Журналистиканинг асл мохияти нима?

 
Ёхуд узбек журналистикаси кандай булиши керак?
   
«Бу масалада иккита фикр бор: биринчиси меники, иккинчиси нотугри фикр» сериясидан.
Журналистика сохаси бор мамлакат давлат хисобланади. Журналистика демократик колипга солинган соха. Чунки бу ерда турли туман фикрлар билидирилиши лозим. Иккинчидан журналистика халк вакиллари минбари. Унинг демократик улчами доираси хам журналистикасининг эркинлигига караб улчанади.
Узбек тилига кириб келган «журнали;стика» сузи французча  journaliste, journal, лотинча diurnalis, diurnalе — «кундалик янгилик, хабар» сузларининг руслашувидан келиб чикади.
Кундалик булаётган янги вокеа хамда ходисаларни ёритиш журналистика десаям тугри булади. Мен узбекча демократия давлат назоратида булиши тарафдориман. Рахбарият демократик узгаришлар тарафида булса, пастдагилар хам буни амалга оширишда жонбозлик курсатадилар.
Мамлакатимиздаги хозирги журналистикани икки хил турга булса булади, менимча. Биринчиси - Халк журналистикаси; Иккинчиси - Давлат журналистикаси.
Халк журналистикаси нима?
Бу дастурхон атрофидаги, зиёфатдаги, сартарошхонадаги, мехмонхонадаги, гапдаги, синфдошдошлар, курсдошлар, яширин кабинетларда ахборот туплайдиган, тахлил киладиган ва таркатадиган журналистикадир.
Тугри, интернет журналистикасиям тараккий этяпти. Журналистиканинг янги бу турини халк журналистикасигаям, давлат журналистикасигаям киритса булади.
Давлат журналистикаси нима?
Давлат журналистикаси дейилганда айнан журналистика сохасида ишловчиларни тан олади.
Жумладан Узбекистон Республикасининг  ЖУРНАЛИСТЛИК ФАОЛИЯТИНИ ХИМОЯ КИЛИШ ТУГРИСИДАги Конуни 3-моддасида шундай дейилади:
Журналист - Узбекистон Республикасининг ёки хорижий давлатнинг оммавий ахборот воситаларида хизмат киладиган ёхуд уларда шартнома асосида ишлайдиган ва маълум мавзудаги ахборотни туплаш, тахлил этиш хамда таркатиш билан шугулланувчи шахсдир.
Халк журналистикасидаям ахборотлар мухокама килинади, тахлил этилади ва таркатилади. Давлат журналистикасидаям.
Узидаги ахборотларни таркатишда Давлат журналистикаси жуда устун мавкеига эга. Аммо, ахборотларни туплаш ва тахлил этиш хамда хаётга тадбик этишда халк журналистикаси бизда устун.   
Хар кандай давлатда яна бир демократик колип бор тизим бор. Бу - Суд тизими.
Совет замонида хам, ундан кейин хам демократик унсурлардан ясалган институтлигича колди. Баъзида уни демократик, адолатли булди дейиш мумкин. Факатгина баъзида. 
Совет суд тизимини Гарбдаги каби доимий равишда  ОАВ ва жамоатчилик назорат килиб, тартибга чакириб турганида демократик суд тизими яратилган булармиди.
Демократик, адолатли суд тизими хар кандай давлат учун тараккиёт кафолати. Шунинг адолатли суд тизими чет эл инвесторларини жалб этувчи жозибадор чорловдир.
Нега журналистика хакида гапиратуриб суд тизимига ургу бериляпти? Чунки журналистика барча иктисодий ривожланган демократик мамлакатларда туртинчи хокимият хисобланади. Учинчи хокимият эса суд тизими бзлиб, уларнинг биргаликда ривожланиши давлат ва жамият учун жуда фойдали.
Суд тизимидаги демократик унсурлар нима? Судда кораловчи, окловчи тарафлар бор. Яъни судья иккала томон: кораловчи ва окловчини эшитишга мажбур. Аммо, кимнинг босими кучли. Кучлар тенг эмаслиги куриниб турибди.
Агар улар тортишувини бокс турнирига киёсласак:
Рингнинг кизил бурчагида кораловчи тарафидан – Ички ишлар Вазирлиги, Прокуратура, Адлия, Суриштирув органлари вакиллари, отни калласидай мускулларини уйнатиб чикиб турибди.
Окловчи тарафида биттагина Адвокат. Уям булса, лицензиясидан махрум булиш хавфидан куркиб, атроф-четдагиларга  «рингда турсам майлим-у» дея олазарак бокади. Жанг нима билан тугаши олдиндан маълум. Шунинг учун томоша кизикарли эмас. Балким тирик кучкорни уткир тишли бури еяётганлиги куриш кимгадир кизик булиши мумкин, лекин менга эмас.
Агар жангда кучкор шохлари билан шохлаб бурининг адабини берса, бу энди кизикарли. Гап шундай кучкорни тайёрлашда.  Мен бу ерда адвокатурани назарда тутяпман.
Нима учун Адвокатлик лицензиясини Адлия органи беради?
Адвокатлар уюшмаси эркин уюшма булса, давлатдан маблаг олмаса, нега давлат уни назорат килиши керак. Назорат эмас, унга фаолият юритиш керак ёки йуклигини белгилаб бериши керак?
Хужум килаётган тараф - кораловнинг шунчалик кучли булиши, узини химоя килувчи тарафнинг шунчалик ночор булиши адолатданми? Хуш бу процессда журналист орага тушса адолат карор топадими?
Карор топади, качонки журналист курилаётган иш конуний ва адолатли ечим топишига кумаклашса.
Агар негизига карасангиз хукукни мухофаза килувчи идораларнинг хам, адвокатура ва журналистиканинг хам вазифаси бир илдиздан чикканлиги маълум булади. Яъни уларнинг барчаси салбий иллатларга карши курашиш учун яратилган.
Бирок, бизда журналистика мохиятини тугри англамаслик окибатида, юзага келаётган янгиликнинг факатгина ижобий томонини ёритиш рагбатлантирилди, салбий томонини чеклаш, яшириш коидага киритилди. Окибатда мантик йуколди.
Баъзида журналистикамиз буюртма буйича харакат килди. Бу кимларнидир мукофотга, кимларнидир, жазога тортиш ашёсига айланди. Баъзида журналистлар уз истеъдодларини намойиш этиш учун хам яхши тахлилий материаллар ёздилар, ёзяптилар, ёзаверадилар.
Хар бир сохадаги каби иш бор жойда ок ва кора кучлар – гоялар кураши давом этаверади.
Президентимизнинг охирги пайтдаги талабларидан кейин давлат ОАВда танкидийрок карашлар урин ола бошлади. Вазирлар ва хокимлар интервьюлар беришяпти.
Лекин нимани танкид килиш кераклигини англаб булмаяпти. Бу хакда интернет сахифаларида нисбатан мустакилрок фикрлар айтиляпти, аммо булар хам узук-юлук (бу шахсан узимнинг фикрим) хулосалар.
Козьма Прутков деган рус зиёлийси «Зри в корень» деган экан. Карл Маркс хам бирон бир муаммони урганаётганингизда унинг илдизини топсангиз, муаммо уз-узидан ечилиб колганини курасиз деганди (сузлар эркин ифодаланди, аммо мазмун сакланди-А.Ш.).
Хуш узбек журналистикаси кандай булиши керак?
Нимани танкид килиш керак?
Нимани танкид килмаслик керак ёки факат галаба рапортларидан иборат булиши керакми?
Мен оддий халк журналистикаси вакили сифатида, бирон-бир курсатма беришдан йирокман, бунга кучим хам етмайди.
Аммо, барча узбек журналистига тафаккур килиш учун иккита мисол келтираман. Мана шу мисолларни яхши тахлил килган киши узи мустакил харакат килаверсин. Агар менинг гапларимни тугри тахлил килса у давлат манфаати, иктисодий тараккиёти, ундаги тинчлик, хотиржамликни таъминлашда улкан хисса кушган булади деб уйлайман. Яна тагин ва Аллоху аълам.
Биринчи гап шуки, журналистика жуда уткир курол.
Японияда темир, муталлар камлигини хамма билади. Телевизордан куриб колдим. Улар оддийгина лойни неча минг градус иссикда тоблаб, ундан жуда ажойиб пичок (!!!) ясаб сотишмокда. Пичок уткирлиги, чидамлилиги билан юксак эътирофларга сазоворлигини курсатяпти.
Худди шундай журналистикамиз хам яхши кадрлар билан бойитилса, давлат ва жамият учун уткир муаммоларни япон сопол пичоги каби ечиб беришга кодир булади. Бунинг учун журналистга биринчи навбатда юксак билим; иккинчидан - ахлокий поклик; учинчидан – жасорат; туртинчидан - махорат керак.
Иккинчи мисол бутун дунё журналистикаси ташкил топиши ва ривожланишига пойдевор булган ва ушбу вокеа хар кандай журналистиканинг асл мохияти менимча.
Иброхим пайгамбар анъанавий барча дин вакиллари учун мухтарам шахс. Ривоятга кура у киши хаётлари давомида уч марта ёлгон гапирган эканлар. Айтилишича, Иброхим отамиз ута мехмондуст киши булиб, ёлгиз узлари овкатланмаган эканлар. Бирон-бир мехмон келишини кутиб овкатни суздирмай турар эканлар.
Шундай интизорлик кунларининг бирида уч чиройли йигит, у кишининг уйларига кириб келади. Иброхим ота мехмон келганидан хурсанд булиб, ковурилган бузок гуштини уларнинг ёнига куядилар. Аммо, йигитлар шундай лаззатли таомга кул чузмайдилар.
Иброхим ота уларнинг таомга кул чузмаётганини куриб, мехмонлар одам эмас балки, фаришталар эканлигини англаб, хавотирга тушадилар. Чунки, фаришталар ерга бежизга тушмайди! Улар одамларга хушхабар ёки келаётган жазо олдидан куринадилар. Шунинг учун Иброхим пайгамбар ташвишга тушиб фаришталарни саволга тутадилар.
Узаро мулокотдан маълум буладики, Иброхим пайгамбар якинда яна бир угиллик булади. Сарой онамиз угил тугиб беради. Бу хушхабар! Факат хушхабар учун келдиларми? Йук. Яна маълум буладики, уларга Иброхим пайгамбарнинг жияни Лут пайгамбар яшайдиган кишлокни йук килиш хакида буюрилган. Ташрифнинг боиси шунда.
Инжилда айтилишича, шунда Иброхим алайхиссалом улар билан тортишиб, шундай савол берадилар.
–Агар у ерда элликта иймонли киши булсаям жазолайсизларми?
–Агар у ерда элликта иймонли киши булса, жазоламаймиз дейди фаришталардан масъули.
Иброхим пайгамбар тин олиб Лутнинг кишлогидаги кишиларни хаёлидан утказади. Аммо, у ерда элликта иймонли киши йук. Шунинг учун фаришталарнинг рахбарига шундай савол берадилар:
–Агар у ерда киркта иймонли киши булсаям жазолайсизларми?
–Агар у ерда киркта иймонли киши булса, жазоламаймиз дейди фаришталардан масъули.
Иброхим пайгамбар жавобдан коникиб Лутнинг кишлогидаги кишиларни хаёлидан утказади. Аммо, у ерда киркта иймонли киши йук.
–Агар у ерда уттизта иймонли киши булсаям жазолайсизларми?
–Агар у ерда уттизта иймонли киши булса, жазоламаймиз дейди фаришталардан масъули.
–Агар у ерда йигирмата иймонли киши булсачи?
–Агар у ерда йигирмата иймонли киши булса, жазоламаймиз дейди фаришталардан масъули.
–Агар у ерда унта иймонли киши булсаям жазолайсизларми?
–Агар у ерда унта иймонли киши булса, жазоламаймиз дейди фаришталардан масъули.
 «Ха, Лутнинг кишлогида унтаям иймонли киши йук экан. Буни мендан-да Аллох яхши билади. Э, Лут хам жазоланадими, у ахир пайгамбар-ку, хаёлидан кечади»-кечади Иброхим пайгамбарнинг. Шунинг учун у киши фаришталарнинг рахбарига дейдилар: 
–Ахир у ерда Лут бор-ку!
–Лут омон колгувчилардан,-дейишади фаришталарнинг рахбари.
Инсонлар, айникса Якин Шарк ва Европа халклари Аллохнинг ушбу конуни,, жиноятчилик авж олган жойга, Аллохнинг газаби албатта тушишини куп марта гувохи булганлар. 1988 йили СССРдаги Степанакертдаги зилзила бежизга булмаганди. Зилзила золимларнинг уз еридан кувилган мазлумларнинг кетганлиги муносабати билан утаётган байрамда содир булади:
           В ноябре-декабре 1988 года в Советской Армении, по инициативе дашнаков и понаехавших из-за рубежа «бородачей» - различного рода террористов, боевиков и преступников, широко отмечалось завершение изгнания азербайджанского населения.  Однако «празднества» по поводу завершения полного изгнания азербайджанцев в Армении обернулись разрушительным землетрясением, которое до сих пор верующие армяне называют Божьим наказанием «за изгнание турков». С тех пор дата землетрясения в Армении имеет поистине сакральное или как некоторые говорят мистическое значение.
 «До сих пор помню слова одной старой армянки, которая, не боясь, прятала меня после землетрясения: «Бог наказал нас за то, что мы выгнали отсюда турков», - вспоминает выжившая после армянских погромов и землетрясения С. Сараллы. (Сенубер Сараллы«Геноцид. Аннотация районов. Список погибших и жестоко убитых в Западном Азербайджане в 1987-1992 гг.»).
Бу зилзилалар окибатида 200.000 га якин арманлар халок булганлиги айтилади. 
Европадаги энг катта дахшатли вокеа 1755 йили 2 ноябрида Лиссабондаги фалокат хисобланади. Уша кунги зилзила, туфон, ёнгиннинг юз беришига  асосий айб, уз фукароларини жохилларча, кийнаб айбини буйнига куйиб катл эттиришда хаддидан ошган Суд тизими айбдор деб хисобланади.
Хуллас, бундай вокеалардан фойдали хулоса чикарган насроний хукмдорлар, фалокатларнинг олдини олишнинг энг яхши йули, хаддидан ошаётган жиноятчиларни уз вактида аниклаб, уларни качон Худо жазоларкан деб кутиб турмасдан узлари жазолашлари кераклигини англаб етадилар. Шунинг учун Хукмдорлар уз салтанатида булаётган вокеа -ходисаларда Хакикатни билишлари шарт булган. Мана шундан сунг журналистикага асос солинган.
 Шунинг учун журналистиканинг мохияти танкид килиш ёки макташ эмас, хаддидан ошаётган кишиларни тийиб куйиш. Инсон умрига зомин булаётганларни жазолаш. Инсоннинг шаъни, кадр-кимматини ерга ураётганларни тартибга чакириш, кишиларни нохак озодликдан махрум килаётганларни аниклаш ва уларни ким булишидан катъи назар жазолаш.
Агар сиз бундай нохакликлар, зулмларнинг олдини олмасангиз, бепарволигингиз учун дахшатли суратда, хеч ким кутмаган тарафдан Аллохнинг узи интиком олади. Сизнинг бефарклигингиз хам жазога лойик эмаслигига кафолат борми? Йук. Шу сабабли хар кандай содир булаётган бузгунчиликнинг олдини олиш, килинган жиноят жазосиз колмаслиги керак.
Журналистикаси ривожланган мамлакатда Адолатли суд, бой тадбиркор, мехр-мурувват курсатадиган ташкилотлар куп, ахоли эркин ва фаровон яшайди. Хар кандай салбий иллатни айтаётган холат текшириб курилиши шарт. Салбий холатга эътибор каратаётган киши, журналист душман сифатида эмас балки юз гектарлик пишиб турган галла майдонига ут тушганлигини хабар бераётган киши каби рагбатлантирилиши керак.


Рецензии