа?
– Дици вуш йиз риш узуз фуж ву?
– Яв шуру гъапІуб адарив…
– Адруган думу баланаъ итри гьаз хъюгънава, Мазан?
– Узу думу мусурман дин масу тувурихьан урхюраза.
– Масу тувну дугъу дидихъ чаз фу гъазанмиш гъапІну?
– Урсарин диндиъ учІвну…
– МусурмнаринтІан урсаринуб фтиинди асккан вухъа?
– Асккану кІурадарза…
– Даруган мурар гьапІру гафар вуяв?
– Ич жямяаьтди узуз мумкинвал туврадарзуз…
– Халкьдин зурнайиккди ялхънар апІуруш, сарун увуз фу пуза-хъа… Гъярхьа йиз риш адагъуз, увузна яв жямяаьтдиз йиз шуран хал гьаци даккунди вуш…
– …гиран хьузди дариз…
– … яв гафариинди, жямяаьтдиз даккниб яв балхьан фици удубкьнийкІан, яраб… фици хъугъза узу, гьамкьан жям’аьтдихьан гучІрурин бали… батишкан… урус диндиъ учІвну…
– …
– Сакур, саритІ гъярхьа, Мазан…
– …
– Учвуз даккунди хьурухъан узу йиз риш фици гъитзахъа…
– …
– Хулаздикьан учІв, хал авадан хьуз ужур…
– …
– Увуз гьапІнавуз, Мазан…
– …
– Мугагьназ мицир дайваки…
– …
– Гьа яман… маллйирин хилиъ ахънашалва гьа…
– …
– ГьапІза-хъа… Аллагь шагьид ишри… гъюрдаш, гъюрдарва сарун…
– Гиран мапІанай…
– Фици, Мазан, яв ляхнарикан гиран дарапІди гъузур… Яв аьдати гафар дирчну, яв аьдати саягъназ гъач уву…
– Гъавриъ гъашдарза…
– Адмийири чпикан ктагъу аьдтарна къайдйир хъауз яв ял апІурайи беденна фагьум гьацдарихьан гьадабгъну, увуз сифте бинайиан дебккнайи инсанвализ гъач кІураза; жвуван жвуву фикир апІрувалихъна гъач кІураза…
– Гъа-а-а, гъабши, узуз узу гьапІраш аьгъдар, дарин…
– Я жан, гъавум-гъардаш, гьаму ярхла рякъ ккадапІну, уву фу кІури дуфнава ва фтикан хъюлар дапІну ихь хулаъ удручІвди кьяляхъ хътакурава…
– Хъа вари гьамци духьнадарин?
– Дурарихъди фу вуяв?
– Аьйибнакан, тягьнийирикан гьапІза?
– Дурар гьадрарин улариан гьадрар ву, хъа азадвалиъ айи инсандин улариан дурар фукІара дар…
– Узу гьамус бицІир дарза…
– БицІиринсиб юкІв ухьуъ, яшлудариъ, ибшнийна…
– …
– …



21.Мазан – Жямяаьт


– …
– Яраккна гъушунна, Мазан?
– …
– Фици гъапунва?
– …
– Хъа дугъу фу кІуйи?
– …
– Амрихъ хътудар чпи ву гьа, лижаркьана апІуз аьгъдру дирчвар…
– …
– Хъа уву фу гъапунва увуз гьацдар дупну?
– …
– Мехъебехъан дурарихъ, аллагьди аьйиб апІурвукан?
– …
– …аллагьдин аьйиб фициб шулу?
– Улдугнана, Мазан! Фукьан увуз мистариъ ктубхуру!
– Ав аллагь увухьна дуфну увуз «мици гъабшиш Мазнакан узу аьйиб апІура йип», гъапунвуз!
– Ва-а-а! Я Мазан, мусурман дин ликрикк ккивуз, яв бализси ккундайвуз!?
– Учву фу бала гъадабгъначва, ичв дин зина вунчвуз дарш инсандин хизан!?
– Дарш Ярккарра урсарин диндиз илтІикІнайин?
– Учву фу бала гъадабгъначва? Гьялкья халкьдилан алдапІуз гьаз гъитрадарчва? Дин дарин инсандин бин ккидипурайиб…
– Мазан, исламдихъди гъаршу мугъудужван…
– Узу учвухъди гъаршу гъудужвураза; динар чпин йишварихь гъитай; учву исламдихъан хъюгъюз исламди табасаран халкь тІанкь апІбакан хабар айчвуз.
– Ту астафурилла, ту астафурилла! Учвустар тІанкь дапІну ругарик китбаз чухсагъул йипай, люкьяриз итІуз ккирчну гъидритди…
– Хъа увура гьадрарикан сар дарна?
– Узу йиз халкь тІанкь апІури гъафи мусурмнарихьан гучІ дубхьну гъи магьа гьамци, жвуван кІваз даккунди лукІ хьуз буржлу вуза…
– Хъа учвухъди узканра лукІ гьаз ктаурачва?
– Даршиш, хъана дурари ухьу тІанкь апІури хъюгъру…
– Хъа ихь Российский гьюкумат дарин! Дидин законари дурариз ухькан гьаци апІин кІурадар…
– Россия шлиз гьясби ккими, Мазан? Шлиз? Гьаз улдугнава? Набшрив намус?
– Узуъ намус амизуъ… Ярккари адагъуз багарихьди гъидича дупну гаф тувну гьаунзу…
– Вушра исламдихьан гучІурвуз…
– ГучІурзуз… учвузси…
– Гъитидархьа ихь арайиъ ухьккан асиллу дарур, Мазан… ихь абйиринна мусурмнарин аьдтар чІюргърур…
– Узу, думу жугьудрин бай жугьуд йиз байвалиан адаунза…
– Гьамус уву, Мазан, гьякь мусурмансир вува; ихь жямяаьт увхъанди хьиди.
– Узу гьарган жямяаьтдин тереф бисрур вуза…
– Жям’аьтди явра бисиди…
– …



22. Сеид – Мух


– …
– Ичв адаш Яраккна ич адашдихьна гьаз гъушнуш аьгъяйвуз…
– …
– Ичв дадайи кІурайи узу адагъ пуз…
– Фици адагъ?
– Уруслихь мусурман хай шулдар кІура кІур маллайи.
– Урус фуж ву? Мусурман фуж ву?
– …
– Уву мусурман вуна?
– Дурари гьаци гьисаб апІура; йиз фикир гьисабназ гъадабгъурадар…
– Яни, чпиз ужу шлуганси ухькан чпиз ккунидар апІура…
– Имбудар инсанар дар…
– Дурари чпин дин чпин ляхнариинди улупура...
– Хъа дициб дин инсанари фици аьгь апІура, Сеид?
– Халкьдиз дидкан хабар адар, гьаддиз, Мух.
– Хабар дебккри; мидканра тидканра кидибтри…
– ЧІуру кьастар айидари фици ктибтиди кІурва… Дурарин метлеб аьхиринишв’ин пул ву, пул, хабар кайвуз – пул…
– Хъа вадар – гьюкум!
– Фу кІурадарна… пул айиган гьюкум ккуниб ву гьа! Уву саб фикир апІин, пул наан аш динра гьадушваъ а, хъа пул адрушваъ дидин шил бихъуб мумкин дар!
– …

***

– …
– Закур бай Яраккна гъягъиди…
– ГьапІдива?
– Вари вуйи-вуйибси Аллагьверди халуйиз ктибтури…
– Думу хъа яман терефкару диндин…
– Узу дугъакди диндикан улхурадарзаки…
– Дурари вариб диндиз илтІибкІуру…
– Сарун думу уз’ин алиб дар…
– …

***

– …
– … Я Гьясанбег, увузра думу йиз кьяляхъ хъитІнайи ляхнарикан деебхьнашулвуз…
– Саит, фтин дердер зигурава…
– Я жан чве, узу йиз хизандихьан мягьрум апІурайиган…
– ФужкІа яв гъавриъ шуладаршра узу аза…
– А кІури гьапІарва, Аллагьверди халу чан риш адагъуз гъюрайиган…
– Узу шлин бай ву?
– …
– Ари байсир адашра шул… Узу думу уччвуйи гъавриъ тІаъдиза.
– Узура ич адаш гъавриъ тІаъри хъюрхюнза, биябур апІури утІуккуразу. Ич дугъаз, жарадариз, учв артухъ ккунибси ву, жвувануризтІан.
– Гьич саб фикир мапІан, гал’ан адаш гъафибси, узу дугъахъди хъана улхарза. Гьамусдизра дулхназа, думу, айтІан яв ляхнариин рази духьнайи, хъа зиълан, аьдат бадали ккебехъна. Дугъаз аьгъя увуз яв хизан варитІан заанди ккуниб. Узуз аьгъязуз, ккунивал вари динартІан, аьдтар, гьюкмартІанра заан ву…
– …

***

– Душну гъафнура вуна, мягьрум?
– Мягьрум хьидикІан кІури гъушунза, сарсана гъардаш хъиршну гъафунза, Мух.
– Фици? Ич Адашди фу гъапунвуз?
– Адаш, адайи, нубатнаъ гали марччарихъна душнайи, Гьясанбегахъди гъулхунза…
– Фу гъапунвуз?
– Дугъаз узузтІан ужуйи Заанурин Гафнакан аьгъяйи…
– …
– …ккунивал варитІан заан ву гъапунзуз…
– Хъа хьузра дарин!
– Ари узу кьабул дапІнайи Заанурра, гьадму Ккунивал вуйиз…
– Ичв адашдин багахькьана гьаци макІан, зат мидарди гьава гьубчІвна, кІурвуз…
– Йиз гьава гьубчІвнайивал, дугъан аьяндарвалтІан лап зина вуйиз… ГьапІра ич адашди?
– Ич адаш узу адагъуз гъяйиз, учвна чан жямяаьт – вари ккилигури дийигъна…
– Ухьура, Мух, гьадрарик ктикьидихьа: ихь Адаш гъяйиз, ухьура ккилигури гъуздихьа.
– Фуж адаш?
– Аьршарайи, аьршар халкь ГъапІур, аьршариз ухьу гъахрур ва ихь гьудруркІу адшарихьан ухьу Уьрхрур!
– Увукди узура микидикьан…
– ГучІ дубхьнайвуз…
– ГучІ даршулин, йиз бицІидарин уларилан нивгъ кам хьуз гъидритрайиган, школайиъ дурариз гюн адар, гьам мялимарихьанра кимдарди…
– Узу закур школайиз гъя…
– Гъягъидарва, ву-гьа, имбубтІан артухъ бала иливну гъюз!
– …

Му роман мегьел ккудубк1надар, продолжение хьибди...


Рецензии