Сен - шохлари осмонларга тегиб турган чинорим

Узбек халкининг буюк шоири Эркин Вохидов «Узбегим» шеърида «Тарихингдир минг асрлар ичра пинхон узбегим» деган гаплари сирини деворга тайинлаб кетган эканлар. Кеча, бугун мана шу девор ёнига келиб, бу сирнинг нималигини эшитиб колдим.
Бу жуда катта, хайротомуз сир экан!
Хаяжоним хали босилгани йук.
Эркин Вохидов хак эканлар, жаноблар.
«Деворнинг хам кулоги бор» деган гапни билиб-билмай ишлатаверамиз. Шахсан, мен ушбу жумлани большавойларнинг шубха-гумон машинаси ёнилгиси уларок утган асрнинг 20-30-йилларида пайдо булган деб юрардим.
Адашган эканман. Адашганимдан энди хурсандман хам.
Келинг бу гап хакида устозлар нима деганига кулок тутайлик.
«Девор тагида гапирма, деворнинг хам кулоги бор»; «Деворнинг сичкони бор, сичконнинг кулоги бор»;  «Томнинг кулоги бор»; «Уз уйим деб гапирма, уй оркасида одам бор»; «Юрт огзига элак ёпма, уй узимники дема»; «Девор оркасида одам бор»; «Дуппининг тагида одам бор»; «Эшигингни бекитма, тиркишини бекит» ва хоказо. Мазкур маколлар эхтиёткорлик билан сузлаш, сир саклаш, хушёр, зийрак булишга тааллуклидир. «Сирингни барчага айтишдан эхтиёт бул, чунки аклли булиш эхтиёткор булиш деганидир». «Агар сирингни сакласанг, у сенинг асирингдир, барчага ошкора килсанг, сен сирингни асири булиб коласан» (Абу Али Ибн Сино «Китоб ул-ишорат фил мантик вал хикмат»;
« Буки, дерлар бордурур девор кейнида кулок,
Ул фазо даврида куз етгунча девор улмагай»
                Алишер Навоий.
 «Недин билур эл мени ул ой ошикидур теб,
Чун сузламадим хеч дару девор кошинда»
                Саккокий
 «Девор ичра хар не десанг хушёр бул,
Девор оркасида булмасин кулок»
                Саъдий
«Уйламай сузлама: «Томда кулок бор!»
Ич сиринг кишига айтгувчи булма»
                Махтумкули
Шотурсункори Шомаксудов (1890-1979), Шухрат Шорахмедов (1939-1998) «Маънолар махзани», «Узбекистон миллий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти, Т., -2001 йил, 78-бет.
Энди мен дуч келган «ДЕВОР» хакида.
Дунё маданиятини бошлаб берган Шумерларнинг Билгамиш достонини укиб утиргандим.
Ким бу хакда хабардор булмаса, кичик маълумот.
Билгамиш достони хозирги кунда дунёдаги энг кадимги ёзма манба хисобланади. Ушбу достон Шумерларнинг подшоси тарихий шахс, бундан деярли 4700-4600 йил олдин яшаб утган  Билгамиш хакидадир.
Бу достон сопол лавхаларга учли  «калам» билан ёзилган бщлиб бу тилшуносликда миххат дейилади. Сизда ёркинрок тасаввур уйготиш учун «Тохир Зухра» кинофильмидан лавха келтираман.
Бобохон Тохирнинг отаси Бохирнинг оркасига ёй отиб яралайди. Шунда Бохир отдан йикилиб, ёйнинг учи билан лойга уз котили номи Бобохоннинг исмини ёзади. Тарих суйловчи бу лой парчасини кесиб олиб Тохирга курсатиш учун саклаб куяди.
Топилган достон Билгамиш замонидан хам минг йил кейин ёзилганлиги тахмин килинмокда. Икки огиз маълумот Билгамиш достони хакида.
        Тарихий фактларни узида жамлаган энг кадимги бадиий достон сифатида Гомернинг Илиада ва Одессия достонлари хисобланарди. Аммо, 19 – асрда энг кадимги достон сифатида шумерларнинг Билгамиш достони топилди. Олимларнинг фикрига кура, бу достон Гомернинг Илиада ва Одиссея достонларидан нак минг йил аввал яратилган экан. Интернетдаги маълумотларга кура Билгамиш тарихий шахс булиб, шумерларнинг Урука шахри лугали – хокими булган ва бундан 4700-4600 йиллар аввал яшаган.
         Кадимги тарихий манбалар сифатида Таврот, Забур, Инжил хам каралади. Айнан Инжилдаги сув туфони вокеаси Билгамиш достонида хам борлиги европалик тарихчи олимларни жуда кизиктириб колади.
         Бизнинг маданиятимиз манбаси Куръонда хам Нух пайгамбар замонидаги сув туфони акс эттирилган, шу сабабли биз хам бу фактни инкор этмаймиз. Бундан минг йил аввал юртимизда дин ва маданият, илм-у фан юксак чуккига чиккан пайтида буюк аждодимиз Абу Райхон Беруний Нух туфони юз берган санани хисоблаб берган. Бу муддат хозирги кунда 5115 йилни ташкил этади (бу хакда кейинрок муфассал тухталиб утамиз).
Шумерлар тили хакидаги интернетдаги маколаларни укисангиз, уларнинг тили номаълумлиги хакидаги хулосаларга дуч келасиз. Шунинг учун у тил бутун дунё халкларининг маданий бойлиги эмиш. Яъни хамманики булгач хеч кимники эмас. Эгаси чикмагандан кейин, ким хохласа узиники килиб олаверади-да.
Кимлар шугулланмади бу тиллар билан. Инглизлар, немислар, французлар, бутун европаликлар 19-20 асрларда шугулландилар. СССР пайтидаям атеист тилшунослар бу тил билан шугулланганлар. Шуни кайд этиш лозимки, купинча кайси халк вакили ушбу тил билан шугулланса, эгасиз етим колган бу тилни уз химоясига олиб, бутун дунёга уз она тили билан бирлигини кайд этарди.
Шумерлар тилининг кандай ва кимники булганлигининг, унинг авлодлари ким эканлигининг нима ахамияти бор дейишингиз мумкин. Саволингиз мантикли. Дунёда улик тирик деганда беш мингдан куп тил бор экан.
Шумер тилининг топилиш тарихи шундай.
1849 йилда инглиз археологи Остин Генри Лейярд Ирокдаги казишма ишлари чогида бир вактлар Ассирия давлати таркибида булган Ниневия шахрини топади. Казишма ишлари давомида шох Ашшурбанипалнинг лой булакчаларига миххатлар оркали асарлар ёзилган кутубхонаси топилади. Кутубхонанинг иккинчи кисмини Лейярднинг ёрдамчиси Ормузд Рассам Британия музейига топширади.
Музей маъмурларининг бир неча йиллик уринишлари бесамар кетади, миххатлар сири ечилмай колаверади. Музейнинг миср-ассурия булими ёрдамчиси Жорж Смит хам бу миххатлар тилсимига кизикиб колади. У 1872 йил 3 декабр кунида «Инжил археология жамияти»да дунё сув туфони колиш хакидаги Инжил оятларига ухшаш ривоятни унданда кадимги асарда топганлигини эълон килади!!!
Инжил ихлосмандлари куп инглиз жамиятида бу янгилик жуда катта шов-шувга сабаб булади. Топилган миххат булакчалари оркали ривоят тулик эмаслиги маълум эди. Шунинг учун ривоятни тулик тиклаган кишига Дейли Телеграф газетаси 1000 фунт стерлинг микдорида мукофот эълон килади.
Мукофот пулини олиш завки Жорж Смитни яна Месопотамияга олиб келади. Миххатли лавхалардаги ёзувларни укигач Ж.Смит сув туфони хакидаги ривоят катта бир достоннинг бир парчаси эканлиги хакида тухтамга келади. Бобилликлар бу достонни «Гилгамиш хакида достон» дер эдилар. У 12 та кушикдан иборат булиб хар бир кушик 300 сатрдан иборат эди. 1873 йилги экспедицияси даврида Ж.Смит 384 та лавхани топади ва Достонни тиклашга муваффак булади.
XX аср боши ва урталарида ушбу достоннинг бошка тиллардаги вариантлари хам топилади. 2015 йилда Достон яна 20 сатрга бойийди. Буни Ирок тарих музейи ходимлари, лавхаларнинг нима эканлигини билмаган контрабандачидан мусодара килишгач, тусатдан топиб оладилар.
Хуш достон нима хакда? Достон дустлик хакида. Достоннинг номи Билгамеш. Эрамиздан олдинги 2000 йилдан олдинги ва кейинги Шумер шохлари номлари тиклаган европалик олимлар унинг тарихий шахслигини кайд этишади. У Шумерларнинг Урука шахри асосчиси ва уларнинг наздида унинг исми Билгамес (Bil-ga-mes). Билгамиш эрамиздан олдинги 2800 йилда яшаган. Хозирги тил билан айтганда бундан 4800 йил олдин яшаган.
Достондаги барча исм ва атамаларни маъносини хозир тахлил килиш фикридан хозирча йирокман. Чунки, уни инглизлар таржима килишган. Улардан французлар, руслар таржима килганлар. Товушлар узгариб кетиши табиий.
Инглиз олими Роулинсон Шумер тилининг туркий тил булганлигини, тарихда улар биринчи булиб ёзувни ихтиро килганлигини XIX асрдаёк айтганди ва унинг фикрини европаликлар купчилик олимлар  энди тан олишди. Собик СССР худуди олимлари бу фикрга кисман кушилишган. Билгамеш достонидаги исмларнинг маъноси буйича кейинги ишларни асл матн – оригинални топгандан кейинга колдирсак максадга мувофик булади.
           «Девор кулоги» хакидаги гап буйича Билгамиш достонидаги парчани аввал мен дуч келган манба рус тилида яратилган И.Дьяконовнинг «Гильгамеш» достонининг интернетдаги (alexander@vvv.srcc.msu.su) сайтидан олинган рус тилига килинган таржимасининг кискартирилган парчасидан, кейин эса унинг узбек тилидаги эркин таржимасидан келтираман.
           Бу эпизод достоннинг кульминацияси хисобланади. Бу эпиходда бутун дунё, барча мамлакатларни кезиб, ер каърига тушиб, океан кезиб инсонлар ичида узи ва хотини учун абадий хаётга эришган Утнапиштидан кандай килиб бу мартабага эришганлигини Билгамиш сураётганида, Утнапишти шундай жавоб беради:
Утнапишти ему вещает, Гильгамешу
"Я открою, Гильгамеш, сокровенное слово
И тайну богов тебе расскажу я.
Шуриппак, город, который ты знаешь,
Что лежит на бреге Евфрата,-
Этот город древен, близки к нему боги.
Богов великих потоп устроить склонило их сердце.
Совещались отец их Ану, Эллиль, герой, их советник,
Их гонец Нинурта, их мираб Эннуги1.
Светлоокий Эа с ними вместе клялся,
Но хижине он их слово поведал:
"Хижина, хижина! Стенка, стенка!
Слушай, хижина! Стенка, запомни!
Шуриппакиец, сын Убар-Туту,
Снеси жилище, построй корабль,
Покинь изобилье, заботься о жизни,
Богатство презри, спасай свою душу!
На свой корабль погрузи все живое.
Тот корабль, который ты построишь,
Очертаньем да будет четырехуголен,
Равны да будут ширина с длиною,
Как Океан, покрой его кровлей!"
Я понял и вещаю Эа, владыке:
"То слово, владыка, что ты мне молвил,
Почтить я должен, все так и исполню.
Утнапишти Билгамишга деди:
«Билгамиш, мен сенга яширин бир гапни айтаман
Маъбудлар сири агар сен буни билсанг.
Сен биласан Шуриппак шахрини,
Евфрат сохилида жойлашган у,-
Бу шахар жуда кадимги, маъбудлар унга якин.
Маъбудлар калби туфон уюштиришни ирода килди.
Маслахатда уларнинг отаси Ану, кахрамон Эллил- маслахатчи,
Хабарчи Нинурта, сувчи Эннуги (катнашди).
Нур юзли Эа билан биргаликда (улар) касам ичдилар,
Уларнинг сузларини (Эа) кулбамда колдирибди:
«Кулба, кулба! Девор, девор!
Эшит, кулба! Девор, эслаб кол!»
Шуриппакийлик Убар-Туту,
Кулбани буз, кема кур,
Дабдабадан воз кеч, умринг хакида кайгур,
Бойликдан воз кеч, хаётинг сакла!
Кемангга барча жонзотлардан сол.
Курадиган кема турт бурчаклик,
Эни билан буйи бир хилда булсин,
Худди океан мавжлари каби, устига ёпингич ёп!»
Мен бу гапларни тушундим ва хукмдор Эага дедим:
«Хукмдор, сен менга етказган барча гапларни,
Хурмат киламан ва барчасини ижро киламан». ..
            Бу сув туфонини биз Куръон, хадислар оркали биламиз ва тарихда Нух туфони дейилади. Яъни, дунё тарихи янгидан бошланиши хисобланиб. Нухни иккинчи Одам ота хам деймиз.
             «Деворнинг хам кулоги бор» маколимиз эса айнан хозирги дунё тарихи бошланишидан салгина олдинги вокеадан олинган экан. Бу дегани бизнинг тилимиз Нух туфонидан олдин хам мавжуд булганлигини, Билгамиш достони хам бизники булганлигида сузсиз кучли далил эканлигини исботлайди.


Рецензии