Нон иси. Вокеий хикоя

                Иккинчи жахон уруши даври фронт ортидаги,
                хусусан, Узбекистондаги хаёт хакида куп
                гапириляпти. Ушбу хикоя утган йили
                эссе тарзида ёзилганди. Бу йил хикоя сифатида
                такдим этилмокда. Муаллиф.
       
        Кушнимиз Абдулло тога билан келишган кунимиз Карши шахрига машинамда йулга тушдик. Абдулла тога шифохонага, мен эса махкамага кириб чикдим, кейин менинг танишларимникига эхсон ошига утдик. Уйга кайтишга чогланган пайтимиз Абдулла тога «Каршининг нонидан туртта олайлик»-дедилар.
– Майли мен сизга Каршининг энг зур нонлари сотиладиган жойга олиб бораман,-дедим.
– Олиб борингчи, энг зурига,-дедилар у киши бироз жилмайган хамон.
Каршининг нони мазали эканлигини мен кашкадарёликлардан эмас, узга вилоятликлардан куп эшитганман. Учокларда учиш буйича менда имтиёз булган пайтда Карши-Тошкент йуналиши буйича тез-тез учишга тугри келарди. Шунда мен Тошкентдаги таниш-билишларга Каршининг нонидан олиб борардим. Бу арзимас хадядан уларнинг хурсандлигини курсангиз эди!
             Аслида каршиликларнинг нонига баракани водийликлар олиб кирган дейдилар. Айтишларича, утган асрнинг 80-йилларида Карши чулига водийдан бир неча юз оила кучиб келиб, дехкончилик килишади. Дехкончиликда уларнинг иши юришмаган. Чунки, Карши чулида сув муаммо, тупроги кумлок, шунинг учун дехкончилик алохида ёндашувни талаб килади. Бу ерда назарий билимдан кура, амалий тажриба куп иш беради.
            Тошкентда утирган кишлок хужалиги буйича назариётчи партия функционерларининг гапига учиб, не-не умидлар билан Карши чулидаги катта-катта худудларга водийлик мехнаткашлар галла, пахта экадилар. Галладан олинадиган хосилни чутлашиб, хаёлларида тилло касрлар кургандирлар, ушанда. Чунки, улар айни бахорда, экин мавсумидан олдин келгандилар.
             Бу пайтда Карши чули ям-яшил майсазорлар-у, кип-кизил кизгалдокларга бурканган булади. Об-хавосини айтмайсиз, тонгги, тушдаги ёмгирдан кейинги, кечкурун шомдаги майин-майин шаббодалар, танангиз ичидаги аъзоларни гавдангиздан бир неча сонияга чикариб, гардларни, дард-у аламларни шамол билан пийпалаб учириб юборади, дарддан фориг булган аъзоларингиз, рохатланиб яна гавдангиз ичига, эринибгина кириб кетади.
             Ох! Ох-эй! Бахордаги Карши чули шамоли! Рохатбахш лахзалар! Уйноки ёшлик чогларингизни ёдга солиб, биринчи мухаббат хотираларини етаклаб келса ажабмас.
              Одам-одамнинг дардини эшитиш учун яратилган,-деган экан Ибн Сино бобо! Совет, советдан кейинги мустакиллик даврининг чорак асри хам шу масалага эътиборсиз утди. Агар водийлик захматкаш дехконлар, партия функционерлари-ю, кабинетда етилган олимларнинг гапини тингламай, кашкадарёлик оддий дехкон билан дардлашганда эди, натижа бошкача булармиди?
              Жумладан Карши чулида суяги котган дехконлар, водийлик мехмон дехконларга «чигит экишга шошмаслик»ни, бу ернинг «шароити узгача»лигини, ерга ишлов бериш коидалари бошкачалигини тушунтиргандирлар, балким. Аммо, ер билан тиллашишни билмайдиган совет, партия ходимлари махаллий дехкон билан, мехмон дехконнинг узаро мулокотига тусик булган-да.
Маъмурият буйруги билан эрта экилган чигит ёгингарчилик остида колиб чириб кетган. Дехкон кайта чигит эккан. Аммо, ёзда сув етмай колган. Хуллас, четдан келган дехкон на пахтадан, на галладан узи мулжаллаган хосилни ололмаган. Вахоланки, кашкадарёлик уста дехконлар бир марта сугориш билан хам пахта етиштирадилар, баъзида.
Орият устун келиб, уйга курук кайтишдан уялиб, дехконлар нонвойлик килишгандир? Шунда Кашкадарёнинг бесунакай катта ёки ута юпка чапчак нонлари урнига, водийликларнинг  бежирим кулча нонлари коришиб янги услубдаги – хажми катта, аммо япаски, кип-кизил булиб гажирлаб турган янги Карши нонлари пайдо булади. Бир икки йил, каршиликлар хам бундай нон килишни урганмагунларича мана шу тахлитда янги, бежирим, курсангиз кузингизни, есангиз ошкозонингизни кувнатадиган, бозори чаккон Карши нони пайдо булган дейишади.
Абдулла тога билан нон сотувчиларнинг ёнига бордик. Мен юпка нондан олтита, Абдулла тога олтита оппок, семиз, булик-булик нондан олдилар.
Шу билан Гузорга караб йул олдик. Машина салони нон хидига тулди. Ташкари бироз совуклигидан деразаларни очмадим-у, Абдулла тогадан хар эхтимолга карши сурадим:
¬¬- Нон хиди сизни безовта килмаяптими?
¬-Канака безовта? Нон исидан-да хушбуй лаззат борми дунёда! Нон бу тукинчилик, тинчлик, хотиржамлик, бахт-саодат дегани-ку. Канийди нонвойхона якинига кумилсам-у, киёматга кадар нон иси кабрим узра таралиб турса.
–Гузорликларингиз роса дангаса буп кетган,-дедим мен гапни бироз чалгитиш маъносида, тасдикни хам кутмай, кушиб куйдим, - гузорликларингиз каршиликларникидай нон килишниям билмайди!
–Газ йук-да. Булмаса гузорликларнинг сутга киладиган уй нонига тенг келадигани борми? –деди Абдулла тога, олди уриндикка утирган куйи,  уйчан узокларга бокиб.
– Тугри, газ йук. Гузапоя билан хам нон пиширса булади-ку.
– Гузапоя хам олдингидай булмаяпти. Бу гуза кургур урилмай, пахта экилган даладан териб олинмасдан, эгатларга галла экиб юбориляпти. Бозордагиси киммат. Таннарх киммат буп кетади. Шунинг учун нонни Каршидан келтиришади-да.
– Тугри, дедим мен Абдулла тоганинг гапларини тасдиклаб. Шукур килиш керак. Уруш пайтида халк жуда кийналган экан. Узингиз хам уруш пайтида ёш бола булгансиз-а?
– Э урушни гапирманг, уруш бу уруш. Унинг яхши ё ёмони, катта ёки кичиги булмайди,-деди Абдулла тога ва бошидан кечирганларини суйлай бошлади.
- ¬Колхузнинг сигирлари кетидан юриб, тапписини уйга олиб келиб нон киламиз.
- Таппини ёкасиз-да?
- Нималар деяпсиз? Колхуз моли тарик билан бокилади. Унинг тезагидаги таппи хазм булмасдан тирик булади. Шу таппини сувга солиб эритиб таригини ажратиб олиб, талконга солиб ундан ун оламиз, кейин нон килинади. 
Бу гапларни тасаввур килиб хайратдан котиб колдим ва машина магнитофонини учириб у кишининг хикояларига кулок тута бошладим.
          ¬¬- 1943 йилда отам фронтда нобуд булганлиги хакида кора хат келди. Онамнинг турт нафар фарзанди бор. Икки угил, икки киз. Акам Бобак 9 ёшда, мен 7 ёшда, синглим Адолат 5 ёш, Асалой 3 ёш. Дехконобод туманидаги тогли Ок кишлокда яшаймиз. Колхуз марказидан 5-6 километр узокликда.
           Етим болаларга деб Бошчорбогнинг марказидаги Чашмирон кишлоги дукон мудири Норкул Бобоев ун беш метр газлама, ланкасимон ярим буз, ярим чит материал берди. Уст-бош тикиш учун. Очлик. Биринчи булиб очликдан акам Бобак улди, кейин катта синглим Адолат. Орадан беш ой утиб, кузда онам ва унинг куйнида ётган Асалой улишди. Уларнинг хаммасини кишлокдошлар унчалик чукур булмаган кабрларга кумиб келишди.
          Тош каланган уйнинг ичида учок хам бор. Мана шу учокнинг ичида бир хафталар ёлгиз ётганман. Бир вакт отлар дупур-дупур килиб келиб колди. Уйга икки киши кириб келди. Улардан бири мени кийимимдан ушлаб, утинни кутаргандек куллари билан  кутариб ташкарига олиб чикди ва бир кишининг терс кайтарилган  чопони оркасига солди. У ерда мендан ташкари яна туртта угил-киз аралаш болалар бор эди. Уларнинг хар бири мен катори ёки мендан бир-икки ёш кичик булсаям 4-5 кило чикади. Бундай чопонни тескари кайтарган кишилар 5 нафар булиб хаммаси оёк яланг, усти юпун, уларнинг хар бири ортида 5 тадан бола бор эди.
              Отнинг устида турган кишлок совети раиси Мирзо Коракулов деди:
            «Мана болалар сони 25 та булди. Буларни Кучим Бойкулникига олиб бориб, бир кило унни атала килиб ичиринглар. Кейин Чашмиронга олиб бориб, болалар уйига топширасизлар. Мабодо юким огир деб болалардан биронтасини бугиб улдирсанглар, ун йилга камаласан. Бу хакда Сталиннинг буйруги бор. Тушунарлими?!!».
               Бизларни Кучим аканикига келтиришиб бир пиёладан атала ичиришди. Кейин йулга тушдик. Уста Хаккулнинг уйини Болалар детдом килишган экан.
                Кутариб келган одамлар «улдим-а онажон, детдомиинг хам бошингдан колсин»-дея сукинганча, оркалаб келган юкларини ерга сочиб жуфтакни ростлашди. 25 бола остин-устун булиб бир уюмга айландик.
               Кейинчалик маълум  булишича Санобар опа келиб бизларнинг ун иккитамизни, худди кучукваччаларни кутаргандек четрокка ажратиб куйди.
              Кейин Кандол опа куринди унинг кулида фуфайкалар бор эди. У ажратилган ва колган болаларга разм солди-да Санобар опага караб, норози охангда деди:
          ¬¬–Нега сен уладиганларини менга колдириб, узингга улмайдиганларни ажратиб олдинг!
             Бироз вагир-вугурдан кейин Санобар опа муроса килди:
– Майли улса, детдом улади. Сен уша яхшиларини олиб колавер, менга колганиям булади.
             Бизларни Кандол опа олиб, хар биримизга фуфайка кийгизиб, детдомнинг эшиги ёнига олиб бориб куйди-да, битта юпкагина арпа нон олиб келиб хаммамизга бир булакчадан берди.
             Нонни кулимга олиб энди огзимга соламан деяётгандим, детдомда яшаб юрган ёши катта бир бола кайдандир пайдо булиб, кулимдаги нон булагини юлкиб олиб еб куйди.
            Кандол опа бу вокеани куриб турган экан, карганганча етиб келди. У киши  келгунича, талончи бола кочиб кетди. Кандол опа яна озгина нон топиб келиб «мана буни еб ол»-дея устимда турди.
           Нонни олиб огзимга соламан, аммо  огзимда сулак йуклигидан чайнолмайман. Кандол опа «буни емасанг улиб коласан»-деди-да, нон булакчасини узи чайнаб огзимга солди. Яна ютолмадим. Кандол опа кулларини огзимга солиб нон булагини итариб бугзимдан утказдириб юборди. Кузларимдан ёш чикиб кетди. Бир хафталар шу алфозда, Кандол опанинг курикчилиги асосида нон, атала, арпа ковурмоч еганимиздан кейин бемалол оёкларимизга куч кириб узимиз юрадиган булдик.
           Аммо, биз билан бирга оркалаб келинган йигирма беш боланинг унталари вафот этганди.
       Чашмирон Бошчорбог колхузининг маркази. Детдом айни шу ердаги энг катта уйлардан бири уста Хаккулнинг собик ховлисида жойлашган. Уста Хаккул кулида хунари бор, тадбиркор киши, унинг тегирмони, темирчилик устахонаси бор. Кулоклаштириш даврида «уйини давлатга топширса омон колиши» тушунтирилган. Уста кунган ва йигирма хонадан иборат ховли-жойини давлатга топшириб, узи алохида жойдан кичкина уйча куриб кучиб утган.
       Уша машъум уттизинчи йилларда Бошчорбогда хали соглом фикрли инсонлар булган экан. Тадбиркорнинг мол-мулкини тортиб олишиб, узини очикда колдиришган. Ховли, тугрироги, детдомда иккита дарвоза бор. Бири кунчикар томонда, иккинчиси кунботар тарафда. Кунботар тарафдан тугри токка чикиб кетсангиз булади. Ундан олдин дарвозадан беш юз метрлар тепаликка юрсангиз кишлок кабристонига хам дуч келасиз. Сунгра бу кабристон купчилик болалар учун хам охирги манзил вазифасини утаганини кейинрок айтаман.
       Детдомдаги хоналар тошдан териб курилган, томи арча ёгочлари куйиб ёпилган, шипи баланд эмас. Битта хонада 40-50 киши уч катор ётамиз. Тагимизга камиш тушалган. Унинг устидан буйра, унинг устидан жанда-жунда курпачалар, унинг устида тушаб куйилган гилам, тунлари биз учун курпа вазифасини утайди. Тогда киш совук булмас экан. Хоналар иситилмайди, бирок совуккотмаймиз хам. Бу эски-туски курпача ва ёстиклар халкдан териб олинган. Мурувват курсатишга ихтиёрий мажбурлаш окибатида йигилган.
         Мен бир хафталаб нонсиз ва ёлгиз узим кимсасиз уйда яшаганман. Детдомда болалар куп. Шунинг учун детдомдаги хар кун мен учун байрамдай гап. Кунига икки махал тамадди беришади. Эрталаб ва кечкурун. Эрталаб бир тол кошикда арпа ковурмоч, кечкурун бир пиёла атала, баъзан бир булак нон.
         Арпа ковурмочни дарров емайман. Кун буйи арпа доналарини пистага ухшатиб ичини очиб аста-секинлик билан, доналаб еб юраман. Айримлар бир кошик ковурмочнинг хаммасини бирданига огзига солиб еб куйишади. Куп утмай оч колишади. Тол кошикнинг хажми хозирги пайтдаги темир чой кошикнинг иккитасича келади. Аммо гохида эрталаб бериладиган шакарнинг кошиги кичкина. У хозирги битта чой кошик хажмида. Шакарниям бармогимни хуллаб бир соатлар давомида кулимни ялаб ейман.
        Бундай эхтиёткор булишимга бир вокеа сабаб булган. Бахор кунларининг бирида эрталабки тамаддига бир булакдан нон беришди. Хали нонни огзимга солмасимдан бурун катта болалардан бири кафтида турган туртта олма довуччасини курсатиб, «алишамизми?»-дея таклиф килди. Хом олмачалар кузимни кувнатди. Алмаштирдик. Аммо, тушдан кейин силлам куриб хушдан кетиб йикилибман. Мени ичкари хонага олиб кетишаётганда кимдир булган вокеани тарбиячиларга айтиб берибди. 
         Детдомдаги ёши катта болаларнинг купчилиги очликка чидамсиз эдилар. Бир куни тегирмонда ун тортилмапти, «эртага тортиларкан» деган эълон булиб, оч коринга уйкуга кетдик. 
           Мендан ёши катта болалар эртасига хуфёна маслахат килишаётганига гувох булиб колдим:
           – Хозир арпани тегирмондан торттириб келишади. Ундан нон килиб, тол товокка солиб келишаётганда, мен товокни уриб ерга тушириб юбораман. Нонлар ерга думалайди. Хаммамиз нонга ёпишамиз. Бир нонга туяйлик,-деди Худойшукур ака.
         Нон пешиндан кейин соат 15-00ларда тайёр булди. Кандол опа карсон товокка 20 таларга якин нонларни жойлаб, товокни боши узра куйиб очик айвондаги ошхонамизга келаётган пайтда, Худойшукур ака Кандол опанинг бошидаги тавокни уриб юборди. Товок тунтарилиб ерга тушди. Нонлар хар томонга сочилиб кетди. Кандол опа бакирганча колаверди, нонни катта болалар талаб кочишди. Уларнинг сиридан вокиф булганим учун мен хам якинрокда эдим, курук колмадим.
          Ичкаридан детдом директори Рахмонов чикиб келди. Кандол опа булган вокеани айтиб берди-ю, айнан ким нон тула товокни уриб юборганини курмаганлиги учун айтолмади. Лекин бош кахрамон, директор келгунига кадар лунжидаги нонини тамоман ютиб ошкозонига туширишга улгурган  ёши катта болалар эканлиги маълум эди.
          Директор вазминлик билан вокеа тафсилотларини эшитгач, детдомдаги ховли дарвозаларини тамбалади. Унта ёши катта болани уз хонасига киргизиб, у ерда турган тол хивчинлари билан бир соатлар давомида болаларни чинкиратиб жазолади. Кейин уларни битта трусикда колдириб, ташкарига олиб чикди ва «каерга кетсанг кетаверинглар» деб дарвозадан ташкарига чикариб куйди. Улар тонггача ташкарида бури боласидек увлаб чикдилар. Эртасига уларга кийимбошлари кайтариб берилди ва ичкарига киритилдилар.
       Детдомда 4-5 бола хар куни улади. Юкорида айтганимдек мозор детдомнинг тепасида, 500 метрлар узокликда, тепаликда жойлашган. Хар куни детдомнинг каровули Холмат бува ва унинг икки угли Эшмахмат хамда Тошмахмат иккита таёкни уртасига кичкина тол таёкчаларини боглаган холда ясалган кулбола замбил билан мурдачаларни кумиб келади.
        Уларгаям иш огирлик килган шекилли, баъзида эски нураб колган кабрларгаям уликларни куйиб келаверган. Дайди итлар чукур казилмаган гурлардан уликларни тишлаб ташкарига олиб чикиб, детдомнинг ёнига тана булакларини ташлаб кетади. Кимдир бу холатни тепадагиларга ёзиб юборади. Шундан кейин келган комиссия детдомнинг барча рахбарларини ишдан олиб, янги одамларни куйиб кетди.
         Жаги тикилган Усмонов деган киши урушдан келди. Корни оч булса керакда, детдомдан олиб чикариб берилган сабзини еятуриб уруш тугаганлигини газетадан укиб берди ва биз болаларга: «уруш тугади, энди оталаринг кайтади» деган хушхабарни етказди.
           Урушдан кейинги 1946 йилда битта нонни турт болага эрталаб булиб берадиган булишди. Кечкурун атала ёки ковурмоч. Катта болаларга немисларнинг кулга киритилган кийимларидан берилган. Улар гох-гохида кучаларга сайрга олиб чикилади. Сунг ушбу рагбат эвазига улар детдом учун утин териб келишади.
            Биз 60 тача кичик болалар эса ховлида колардик. Болаларнинг оркасидан бир-ярим кариндошлари сураб келадиган булди. Келаётганлар узлари билан чакки (сузма), катик, курут олиб келишади. Улар кичик кариндошларини куриб кайтиб кетишади. Болалар ичида биров келишидан ноумиди мен. Чунки, хеч кандай кариндошим сураб келмаслигиниям, онам улгани-ю, отам фронтда нобуд булганлигини хам яхши биламан.
          Киш кунларининг бирида кош корайиб, тогларга сукунат чумгач, детдом ховлисидаги эшик такиллади. Хамма хайрон. Чунки, хеч ким кечкурун келмасди. Шундай булса-да тудалашиб дарвоза ёнига бордик.
          Кари бир киши тожикчалаб сурай бошлади:
– Бу детдомми?
– Ха, детдом,-жавоб беришди болалар бирваракайига.
– Ораларингда отасининг оти Хуррам, онасининг оти Угилой булган Абдулла исмли бола борми?
       Отам, онам ва узимнинг исмимни эшитиб, «мен Абдулламан»-дегунимча, бир бола, бувага караб, «мана Абдулла»,-деди. Чол менинг ёнимга келди-да. «Сен Абдуллами?»-деб суради.
– «Ха»,дедим мен.
– Отангни исми Хуррам, онангни исми Угилойми?
– Ха.
            Бу гапларни эшитгач бояги киши мени дарз кутарди-да, «мени танияпсанми, мен Майрам аммангни хужайини Норменгли бобонг буламан»-дея, хунграб йиглаганча «отанг тирик экан, мен сени олиб кетгани келдим»-деди.
               


Рецензии