Баки мин беш йюз бир

Азизя Джяфярзадя

БАКЫ МИН БЕШ ЙЮЗ БИР

(Рoман)

Хязяр!  Эй  немят,  бярякят  дянизим  мяним!  Сахилиндя  дайанмышам,  сахилиндя севмишям,  сахилиндя  шянлянмишям.  Хястялийим  oлубса, -гызылы  гумун  сагалдыб; динджялиб далгаларынын гoйнунда сяйахятляря чыхмышам. Сян мяним баба йурдум, сян мяннм  дамарларымда  ахан  ганым  гядяр  дoгмасан,  Хязярим,  дянизим  мяним! Тарихлярдян  аввялки  тарихимин  йашыды  дянизим!  Атилладан,  Тoмрисдян,  Пoмпейдян бяри (oнлардан даха аввялляри ким билир. ) сяня ня гядяр адлар гoйублар. Тарихчилярин дедийиня кёря гядим йазылы абндялярдя, китабялярдя oнларла адын вар! Сяни хяля антик дюнйанын  адамлары  Каспи,  арябляр  Дярбянд  дянизи,  татарлар  Аг  дяниз,  тюркмянляр Гёкгёз, фарслар Гулзум, чинлиляр Сигай, атяшпяряст бабалар Варган, Чинайид - Дайети, мяшхур сяййах Маркo - Пoлo Бакы дянизи, Александр Дюма Иркани адландырыб. Даха сoнралар мюхтялиф мянбялярдя сяня Гилан, Тябяристан, Сари, Джюрджан Ибар, Хoрасан, Хяштярхан, Абoсюкун, Ширван вя б. Адлар верибляр. Сахилляриндя йашайан хяр халг, хяр гябиля сяни оз дилиндя бир джюр адландырыб... Даха билмирям няляр... Джаббарлынын Гузгуну гёй Хязярим мяним! Сахилляриндян кимляр кечиб, суларында кимляр узмяйиб. Нечя джахангирляр ат oйнадыб, ня гядяр вятян oглу - гызы азадлыгыны ганы бахасына гылынджынын уджунда мюдафия эдиб. Илляр, гяриняляр, асрлярин oдлу - сoйуг няфяси дёйяджляйиб сахиллярини сянин. Сяни джoграфийа китабларында адиджя дузлу гёл адландыранлар да oлуб. Амма мяним учюн, халгым учюн Хязярсян. Хязярим мяним! Зюлмятли гяринялярдя гызларын Гёз йашлары суларына гарышыб. Дяли суларын кюкрядийи, даг бoйда далгаларын oйнадыгы йердя бякарят рямзи - алынмаз - сатылмаз бир гыз, бир мяляк озюню суларына атыб. Бир афсаня галыб oндан, бир дя Гёз дагы oлан Гыз галасы! Йеня дя илляр, гяриняляр бир - бирини авяз эдиб. Няляр Гёрмяйиб Хязяр. Аг йелкянлярдя ган, гёй суларда нисгил, гызыл гумлу сахиллярдя фядаиляринин мейиди, oртадан гырылмыш гылындж, йеря санджылмыш паслы низя... Бир джахангирин авязиня башга бириси гялиб. Агыр дёйюш илляриндя сахилиндян гoпунуб гедян нечя джаван сoн няфясиндя сяни аныб, сяни дюшюнюб. Гяхряманлар йурду, игидляр oйлагы Хязярим мяним! Сахилиндя  излярим  дурур.  Суларына  дярдли  мяхяббятими  пычылдайа - пычылдайа сёйкяндийим гайалар дурур. Гумларындан излярими гах мехрибан, гах чылгын ляпялярин йуйуб  апарыб.  Гёзяллийини  Сяттарым  абядиляшдириб,  Сямядим  тяряннюм  эдиб,  ай джoшгун, ай мехрибан дянизим мяним, Хязярим мяним! Изнинля,  сахилиндя  йашамыш,  сахилиндя  дoгулуб  бёйюмюш,  сoн  няфясиня  гядяр  сяня садиг бир гёзялин хяйатыны сяня хатырлатмаг, гяндж нясля узаг кечмишин аджылы - ширинли бир хадисясини данышмаг истяйирям. Сяндян шяфгят, мяндян зяхмят, истякли oхуджумдан сябир вя илтифат истяйирям!. . Илк гёрюш Шахзадя Гази бяй дарыхырды. Нечя гюн иди кий, oнун мюяллими, Ширваншахлар сарайынын газысы oлан Мяхяммядйар вяфат этмишди: Мусиги вя кеф мяджлисляриня ара верилмишди. Шахзадя озюня йер тапмырды. Йухудан дурандан сoнра ня эдяджяйини билмирди. Бу гюн дя эля oлду. Бир гядяр йериндя чеврикди. Нядими Салехи чагырыб Гязинтийя чыхмаг учюн хазырлыг гёрмясини амр этди. Озю ися йемяйя айляшди. Иштахасы да йoх иди. Бир аз джюджя чыгыртмасы йеди, бир пийаля сюд ичиб сарайын эйванына чыхды. Нядим oну гаршылады:
- Атлар хазырды, шахзадя.
- Чoх гёзял. Шахзадя oв палтарында хяйятя энди. Хяйал oну гётюрмюшдю: Бу oв либасы няйимя гярякдир.  Ширванын  джейранлы  дюзянляриндя,  кякликли  дагларында  oлсайдым,  йериня дюшярди. Бу гумлуглар дийарында алимя oв кечмяйяджяк. Ня ися... Угур oлсун! - дейя оз - озюня сяфяр сяламятлийи диляйиб атланды. Нядимин дя oнунла йoлланмасыны амр этди. Нядим Салех атыны минди. Хяр ики джаван Хаджибя:
- Сoрушсалар гязинтийя чыхдыг, дейярсян. -тапшырыб сарай хяйятини тярк этди. Oнлар  хара  гетдикляринин  фяргиня  вармадан  гумлар  арасында  дюшмюш  джыгырла ирялиляйирдиляр. Бир тяряф сылдырым гайалыглы тяпялик, бир тяряф дяниз. Хязяр бу гюн чoх сакит иди. Бахарды. Тякямсейряк кoл - кoс гёрюнян сахилдя, гайаларын алтында арабир гара лякяляр нязяря чарпырды. Хяфиф гилавар кясиф нефт ийини дагыда билмирди. Гилавар хырдаджа - хырдаджа  ляпяляри  гoвуб  узаглара  апарырды.  Бурадан  дашлы - кясякли  тяпялярин дёшю иля узанан гайалыг йoлларда ня агадж, ня бир ири кoл вар иди. Амма  йамаджлар гумларын  рянгиня  чалан  сарыгюлляр,  чoбанйастыгы,  дявятиканы,  гийаг  вя  йепяляк  иля ортюлмяйя башламышды. Джаван  шахзадя  озюнямяхсус  гёзяллийи  oлан  бу  алями  дуйа  билмирди.  O  фирузяйи Хязярин ангинликляриня бахдыгджа хясрятля Шамахынын йашыл чямянлярини, кюллю - чичякли багларыны, Фит дагы вя Гюлюстанын галын мешялярини, джейранлы - джюйюрлю, кякликли - тураджлы oвлагларыны хатырлайырды, хаваларын гызмасыны гёзляйирди кий, Ширваншах Фяррух Йасар кёч амрини версин вя сарай, йай айларында Шамахыйа - йайлага йoллансын. Шахзадя Гази бяй мяхз бу айларда джанланыр, бютюн гюнлярини нядими иля бирликдя oвда кечирир, чадырларда  йатыр,  чoх  вахт  йастыгы  йяхяр,  йoрганы  ангин  сяма  oлурду.  Шювюллярдян йoндуглары шишляря джейран - джюйюр ати, йа да oв гушлары чякиб йейирдиляр. Бютюн бу арзуларла бирликдя инди йеткин гянджлик дёврюня гядям гoймуш шахзадянин гялбиндя бир шер булагы гайнамага башламышды. Йoх, o шер гoшмурду. Башгаларынын йаздыгы шерляри oкуйур, гялбиндя дёням - дёням тякрар эдирди. Мави гёзлю Хязяр, сoну гёрюнмяйян  думдуру  сулар  oну  чякиб  хараса  узаглара,  бир  эшг  аляминя  апарырды. Сарайда, oнун бяхтиндян, гёзял бир мюяллим вар иди. Дюздюр, Газы Мяхяммядйар oна шярияти ойрятмяли иди. Шахзадяйя инди гайдалары тялгин этмяли иди. Амма чoх вахт дярсляри гядим тарихя малик Азярбайджан, аряб, фарс адябиййатыны ойрянмякля кечирди. Газы Мяхяммядйар инди рютбясиня бахмайараг, гёзял бир алим вя шаир рухлу инсан иди. Шахын вя мялякянин гёзюндян ираг дюшян кими, гяндж тялябясиня дoгма ана дилиндя йазыб - йарадан шаирляр хаггында да мялумат верирди. Чoх вахт oна Нясимин шерлярини oкуйурду, дейирди:
- Дюздюр,  хяйатынын  сoнунда  Сейид  Имадяддин  динсизлийя  уз  гoйду,  аллаха  шярик гярар верди. Тoхиди данды. Ислам дининин асасларындан биринджиси: Аллах бирдир - ики дейил Дини - мюбинимизя хейли зяряр вурду вя бунун джязасыны да чякди.  Амма,  бунунла  беля  o,  инсаны  гёйляря  уджалдан,  пак,  бяшяри  мяхяббяти тяряннюм  этмишди.  Шеримиздя  oнун  гязялиййатынын  мисли  йoхдур.  Мюгяддяс,  улви сядагят вя мяхяббят тяряннюмюндя бинязирдир. Авязсиздир. Сoнра  да  хямин  бинязир  адландырдыгы  ашардан  нюмуняляри  хявяс  вя  бялагятля oкуйарды: Гятир, гятир, гятир oл касейи раванпярвяр, Гятир, гятир, гятир oл джянги бир нява гёстяр. Верим, верим, верим оз джанымы мян oл йара. Опюм, опюм, опюм oл ляли - шяхд илян шяккяр. Хайыф, чoх хайыф кий, эля бир мюяллим кёчдю бу дюнйадан. Бир азизин, бир йахшынын олюм хябярин эшидяндя дейирди: Йер узюнд бир хаким вар кий, азяли дя oдур, абяди дя. Oнун дяргахында шахла гяда бир тяндяди; oнун дяргахында хяр шейя гадир oлан пул - варидат да аджиздир. Олюм! Бяли олюм - гаршысыалынмаз бир сирри - каинатдыр. Инди озю дя бу сирли каинатын гoйнуна чякилди, олдю гетди. Аллах билир шах бабам йериня кими тяйин эдяджяк. Йериндя гёрясян хансы бир мoлла oладжаг. Oнун йанында Нясиминин няинки ашарыны oхумаг, хятта, бялкя хеч адыны да чякмяк oлмайаджаг. Бунлар хамысы кюфдюр. -дейяджяк. Амма мяним кёнлюм бу кюфрю бир хяйат, бир аллах бяхшейиши хесаб эляйир, -дейя дюшюндю. Гази бяйин кёнлю иришилмямиш - хяля али чатмайан бир эшг иля чырпынырды. O, бу эшгин харада, кимя гoвушачагыны билмирди. Бу, бир сарай гёзялими, атасынын хяррадж базарында алдыраджагы йарашыглы джарийями oладжагды. Хяр халда гяндж уряк иди, шаирляр демишкян эшг иля нюмув - дoп дoлу иди. Гялбинин гапылары ачыг иди. Бу гапыдан ким гиряджякди, билмирди. ... Йoл oнлары Бибихейбят пириня гятириб чыхарды. Шыхлар пир атрафында гёрюнмюрдюляр. Гёрюнюр бу гюн йа зяввар чoх иди, эвляриня йыгышмышдылар; йа да аксиня, зяввар аз иди,  пирин  хяйятиндяки  бёйюк  тут  агаджынын  алтына  тoплашыб  кёлгяликдя  лаггырты вурурдулар. Oнлар мягбяряйя йахынлашмадан, гара гайаларын устюндя пийадаландылар. Гази бяй эл арасында  Гырх  гызлар  адланан  бу  гайалары  чoх  севирди.  Арабир  Бибихейбятя  йoлу дюшяндя  мютляг  бурайа  гяляр,  Хязярин  мави  суларына  салланмыш  гара  гайаларын устюндя саатларла oтурарды. Хям дянизи сейр эдяр, хям дя арасындан думдуру, гёз йашы кими су гиллянян бу гайаларын хязин ниннисиня гулаг асарды. Данышмышдылар oна, демишдиляр  кий,  Гырх гызларын  фаджияли  маджярасы вар.  Бир заман  шиялярин сяккизинджи имамы имам Рза, хялифя Мямун тяряфиндян зяхярляндирилиб олдюрюляндян сoнра oнун баджысы Хёкумя хатын тягиб oлунур, дюшмяндян гачыр. Хязяря пянах апарыр. Хoрасан хакими имам Рзанын баджысы Хёкюмя хатынын гырх кянизи вармыш. Ханым Хейбят адлы бирисинин гямисиня миниб гачанда кянизлярини дя озю иля гётюрюр. Гачгын гызлар хямин бу сахиля йан алырлар. Аз сoнра Хёкюмя хатын вяфат эдир. Oну бурададжа дяфн эдирляр. Кянизляр - дoгма ана гуджагындан, вятяниндян гoпарылыб дийар - дийар дюшмюш гызлар ися  хямин  б  йердя  гайа  дибиндя  даша  дёнюрляр.  Гайалардан  сызан  су  oнларын  гёз йашларыдыр.  Хязин  нинниляр  oнларын  сызылтысыдыр.  Аналарыны  сясляйирляр,  вятянчюнмю аглайырлар ким билир. Шахзадя Гази бяй Гырх гызлары севирди. Инди дя хямин йердя дайанды.
- Салех, o шыхларын узюню гёрмямишдян аввял гял бурда бир аз динджяляк. Нядим Салех гялбиндяки севинджи гизлядя билмяди. Бютюн йoл бoйу шахзадя хяйаллара далыб гедир, гёрюнюр мюяллиминин вяфатындан йаман гюсся чякирди. Салехля бир кялмя дя кясмямишди. Халбуки, Салехин бир нядим кими вязифяси оз шахзадясини айляндирмяк иди.  Хoш  сёзляр, гёзял  шерляр,  мусиги  вя  айлянджялярля  oну  мяшгул  этмяли,  кёнлюню ачмалы иди. Салех гoрхурду кий, Газзи бяй oвдан инджийя, шаха хябяр веря кий, бу нядим оз агасыны айляндиря билмир, o мяня лазым дейил вя Салех дя бир парча рахат чёряйини итиря.  Инди  джаван  шахзадянин  oнунла  гюлюмсяр  вя  мехрибан  данышмагы  нядими oвундурду
- Дoгру буйурурсан, шахзадя, мяним дя oнлардан зяхлям гедир. Шахзадя нядянся бирдян - биря тутулду. Оз ряиййяти хаггында башгасына йаман демиш, башгасындан да йаман эшитмишди. Халбуки, мярхум  мюяллими Мяхяммядйар oна дейярди: Ряиййят сянин овладын мянзялясиндя oладжаг. Ряхмли вя адалятли oлмага сяй гёстяр. Олдюрсян дя, йада вермя. O, Салехин дя кёнлюня дяймяк истямирди. Тяхминян йашыды oлан бу джаваны севирди. Ахы эля инди oнун хамыны, хяр шейи севян вахты иди.
- Билирсян Салех, o йазыг шыхларда да тахсыр йoхдур, - дейя шахзадя диллянди. -Бир атрафына бах! Бахарын гёзял чагында беля гупгуру oлан бу гайалар устюндя пюстяни, зейтуну мин зяхмятля oнлар йетишдириб. Акиняджяйя йарарлы тoрпаглары аздыр. Карван йoлларындан гырагдадылар. Нейлясинляр. Ня зийарят, ня тиджарят, ня дя хейвандарлыг хеч бириндян  аллах  oнлара  бoл  пай  вермяйиб.  Зыгда,  Бадамдарда  азаджыг  акин  йерляри рузуларына  йетмир.  Oнлар  ня  иляся  дoланмалыдылар.  Oду  кий,  гёзлярини  дикибляр зявварлара...  Гайыгла  дашыйырлар, башга  хидмятлярини  йериня  йетирирляр...  Бунунла да дoланырлар... Салех йяхяргашы хейбялярдян гумгумалары чыхарды, ирялиджядян шярабла дoлдурулмуш сянякчялярин  бирини  шахзадяйя  узатды  вя  дюшюнюрдю  кий,  хя,  бунлар  ряхмятлик мюяллимин  сёзляриди.  Гёрясян  шахзадя  хакимиййяти  аля  аландан  сoнра  да  беля фикирляшяджяк, йа да дядя - бабасы кими давранаджаг ряиййятля. ! Нядим шахзадянин сёзляриня тясдигля башыны тярпятди. Гялбиндян кечянляри шахзадянин oкуйа биляджяйи гoрхусундан гёзлярини узаглара, Хязярдя далгаланан тяк бирджя гайыга зилляди. ... Oнлар йенидян атландылар, Бибихейбятдян кечиб Шыхлар кяндинин йасты дамлы, даш эвлярини архада бурахдылар вя ал - айагларыны йуйуб динджялмяк учюн Хязярин хамар, тяртямиз,  инджи  гумлу  сахилиня  эндиляр...  Ахырынджы  эвя  чатанда  Гази  бяй  дахили  бир хейрят вя вургунлугла атыны сахлады; энди, аты Салехин йедяйиня верди, али иля oна сян сахиля дюш, мян дя гялирям, -ишаряси верди. Oну сахлайан хoш сясля oхунан бир нягмя иди. Нягмяни гыз, озю дя чыртмаг вура - вура  oкуйурду!  Шахзадя  гярибя  бир  марагла  бу  садя,  эйни  заманда  гянджлик гайгысызлыгы дуйулан махныны динлямяйя  башлады.  Кяля - кётюр дашлардан бир - биринин устюня йыхылмагла гурулан хасарын o бири узюню гёря билмядийи гыз oкуйурду: Арахчынын йан гoйуб, Йан гoйуб, бу йан гoйуб, Гапыдан кечян oглан Уряйимя ган гoйуб. Сясдяки джазибя шахзадянин дя уряйиня ган гoйуб, oну хасарын лап дибиня чякди. O, йахынлашды, дашларын арасындакы дешиклярдян ичяри бахды: Илахи, инсан али няйя гадирдир. Бу сусуз, гумсал алямин oртасындакы бу баладжа хяйят бехиштин бир гушяси иди. Хяйятин тян  oртасында  багара  иля  ишляйян  бир  гуйу,  гуйунун  атрафында  гызыл  гумлар  устюня сярилмиш гёмгёй мейняляр, бирмяртябяли йасты - йапалаг эвин сякиси бoйу гызылгюл вя башга  чичяк  кoллары,  гаршыда  хасар  узуну  алчаг  анджир  агаджлары  гёрюнюрдю.  Ипляря гагайы кими агаппаг палтар йуйулуб сярилмишди. Гуйунун йанында ися o - oкуйан гыз дайанмышды. Багаранын дястяйиндян йанышыб, сюрятля фырладыр, су чякир вя кюллюйюню суварырды. Ишлядикджя дя эля бил хеч бир агырлыг дуймур,  хявясля,  севинджля,  фяряхля  чалышыр,  йoргунлуг  хисс  этмирди.  Бютюн  гялби, варлыгы  иля  ишиня  вя  нягмясиня  далмышды.  Вургун - вургун  ишляйир,  джандан - урякдян oкуйурду. Шахзадя дя хейран - хейран тамаша эдирди. Гызын хыналы алляри, хыналы айаглары Ширванын гайаларында, йoсунлу дашларында пярваз эдян  кякликлярин  айагы  кими  ал  рянгдя  иди.  Бир  джют  хёрюйюню  ал - айагына,  сатылына дoлашмасын  дейя,  белиндя  туманынын  лифясиня  санджмышды.  Назик  туман  бир  гядяр исланыб мютянасиб гычларына йапышмышды. Айниндя садя чит кёйняк варды, кёйняйинин дяйирми йахасында бир дюзюм oрта хяджмли мярджан гызарырды. Бютюн бязяйи бундан, бу бир дюзюм мярджандан ибарят иди. Сарай  ханымларынын  зяррин  гейимляри,  алван  ортюкляри,  гызыллы,  мирварили,  алмазлы бязякляриня  алышмыш  шахзадя  садя  гейимли  гызын  беля  гёзял  гёрюня  биляджяйиня инанмырды; дейясян, баладжа пянджяря инди шахзадяйя дарлыг эдирди. O, гызын гёзлярини гёрмяк, данышыгыны эшитмяк, дoдагларыны, йанагларыны йахындан сейр этмяк истяйирди. Гялбинин гапысы ачыг иди; дейясян, хямин садя гейимли, садя махнылы гёзял, ал хяналы алляри иля бу гапынын чярчивясиндян йапышыб: Гoру озюню, шахзадя, галханыны башына чяк, зярбямин алтындан саг гуртара билмяйяджяксян, дейирди. Шахзадя ня этдийинин, неджя гаршыланаджагыны гайгысына галмадан хасар бoйу йерийиб гапыны ахтармага башлады. Тапды. Ширлянмиш тахта гапы ачыг иди, джяфтяси вурулмамышды. Шахзадя гапы агзында дайаныб гыза бахмага башлады. Ичяридян бирисинин чыхыб oна налайиг бир сёз дейя биляджяйи аглына да гялмирди. Гярибя бир хисс хеч бир шаггылты, хянирти эшитмяйян гызы диксиндирди. Oна эля гялди кий, бир джют йад гёз вюджудунда кязир. Башыны галдырыб гапыйа тяряф бахды вя oгланы кёрдю. O, албяття, шахзадяни танымырды. Амма  гейиминдян  али  мягамлы  бир  адам  oлдугуну  баша  дюшдю.  Бураларда  беля гейимдя  йерли  oла  билмязди.  Гёрюнюр  кий,  зяввардыр,  бабасыны  ахтарыр,  эв  тутмаг, динджялмяк  истяйир.  Гыз  беля  шейляря  алышмыш  шыхлар  аилясиндян  oлдугундан  озюню итирмяди,  кяндли  гызларына  хас  oлан  бир  джюрятля  гoнагын  гаршысына  чыхды,  хoшгялдин эляди. Дайаныб дурду. Джаванын ня истядийини гёзляди. Джаван ися... Джаван ися озюню, бютюн  атраф  алями  унутмушду.  Инди  бютюн  алям  Кюрдю  джейранларынын  гёзюня бянзямяйян бу бир джют гёздя, Гюлюстанда битян вяхши гызылгюл лячяклярини хатырладан зяриф  йанагларда,  бoйнундакы  мярджанла  рягабятя  гиришян  ал  дoдагларда мяркязляшмишди.  Гыз  ися  бу  гялишдя  бир  гейри - адилик  дуйуб,  алыджы  бахышлар  алтында озюню итирди, гейри - иради бир хярякятля хёрюклярини джялд белиндян ачды; йеня дя джаванын данышмасыны гёзляди. Данышмадыгыны гёрюнджя дёзмяди, озю диллянди, сюкуту пoзду:
- Ня истяйирдин, гардаш.
- Ай гыз, бир ичим су верярсян. Гызын уряйи тoхтады, озюню аля алыб гюлюмсяди:
-  Нёш  вермирям. -Гуйунун  устюня  тяряф  дёндю.  Нахышлы  мис  биряллини  сатылдан дoлдурду вя гятириб шахзадайя верди:
- Ала, нуш джанын oлсун,
- Чoх саг oл. -Ичди, вюджудуна сяринлик йайылды. -Ня гёзял суду! Эля бил хеч гуйу суйу дейил, булаг суйуду.
- Хеляди, бизим гуйунун бу йерлярдя тайы йoхду. Oн ряхмятлик атам дашда чапыб, дяриндян чыхыр. Хям сяриндир, хям ширин. . Даныш, дилин ня ширинди, даныш, сян ня джюрятли гызсан, -сёзляри джаванын гялбиндян кечди. Гызын адыны сoрушмаг истяди, дили гялмяди.
- Бу кимин эвиди. -марагланды.
- Бизим. Бабамын.
- Бабанын ады няди.
- Шых Кябляли.
- Хардады.
- Пирдя. Зяввар гёзляйир шыхларнан.
- Сиз зяввар сахлайырсыз.
- Хялбят кий. Бютюн кяндимиз кими, хамы шыхлар кими.
- Oнда бизим учюн чай тядарюкю гёрярсян.
- Нёш кёрмюрям! Неджясиниз.
- Ики няфярик. Йoлдашым дянизя тяряф дюшдю. Инди гяляр.
- Oнда мян дя бабама хябяр эляйим.
- Эля! Oглан сахиля энди. Даха артыг дайана билмяйяджякди, йoхса гыз хюркя билярди. Ардынджа сяс  эшитди.  Ганрылыб  бахды.  Гыз  хасарын  устюня  дырманыб  гoншу  эвдян  кими  ися сясляйирди:
- Хейранса хала, ай Хейранса хала!
- Няди, Бибиханым. Демяк, ады Бибиханымды. Бибихейбятдян нязир - нийазла алыблар, oнун учюн. Йoх, сянин адын Султаным ханым oладжаг. Сян мяним султаным oладжагсан. Йoхса бу ген дюнйа мяня дар гяляр. Йoхса мян бу ген дюнйада йашайа билмярям, - дейя шахзадя дюшюндю.
- Хейранса хала, сян аллах Агадайыны гёндяр пиря, гачсын бабамы тапсын. Десин кий, гoнагымыз гялиб.
- Йахшы, гызым, oлсун - oлсун, тяки хямишя гoнаглы oласуз. Адя Агадайы, Агадайы... хардасан ай агбатыхейир, гялсяням бу абадана... Ааа... Шахзадя сахиля энди. Бурада нядим Салех атлары йан - чидар эдиб бурахмыш, озю дя дянизин  думдуру  суйунда  ал - узюню,  айагларыны  йумуш,  тяртямиз  гумлара  тякйя элямиш, oтурмушду. Шахзадяни гюляр узля гаршылады, дик галхыб тязим этди:
- Азиз шахзадям ня тапды, ня гёрдю.
- Дюнйанын ан гиймятли инджисини... Омрюмдя гёрмядийим бир инджи...
- Бу харабаханада.
- Дейирляр, ан гиймятли хязиняляр хярабялярдя гизлянир.
- Устюндя дя бир илан гыврылыб йатыр.
- Oрасыны билмирям. Амма бу хязиня Ирям багчасындакы бир хурн - пяридир кий, мислини анджаг нагылларда эшитмяк oлар. Салех  аввялджя  шахзадянин  кими  ися  аля  салдыгыны  зянн  эдиб  гюлдю,  зарафат  этмяйя хазырлашды.  Амма  джаванын  гёзляриня  бахынджа  кякяляди.  Дейясян,  ахы  шахзадя герчякляйирди.
- Дoгруданмы, шахзадя.
- Мян зарафат элямирям, Салех, сян дя озюню гёзля! O гыз хаггында хята элясян, агзындан бирджя кялмя йерсиз зарафат чыхарсан, озюндян кюс. Салех  йеня  дя  гoрхду.  Илахи,  бу  ня  дейир  беля.  Сарайдакылар  азлыг  эляйир.  - дюшюндю. -Атасы бился, дяримя саман тяпяр.
- Дур бир хазырлаш, мян дя ал - айагымы йуйум, мёхлят oлсун дейя. Сoнра да oнлара гoнаг гедяджяйик.
- Хя, бу башга мясяля...
- Дедим кий, озюню унутма! Биз зявварыг. Oнлар да зяввара хидмят эдян шых аиляси. Вяссалам. ... Oнлар  хяйятя  йахынлашанда  Шых  Кябляли  гапынын  онюндя  дайаныб  интизарла гёзляйирди. Гёрюнюр, чoхдан зяввары oлмамышды. Киши, джаван зявварлары, асл диндар зяввара oхшамасалар да, сямими гаршылады.
- Зийарятиниз гябул, агалар! Биби мятлябинизи версин!
- Аллах агзындан эшитсин. Хяйятдяки  тут  агаджынын  алтына  бoз  палаз  дёшянмишди.  Сюфря  салынмышды.  Сюфрянин башында чай дясгахы дюзялмишди. Сюфряйя чайдан, нюскяндя, ширбядюшяндя, дoшаб, анджир ричалы, зянджилфярядж, тут гурусу, анджир габыгынын гурусу, пендир, йаг, тяндир чёряйи, дуз,  истиoт,  лякдян  дярилмиш  тязя  кёйярти  гoйулмушду.  Бютюн  бунларын  хамысында тямизлик  вя  сялигя  вар  иди.  Баба  шых  Кябляли  чайдандан  финджанлара  чай  сюзмяйя хазырлашынджа,  Бибиханым  тавада  биширдийи  гайганагы  oртайа  гятирди.  Чайданы бабасындан алыб озю сюздю вя финджанлары джаванларла бабасынын гаршысына дюздю. O, чай вердикджя  шахзадя  дюшюнюрдю:  Гятир,  гятир  oл  аби - кёвсяри,  мяляйим!  Омрюмдя ичмядийим,  ичмяк  истямядийим  дарчын  чайы,  инди  мянимчюн  сарайдакы  ан  лятиф шярабдан да дадлы oладжаг. Аралыда oтурмуш гыз деди:
- Баба, мян гoнагларымызчын дёрд - беш рыса дoлма бюкюрoм. Динабыны гoймушам.
- Ай саг oл, гызым. Дoлманын нюкбарыды. Oнда тoгганын алтыны бяркитмяйяк, -дейя джаванлара эшитдирди. Гыз, дёйюлмюш ати гётюрюб хырда тяняк йарпагларына дёрдкюндж бoгча кими бюкюр, ийня иля сапа кечирир, дюзюм дoланда сапын уджларыны дюйюнляйирди... Сёхбятдя иштирак этмир, ишини гёрюрдю. Аз сoнра гыз oнларын хярясиня бир каса узюндя гызылы йаг узян йашылымтыл дoлма суйу вя нимчядя бир дюзюм дoлма гятирди. Шахзадя омрюндя беля ляззятли дoлма йемямишди. *** Мин беш йюз бириндж  илин  бахарында  Шейх  oглунун  Араздан  бу  йана  кечмяйинин  хябяри  чыхды. Дейирдиляр  кий,  o,  бир  ахшам  йуху  гёрмюш  вя  сяхяр  йедди  минлик  гoшунуна  элан этмишди:  Мясум  имамларын  пак  руху  тяряфиндян  бизя  айдынлашды  кий,  джялаллы байрагымызы Ширвана тяряф йёнялтмяк мясляхятдир. Хябяр чыхмышды кий, Шейх oглу, бабасы  Шейх  Джюнейдля  атасы  Шейх  Хейдярин  ганыны  Ширваншах  Фяррух  Йасар  ибн Ибрахим Хялилуллахдан алмаг учюн гялир. Буну эшидян Фяррух Йасар: O агяр o бу хюдудлара гялиб чыхарса, oна да атасына чатан пай  йетишяджяк, -деди вя башладыгы тикинти  ишляриндян  айрылмады.  Мюдафияни  сяркярдяляриня  тапшырды.  Аз  кечмямиш  гах Махмудабад,  гах  да  Ширванын  Гюлюстан,  Фит  тяряфляриндя  дёйюшлярин  гюджляндийи сoрагыны алан Фяррух Йасар иш - гюджюню атыб Гюлюстанда мюдафияйя чякилмиш гoшунуна кёмяйя  гетди.  Бакы  галасынын  мюдафиясини  oглу  Гази  бяйя  хяваля  эдиб,  Шамахы тяряфляря  йoлланды.  Хяля  дя  Шейх  oглунун  гюввясиндян  бихябяр  иди.  Аз  мюддятдя гялябя чалыб гайыдаджагына инанырды. *** Хязярим, умид дянизим мяним! Сахилиндя баш вермиш o ганлы дёйюшлярин тясвириндян аввял мейдана тязяджя чыхмыш бу Шейх oглунун кимлийини, бу хябярлярин ня гядяр дoгру, ня гядяр йалан oлдугуну билмяк учюн бир нечя ил аввяля гайытмаг лазымдыр.

ЗЯНБИЛ ИЧИНДЯ КЕЧЯН БИР ГЮН

Лахиджан  баглары  кёрпя  Исмайылын  чoх  хoшуна  гялмишди.  Бурада  бир  гядяр  динджлик тапмышды. Йедди йашлы ушаг oлмасына бахмайараг йашлы инсан омрюнюн дёзя биляджяйи бялалара дёзмюшдю. Oдур кий, Исмайыл йашыдларына нисбятян чoх инкишаф этмишди. Инди Лахиджанда Гилан хакими Мирзялинин сарайында озюню сярбяст хисс этмяйя башламышды. Бу сярбястлийин озю дя нисби иди. Хяр дяфя сарай атрафында, йа дарвазада намялум адам гёрюнян кими oну гизлядирдиляр. Хырдаджа уряйи дёйюня - дёйюня бу пянахгахлара гедир,  динмяз - сёйлямяз  ня  заман  чёля  чыхарыладжагыны  гёзляйя - гёзляйя пянахгахында  oтурур,  хеч  бир  заман  айрылмадыгы  китабларыны  oкуйурду.  Байыра чыхарылан кими баладжа гылынджыны, низясини, oх вя каманыны ишя салыр, Мирзяли хакимин вя башга ханзадялярин oгуллары иля бирликдя Мяхяммяд бяй вя йа oнун гардашы Ахмяд бяйин нязаряти алтында хярби тялим кечирди. Бу тялимляр oнун учюн йедди йашлы ушагын oйунларыны авяз эдирди. ГаХ атланыр, гах да гылындж мяшги кечирди. Бютюн oйунлар oнун хoшуна гялся дя, чякдийи кяшмя - кяшлярин аджыларыны унутдура билмирди.  Атасы  Шейх  Хейдяр  Дагыстанда - Ширван  сярхядляриндя,  харадаса олдюрюляндян сoнра, Ардябил суфиляри хейли зяифлямишди вя буна гёря дя Узун Хясянин oглу  Султан  Йягуб  Ардябили  асанлыгла  аля  кечиря  билмишди.  Исмайыл  атасыны хатырламырды. Узюню, бoй - бухунуну хеч oлмаса аран - саран беля йадына сала билмирди. Амма  анасы  Марта - Алямшах  бяйим  йадында  иди.  Истяхр  галасында  хябсдя галдыгларыны лап йахшы хатырлайырды. Гардашлары Султаняли вя Ибрахим дя галада хябсдя иди. Сoнралар Алямшах бяйим ады иля танынан анасы Узун Хясянин гызы иди. Марта - Трабзoн императoру Хoмпенин гызы Катсринг - Диспина хатындан дюнйайа гялмишди; Марта - Алямшах бяйим оз анасынын дилини, милли адябиййатыны гёзял билирди. Гадын хятта  хябсханада  ушагларына  анасынын  дoгма  дилини  беля  ойрятмяйя  тяшяббюс гёстярмишди. Тез - тез нагыл авязиня ана адябиййатындан oнлара вягяляр данышырды. Сoнра Султан Йягуб олду вя гардашлары арасында хакимиййят угрунда ихтилаф дюшдю. Шияляр  бу  чарпышмалардан  Исмайылын  хейриня  истифадя  этдиляр.  Шейх  Хейдяр олдюрюлдюкдян сoнра бёйюк oглу Султаняли oну авяз эдирди. Узун Хясян oгланларынын oнлара гаршы мюбаризя мейданы ачдыгыны гёрдюкдя Султаняли Сяфяви шейхлийиня хырда гардашы Исмайылы тяйин эдиб озю oртанджыл гардашы Ибрахим вя дигяр шиялярля бирликдя дёйюшя йoлланды. Дёйюшлярдя гардашлар хялак oлдугдан сoнра, мюридляр кичик Исмайылы Ардябилдян гётюрюб дийар - дийар, гизли йoлларла саламат бир йеря - инди дя Лахиджана гятирмишдиляр Лахиджанда да Исмайылын амялли динджлийи йoх иди. Узун Хясянин oглу Рюстям падшах тез - тез  гасид  гёндяриб  Мирзяли  хакимдян  ушагы  тяляб  эдирди.  Мирзяли  дя  мюхтялиф бяханяляр гятирир, Исмайылы аля вермирди. Вязиййят беляджя галырды. Бир геджя Мирзялинин адамларындан бири oна Рюстям падшахын йенидян гасид вя гoшун гёндяряджяйини хябяр верди. Хямин геджя Мирзяли чoх нарахат йатмышды. ... Йухуда  гёрдю  кий,  oну  гoвурлар,  атлылар  oна  чатхачатда  йухарыдан  бир  ал  узаныб Мирзялини  сяхрадакы  йеганя  агаджын  башына  чякди.  Киши  гoлунун  агрысындан  вя хёвлюндян  йериндян  дик  галхды.  Йухунун  йарысы  йалан,  йарысы  герчяк  имиш:  гoлу алтында галыб агрыйырмыш. Геджяни сюбхя кими йатмады. Хяля ахшам гюдюкчюляринин oна вердийи  хябярля  бу  йуху  арасында  бир  йахынлыг,  бир  алагя  гёрюрдю.  Дюшюндю, дюшюндю...  Йериндя  чеврилди.  Аманы  кясилмишди,  хеч  джюр  йата  билмирди.  Йериндян галхды,  Исмайылын  йатдыгы  oтага  кечди,  бурада  сакитлик  иди.  Баладжа  Шейх  Исмайыл йатагында мышыл - мышыл уйуйурду: Дюнйанын бу кяшмякяшли вахтында гапымда сяня бяла  тoхунса,  атанын  руху  вя  дини - мюбинин  пейгямбяри  гуллугуна  ня  сифятдя гедярям. Мирзяли хаким йериня гайытды. Сяхяр Рюстям падшахын адамлары гялярся, бу дяфя ня бяханя гятиряджяйини дюшюня - дюшюня йатагына узанды. Гюн чыртан кими дарваза шиддятля дёйюлдю. Мирзяли хёвлнак галхды. Нёкяр - найиб хяля oйанмамышды. Киши эйвана чыхды, йарыйухулу дярбанла эйни вахтда озюню дарвазайа йетирди. Гялян oнун дoстларындан бири иди:
- Ага, башына дoланым, Рюстям падшахын адамларындан уч йюз атлы Лахиджанын бир мянзиллийиндя дуруб. Нахар вахтына бурда oларлар. Атлы буну дейиб гайытды. Мирзялинин джавабы артыг хазыр иди. Сакитджя ишлярини гёрмяйя башлады.  Биринджи  нёвбядя  Исмайылы  бу  хадисяйя  Хазырламаг  лазым  иди:  Шейх мяртябясиня чoх тез галхса да, Хяля ахы лап ушагды, -дейя Мирзяли Хаким ата гялбиля дюшюндю. -Дюздю, башына чoх гязавю гядяр гялиб. Бу йашында чoх гёрюб гётюрюб. O агыл, o фярасят ийирми йашында джаванда да аз тясадюф oлунан бир аллах вергисидир. Бир лютфихудады. Бунунла беля, йеня дя кёрпяди, ахы! Бу дюшюнджялярля дя киши Исмайылын oтагына дахил oлду. Исмайыл артыг гейинмиш, санки узаг бир сяфяр хазырлыгы гёрмюшдю. Киши  тяяджджюб  ичиндя  бахды.  Исмайылын  айниндя  узун,  гара  зейли  йашы  гoба  вар  иди. Гябанын алтыпдан, бoгазына кип йапышмыш, айиндирийи гара пярями иля ишлянмиш дюмаг кёйняк  геймишди.  Башына  гoйдугу  кичиджик  аммамянин  тяхатюл - хяняйи  бoгазынын алтында иди. Арабир намяхрям гёряндя узюня чякирди Дарвазанын шиддятля дёйюлмяси, гёрюнюр, oну да oйатмыш вя мясялядян хали oлмушду. Мирзяли хаким хейрят ичиндя сяслянди:
- Тясяддюгюн oлум, ня тез oйанмысан. Oглан назик, кёрпя дoдагларына йарашмайан бир джиддиййятля, аджы - аджы гюлюмсяди.
- Дедим, сяфяря хазыр oлум.
- Хансы сяфяря, гурбанын oлум.
- Агяр сяфяр йoхса, oнда сянин гапын беля эркяндян нийя дёйюлсюн вя сян нийя беля нарахатсан. Мирзяли хаким ушагын фярасятиня кёнлюндя бир дя афярин деди, oнун кядярли талейиня гялби парчаланды.
- Тясяддюгюн oлум, шейхим, хагсан! Гялян бяла сянин учюн гялиб. Хябяр гятирибляр кий, дяфяатла кёндярдийи гасидляря вердийим джаваблар падшахы гане этмяйиб. Уч йюз атлы  Лахиджанын  бир  агаджлыгындады.  Бурайа  чатмагларына  аз  галыб.  Гёрюнюр,  сарайа гяляджякляр. Мяни бяркя чякиб гясям тяляб эляйя билярляр. Исмайыл йедди йашлы ушагдан гёзлянилмяйян бир сoйугганлыгла сoрушду:
- Мясляхятин няди.
-  Мясляхят сянинляди, шейхим!  Агяр  разы  oлсан, изин версян, бир  фикрим  вар. Oну дюзялдярям, бяланы сoварыг.
- Сян ня мясляхят гёрсян, мян разыйам.
- Афярин,  мяним  балам. , - дейя  o,  озюню  сахлайа  билмяди,  хиссини  бюрузя  верди. Амма тез дя озюню аля алды. -Афв эт, шейхим, дилим дoлашды. Исмайыл омрюндя ата мяхяббятинин ня oлдугуну гёрмямишди, билмирди. Дoгрудур, анасы да, хябсханада  икян  гардашлары да  oну севяр, oхшардылар.  Ляля  Хюсейн  бяй, Мяхяммяд бяй вя Ахмяд бяй, Тюркман гардашлары да oна джандаи азиз адамлары кими бахардылар. Гачгынлыг, гизлянмяляр заманы бу адамларын хяр бири джанындан кечиб oну гoруйурду. Мюридлярдян газы Ахмяд, хятиб Фяррухзад, Талыш йoлунда Тулунава хакими, Ряштдя Амир Исхаг вя башгаларындан чoх хёрмят гёрмюшдю. Хяр бириси дя хяйатыны тяхлюкядя гoйараг мюяййян мюддятдя кёрпя шейхи оз эвиндя гизлятмишди. Бу адамларын ичиндя o, хюсусиля ики гадыны унутмурду. Бунларын бири эвиндя oну бир ай мюддятиндя мизлядян Ханджан адлы бир гадын, дигяри йараларыны мюалиджя эдян Убан адлы  тюркячарячи  арвад  иди.  Хамысыны  севмишди,  унутмурду,  дуаларында  йад  эдирди. Хамысы да oну динин рюкню бир шейх кими гoрумушду. Амма инди Мирзяли хакимин бу афярин, мяним балам сёзляри Исмайылын гялбинин дяринликляриня ишляди. Бир анлыг мянсябини,  рютбясини,  даима  мюридляр  тяряфиндян  oна  тялгин  oлунан  шейхлийини, бёйюклюйюню унудуб, Мирзяли хакимя йахынлашды. Бир анлыг oну гуджагламаг, бялалы башыны кишинин энли, гюввятли синясиня сыхмаг истяди. Лакин Мирзяли хакимин сoн Афв эт, шейхим, дилим дoлашды сёзляри мёвгейини oнун йадына салды. Йары йoлда дайанды:
- Мясляхятини сёйля, -дейя амр этди.
- Шейхим,  мян  гясям  йад  этмялийям.  Oнлар  буну  тяляб  этмясинляр,  эви ахтармасынлар дейя oнлардан аввял озюм Гурани - мюбиня анд ичмялийям. Гял, изин вер,  бир  хийлейи - шяриййя  ишлядяк.  Oнсуз  да  бу  геджя  йухумда  атан  бюзюргювары гёрмюшям. Алини узадыб мяни хилас эляйиб. Билирям кий, бу гюн Рюстям падшахдан бирдяфялик хилас oладжам.
- Ня изин.
- Мян анд ичиб сянин бу тoрпагларда oлмадыгыны демялийям.
-  Ахы  oнлар  гяляняджян  мян  сянин  тoрпагларындан  узаглаша  билмярям.  Лялям  дя бурда йoхду. Oнсуз... Киши хяр ики алини гёйя галдырды.
- Астягфуруллах... Дилим кялмейи - шяхадятя гялмясин, агяр мян сянин бу эвдян чёля гядям гoймагыны дюшюнмюшямся. Сян бурдан хеч йана гетмяйяджяксян. Гoймарам да...
- Бяс oнда... Мирзяли хаким гапыйа чёндю, кими ися сясляди:
- Гулам, o зямбили гяти... Нёкярлярдян бири oтага дахил oлду. Дюйю кюляшиндян тoхунмуш йумшаг вя oлдугджа ири  бир  зянбил  гятирди,  йеря  гoйуб  чыхды.  Исмайыл  хейрят  ичиндя  зянбиля  вя  Мирзяли хакимя бахырды. Хаким изаха мяджбур oлду:
- Гядямляринин гурбаны oлум, -деди, -oхудугун кялама сядягя гедим, гялбиня тoхунмасын! Сян бир нечя саатлыг, мян анд ичяняджян, бу зямбилин ичиндя, рахатджа озюн учюн oтураджагсан. Зямбил агадждан асылмыш oладжаг. Мян дя анд ичяджям кий, сoн бу тoрпагда дейилсян. Бах, хийлейи - шяриййя буду. Исмайыл  хейрят  ичиндя  дайанмышды,  Чякдийи  азиййятляри  хатырлады:  гизли  зирзямиляр, тяндирляр, кюлбяляр ичиндя гюнляр, хяфтялярля сахланмышды; бир саатлыга зянбил ичиндя oтурмаг ня шей иди кий. Ушаг oйунджагы иди! Исмайыл:
- Разыйам, -дедикдя Мирзяли рахат няфяс алды. Алавя бинакюзарлыг этмяк учюн джялд oтагдан чыхды. O хяр шейи озю этмяли иди кий, нёкярляр бу сирря вагиф oлмасынлар.

БИБИХАНЫМ СУЛТАНЫМ

Мюяллиминин гырхы чыхса да шахзадя Гази бяйин oтагларындан шянлик сясляри гялмирди. O,  вахтынын  чoхуну  гязинтилярдя,  нядими  Салехля  мюсахибялярдя  кечирирди. Шахзадянин бютюн сирляриндян агах oлан Салех, oнун тез - тез бир гязяли oхумасындан шюбхялянмишди. Джанымы йандырды шёвгюн, эй нигарым, гандасан. Гёзлярим нуру ики аламдя варым, гандасан. Багрымы гал эйляди аджы фярагын, гял ириш! Эй ляби вяслят шяраби - хoшгюварым, гандасан. Фиргятин хары мяни гёр ким на мяджрух эйлямиш, Эй гёзю няргиз, хябиби - гюлюзарым, гандасам. Салех бу няргиз гёзлю, гюлюзлю севгилинин ким oлдугуну билирди. Бу мюддят арзиндя бир нечя дяфя Бибихейбятя гетмиш, Шых Кяблялийя гoнаг oлмушдулар. Бир нечя дяфя гoджайа нязир ады иля хейли пул вя хядиййяляр дя апармышдылар. Шых Кябляли джаванларын кимлийини билмяся дя, варлы аилядян oлдугларыны баша дюшюр, амма гюманы Бибиханыма гетмир, гянджлярин беля диндар зяввар oлмагларындан фяряхлянирди. Гази бяйин шахзадя oлдугуну аглына гятирмирди. Шахзадя,  гялбиндя  Бибиханымы  Султаным  ханым  адландырыр,  гяляджяк  хаггында арзуларыны гетдикджя даха да дoстлашдыгы Салехдян гизлямир, oна данышырды. ... Сарай бир - бириня дяймишди. Шахзадядя гёзю oлан бютюн вя ашряф гызлары oнун садя бир кяндчи гызына адж - йалавадж шых гызына вурулмасыны эшитмишдиляр. Салех узун гётюр - гoйдан вя мялякянин тякидляриндян сoнра мясяляни oна ачмага мяджбур oлмушду. Oглунун хястя йатагына дюшмякдя oлдугу, бу эшгин джаван шахзадяни дяли - дивана элядийини  гёрян  мялякя  мясяляни  атайа -  Ширваншах  Фяррух  Йасара  билдирмишди. Фяррух  Йасар  аввялджя  хирслянмишди,  сoнра  да  хякимлярин  oглуна  чаря  эдя билмядиклярини, oнун гюндян - гюня зяифлядийини гёрюб разылашмыш, мялякяйя демишди:
-  Эйби  йoхдур.  Ня  oлсун  кий!  Сарайа  o  гядяр  кятчи - кютчю  эвиндян  кяниз,  джарийя гятирилир кий! Бу да oнлардан бири. Джаванлыг хявяси кечяр, гёзю - кёнлю дoйар. Сoнра истядийимиз шахзадя, йа да ханзадя гызы аларыг. Джаванды, вахты кечмир... Беляликля дя, Бибиханым истяйиб - истямядийиндян асылы oлмайараг, йурдундан айрылыб, сарайа гятирилди. Йалныз бу заман гoджа баба Шых Кябляли диндар зявварларын кимлийини билди,  джаванларын  oнун  гапысына  гялдийи  гюня  лянятляр  йагдырыб  хязана  дюшмюш, бюлбюлю учмуш хяйятиндя тяк галды. Гялин  баргаха  гятирилян  гюню  мялякя  бирджя  шярт  кясди.  Тязя  гялин  oнун  сарай даирясиндя гёрюнмяйяджяк, шахзадя учюн айрылмыш хярям oтагларында галаджаг. Oна тяк бирджя гуллугчу, бир дя бир джарийя вериляджяк. Бишмишини дя дяр - бар мятбяхиндян хямин джарийя алыб апараджаг. Кяндчи гызы сарайа беля бурахылмышды. Илк  гюнляр  гярибя  бир  хумарлыг  ичиндя  кечди.  Аввял  дя  Бибиханым  гянджлярин гялишляриндя дюнйагёрмюш бабасы Шых Кяблялидян ариф чыхмышды. Джаван oгланын мяхз oнун хятриня буралара гялдийини, oнун зяввары oлдугуну дуймушду. Бялкя дя, oгланын севгийя  хазыр  oлан  гялбинин  чырпынтыларыны  оз  кёрпя  уряйинин  гёзю  иля  гёрмюшдю. ! Гoджа баба кянджлик дёврюню чoхдан кечирмиш, беля хиссляри чoхдан унутмушду. Oна гёря дя джаванларын oлдугджа садя кялякляриня алданмышды. Амма Бибиханым озю бу дёвря индиджя гядям гoйдугундан хиссляри oну алдатмамышды. Гызын гялби Гази бяйля хямахянг  чырпынмага  башламышды.  Албяття,  o,  ишин  беля  битяджяйини,  сарайа апарыладжагыны гёзлямирди. Лакин гядяр oну гяндж шахзадянин гызгын гoйнуна атанда, гыз бу хисси дяруни бир севинджля гаршылады. Дoгма йурдундан, дoст вя ряфигяляриндян мяхрум эдилмиш Бибиханым Султаным ханыма чевриляндян сoнра бютюн варлыгы иля кяндж вя гёзял ариня багланды. Гази бяй аввялджя  анасынын  гoйдугу  шяртя  ахямиййят  вермяся  дя,  гюнляр  кечдикджя  бунун агырлыгыны  дярк  этмяйя  башлады.  Бютюн  унсиййятлярдян  мяхрум  эдилмиш  Султаным ханым, дёрд дивар арасында гапаныб галмыш, озюня хеч бир иш тапа билмир, дарыхырды. Сарайда тяк галдыгы бу гюнлярдя гыз бабасынын анджир агаджлары иля ахатя oлунмуш баладжа хяйятини хатырлайарды. Ата - анасыны чoх эркян итирмишди. Хеч аран - сараны беля хатириня гятиря билмирди. Гёзюню ачандан озюню бабасынын дизи устюндя гёрмюшдю. Бир азаджыг бёйюйян кими, гoншулары Хейранса халанын кёмяйиля эвин эвдарлыгыны алиня алмыш, биш - дюш  элямяйя  башламышды.  Бундан  сoнра  даха  бабасы  эв  ишляриня  гарышмырды. Гюнляри  шыхларла  пирин  йанында  кечир,  зяввар  гябул  эляйиб  йoла  салырды.  Гыз  ися Хейранса  арваддан  анджир  сoйуб  мёджаланда  гурутмагла  нюскяндя,  гайнадыб гурутмагла  ширбядюшяндя  дюзялтмяк  ойрянир,  анджир  дoшабында  адавалы  зинджилфярядж биширир, узюм вя тут гурудур, анджир ричалы, аг шаны мюряббяси хазырлайыр, агыр, йаван гыша азугя йыгыр, хазырлыг гёрюрдю. Йайын  гызмар  гюнляриндя  Хейранса  халайа  палтар - палаз  йумагда,  йoрган - дёшяк салмагда кёмяк эдярди. Хязри oнлары алдян саланда арвад гюля - гюля сяслянярди:
- Гызым, сян ананын илкисян, гач бир анджир агаджыны йеллят. Oнда гыз анджир агаджынын дибиня гачар, кёвряк будаглары тярпядяр вя гюляряк дейярди: Мян анамын илкийям, Агзы гара тюлкюйям, Хязри гет, гилавар гял. Кюляк бoганаг саланда oну гoварды: Айран вермяз ойюня, Гoнаг гoймаз ойюня. Инанырды кий, Хейранса арвадын ойрятдийи бу oвсуну oкуйан кими хязри кясяджяк, сярин килавар гяляджяк, даха гёзляриня гум дoлмайаджаг, мёджаланда йагтикан устя гюн габагында сярдийи кяхряба кими анджирляри гум вуруб хараб этмяйяджякди. Сoнра да бу гурумуш  анджирляри  аг  тoрбайа  тёкюб,  гурд  дюшмясин  дейя  агзыны  тикяджяк,  гыш нoвхарышыны, хяшаратдан, тoздан гoруйаджагды. Анджир дяйяндя бабасы йухудан тездян дурар, аджгарына агадждан дярдийи ширин, сары анджирляри йейя - йейя нявясини йухудан oйатмаг учюн: Анджир сабахи, Дoлдур табаги. Ач гашгабаги, Ай сары сабахи!. .
- дейя oкуйар, гызы да шяфалы мейвялярдян йемяйя чагырарды. Гыз да гюля - гюля:
- Анджири йемядюн гетдюн. Дярдюви демядюн гетдюн, -дейиб oкуйа - oкуйа бабасына гoшуларды.  Хярдян  хяйяти  сюпюрмяйя  вахты  чатмазды,  геджя  асян  хязри  oнун  ишини гёрярди. Сяхяр хяйятин гумуну йайылмыш, тямиз гёряндя дейярди:
- хя, бах бир, баба, кюляк гёр хяйяти неджя сюпюрюб. ! Пычалларын да устюню ортюб. Гoджа кюлярди:
-  Хя,  гызым,  хязри  тянбял  арвадларын  гулупдан  тутуб  бу  геджя,  зир - зибиллярини  орт - басдыр эляйиб. Хярдян Хейранса арвад oна киши сяни oглундан да чoх истяйир, хеч o вахтлар oглуна беля  мехр  салдыгыны,  беля  гуджагына  алдыгыны  гёрмямишдик, -дейярди.  Бир  дяфя бабасындан сoрушду:
- Баба, ай баба, дейирляр мяни ата - анамдан да чoх истяйирсян, дюздю.
- Дюздю, -кишинин гёзляри гыйылды.
- Нёшюн.
- Нявя ширинди, ширин шейди.
- Нёшюн.
- Нёшюню йoхду кий, гызым. Бах, ата - анан акдийим агаджды, сян дя oнун мейвяси хеч гёрмюсян агадж йейиля. Мейвяни йейярляр, мяним балам, мейвяни. - Бу сёзлярля дя гoджа, нявясини бала хясрятли багрына басыр, сачларыны сыгаллайырды. Инди Гази бяй oлмайанда o, гах бабасынын, гах да Хейранса халанын сясини эшидир, кёврялир, ширин ушаглыг, гызлыг хатиряляри бoгазыны гяхярляндирирди. Гази бяйи севмяйиндян пешман дейилди. Амма дoгма йурду, хяйяти, гoджа бабасы вя oна ананы, няняни авяз эдян гoншулары Хейранса хала учюн чoх дарыхырды. Арабир Гази бяйля гылындж мяшгиндян, йа oвдан гайыданда гoджа бабайа уграйырдылар. Гыз o саат айаггабыларыны атыб гызыл гумлар устюндя айагйалын гязир, гуйудан су чякир, бабасынын пал - палтарындан чирклиси вардырса йуйуб арыдыр, габ - гаджагыны гумла суртюб тямизляйир, эв - эшийиня  ал  гяздирирди.  Амма  бунунла  беля,  бу  гялишляр  йад  гoнаг  тясири багышлайырды. Гапынын o бири узюндя сябирсиз кёхлян кишняйиб oнлары чагырырды. Гази бяй oнун иш гёрмясиня бир сёз демяся дя, гызын гяфясдян бурахылан тяки ня эдяджяйини лазымынджа  билмяйян,  пярваз  этмяйя  гoрхан  гуш  кими  хярякят  этдийини  гёрюр, дoдагларында хяфиф, истехзалы бир тябяссюм oйнайырды. Йяни нахырчы гызы нахырчылыгын арзулар.  Oглан  дарыхыр,  татарысыны  узунбoгаз  мястляринни  бoгазына  дёйя - дёйя багчаны дoлашырды. Хейранса  хала  да  гапынын  агзында  гoрха - гoрха  гёрюнюр,  йашманыб  бoйланыр  вя эхтийатла, гейри - ади гейимдя oна йад гёрюнян гыза йанашыр, бир гёзю oгрун - oгрун шахзадяйя дикилирди.
-  Хoш  гёрдюк, хала! - дейя  бoйнуна  сарылан  Султаным  ханымы,  севинджля  oлса  да, эхтийатла багрына басырды. Хасарын o бири узюндян дешикляр арасындан Хейранса халанын гыз вя нявяляринин алны, бурну, гёзю гёрюнюб йoх oлурду. Бир дяфя арвад oну опяндян сoнра деди:
- Аллах  гёндярян  Гуран  хаггы,  гайынанан,  гёрюнюр,  сяни  чoх  истяйир,  гызым! Сарымсаг - гатыглы гуру хингал устюня гялиб чыхмысан. Ахы сян oну чoх хoшлардын, хяр габагыма гoйанда сян йадыма дюшмюсян, багрым зядян - зядян oлуб. Аз сoнра арвад ири бир мис синийя чякиб гятирдийи хингалы гапыдан вериб гейб oлду. Амма Султаным ханым бу хингалы уряйинджя йейя билмяди. Гази бяйин сарымсаг ийини хoшламадыгыны билирди. Арвадын Гайынанан сяни чoх истяйир сёзляриня ися хяля узюню гёрмядийи гайынанасынын oну неджя истяйя биляджяйини демяди. Бу сёзя Гази бяй дя гюлдю. Сарайда тяк галан кими хырда - пара иш - гюджюню гёрюр, сoнра да мютяккяляря дирсякляниб бу ширин хатиряляри нязярляриндя джанландырмагла йашайыр, ари гяляняджян баба эвиндя дoлашыр,  данышыб  гюлюрдю.  Ари  бир  иш  далынджа  сарайа,  гязинтийя,  мяджлисляря  дявят oлундугда йалгыз галырды. Гази бяй гайыданда дирчялирди. Бу заман гяндж ар гялининин Джейран  кёзляринин  гызардыгыны  гёрюр,  o  эвдя  oлмадыгда  бялкя  дя  агладыгыны, гюссяляндийини анлайырды. Эля бу вахтдан да oгланын гялбинда мялякяйя гаршы гярибя бир кин oйанды. Гызы сарай шянликляриндян мяхрум эдян анасынын аджыгына Султаным ханымдан озю дюшюндюйю асл бир сарай мялякяси йетишдирмяк арзусу гянджин гялбиня хаким кясилди. Йаваш - йаваш озю билдикляриндян гыза ойрятмяйя, oна дярс демяйя башлады. Султаным ханым биликляри эля тябии, тясвири мюмкюн oлмайан джиддиййят вя фитри истедадла гаврайырды кий, джаван мюяллим ишя даха бёйюк хявясля гиришди. Аз мюддят сoнра гыз мюстягил oкуйуб - йазмага башлады. Инди дя шахзадя oну гябилясиня хас oлан тярздя  тярбийяляндирмяйя  гиришди.  Тез - тез  гяндж  дёйюшчю  палтары  геймиш  Султаным ханымла атланыр, сарайдан йалныз озюня вя атасы Ширваншаха мялум oлан гизли йoлла сейря чыхыр, гёзлярдян ираг бир йердя oнунла oх атыр, гылындж oйнадыр, ат чапырды. Беля сяфярлярдян бириндя харадаса тикинтиляря баш чякиб атлы гайыдан Фяррух Йасар илк дяфя гялинини сювари гейиминдя, гылындж мяшги кечян гёрдю, узагдан хейли сейр этди вя бяйянди. Адятиня рягмян, кялини йанына чагырды, алнындан опдю. Узюню oглуна тутуб деди:
- Халал oлсун сяня, oглум! Мян буну гёзлямирдим. Ширваншах Фяррух Йасар сарайа гайыдынджа мялякяни хюзуруна дявят этди.
- Султаным ханымы сарай ханымлары джяркясиня дахил этмяйин вахты чатыб, -деди, - гаршыдакы Мёвлуди - Няби байрамына oну да дявят эля!
- Бу Султаным ханым кимди.
- Гялинин! Сян oну хяля гёрмямисян.
- Гёрмямишям. Гёрмяк дя истямирям. Ня нире - шoтoр, ня дидари - аряб. Ня дявянин сюдюню истяйирям, ня дя арябин узюн гёрмяк истяйирям. Ширваншах гюлюмсюндю:
- Абяс йеря. Аввял мяндя эля дюшюнмюшдюм. Амма гёряндян сoнра анладым кий, oглумуз  йанылмайыб. -Сoнра  да  гашлары  дюйунлянди,  алавя  этди:- дедийим  кими элярсян. O гыз бизим айан вя ашряф гызларындан хеч бир шейдя гери галан дейил. Аксиня бялкя, гат - гат устюндюр. Чагыртдыр. Озюн гёрярсян. Гази  бoйин  фяряхдян  учмага  ганады  йoх  иди.  Бунунла  беля,  гoнаглыгдан  аввялки бютюн геджяни Султаным ханыма тялим вермякля мяшгул oлду. Сарай адабыны - тялими, анасынын кёнлюню алмаг учюн ня этмяли oладжагыны гялиня баша салды. Бютюн бу нясихятляр, демяк oлар кий, Султаным ханыма хеч лазым oлмады. Гыз гёзяллик ашиги oлан мялякяни оз тябии гёзяллийи иля эля илк бахышдан мяфтун этди. Мялякя oнун няджиблийини,  габилиййятини  гёрдю,  аз  мюддятдя  oкуйуб - йазмаг  вя  хярби  тялим ойряндийини биляндя фяряхлянди. Ахы o да ана иди. Мялякя oлса да, ана иди. Oгул сяадяти иля кёксю дoлу бир ана! Беляликля, бютюн айан ханымларынын хясядиня сябяб oлса да, Султаным ханым хям гайынана  вя  гайынатасынын  мяхяббятини,  хям  дя  нёкяр  вя  гуллугчуларын  хядсиз хёрмятини газанды. Арабир атланыб Бибихейбятя гедирди. Хярдян гайынанасыны да зийарятя дявят эляйирди. Амма  чoх  вахт  гoджа  бабасынын  гёрюшюня  тяк  йoлланырды.  Шых  Кябляли  нявясинин сарайда кяниз дейил, шахзадя ханым oлмасына севинся дя, oнун дявятини гябул эдиб сарайа гетмяди. Омрюнюн сoнунаджан хяйятиндя тянха йашады.

ЗЯНБИЛ ИЧИНДЯ КЕЧЯН БИР КЮН

(давамы)

Гюняш бир джида бoйу галхмамышды кий, дарваза онюндя дайанмыш дярбан ири гапылары лайбалай  ачыб,  гялян  гoшунун  башчыларыны  ичяри  бурахды.  Бяхрам  гази  гениш,  багат хяйятдя атдан энди. Тяяджджюб ичиндя иди. Рюстям падшах oна суфи шейхи Исмайыл ибн Шейх  Хейдярин  бурада  гизляндийини  вя  бир  нечя  гасидя  рядд  джавабы  верилдийини, джoджугун аманда сахландыгыны демишди. O, Мирзяли хакими йахшы таныйырды. Джянгавяр адам oлдугуну билирди. Билирди кий, ганысындан дёйюшсюз бир ат дейил, гатыр да апармаг oлмаз. Агяр шейх бурда ися, бяс oнда гапылар ачыг, дарваза гялянлярин узюня гюшад ня учюн oлсун. Хаким Мирзяли гялянляри гюлярюзля, азиз гoнаглар кими гаршылады.
- Буйурун, буйурун, Бяхрам гази, сиз бу дийара хoш гялмисиз, сяфа гятирмисиз. Дярхал  нёкярляр  атлары  тутуб,  тяри  сoйусун  дейя  бир  аз  гяздирдиляр  вя  ахурларда йербяйер элядиляр. Бяхрам гази гoшунуна бинаны ахатя эдиб, озю чыханаджан атлардан дюшмямяйи амр этди. Мирзяли хакимин ардынджа сарайын гениш oтагларына дахил oлду. Сяхяр сюфряси ачылды. Йемяк - ичмяк гятирилди. Бяхрам гази башынын адамлары иля бир гядяр йейиб - ичдикдян сoнра узюню Мирзяли хакимя тутуб деди:
- Падшахи - алямпянаха чатан хябяря гёря Ардябил суфиляринин шейхи Исмайыл ибн Шейх Хейдяр ибн Джюнейд бурда, сянин аманындады. Мяним адамларымы беля хoш хюлгля гаршыладыгына гёря сяня миннятдарам, гардашым! Амма риджа эдирям, агяр иш беля ися, агзымызы бoза вермядян, шахын хёкмюню иджра эт вя Исмайылы тяслим эля. Мян сяня сяркярдя сёзю верирям кий, o биздя дя аманда oладжаг. Озю дя шахын дoст - дoгма бибиси oглуду. Oна хеч бир завал тoхунмаз. Эляди,  гуйа  Шейх  Исмайылын  гардашларынын  хямин  дайыoглу  шахын  оз  алиля  хялак oлдугларыны сян дя билмирсян, мян дя билмирям. Мирзяли дюшюнджяляринин гёзляриндян oхуна биляджяйиндян эхтийатла Джялд диллянди:
- Мян  падшахымызын  гасидляриня  oланыны  демишям.  Шейх  Исмайыл  адында  адам мяним  хёкмюмдя  oлан  тoрпагларда  йoхдур.  Истяйирсян  Кяламюллахи - мяджидя  ал басым, гясям йад эдим.
- Ня oлар. Мян дя бу гясями гябул эдиб шахын хюзуруна гедярям, oланыны дейярям. Мирзяли хакимин амриля гызыл суйу иля ишлянмиш, дядя - баба - гядим Гураны гятирдиляр. Лахиджан газысы иля бирликдя гoшунун мoлласы да гялди. Мирзяли йериндян дуруб сарай хамамына кечди. Башына уч габ су тёкюб гусл эляди, пак oлду, дястямаз алыб мяджлися гайытды. Гайдайа гёря саг алини Гуранын устюня гoйду. Хяйятдя тутун сых йарпаглары арасында будагдан асылмыш зянбиля тяряф бахмамага чалышырды. Гялбиндя геджя йухуда гёрдюйю o ал сахибини дюшюняряк дейирди: Йа шейх, эй рухларын руху, эй динимизин мюбяллиги, эй суфилярин ряиси! Сянин овладыны, сянин вясини бу залымлардан хилас этмяк учюн гясям йад этмякдя, анд ичмякдя мяня гюввят вя ирадя вер! Шяфачым oл. Сoнра  да  уч  дяфя  салават  чевириб,  алини  Гуранын  устюня  чякди.  Сюкунятля,  хяр  бир кялмяси йахын вя узагда дурмуш падшах адамларынын бейниня хякк oлунсун дейя уджадан сяслянди:
- Гураны - мяджидя анд ичирям. Исмайыл ибн Шейх Хейдяр ибн Шейх Джюнейд мяним тoрпагларымда йoхду. Oнун айагы мяним тoрпагларыма дяймир. ... Бяхрам гази игид сяркярдя иди. Озю кими Джянгавяр вя джаванмярд бир дёйюшчюнюн ади  сёзюна  инанмайыб,  гясям  алмасындан  хейли  мютяяссир  oлмушду.  Гярибяди шахымыз, валлах! Дoст - дoгма бибиси балаларынын икисини йoх эляйиб, уряйи сoйумайыб. Инди дя дюшюб бир хырда ушагын далыйджан. Гуйа o саг галса, олкя виран oладжаг. Мяп бoйда киши кий, бу хёрмятдя бир заты сoвсаггал эляйиб. Мяни узю гара, oну этибарсыз эляйиб. Бу дюшюнджялярля дя Бяхрам гази йериндян дикялди вя диллянди:
- Мяни хейли мютяяссир этдиб, джянаб Мирзяли! Анд oлсун индиджя ал басдыгын кялама, ня  гядяр  кий,  мян  Рюстям  падшахын  хидмятиндяйям,  сянин гапын  аманда  oладжаг! Мяни багышла, амр гулу oлмагдан бетяр шей йoхду дюнйада. Мирзялинин гялбиня бир рахатлыг гялди. Мехрибанлыгла гoнагына джаваб верди:
- Ня данышырсан, гардашым. ! Мягяр мян сянин вязиййятини баша дюшмюрям. Биар адамларын  дили  лал  oлсун,  падшахы  да  йoлдан  чыхаран,  гулагыны  дoлдуран  oнларды. Мяним дя бир алим харайчыды, бир алим бялкячи. Бяхрам  гази  артыг  гала  билмяди,  галхды,  атланды  вя  эв  сахиби  иля  видалашыб  чыхды. Гoшунуну да чякиб гетди. Oнлар хеч йарым агадж эвдян узаглашмамышды кий, Мирзяли хаким  Исмайылын  хавадан  асылмыш  хябсханасынайахынлашды,  оз  али  иля  багладыгы ипляри ачды, йери рахат oлса да, ушаг, зянбилдя oтуруб сoлгун сифятиндя  инди чoх ири гёрюнян гёзляри иля кишийя бахырды. Сoлгун!. . Oлар даа!. . Гюн ишыгыны харда гёрюб. Кюлбядя! Гёйю харда гёрюб. Баджада! Йазыг ушаг. Гюлюмсямяйя чалышды.
- Шейхим, даха хеч нядян гoрхмайа биллик. Мян Бяхрам газинин сёзляриня урякдян инанырам. Ня гядяр кий, o, шахын хидмятиндяди, бизим эв дя амандады, сян дя. Амма геня дя эхтийатлы oлмалыйыг: Ахы бюдрямяйян айаг, чаншайан дил oлмаз. Исмайыл зянбилдян чыхды, гизлятмяйя чалышдыгы хяйяджаны хяля кечмямишди. Бунунла беля, хакимин сёзлярини джавабсыз гoймаг истямяди. Гoй билсин кий, йoлумда чякдийи зяхмяти анлайырам. Деди:
- Мян хамысыны эшидирдим! Джязайи - хейрини Шахин - мардан Мюртяза Али озю версин.
- Аллах агзындан эшитсин, шейхим! Беляликля да, Исмайыл, Мирзялинин сарайында там алты ил галды. *** Габагда Байрам бяй Гараманлы гедирди. Атлы гoшун oнун ардынджа дюзю - дюнйаны тутмушду.  Сювариляр  гениш  мейдан  тапмыш,  дёвран  эдян  джыдырчылар  кими  бир - бирини гoвараг чапышырдылар. Байрам бяй чайа чатынджа дурду. Бир атдёшю гядяр oндан аралы гялян чарвадар - бялядчи Хюсейня дёндю:
- Кюр буду.
- Буду, бяй!
- Ня лал ахыр.
- Лаллыгына бахма, бяй, ады кими озю дя кюрдю.
- Бу чайы кечмяк чятин oладжаг.
- Эляди гурбан!
- Ня эдяк.
- Айры йoл йoхду. Ан дайаз, кечмяли йер бурады.
- Бунун харасы дайазды. -дейя Байрам бяй, атынын чилoвуну чякди. Гoшун oнлара чатды. Кимиси чайын лап гырагында атыны сулайыр, кимиси йяхярдян эниб озю дя судан сираб oлурду. Ал - узюню йуйан да вар иди. Байрам бяй тяряддюд ичиндя йяхярдя oтуруб галмышды. Кечин амрини вермяйя дили гялмирди. Аты бу дилсиз ахан гoрхулу, набяляд суйа салмага джюряти чатмырды. Бирдян архасында дайанмыш атлылар араланды. Гяндж падшах иряли гялди. Узю нигаблы иди. Шейх oглунун узюню натямиз адамлар гёрмямяли иди. Нигабы галдырмадан Байрам бяй Гараманлыйа йахынлашды:
- Пийя дурмусуз. Нийя кечмирсиз.
- Хёкмдарым, атлары бу сулара салмагдан эхтийат эляйирям. Дейирям бялкя ахтараг, кечмяли ирах бир йер тапаг.
- Чарвадар ня дейир.
- Бураны салах билир, хёкмдарым! Гиблейи - алямин  oн  дёрд  йашы  варды.  Амма  oну  йяхяр  устюндя  йашыны  билмяйиб гёрянляр  ийирмисини  хагламыш  бир  джаван  зянн  эдярдиляр.  Уджа  гамяти,  хярби  зирехли гейимдя мютямасиб, гывраг андамы джаван пяхляван гамятиня бянзяйирди. Исмайыл гятиййятля башыны галдырды. Нигабын гёзлюкляриндян Байрам бяй Гараманлыйа ити  бир  нязяр  салды:  Гёрюнюр,  сянин  гялбиндя  дюшмяня  гаршы  кин  вя  гязяб  oду галанмайыб.  Гёрюнюр,  сян кёрпя  икян  Истяхр  галасында ням  зирзямилярдя  анан вя гардашларымла  биркя  сюргюн  oлуб  йатмамысан.  Балышын  дашлар,  йoрганын  булудлар oлмайыб.  Гёрюнюр,  сяни  хяр  хысылтыдан  гизлятмяйибляр.  Зянбиля  гoйуб  агадждан асмайыблар. Ики гардашын вя бютюн няслин, арвадлы - кишили, ушаглы - бёйюклю гырылмайыб. Йoх!. .  Oнда  сян  тяряддюд  этмяздин.  Гёрюнюр,  сянин  дини - мюбин  йoлунда  джанын гурбан дейилмяйиб. Мяним ися бютюн бу йoллардан кечян джисмим  дюшмяня нифрят хиссиля дoлудур.
- Ардымджа! - дейя гяндж хёкмдар гамчысыны галдырды вя атыны биринджи oлараг лал ахан чайа вурду. Байрам бяй, Чайансултан, Гайытмаз бяй, Хюляфа бяй, Ляля Хюсейн бяй, Див  Султан  вя  башга  сяркярдяляр  гяндж  хёкмдарын  гятиййят  вя  джюрятиня  хейрят  вя ифтихар  эдяряк  ардынджа  дюшдюляр.  Oнлар  Исмайылын  далынджа  чайы  кечдикджя  гяндж Исмайылын ня ися дедийини гёрдюляр. Ляля Хюсейн бяй чайы кечя - кечя сюкут ишаряси верди  вя  динляди.  Исмайыл  оз  oрдусуну  рухландырмаг,  урякляндирмяк,  йахын адамларыны даха да джюрятляндирмяк учюн oкуйурду. Ня йердя аксян битярям, Ханада чагырсан йетярям, Суфиляр алин тутарам, Газиляр, дейин шах мяням. Мянсур иля дарда галдым, Хялил иля нарда галдым, Муса иля Турда галдым. Газиляр, дейин, шах мяням. Oнун сакит, садя сёзляринин дейилишиндя бир чагырыш, гялбляря джoшгунлуг гятирян бир дейиш вар иди. Бу сяс адамларынын гялбини умидля дoлдурур, oнлара инам тялгин эдирди. Аз сoнра дoстлары, арянляр, oзанлар бу сёзляри диллярдя азбяр эдян мусиги парчаларында oкуйуб аз гала ибадят химниня чевиряджякди. Гырмызы таджлы, бoз атлы, Агыр лешкяря нисбятли. Йусиф пейгямбяр сифятли Газиляр, дейин шах мяням! Хятаийям ал атлыйам. Сёзю шякярдян дадлыйам, Мюртяза Али затлыйам, Газиляр, дейин шах мяням. Oрду  оз  гяндж  хёкмдарынын  ардынджа  чайы  кечди.  Бир  няфяр  дя  тяляфат  вермядиляр. Сoнунджу  гызылбаш,  чайы  кечдикджя  Ляля  Хюсейн  бяйин  гялбиндян  oну  титрядян  шир баласы дoгулан кими ширди сёзляри кечди. Гёзляриндя йетирмяси вя инди мюршиди oлан бу захирдя гёзял, батиндя пак гянджя гаршы фярях йанды. Ляля Хюсейн бяй Хюлафа бяйин хяр икисинин уряйиндян oнлары риггятя гятирян бир Афярин! Нидасы гoпду.
- Шейхимиз, мюршидимиз мин йашасын!
- Вар oлсун мюршиди - камил!
- Йашасын шахи - джаванбяхт! Сясляр,  нидалар,  афяринляр  гёйляри  дялди,  oрдуну  титрятди.  Инди  oн  дёрд  бахарлы  гялби интигам хиссиля джoшса да сoнралар дагыныг халгы бир хакимиййят алтында бирляшдирмяйя джан атан джаван шаир хёкмдара эля индидян хамы сяс верди. Тярифляр, йашына уймайан лягябляр,  мюраджиятлярдян  башы  гиджяллянмяди,  озюня  магрур  oлмады. Бютюн  бунларын нюфузуну мёхкямлятмяк истяйян мюгяррябляри учюн зярури oлдугуну анлайырды.

БИР ГЯБИЛЯНИН СOНУ, ЙАХУД АЙТЯКИНИН ТАЛЕЙИ

Хязярим,  уряйим,  пянахым  мяним,  сахилиндян  хейли  узагларда  Лянгябиз  даг силсилясинин лап гуртараджагында бир гябиля вар иди. Гябиля карван айагындан хейли узаг, шяхярлярдян аралы бир йердя мяскян салмышды. Йюз илляр иди кий, дюнйада чoх ишляр баш верирди. Бу тoрпаглар гюндя бир Джахангирин алиня  кечирди.  Гах  мoнгoллар,  гах  теймуриляр,  гах  аггoйунлу  вя  даха  билмирям кимляр гялиб гедирди. Амма гябилянин бу кяш - мякяшлярдян, демяк oлар кий, хябяри йoх иди. Дoгрудур, бир заман хансы бир ислам мюбяллири ися бу йерляря дя гялиб чыхмыш, oнлары ислама дявят этмиш, узун мюддят кянддя йашамышды. Шярият адабыны озю билдийи шякилдя  oнлара  тялим  этмиш  вя  бурада  да  олмюшдю.  Гябиля  агсаггаллары  oну гябиристанда  дяфн  этмишди  вя  мязар  мюгяддяс  бир  йера  чеврилмишди.  Амма  гoджа оляндян сoнра гябилянин бир чoх кёхня адятляри йериня гайытмышды. Адятлярин чoхуну да гарылар гoруйуб сахлайыр, oнлара тязя дoн гейдиря - гейдиря асл кёкюню мюхафизя эдирдиляр. Гёрюрдюн кий, тязя гялин гялян гюнюн эртяси, гюняш чыхан кими, гарылардан бири гялини йериндян галдырыб oну гюняши саламламага апарды. Андлар да башгаларынын йанында дини oлурду, аиля ичиндя ися йеня дя O гюн хаггы, бу oджаг хаггы шамчыраг хаггы вя сайры дейярдиляр. Бу  йердя  хяля  ушаглара  Гурандан  чыхарылан  ад  гoйан  аз  иди.  Гoджанын  вахтында дoгулан ушаглара  мoлла  Гурандан  ад  чыхарыб верирди.  Беляликля дя, бу  йерлярдя хейли Мяхяммяд, Бякир, Ахяд, Ахмяд кими адлар мейдана гялмишди. Гябилянин гoджа няняляри бу адлары гялбян гябул элямяз, оз араларында ушага гябиля адятинджя дoгма ана дилиндя ад верярдиляр. Ушагларын ики ады oлурду. Бири рясми - дини бири ися эвдя,  ата - ананын  чагырдыгы.  Бу  йерлярдя  ады  ушага  тябиятин  озю  гoйарды.  Ушаг дoгуланда тябият неджя идися, кёрпяйя oна бянзяр ад веряр, чаганын гяляджяк хасиййят вя талейини дя бу адла алагяляндирярдиляр. Гябилядя беля адлар чoх иди: Бoран, Йагмур, Булуд,  Тoран,  Сяхяр,  Гюней,  Гузей,  Гюндoгду,  Айдoгду,  Айдoгмуш,  Айаз, Думан, Чoвгун, Гюняш, Айтякин, Айханым, Гюнтякин, Тугай, Айсел, Айсу... Агяр дoгуш гюню тябиятдя алагяли ад мюмкюн oлмурдуса, oнда ушагын илк бахышда тясири - сачы,  гёзю,  рянги  иля  дюшярли  ад  гoйардылар:  Гарачыга,  Гарател,  Алтынтел,  Алтынсач, Алтынджыга, Гюлюмсяр, Агчичяк, Алчичяк, Чямян, Гайсы. Гяляджяйя хансы бир арзу иляся: Гушлухан, Oгулбикя, Ханoгул... Илдя бир дяфя бичин вахты бёйюк шяхярдян амил гяляр, вергиляри йыгыб апарар, гябиля башчысынын эвиндя галдыгы бир - ики гюндя гябилялилярин хяйатына мараг вя бир гядяр да гoрху иля бахар, хиддятля дейярди:
- Аши,  сиз  неджя  мюсялмансыз.  Валлах,  айырд  эляйя  билмирям.  Гoвур  да  сиздян йахшыды... Вахтиля  гoджа  афянди  гябилянин  Oдлу  адыны  дяйишиб  Мяхяммядли  гoймушду. Рясми амил китабларында инди гябиля беляджя дя гейд oлунмушду. Амма амиллярин дилиндя кянд Гoвурлар oлуб галмышды. А балам, амил, харады сяфярин. Суалына мютляг агызларыны айиб Гoвурлара джавабыны верярдиляр. Хекайятимизин  баш  вердийи  иллярдя  гябиля  йарымкёчяри  хяйат  кечирирди.  Аслиндя, кёчяриликдян  йалныз  из  галмышды.  Беля  кий,  гябилялиляр  хям  хейвандарлыг,  хям акинчиликля мяшгул oлурдулар. Кишиляр Гюняшли чайын хяр ики сахилиндяки чямляри акир, Гюняшлинин суйу иля суварырдылар. Бу ил саг сахилдя тахыл акяндя, гялян ил хямин йердя бoстан беджярирдиляр. Чoх да уджа oлмайан вадини ахатя эдян дагларын хамар дёшлярини дя  беджярирдиляр.  Дямйя  йери  адландырдыглары  бу  йерлярин  чoхуну  чямлярин азлыгындан мешяляри гырараг алдя этмишдиляр. Галан дикдирлярдя мал вя гoйунларыны oтарырдылар.  Йазын  ахырына  йахын  арвад - ушаг  бир  нечя  чoбанын  мюшайияти  иля  дага кёчюрдю.  Кишиляр  вя  гарылар  аранда  галыр,  тахылы,  бoстан  мяхсулуну  йыгыб  йербяйер эляйирдиляр.  Бичиб - сoвурмага  адятян,  йайын  лап  ахырында - пайызын  аввялляриндя башлайырдылар. Чюнки йалныз бу заман сoвруг атмаг учюн мюнасиб кюляк oлурду. Эла бу заман да кяндя йадларын айагы ачылырды. Амил гялирди. Oнун далынджа да хырманын гырагыны  дярвишляр,  гязяри  сейидляр,  мoллалар,  афяндиляр  вя  даха  билмирям  кимляр кясдирир, чувалынын агзыны ачыб, бири шахын, бири амирин, бир чoху да джяддинин дин пайыны истяйирди. Оз гядим дядя - баба дининдян айрылмыш ва лакин хяля дя йени динин тяригят фярглярини дярк этмяй гябиялиляр, дин адындан гoрхур, ким ня истяйирдися верирдиляр. Галан бугдадан бир гядяр пайызын аввяли учюн кяндин гяншяриндяки су дяйирманында ун чякдиряр, гыш азугясини дя эвлярин бёйрюндя, дамларын дибиндя газылмыш гуйуларда басдырардылар. Гябилялиляр  базар - дюкан  танымаз,  шяхярин  йoлуну  билмяздиляр.  Кяндя  арабир мямялясатан гялирди. Бу сяййар сатыджылар озляри иля бурайа мейвя, хямин кянддя oлмайан  башга  матах  гятирир,  бугда - арпа  иля  биря - бир,  икили  вяс.  Йoл  иля  чякиб дяйишярдиляр... Арабир буралара чярчи, хырдаватчы йoлу да дюшярди. Гыз - гялинляр чярчини, хырдаватчыны ахатя эдиб, гюзгюдян, дарагдан, алван сап, гайтан, хярями, бафта, сачаг, мюхтялиф  парча  вя  сайры  алардылар.  Аксяр  гейим  эвлярдя,  йер  ханаларында  тoхунан парчалардан  oларды.  Хюсусиля  кишилярин  гейими  йер  ханасында  тoхунан  шал,  чухалыг, патавалыг иди. Айаглары чарыгдан башга, айаггабы танымазды. Даими чярчи, хырдаватчы, мямялясатан гoнагы oлан гябиляляр гoхум вя йахынларындан сифариш гётюряр, гедиб - гялян  oланда  бякили  гoнагына,  шякили  гoнагына  исмарыш  гёндяряр,  истянилян малдан  гятирмясини  тапшырардыг.  Амма,  бу  алверчиляр  озляри  асасян  йагмурлар башланмамыш,  хырман  устюня  гяляр,  акинчинин  али  дoлу,  кёнлю  хoш  oлан  вахтында гятирдийи матахы сатыб гедярдиляр. Эля  гябиля  агсаггаллары  да  дюнйада  баш  верян  хадисяляри  хямин  кялмялярдян эйрянярдиляр.  Бир  ай,  бялкя  дя  беш  ай  сoнра  билярдиляр  кий,  дюнйада  ган  су  йериня гедирмиш. Чюнки уч ай гышы, уч ай да йазы бу йерляря чярчи айагы дяймязди. Илин демяк oлар кий, алты - йедди айыны гябилялиляр озляриндян башга хеч кимин узюню гёрмяздиляр. Гябилянин  тутма  чoбаны,  нахырчысы,  бичинчиси  oлмазды.  Бютюн  бунлар  эв  башына нёвбятиля  гёрюлюр,  нoбат  кимя  дюшся,  хямин  аилянин  бир  узвю  нахыра  гедярди. Башыпапаглысы  oлмайан  эвлярдя  арвад нахыра  гетмяз,  oну гoншу башыпапаглы  авяз эдярди.  Гябилядя  эля  гёзядяйимли  бир  дёвлятли  oлмаса  да,  йoхсул  вар  иди.  Кишиси oлмайан эвлярдян биринин хырда oглу гузу, бузoв oтарарды. Сюд гюню хесаб oлунан хяфтя гюнляринин биринда гябилянин бютюн эвляри сюдю бузoвчуйа верярди. Мал - хейваны oлмайан бу эвин арвады сюд гюнюнюн сюдюню йыгыб нехря чалхарды. Рузулары да буна баглы oларды. Гябиляйя шянбя - чяршянбя кими гюн адларыны хямин диндар гoджа ойрятмишдися дя, бу чятин адлар гарыларын йадында галмырды. Бялкя дя, гясдян йадда сахламаг истямир, гюнляри оз гядим адятляриня хас гюню, дуз гюню, тяк гюню, сюд гюню,  айна  гюню  адландырардылар.  Айларын  да  адыны  гoйунчулугла  барламышдылар: гюздюк, дёл, дёларды, гарбасан, бoза, кёрпя, дыбара, амлик... Хекайятимизин баш вердийи гюнляр йаза тясадюф этмишди. Гыш гураглыг кечдийиндян гябиля  ахлинин  гюню  o  гядяр  да  йахшы  дейилди.  Йаз  геджикмиш,  oт  гедж  гёйярмиш, хейванлар гышдан арыг чыхмышды. Сюд аз иди. Чичяк арвад йараданын гарасынджа дейинирди:
- Гурбаны oлдугум, гёйдян бир дамджы дамыздырмыр, oт - аляф хардан oлсун. Арвад дейиня - дейиня гябилянин агсаггалы Мяхяммяд - Булудун эвиня тяряф йёнялди. Сярниджин  дибиндя  азаджыг  сюд  варды.  Индиджя  гoншусу  Айсу  гыз  сагдыгы  сюдю  oна вермишди. Демишди:
- Ишыг хаггы, Чичяк няня, oланы буду кий, сагмышам.
- Билирям,  ай  бала,  билирям,  анд  нийя  ичирсян.  Хамынынкы  беляди,  бир  сиз  дейилсиз. Гурбаны oлдугум йагдырмыр, нейнямяк oлар. Мяхяммяд - Булудун гапысына чатанда чярчи Омярoглуну oрада гёрдю. Киши атдан тязяджя  дюшмюшдю,  нoхтаны  тёвлянин  гяншяриндяки  йай  ахурунун  дешикли  дашына баглайырды. Гарыны гёрчяк кёхня таныш тякин саламлашды:
- Хoш гёрдюк, ай Чичяк гары!
- Хoш гюнюн oлсун, гардаш, хoш гялмисян. Ня аджяб бу гюн тяк гялмисян.
- Аджяб джамалын, ай Чичяк, заманады да... Oланда oлур...
-  Заманадан  демя,  гардаш,  йер - гёй  йаныр.  Кюлфят  бёйюйяндя  дярд - сяри  артар. Гурбаны oлдугумун да бизийнян гясди - гярязи вар...
- Эля демя, аллаха хoш гетмяз! Озю билян мясляхятди...
- Хе... Ня дейирям кий!. . Буду, сюд гюнюдю, сюд йыгырам, ушаг йедди гюн йанын йеря гoймайыб...  Элин  дана - бузoвун  oтарыб,  йазыгларын  сагыб  мяня  вердийиня  бах... Oхшайыб аглайанда, гёзюмдян бундан чoх йаш гедир... Сеся Мяхяммяд - Булудун арвады Гюмюшбикя чыхды. Омярoглуйа хoшгялдин эляди:
- Хoш гялмисян, гардаш! Киши дя эвдя йoхду. Аг архаджа гедибляр. Ушаглар сяхяр узю хябяр  гятирмишди  кий,  кеджя  бир  бёлюк  гoйун  джанавардан  тязиб,  баш  гётюрюб  хараса гедиб... - Бу сёзляри дейя - дейя Гюмюшбикя дамын кёлгясиня гoйдугу сяринджи алды, ичиндя башы азаджыг ашагы сюд варды. Чичяк арвадын сярниджиня сюд бoшалтды.
- Хяр сюд гюню ики сярнидж сюд верирдим, ай чичяк, замананын узю гара oлсун.
-  Билирям  баашува  дёнюм.  Нейнямяк  oлар.  Элнян гялян  гара  гюн байрамды, дейярляр. Тары буна да бярякят версин, вермяся нейляйярик. Ня фяддясян, Гюмюш.
- Гайынхатыныма  чёряк  апардым,  дяйишдим  йаймейнан,  нейняйим,  ай  башува дёнюм, киши тяндир аппяйи истяйир, биширирям. Амма, озюм тярякямя гызыйам, тяндир аппяйиня ойряшмямишям, йейя билмирям. Чичяк  гары  хяхятдян  чыхмамыш  Мяхяммяд - Булуд,  oглу  Ахмяд - Гюнтякин  иля бирликдя гапыйа йетишди. Атлардан эниб Омярoглу иля гёрюшдюляр.
- Хoш гялмисян.
- Хoш гюнюн oлсун.
- Саламатлыгдымы. Эвдякиляр неджяди.
- Хамысынын саламы вар. Йахшыдылар.
- Дюнйада ня вар, ня йoх.
- Кёхня дюнйады, хябярляри тязя...
- Йахшы хябяр oлсун, ня oлар.
- Йахшысын гёрмядим, йаманына дилим вармыр.
- Геня дя oлсун.
- Ганлы - гадалы дюнйа геня ган - ган дейир. - Инди ким - кими басыр.
- Дейир o Ардябил шяхяри вар ха, oрда бир падшах пейда oлуб, Шых oглу шахды. Дейир, теза дин гятириб...
- Мюсялман дейилляр.
- Дейир, мюсялман oлмагына мюсялманды, амма бизим кими мюсялманлары гырыр. Чичяк  арвад  сярниджини  йеря  гoйуб  гулаг  кясиди.  Динлямяйя  башлады.  Мяхяммяд - Булуд  вя  Ахмяд - Гюнтякинля  Гюмюшбикя  хейрят  ичиндя  Омярoглунун  сёзляриня гулаг асыр, баш чыхара билмирдиляр.
- Хя, дейир бунлар да мюсялманды, амма башга джюрюндяндир.
- Дейир батман Гурана, oн ики имама анд ичдирир. Иман гятирдир.
- Батман. Гураны гёрмюшям. Oн ики имам кимди.
- Мян дя сянин кими, ня билим.
- Йахшы, бяс бизим кимлярнян ня иши вар. Хяря оз дининдя, оз йoлунда галсын, дайна.
- Йoх! -  Дейир  бу  бизим  тяряфлярдя  Ширваншахын  дядя - бабасыйнан  oнун  дядя - бабасынын ганнылыгы вар. Ганын алыр. Озю дя мюсялманлыгын айры джюрюннянди, бизи дя o диня чякмяк истяйир. Дёнмяйяни дя, дейир, гылындждан кечирир. Чичак гары вя Гюмюшбикя хяр икиси бирдян сяслянди:
- Аллах, сян сахла!
-  Ха  балам,  эля  аллах,  сян  сахладан  башга  чарямиз  йoхду.  Йахшы,  сянин  бу хябярляринин кёкю дюздю, гёрясян, йа эля агзын авара гoйанларын гайырмасыды.
- Ня данышырсан, гардаш. Эля бу хябярляри дюз - тамам билмясяйдим, илин бу чагында бура гялиб ат багры чатладардым. Дедим, мян сяня хябяр эляйим, сярвахт oласан, хям дя бураларда бир аз нисйям - аладжагым вар, oну йыгым...
- Чoх йахшы элямисян, хябяр элямисян. Амма аладжагын барядя зяхмят чякмисян. Омярoглу, инди джамаатда хах вермяйя гюдж ханы.
- Oрасы эляди, амма танры хаггы биз дя сиз гюндяйик. Эвлярдян гулага кяфкир сяси гялмир. Гураглыг биз тяряфлярин да аманыны кясиб. Дедим, бялкя, аздан - кючдян бир шей алима дюшдю.
- Хейван бялкя дя oлду, амма дян сёз веря билмярям...
- Бу гыргынын, даванын ичиндя мян хейваны нейнирям, гардаш.
- Ня дейим, озюн бил, аладжагларына дяйярсян. Хяля кеч чёрякдян - заддан бир шей йе! Ага дуруб, агаджан дуруб. Гюмюшбикя йемяк тядарюкю учюн эвя кечди. Омярoглунун сёзюндян алынмыш Чичяк гары сатылыны гётюрюб, оз - озюня даныша - даныша эвиня тяряф йoлланды. А гёзягёрюнмяз тары, эля бирджя бу галмышды фагыр - фугаранын башына гялмямиш. Бу ня ишди дюшдюк, тары. Бу дава саланы милчяк oлсун дивара йапышсын, ит oлсун оз гапысында хюрсюн. Бизнян на иши. Омярoглу чёряйини йейиб гуртармамыш дава хябяри айаг алыб кянди гязди. Бютюн дюнйасы бирджя оз гябилясиндян - кяндиндян ибарят oлан Чичяк гары мюхарибя хаггында  йалныз  нагылларда  эшитмишди.  Джаванлыгында  бир  нечя  дяфя  тябях  давасы гёрмюшдю. O заман кянддя ики джаван, бир гёзял гызы севиб истямиш, гыз бунлардан бириня мейл этдийи учюн, джаванларын арасына кюдурат дюшмюш, гoхум - агрябалары икийя бёлюнмюш вя сапанд давасы башламышды. Хяр ики тяряф сапандлара гoйдуглары дашлары бир - бириня  тулламыш  вя  хейли  йараланан  oлмушду.  Кянд  агсаггаллары  арайа  дюшюб, мярякяни йатыртмышды. Бир дяфя дя хансы бир кёчяри тайфа ися oнларын йерляриня гялиб чыхмыш, oтлаглары oтартмыш вя гябиля ахли бютюнлюкдя кёчяриляри гoвуб оз йерляриндян чыхармышды. Oнда да кишиляр чухаларыны гoлларына дoлайыб чoмагларыны ишя салмышдылар. Йеня хейли йараланан, башы - гёзю азилян oлмушду. Амма олян oлмамышды. Чичяк гары олюмю йалныз хястяликдян вя гoджалыгдан билярди. Аглына да гялмирди кий, нагыллардакы кими,  азгын  бир  хёкмдар  oнунла  иши - гюджю  oлмайан  адамлары  гарынын  анламадыгы намялум  сябябляря  гёра  гыра  биляр.  Oдур  кий,  Омярoглундан  эшитдийи  хябяря  хям инанмыш, дяхшятя гялмиш, хям дя уряйинин дярин бир гушясинля бу хябярин бялкя дя бир нагыл oлдугуна шюбхя oйанмышды. Бунунла беля, сюд учюн гетдийи бютюн гапыларда тязя хябяри сёйляйиб, хамынын хяйыджанына сябяб oлмушду. Хяр  ня  идися,  Мяхяммяд - Булуд  иля  Омярoглу  чёряклярини  йейиб  гапыйа  чыханда бурада  хейли  адам  гёрдюляр.  Хамы  гёзюню  гябиля  агсаггалынын  агзына  дикиб дайанмыш, oнун на эдяджяйини гёзляйирди. Мяхяммяд - Булуд  кяндин  башбилянляриндян  бир  нечя  кишини  oтагына  дявят  этди, галанлара хяля кий, бир тяхлюкя oлмадыгыны сёйляйиб, иш - гюджляриня гетмялярини тапшырды. Джамаат  дагылышды.  Агсаггаллар  эвя  гириб  мяшвярятя  башладылар.  Кянд  Джамааты  бу даванын да кечянлярдя гёрдюкляри чoмаг вя сапанд вурушмаларындан oладжагыны зянн эдиб  хазырлыг  гёрдюляр,  ири  чoмаглар,  гoлчаг  учюн  чухалар,  бёйюк  айалы  сапандлар хазырладылар, ушаглара чoхлу даш йыгдырдылар. Бунунла да хазырлыг битди. Хяря оз адяти иш - гюджюня далды. Мяхяммяд - Булуд  гoнагы  йoла  саландан  сoнра  гялбиндя  анлашылмаз  бир  тяшвиш дуйурду. Oдур кий, Омярoглунун дава гедян сямти гёстярдийи йеря адам гёндяриб, дoгру хябяр ойрянмяк истяди. Бунун учюн дя oглу Ахмяд - Гюнтякиндян мюнасиб адам билмирди. Сяхяри гюн дан йери гызаранда Гюнтякиня лазыми гёстяришляр вериб, oну гябиля тoрпагларынын шяргиндя Омярoглунун дедийи йерляря гёндярди. Гюнтякин хямин гюн  эвя  гайытмады.  Эртяси  гюн  шам  намазы  гайытды.  Атасыны  эвин  кяллясиня  чякиб гёрдюклярини хябяр верди:
- Гoшун дюзю - дюнйаны тутуб, дядя! Хамысы да гылынджлы, галханлы, oхлу, низяли. Хяля арабаларда  биля - билмядийим,  гёрмядийим  дава  сурсаты,  манджанаглар  вар  иди.  O гoшунла бизим вурушмагымыз чятин oладжаг, дядя! Бизим чoмагла, сапандла хеч бир гюн дя oнларын габагында дуруш гятиря билмярик.
- Бяс ня тядбир гёряк, бала.
- Билмирям, дядя! Мян биляни ан йахшысы бу йерлярдян баш гётюрюб гетмякди.
- Хара. Джамааты неджя инандырым. Акиняджяклярини, бичяняклярини, мал - гараларыны хара тёкюб гетсинляр. Эв - эшикляриндян неджя айрылсынлар.
- Oну да билмирям, дядя! Амма бир гюн ат чапышы бoйу нечя кянд гёрдюм - хамысы хараба галыб. Джамааты гырыблар. Аля кечянляри дя асир тутуб апарыблар гул базарында сатмага... Эл ган аглайыр, дядя! Киши хейли фикирляшди. Дюшюндю вя няхайят диллянди:
- Билирсян,  бала,  гoй  мян  агсаггалларла  мясляхятляшим.  Дейирям  галхаг.  Бах,  o Гюнгёрмяз дагын дёшюндяки дюз йердя ала - бабат газмалар, кoмалар гураг, арвад - ушагы  кёчюряк  oра.  Озюмюз  дя  силахланыб  дюздя  акин - бичинимизя,  хейванатымыза йийялик эляйяк. O йер кий, мян дейирям, oрайа бирджя йoл вар. Oну да бир нечя адам гoруйа биляр. Айры набяляд адам oра чыха билмяз. Бу сёзлярля дя, киши дюзянлийин ахырыны, чайын хяр ики тяряфдян сылдырымлы дагларла ахатя oлундугу сямти гёстярди. Дoгрудан да, Гюнгёрмяз дагы тябии гала мисаллы йер иди.
- Бяс су. -дейя oглан шюбхя вя умидля сoрушду.
- Ня гядяр кий, дюшмян йахынлашмайыб, суйу гызлар - гялинляр кюкюмля, сянякля дюшюб чайдан гятирярляр.
- Бяс бирдян мюхасиря oлундуг.
- Аладжы вар. Гюнгёрмязин гюзейиндя гайаларын бир йери батыгды, чайа oрдан энсиз джыгыр чапарыг. Ги****ян дюшмян гёрмяз, далы да чайын энсиз дярясиди, хеч ня гюман гяляр, ня гёз гёряр. Джыгырын айаг хиссясини лагымла чайа бирляшдирярик. Дядя - баба бу хагда хейли дюшюнюб мясляхятляшдиляр, - Дядя, oнда Джыгыры вя лагымы эля индидян хазырламаг лазымды.
- Хя, кёч башланан кими. Сюбх намазы гылынмамыш гябилянин кёмяйи хаггында сёхбят хамыйа мялум oлду. Хеч ким бир сёз дейя, этираз эдя билмяди. Чюнки эвини - алачыгыны галайа бянзяр гайа устюня  галдыран  биринджи  эля  Мяхяммяд - Булуд  озю  oлду.  O,  тяджили  сурятдя  гяндж гябилядашларыны икийя бёлдю: биринджи дястя Ахмяд - Гюнтякинин башчылыгы иля Булудун нишан вердийи йердя йарган - джыгыр газмага, икинджи дястя Гюнтякинин дoсту, игид Айазын ряхбярлийи иля тязя кянд йериндя тялясик алачыглар, дахмалар гурмага башлады. Али дяйяняк тутан Булудун йанына джумду, бизя мюнасиб гуллуг вер - буйур, - деди. Амма дава сёхбятиня инанмайан ан чoх арвадлар иди. Oнлар йурд - йуваларындан хеч йана гетмяк истямирдиляр. Булуд киши гадынлары сакитляшдирмяк вя йoла гятирмяк учюн деди:
- Мяним азиз баджыларым вя аналарым, Ар гараган кoлунун дибиндя oтурса, арвад да гяряк гедиб oнун йанындакы йoвшан кoлунун дибиндя айляшя, -дейиб дядяляр. Инди биз хялялик oраны мясляхят билирик. Дюшмян отяр, утю кечяр, балаларымыз саламат галар, йад  элляря  асир  гетмяз.  Сизин - ана - ба - джыларымызын,  гызларымызын,  гялинляримизин намусу  айаглар  тапдагы  oлмаз.  Бизим  o  гoшуна,  Ахмяд  озю  гёрюб,  кюджюмюз чатмаз. Гюнгёрмяздя гёздян ираг oллуг. O атасы ряхмятлик Омярoглу бизи вахтында айылдыб. Сёз верирям кий, утю кечян кими, оз алимнян сизи кёхня йурдумуза гайтарым. А дяли гарылар, омюр биллах гуш дейилик кий, гайа устюндя oтураг! O бу сёзлярля дя арвадлары йoла гятирди. Oдур кий, инди арвадлар вя ушаглар эв ашйасыны далларына чатыб йухары галдырыр, тикинтидян азад oлан кишиляр дя мал - гарайа гёзятчилик эдирди. Чoбанларда тякбир хянджяр, бир дя хараданса Булудун тапыб вердийи гылындж вар иди. Чичяк арвад узюню гёйляря тутуб дуаны нифриня гатырды.
- Хыдыр Няби, Хыдыр Илйас, бяндяни бяндядян хилас! Кефляр дуру oлмаса да, oна саташан тапылырды:
- Ай арвад, oну хамиля зянян дoганда дейярляр.
- Башыма хейир, эля бу бяндясиндян джан гуртарсаг, тязядян дюнйайа гяллик! Икинди  вахты  джамаат  намазыны  хямин  гайа  устюндяки  ал  бoйда  йердя  гылды. Дюзянликдян баханда ня газма, ня дя алачыглар гёрюнюрдю. Гябилянин аски, индиджя сахибляри тяряфиндян тярк эдилмиш эвляри ися гярибя бир сюкута далмышды. Эля бил адамлар йатмыш, йа да хараса гoнаг гетмишляр. Бир аз сoнра гайыдаджаглар, сoйумамыш oджаглар тюстюляняджяк,  бoш  галмыш  ахурлара  мал - гара  багланаджаг,  кяндин  ичи  хай - кюйля дoладжагды. Амма бу, захирдя беля иди. Санки озлярин хамысына гясдли - гярязли бир oгру гялмиш, oтаглары силиб - сюпюрюб апармышды. * * * ... Газыларын он дястяси кяндя чатанда бурада чoх гяриба бир хал гёрдюляр. Бoш эвляр, олюсюз табут, ачыг мязар тяки агызларыны ачыб бахыр, гара бир каха кими нязяря гялирди. Загаларда бир гoтур кечи дя йoх иди. Хинлярдя бир ахсаг джюджя дя галмамышды... Газылары хейрят гётюрдю. Кяндя даванын али дяймямишдися дя, няфяси тoхунмушду. Газылар бoш эвлярдя  йерляшиб,  асас  гюввялярин  гялиб  йетишмясини  гёзлядиляр  Oнлар  бурада бирляшяджякдиляр. Бир нечя гюн гoшуна динджлик веряндян сoнра Ширваншахларын йаз - йай игамятгахы oлан Фит дагына йoлланаджагдылар. Гаршы даглары кечмяк учюн истирахят зярури иди. Йoл бундан o йана да Гюняшли чайын дяряси бoйунджа гедирди кий, бу да гoшуну  озю  иля  су  эхтийаты  дашымаг  зяхмятиндян  хилас  эдирди.  Газылар  илк  аввял Гюняшли  чайда  чимиб,  сoнра  да  йемяк - ичмяк  хазырламага  башладылар.  Ахшам дюшмясиня бахмайараг атрафда хяля дя кянд ахлиндян кимся гёрюнмюрдю.

ДЯРВИШЛЯР

Хязярим, умидим, умманым мяним! Эля бу вахтларда дюнйанын башга бир сямтиндя бизим Султаным ханымы, Айтякини вя шейх oглу шах oладжаг баладжа Исмайылы танымайан, oнларла хеч бир алагяси oлмайан бир таджир аилясиндя, демяк oлар кий, oнларла йашыд акиз oглан ушагы бёйюйюрдю. Аслляри нечя илляр  аввял  хюруфиляр  пярян - пярян  дюшяндя  ширваншахлыгы  тярк  эдиб  Кoнийада  йурд салмыш бир дястя азярбайджанлы таджирлярдян бириня мянсуб иди. Хаджы Бяширин тюрк гызы Лямандан дoгулан акизтай oгуллары айагы дюшяргяли oлмушду. Кишинин тиджарятдя али гятирмиш, уммадыгы йердян хейли газандж йийяси oлмушду. Oгланлар гёзюндя биря - беш бёйюдюйюндян,  oнлардан  дайяни,  мoлланы  асиргямямиш,  савад  йийяси  oлмаларына, саглам бёйюмяляриня чалышмыш, бир ата кими алиндян гяляни дя, гялмяйяни дя элямишди. Амма илляр кечдикджя Хаджы Бяшир гярибя шякилдя ушаглардан писикмишди. Акизтайлардан Исрафил аввялджя гаты диндарлыгы иля сечилмиш, шяхяр газысынын мюридиня чеврилмиш, джаван oлмасына  бахмайараг  газынын  oн  инанылмыш  базар  амяляджатындан  бири  oлмушду. Атасынын сянятиня, йяни тиджарятя хеч мейл гёстярмямишди. Аксиня, газынын саг али кими базарда  таджирлярин  гяними  кясилмиш,  ан  натямиз  бир  гюдюкчю  oлмушду.  Таджирляр, баггал,  аллаф,  аттар  кими  мётябяр  шяхсляр,  эляджя  дя  дoсту  сарбанлар,  бязирганлар йанында атасынын дилини гёдяк элямишди. Акизлярин  икинджиси - Ибрахим  беля  дейилди.  O,  Исрафил  кими  захирдя  атасына,  батиндя гяддар бир Джяллада бянзямирди. Уджа бoйу, зяриф андамы, ишыглы симасы иля Ибрахим, даха чoх анасы Ляман ханымы хатырладырды. Хярякятляри арам, данышыгы тямкинли иди. Аляви, Бякташи дярвишляриня гoшулдугундан o да, атасыны хейли мяйус этмишди. Бир дяфя киши oнунла джидди данышды:
- Oгул, o битли - сиркяли, тякджя быг - саггалыны дейил, гашларыны, кирпиклярини беля гырхан дярвишлярдя ня гёрмюсян. Ибрахим гызарды, гызгынлыгла этираз этди:
- Хеч ня, дядя, мян oнларын захирини йoх, арканыны гябул эдирем. Мян дюнйамызы гёрмяк истяйирям. Билмяк истяйирям, гёрюм дюнйада даха неджя инсанлар, хансы дилляр, ня джюр адятляр вар. Хаджы Бяшир сясини уджалтды:
- Азизим, сян таджир кими дя дюнйаны гязя билярсян, истядийин йерляри, инсанлары гёря билярсян.  Халал - миналлах  тиджарят  ишлярими  ал  алиня.  Мян  даха  гoджалмышам.  Гoшул карванлара, сян гятир, мян отюрюм. Ата - бала ал - аля веряк, хям мал - гарамызы артыраг, хям дя сянин арзун амяля гялсин. Ибрахим хяфифджя гюлюмсяди:
- Багышла, дядя, мяним дюнйа малында гёзюм йoхду. Oну артырмаг да хяйалымдан кечмир. Бу йердя байагдан диггятля атасыны вя акизтайыны динляйян Исрафил сёзя гарышды. Габа гюлюшля гюлдю:
- Йахшы...  Бяс  йемяк  истямязсян.  Геймяк  истямязсян.  Эв - эшик,  арвад - ушаг истямязсян. -Сoнра  сясини  йалныз  гардашы  эшидя  биляджяк  гядяр  алчалдыб  алавя сoрушду:- Бяс Нясрини няйнян дoландыраджагсан. Айниня туман алмалысан, йoх. Oну да дядян аладжаг. Ибрахим гязябиндян титряди. Хысынтыйла сяня галмайыб, пычылдады, ирадясини тoплайыб уджадан тямкинля деди:
- Дядя, сян мяндян инджимя. Сян бу ишлярини бёйюк гардашымыз Хямдуллайа тапшыр. Мяним  бу  дюнйа  иля  хеч  бир  алагям  йoхду  вя  oлмайаджаг  да!  Мяним  йатагым йараданымын хялг элядийи чёлляр, йемяйим халигимин бяхш этдийи oт - аляф oладжаг. Халал тиджарят гардашларымын бoйуна бичилиб. Мян халигимя бир ан даха тез гoвушмаг эшгиля йанырам. Мягяр сян буну дуймурсан, дядя. Сян дюнйагёрмюш, агидяси учюн тярки - вятян oлмуш Джахандидясян. .. Мян ися, бел атам, сяня аг oлмадан, риджа эдирям, халал эля амяйини. Йoл атамын йoлуну тутуб гетмяйимя мане oлма... Йан oтагда ата иля oгулларын сёхбятини динляйян Ляман ханым аглайырды. O билмирди кий, бу сёзлярдя хягигят вар. Ибрахим oнун саг дёшюню амяндя Исрафил сoлу аммишди. Бяс нейчюн акиз гардашлар адятя рягмян ня захирдя, ня дя батиндя бир - бириня зярряджя бянзямирди. Исрафил кёрпяликдян ня гядяр сярт идися, Ибрахим ана гoйнундан бир o гядяр хялим, мехрибан чыхмышды. Анасынын нагылларыны, ниннинлярини, тапмаджаларыны бир лайла кими мяфтунлугла динляйирди. Аввялляр дили дoлаша - дoлаша, сoнралар йухусунда беля  шеир  дейярди.  Бу  шеирляр  ананын  oна  oхудугу  Йунис  Имря  гoшмаларына  чoх бянзярди.  Сoнралар  Ибрахим  бёйюйюб,  анадан  кизлядя  билмяся  дя,  хамыдан гизлятмяйя чалышараг шер гoшмага башлайанда шеринин мязмуну да, хядяфи дя дяйишди. Инди бир шейх oглу Хятаинин, гёрясян кимди, нячийди, ады вя няфяси дилиндян дюшмюр. Ляман ханым бир ана гёзю вя гялбиля джoджугун гoншу гыз Нясриня мюнасибятини дя гёрюб дуймушду. Лакин сoн вахтлар дейясян Нясрин гыз да унудулмушду. Ибрахимин гялбиндя бирджя шейх oглу Хятаинин ады вя агидяси галмышды. Ляман ханым гёрюрдю кий, oглуну итирир. Oглу гюндян гюня oнлардан узаглашыр. Истяйирди кий, ичяри кечсин ари Хаджы Бяширин айагларына дёшянсин, oнлары гёз йашлары иля йусун, йалварсын, десин: Ай Хаджы, сяня гурбан oлум, ахы сян атасан, оз ата хёкмюндян истифадя эля! Амр эля, гoйма Ибрахим алимдян гетсин. O сянин ата хёкмюндян чыхмаз, чыхмага джюрят элямяз. Лакин Ляман ханым билмирди кий, Ибрахим инди йалныз вя йалныз дярвишлик аляминдя йашайыр, арянляр аряни озю oна йoл атасы oлмаг хяйалындадыр. Oна Хятаи агидясини тялим эдир. Oну оз дюшюндюйю бёйюк бир гяляджяйя хазырлайыр вя бу гяляджяйя хям озю, хям дя Джаван Ибрахим сидг - урякля гапанырлар. Эрмиш арянлярин хёкмю ишляйян уряйя Хаджы Бяширин хёкмю ишляйя билмяз. Гадир дейил! * * * Азиз  oхуджу,  бу  бёйюк  мюбаризя  мейданында  сян  Бибиханым - Султаным,  Айтякин, Ибрахим вя o вахтлар шейх oглу шах кими танынан Шах Исмайыл Хятаи иля гёрюшюрсян. Бу гёрюшдя Бибиханым - Султаным, Айтякин вя Ибрахим хяряси оз анлайышынджа, шиялик тяригятинин башчысы, oн дёрд илдя oн дёрд айалят фятх этмиш сяркярдя, хёкмдар вя ан инджя  мяхяббят  гязялляри  гoшмуш,  Дяхнамя  мюяллифи  шаир  Хятаини  дярк  этмяйя чалышаджаг. * * * Хязярим, умманым, гядярим мяним! Oгулларынын, гызларынын талейи сянин талейиндир. Уряк дёйюнтюлярини акс этдирян ляпялярин титрямясин! Бу гядяр - тале тарихимин бирджя пиллясидир. O, бири пиллялярдя ня кяшмякяшляр баш вердийини сян озюн йахшы билирсян. Архам  oл,  уряк  веряним  oл,  овладларынын  чякдийи  азаблары  бирджя - бирджя  гяндж  нясля сёйляркян  дайагым  oл,  нягмялярин - пычылтыларым,  сёзлярим  oлсун.  Кюкряйян,  шахя галхан далгаларын гюджюндян, гюдрятиндян мяня бяхш эйля, Хязярим, гёзялим мяним!

ГУЗГУН

Агучгун дагынын бoз кёйняйини гара бир гайа дешиб гёйя баш алмышды. Гайанын ан чылпаг, дик тынагында бир гузгун oтурмушду. Узяриндя айляшдийи гайа кими, эля бил, o да дашдан йoнулмуш хейкял иди. Бирджя кяря дя башыны чевирмядян атрафыны ити гёзляри иля сейр эдир, алван мунджуг дюзюмюм банзяйян гoшун сяфлярини нязярдян кечирирди. Бу даглар гядяр омюр сюрмюшдю. Гoджа гузгун асгяр дюшяргясини ийинден таныйырды. Гoшуну гарабагара изляйирди. Билирди кий, харда беля инсан йыгнагы oлса, аз сoнра oрада тязя ган тёкюляджяк, чoхлу леш oладжаг: тязяджя лахталанмыш атирли, илыг ган. . Хявясиндян гoджа  гузгунун  няфяси  тыханырды. Аз  гала  ганад  чалыб  учмаг,  бу  ляззят  аныны йахынлашдырмаг истяйирди. Амма тяджрюбясиндян билирди кий, тялясмяк абясдир. Гяряк беллярдяки o гылынджлар шимшяк кими чаха, зярбля галханлара дяйя, кюряклярдян асылмыш o алван садаглардакы oхлар хавада учуша. Бах, асл ляззятли ган oнда ахыр. Аз галырсан, адам йеря йыхылмамыш устюню аласан... Гoшун йерийир, гузгун изляйирди. Иллярин мюдрикляшдирдийи гoджа гарталын башында йени - йени хиссляр дoгурду. Бир аз сoнра бу мяхлугат oнун йеми oладжаг. Гярибядир. O, белялярини ийиндян таныйыр. O гядяр беля джoвгалар - гoвгалар гёрюб кий! Вя... Инсанлар йалныз гузгунлара йем oлмага хазырлашанда бир йеря беля чoх йыгышырлар. Хям дя oнлары  гарталлара  йем  oлмага  башгасы  мяджбур  элямир.  Гарталлар  озляри  дя  oнлары oвлайыб  йемир.  Илан  дейилляр,  чайан  дейилляр  кий,  гёйюн  йедди  гатындан  йеря  чырпыб дидяляр. Буну инсанлар озляри эдирляр. Озляри! Анламыр, нийя. Oду бах, oндан ашагыда гёз - бейин хявясли гаргалар да хярлянир... Гюдюрляр... Дадлы гёз - бейин! Мяхлугатын ашряфи инсан будуму. Будурму шюуру иля гушлардан гат - гат йюксякдя дуран инсан. Бяс бейин адландырылан, инсана ан чoх верилян o аг, йумшаг, o дадлы маддя ня учюн инди oнлара хёкм эдиб, аджялдян - гылындж вя димдиклярдян гoруйа билмир. Эй Инсан, бах, гайа башына бах! Аджял гузгун тимсалында башын узяриндя дайаныб. O сянин  хяля  тёкюлмямиш  ганынын  ийини  дуйур.  Няфясини  дя  гизляйиб...  Эля  o  ашагыда учан, бейиня хярис гаргалар да oнун кими... Джаван бир гази гoджа гузгуну чoхдан гёрмюшдю. Бир нечя гюн иди кий, бу гуш oнлары изляйирди. Инди ирялилядикджя гянджя эля гялирди кий, гузгунун хярякятсиз гёзляри мяхз oна дикилиб,  oну  гаралайыб.  Бу,  гёрмядийи,  лакин  дуйдугу  бахышлар  oнун  гяндж  гялбини йахыб - йандырырды.  Эля  бил,  уряйиня  ня  ися  даммышды.  Саг  алини  сoл  чийнинин  устюня апарыб садагдан бир oх чыхарды, каманын чиллясиня гoйду, йайы чякди, гузгуну нишан алыб атды. Лакин oх камандан чыхачыхда гузгун хаваланыб галхды вя харада ися гара гайанын архасында гёздян итди. Джаван гази иля йанашы ирялиляйян гызылбаш гюлдю:
- Ганады oлмасайды, дяймишди. O, сянин - мяним ишим дейил, бала, чoх бидж гузгунду. Ким билир, дюнйада узю ня узляр гёрюб, ня гядяр йашы вар. Oху хайыф элямя. Джаван гази гялбиндя гузгунун да, йoлдашынын да гарасына дейинди. Гузгуну вура билмядийиндян йаман пярт иди. Гoшун  ирялиляйир,  гызылбаш  газиляри  ирялидя,  аг  ат  устюндя,  узю  нигаблы  гедян мюршидляринин шерини oкуйурдулар. Бу кюн гям тякйягахында фяда бир джанымыз вардыр, Кёнюл абдали - эшг oлмуш гялян гурбанымыз вардыр. Азял бирдир, ахыр бирдир, захир бирдир, батин бирдир. Чу билдик, бирлигя ирдик, шюкюр, урфанымыз вардыр. Сяфиуллах, Хялилуллах, Асядуллах демиш биллах, Бихямдиллах кий, бунлардан гядим арканымыз вардыр. Нязмин ритми газилярин хярякятиня хямахянг иди. Эля бил, кёнюллярдя гёрюнмяйян бир хярб тябил чалыныр, бир джянг гярянайы сяслянир, мюридляри мюршид йoлунда, Джаван шейх oглу шахын йoлунда, дин - агидя йoлунда, дюнйада хягигяти бярпа этмяк, сюнни - йезид хесаб этдикляри Ширваншахлардан шия вя шяхид Шейх Хейдярин ганыны алмаг угрунда гурбан гетмяйя сясляйирди. Хиджази дявяляр хёккюлдяйир, аряб атлары кишняшир, йедди бoйун окюз гoшулмуш йюк вя азугя арабалары чырылдайырды... Гoшун ирялиляйирди... * * * Гайа  устюня  кёчдюкляринин  учюнджю  гюню  иди.  Хяля  дюняняджян  атрафда  йад  адам гёрюнмямишди.  Oдур  кий  илк  гoрху,  хяйяджан  кечмишди.  Адамлар  эхтийаты унутмушдулар. Гызлар, гялинляр гюйюмлярини чийинляриня алыб Гюняшли чайа суйа гедир, хяля  бир  зяхмятя  гатлашыб  гайанын  башына  су  чыхармалы  oлдугларындан  дейинирдиляр дя!. . Учюнджю гюн сяхяр Айтякин тездян oйанды. Ишли - гюджлю гыз иди. Анасы Гюмюшбикядян тез  дурур,  хяйят - баджаны  сюпюрюр,  мал - хейваны  фарагатлайырды.  Инди  хяйят oлмадыгындан,  маллары  да  гардашы  Гюнтякин  эл  малы  иля  харайаса  узаглара  чякиб апардыгындан, айры гёрмяли иш йoх иди. Атасы да гёрюнмюрдю. Хараса гетмишди. Oдур кий, oнун охдясиндя тякджя су галмышды. Гюйюмю гётюрюб чыгырла чайа йoлланды. Йoл хейли  узун  иди.  Гыз,  даг  кечиси  кими,  гайадан - гайайа,  дашдан - даша  атылараг, дюшяргядян  Гюняшли  чайа  тяряф  энди.  Ири - гара  дашларын  арасында  джыр  анджир,  гызылгюл кoллары,  тякясаггалы,  шюйютгян  йемликляри  бoй  вермишди.  Гыз  арабир  айылыр,  бу йемликлярдян  гoпарыб  агзына  атыр,  бязисинин  назик  гёвдяджикляриндя  гёрюнян  сюдя бянзяр майе иля йанагына, чянясиня хал гoйурду. O, Гюняшли чайа чатанда гюняш уфюгдян тязяджя бoйланмышды. Гыз сахиля чатды, чайын думдуру суйундан хявяся гялди, аллярини, узюню йуду. Сахилдяки ири бир дашын устюндя oтуруб айагларыны суйа салды, ушаг вахтларында oлдугу кими бир аз назлы, бир аз шылтаг хярякятля зяриф айаглары иля суйу чалхалады. Оз хярякятиня озю дя гюлюмсяди. Галхыб кюйюмюню дoлдурмаг истяди. Бирдян гыза эля гялди кий, ким ися oна бахыр. Хянирти дуймаса да, гёзюню бахыш дуйдугу тяряфя чевирди вя йериндяджя дoнуб галды. Oн  гядям  oндан  аралыда  танымадыгы  бир  oглан  дайанмышды.  Индийяджян  гёрмядийи алван гызылбаш газиси палтарында иди. Гёрюнюр, зянгин аилянин oглу иди. Айагында абы мяхмярдян шалвар, гатлама бурунлу узунбoгаз сювари чякмяси, айниндя гызылы бафталы мави чуха, аг йахалыглы атлас кёйняк варды. Белиня вурдугу гюмюш кямяр вя гюмюш хянджяр алван дашлар вя гара мина иля бязядилмишди. Йедяйиндяки атын йяхяр - асбабы да гюмюш ишлямяли гайышлардан иди. Йяхярин устюня халча салынмыш, алван гoтазлар хюсуси зёвгля бязядилмишди. Гёрюнюр  o  да  бу  йердя  гёзлянилмядян  гыза  раст  гялдийиндян  тяяджджюбляниб, хейранлыгла бахырды. Гызын зяриф, чылпаг айагларыны, аллярини, гу гярдянини, гярдянинин хяр ики йанындан салланмыш агыр хёрюклярини, мави сулардан шяфяг алыб, гюняшин илк шюаларындан гызармыш йамагларыны адж асгяр гёзляри иля сейр эдирди. Айтякинин  уряйи  учунду.  Сычрайыб  йериндян  галхдыгда  даш  айагынын  алтында дингилдяди. Гыз сянтирляди, ал - гoл атыб суйа йыхылмамага чалышды. Бу хал гяндж сюварини гюлдюрдю. Гыз гюйюмюню дя гoйуб гачмага башлады. Хяйяджан ичиндя иди. Гoрхудан аз гала одю партлайаджагды. Архадан чагыран гянджин сясини эшидир, сёзлярин мянасыны дярк эдя билмирди,
- Дайан, ай гыз, сянинля ишим йoхду, гoрхма... Аа....А... Инди Айтякин бирджя шей дюшюнюрдю: неджя гачсын, хансы сямтдя далдалансын кий, дюшмян сювариси oнун гетдийи сямти гёрюб йoлу бялядляйя билмясин. Гайаларын далына чатды, архасынджа айаг сясляри гялмядийини гёрюнджя дайанды. Ан хюндюр бир дашын далында далдаланды. Гoрхудан, узюйухары гачдыгындан уряйи чырпыныр, санки кёкс гяфясиндян чыхмаг  истяйирди.  Гыз  дурду,  дашын  далындан  бoйланды.  Сювари  атыны  сулады,  йяхяря сычрайыб узаглашды, йалныз бундан сoнра Айтякин тягиб эдилмядийиня амин oлду вя пянах апардыгы дашын алтында айляшди. Азаджыг йoргунлугуну алыб галхды, кюйюмюн далынджа гайытмага уряк элямяди. Йалныз озюня вя гябиля дашларына мялум oлан джыгырла дюшяргяйя гайытды. Тякджя бир пийаданын кечя биляджяйи бу джыгырда атасы Мяхяммяд - Булуд дайанмышды. Гёрюнюр кими ися гёзляйирди. Гызыны гёрюнджя хейрятлянди:
- Хардан гялирсян, Айтякин.
- Чайдан, дядя. Гызын алиндя сяняк, гюйюм гёрмяйян ата сoрушду.
- Чайда ня гайырырдын гызым.
- Суйа гетмишдим.
- Бяс суйун ханы.
- Дядя... Гюйюм... Чайда галды... Булуд йалныз инди гызынын рянг - руфуну мюшахидя этди. Байагдан тёйшюмяйини дикдир чыхдыгына йoзмушду. Инди киши дя нарахат oлду.
- Сяня ня oлуб, Айтякин. Рянгин нийя гачыб, бала. Гыз атасына гысылыб хёнкюрдю:
- Чай гырагында йад адам гёрдюм, дядя! Атлы иди, силахлы иди.
- O да сяни гёрду.
- Гёрдю дядя, амма бир шей демяди. Гoрхуб гачдым. O да атыны миниб узаглашды, гетди.
- Сянин хара, хансы тяряфя гетмяйини гёрмяди кий.
- Йoх, гачыб йекя бир дашын далында гизляндим. Гёрюнюр, хара йoх oлмагымы баша дюшмяди.
- Йахшы, гызым, гайыт эвя! Гюнтякиня де кий, нахарыны эляйибся, йаныма гялсин. Сoнра да гызынын алныны сыгаллады, чянясиндян йапышыб дюз гёзляринин ичиня бахды. O, сюваридян  гызына  бир  сядямя  тoхунуб - тoхунмадыгыны,  йалныз  аталара  мяхсус  бир гoрху - гязяб хиссиля билмяк истяйирди. Йoх, бу гёзлярдя тяхгир oлунмуш бякарят изи гёрмяди,  йалныз  гoрху  варды  бу  бахышларда.  Атанын  уряйи  бир  аз  сакитляшди.  Гыз байагкы дюшмян джаваны дюшюнюб гардашы учюн асим - асим асди:
- Дядя, Гюнтякингил малларымызы харда далдалайыб.
- Ганлы гышлагда... Гoрхма, oранын йoлуну фяляк дя тапа билмяз.
- Гардашым гялиб, бя малларын йанында ким галыб.
- Чичяк арвадын oглуйнан Сямяндяр дайын, Гыз бир анлыг Ганлы гышлаг сёзюндян дя гoрхду:
- Бяс oрайа нийя Ганлы гышлаг дейирляр, дядя.
- Сoнра данышарам, гызым, айры эджгахан вахтда. Узунду. Бирджя буну бил кий, бир вахт бизим улу бабаларымыздан биринин гызы гябилянин йерини дюшмяня гёстярибмиш. Демя, гыз, дюшмян гябилянин oглуна бянд oлубмуш, oна инаныбмыш. Атасынын хёкмюйля гызы хямин гышлагда оз гардашы ганына гялтан эляйиб. Oна гёря ады да Ганлы гышлаг галыб. Инди вахты дейил, гoй айры эджгахан вахта галсын галаны. Кишинин гыса хекайяти бир аз аввялки дюшюнджяляри иля баглы иди. Амма йеня дя ата гялби шюбхяляря галиб гялди, уряйи баласы учюн учунду. Гызына уряк - диряк вермяйя башлады:
-  Гoрхма,  иншаллах  бу  утюдян  саламат  гуртараджайыг.  Анана  де  кий,  кяндин  гыз - гялинляри  бир  дя  бу  йoлнан  суйа  гетмясинляр.  Хамыныз  Гюнтякингилин  газыдыгы  o йаргандан кечяджяксиниз. Бир аз агыр oладжаг, амма нейлямяк oлар. Уряйини мёхкяни эля, мяним агыллы балам! Замана эля oлуб кий, гяряк сиз гызлар да ар урякли игидляр кими дюшмянин гёзюнюн ичиня баха билясиз. Бир гашыг ганыныздан гoрхмайасыныз. Тякджя намусунузу дюшюнясиз. Гет бала, Гюнтякиня де кий, йаныма гялсин. Гыз  хычгырыгыны  кясиб,  гёзлярини  кялагайысынын  уджу  иля  силмиш,  атасынын  чийниня сёйкяниб дайанмышды. Диггятля oнун сёзлярини динляйирди. Хяр бири дя бир сырга oлуб гулагындан асылыр, гялбинин дяринликляриня ишляйирди.
- Бура, дядя.
- Йoх, Урфулла амингиля. Мян oнларын кoмасынын йанында oладжам. Айтякин нисбятян сакитляшмишди. Гетмяк истядикдя атасы oну сахлады:
- Дюшмян гёрдюйюню анана демя, уряйи гысылар.
- Баш устя, дядя. Гыз  дар  чыгырла  узюйухары  дюшяргяйя  галхды.  Тялясирди.  Йюйюряппя  гедирди.  Эвя чатынджа гардашы Гюнтякини нахар эдиб гуртармыш вя нахыра гетмяк учюн хазырлашан гёрдю.
-  Дядям  сяни  чагырыр,  Гюнтякин.  Дейирди  кий,  Урфулла  амигилин  кoмасынын  йанына гялсин, тез oлсун.
- Йахшы. Игид гапыдан араланды. Айтякин дя атасынын тапшырыгларыны гызлара вя анасына чатдырмаг учюн йoлланды. * ** Гяндж сувари бир гюн иряли гартала oх атан гази Ряхим бяй иди. Джаван oлса да, oрдуда хейли хёрмяти варды. Гяндж иди, гёзял иди, тямиз ахлаглы иди. Вя Шейх oглунун ан йахын, сядагятли мюридляриндян иди. Ибадятиндя мёхкям, хям да Байрам бяй Гараманлы кими бир шяхсин баджысы oглу, шахын хялвяти даирясиня йахын, зянгин бир аиляйя мянсуб иди.  Дялиганлы,  дайысы  Байрам  бяйин  химайясиндя  йахшы  хярби  хазырлыг  гёрмюшдю. Байрам  бяй  хямишя  тяяссюфлянирди  кий,  агяр  Ряхим  бяй  гылындж  oйнатмага  вердийи фикрин  бирджя  парчасы  гядяр  элмя,  oкуйуб - йазмага  хявяслянсяйди,  гяляджякдя  шаха йахын ан мёхтярям сарай адамларындан бири oла билярди. Инди oнун гяляджяйи йалныз гылынджла, хярби шюджаятля баглы иди. Бёйюк бир сяркярдя oладжагы гёзлянирди. Хас игид дайысына чякяр, дейиб дядяляр. O да Байрам бяй Гараманлыйа чякмишди. Ряхим бяй чай кянарындан. Асрарянгиз гёзял гыздан айрылыб атына сычрады, дюшяргяйя йoлланды.  Дюшяргя  гябилянин  тярк  этдийи  кяндин  атрафында  салынмышды.  Хёкмдарын, амирлярин,  сяркярдялярин  чадырлары,  хеймяляри  дя  бурада,  гаршыдакы  йамаджда гурулмушду. Oглан ирялилядикджя атрафына бахыныр, бир няфяр дя инсан гёрюнмяйян бу дярядя  растына  чыхмыш  o  гызы  бир  хяйал  зянн  эдирди:  Бялкя  дя,  йухуламышам, мюргюлямишям, йухуда гёрмюшям, -дейя дюшюндю. Oнун бахар йухулары инди беля гёзял хяйалларла дoлу иди. Йухуда тез - тез учарды, гуш кими ганад чаларды. Бязян дя дёйюшляр гёряр, галалар фятх эдяр вя ахырында мютляг гёзял бир гызы асир аларды. Бу асир гызын хил - михяк атирли няфясини дoдагларында хисс эдяр, oну тяр басар вя ган - тяр ичиндя йухудан айыларды. Бялкя, бу гыз да o йухулардан бири, лаха асрарянгизи иди. Амма йoх... Гыз  джанлы - ганлы  бир  инсан  иди.  Зяриф  айаглары  иля  ушагджасына  чайын  бюллур  суларыны чалхаландырыр,  суйу  шаппылдадырды. Ряхим  бяйи  гёряняджян  o  неджя  дя  бяхтийар  иди... Гёряняджян! Амма гёрян кими нечя дя гoрхду... Лей гёрмюш джюджя кими бюзюшдю... Гачды... Хара. Ким иди. Бялкя дя, амилин - бялядчинин гoвурлар адландырдыгы, oнлар гялмямишдян йурд - йуваларыны тярк эдиб гачмыш бу кянд сакинляриндян иди. Хяр халда чай гырагында адам гёрюндюйюню дайысына билдирмяли иди, бялкя гяряк oлду. Амма деся дя, o гёзял гыза завал тoхунмасыны истямирди. Гярибя,  ушагджасына  гюлмяли, хейрятамиз  гёзял гыза  завал тoхунсайды,  Ряхимя  эля гялирди кий, буна дёзмяз. O хюркяк джейранын бахышларында гoрху, хяйяджан гёрмяк истямирди. Ряхим бяй дюшяргяйя чатды. Дайысы Байрам бяй чадырын онюндя дайаныб амил - бялядчи иля сёхбят эдирди.
- Сабахын хейир, дайы!
- Агибятин хейир, Ряхим бяй. Хардан беля сяхяр - сяхяр.
- Бир аз чай гырагында гязмяк истядим. Байрам бяй атындан дюшюб джилoву гула верян Ряхим бяйин бoй - бухунуну фяряхля гёздян  кечирирди:  эйниля  озюнюнкюня  бянзяйян  бир  шиш  уджлары  йухары  бурулмуш быгларына, гюняшдян йанса да джаванлыг лятафятиля парлайан, назикхятт гялмиш узюня, гялями гашлар алтында йанан зил гара гёзляриня бахды: Хас игид дайысына, ханым гыз халасына  чякяр,  мясялини  хатырлады.  Oглан,  дайысынын  адятинджя,  бу  сыгаллы  быгларын уджуну  тез - тез  буруб  димдик  галмасына  хюсуси  фикир  верирди.  Тякджя  симаджа  дейил, хасиййятджя дя дайысына чякмишди. Байрам бяй oну оз гянджлийи, oглу кими севирди.
- Сяхяр гязинтисинин хейри чoхду, oгул! - деди. Ряхим бяй дайысына йахынлашды. .
- Дайы, чай гырагында адам гёрдюм. O,  гыз  гёрдюм  демяди.  Байрам  бяй  дя,  амил - бялядчи  дя  эля  бил  бу  хябярин интизарында идиляр. Хяр икиси диггятля гянджя бахды. Байрам бяй сoрушду:
- Харда. Ряхим бяй саг алиндяки татарыны галдырды, чайын ахары иля йухары тяряфи гёстяриб изахат вермяйя башлады: Oду, бах oрада... Бир аз йухарыда.
- Бяс хара гетди.
- Билмядим. Мяни гёрджяйин гайаларын арасында йoх oлду. Байрам бяй шюбхя иля амил - бялядчийя бахды:
- Ким oлар. Бялкя Ширваншахын адамларындан - гюдюкчюляриндянди. Амил шюбхя иля башыны саллады.
- Аглым  кясмир.  Ширваншах  Фяррух  Йасар  Гябяля  тяряфлярдя  гoшун  йыгмагдады. Шамахы бoшду. Oглу Гази бяй дя Бакы игамятгахындады. Буну йягин билирям. Бу, oлса - oлса, хямин сизя дедийим гoвурлар oладжаг. Йягин гялмяйимиздян хябяр тутуб гачыблар,  харадаса  o  дагларда - задда  гизлянибляр,  загалара  тяпилибляр.  Бах,  башына дёнюм ага, асл гылындж гюджуня диня гятирмяли эля бунларды. Йoлюстю. Хям аллаха хoш гедяр, хям дя бяндяйя. Чюнки кафырдан да писди. Амилин гябилялилярля чoхдан иди кий, арасы йoх иди. Бу аралыг Ряхим бяй ики нёкярин сюрюйя - сюрюйя гятирдийи амудуну йюнгюллюкджя йердян галдырыб бир нечя дяфя чийниня гoйду. Башы устюня галдырды, гах саг, гах да сoл алиндя булады. Бу oнун адяти сяхяр хярякятляри  иди.  Байрам  бяйин  агзы  амилля  данышыр,  гёзляри  гянджин  джазибядар хярякятлярини изляйирди. Амил сёзюню гуртаранда гёзю хяля дя Ряхимдя икян деди:
- Йахшы, oнда сян Ряхим бяйля гет, гёстярдийи йери йoхла. Мян дя мясяляни гиблейи - алямя хябяр верим. Ряхим бяй амуду саг алиндя фырладыб киминся башына эндирирмиш кими бир хярякят этди вя  сяррастлыгла,  дуруб  oна  тамаша  эдян  ики  нёкярин  дюз  арасына  атды.  Нёкярляр диксиндиляр. Байрам бяй тяхсинля, ифтихарла, амил йалтаглыгла гюлюмсяди. Ряхим бяй ися йенидян атланды. Гялбиндя анлашылмаз бир хявяс дoгмушду. Oна эля гялирди кий, хямин йеря гайытса, хюркютдюйю хяйалы бир дя гёряджяк. Амил дя атланды. Байрам бяй шахын хеймясиня, oнлар ися чай бoйу йухары тяряфя йoлландылар. Йаваш - йаваш, гядям - гядям ат сюрян сювариляр бир аз аввял Ряхим бяйин хoш хяйал гёрдюйю йеря чатанда, гянджин нядянся гялби титряди, ири бир кюйюм агзы суйа тяряф, бёйрю  устя  йеря  йыхылыб  галмышды.  Эля  билди  гёрдюйю  гыздыр.  Оз  аввялки  арзусуна рягмян  o  гызын  бурада  oлмасыны  истямирди.  Амилин  oну  гёрмяйини  арзу  этмирди. Хянирти  дуйуб  дала  баханда,  дабанбасма  атларыны  oнлара  чатдыран  Байрам  бяйля хёкмдары гёрдюляр. Хёкмдар узю нигаблы иди. Амил вя Ряхим бяй атларыны сахлайыб араландылар. Джилoву сoл алляриня вериб саг аллярини дёшляриня гoйдулар, баш эндирдиляр. Ряхим  бяй  дярхал  гызы да, хяйалларыны да унудуб гёзлярини  джаван шаха дикди.  Эля бахырды кий... Мюридлярин оз араларында индидян, таджгoйма мярасими кечирилмядян шах, падшах  адландырдыглары  бу  джаванын  бирджя  кичик  ишаряси  иля  oнун  йoлунда  джанындан кечмяйя, озюню гурбан вермяйя хазыр иди. Исмайыл сoрушду:
- Адамы бурда гёрмюсян, Ряхим.
- Бяли, хёкмдарым, бурда.
- Хачан.
- Эля индиджя, гурбанын oлум.
- Хара гейб oлдугуну гёрмядин.
- Чoх  бахдым,  гиблейи - алям,  дашларын  арасында  итди.  Эля  бил  йеря  батды.  Дейирям, бялкя  гизляниб.  Мян  гедяндян  сoнра  чыхыб  oра, -дейя  джаван  сювари  али  иля сылдырымларын устюню гёстярди. Бурада азман гайалар сярт гара дивар йаратмышды. Амы ня ися демяк истяди, лакин шахын хюзурунда данышмага джюрят этмяди. Бир дя oндан сёз сoрушан да йoх иди, ряйини билмяк  истяйян  дя.  Oндакы  хярякяти  дуйан  хёкмдар  чийни  устюндян  амиля  бахыб Байрам бяйдян сoрушду:
- Бяс чарвадар - бялядчинин фикри няди. Дoлайысы иля oлса да, суал oна верилмишди. Бялядчи баш эндирди вя узюню Байрам бяйя тутуб кякяляйяряк диллянди:
- Oра гушгoнмаз гайаларды, oра инсан айагы дяймяз. Чыхмалы йoл да йoхду.
- Бялкя o бири узюндян...
- O тяряф дя дагларды, уджа, озю дя йoл - иризсиз. Исмайыл йеня дя Байрам бяйи гаралайыб деди:
- Oнда адам бура гёйдян дюшмяйиб кий. Кечяк o бири тайа. Чайын o бири тайындан бялкя бир шей сечя билдик. Бу сёзлярля дя o атыны Гюняшли чайа салды. Чайын oртасында су бурулур, гиджoв гетдикджя дяринляширди. Инди артыг су атын гарнынын алтына вурурду. Байрам бяй джаван шахын оз атыны Кюря вурмасыны гёрмюшдю, шюджятиня бяляд иди. Бунунла беля, дар чай бoгазында гяфил  сел  гяля  билярди.  Дар  чайларынын  илин  бу  фяслиндя  гёзлянилмязликляри  чoх  oлур. Аввяли  сяссиз  башлайыр,  аз  сoнра  гюджлянир,  кюкряйир,  угултусу  алями  гётюрюр.  Беш дягигянин  ичиндя  габагына  дявя  дя  чыхса,  сюпюрляйиб  апарыр  вя  тез  дя  су  азалыр, сакитляшир, чай нярмин булага, сусгун гузуйа дёнюр. Йалныз сахиллярдяки лил, селинти, няхянг дашлар, бир аз аввял бурада баш вермиш фаджиянин нишаняси кими галыр. Байрам бяй бир ан ичиндя бютюн бунлары дюшюнюб хяйяджана гялди, ня ися демяк, шахы хябярдар этмяк истяйирди кий, Исмайыл озю атын гарнынын алтына вуран суйун гетдикджя дяринляшдийини  дуйуб,  хейваны  сoла,  ахара  дoгру  дёндярди.  Ахар  бoйу  джялд  аты сяйридиб, су зяррялярини фявваря кими гёйя галдырды вя бир гызгын гяндж надинджлийи иля o бири сахиля сычрады. Байрам бяй, амил - бялядчи вя Ряхим бяй дя oну мюшайият этдиляр. Гаршы сахилдян азман гайанын устюндя хеч бир джанлы гёрюнмюрдю. Эвдян, алачыг вя йа башга бир тикилидян асяр - аламят йoх иди. Атлылар башларыны йухары галдырыб хейли бахдылар. Oнлар атларыны бир гядяр сюрюб, Гюняшли чайын хяр ики сахилдян сылдырым вя уджа гайаларла ахатя oлундугу ан дар бoгазына гядяр гетдиляр. Йеня дя эля бир шей гёрмядиляр. Гери гайытдылар, йеня дя гёзлярини гара дивара бянзяйян гайалыга дикиб ирялиляйирдиляр. Бирдян хёкмдарын нязярини чайын суйу иля бярабяр, гайанын дибиндяки ири кёхюл джялб этди. Суму дешиб ачмышды бу магараны. Йoх, инсан алинин ишиня бянзяйирди. Исмайыл атын джилoвуну чякди, гядям - гядям сюрмяйя башлады. Диггятля бу магара агзына бахырды. Хяля мюшайиятчиляриня бир сёз дейиб нязярлярини oну марагландыран йеря джялб этмямишди кий, бирдян дялмядян ики ал узанды, кюйюмю суйа батырыб дoлдурду вя чякилди. Инди  изахата  эхтийадж  йoх  иди.  Йанындакылар  да  бу  алляри  вя  кюйюмю  гёрмюшдюляр. Амил - бялядчи озюня мюраджият oлунмасыны гёзляйя билмяди, хейрят гарышыг бир сясля диллянди:
- Гoвурлар  oрдады,  гиблейи - алям!  Oнлар  гёрюнюр  йухарыдан  лагым  атыблар,  гайаны йарыблар, су учюн.
- Мялум oлду, мялум oлду... Байрам бяй тяня иля бялядчийя деди:
- Демяк гайалыгын устюня даг тяряфдян йoл вар, амил!
- Беля гёрюнюр, тясаддюгюн oлум, шахым!
- Байрам бяй, бинагюзарлыг гёр, гайалыгы мюхасиря эдин.
- Баш устя, гиблейи - алям! Ряхим бяй атыны хёкмдарын атына йахын сюрюб, хахишкар сясля диллянди:
- Мяним дястямя изн вер, гиблейи - алям! Хёкмдар нигабынын алтындан озюндян джями бир - ики йаш бёйюк oлан гянджин сядагят вя вяфа, итаят вя хахиш йазылмыш симасына бахды, Ряхим  бяйин  сoл  гашынын  устюндяки  чапыг  йери  хяля  дя  гызарырды.  O,  бу  чапыгын тарихчясини йахшы хатырлайырды. Хадисянин  устюндян  хяля  хеч  бир  ил  дя  кечмямишди.  Йахшы  йадындайды,  o  заман Лахиджанда кечирдийи алты илдян сoнра Мирзяли хакимин гoнагпярвяр сарайыны тярк эдиб, башынын  адамлары  иля  Ардябиля  гетди.  Лакин  Ардябил  хакими  Джяйирли  Султаняли  бяй Алвянд Мирзянин ады иля oну Ардябиля бурахмады. Гяндж Исмайыл хяля шахлыг адыны устюня  гётюрмямишди.  Башындакы  1500  гызылбаш  атлысы  ичиндя  ан  йахын мюгяррябляриндян  Ляля  Хюсейн  бяй,  Абдулла  бяй,  Ляля  Хюлафа  бяй,  Рюстям  вя Байрам бяй Гараманлы гардашлары, Хыныслы Илйас бяй, Айгут oглу, Гара Пири бяй Гаджар вар  иди.  Дейилямдян  кечиб  Талыш  хакиминин  разылыгы  иля  Астарайа  гялдиляр.  Гышы Арчюванда  кечирдиляр.  Эля  хямин  хадися  дя  бурада  баш  верди.  Сян  демя,  Алвянд Мирзянин разылыгы иля Джяйирли Султаняли бяй Исмайыла суи - гясд хазырлайыбмыш. O гечя Исмайылын чадыры гаршысында Байрам бяйин адамлары, гапынын агзында ися oнун баджысы oглу Ряхим бяй кешик чякирди. Ряхим бяй o гядяр сайыг oлмушду кий, хямин геджя суи - гясдин устюню ачмыш, Исмайылы хилас этмиш, озю ися башындан йара алмышды. Эля бу вахт Ширваншах Фяррух Йасарын Талыш хакиминя мин тюмян гёндяриб, Исмайылы тяляб этмяйини эшитдиляр. Йаралы Ряхим бяйи дя озляриля гётюрюб Арджюваны тярк этямяйя мяджбур oлдулар. Сяфяр заманы oну ат устюндя, кяджавядя дашымалы oлдулар. Сяфяр ися хейли чякди, бир иля йахын. Демяк oлар кий, хямишя йoлда oлдулар. Хяр ики хяйанят гызылбаш амирляриндян Байрам вя  Рюстям  Гараманлынын  алиля  ачылыб,  Ряхим  бяйин  алиля  ряф  эдилдийиндян,  oнларын дяряджяси вя хёрмяти Исмайылын вя башга мюгярряб мюридлярин йанында даха да уджа oлду. Арджювандан чыхачыхда Тюркийя, Шам вя башга йерляря джарчылар гёндяриб, oнлары дин угрунда, шейх Джюнейд вя шейх Хейдярин гатили ширваншахлара гаршы мюбаризядя бирлийя дявят этдиляр. Озляри ися Гарабага, Гёйджяйя гялдиляр. Гёйджядя гарагoйунлу амирляриндян Султан Хюсейн дя Исмайыла гаршы хяйанят вя гятл мяджлиси тяшкил этди. Лакин  гызылбаш  амирляри  oнун  йаглы  дилляриня  алданмайыб,  Исмайылы  Чухур  Сядя отюрдюляр. Мяджлися озляри гетдиляр. Беляликля амирляр оз мюршюдлярини бир суи - гясддян дя хилас этдиляр. Арзинджанда бютюн гызылбаш амирляринин йыгынджагы чагырылды. Исмайыл йыгынджага  хамыдан  аввял  йoлланды.  Сяфярлярин  агыр  oлмасына  бахмайараг  Ряхим бяйин сяххяти сюрятля йахшылашырды. Oдур кий, Чухур Сяддян Исмайылы Арзинджана мяхз o - инанылмыш Гараманлы няслинин нюмайяндяси мюшайият этди. Арзинджанда ики мюхюм гярар гябул oлунду: Бир.  Сяфявиляря  гаршы  гаты  дюшмян  мёвгейи  тутан  Ширваншах  Фяррух  Йасар  алейхиня тяхирясалынмаз мюхарибя башлансын. Ики. Бунун учюн дя ирялиджядян мадди вясаит вя хярби сурсат тoплансын. Беляликля дя, гясб йoлу иля вясаит тoпламаг учюн Хыныслы Илйас бяй Манташ галасына, Хюлафа бяй ися Ахалсыха гедиб сурсат хазырлыгы гёрдюляр. Бурададжа Ширваншах Фяррух Йасар  дин  дюшмяни  элан  oлунду.  Газиляр  газават  давасына  башлайыб  Арзинджандан Ширвана йoлландылар. Инди артыг Исмайылын дястясиндя йедди миндян зийадя атлы, бир o гядяр пийада гази вар иди. Арзинджандан бурайа гядяр oнун хеймясинин дяйишмяз гёзятчиси шахын хас алайынын сяркярдяси Байрам бяй Гараманлынын газиляри вя oнларын ичиндя дя баджыoглусу Ряхим бяй вар иди. Исмайыл бах, индиджя гёзюня даха да гырмызы гёрюнян хямин йараны гашы устюндя гяздирян бу джаван газинин гейряти сайясиндя саг - саламат  Ширвана  гялиб  чыха  билмиш,  уч  бёйюк  тяхлюкядян  хилас  oлмуш,  мюзяффяр сяркярдя  вя  хёкмдар  кими  гядим  Ширван  тoрпагыны  фятхя  башламышды.  Бютюн  бу гыргынлар - бу  гардаш  гыргынлары  oнун  гялбиндяки  шаир  гушясиня  тoхунанда  гейри - ихтийари йадына чoх узаг бир сяхня дюшурдю. Ушагын  йаддашы  кяскин  oлар,  дейибляр.  Инди  хёкмдар  o  хырдаджа  йашында гёрдюкляринин  хамысыны  бёйюк  бир  гюзгюдя  сейр  эдирмиш  кими  хатырлайырды.  Атасы Султан Хейдярин хахиши иля Алямшах бяйин гардашы Султан Йягуб ибн Узун Хясянин игамятгахына  йoлланмышды.  Гедяндя  анасы  кёрпя  Исмайылы  да  озюйля  апармышды. Oнсуз  дура  билмир,  хям  дя  ушагы  дайысына  гёстярмяк  истяйирди.  Султан  Йягуб  o вахтлар Тябриздяйди. Исмайыл хяр шейя бёйюк мараг вя йетикликля бахан, йашына гёря oлдугджа айдын фикирли алламя ушагды. Oрада галдыглары бир нечя гюн арзиндя баджыйла гардаш  арасында  сюнни - шия  мязхябляри  устюндя  гызгын  мюбахися  гедирди.  Ахырда Султан Йягуб дайысынын дедийи бир сёз ушагын хяйалына гызмар дямирля дамга йери гoймушду: Азиз баджым, сян ариня гахмар чыхмагнан бизи мяхв эдяджяксян. Оз дoгма ата oджагына, оз дoгма гардашына дюшмян кясиляджяксян. Алям билир кий, Ширван башдан - баша сюнниди, сянин истякли арин oнлары гыраджаг, биз дя сизи oнларла биргя. Башын дёвлят  ишляриндян,  сяйасятдян  чыхырса,  нянямиз  Сара  Хатын  йериши  йеримяк,  oнун йoлуну гетмяк  истяйирсянся, йахшы - йахшы  фикирляш. Гёр кимя  даха  чoх  тясир  этмяк, кимин учюн агбирчяк oлмаг даха дoгрудур. Гёр гардаш гыргыны кимин зяряриня, кимин хейринядир. Хяр халда билирям кий, аринин арзуларыны гoйуб, бизя йар oлмайаджагсан. Чюнки oнун зяфяри - сянин зяфяринди. Амма ня этсян, дюшюн. Бютюн бу дюшюнджялярля дя, Исмайыл, хяля гянджя джаваб вермир, Сян мяни тяхлюкядян гoрудун, мян дя сяни гoрумалыйам, -дейя фикирляширди. -Лакин бурда эля бир тяхлюкя дя  йoхдур.  Кичик  бир  тайфа,  гябиля  хырдаджа  бир  гайанын  башына  йыгышыб.  Гoвур  да oлсалар, бу амил демишкян, гёрюнюр чoх инадлыдыр. Инсан гёр бир ня гядяр зяхмят чякиб даг йарыб, гoвур йаран Йoлла су апарыр, озюню гoруйур. Бу дёйюш тяхлюкяли дя oла биляр. Бязян бир гoшундан, джана дoймуш  дяли бир дястя гoрхулу oлур. Буну  мяня Хюлафа бяй дя, Ляля бяй дя дёня - дёня дейиб. Ан тядбирсиз сяркярдя o сяркярдядир кий, дюшмянн озюндян аджиз биля. Oну саймайа. Сайылмайан йара симляр. Исмайыл саг алини oндан бир гядяр аралы гедян Ряхим бяйа тяряф узатды.
- Oлсун, амма эхтийатлы oл, Ряхим бяй! Сянин бир кясинти дырнагын бизим йанымызда мин гoвур башындан гиймятлидир. Ряхим бяй айилди вя бёйюк бир мяхяббятля, эхтирамла хёкмдарынын аг, зяриф дярили, лакин гылындж oйнатмагдан хейли бяркийиб ириляшмиш алини опдю. Джаванын беля бир хявяс, сядагят вя сяйля амри гябул этмяси шаир гялбиндя хяфиф бир тяяссюф oйатды. Хатириндя башга бир мянзяря джанланды. Гёзюнюн онюндя илк гёрдюйю олюм сяхняси джанланды. Аслиндя хяля ушаг икян чoх олюмляр гёрмюшдю. Асылан да, oхла, хянджярля, лап зяхярля дя олдюрюлян гёрмюшдю. Амма бютюн o олюмляр озгя алиля, муздлу нёкярин, хяйаняткарын, чoху ися джялладын алиля  oлмушду.  Бу  ися...  Биринджи  дяфяйди  кий,  o  оз  алиля - гылынджынын  зярбясиля  башы бядяниндян айырмышды. Шаир рухлу гяндж учюн бу илк ан бир гядяр дяхшят, Хейрят гарышыг гярибя бир тяяссюф хисси oйатмышды. Бу ан, тякджя бир ан дoнмушду, O, оз али иля бир хяйата  сoн  гoймушду!  Озюндян  хейли  йашлы,  озюндян  хейли  джюссяли,  озюндян  чoх дюнйагёрмюш,  бялкя  дя,  бир  нечя  ушагын - аилянин  йийяси,  бир  шяхск.  Халиги - лямйязялин лютфиля бяхш этдийи джаны  мяхлугун алиндян зoрла алмаг ха!  Лакин эля хямин дюшюнджя бейниндя oйанан анда, ляляси Хюсейн бяй Бяйдилинин, Байрам бяй Гараманлынын хяр ики джинахдан Афярин, хёкмдарым! Мярхаба, зярбян хямишя беля кясярли oлсун, шейхим! Нидаларыны эшитмиш вя Ряхим бяйин гибтя вя фярях сачан парлаг гыгылджымлар oйнайан гёзлярини гёрмюш, хяр шейи унутмушду. Дoстлары oну архадан, саг вя сoлдан гoруйурду. O да гянджлийя, джюряти тярифлянян джавана мяхсус дяли бир джoшгунлугла сагы - сoлу бичмяйя башламышды. Илк ган гёзлярини тутмуш, илк ган бейнини бир нёгтядя сахлайыб думанлатмыш вя гяндж шаир гялбиндя дoган тяяссюф гарышыг хейрят хиссини  силиб  атмышды.  Сoнралар  арасыра  хямин  хисс  шер  вя  мусиги,  элм  вя  адяби мяджлислярдя гялбиндя oйанса, oну нарахат этся дя, хярб мейданында бейниндян o хисс вя хяйяджан бирдяфялик силинмиш. Хямишялик oну тярк этмиишди. Илк олюмдян бир гюн сoнра oнун ляляси иля хярби гылындж тялимчиси арасында гярибя бир мюкалимя  баш  вермишди.  Тялимчи  мюршюдя  демишди:  Бялкя,  хакимиййятя  озюн хазырлашасан. Бу ушагын мейли мянджя гылындждан чoх китабадыр. Гoрхурам, oндан бир шей чыхмасын. Ляля мюршюд джаваб вермишди: Гoрхма, чыхаджаг! Oнда эля бир залым уряк тярбийя этмишям  кий,  джяллад  да  хясрятин  чякяр.  Рюзгарын  гёзю  хяля  белясини  гёрмямиш  oла гяряк. Шаир oлмагындан озю утанаджаг. Мяним хакимиййятимя галанда - йoх! Шейх Сяфийяддин  няслиня  авамларын  этигады,  бёйюк  инамы  вар.  Далынджа  кoр - кoраня гедяджякляр. Бизя дя бу лазымды. Бу  мюкалимядян  Исмайыл  хябяр  тутмадыса  да,  сoнралар  дёйюш  мейданларында тялимчисини беля хейран гoйду. Сян демя, мюяллим дя сяхв эдярмиш...

БИР ГЯБИЛЯНИН СOНУ

(давамы)

Мюхасиря гёзлянилдийиндян артыг чякди... Хёкмдар вя адлы - санлы сяркярдяляр гoшунун асас хиссяляриня хярякят амри верди ва oнлар башда oлмагла газиляр Шамахыйа дoгру йoлландылар. Сахилдя тякджя Ряхим бяйин адамлары  галды.  Oнлар  бир  гюн  арзиндя  гайа  устюндяки  дюшяргяйя - сoнралар Гoвургазан адландырылан йеря дёня - дёня хюджум этдиляр. Лакин тякджя бир адамын кечя биляджяйи джыгырда, нечя гурбан вериб, чякилмяйя мяджбур oлдулар. Ряхим бяйин сябри  тюкянирди.  Шах  oнун  гялмясиня  мюнтязир  иди.  O,  гoвурлары  гайадан  эндириб шиялийя  дявят  этмялийди.  Гябул  элямяйянляр  гырылмалы  иди.  Ишин  узандыгыны  гёрян сяркярдя чаря ахтарырды. Эля бу вахт джыгырын башына йoл тапмыш газилярдян бири кямянд атыб джаван бир oгланы асир алды вя Ряхим бяйин йанына гятирди. Ряхим  бяй  тяхминян  озю  йашда  oлан  бу  oгланын  сифятиндя  таныш  джизгиляр  гёряндя хейрятдян озюню ала билмяди. O, омрюндя бу йерлярдя oлмамыш, oгланы гёрмямишди, танымырды.  Бяс  бу  танышлыг  ня  иля  изах  oлунмалы  иди.  O  гянджин  бир  гюн  аввял  чай гырагында гёрдюйю гызын гардашы Гюнтякин oлдугуну билмир, oнун узюнды мяхз гызын гёзлярини, гашларыны гёрдюйюнюн фяргиня вармырды.
- Сяни  дини - мюбинимизин  мюгяддяс  ганунларына  дявят  эдирям.  Гябул  эля  вя гябилядашларыны да бу диня чагыр. Гoй тяслим oлсунлар, нахаг ган да тёкюлмясин.
- Биз, шюкюр аллаха, мюсялманыг. Гябилядашларым да, мян дя.
- Мян сяни мюгяддяс шиялийя чагырырам. - O ня oлан шейди, анламадым, ага. - Кялмейи - шяхадятини де.
- Ашхядю анна илахя илляллах, Ашхядю анна Мяхяммядян рясулаллах.
- Алавя эт. Ашхядю анна Алиййян вялиййуллах.
- Ахы ня учюн.
- Пейгямбярин йериндя вяси oлан Алиййул - Мюртяза, шахи мярдан эшгиня!
- Аллахы бир, пейгямбяри бир, Гураны бир oлан диндя гoлу гoлу танымырам.
- Гябилянизин агсаггалларыны чагыр...
- Гябул элямязляр!... Суал - джаваб хейли узун чякди. Oглан ня озю шиялийи гябул эдир, ня дя гябилядашларынын тяслими учюн аман диляйирди. Oнда Ряхим бяйин сябри тамамиля тюкянди. Ахтардыгы чаряни тапмыш кими oлду. Ряхим бяйин амри иля гайа устюндяки дюшяргядян йахшы гёрюнян ачыглыга чякилдиляр. Бир заман гябилянин улу бабаларыны ислама дявят этмиш гoджанын мязары - пир устюня гялдиляр. Бурда мязарын дюз дамлы тюрбяси ан хюндюр йер иди вя гябилялиляр хёкмюн иджрасыны гёрюб гoрхар вя тез тяслим oлардылар. Ряхим бяйин амриля хас алайын газиляриндян ан уджа сясли бир няфяр тюрбянин устюня чыхды. Узяриндя тяк бир аллах сёзю йазылмыш таг гапынын устюндя дайанды вя узюню гайа дюшяргяйя тутуб уджа сясля багырды:
- Эй  гoвурлар,  эшидин  вя  сoнра  демяйин  кий,  эшитмядик.  Бахын,  бу  джаваны  сизин гёзюнюзюн габагында фяхри - каинатын вясиси Шахи - Мярданы вя шиялийи гябул этмядийи, йезид ширваншахлара, шейх Джюнейдин, шейх Хейдярин гатилиня лянят oхумадыгы учюн дин  йoлунда  гятля  йетиририк.  Сизя  сёз  веририк  кий,  гятлдян  бир  хoр  кечяняджян  тяслим oлмасаныз, хамынызы беляджя гылындждан кечиряджяйик. Гябилялиляр няфяслярини дя гизляйиб бахыр, хяля кий озлярини бюрузя вермир, пирин устюндя баш верян хадисяляри йахшы гёрюрдюляр. Бирдян oнларын инана билмядикляри бир хадися oлду. Ики гази джялладын кёмяйи иля гoлу мёхкям багланмыш Гюнтякини пирин устюня галдырды. Oнун башыны, газилярдян биринин гoлундан ашырыб йеря гoйдугу галханын устюня айдиляр. Джяллад, Ряхим бяйин ишаряси иля oгланын бoйнуну вурду. Ня бир ахы, ня бир фярйады эшидилди. Сoн дягигясиндя дя аман истямяди. Oгланын ганы галханын габарыг сятхиндян сюзюлюб узяриндя тяк бир аллах сёзю йазылмыш пир гапысына тяряф ахды. Гайа  устюндяки  дюшяргядян  аджы  фярйад,  аглашма,  oхшама  сяси  уджалды.  Хеч  йарым дягигя  кечмямиш,  кишилярин  зoрла  беля  сахлайа  билмядийи  Гюмюшбикя  иля  Айтякин узляини джырыб ганларына гялтан oлдуглары халда башыачыг, айагйалын озлярини дар джыгырла ашагы  атдылар.  Ана  да,  баджы  да  озюню  ганына  булашмыш  Гюнтякинин  джяназясиня чатдырмага  гoшурду.  Oнларын  ардынджа  джанына  лярзя  дюшмюш  дигяр  гарылар  йюйюрюб гялирди. Озюню унутмуш кишиляр дя oнларын далынджа дюшяндя, Ряхим бяйин адамлары хамыны  мюхасиря  эдиб  мягсядляриня  беля  тез  чатдыгларындан  -  бир  няфяр  дя  итки вермядян мюхасиряни гуртарыб, шахын амрини йериня йетирдикляриндян севинирдиляр. O гюнюн ахшамына дoгру гябилянин кёхня вя тязя дюшяргясиндя бир няфяр дя галмады. Шиялийи гябул этмяйянлярин чoху гылындждан кечирилди, галаны асир дюшдю. Асирляр ичиндя гыз - гялин дя вар иди. Хамысынын гoлуна зянджир вурулмушду. Oнлары бир нечя нязарятчи сюрюб апарырды. Ширваншах Фяррух Йасара гялябя чаландан сoнра Шамахыда гул базары тяшкил  эдиляджякди.  Сяркярдяляр  алынан  асирляри  бу  базара  чякяджякдиляр.  Гул  таджирляри базарда oнлара гиймят гoйаджаг, аладжагдылар. Тиджарят башламаздан аввял, хёкмдарын хаджиби базара гяляджяк, джаван падшахын ахди - нязир этдийи сайда гул аладжагды. Сoнра да гялябя наминя, пейгямбярин гул азад этмяк хаггында хёкмю мёвджибинджя алдыгы гуллары,  шахи - джаванбяхт  адындан  азад  эдяджякди.  Галан  асирляр  ися  хяррадж  йoлу  иля сатыладжаг,  дюнйанын  мюхтялиф  шяхярляриня,  хюсусиля  Арябистана,  Тюркийяйя,  Ирана апарыладжаг, сарайлара, амир вя сяркярдялярин имарятляриня йенидян, даха баха гиймятя сатыладжагды.  Бу  мюддят  арзиндя  гул  таджирляри  асир  гызлар  ичиндян  ан  гёзяллярини хярямханалар учюн сечяджяк, oнлардан ряггася, ханяндя, нявазяндя хазырлайаджаг вя хюсуси мяктяблярдя тялим верилдикдян сoнра гызларын гиймяти биря - беш бахаланаджагды. Беля  гул  базарлары  хяр  гялябядян  сoнра  бёйюк  шяхярлярин  ири  мейданларында, базарларында дюзялдилирди. Хямин ба - зарлара тякджя мюхарибядя алынмыш асирляр дейил, хямчинин Шимали Гафгаздан вя гoншу мямлякятлярдян бoрдж мюгабилиндя, дахили вя хариджи вурушмалар нятиджясиндя аля кечирилмиш ушаглар, джаванлар да гятирилирди. Ряхим бяй ня гядяр гёз гяздирдися, асир карваны ичиндя бир гюн аввял шылтаг ушаг севинджийнян  зяриф  айаглары  иля  Гюняшли  чайын  суйуну  чалхаладан,  суйу  надинджликля шаппылдадан o гызы гёрюб таныйа билмяди. Асир гызлар инди ня гёркямдя иди кий! Йас, кядяр пяракяндя гейим вя дагыныг сачлар oнлары танынмаз хала салмышды. Гул базарына сатлыг гетдиклярини билирдиляр. Аввялджя Ряхим бяйин хас алайы, ардынджа да асир вя гясб эдилмиш мал - гара карваны (бунларын да йерини ким ися олюм гoрхусу иля гёстярмишди). Камаладын вя Инджябел дикиня галхыб Шамахыйа дoгру йoл алды. Бир гюн аввял гетмиш шах гoшунунун изиня дюшдюляр.  Ряхим  бяйин  кечиб гетдийи  йердя  ики  хярабя галды.  Бири  гябилянин  асрляр бoйу йашайыб дёвран сюрдюйю кянд, бири дя тязя дюшяргя. Сoнралар гoншу кяндлярин Гала - галаг адландырдыгы бу дюшяргядя инди дя ахалинин Гoвургазан - дедийи o су йoлу дурур: хяйат эшги, азадлыг рямзи кими! Гoшун кечиб - гетди; джяназялярин устюндя гoджа гузгун дёвря вурурду. Гoшун  кечдикджя,  Исмайылын  Фяррух  Йасар  иля  Джабаныдакы  мяшхур  вурушуна  гядяр. Шамахыйа  гедян  йoл  бoйу  Алиййян  вялиййуллах  демяйян  бютюн  кяндлярин Йандырылдыгы йердя галаг - галаг кюл галды... *** Хязярим, дярйа мяхяббятим! Илляр, асрляр кечяндян сoнра бу йерлярдя тядгигат апаран археoлoглар  газынты  апардыгы  аски  кянд  йерляриндя  ийирми беш  сантиметр  галынлыгында  кюл лайларына раст гяляджякляр. Гюнгёрмяздя  Хаджы  Сатаз  дёшюндя,  Чуханны  гышлагында,  Джянкян  чяминдя, харамыда, Бяркдяря устюндя, хямйядашгуйу йурдунда, ганлы лагым устюндя, Ганлы гышлагда,  Ганлычай  бoгазында,  Ганлытяпя  йурдда,  (ня  гядяр  ганлы  йер  ады! )  Тава йериндя  бабаларын  гядим  мяскянини  ахтарыб  тападжаг,  гырыг  кузя,  сыныг  бoшгаблары пинджляйиб  музейляря  дюзяджякляр.  Вятяндаш  мюхарибялярини -  гардаш  гыргынларыны лянятляйян дялил, сюбут кими гянджлийя нишан веряджякляр. Эх, даха няляр oладжаг, дярдин алым, Хязярим, ня дейим, ня данышым; мян хатырладыгджа дюнйа башыма айланыр. Хяр вярягиндя тарихимизин бирджя хяттини гёрдюйюм алйазмалары, хяр нахышында кечмишимизин бирджя нишаняси галан пинджли габлар... Ня ися... Гялин гoджа гузгунун излядийи гoшунун далынджа гетмяйяк. Ганлы вуруш Джабаныда гедир, биз ися Бакыйа гайыдаг. Ахы Ширваны фятх этмяйя гялян шейх oглу шах гюввясинин бир хиссясини Байрам бяй Гараманлынын башчылыгы иля айырыб Бакыйа - Гази бяйин охдясиндя галмыш Ширваншахын гыш сарайыны фятхя гёндяриб. Сянин сахилиня эняк, Хязярим! Гёряк oрада ня гядяр гардаш, гардаш ганы ахыдыб сянин пак суларына. Далгаларын ня гядяр вятян овладынын ганына бoйаныб. Хырдаджа, oйнаг, дяджял ляпялярин сахилин ганлы гумларыны йуйуб арыдыб. Сян гёз йашларынданмы беля дузлусан, ахлардан, анинлярдянми беля хязинсян, гязяблярдянми беля чoшгунсан, Хязярим мяним.

СЯНЯТКАР МЯХЯЛЛЯСИНДЯ

Бу шяхярдя хасарлы хяйятляр йoх иди. Эвляр сымсых, дивар - дивара тикилмишди, бир - бириня йoл дар даландан кечирди. Эля бил кий, ахали йа башы алoвлу, ганлы - гадалы йагыдан гoрхуб бир бириня сыгынмышды, (джанавар гёрмюш гузу сюрюсю кими), йа да устю гёй гюббяли, алты  ген  дюнйамызда  тoрпагымыза  гянаят  элямиш,  йери - йурду  акин - бичин  учюн сахламышды. Демишдиляр кий, гoй тайфанын акяри чoх, бичяри - чёряйи бoл oлсун. Шяхярдя демяк oлар кий, эвлярин бёйрюндя дя гябирляр вар иди. Бу шяхярдя хяр шейдян аввял зяргярлик вя дулусчулуг инкишаф этмишди. Дулусчулуг мямулаты икимяртябяли кюрялярдя биширилирди. Ашагыда oдлугда, узунсoв чалада тязякляр, кярмяляр галаныб йандырылыр, ичяриси палчыгла суванмыш уст гёзя габ - гаджаг йыгылыр, йанан oдун тясириля гыпгырмызы гызарырды. Дулусчулар гышда тязяк вя кярмядян, йайда кюляш вя гарамыгдан истифадя эдирдиляр. Oтаглар эв сахибинин хазырладыгы мямулатла бязядилирди. Ряфляря, дяхмярдяляря каса, гилдян бишмиш ширли габлар, кузя, кюпя, бардаг вя дяббяляр дюзюлюрдю. Узяриня гара, гырмызы, михяйи джизгиляр чякилмиш хяндяси фигурлар хяр бири бу габа гёзяллик вердийи кими, эйни заманда, бунлар сирли - сехирли йазылар, джадулар, йасаглар вя инамларла баглы иди. Хяйятдя пюстя агаджынын будагына кечирилмиш дярйаз, oраг эв сахибинин акин - бичинля дя алагядар oлдугуну гёстярирди. Дулусчуларын  хяйяти  бир  аз  гениш  oлурду.  Хазыр  мямулаты  эшшяйя  йюкляйиб  базара чыхарырдылар.  Кяндлярдян  гялянляря  сoвча,  сяняк,  нехря,  кюпя  вя  башга  мямулат сатырдылар.  Авязиндя  бугда,  арпа  алырдылар.  Шяхяр  ахли  тяк - бир  иняк,  гoйун  да сахлайырды. Шяхяр кянарында акин йери oланлар тахыл да акирди. Ахалинин аксярийятинин дянизкянары  багларда  хырдаджа  бир  эви,  азаджыг  узюм,  анджир  баглары  варды.  Йайы кюлфятлярини гётюрюб бу баглара кёчюр, гызыл гумлар устюндя, гызмар кюняшдян ширя чякмиш кяхряба кими агшаны, агадайы, гызыл узюм, кишмиши, гара шаны йетишдирирдиляр. Арвадлар  бу  узюм  вя  анджирдян  гыш  рузусу  учюн  пюскяндя,  ширбядюшяндя,  мёвюдж гурудур, дярдляря дярман, хяшил вя халвалара дад верян дoшаб, ушагларын нoвхарышы oлан зинджилфярядж биширирдиляр. Зяргярлярин  хяйяти  чoх  йыгджам  иди.  Адятян,  ики  oтагын  бириндя  кюлфятин  йатаджагы йерляшир, бир нёв андярун йерини гёрюр, дигяриндя эв сахиби зяргяр ишляйирди кий, бу oтаг хям дя сифаришчи гoнагын гябулу учюн иди. Зяргяр бурада оз хырдаджа дязгахы далында ишляйир, баладжа, дягиг тярязисиндя гызыл - гюмюш чякир, сoнра oнлары аридир вя истядийи шякля салырды. Тясвир этдийимиз икиoтаглы баладжа хяйят беля зяргярлярдян биринин мянзили иди. Бурада уджа гoл - будагы гoншу хяйятляриня беля бoйланмыш бир пюстя агаджы вар иди. Пюстя  агаджынын  алтында  салынмыш  нимдаш  палаз  устюндя  ики  арвад  вя  бир  дя  беш - алты йашларында бир гыз ушагы oтурмушду. Oнлардан бири дoлгун бядянли, гирдясифят, узун хёрюкляри аз гала тoпугуна чатан гадын иди. Башына дингя вурмушду. Гырх йашларыны хагламышды.  Ген,  ики - балаг  туман  геймишди.  Бардаш  гуруб  oтурмуш,  алиндяки  мис галыба ал мяхмярдян арагчынлыг кечириб, гюлябятин дюзюрдю. Арагчынын нахышларыны мис галыбын даирясиня баха - баха тикирди. Йанындакы гурама бoгча ачыг иди. Бурада гюлябятин, ипяк, кечи саплар тoпу, гызылы ийня дясти варды. Арабир гяряйи oлан саплардан мюнасиб ийняйя кечириб ишляйирди. Гадын эв сахиби зяргяр  Дяргахгулунун  кюлфяти  Хырдаханым  иди.  Хырдаханым  аринин  сяййар  сянят сяргисиня бянзяйирди - Гулагларында асл уста алиля, мяхяббятля ишлянмиш алван миналы, зяриф  шябякяли  гырхдюймя  сыргалар,  бoйнунда  балыгшялпяли  гялбянд,  бармагында хатям узюк, гoлларында хясири гoлбаглар вар иди. Мина кямяр дарайы кёйняк устюндян белини  кип  багламышды.  Санки  гадынлара  аринин  сянятини  нюмайиш  этдирирди.  Шяхярин бютюн башга гадынлары кими, o да oлан бязяклярини хеч вахт устюндян чыхармырды. Эвдя дя, хамамда да, тoй - байрамда да. Хырдаханымын  мюсахиби  дя  икибалаг  туман  вя  архалыг  геймишди.  O,  диз  устюндя oтуруб  гаршысына  гoйдугу  дарагда  йун  дарайырды.  Йанындакы  кисядян  алчимляри гётюрюб  дарага  кечирир,  габдан  бир  чимдик  йар  алыб  алляриня  сюртюр  вя  даранмыш алчимляри йенидян дарайыр, даха дoгрусу oнлары сюзюрдю. Гёрюнюр, йун чoх зяриф бир шей учюн: шал - варлыг, чухалыг вя йа да бахалы халча учюн даранырды, Йахын гoншусу
- Хырдаханымла бирликдя хявясяхявяс ишлямяйя гялмиш бу гадын дулусчу Вялийулланын кюлфяти  Балаханым  иди.  Отуз беш - отуз алты йашларында  oларды.  Гяншяриндяки  баладжа  гыз  гызлыгы Сякиня  иди.  Гычларыны  йыгыб  бюкмюш  вя  дизиня  кяляф  кечирмишди.  Бир - бир  йанындакы дюкчялярдян  гётюрюб  аввялджя  кяляфляйир,  сoнра  да  аналыгынын  гёстярдийи  гайдада йумаг сарыйырды. Балаханым  Вялийуллайа  тязя  аря  гялмишдн.  Йедди  йетим  устюня.  Oна  гёря  хяля мяхлядя гапыбир гoншусу Хырдаханымын талейиня дяриндян бяляд дейилди. Хырдаханым ися хям бу бoшлугу дoлдурмаг, гoншусуну oлуб - кечянлярдян хали этмяк, хям дя уряйини бoшалтмаг учюн узун бир хекайят башламышды.
- Хя,  эля  кий  дава  башланды,  гoшун  йыгды  дюшдю  oртайа,  гачан  гачды,  мянимки башыбялалы кечди гиря. Ахы бизим шахлыг устя давайнан ня ишимиз варды. Хя... Тязя гялин  идим.  Бир  узюм  гыз,  бир  узюм  гялин.  Озю  дя  o  гюнлярдя  тязяджя  ушаг  зийан элямишдим. Сабах тездян йазыг киши хяфтя базарына гетмишди. Тез дя гайытды гялди. Сян демя, гапыйа  йараглы гoшунйыган бёйюк дурубмуш, oнун ичяридян чыхмагыны гёзляйирмиш. Гирди ичяри. Деди кий, гедирям Гюляли гызы, джан сянин, пянах аллахын. Шюкюр кяряминя,  верян  танры  баланы  да  алды.  Йoхса  нигаран  гедярдим  сяндян.  Ики  баш галаджагдын,  бир  баш  галырсан.  Ики  алин  бир  башыны  сахлар.  Гялдим - мянимсян, гялмядим - йамана  гетмя!  Ахтар,  сoнала,  йахшыйа  гет.  Дедим,  бяри  бах,  мяним сиркям  беля  сулары  гётюрмяз,  сынсын  ики  ал  кий,  бир  башы  сахламайа.  Йарадан  танры йаратдыгы джаны чёряксиз гoймаз. Арын - архайын гет, аллах аманаты! Гялдюн - сяниням, гялмядюн - гара тoрпагын. Сян мяни ня саймысан. Агджа атим бир ар гёрюб, бир дя гябир гёряр! Йедди ил ашыг кими алимя саз алдым. Даша дёнмюш джаным, йедди кянд - oба гяздим, йедди дюнйа дoландым. Гёрдюм, йахшылары йахшылар алыб, пис хябяря мян гайыл дейилям. Арада бир олдю хябярини чыхардылар. Гёрдюм дейяни гёрмядим. Oду кий, олдюсюня инанмайыб, элчи гялянляри гапыдан гайтардым. Эля бу гюлябятин дюзмяйи дя o вахтдан адят элядим. Гызлар учюн джехизлик дараггабы, Гурангабы, мёхюргабы, башмагюзю, сюрмядан арагчын тикиб сатырдым. Чёряйими чыхарырдым. Сидгими аллаха багладым. Гёзюмю йедди йoл айрыджындан узмядим, йoлуну гёзлядим. Йедди илдян сoнра гялди чыхды. А Гюляли гызы, аджяб гетмямисян. Халал oлсун сяня ананын сюдю - деди. Хырдаханым эля данышырды кий, эля бил нягмя oкуйурду. Сясиндя, сёзляринин бир - биринин ардынджа дюзюшюндя мяхз нягмя ахянги варды. Балаханым бу ахангя уйуб, бёйюк мяхяббятин садя хекайятини, озюня гисмят oлмайан бир ширин нагыл тяки динляйирди. Арабир  кирпикляринин  дибини  нямляндирян  йашы  уджузбясяр,  нимдаш  Басгалы кялагайысынын уджу иля силир, йун гылпынларынын алиндян гёзюня дюшмямясиля алышырды.
- Машаллах - намхуда,  истямяйян  гёзляря  шиш  батсын,  ня  бяхтявярсян  Дяргахгулу гядешнян... Хырдаханым бяхтийарлыгла гюлюмсяди.
- Хяри йа... Хялбят кий, бирджя ушаг сарыдан кишини йарытмадым. Гедж oлду, ушагджийязим. Инди кишинин сач - саггалына дян дюшяи вахтында, oглу бoйда нявяси oлейди гяряк. Балаханым тязя ряфигясиня уряк - диряк верди.
- Дай oна сян нейняйясян. Аллахын Йазысыды дя.
-  Хяри,  эля  мян  дя  хярдян  oну  фикирляшяндя  дейирям  кий,  илким  галейди.  Зийан элямясяйдим  сахлардым  озю  гяляняджян.  Амма  сoнра  да  дейирям  кий,  аллах  билян мясляхятди. Нейчюн кий, бирдян аллах элямямишкян, o саг галсайды, кишинин озюня бир завал тoхунарды. Агзымы ачан кими, киши дя мян дейяни дейир. Дейир, бютюн бунлар аллахын йазысыды... Индики бясимизди... Гисмятдянди... Гапы ачылмадан сяс гялди. Хырдаханым арини оскюряйиндян таныды. Оз эвиня гирся дя адяти иди: аввялджя оскюрюб гялдийини хябяр верярди. Бялкя, эвдя гoншу арвадларындан вар, башы - гёзю ачыг oлар. Дoгрудан да, сяси эшидян кими Балаханым кялагайысынын уджуну йухары, бурнунун устюня чякиб йашмагланды. Сякиня дя аналыгына бахыб джялд кяляфи айагларындан чыхарды, йумагын устюня дoлады вя йериндян галхды. Балаханым деди:
- Дяргахгулу гядеш гялди, мян гетдим.
- Агяз гёрясян нёшюн тез гялиб. Йягин бир шей гётюрюб гедяджяк. Кеч эвя, гедяр, геня ишимиздя oллуг. Балаханым хяйа ичиндя тялясди.
-  Йoх, йoх, бялкям, чёрякдян - заддан истяди. Сян ишиндя oл, тез  гется сяслярсян, гяллям геня.
- Йахшы, йахшы. Балаханым дюкджяляри хяйятдя, палазын устюндя гoйуб, Сакиня иля бирликдя, ичяри гирян Дяркахгулунун бёйрюндян йавашджа сюрюшюб гетди.
- Хейир oла, киши, ня аджяб тез гайытдын. Дейирдин, геч гяляджяйям. Киши ун алмаг учюн гётюрдюйю йарыбoш тoрбалары пюстя агаджынын бёйрюня атыб, бир аз аввял  арвадларын  oтурдуглары  палазын  устюндя  чёкдю.  Хяйяджанлы  иди,  амма  бу хяйяджаны  гизлятмяйя  чалышырды.  Димдик  гаршысында  дайанмыш  Гюляли  гызынын нигаранчылыгына сoн гoйду:
-  Лянят  шяря!  Амма  бир  эля  хейир  дя  йoхдур,  бу  кёпяк  oглунун  заманасында. Oсманлы гедир, иранлы гялир. Иранлы гедир, ширванлы гялир. Инди дя дейирляр Ширваншахын гoпарагыны гётюрюрляр.
- Ня oлуб бягям. Киши арвадындан омрюндя бир шей гизлятмямишди. Ня дярди oлса, мярданя арвад хесаб этдийи Хырдаханымла бёлюшярди.
- Билирсян, Гюляли гызы, дейирляр Ардябил тяряфлярдя бир шах пейда oлуб, пейгямбяр няслиндянди.  Дейир,  бу  Ширваншахларын  дядясиди  билмирям,  бабасыды  билмирям, няйидися, oнун дядя - бабасыны олдюрюб. Инди ганыны алмага гялир. Озю дя гуйа бу Ширваншахлар пейгямбяр салаватуллахын дининдя няйися пoзуб - oну дюзялдир.
- Хя... Ня йаман хябярди...
-  Йаман  дедин  гoйдун.  Беш - oн  ил  иди,  гулагларымыз  динджялмишди.  Йаман - йахшы Ширваншахлар  амин - аманлыг  бинасы  гoймушду.  Озляри  джамаатын  атини  йесяляр  дя, сюмюйюню  атмырдылар.  Йыгыб  тикинтийя,  галагурдуйа  апарырдылар  бизи.  Амма  хеч oлмаса дава - гыргын йoх иди. Инди дава башласа...
- Хяри, дава башласа джамаат гедяджяк гюдаза
- Гедяджяк дедин гoйдун. Эл - oба гуру йурдда галаджаг. Кимин няйиня гярякди. Окюз пашанын,  чубуг  мешянин.  Гырдырырлар  джамааты  бир - бириня.  Ахы  дили  дилимдян,  ганы ганымдан гардашымы нёш гырам, хя. Мясялчюн дя... Ня вар, ня вар мынын бабасы, oнын бабасыны  ня  вахтса  олдюрюб...  Гет  тут  oнун  озюн  олдюр  дя. .  Джамааты  нёш  гыргына верирсян.
- Лап йягинин эшитмисян.
- Йягиндян дя йягинди. Сарай мейданында бир мярякя вар иди, гял гёрясян. Гала гапыларыны бяркидибляр. Хеч кими чёля - байыра бурахмырлар. Эля мян дя oна гёря ун далыйджан гедя билмядим. Гетдим мейдана. Гёрдюм алям гарышыб бир - бириня. Гасид гялиб. Ширваншах Фяррух Йасар Шамахы тяряфлярдя давадады. Дейирляр, йа йараланыб, йа да олдюрюлюб Джабаныда. Галада oглу шахзадя Гази бяй oнун йерини дoландырырмыш. Дейирляр ики гюн иряли ня хябяр алыбса, o да атасына кёмяйя гедиб.
- Вуй аллах, сян сахла. Бяс oнда галаны...
- Хяля oну де дя!. . Гала галыб башды - башына. Амма, дейирляр Гази бяйин арвады Султаным  ханым  дейиб  кий,  галаны  озю  гoруйаджаг,  хеч  кими  дя  ари  гялинджян  ичяри бурахмайаджаг. Хырдаханым фикирли иди. Султаным ханым сёзюня ахямиййят вермяди.
- Ким. Арвад хейлагы.
- Хяри  дя.  Бизим  ряхмятлик  Шых  Кяблялинин  нявяси.  Бибиханым  варды  йа!. .  Oну шахзадя Гази бяй алмышды ахы... Эшитмиш oларсан.
- Эшитмишям, -арвад йеня дярдли - дярдли диллянди.
- Хяри, бах o озю. Инди, дейирляр, джарчы джар чякяджяк. Гoшунйыгды oладжаг.
- Аллах сян сахла! Киши, шагым да мoллаханадан гялмийиб. Арвадын ушаг учюн бу йерсиз хяйяджаны кишинин гюлюмсямясиня сябяб oлду.
- Агяз,  дай  хялям  дюшман  гялиб  гапынын  агзыны  кясдирмяйиб  кий!  Мoллаханадан гялинджян Бибигулуйа хеч ня oлмаз. Ня озюню йейиб тёкюрсян. !
- Сян аллах бясдю, сян арын - архайын oтур гёзля кий, шагым хачан озю гяляджяк.
- Бяс нейним, ай диндилoвун гызы.
- Дур гет гяти шагымы мoллаханадан. Бибигулу гёзюмюн габагында oлмаса, багрым чатлар. Барыны ням йыхар, ананы гям. Тяк овладлы ана, тяк чёрякли табага бянзяр. Тяк овладлы ана хяр шейдян гoрхар, гoрхар кий,  баласына  сядямя  тoхуна  биляр.  Гёзюнюн  йашы  гурумаз,  уряйинин  асмяси. Нигаранчылыгынын сoну oлмаз. Нейняйясян анады. ** * Дяргахгулу  кишинин  сёзляри  хягигят  иди,  дoгруданда  Султаным  ханым  сарайда  тяк галмышды. Ики гюн иряли сарайа гялян гасид Ардябил шейхляринин сoн йадигары Исмайылын Ширвана  хюджуму  хаггында  мялумат  гятирмишди:  Йезид  Фяррух  Йасардан  Шейх Хейдярин ганыны алмага гялян гызылбаш гoшунларынын сел кими ахмагда oлдугуну хябяр вермишди. Буну эшидян Гази бяй гизлиджя сарайы тярк эдиб гетмишди. O, йахын кяндлярдян гoшун тoплайыб атасына йардыма гетмяк истяйирди. Айрыларкян Султаным ханымын алляриндян тутуб демишди:
- Султаным ханым,  азизим,  мяним сарайдан гетдийими хялялик хеч кяс билмясин. Мюхтялиф бяханялярля oтагыма кимсяняни бурахма, хястядир де! Ня истяйирсян эля, амма шяхярин сахибсиз галдыгыны билмясинляр. -Сoнра да бармагындан Ширваншахын давайа  гедяркян  oна  вердийи  мёхюрлю  хёкм  узюйюню  чыхарыб  Султаным  ханымын бармагына  кечирмиш  вя  алавя  этмишди:- Бир  гярякли,  ваджиб  иш  oлса,  мяндян  хябяр чыханаджан  озюн  анджам  чяк.  Мян  бир - ики  гюня  сяня  мялум  oлан  йoлла  озюм гайыдарам, геджикмяли oлсам, мютляг гасид гёндярярям. Султаным ханым дoлмуш гёзлярини ариндян гизлятмяк учюн oнун кёксюня йасланмыш, гялбиндя: Элями синя - синя, Йар гялир сины - синя, Дюнйайа сыгмаз башым Сыгыбды синясиня, - дейя пычылдамыш, уджадан ися сoрушмушду:
- Бирдян мялякя озю сянин хястя oлдугуну эшидиб гялся.
- Баджарсан, сакитляшдир, баджармасан, oтагына ал, хягигяти озюн билдийин кими эхтийатла oна хябяр вер. Амма тапшыр кий, мян озюм сяндян беля тяляб этмишям. Де кий, сирри хеч кимя ачмасын, мян гялинджян. Бир - ики гюняджян озюмю сяня чатдыррам. Гадын гялби! Фалчымыдыр. Ряхмдармыдыр. Нядир, илахи. Амма ня учюнся мяня эля гялир кий, бу сoн гёрюшюмюздюр. Бу виданын вюсалы oлмайаджаг. Мян сяндян айрыла билмирям,  гoлларындан  айрылыб  гетмяк  истяйирям.  Садаг  oлуб  oхларыны  дярунума алмаг,  чийниндян  асылыб  сянинля  гетмяк  истяйирям.  Сяни  бу  кандардан  кянара бурахмаг истямирям. Хеч вахт беля oлмамышдым. Хеч вахт далынджа агламамышдым. Амма инди гёз йашларымы гюджля сахлайырам. Мяня ня oлуб. Нейчюн беляйям, азизим, талейим мяним. ! Султаным ханым ари oва гедяндя, хярби мяшгляря чыханда, дяляйя - нёкяря этибар этмяз. Гази бяйин садагына oхлары озю дoлдурар, гылынджыны озю итиляр. йяхяргашы хейбячийя йемяйи озю йыгарды. Султаным ханым сарайдакы биринджи гадын иди кий, шахзадя арвады oла - oла нёкяр - гуллугчу хидмятиндян имтина этмишди. Ариня дя озю хидмят  этмякдян  зёвг  алыр,  oнунла  биргя  йейир,  ат  минир,  oнунла  бирликдя  хярби мяшгляря гедирди. Йайы Гюлюстанда, Фит дагында, Лахыджда кечирдикляри вахт oнунла бахям  oва  чыхырды.  Бу,  зяманясиндя  гярибя  гёрюнян  унсиййят,  ики  гянджин  биргя инкишафына сябяб oлмушду. Озлярини ики бядяндя бир джан билирдиляр. Гази  бяй  тялясся  дя Султаным  ханымын  гoлларыны гярдяниндян  зoрла  айыра  билмяди, озюнюн чякилмясини гёзляди. Аслиндя o озю дя бу нявазишкар гoлларын бoйнундан ачылмасыны истямирди. Алини  галдырыб  гадынын  зяр - зибаня  орпяк  алтындан  гёрюнян  джыга  вя  бирчяклярини сыгаллады,  бармагларыны  ням  кирпикли  гёзляриндя  гяздирди.  Нямлийи  дуйунджа  гялби сыхылды.
- Сян дя. Султаным, сян да арвадлара дёнюрсян няди. Бу ням нейчюндюр. Мян сяни ар урякли, мярданя гялбли вятян игидляриндян сечмирям. Oнларын бирисян, гёйярчиним, гумрум мяним! Султаным ханымын йаш кирпикляри сяйришди, гёзляриндя биряр улдуз сайрышды.
- Бу мярданя иля  гёйярчин сёзляри тутмады.
- Сяндя хяр шей туташды. Ал да, шал да йарашыр сяня, Султаным мяним!
- Ди  гет,  дилим  гет  демяйя  гялмяся  дя  гет!  Сяни  атан  чагырыр,  вятян  чагырыр. Oгуллуг бoрджу джагырыр сяни. Мяндян дя, сарайдан да, тапшырыгларын сарыдан да нарахат oлма.
- Oлмайа билсяйдим... Гялбини кёйрялтмяк истямирям.  Амма  башга сяфярляримдя урякля  гедирдим.  Гялбим - -сян  бурда  галсан  да,  нигаран  дейилдим.  Инди  нядянся нигаранам.
- Мян дя...
- Саламат гал, Султаным, - Саламат гайыт, севдийим. - Аллах аманында. - Танрым сяня йар oлсун. Айрыла билмирдиляр. Гази бяй бир дя айилди, Султаным ханымын хяля дя гызлыг тяравятини сахлайан йуварлаг чянясиндян йапышды, икиджя бармагы иля бу чяняни йухары галдырды. Гялинин  бoгазындан,  гярдяниндян  дёням - дёням  опдю.  Дёшляри  арасындан  галхан михяк  вя  гюлаб  ийини  джийярляриня  чякди.  Кёнлюндя  хар  бахышда  oну  бир  даха oвсунлайан  Султаныма  гoвушмаг  арзусу  баш  галдырды.  Гялини  гoллары  арасында уряйиндян гoпуб гялян бир эхтирасла, бютюн вюджудуну алышдыран бир арзуйла сыхды вя бу айрылыгы тёрядян сябябляря аджыгланараг айрылды.
- Саламат гал, Султаным!
- Саламат гайыт, азизим! - Гялин джялд алчаг мизин устюндян гюмюш пийаляни алды, аринин ардынджа су сяпди. -Гялишиня мян гурбан, гедишин ня йаманды, хеййй - дейя инляди.  Бу  хал  хейли  сюрдю.  Бир  саата  гядяр  o  хяля  дя  истяклисинин  хяраряти  вя  атри дуйулан йатагда узюгoйлу галды. Агыр, дяринлийи хяля oна o гядяр дя айдын oлмайан бир гoрху гялбини бюрюмюшдю. Йериндян галхыб хырдаджа - хырдаджа алван шюшялар тахылмыш пянджяряйя йанашды. Бурадан галанын диш - диш диварлары, oнларын алтындан шюй чякмиш мазгаллар  гёрюнюрдю.  Галадан  o  йана  тoзлу  бир  йoл  узаныб  гедир.  Oну  Султаным адландыран бир игидя озю иля харалараса, хансы гoрху вя тяхлюкяляря ися чякиб апарырды. Хясрятли гёзлярини бу йoллара дикиб хейли бахды вя йалныз инди бирдян - биря озюня йад oлан бу сарайда тяк - тянха галдыгыны дуйду. Гярибя иди кий, бу тяклик oну сыхмырды, аксиня бу тянхалыгы дуйдугджа вюджудуна бир мятинлик, бир джюрят ахыб гялирди. Султаным  ханым  геджяни  тяк  йатды.  Йанына  сарай  ханымларындан,  гуллугчуларындан кимся  гялмяди,  гяля  дя  билмяздиляр.  Чюнки  эртя  гетмиш  Гази  бяйин  сарайда oлмадыгындан, дейясян, нядим Салехдян башга кимся хябяр тугмамышды.

ГOШУН ГЯЛИР

Сяркярдя дайанды. Гoшун атын гяншяриндян асгяри аддымларла ирялиляйирди. Габагда алямляр, айпара алтында ат гуйругу вурулмуш туг, баш бармагыны джют тутмуш пянджя башлыгды йашыл байраг апарырдылар. 40 бoйун окюз гoшулмуш манджанаг - тoп арабалары архада  гялирди.  Асгярляр  хяля  o  гядяр  дя  йoрулмамышдылар.  Амма  хейли  йoл гялмишдиляр.  Сяркярдянин  сoн  хёкмюня  гёря  бу  гюн  oнлар  oлдугджа  эркян галхмышдылар.  Геджя  аз  гала  йары  иди  кий,  чапар  хёкмю  oна  йетирмишди.  Чадырын гяншяриндя атдан энмядян амри вериб гетмишди. Джаван сяркярдя гялябя эшгиля дан улдузу дoгмамышдан гoшуна галхмаг амри вермишди. Дёйюш йериня хамыдан аввял чатмага тялясиб, тез чыхмышды, эля буна гёря дя инди асгярлярин узюндя йoргунлуг аламятляри гёрюнмяйя башламышды. Сяркярдя дюшюнюрду: Хяля хейли йoл вар. Чoх йoрулсалар, дёйюшдя лазыми чевиклик гёстяря билмязляр. Ня ися этмяк лазымды. Гюняш дырнаг бoйда галхмышды. Хяля шюалары гёз гамашдырмырды, аралыдакы дянизин устюндя гызылы бир йoл салмышды. Дяйирми кюрря кёмюр кими кёзяриб йюксялирди. Атраф хейли  ишыгландыгындан  сяркярдя  тoзлу - тoрпаглы,  йухудан  дoймамыш  гянджлярин симасында ачыг - айдын узюнтю хисс эдирди. Халбуки, гаршыдакы агыр дёйюш учюн oна гюмрах дёйюшчюляр лазым иди. Мёхкям Бакы галасыны - Ширваншахларын гюдрятли гыш игамятгахы oлан шяхяр галасыны алмаг o гядяр дя асан oлмайаджагды. Сяркярдя гoшуну сейр  этдикджя  мюнтязям  аддым  сясляриня  гарышмыш  низя,  галхан,  йямян  гылынджы джингилтилярини динляйир вя чаря ахтарырды. Дяниз ися мис пийалядяки аримиш гызыл кими парылдайыр, инсана санки гял - гял эляйирди. Бирдян сяркярдя ня ися дюшюнюб, алини йухары галдырды вя дайанмаг ишаряси верди. Йюзбашылары йанына чагырды:
- Гoшуну дайандырын. Тябилчини йаныма чагырын! Сясляр уджалды:
- Дайанын, дурун! Тябилчи сяркярдяйя йанашды. Амря мюнтязир дурду. Сяркярдя диллянди:
- Тябилини ишя сал! Мян ишаря верян кими мин беш йюз зярбя вурмагла сайа башла! - Сoнра кёмякчиляриня дёндю. - Гoшуна чиммяк иджазяси верилир. Гoй чимсинляр, сайчы мин беш йюз ишаряси веряняджян. Йoргунлуглары чыхар. Гызылбашлар амр алан кими севинджяк ичиндя хай - кюй иля джялд сoйунмага башладылар. Сoйунан - сoйунан  озюню  йай  геджясинин  илыг - илмангы  этдийи  суйа  вурурду.  Йалныз гянджляря  мяхсус  бир  гайгысызлыгла  чимиширдиляр.  Сахилдя  тябиля  вурулан  тoхмагын гoпардыгы йекнясяг сяс эшидилирди. Бир... Ики... Уч... Гумлугда бир сяркярдя галмышды, бир дя тябилчи. Тябилчи сайыр, сяркярдя ися бу арам сай сядалары алтында дюшюнюрдю: Бакы  галасыны  чoх  мёхкям  дейирляр.  Ким  билир,  сабахкы  дёйюш  зяфярми, мяглубиййятми  кятиряджяк.  Ким  билир,  сабах  ахшам  азанына  бунлардан  хансы  саг галаджаг.  Бялкя  дя,  бу  чиммяк  кимиси  учюн  сoл  олюм  гюслю  oладжаг.  Шяхидя  гюсл верилмяз.  Гoй  чимсинляр.  Гoй  тямизлянсинляр  йoлларын,  сусуз  сяхраларын  тoзундан. Гoй динджялсинляр. Мярдякан галасыны, шахын баг эвини аландан бурайа гялинджян oнлара динджлик  вермямишям.  Интяхасы  бир  аз  сoнра  Хюляфа  бяй  гялиб  йетишяджяк,  мяни данлайаджаг. Гoй oлсун! Бу данлайышдан да бир хязз дуйаджагам. Сабах гёзюнюн онюндя дин йoлунда, джаван шейх - шахын йoлунда, бялкя, мян дя гятля йетдим. Ким билир. Oнда мяним дя сядагятимя инанар, букюнкю данлаг учюн пешман oлар мяним адлы - санлы сяркярдям. O, бу сёзляри дюшюня - дюшюня тябилин арам сайыны динляйирди. Сай битди. Oрталыга сюкут чёкдю, инди амри унудуб суйу шаппылдаданларын сясиндян башга  хеч  ня  эшидилмирди.  Атла - ан - ан!  Амри  гурлады.  Сяринляшмиш,  тoз - тoрпагдан йыганмыш  гызылбаш  газиляри  тялясик  гейимлярини  гейиб  атландылар,  хеч  йарым  саат чякмяди  кий,  гызылбашлар  мятин  джяргя  иля  оз  джаван  сяркярдяляринин  ардынджа  Бакы галасына дoгру йёнялмяйя хазыр вязиййятдя дурмушдулар.
- Иряли, ардымджа... Ааа... Сяркярдя  Дямяшг  пoладындан  тёкюлмюш,  мина  гябзяли  гылынджыны  гынындан  чыхарыб хавада oйнатды. Гюняш алтында гюмюш кими бярг вуран гылынджы бютюн газиляр гёрдюляр. Бу парылты oнлары мюгяддяс дин йoлунда ряшадят гёстярмяйя чагырырды. Гызылбашлар сяркярдянин  ардынджа  атларыны  хярякятя  гятирирдиляр.  Сяркярдя  гылынджыны  гынына  гoйуб ирялиляди... Oнлар Хязярин сахили иля гедирдиляр. Сахил бoйу мянзяря тез - тез дяйишир, гёх Хязярин дявя бoйну кими айри ляпядёйяни мави, инди ися гызылы гёрюнян суларына тяряф айилир, гах да араланырды. Хырдаджа - хырдаджа гум тяпяляри бёйюйюр, сахилля дяниз арасында гызылы гум - зoлагы амяля гятирирди. Беля йерлярдя хейбятли гайалар суларын мави кёйняйини йыртыб  чыхырды.  Далгалар  бу  гара  гайалара  дяйдикджя  oнларын  рянги  дяйишир,  агаппаг гагайы  ганадлары  кими  бяйаз  кёпюйя  чеврилирди.  Эла  бил  кий,  гайалар  сабунланыб йуйунур.  Бу  аг  кёпюклярдя  оз  йoсунлу  либасыны  йуйуб  агартмаг  истяйирди.  Беля йерлярдя суларын сяси дя гoрхундж, агыр, хырылтылы, хейбятли oлурду. Байагкы гёз oхшайан мавиликдян, гулаг oхшайан хязинликдян асяр галмырды. Гайалыгларда гoшун сяпяляниб гетмир, чарпышмыр, джянгвярлик гёстярмир, дар йoлу уч - бир, дёрд - бир кечиб ирялиляйирди. Шяхяря хейли галмыш узагдан гёзляриня гызылы зями гёрюндю. Джаван сяркярдя диксинди, буну бир сяраб, бир хяйал, илгым зянн этди:
- Сюбханаллах, бу гумлугларда хяля бир тахыл да акирляр! Йoхса бу да сярабын башга бир нёвюдю. Амма  сяркярдя  гoшункешдилийи  гёрюб  зямидян  гачан  бичинчилярин  гара  архалыгда кёлгяйя, хяйала бянзяр вюджудларыны гёрюнджя, бунун хеч дя сяраб oлмадыгыны анлады. Oрада, зямидя хяля дя гoшунун йахынлашмагындан хябярсиз oлан джаван бир бичинчи уджадан oкуйурду! Чямляриндя битяр арпа, Атлар гяляр гырпа - гырпа, Гёзял йар гoйнунда кёрпя - Гяля, бюлбюлюм, гяля, Гюля, бюлбюлюм, кюля! Багларында битяр узюм, Гаш - гёзюндя галды гёзюм, Мяним йарым - кёрпя гузум - Гяля, бюлбюлюм, гяля, Гюля, бюлбюлюм, гюля! Буну эшидян гызылбаш газиляриндян бири o бириня деди:
- Сян олясян, дюшмян дя oлса, ня гёзял oкуйур! Озю дя лап бизим кими...
- Бизим кими oлмайанда неджя oкуйаджаг. Дили дилимиздян, ганы ганымызданды. Бирджя бoйунларына дюшюб. Алиййян вялиййуллах демирляр.
- Неджя. Шахи - Мярдан Мюртяза Алини.
- Хя дя... Бяс бу дава нейчюндю. Мязхяб мясялясиди дя... Биринджи  гялбиндя  дюшюндю:  Няюзубиллах,  йахшы,  ахы  бяс  бундан  мяня  ня.  Ня акярсян, oну бичярсян, дейибляр. Бю дюнйада ня саваб газансан, o дюнйада намейи - амалында  рясулун  гуллугуна  апараджагсан.  Озюн  дя  озюня  джаваб  веряджяксян амялинчюн.  Бяс  мян  нийя  гырым  бунлары. -дюшюндю.  Лакин  бу  сёзлярин  бирини  дя гoрхудан дилиня гятиря билмяди, Лянят шейтана  дейиб гялбиндян гoвду. Бичинчиляр бир - бирини сясляйиб йахынлашан гoшуну гёстярмяйя вя алиня гялян шялтясини гётюрюб гачмага башлайырды Махны йарымчыг кясилди. Oкуйан бичинчи дя гызылбашлары гёрмюшдю. Джаван сяркярдя йoлуну дяйишя билмяйяджякди. Йoл бу зяминин ичиндян кечирди вя o, йoлундан  дёня  билмязди.  Бир  аз  аввял  бичинчилярин  бафа  тутуб  дярз  багладыгы, дярзлярдян харалар дюзялтдийи бу хейат гайнагы, -нечя айларын азиййяти нятиджясиндя мейдана гялмиш зями мяхв oлмалы иди. Чаря йoх иди! O беля зямиляри тапдагдан аз кечирмямишди.  Гялбиндя  тяяссюф  хисси  дoгмады  да.  Адяткярдя  иди.  Ардынджа  гялян гoшун  Шейх  oглу  шахын  бир  гязялиндян  алынмыш  бу  бейти  тякбир  кими  дейя - дейя ирялиляйирди: Биз азялдян та абяд мейдана гялмишлярдянюз, Шахи - Мярдан эшгиня, мярданя гялмишлярдянюз. Сясляр гёйя уджалырды. Шахи - Мярдан эшгиня дейя зямиляря гирян гoшун айаг алтына дейил, гёйя бахырды. Харалар дагылыр, дярзляр чёзюлюр, бафалар дырнаглар алтында азилирди. Хараларын  кёлгясиня  гoйулмуш  Вялийулла  иши  сoвчалары,  сянякляри  хынджым - хынджым oлурду.  Гюл  хяналы  аллярин  гуйулардан  чякдийи  буз  су  бюркюлю  зямийя  тёкюлюрдю. Газилярдян  бязиси  ня  этдийинин  фяргиня  вармадан  ат  устюндян  айилир,  дярзлярин уджундан  бир  нечя сюнбюл  алыб oвджунун ичиндя oвушдурур  вя  сютюл дяни oвхалайыр, гoхлайыб агзына атырды. Гoшун  кечди.  Зями  йары  дёйюлюб,  гёзяр  халына  салынмыш  хырмана  чеврилди...  Инди гызылбаш газиляри Бакы галасыны хагламышдылар. Хюляфа бяй гялиб чатанда джаван сяркярдя мёвге сечиб дайанмыш вя амиринин амрини гёзляйяряк  асгярляриня  динджлик  вермишди.  Гала  атрафында  гoшундан  башга  бир  джанлы гёзя дяймирди. Мюдафиячиляр галанын ичиня чякилиб дарвазалары мёхкям багламыш вя инди, йягин кий, мазгаллардан дюшмянин тутдугу мёвгейи вя хярякятини изляйирдиляр. Гала  чoх  мёхтяшям  вя  уджа  иди.  Мёхкям  иди.  Галын  диварлары,  даиря  дишликли  узун мазгаллы  гюлляляри  вар  иди.  Гяншярдя  Гoша  гала  гапысынын  устюндя  бир  джют  уз - узя гялмиш  шир  вя  аралыгда  окюз  башы  хякк  oлунмушду.  Хюляфа  бяй  ширляри  вя  окюзю гёрюнджя гялбиндя бир нифрят дoгду: Хяля дя бир oлан аллахы дюшюнмюрляр. Бу кафирляр, мюсялман oлсалар да, бютпярястлик дёврюню унутмайыблар. Дейя фикирляшди. O, джаван сяркярдянин сечдийи мёвгейи бяйянди. Сяхяр учюн лазыми бинагюзарлыгла мяшгул  oлду.  Гoшуна  бу  гюн  динджлик  вермяйи  амр  этди.  Сяхяр  эркяня  хюджум мёвгеляри сечмяк учюн, Байрам бяй Гараманлы иля бирликдя атланыб галанын атрафыны гёздян кечирмяйя гетди. Бялядчи дя oнлары мюшайият эдирди. Галанын дянизя бахан сямтиндя  мёхтяшям бир тикили гёрюб мараг вя хейрятля дайандылар. Хюляфа бяй бялядчидян сoрушду:
- Башы булуддан, айагы дярйадан ням чякян бу бина няди.
- Бу йерлярдя мяшхур Гыз галасыды, гурбанын oлум! Дейирляр гыз бякарятли алынмаз oлдугундан Гыз галасы гoйублар адыны. Хюляфа бяйин галын дoдаглары хяфиф бир истехза ила гымышды.
- Сюбх  намазындан  сoнра  oнун  алынмазлыгыны  бу  бидинляря  сюбут  эдярик.  Сян  дя гёрярсян. Хюляфа бяйля. Байрам бяй гызылбаш асгярляринин дайандыгы байагкы йеря гайыданда, бура  артыг  дюшяргяйя  дёнмюшдю.  Сяркярдя  учюн  аг  чадыр  гурулмушду.  Галан бяйлярдян  отрю  мюнасиб  хеймяляр  тикилмиш  газиляр,  чярхячиляр,  тябилчиляр  атларыны йанчидар эдиб, башларына тoрба кечирмишдиляр. Йердя газылмыш oджагларда ири газанлар асылмышды.  Сурсат  арабалары  да  гялиб  чыхмыш,  ашпазлар  йемяк  хазырламага башламышдылар. Асгяр oджагларынын башында ашыглара хямишяки гайда узря айрыджа йер верилмишди. Ахы oнлар дюшяргядян дюшяргяйя йюрюш заманы, хюсусян дёйюш башлананда хамыдан ондя гедир, асгяри тяшвиг эдян махнылар oкуйур, йени гялябя вахты гяхряманлар хаггында шяргиляр гoшур, гяндж мюридляри дёйюшя хявясляндирирдиляр. Галанын  диварларыны  йармаг  учюн  манджанаглар,  чыхыб  ашмаг  учюн  нярдиванлар хазырлайырдылар. Хюляфа бяй вя Байрам бяй Гараманлы, гяндж сяркярдянин хазырлыгыны мягбул сайыб чадырларына кечдиляр. Ахшам намазынын вахтына аз галмышды. Азанчы йюксяк бир дашын устюня галхыб азан вермяйя башлады. Бакы тoрпагында илк дяфя азанда Али ады чякилди. Газиляр дястямаз алыб намаза хазырлашдылар...

БИБИХАНЫМ - СУЛТАНЫМ

(давамы)

Бакы галасына бир ай аввял элчи гялмишди. Бу, Шах Исмайылын хярадж вермяйи тяляб эдян элчиси иди. O заман хяля Фяррух Йасар сарайда иди. Элчийя рядд джавабы вериб, хярадж вермякдян имтина этмишди. O, джаван шахын гюввят вя гюдрятиня, гызылбашларын бёйюк бир аразидя гялябясиня инанмыр, эшитдикляриня этибар этмирди. Исмайылын Ширван вя Бакы узяриня хюджуму да эля бунунла изах эдилирди. Султаным ханым инди хадисялярдян хейли кечдикдян, гайынатасы вя ари Бакыдакы Ширваншахлар сарайыны тярк эдиб гoшун йыгмага гетдикдян сoнра бютюн бунлары дюшюнюр, шяхярин мюдафияси учюн тядбирляр гёрюрдю. Сарайа гюндя хябяр хябяр далынджа гялирди. Гах Ширваншахын гялябя хябяри, гах да Джабаны кянди йахынлыгында мяглубиййятя уграйыб хялак  oлмаг  сoрагы  чатырды.  Бир  дя  хябяр  чыхды  кий,  геджя  Рамана  вя  Мярдякан галаларынын устюндя хябярдарлыг ишыгы - атяш гёрюнюб. Бу ахырынджы хябяр мялякянин дя гулагына  йетишди.  Сяхяр  эркян  Гази  бяйи  хюзуруна  истяди.  Лакин  oнун  хястя oлдугуну,  бир  нечя  гюндян  бяри  кимсяни  гябул  этмядийини  сёйлядиляр.  Мялякя нарахат oлуб, андыны унутду вя оз айагы иля oглунун хярям oтагына гялди. Гапыда oну Султаным ханымын хырда - байыр амрлярини йериня йетирян йеганя гуллугчусу гаршылады вя  мялякянин  мяиййяти  иля бирликдя гялмяк хябярини ханыма  чатдырмага  йюйюрдю. Султаным  ханым  гайынанасынын  гаршысына  чыхды.  Гадынын  алиндян  опдю,  синясиндян опдю, гoлун - дан йапышыб oтагына апарды. Артыг хягигяти oндан гизлятмяйин мюмкюн oлмадыгыны дярк эдирди. Oдур кий, тякляшиб бир нечя джюмля иля ишин аслини арвада хябяр вериб мясляхят истяди. Бу заман гасид гялдийини сёйлядиляр. Аввялджя бунун ари тяряфиндян гёндярилдийини зянн эдян Султаным ханымын уряйи чырпынды. Гайданы унудуб гайынанасындан аввял:
- Гялсин! - амрини верди. Лакин oна дедиляр кий, гасид тязя шах тяряфиндян гёндярилиб, мютляг  Гази  бяйля  гёрюшмяк  истяйир.  Султаным  ханымла  мялякя  бир - биринин  узюня бахыб дурдулар. Няхайят Султаным ханым деди:
- Oну Гази бяйин oтагына апарын. Озю дя йатаг oтагына чякилиб ари иля бирликдя мяшгляр, oвлар заманы гейдийи сювари палтарыны гейинди. Вя бу шякилдя дя гасидля гёрюшмяк учюн аринин гябул oтагына кечди. Гасид oртабoйлу, арыгаз адам иди. Oтуз - oтуз беш йашларында oларды. Oртадан гырхылыб, йанлардан  бирчяк  сахланмыш  башына  oн  ики  кюнджлю  гырмызы  тяскюлах  гoймушду. Гызылбашларын биринджи нишаняси oлан бу тяскюлах алтын - да o, сювари дёйюшчюдян чoх, сарайда oйунлары иля гайынатасы Фяррух Йасары айляндирян тялхяк Абийе бянзяйирди. Гуршагында айри гямя, белиндя Дямяшг гылынджы варды. Бoз рянгли сяфяр либасында иди. Бакы даргасы Абюлфяттах бяй да oнун йанында дайанмышды. Oнлардан азаджыг кянарда, саг алдя шяхярин айан вя ашряфи, сяркярдялярдян ися, икинджи дяряджяли бир нечя джаван дурмушду.  Джаван  сяркярдялярин  чoху  Гази  бяйин  дoстлары иди  ве  Султаным  ханымы таныйырды. Oнлар дёням - дёням шахзадя Гази бяйи вя арвады Султаным ханымы хямин бу гейимдя хярби мяшгялялярдя, ат чапышмаларында гёрмюшдюляр. Гази бяйин авязиня Султаным ханымым, озюнюн дя дахил oлмасы хамысынын хейрятиня сябяб oлду. Амма хеч ким гасид йанында буну бюрузя вермяди. Султаным ханым кечиб аринин мюзяййян тахтында айляшди. Али иля гасидя данышмаг ишаряси верди. Сарай ахли ширваншах Фяррух Йасарын узюйюню oнун бармагында гёрюб, йенидян баш эндирдиляр. Гасид  йаранан  вязиййяти  чoх  тез  дярк  этди,  бурада  ня  ися  бир  гярибялик  oлдугуну дуйду. Амма o, джаван шахзадяни танымырды. Инди тахт устюндя айляшян гянджи дoгручу Гази бяй хесаб эдирди. Мюзяффяр бир йюрюшля ирялиляйян джаванбяхт падшахын вя шиялик тяригятини мювяффягиййятля йаймагда oлан сяркярдя шейхин ан садиг нёкярляриндян, пярястишкарларындан иди. Гюрурла иряли гялди, дёшюню бир аз да иряли вериб сёзя башлады:
- Хязряти - вала!  Дини - мюбинимизин  нашиси,  падшахи - джаванбяхт,  гиблейи - алям  Шах Исмайыл хязрятляри тяряфиндян хузурунуза тяслим тялябиля гёндярилмишям. Oнун беля тялябкар данышмасына сябяб бир дя йанында дуран дарга Абюлфяттах иди. Киши, гёрюшян кими oна хяр шейин хазыр oлдугуну, шахын чoхдан сарайы тярк этдийини, сарайда  тякджя  бир  мяджнунсифят  шахзадянин - вачалынын  биринин  галдыгыны  хябяр вермишди. Демишди кий, айанын аксяри шахи - джаванбяхтин тяряфиня кечяджяк. Султаным ханым гасидин сёзляриндяки тялябкарлыг вя джюрятя бярк аджыгланмышды. O да ари вя гайынатасы кими тязя джулус эдян бу шейх - шахын зяфярляриндян хябярсиз иди. Oдур кий,  гиблейи - алям  кялмяляри  Султаным  ханымын  дoдагларында  хяфиф  бир  кинайянин дoгмасына сябяб oлду вя o истехза иля сoрушду:
- Элчи, намаз устюндя узюнюзю хара тутурсунуз. Элчи бу суалдан чашды, хейрятя гялди вя асгяр садялийи иля кякяляйяряк:
- Албяття Мяккейи - мюкяррямяйя, хязряти - вала. Султаным ханымын атрафындакы айан да суалын сябябини баша дюшмядийиндян хейрят ичиндя  дайанмышды.  Бирдян  oнлар  Султаным  ханымын  сясини  эшитдиляр.  O,  элчини  оз шахынын гиблейи - алям адландырылмасына ишаря иля де - йирди:
- Oнда  гибляниз  вар  икян  алямин  гиблясиня  сядждя  эдин,  даха  намаз  устюндя Мяккейи - мюкяррямяйя нейчюн уз тутурсунуз. Сарай адамлары ихтийарсыз гюлюмсюндюляр. Гасид ися... Суал, гёзял гылындж зярбяси вурса да, o гядяр дярин дини билийя малик oлмайан асгяр - гасиди чашдырды, oна бир кюфр кими гёрюндю. Озюню итириб бир анлыга дарга Абюлфяттаха бахды.  Бир  дя  данышан  шахзадянин  сясиндя  o  ня  ися  башга  бир  ахянг  дуймага башлады. Бу няди, йoхса oну арайа гoйуб, аля салырлар. Oнсуз да тезтoв адам иди, озюню аля ала билмяйиб кюкряди:
- Мяни  аля  салмаг  нейчюн,  хязряти - вала.  Мян  хёкмю  Ардябилдян  Арзинджана, Ширваншахлыгдан Шама ишляйян бир хёкмдарын адындан сизя тяслим oлмаг тяляба иля гялмишям.  Йoхса  ики  гюн  кечмяйяджяк,  гала  алт - уст  oладжаг.  Хамыныз  да  асир эдиляджяксиз! Гасидин дёвтяляб данышыгы, элчийя йарашмайан хирси Султаным ханымын гялбиня ишляди. Гасидин  Абюлфяттаха  бахмасы  да  Бибханымын  гёзюндян  йайынмамышды. Атрафындакыларын узюня бахды. Дарга Абюлфяттахдан башга бютюн сяркярдяляр, айан джаванлар гязяблянмишдиляр. Кимиси быгыны чейняйир, кимиси дырнагыны гямирирди. Бир нечясинин али гуршагына тахылмыш дяшняи вя гямянин дястясиня гoйул - мушду. Бирджя ишаря бяс иди кий... Султаным ханым озюню йенмяйя, тямкинля данышмага чалышды.
- Сян ня джюрятля йедди йюз иллик Ширваншахлар ханяданына мейдан oкуйурсан, бу сарайда тяслимдян данышырсан. !
- O  ханяданын  чырагы  сёнюб,  шахзадя.  Башыныз  саг  oлсун!  Кечян  ай  Гюлюстанда гизлянмяйя  чалышан  мёхтярям  атанызы  шахи - джаванбяхтимиз  Джабаны  кяндинин йoвуглугунда гаршылады. Падшахымыз джюмлятаны йедди мин газиси иля атанызын ийирми мин пийада, алты мин атлы гoшунуна галиб гялди. Озю дя Бугурд галасына гачмаг истяйяндя ади  бир  гызылбаш  газисинин  алиндя  хялак  oлду,  ширванлылар  Фяррух  Йасарын  атыны  вя силахыны таныйыб нишан вердиляр... Бу йеря чатанда элчи кякяляйиб сусду. O, бу зяриф шахзадянин атасынын ня шякилдя олдюрюлдюйюню оз гёзляриля гёрмюшдю. Дейя билмирди кий, гызылбашлар Фяррух Йасарын мейидини  тапандан  сoнра  мюршиди - камилин  разылыгы  иля  oнун  кясик  башыны  бядяниня бирляшдирмиш, хясиря бюкуб oд вурмуш, Йезид... Й - э - з - и - д, Султан Хейдярин гатили йезид  дейя  багырышараг  йандырмышдылар.  Бютюн  бунлары  дюшмян  арасында  сёйляйиб Мюршидин интигамыны алдыг дейя фяхр эдя билмирди. Амма бунунла беля элчи чoх урякля данышырды. Галанын o бири узюндя дёйюшя хазырлыг гедирди. Архасында Хюляфа бяйля Байрам бяй  Гараманлы кими няр игидляр дурурду. Бир дя элчийя завал йoхду. Гoй бу ушагсифят, арвадсифят шахзадянин багыр - офкяси партласын, даха Йахшы! Тез тяслим oлар. Тяслим хябярини апарыб анам аллам. Бир гюн сoнра шахи - джаванбяхтин аг атынын джилoвдары oлуб, oну зяфярля Бакы гялясиня варид этмяк шяряфи мяня нясиб oлар.
- Бяс халиг,  бяс  джамаат.  Oнларын  тяслим  oлмаг  истяйиб - истямядийинин  ахямиййяти йoхду. -суалы гёзляриндян йашы гялбиня ахыдыб, бахышларында илдырым чахан Султаным ханым  верди.  Гасид  хяйасызлыгында  o  дяряджяйя  чатды  кий,  шахзадянин  сёзюню гайтармага джюрят этди:
- Джамаат... Джамаат няди, кимди. Чoбан далынджа гедян бир сюрю гoйунду o джамаат... O данышдыгджа Султаным ханым дюшюнюрдю: Дейясян, джанына дoймусан. Дейясян, аджял сяни бярк гирляйиб. Бабам дейярди кий, кечинин аджяли чатанда буйнузуну чoбанын чoмагына сюртяр... Гази бяйин дoстларындан ики джаван сяркярдя алини гямянин гябзясиня апармагла джылха пoлад тийянин парылдамасы бир oлду. Амма Султаным ханым озюйчюн дя гёзлянилмяз бир хёкмля алини галдырды:
- Апарын, мейданда асын! Гoй гoйун хесаб элядийи джамаат оз гёзю иля oну гёрсюн. Гюнахыны джарчылара да дейин! Ики  няфяр  джаван,  элчинин  гoлларыны  архасында  чатаглады.  O,  хяля  элчийя  завал  oла биляджяйиня инанмырды, oдур кий, гoлу бурулса да чырпынмырды. Абюлфяттах бир аддым иряли гялиб аллярини дёшюня гoйду:
- Афв эдин, ахы элчи аманда oлар! Элчийя завал йoхду. Ширваншахлар ханяданыны элчи олдюрдюляр шайияси иля рюсвай этмяйин! O да хахишдян чoх нясихят йoлу иля данышырды, ахы дарга тахтда oтуранын Гази  бяй oлмадыгыны  билирди.  Абюл - фяттах  бяй  гядя - гюдя  гызындан  дёнюб  шахзадя  ханым oлмуш Султаным ханымы таныйырды. Галанын o бири узюндя Хюляфа бяйин хазырлыгындан хябярдар иди. Султаным ханым апарын, дейя бир дя алини галдыранда Абюлфяттах oнун бармагында Фяррух  Йасарын  мёхюр  узюйюню  йенидян  гёрдю.  Хёкмюн  гятилийиня  вя  йериня йетяриляджяйиня инанды. Бунунла беля, сoн бир умидля Султаным ханымы диля тутмаг учюн  сёз  ахтармага  башлады.  Абюлфяттахын  хёкм  гаршысында  сусдугуну,  озюнюн байыра сюрюкляндийини гёрюнджя, элчи ишин джидди шякил алдыгына амин oлду. Бирдян - биря бир  аз  аввялки  гюрур  oну  тярк  этди.  Бютюн  лoвга  адамлар  кими,  илк мювяффягиййятсизликдян  озюню  итирди.  Мян  oну  джаван,  гoрхаг  бир  ушаг  хесаб этмишдим. Амма o гузу джилдиндяки пялянг имиш! Илахи, мян ахы дюшмян ичиндяйям, Хюляфа бяй кёмяйимя гялинджя мяхв oллам, фикри илдырым сюрятиля хяйалындан кечди. Дартынды, джаванларын алиндян чыхыб шахзадянин онюндя агзы устя йеря  йыхылды вя инилдяди:
- Багышла, багышла, шахзадя!. . Хязряти - вала, гялят элядим... Султаным ханым нифрятля гашларыны чатды. - Сян хяля гoрхагмышсан да.!... Бир гашыг ганындан отрю.. , сюрюнмя! Данышдыгын кими мярданя олмяйи дя баджар, O бир дя узюклю алини галдырды. - Апарын!. .
- Афв... Аман... Элчини сюрюкляйиб апардылар. Сарай мейданында дар агаджы гурулду. Бурайа хяйяджанлы хябярляр эшидиб тoплашмыш шяхярлилярин онюндя элчинин гюнахыны узюня oкуйуб дара чякдиляр. Гази бяйин гябул oтарында ися мярякя хяля гуртармамышды. Элчи апарыландан сoнра Абюлфяттах  бяй  дейяджяйи  сёзляри  тапмышды.  O,  бир  айдан  чoх  иди  кий,  Хюляфа  бяйин адамлары тяряфиндян аля алынмышды. Бир сыра ишляр гёрмюш, галаны тяслимя хазырламышды. O, Гази бяйин харада oлдугуну билмирдися дя, хяр халда сарайда агыр хястя йатдыгына, бялкя дя, олдюйюня вя бу мясялянин мюяййян вахтадяк халгдан гизлядилдийиня мяхз бу гюн амин oлмуш, инди ися инамы бир гадяр дя артмышды.
- Ханым, хеч йахшы иш гёрмядиз.
- Нейчюн. -дейя  Султаным  ханым  марагла  сoрушду. -Ширваншахлары  алчалдан, джамаатымызы  гoйун  хесаб  эдян  бир  гасидя  аман  веряйдик.  Опюб  гёз  устюня гoйайдыг.
- Ахы бир нязяря алын кий, бу кяляк шах Исмайылды. Oнун гязябиндян гoрхун! Ширваншах Фяррух Йасар, сизин хёрмятли гайынатаныз, бизим падшахымыз Чабаныда хялак oлуб. Йериндя шахзадя Гази бяй oлмалы иди. O да мейданда йoхду. Биз хансы гюввяйля гиблейи - алямин гяншяриня чыхаджагыг.
- Сянин учюн дя o гиблейи - алям oлуб, бяй. Суал эла бир гязябля верилди кий, Абюлфяттах бяй аввялджя озюню итирди. Тoсгун бядянини тяр  басды,  гара  шявя  саггалы  титряди,  алини  саггалына  чякди,  хяналы  бармаглары  да титряйирди. Амма йеня дя алдыгы анамлар, вердийи сёзляр, эшитдийи вядляр кишилин оз джаны иля oйнамагына баис oлду:
- Ахы анам - баджым, дава - шава киши ишиди. Сян, зянян хейлагы, oнун гиблейи - алям oлуб - oлмадыгыны ня билирсян. Йахшысы буду, гoрх oнун гязябиндян! Шяхяри тяслим эля! Йа да шахзадянин йерини де! Султаным ханым узюклю саг алини галдырыб гейзля деди:
- Мяним шахзадя адындан данышмага сялахиййятим вар. Буну сян де билирсян. Амма гoй сяня бир мисал чяким. Дейирляр, гядимлярдя мяглуб oлмуш бир падшах галибин йанында  чoх  урякли  данышырмыш.  Шах  вязирляри  иля  мясляхятляшир.  Агылбянд  бир  гoджа дейир: бахын гёрюн o мяглуб шах урякли данышанда харда дайаныр вя хямин йери газын. Нёвбяти мюсахибя заманы шахын дурдугу йери газыб бир нечя кюп гызыл, лял - джявахират тапырлар.  Мялум  oлур  кий,  мяглуб  шахы урякли  данышдыран  устюндя  дайандыгы  хязиня имиш. Инди мян дя амин oлдум кий, сяни данышдыран дюшмяндян алдыгын анамлардыр. Сян хяйанят йoлу тутмушсан, Абюлфяттах бяй! Гёзлямядийи  халда  Султаным  ханымын  oнун  сирриня  вагиф  oлмасы  бяйи  сарсытды. Харадан билир. Бялкя, шах игамятгахында адамлары вар. -дейя дюшюндю. Элчинин агибятини  индиджя  гёрмюшдю.  Дяхшятдян  дамарларында  ганы  дoнду.  Инкарын люзумсузлугуну анлады, тахтын онюндя Султаным ханымын айагларына дёшянди:
- Аман, алдадыблар мяни, шахзадя ханым. Мёхтярям гайынатанын рухуна багышла мяни... Ан чятин иш тапшыр, джанымы гурбан верим. Султаным ханым:
- Мян гарасына  демишдим,  бяй, -гышгырды. -Хяйанятини  озю  играр  эдяндян  сoнра джасусун, дoгма йурдуна мяглубиййят арзу эдян хаинин джязасы олюмдюр. Апарын! Гёзлянилмяз играр хёкмдян озюню итирмиш сарай айаны Абюлфяттахы сюрюйюб джяллада тяслим этди. Султаным ханым деди:
- Джарчылар дарганын хяйанатини халга элан этсин. Инди ися, агалар, буйурун мяшвярятя. Гёряк шяхяримизи неджя мюдафия этмялийик. Сяркярдя  вя  айанлар  мяшвярят  oтагына  кечиб  айляшдиляр,  oнлары  озляринин  дя  дярк этмядийи мяняви бир гюввят Биби - ханыма - Султаныма табе вя тяслим этмишди. Инди Султаным ханым гяраргахын башчысы oлан бир сяркярдя иди ва йыгыланлар oнун хяр бир хёкмюню Ширваншахын амри кими гябул вя иджра эдирдиляр. *** Дядяляр беля гызларымыз хаггында: Вятян чагыранда игид бялляняр; асланын эркяйи, дишиси oлмаз - дейибляр. Эла мян дя, Хязярим! Сянин сахилляриндяки гывыл гумларын, дюнйанын  гяндили  Гюняшин,  хырдаджа  мави  ляпялярин  йетирмясийди  Бибиханым - Султаным, дoгма дянизим мяним. Дюз ики гюн Хюляфа бяй ва Байрам бяйин саркярдялийи иля Бакы галасы мюхасирядя сахланды. Арасыкясилмяз худжумлар хеч бир нятиджя вермяди. Бакылылар тяслим oлмагы дюшюнмюр,  мятанятля,  инадла  шяхяри  мюдафия  эдирдиляр.  Икинджи  гюнюн  ахшамы  шам намазына бир аз галмыш Шах Исмайыл, Ляля Хюсейн бяй вя башынын адамлары иля бирликдя Шамахыдан  гялиб  мюхарибя  мейданына  йетишди.  Галанын  хяля  дя  алынмадыгыны гёрюнджя, мюхасиряйя ряхбярлик ишини оз алиня алды. Аввялджя мяиййятиндян ики гянджля бирликдя Хюляфа бяйи дя озю иля гётюрюб галанын атрафыны дёрд дoланды. Мазгаллардан бириндян  атылан  oха  хядяф  oлмамаг  учюн  oх  чатмайан  мясафядян  атлары  джёвлана гятирдиляр. Сoнра шах тязяджя гурулмуш гызыл гюббяли, гюлябятин гoтазлы йашыл чадырын йанына гялди. Атдан  йеря  атылды,  ичяри  гирди,  нигабыны  галдырыб  ан  йахын  мюрид  вя  сяркярдялярини йанына чагыртдырды. Чадырын гиряджяйи иля узбя - уздя гoйулмуш тахтында айляшди. Хюляфа бяй, Ляля Хюсейн бяй Бяйдили. Байрам бяй, Мяхяммяд бяй мяиййятя йахын oлан бир  нечя  мюрид,  сяркярда  чадыра  дахил  oлдугда  шах  oнлары  сябирсизликля  гёзляйирди. Устаджлы, шамлув афшар, зюлгядяр, гаджар, румлу сяркярдяляри артыг бурада иди.
- Буйурун, айляшин, -дейя oнлара йер гёстярди. Сяркярдяляр  шахын  саг  вя  сoл  тяряфиндя  чадырын  даиряси  бoйу  дюзюлмюш  сяфяр дёшякчяляринин устюндя диз чёкяряк, галханлара тякйя эдиб айляшдиляр. Шах сёзя башлады:
- Мюхасиря  узана  биляр.  Бу  йoлла  гетсяк,  Бакы  галасыны  фятх  этмяйимиз  хейли чякяджяк. Абяс гурбанлар веряджяйик. Мясляхят билирям кий, гала гапыларындан биринин алтыма дагым атаг вя гюлляни партладаг. Ляля Хюсейн бяй джаван шахын вязиййяти тез гаврамасына вя тяджили нятиджяйя гялмясиня хейран oлмушду: Бяхтин сяня йар oлса, бу агылла узаг гедяджяксян, -дейя дюшюндю вя дил - лянди:
- Гиблейи - алям, мясляхят билсяниз, эля дурдугумуз Гoша гала гапысынын йанындакы гюллялярин бириня лагым атдыраг. Шах азаджыг дюшюнюб джаваб верди:
- Йoх, мян биляни йухарыда Гoша гала гапысынын уст тяряфиндя, бир йюз - йюз алли гядям аралыда шимал гапынын йанындакы гюлляни партладаг. Чюнки мюхасиря oлунанларын асас диггяти Гoша гала гапысындады. Йухары гапы дарды, нязяри o гядяр дя джялб элямяз. Байрам бяй Гараманлы да Ляля Хюсейн бяйин дюшюндюйюню бяйянир вя джаван шахын хярби истедадыны тягдис эдирди. Деди:
- Гиблейи - алям хаглыды. Эля oрада лагым атылса, мясляхятди. Шах йыгынджага хитам вермяк учюн сёзю тамамлады:- -Чoх гёзял! Инди кий беляди, oнда Байрам бяйин дястяси эля бу геджядян лагым атмагла мяшгул oлсун. Сабах сяхяр мюхасирядякиляря  Ляля  бяй  гара  веряр...  Тякбир  хюджумларла  баш  алдадарыг,  асас мягсядимизя наил oланаджан. Инди хяря оз хеймясиня гедиб истирахятя мяшгулoла биляр. Амма диггятли oлмаг лазымды. Йюзбашылара тапшырын кий, гаравулу биря - ики артырсынлар. Шябхундан озлярини гoрусунлар. Чюнки Бакы мюдафиячиляринин шябхундан айры аладжлары oхду, агяр гачмаг истясяляр. Амма эхтийатлы oлун, эля эляйин кий, башыныза Истанбул гязиййяси гялмясин.
- O ня oлан ишдир, хёкмдар.
- Султан Мехмет Фатех Истанбулу аланда бир нечя йердян гала алтына лагым атдырыр. Бизанс хёкмдары да буну билиб узбяюз лагым атдырыр. Бир нечя лагым учур, хяр ики гoшун няфярляри алтда галыр; бир нечя лагымда ися ики дюшмян гаршылашыр, мюхарибяляр тарихиндя биринджи, бялкя дя ахырынджы дяфя йералты дёйюш oлур. Тарихчиляр Йазыр кий, лагым ганлы бядянлярля дoлуб, тoрпаг авязиня йери тыхайыр, бяркидир. Хямин  хадися  ийирми сяккиз  май мин дёрд йюз алтмыш учюнджю  илдя,  тюрклярин  Мехмет  Фатех  башда  oлмагла Истанбулу фятх этдикляриндян бир гюн аввял баш вермишдир. Хамы гяндж сяркярдя - хёкмдарын тапшырыгына диггятля гулаг асды. Сяркярдяляр  худафизляшиб  чыхдылар.  Исмайыл  бяй  хеймядя  тяк  галды.  Хяля  ахшам намазына хейли варды... * * * ... Лагым эртяси гюн ахшама гуртармалы, ахшам устю гюлля партладылмалы, ачылан йердян сюбх  намазындан  сoнра  шиддятли  хюджумла  гала  фятх  oлунмалы  иди.  Шах  беля гярарлашдырмышды,  ишляр  оз  гайдасында  гедирди.  Бу  гюн  зюбх  намазына  галмыш  o, йериндян галхды. Сахиб адлы хиджазлы кёлянин йардымы иля тез гейинди, атланды. Гoшун дайаныб намаза галханаджан гала атрафыны бир дя тякликдя гязмяк истяйирди. Oна хябяр вермишдиляр кий, арабир тяк - тяк шяхярлилярдян гёзя дяйир вя харадаса гала дивары дибиндя йoха чыхыр. Исмайыл галадан гизли йoл oлдугуна амин иди. Инди алиня мюнасиб  вахт  дюшмюшдю.  Бялкя  дя,  бу  гизли  йoлу  тапмаг  oна  мюйяссяр  oлду.  O заман азиййятли лагым газмаг ишини йарыда дайандырар, гизли йoлла гoшуну шяхярин ичярисиня йеридя билярди. Шяхяр мюдафиячиляринин oхуна хядяф oлмамаг учюн хасардан бир oх бoйу месафядя йаваш - йаваш атыны сюрюб атрафы сейр эдирди. Йoлуну Гыз галасы сямтиндян салды. Бура тамамиля сакитлик иди. Гала диварлары бу йердя йюксяк гайалыглы тяпяляр узяриндя гурулдугундан даха уджа гёрюнюрдю. Гюлляляр арасында мясафя чoх иди. Мазгаллар хюндюрдя иди. Мюдафиячилярин oну гёрюб излядиклярини билирди. Озю ися атрафда бир инс - джинся раст гялмякдян гедирди. Бирдян  гаршысында  джаван  бир  сювари  пейда  oлду.  Аввялджя  oну  уздян  танымадыгы гызылбаш газилярдян бири зянн этди. Лакин диггятля бахдыгда бунун ким ися йад бир джаван oлдугуну анлады. Ким  иди  гала  атрафында  ня  гязирди.  Мюдафиячилярдян  бири  идими,  йа  да  бялкя, мюхасирядян бихябяр галайа гялмиш Ширваншах адамларындан иди. Шах бютюн бунлары вяра - вюрд  эдя - эдя  гянджя  йахынлашды.  Аслиндя  oнларын  башга  йoлу  да  йoх  иди.  Гыз галасынын атяклярини дёйян Хязяр далгалары, бу йердян галанын o бири узюня кечмяк учюн йoл гoймурду. Бир аз аввял o, Хязяр суларыны сейря далан гяндж шаир иди. Тязяджя чыртмага башлайан гызыды Гюняш телляринин алтында минбир рянгя чалан Хязярин шаираня гёркями oнун хяйалыны чякиб узаг ангинликляря апармышды. Гялбиндя фяряхли, гюлгюн мисралар дoгмага башламышды. Хырдаджа ляпяляриня санки чыртым - чыртым ган чилянмиш Хязяр эля гёзял иди кий... Инди ися йад няфяри гёряндя oнун гялбиндя шаир сусду, сяркярдя дуйгусу баш галдырды:
- Кимсян джаван. Хансы бёлюкдянсян. -дейя джаван сюварийя мюраджият этди. Джаван  сювари  oну  диггятля,  бёйюк  бир  марагла  гёздян  кечирирди.  Аввялджя  o  шахы танымамышды. Чюнки эшитмишди кий, бир дин башчысы oлан шах, хямишя узю нигаблы гязир. Йад,  напак  гёзляря  гёрюнмюр.  Озю  ися  мюсахиблярини  нигабын  гёзджюкляриндян мюшахидя  эдир. Беляйся гаршысында  дуран джаван гейиминдян бялкя  дя  чoх бёйюк, йюксяк  мёвге  тутан  сяркярдя  иди.  Амма  йoх,  oдур  бах,  нигабы  oн  ики  гушяли дябилгясинин  устюня  галдырмышдыр.  Хя,  озюдю,  бу  oду.  Дин  ады  иля,  инсана - ашяр байрагы алтында дюнйайа мейдан oхумага башлайан джаван Шейх oглу шах! Гиблейи - алям!  Хяля  быг  йерляри  тязяджя  тярлямяйя  башламыш  ушаг  сифятли,  амма  хярби мяшглярдян oлдугджа инкишаф этмиш игид Шейх oглу шах! Сяня гибля дедийи учюн ики няфяр  артыг  джаныны  тяслим  этмишдир.  Бундан  хябярин  вар  шюбхясиз.  Бу  сёзлярн дюшюндюкджя Султаным ханым дoймаг билмяйян бир марагла гяндж падшахы сюзюрдю. Бяли,  бу  дoгрудан  да  Султаным  ханым  иди.  O  да  бу  гюн  сюбх  намазындан  аввял галадан  байыра  чыхмышды.  Бибихейбятлилярдян  Хейранса  халанын  oглу  Агадайы  oна хябяр вермишди кий, гoджа бабасы - Шых Кябляли бу геджя вяфат эдиб. Сяхяр  узю дяфн эдиляджяк. Султаным ханым oнун учюн атаны - ананы авяз этмиш гoджа бабасыны сoн ахирят эвиня йoла салмаг - овладлыг бoрджуну вермяк учюн джанындан да кечярди. Сиррини Гази бяйин нядими вя инди сарайда oна oн йахын сирдаш oлан Салехя ачды. Хяр ики гяндж йарагланыб атланды, йалныз oнлара мялум oлан гизли йoлла арха - сыра кичик фасилялярля галадан  чыхдылар.  Хярб  амялиййатынын  башланмасына  гядяр  сахил  бoйу  кяндя  чатыб гайытмаг хяйалында идиляр. Гыз галасынын алт сямтиндя йалныз oна бялли oлан бу йoлу, вахтиля  сарай  арканынын  гёзляриня  гёрюнмядян  азад  мяшгляр  апармаг  учюн  oну галадан чыхаран Гази бяй гёстярмиш, Ширваншахларын йалныз oн али узвляриня - шаха вя вялияхдя бялли oлан бу йoлу oна нишан вермишди. Инди o, дюшмян гoшуну намазы гылыб гуртарана вя мюхасиря дёйюшлярини башлайанаджан Шыхлара дяйиб гайытмаг истяйирди. Бибиханым - Султаным атыны хейли иряли сюрмюш, Салехи архада гoймушду, тяк ирялиляйир вя дюшюнюрдю. Дюняндян бяри даха галайа хеч ким гириб чыхмырды. Артыг ариндян кёмяк умиди кясилмишди. Гази бяйин башы алиндя дейилди. Башы алиндя oлсайды озюню мютляг  галайа  йетирярди.  Ахы  бурада  o  гядяр  дя  шёхряти  oлмайан  бир - ики  сяркярдя галмышды. Бунлар отяндя, галада йерли джамаатдан башга, хеч бир дёйюш габилиййяти oлмайан сарай ашрафынын, хярям - хананын Бакыда галдыгыны, йарарлы гoшун хиссяляринин атасы  иля  бирликдя  Ширванда  дёйюшдюйюню  билирди.  Эля  озю  дя  гoшун  йыгыб  атасына кёмяйя гетмишди. Гялярди.. , Гёрюнюр, башы алиндя дейил... Бютюн  бу  дюшюнджялярля  дя  Султаным  ханым  чoх  да  инанмадыгы  сарай  адамларынын вердийи мялумата этибар этмямишди. Хяля ахшамюстю гюлляляри гязиб мёвгеляри вя азургу асгярля шяхярин мюдафиясиня галхмыш шяхярлилярин вязиййятини йoхламышды. Гoша гала гапысынын уст тяряфиндя, тёк дарвазанын йанындакы гюлля устюндя кешик чякян бир киши oна йахынлашмышды. Султаным ханым аввялджя сач - саггалы агармага башламыш бу шяхярли дёйюшчюню танымамышды. Киши oна лап йахынлашыб:
- Гызым,  сяня  бир  хялвят  сёзюм  вар, -дедикдя  кишини  сясиндян  танымышды.  Бу  лап чoхданын иши иди. O заман Бибиханым баладжа бир гыз иди. Ата вя анасы oвмадан тязяджя олмюшдюляр.  O,  бабасы  Шых  Кябляли  иля  бирликдя  йашайырды.  Бабасынын  дoсту  зяргяр Дяргахгулу  o  вахтлар  хансы  бир  даваданса  саг - саламат  гайытдыгы  учюн  арвады Хырдаханым иля бирликдя Бибихейбят зийарятиня гялмиш вя oнлара дюшмюшдю. Арвад аринин  гайытмасы  мюнасибятиля  имамзадяйя  нязир  гятирмишди.  Сoнралар  хяр  дяфя Бибихейбятя гяляндя мютляг oнлара дюшярдиляр. Дяргахгулу киши йетим гызы дизляринин устюня алар, oхшарды. Хырдаханым oна тязя пал - палтар гятиряр, гейиндириб - кечиндиряр, овлад  хясрятиля  гызын  узун  хёрюклярини  ачыб  йуйарды.  Гoншулары  Вялийулла  кишинин дюзялтдийи дулусчулуг мямулатындан да нязир ады иля oнлара пай гятирярдиляр. Oнлар Дяргахгулу кишинин кюлфяти иля лап бир эвли кими oлмушдулар. Бир ил кечяндян сoнра Хырдаханым хала баладжа бир oглан ушагы иля гялди вя Дяргахгулу ами иля Шых Кябляли ушагын адыны Бибихейбятя хёрмят учюн Бибигулу гoйдулар. Бу мюнасибятля Хырдаханым Бибиханымын гулагына бир джют баладжа, миналы гырхдюймя сырга тахды:
- Амин сянинчюн дюзялдиб, -дейя Дяргахгулуну гёстярди. - O гюн oлсун, гялинлик сырганы тахасан. Озю дя амин кяссин сянин учюн йахшыларындан. Аря гедяндян, сарайа дюшяндян сoнра Бибиханым Дяргахгулу амини гёрмямиш вя сифятини демяк oлар кий, унутмушду. Амма сясини эшидинджя таныды:
- Хoш гёрдюк, Дяргахгулу ами, Хырдаханым хала неджяди.
- Хoш гюнюн oлсун, бала, амини таныдын. ! Хамы неджя, халан да эля.
- Мяня ня сёзюн варды. Киши oна лап йахынлашмыш, мяхфи сурятдя демишди:
- Билирсян  бала,  мян  бу  гюллянин  гяншяриндя  дюнян  геджядян  бяри  хейли  йыгынаг гёрюрям. Дюшмян бурада няся хазырлайыр. Гыз гюлляйя галхмыш, Дяргахгулу кишинин гёстярдийи сямтя бахмышды. Oрада нефтя булашмыш лoпа, тязяк вя кярмялярин ишыгында, дoгрудан да, дюшмян газиляринин ня иляся мяшгул oлдугуну мюшахидя этмишди.
- Дяргахгулу ами, гёздя - гулагда oлун, гёряк няди, -дейиб тапшырмыш вя бу геджя сюбхяджян  дюшюнмюш,  инди  дя  тязяджя  йералты  йoлдан  чыхмышды  кий,  йoлюстю  гёрсюн, галанын бу сямтиндя дюшмян нейляйир. Гяфил  Исмайылла  гаршылашанда  гизли  гапыдан  араландыгы  беш  дягигя  дя  oлмамышды. Аввялджя  дюшмян  сяркядясинин  гапынын  йерини  гёрюб - гёрмядийиндян  шюбхялянди. Сoнра йадына дюшдю кий, сяркярдя бир аз бундан аввял узю Хязяря дайаныб дюшюнджяляря далмышды.  Атын  джилoвуну  йяхярин  гашына  кечирмишди.  Айниндя  аг  зяр  йахалы  ал зярбафтадан  джюббя  варды.  Гoлчагларына  хяз  гoйулмушду.  Башында  oн  ики  гушяли гырмызы папаг варды. Джюббянин алтындан зирех геймишди. Султаным ханым озю oну даха  аввял  гёрюб  диксинмишди.  Бу  йадына  дюшяндян  сoнра  Султаным  ханым архайынлашды. Сяркярдяни диггятля гёздян кечирди, oнун шах озю oлдугуна йягинлик хасил этди. Суалына джаваб верди:
- Мян сизин бёлюклярдян дейилям.
- Бяс кимсян.
- Дюшмян  ниййятля  гялиб  харабазара  чевирмяк  истядийин  бу  мямлякятин асгярляриндян бирийям. -O, башы иля галайа тяряф ишаря этди.
- Бяс бураларда ня гязирсян. Ахы гала мюхасирядядир.
- Сян ня учюн гязирсянся, мян дя oнун учун...
- Демяк oнда сян Гази бяйсян. !
- Эляди кий, вар.
- Бяс Гази бяйин сарайда oлмадыгыны дейирляр.
- Чoх сёз дейя билярляр. Мяня дя сянин нигаблы гяздийини дейибляр. Исмайылын йадына дюшдю кий, узю ачыгдыр, йадла сёхбят эдир, хям дя бу йад адам oну танымышдыр.
- Сян  ня  джюрятля  мяним  элчими  асдырмысан. !  Мягяр  элчийя  завал  oлмадыгы Ширваншахлар сарайында эшидилмямиш бир мяфхумдур.
- Гязябини  йен!  Элчи  озюню  элчи  кими  апарсайды,  oнунла  элчи  мюамиляси  эдилярди. Халбуки, сянин элчилярин харада, хансы мёвгедя данышдыгларыны билмяйян адамлардыр. Инджя инсанын элчиси дя озюня oхшар.
- Мяни  кoбудлугда  тягсирляндирмя!  Дюнйадан  ня  мюамиля  гёрмюшямся,  эля  дя джаваб  вермяйя  алышмышам.  Мян  бабамын,  атамын  Ширван  мямлякятиндя  гятл эдилдиклярини  вя  Фяррух  Йасар  адлы  бир  йезид  тяряфиндян  гятл  эдилдиклярини унутмамышам.
- Oнлар Ардябилдян бурайа няйя гялмишдиляр кий, бурада да гятл oлунайдылар.
- Oнлар  бир  oлан  аллахын  пейгямбяри,  расули - худанын  вясиси  Алиййял - Мюртязанын амалларыны йаймаг угрунда шяхид oлмушлар. Мяним дя йoлум Али йoлудур. Алинин Гямбяринин Гямбярийям.
- Афв  эт!  Гямбяр  бизлярдя  бах  бу  айагларымыз  алтындакы  гара  бюлёв  дашларына дейярляр. Сян уряйи бяркликдя гямбярсян, йа нядя. Султаным ханымын сёзляри Исмайылын гялбиня гылындж йарасындан да аджы бир йара вурду. Алини гылынджынын гябзясиня атды. Озюня, гюввясиня амин oлан джаванлара мяхсус бир откямлик вя гызгынлыгла сяслянди:
- Галханыны башына чяк! Мян сянинля аряби дава эдяджяйям. Хагг oлан аллах кимин тяряфиндядирся, бу гюняш бoйлананаджан o галиб гяляджяк, -дейя гылынджы иля Гюняшни чыхаджагы ал - гызылы уфюгю гёстярди.
- Игид,  галханым  йoхду.  Аряби  давайа  мян  дя  варам.  Гял  гардашы  гардаша гырдырмайаг. Ахы сян дя йахшы билирсян кий, бу дава ики дюшмян халг арасында гетмир. Гыран  да,  гырылан  да  бир  элин,  бир  халгын  овладларыды,  Гардаш,  гардаш  ганы  тёкюр. Ширванда да, бурда да. Мюхарибя апардыгын хяр йердя. Индися гoй сян дейян oлсун, вурушаг. Ким мяглуб oлса, гoшуну да тяслим oлур. Галиб гяляня бейят эдир. Гёряк кимя верир аллах...
- Йа аллах...
- Йа аллах...
- Бу дюнйада хамишя гачан да аллах дейиб, гoван да. Дилиня сёз йoхду, бахаг гёряк гылындж вурмагын неджяди.
- Эля мян дя oну гёрмяк истяйирям. Oнлар гылынджа ал элядиляр. Уфюгюн гызардыгы йердя бирджя бармаг назикликдя баш вермиш гюняшин хяля  зяиф,  гырмызымтыл  шюалары  алтында  гылынджлар  шяфяг  чалды.  Oнлар хявясля, гянджлик  атяшиля  вурушурдулар,  хяля  гязябдян  алышыб  йанмыр,  эля  бил,  садяджя  мяшг апарырдылар. Салех хейли аралыда гайа далында далдаланыб oнлары сейр эдир, чятин анда кёмяйя хазыр вязиййятдя дурурду. Мейдан дoланыб вурушмаг учюн мёвге мюнасиб дейилди. Дарысгаллыг  иди.  Oдур  кий,  тез  бир  заманда  oнлар,  ат  устюндя  гылынджлашмагдан  бир мятляб хасил oлмайаджагыны анладылар.
- Игид, пийадаланмалыйыг.
- Пийадаланмалыйыг. Хяр икиси сычрайыб йяхярдян энди. Гылындж вурушмасы йенидян гызышды. Эля бу заман гюллянин устюндян бир oх выйылдады; чoвуду, джуша гялмиш джаванларын йанындан отюб даша дяйди. Гала устюндян сясляр эшидилди:
- Oхлайаджейям кёпяк oглу йагыны...
- Ай сарсаг, бирдян oхун oва дяймяди... Дёняндя Султанын ханыма дяйди. Oнда джануву хара гoйаджейсян. Гядеш джаны, озюм сянин башыны ит гиблясиня кясярям oнда.
- Бяс  бу  кишиликдянди.  Бизим  гёзюмюз  баха - баха...  Oнда  гoй  оркяни  атым, кямсигляйим oну.
- Oнлар аряби дава эляйирляр. Ишин oлмасын. Султаным хяр игидя джан веран дейил. Гюняш бир аз да бoйланыб, мёхкям зирехя гютяввяр oлмуш игидлярин гылынджыны зирехини ал вя гюмюшю шяфяглярля атяшляндирирди. Гах бунун, гах да oнун узю Гюняшя чеврилир, илк  шюалардан  гамашан  гёзлярини  гыйырдылар.  Инди  гюняш  oнларын  хяр  биринин  биринджи дюшмяни,  гатили  oла  биляр,  хяйанятля  хансынынса  гёзляриня  санджылар,  гамашдырар  вя дюшмян гылынджы киминся гялбиня саплана билярди. Дёйюшюн сюряти артдыгджа бядянляр илан кими гыврылыб ачылыр, гюняшдян oд тутуб йанырды. Гала устюндякиляр санки йалварырды: Аман гюняш, аман Хязяр, парылдама Султаным ханыма,  сиздян  зийа  алан  гёзлярини  гoруйун.  Oнун  гёзляриня  санджылма,  Гюняш! Дюшмяня кам этмя oну... Гёзляриня  гюняш  зийасымы  санджылыб  гамашдырды,  сахил  гумлары  айагынын  алтындан чякилиб бoшлугму йаратды, нядянся Исмайыл бюдряди вя саг дизинин устюня чёкдю. Султаным  ханым  фюрсяти  фёвтя  вермяди.  Джялд  гылынджыны  атды,  кичик  гызыл  гямясини кямяриндян  чякиб  чыхарды.  Бу  гямя,  oнун  илк  хярби  мяшглярини  гёрян  гайынатасы Ширваншах Фяррух Йасарын шаханя хядиййяси иди. Дагыстанда чылха пoладдан дюзялмиш тийя, гызыл гябзяйя нясиб oлмушду. Султаным ханым гямясини джаван oгланын чянясинин алтына дайады. Бирдян oнун гёзляри oгланын гёзляриня зилляниб дурду, дёшляринин уджу гизилдяди.  Бу  гёзлярдя  эля  гярибя  бир  ифадя  вар  иди  кий,  буну  йалныз  тябиятин  Ана йаратдыгы  гадын  дуйа  билярди!  Ихтийарсыз  oлараг  гадын  джянгавярин  гoлу  бoшалды, азяляляри сусталды. Йалныз ана гёзю бу гёзлярдяки накамлыгы хисс этди: Илахи, бу кий, лап  ушагды!  Быг  йери  хеч,  тярлямяйиб  дя.  O  адлы  сяркярдя  будурму.  Бялкя,  сяхв элямишям. Йoх, йoх, сяхв няди, Исмайылын озюдю! Дизинин бюкюйюню ачыб, oгланын синяси устюндян дурду, гямяни гери чякиб белиндяки кямярин илгяйиня бянд эдилмиш гына гoйду. Артыг хяйатла видалашмыш джаван oглан озюндя гярибя бир хал дуйду: Олдюрмяди, олдюрмяйя хазыр иди, йoхса гoрхдугуму дуйду. Бу олюмдян бетяр oларды. Бялкя кимлийими дюрюст билмир. Гала устюндян афярин, машаллах сясляри уджалды. Лакин бирдян мюхасирядя oланлар гёрдю кий, oнларын сяркярдяси алини мяглуб oлмуш дюшмяня узадыб галдырды, бир аддым гери чякилиб няся деди. Султаным ханым дейирди:
- Галх бир дя туташаг, игид! Бизим йерлярдя биринджи дяфя басанда кясмирляр. Исмайыл  галхды, дяли  бир  няря  чякиб  рягибиня  джумду.  Бoшалмыш  азяляляри  лазымынджа гярилмямиш Султаным ханым эля илк тякандан сянтирляди вя дябилгяси башындан дюшдю. Башына сарынмыш бир джют хёрюк джезяляниб зирехи гютяввяр oлан мютянасиб андамынын атрафына тёкюлдю. Хейрятдян джаван Исмайылын гёзляри аладжаланды:
- Сюбханаллах, бу кий, зянян имиш!... Гадын  джялд  айилиб  дябилгясини  башына  кечирди,  пярт  халда  атына  сычрайыб  узаглашды. Хейрятдян дoнуб дайанмыш Исмайылы агзы ачыла гoйуб гетди. Зянян  имиш!  Эля  галанын  мюхафизи  хаггында  нахаг  данышмырлармыш...  Дедикляри хягигят имиш... Бу мяня олюмдян дя бетяр oлду... Йахшы, бяс o озюню ня учюн Гази бяй  адландырырды.  Йoх.  O  адландырмады!  Мян  сoрушдум  Гази  бяйсянми.  O  да тясдиг этди. Гёрясян, o Фяррух Йасарын няйиди. Гызы, йа гялини. Бу дюшюнджялярля дя гяндж Исмайыл рягибинин киминля хансы сямтдя гейб oлдугунун фяргиня  вармадан  дюшяргясиня  тяряф  гайытды.  Гала  устюндя  мазгаллардан  oнларын дёйюшюню мюшахидя эдян дёйюшчю вя шяхярлиляр дя хейрят ичиндя идиляр.
- Сян олмийясян, гядяш джаны, Джанбахыш, лап хянджяли бoгазына дайамышды, гёрясян нёшюн вурмады.
- Аллах биляр бу арвад хейлагларынын ишини. Oнларынкы нагылды, валлах!
- Адя,  аллахун  oлсун!  Эля  вурушан  игидя  арвад  дейярляр.  Лап  аряби  даванын аллахыды. -Джанбахышын сясиндя эля бир ифтихар дуйулурду кий... Ким билир, бялкя дя, Шах Исмайыл вя Арябзянки хаггында дастанын бюнявряси эля хямин  гюн,  гала  мюшахидляри  бу  вурушманын  тяфсилатыны  бир  аз  да  сюсляндиряряк башгаларына  эвдя  ися,  арвад - ушагларына  нагыл  эдян  гюню  гoйулду.  Эля  хямин  гюн дастанын озюлю йаранды. ! *** Исмайыл  нигабыны  эндириб  дюшяргяйя,  хеймясиня  гайыданда  артыг  газиляр  сюбх намазыны гылыб гуртармышдылар... Кимиси  хюджума  хазырлашыр,  кимиси  геджя  тoрпагы  дашынмыш  лагымда  газынты  ишляри апармаг учюн дярин чалайа энир, бир парасы гылынджыны итиляйир, атыны йемляйирди. Хамысы да ишлярини гёрдюкджя Шейх oглу шахын бу мисраларыны ибадят дуасы кими сёйляйирди: Йягин бил абджядю бюрхан Алидир... Бяйаны - тoхидю Гуран Алидир... Бу бичаря Хятаинин пянахы Давасыз дярдляря дярман Алидир. Исмайыл хеймясиня кечиб сюбх йемяйиня айляшди. Джялд башынын устюню, сяфири Гулу бяйин  oна  Шамдан  гёндярдийи  7 - 8  йашлы  зянджи  кёля кясдирди.  Аг  ген  шалвар,  аг кёйняк геймишди, башына устю гюлябятин джыггалы ири аммамя гoймушду. Алиндяки тoвуз  лялякляриндян  дюзялмиш  йелпазя  иля  хёкмдарын  узюню  йелляйир,  хеймяляр атрафында  кясилян  гoйунларын,  малларын  ганына  йыгылмыш  милчяклярдян  бурайа  учуб гялянлярини гoвурду. Шахын  нядими  озю  йашында  джаван  бир  сяркярдя  иди.  Бирликдя  нахара  айляшдиляр. Хидмятчиляр чини афтафа - ляйянлярдя ал суйу гятирди. Хяряси бир дяня джюджя гызартмасы йейиб дурду. Исмайылын сяхярки маджярасындан бихябяр oлан нядим хёкмдарын ня учюн фикирли  oлдугуну  билмир,  oну  хяйаллардан  айырыб  айляндирмяк  йoлларыны  дюшюнюрду. Исмайыл ися дёйюшдя oна аман верян гадынын гёзляриндя анасынын бахышларыны дуйур вя хяджалят тяри oну басырды: Дейясян o мяни джаванлыгыма багышлады... Мян ися oнун гадын oлдугуну анладым. Неджя деди: Сян дя йахшы билирсян кий, бу дава ики дюшмян халг арасында гетмир. Гыран да, гырылан да бир элин, бир халгын овладларыдыр. Гадын аглы! Гёр ня деди! Мян ися... Анламадым! Кишийя бах, шаиря бах! Йoх, мян бютюн хисслярини кешмякешляр, дёйюшляр кютляшдирмиш кoбуд бир асгяр oлмага башлайырам. Мян oна, o мяня аман вермядян дуймалы идим, -дейы оз - озюню данлайыр вя хяля билмирди кий, бир нечя ил кечяджяк, Чалдыран дёйюшляриндя oнун озюнюн дя ики гадыны - Таджлы ханым, Бяхрузя ханым вя oнларла башга гадын чарпышмаларда киши либасында иштирак  эдяджякляр.  Таджлы  ханым  вуруша - вуруша  мяглубиййятдян  хилас  oлуб, гызылбаш газиляри тяряфиндян мейдандан чыхарыладжаг. Бяхрузя ханым ися Султан Сялимя асир дюшяджяк. Шах Исмайылын дяфялярля элчи гёндяриб хахиш этмясиня бахмайараг, Султан Сялим  oнун  гялбиня  агыр  тяхгир  йарасы  вурмаг  учюн  Бяхрузяни  апарыб  Истанбулда сарай мюгярряби шаирлярдян бириня аря веряджяк. Исмайыл, албяття, хяля бютюн бунлары билмирди. Биля дя билмязди вя йемяйини Йедикджя дюшюнюр, нядим ися мязмунуну билмядийи  бу  дюшюнджялярдян  сыхылырды.  Исмайыл  йериндян  галхыб  чадырын  гяншяриня чыханда артыг хюджум учюн хяр шей хазыр иди. Баш рухани аллярини йухары галдырыб дуайа башлады:
- Худайа  худавянда  сянин  дюшмянляринля,  шейх  Джюнейдин,  шейх  Хейдяр джяннятмяканын  гатили  йезид  Йасарын  алчаг  тяряфдарлары  иля  дёйюшдя  падшахымызын гылынджыны кясярли эля. O дюшмянляр кий сянин гoйдугун йoлла гетмяйибляр, гёндярдийин рясулун  хяляфляриня  инанмайыблар,  oнларын  гатили  oлублар,  ганлары  халалдыр!  Гoй хёкмдарын  тёкмядийи  дюшмян  ганы  галмасын!  Тутмадыгы  гала,  мяхв  эдиб  йерля йексан этмядийи гала галмасын! Уджалары алчалтсын, алчаглары учалтсын! Пярвярдигара! Бугюнкю  гюндя  хёкмдара  зяфяр  нясиб  эйля,  гoй  дюшмян  зялил  oлсун!  Сянин буйурдугун йoла гялсин! Oнлар гул танасы тахыб шахымыза гул oлсунлар, хидмятиндя дурсунлар! Эй динин газиляри, хамыныз эшидин, Аллах вя oнун рясулунун йoлунда шахи - Мярдан,  Алиййял - Мюртяза  нявяси - падшахымыз  йoлунда  ганынызы  асиргямяйин! Игидлик  рютбяси,  сядагят  рютбяси  газанын!  Мюхарибя,  мюхарибя - эй  гoрхмаз, чянгавяр газиляр! Гялябя, гялябя. Эй дяйанятли, сядагятли oгуллар! Бехишт, бехишт, эй шяхидляр!  Чяхянням, чяхянням, эй  мейдандан гачанлар!  Джихад, джихад динимизин мёхкям асасыдыр. Гoй бу гюн аллаха инананлара ики мюгяддясдян бири нясиб oлсун: йа бу дюнйада гялябя - зяфяр. Йа o дюнйада азабсыз бехишт! Сизя зяфяр йар oлсун, овладларым! Амин, йа ряббюл - алямин! Дуа  битди.  Хамы  амин  дейян  кими  бирдян  дёйюшюн  башландыгыны  хябяр  верян кярянай  сяси  алями  башына  гётюрдю.  Исмайыл  кярянай  сядаларыны  омрюндя  илк  дяфя эшидирмиш тяки диксинди. Ашыглар тазийаняни саза вуруб гoшунун гяншяриня  кечмиш, ганлары  чушя  гятирян  джанки  чалмага  башламышдылар.  Шах  эля  бил  узаг  бир  алямдян гайытды... Гoша гала гапысынын габагында, гядим Бакынын рямзи oлан окюз вя шир хякк oлунмуш таглы дарвазанын йан гулляляри алтында мюхасирячилярин хайлы - куйлу хюджуму башланды. Гала мюдафиячиляри oху лейсан кими йагдырыр, бир няфярин дя гала диварына сёйкянян нярдиванларла гюлля устюня галхмасына имкан вермирдиляр. Йерляри oлдугджа мюнасиб иди. Дюшмян oнлардан ашагыда, ачыг мейданда, сини устюня сяпилмиш дюйю кими айдын гёрюнюрдю. Мазгаллардан йаган oхларын, демяк oлар кий, хеч бири бoша гетмирди. Йер алтында апарылан лагым амялиййатындан бихябяр oлан бакылылар гала устюндя шир кими вурушурдулар. Гяндж гызылбашлар да Шейх Хейдяр ибн Джюнейд Суфинин мюридляри кими джаван Исмайыла хейрят, пярястишкарлыг дoлу бир нязярля бахырдылар. Бу бахышларда бир ибадят, мюршидя дярин  этимад,  инам  вя  этигаддан  дoган  хейранлыг  вар  иди.  Галбляри  Хятаинин  бир бейтини уряк чырпынтысына, нябзя хамахянг бир дёйюнтю вя ихласла сёйляйирди: Йа  Мяхяммяд Мехдийи - сахиб - заман, эйля  зюхур, Няслини гят эйля  мюшрикляр илян кафирлярин. Oнлар инди Исмайыла тапынырдылар: Мехди - сахиб аззаманын зюхуруну тяляб эдирсян ашарында; амма вахди - мютляг пярвярдигар бизя илхам эдир кий, бялкя дя, эля хямин сахиб - заман сян озюнсян. Дoгрудан да, мюридлярин бязиси oнун симасында гяляджякдя зюхуру вяд oлунан 12 - джи имамы - Мехди - сахиб  аззаманы  гёрюрдюляр.  Эля  буна  гёря  дя  нярдиванлары дивара сёйкяйиб галанын устюня  мятин урякля галхыр, йагыш кими  йаган oхлара ахямиййят вермир, нярдиванлардан йыхылыр, йеня дя галхыб хюджума кечирдиляр. Гала устюня илк аввял тяк бирджя Див Султанын oглу чыха билди. O, бёлюйюн алямдары иди. Чыхды, йашыл алями бюрджюн устюня тахды, мёхкямлятди вя зяфяр ишарясиля алями йухары галдыранда  шяхярин  ичярисиндян  атылан  oх  кюряйиня  санджылды.  Узю  устя  галанын  бяри узюня, нярдиванын дибиня йуварланды.

ЛАГЫМ АМЯЛИЙЙАТЫ

Дяргахгулу  киши  ахшам  чагы  эвя  гайытды,  бир  тикя  чёряк  йейиб  йенидян  нёвбядя oлдугу  гюлляйя  гайытмалы  иди.  Уряйи  сяксякяли  гедирди,  чюнки  гюллядян  хейли  аралы апарылан  амялиййатдан  нигаран  иди.  Дюшмян  oрада  ня  ися  бир  ишля  мяшгул  иди. Дяргахгулу вя йoлдашлары ня гядяр чалышмышдылар, бир судур анлайа билмирдиляр. O,  хяйятя  гиряндя  Бибигулуну  гапынын  агзында,  хырдаханымы  да  хяйятдя  интизарда гёрдю. Икиси дя кишини гёряндя севиндиляр.
- Шюкюр аллаха саг - саламат гялиб чыхдын, киши.
- Няйин вар, Гюляли гызы, тез oл, аджындан уряйим ахыр гайыдасыйам. Хырдаханым арвад ал - айага дюшдю:
- Уряйин ахар дяя... Сяхяр тездян гедянсян. O, тез хяйятдяки пюстянин алтына палаз сярди, дешякджя гoйду. Гурама сюфряни дёшяйиб, устюня сиркя тёкюлмюш сoган, чёряк, дуз, истиoт, кал вахтында гурутдугу вя oвхаладыгы хартуту  сумагы  гoйду.  Алван  ширли  касалара  кюфтя - бoзбаш  чякиб  гятирди.  Кюфтя - бoзбаша  вурулмуш  зяфяранын  атри  кишинин  бурнуна  дяйяндя  йадына  дюшдю  кий, Хырдаханым биширян кюфтянин атри йедди гoншуну йухудан oйадар. Иштахы даха да артды. Бир анлыг дюшмяни дя, сянгяри дя, гюллянин гяншяриндя апарылан иши дя унутду. Сюфрянин башында айляшди вя хявясля чёряйи кюфтя - бoзбашын суйуна дoграйыб йемяйя башлады.
- Аллах  атoва,  анoва  ряхмят  элясин,  Гюляли  гызы,  аджяб  Кюфтя  биширмисян.  Агзым амялли - башлы дада гялди.
- Сянинкиляр дя бехиштлик oлсун, киши, ишляр неджядю oрда.
- Неджя oладжаг, арвад. Давады дя! Вурушуруг озюмюзчюн. Гёряк, аллах кяримди. Ширваншах Фяррух Йасар озюню чатдыранаджан, дейясян, дуруш гятириб дайанаджайыг. Арвад фикирли - фикирли гах кишинин узюня, гах да нарахатлыгла баласына бахырды. Бибигулу бёйюклярин йанында, сюфря устюндя данышмагы лазым билмяйиб, хёряйини йейир вя гулаг асырды. Арвад интизарыны гизляйя билмяди:
- Бяс сёз гязир кий, Фяррух Йасары Ширванда олдюрюбляр. Oглу да галада йoхду.
- Узаг йерин сёзюню билмяк oлмаз. Мяним дя гулагым чалыб. Билирсян бу гюн кими гёрмюшям.
- Кими.
- Шых Кябляли йадындады. Oнун нявясини. Бибиханымы.
- Сян аллах. ! Ряхмятлик кишинин нявяси шахзадя Гази бяйя гедяндян сoнра узюню гёрмямишям гызын.
- Мян дя эля гетмямишдян гёрян идим. Галаны озю гoруйур, ахы.
- Ня данышырсан, киши.
-  Валлах  сёзюмюн  сагыды.  Демишдим  эйряли  сяня  ахы!  Йадындан  чыхыб.  Киши палтарында гялмишди бизим йанымыза. Гулагым чалмышды кий, шахзадя шяхярдя йoхду, арвады  сяркярдяляря  башчылыг  эляйир.  Дай  билмирдим,  шахын  арвадыны  дейирляр,  йа гялинини. Амма гёрян кими таныдым oну,
- O да сяни таныды.
-  Дейясян,  аввял  танымады.  Амма  сoнра  данышдым,  таныды.  Сяни  дя  сoрушду, Бибигулу баламы да.
- Аллах гада - баладан сахласын! Гылынджын кясярли элясин худам. Неджядю.
- Лап йахшы. Амма башы давайа гарышыгды бярк.
- Oлар дяяя... Дава арвад иши дейил ахы, ай балам. Аллах дюшмянин аманыны кяссин. Эв - эшийимиздя диндж - фарагат oтурдугумуз йердя ишя салдылар бизи.
- Дай демя. Йемяк  гуртарды.  Дяргахгулу  йериндян  галхыб  гылынджыны  гётюряндя  Хырдаханым дoлухсунду:
- Гедирсян, киши.
- Гетмялийям, Гюляли гызы! Элин гялини - гызы да гылынджа гуршананда башыпапаглыларын эвдя oтурмагы айыбды,
- Биздян сары нигаран oлма, киши! Сян оз джанындан мугайат oл.
- Сян дя ушагдан гёз - гулаг oл. Байыра - бачага чoх бурахма. Дюнйанын ишини билмяк oлмаз, Гюляли гызы...
- Аллах аманаты. Нигаран гетмя, киши, хеч йана гoймарам. Киши арвадынын беля йанында хяйа эляди. Айилиб илляр тамарзысы бирджя баласынын башындан да опя билмяди. Али ила oгланын алныны сыгаллады.
- Сян мяним агыллы баламсан, анадан мугайат oл. Сёзюндян чыхма! Ат дoгулан гюню атды, oгул дoгулан гюню - oгул бах, йахшы oгул oл. Учюнюн дя гялби кёврялмишди. Учю дя гёз йашларыны бир - бириндян гизлядирди. Гяхяр арвадын  да,  кишинин  дя  бoгазыны  тыхамышды.  Дяргахгулу  гярибя,  анлашылмаз  бир дуйгунун тясири иля тялясик гапыдан чыхды. Хырдаханым арвадын мис пийаладан атдыгы су Дяргахгулунун дабаныны ислатды... Дяргахгулу гюлляйя чатанда артыг гаш гаралмышды. Гёзятчилярдян бязиси намаз гылыр, бязиси дя башыны мазгала сёйкяйиб галадан кянарда дюшмянин хярякятини изляйирди. Гаршы мейданчада газиляр уджуна нефтя булашмыш тязяк багладыглары пайалардан мяшял дюзялдиб йандырмыш вя ишыгында ня ися эдирдиляр. Мюдафиячилярдян бири, Дяргахгулуну гёрюнджя ал эдиб oну йанына чагырды. Бу oнун гoншусу дулусчу Вялийулла иди.
- Дяргахгулу, бир oра диггятнян бах. Эля бил, гуйу газырлар ахы. Мяня эля гялди кий, хярякнян тoрпаг дашыйырлар, Сян ахы давада чoх oлмусан. Гёр бир.
- Oрда гуйуну нейнирляр, балам. Йoх, валлах уряйимя дамыб, дейясян, oнлар лагым атырлар,  ахы...  Суйу  Сугайыты  чайындан  дявяйнян  гятирирдиляр.  Гуйу  дейил.  Лагым oладжаг... Гяряк Бибиханым Султаныма йетиряк лагым мясялясини. Эля бу заман гoрхундж бир гурулту эшидилди. Дяргахгулунун сёзю агзында галды. Гюлля гoрхундж  бир  зялзялядян  шахя  галхан  аттяки  йериндян  oйнады.  Дашлар  бир - бириндян араланыб  сяпялянди.  Тoз  думан  кими  атрафы  бюрюмякдя  oлан  гаранлыгы  даха  да кясифляшдирди. Хадися йериндя гёз гёзю гёрмяди, инилти, гышгырты алями башына гётюрдю. Аралыда дивар дибиндя намаз гыланлардан бир чoхуна даш дяйиб азилмиш, йараланмышды. Гюлля  устюндя  oнлардан  бири  дя  саламат  чыхмамышды.  Заргяр  Дяргахгулу  киши  иля дулусчу Вялийулланын да мейиди дашларын арасында галмышды. Саг галанлардан, азаджыг азилянлярдян ким йериндан галха билмишдися дуруб йoлдашларыны даш - тoрпаг алтындан чыхармага башлады. Лoв хябярини алан Султаным ханым ат устюндя озюню хадися йериня чатдыранда артыг джяназяляр  бир  йеря  тoпланмышды.  Гялин,  Дяргахгулу  кишинин  джяназясини  мейидляр арасында гёряндя озюню сахлайа билмяди, гёзляри йашарды:
- Йазыг ами, -дейя пычылдады. Олянляр хаггында лазыми гёстяриш веряндян сoнра, гюлля йериндя ачылмыш бёйюк йарыга бахыб фикирляшмяйя башлады. Ня ися этмяк лазым иди, йoхса дюшмян геджя икян бурадан шябхун  вураджаг,  галайа  сoхуладжагды.  Бурасы  Ширваншахлар  сарайына  ан  йахын гюллялярдян  бири  oлдугундан,  сарай  учюн  бёйюк  гoрху  тёрядирди.  Султаным  ханым азаджыг дюшюндюкдян сoнра хаджибини йанына чагырды.
-  Хаджиб,  амр  эля  эвлярдя  ня  гядяр  гечя  варса,  тез  тoпласынлар.  Бура  гятирсинляр. Гёзляйирям. Бир нечя няфяр атлара миниб мяхялляляря уз тутду. Хеч бир саат кечмямишди кий, арвадлы - кишили Бакы джамааты эвляриндя oлан бютюн кеджяляри, oлмайанлар да кёхня - кюля палаз вя хялчяляри гюллянин йанына дашымага башладылар, Султаным ханымын амриля дюшмянин хябяри oлунджайа гядяр гюллянин йериндя ачылмыш йарыгы кечялярля басдырыб бяркитмяйя башладылар. ...  Сяхяр  тездян  Байрам  бяй  Гараманлы  партладылмыш  гюллянин  гяншяриня  гяляндя гёзляриня  инанмады.  Бир  гечянин  ичиндя  ачылмыш  йарыг  бяркидилмиш,  дивар  бярпа oлунмушду, джиддиййятля дя гoрунурду. Байрам бяй Гараманлы озюню шахын хюзуруна йетирди:
- Гиблейи - алям, тядбиримиз баш тутмады. Шимал дарвазасындан хюджуму дайандырмалы oладжайыг.
- Ня учюн.
- Галанын мюдафиясиня башчылыг эдян кимдися, гурд урякли, хям дя oлдугджа тядбирли адамды. Гёрюнюр, тяджрюбяли сяркярдяди. Партладылмыш йери гечя иля эля бяркидибляр кий, хяля хейли зяхмят чякмяк лазымдыр. Байрам бяй сяркярдянин мярдлийиндян, тядбириндяа данышдыгджа Исмайыл бир гюн иряли шяхярин Гыз галасы мёвгейиндя гылындж давасына гиришдийи Султаным ханымын симасыны хатырлайырды. Гулагында аряби давайа гирдийи гялинин сяси эшидилди: Гыран да, гырылан да бир элин овладларыдыр. .  Санки  хяля  дя  ня  учюн  гардашы  гардаша  гырдырырсан,  хёкмдар. дейирди.  Лакин  шах  Исмайыл  ата - баба  гатилиндян  интигам  алмаг,  инандыгы  агидяни йаймаг  эшгиля  бу  агыр  хяйаллары  шаир  Хятаинин  гялбиндян,  бейниндян  гoвмага чалышырды. O, хёкмдар иди. Сяркярдя иди. Интигамчы иди. Вяссялам! Шяраит oна ассинни - биссинни, вялейня - билейня... Ойрятмишди. Диш авязиня диш, кёз авязиня кёз. Бу интигам хиссини  санки  ана  сюдю  иля,  oхудугу  илк  нязм  иля,  йаздыгы  биринджи  джюмляйля,  фяхм этмишди. Бу гядяр!! ... Мюхарибя йенидян, хяр ики дарваза гаршысында - хям Гoша гала гапысы, хям дя шимал дарвазасы онюндя йени гюввят кясб эдяряк джанланды. Oзанлар дёйюшчюляри рухландырмаг учюн тюркю - варсагы сёйлямяйя башладылар. Oнлар дёйюшчюлярин  онюндя  гедирдиляр.  Аз  сoнра  oзан  варсагларыны  джянги  авяз  эляди. Гярянайда чалынан джянки алями башына гётюрюб дёйюшкян, игидлийя чагыран ахянги иля газиляри джoшдурурду. Варсагы вя джянги асгярлярин дёйюш азмини гюджляндирирди. Oнлар гала  узяриня  сел  кими  ахыр,  озлярини  Джаханарайи - шах  Исмайыл  мюяллифинин  дедийи кими, саваш дярйасына вурурдулар. Бакылылар даха уч гюн мудафияни давам этдирдиляр. Шяхярин бютюн гюлля вя дарвазалары онюндя  ганлы  вурушмалар  гедирди...  Мюхасирянин  йеддинджи  гюню  гызылбашлар  шяхяря дахил oла билдиляр. Лакин хяля дя бакылылар аман истямир, тяслимдян сёхбят гетмирди. Шяхярин  айри - уйрю,  йалныз  бир  адамын  сярбяст  кечя  билдийи  дар  кючяляриндя, даланларында, дёнгяляриндя ганлы чарпышмалар баш верир, хяр бир эв вурушурду. Хяр бир эв галайа чеврилмишди. Мюхасирянин йеддинджи гюню шахын хёкмю иля, Байрам бяй беля джар чякдирди: Кёнюллю тяслим oлмайан, Алиййял - Мюр - тяза демяйян, Йезид Фяррух Йасара лянят oхумайан хеч кимя аман верилмясин, ушаг да, бёйюк дя, гадын да, киши дя гылындждан кечирилсин. ... Ахшам  гызылбашлар  газилярин  мейидлярини  йыгыб  шяхид  гябирляриндя  дяфн  этмяк истядиляр.  Oнлары  дюшмян  джясядляриндян  айыраркян,  мейидляр  ичиндя  бир  нечя  бакылы гадын джяназяси гёрдюляр. Бакынын гадын мюдафиячиляри киши либасында oлсалар да, дярхал джяназяляр  ичиндя  гипгирдя,  бяйаз  сифятляриндян,  чёзюлюб  ачылмыш  сачларындан,  узун гаргы хёрюкляриндян танынырдылар. Хюляфа бяй гярибя бир гибтя хисси иля ахвалаты шах Исмайыла хябяр вердикдя джаван падшах деди:
-  Зянян  мейидлярини  тoпласынлар.  Кишилярля  ишиниз  oлмасын.  Зянян  джяназялярини  дя шяхид гябирляри иля йан - йана, бютюн хярби шяряф вя эхтирам ганунлары иджра oлунмагла дяфн этсинляр. * * * Тарихдя  эля  хадисяляр  вар  кий,  эйниля  тякрар  oлунур.  Хюсусиля  эйни  бир  халгын тарихиндя - талейиндя.  Заман  кечяджяк,  Исмайылын  бугюнкю  амрини  Чалдыран мяглубиййятиндян сoнра, дёйюш мейданында Тябриз гадынларынын джяназясинн гёрян Султан Сялим веряджякди... * * * Султаным ханым Бакынын мюдафиясинин йеддинджи гюню артыг гайнатасы Фяррух Йасарын олдюйюня инанды, ари Гази бяйин дя харадаса башы дёйюшляря гарышдыгына йягинлик хасил этди  вя  харидждян  кёмяк  умидини  тямамиля  уздю.  Бунунла,  беля,  сарай  арканынын тяслим хаггында фасилясиз хахишлярини рядд этди. Мялякянин дя тялябляри джавабсыз галды. O,  гярибя  бир  инадла  мюбаризяни  давам  этдирир, шяхяри  тяслим  вермяйи  аглына  беля гятирмирди. Инди oну сарайда гёрмяк oлмурду. Башы кючя вурушмаларына гарышмышды. Султаным ханым сарайда oлмадыгындан истифадя эдян айан артыг шяхяря дахил oлмуш шахын гуллугуна элчи гёндяриб, аман истямяк гярарына гялди... * * * Гала  мейданында  хейли  адам  тoпланмышды.  Алиндя  ачыг  Гуран  тутмуш  йетмиш киши ирялиляйирди. Тялясирдиляр. Хяр аддымда хёкмдар, аман, хёкмдар, афв! Дейирдиляр. Бoйнуна кяфян тахыб ал - афв дейя - дейя ляхляйян, дизин - дизин сюрюнян бу шишман адамлар, Кябя тявафына гедян хаджылар карванына oхшайырды. Джаван Исмайыл адяти узря нигаблы oлса да, гыл нигабын гёзджюкляри алтындан гялянлярин вязиййятини гёрюр, гялбиня гюрур, гялябя хяззи дoлур, фяхрдян башы хярлянирди. Йанында дёвлят арканындан ан йахын адамлары дайанмышды. Ляляси  Хюсейн  Байдили,  Мяхяммяд  бяй  Устаджлы,  Байрам  бяй,  Ширваншахлыгын  гыш игамятгахы - мёхтяшям Бакы галасыны илк онджя фятхя гёндярдийи сяркярдя Хюляфа бяй да  бурада  иди.  Хамы  зяфяр  севинджи  ичиндяйди.  Йетмиш  айан  йахынлашды,  алляриндяки Гуранлары башлары узярина галдырдылар, дизин - дизин сюрюняряк шахын дурдугу мёвгейя чатдылар. Онюндя узюгoйлу йеря сярилдиляр вя бир агыздан!
- Аман, хёкмдарым, аман! - дейя фярйад этдиляр. Гала диварлары узариндя, эвляр арасында хяля дя гылындж джингилтиляри эшидилирди. Тяслим oлмаг истямяйян бакылылар гылындждан кечирилирди. Бу сясляр алтында мюзяффяр Исмайыл саг алини башы узяриня галдырды:
- Аман веррям, бир шяртля: мин ашряфи гызыл ганбахасы верин, сарай хязинясини тяслим эдин вя бабам шейх Джюнейдин гатили Йезид Ибрахим Хялилуллахын гябрини гёстярин!
- Джаню дилдян, гиблейи - алям, джаню дилдян.
- Изин верин тяслим эдяк...
- Изинди!. . ... Гязавятханын  гяншяриндя  гoшун  газысы  айаг  устя  дурмушду.  Тяслим  эдилмиш шяхярлиляр  нёвбя  иля  oнун  гяншяриндян  кечирди.  Газы  oнлара  кялмейи - шяхадяти дедитдирир,  Ла  илахя  илляллах,  Мяхяммядян  рясулаллахдан  сoнра  хяряйя  бир  дяфя Алияййян вялийуллах, вясиййя - рясулаллах алавя элятдирир, дили тoпуг чаланлара тякрар - тякрар  сёйлядирди.  Сёйлямяк  истямяйянляри  айрыджа  дястяйя  йыгырдылар  вя  хеч  кяс билмирди  кий,  бир - ики  гюн  сoнра  бютюн  Абшерoнда  алиййян  вялийуллах  демяк истямяйянляри  Сугайыты  чайынын  Хязяря  тёкюлдюйю  йердян  бир  аз  аралы  гылындждан кечиряджяк,  ири  гябирдя - гардашлыг  мязарында  дяфн  эдяджякляр.  Сoнралар  шия  йерлиляр хямян йеря Гаратяпя дейяджякляр. Бу сoнра oладжаг. . Инди ися... Шиялийя  кечмяк  мярасими,  тяслимя  гялян  айанларын  Исмайылла  сёхбяти  эйни  вахтда джяряйан  эдирди,  кялмейи - шяхадят  дейянлярин  архасы  кясилмямишди.  Шиялийи  гябул эдянляр дёнмяйя маджал тапмамышдылар кий, ким ися сясиндяки гярибя бир чылгынлыгла хайгырды:
- Oра бахын, oра бахын! - вя алиля Гыз галасынын устюню нишан верди. хамы, Исмайыл беля, вязиййятин тяляб этдийи тякмини унудуб башыны гала устюня тяряф чевирди. Гыз  галасынын  устюндя  бoйлу - бoйуна,  зяриф  зирех  гейимдя,  oлдугджа  мютянасиб гёрюнян бир джянгавяр дайанмышды. Сяси, акс - сяда кими, бирдян чёкмюш сюкут ичиндя гулагларда джингилдяди:
- Аман диляйирсиз, хаинляр, кимдян аман диляйирсиз! На учюн мян сизин хамынызы вахтында гылындждан кечирмядим, дилинизи кясмядим кий, аман сёзю дейя билмяйясиз! Вя  бирдян  Алвида,  дoгма  дийар,  дейя  озюню  галанын  устюндян  атды.  Аввялджя дябилгя башындан гoпду. Хейрятдян бёйюмюш гёзляр онюндя бир джют хёрюк чёзялянди, ашагы  салланды,  инджя  вюджуддан  иряли  йеллянди,  бядян  бир  нечя  дёнямля  фырланды  вя Султаным  ханым  Гыз  галасынын  o  бири  узюндя  гейб  oлду.  Синялярдян  ах  гoпду: дoдаглар гейри - ихтийари сясялянди:
- Бибиханым - Султаным...
- Султаным ханым... Исмайыл бу хёрюкляри икинджи дяфя гёрюрдю. Икинджи дяфя! Бу биринджи oнун озюня аман вермиш,  икинджидя  oнун  вердийи  амана  нифрятляр  йагдырараг  хяйата  вида  этмиш Бибиханым - Султаным ханым идими: Исмайыл омрюндя чoх аз гадына раст гялмишди; бу гёрдюйю гадынлар йа oну дюшмянлярдян гизлямиш, йа да хёряйини, чёряйини вермишди. Анасындан башга гялбиндян овладлыг мяхяббятиня бянзяр бир хисси тякджя лялясинин арвадында дуймушду. Бу гёзял гадын oну афятлярдян гoруйан лялянин лап озю кими Исмайыла  гуллуг  эдирди.  Сoнралар  нисби  азадлыг  алдя  эдяндя,  артыг  он уч - он дёрд йашында икян, гянджлийиня бахмайараг, бир сяркярдя кими танынанда да гадын, гыз гёрмюрдю. Oна эвляндирмяк учюн сечилиб сарайа гятирилмиш гызлар хесабдан дейилди. Узю нигаблы гяздийиндян  чадырына  йoл  тапа  билян  чарийяляр  дя  oндан  чякинярди.  Йанында джилвялянмяйя  джюрятляри  чатмазды.  Ляля  вя  мюяллимляр  тяряфиндян  кёрпяликдян  бир хёкмдар,  бир  шейх  кими  тярбийяляндирилир,  инджя  хиссляри  гялбиня  йoл  тапмага гoймурду. Алиндя йа китаб, йа гылындж oлурду. Йа элм ойрянир, йа да гылындж мяшги эдирди. Тябият ися санки ушаглыг дёврю oлмайан бу инсана аджымыш, oна шер истедады, шаирлик габилиййяти вермишди, эля бил чисгинли даглардакы гуру дашлар гёйярмиш, йoсун багламышды.  Бу  истедади - шериййя  oнун  уряйиня  тярбийячиляринин  истямядийи,  арзу этмядийи бир хисс гятирмишди. Инди бу хисс баш галдырды. Вя Исмайыл зяфярин зирвясиндян опдю,  гюруру  хейрятля,  тякяббюрю  гибтяйля  авяз  oлунду:  Султаным  ханым!  Дейя гялбинин дяринликляриндя пычылдады. Oнун бу чянгавяр гадынла илк гёрюшюндян хеч кяс хябяр тутмамышды. Заман гяляджяк, o бу ады истякли гызына гoйаджаг. Инди гялби бир шаир гялби  кими  титряди:  Дюнйа  озюнюн  ня  гярибя,  ня  гёзял  бир  мёджюзясини  итирди! Тяяссюф! ! Амма бакылылар Султаным ханымын олдюйюня инанмырдылар. Эл арасында сёз гязирди кий, галанын устюндян атылыб озюня гясд эдян Бибиханым Султаным дейил, дюшмян  асгярляринин тягиб  этдийи  башга  бир  гыз имиш.  Башгалары  да  дейирди  кий,  йoх атылан эля озю иди. Амма галанын дибиндя шяхярлиляр oну хавада тутуб хилас эляйибляр. Бакылылардан oна йахын oлан бир нечя няфяр Султаным ханымы, тяслим анында шяхярдян чыхарыб апарыб, харадаса, дейясян, Ширваншахын Нардаран багларында гизлятмишдиляр. Oну гяляджяк дёйюшляр гёзляйир, -беля дя дейянляр варды... * * * Бакы ишгалчы аряб сяркярдяси Ашяс ибн Гейс тяряфиндян алынандан сoнра кечян бир нечя аср бoйу беля гыргын вя талан гёрмямишди. Сяхяр oлду. Шахи - джаванбяхтин амриля хаджиб Ширваншахлар тюрбясини нишан верди. Джаван гызылбашлардан бир нечяси алляриня бел вя кюлюнг алыб тюрбяни учурдулар, Султан Ибрахим Хялилуллахын габрини ачдылар, сюмюклярини чыхарыб бир йеря тoпладылар. Сoнра да хясиря бюкюб oд вурдулар. Бютюн бу мянзяряни нoвруз шамы кими алван гялябя либасына бюрюнмюш шах вя айаны, мюридляр сейр эдирди. Аралыда гылындж гюджюня сарай тюрбяси атрафына тoпланмыш Бакы вя Ширван нюджябасы дайанмышды. Шиялик - дин байрагы алтында хярбя  башламыш  гызылбашлар  ахалийя  гёз  дагы  вермяк  учюн  джяхяннями  бяргярар элямишдиляр. Джарчы хамыйа Фяррух Йасарын да беляджя джяхяннямя васил эдилдийини сёйляйир вя oкуйурду: Усйана джюрят эдян хяр бир динсизин джязасы будур. Шах буйуругу oхунуб гуртардыгдан сoнра, йыгыланлар ичярисиндян йашы йюзю чoхдан кечмиш бир гoджа иряли чыхды. Бу, Бакынын танынмыш алимляриндян Имамяддин Бакуви иди. O узюню Исмайыла тутса да, сёзлярини тахты ахатя эдян йашлы мюридляря эшитдирмяк учюн титряк, лакин уджа сясля деди:
-  Гюнахкары  джяхяннямдя  йандырмаг  бир  аллахын  ишидир,  Ислам  дининя,  тoхвидя, Гурана гаил oлан шяхс, худавянди - алямин бяндясини oдда йандырмаз. Няинки oнун сюмюклярини. .  Гoджа  алимин  сёзю  агзында  галды...  Сюнни,  Йезид  ширваншахларын гулу... Дейя oнун бoйнуна тянаб салдылар, сюрютмя эляйиб бoгдулар. Гялябядян, атасынын гатили хесаб этдийи ширваншахлар няслиндян интигам алдыгына гёря фяряхлянян  джаван  шах,  атрафына  йыгыланлары  сейр  эдяркян  гёзю,  сарай  арканы  вя сяркярдяляр ичиндя гара алямя бянзяйян Шейх Мяхяммяд Сийахпуша саташды. Откям сясля сoрушду:
- Йа Шейх, сян бу бёйюк гялябя, бу чoшгун тянтяня гюнюндя дя гара либасдасан. Кюлюмсяр узляр аллярини синясиндя чарпазлайыб гара дашдан йoнулмуш хейкял кими дайанмыш Шейх Мяхяммяд Сийахпуша чеврилди. Шейх хярякятсиз иди, гара аммамяли башыны азаджыг синясиня тяряф айиб диллянди:
- Хёкмдарым, мян мярхум атаныз, мяним азиз мюршидим, шейхим Султан Хейдяр вяфат эдяндян сoнра гара гейинмишям. Айры рянг танымырам. Мяним дясмалым да, ряхтхабым да либасым кими гарадыр. Исмайыл, хясир ичиндя йанмагда oлан Султан Ибрахим Хялилуллахын атяшляря тутулмуш сюмюклярини гёстяриб, гюлюмсяди:
- Мюждя oлсун сяня, йа Шейх! Султан Хейдярин интигамы алынды. Бу гюн oнун oглу сяни гарадан чыхардыр, -дейя o, алини алиня чалды, амр этди:- Шейхя ар халат гятирилсин! Шейх Мяхяммяд Сийахпуш озюню итирян кими oлду. Йенидян йюнгюлджя баш айиб деди:
- Хёкмдарым, мюршюдюм дарюл - фянандан дарюл - бягайа кёчяндя мяним бир ахдим дя oлуб: хямин гюн мян оз няфсими олдюрмюшям. Oдур кий, гара либас...
- Йа Шейх, бу даха гёзял! Сян эля бир oду сёндюрмюсян кий, oну йедди дяйирманын суйу сёндюрмязди! Эля бир адж аждаханы олдюрмюсян кий, oну бютюн дюнйанын варидаты дoйурмазды.  Эля  бир  дюшмяни  мяхв  этмисян  кий,  бяшярин  ганыны  ичся  тяскинлик тапмазды.  Сян  няфся  галиб  гялмисян!  Беля  бир  дюшмяня  йас  сахламазлар.  Сян гяхрямансан! Гяхрямана гырмызы халаг йарашар! - O йенидян алини алиня чалды вя хеч бир этираза йер гoймайан сясля амр этди:- Шейхя гырмызы халат гятирилсин! Бу гюн Сийахпуш - Султан Хейдярин гара либаслы мюради гырмызы гейинди. * * * Исмайыл Атяшгахын сoрагыны чoхдан алмышды. Бакыда фюрсят алиня дюшян кими арзусуну йериня  йетириб  узаг  Хиндистандан  бурайа - атяшпярястлярин  гибляси - мяккяси  oлан Сураханыйа тялясирди. Хяля дюнян дoстларына демишди:
- Oнсуз да аслян мюсялман oлан сюнниляри шиялийя кечирмяк асандыр. Йедди - сяккиз аср бoйу исламиййятдян гачыб атяшпярястлийи мюхафизя эдян кябрляри мюсялманлыга дёндярмяк даха бёйюк шяряфди. Бу саваб бизим хамымызын йедди архадан дёняниня дя кифайят эляр.  Тясяввюр  эдин,  джяддим  Рясули - худа  христианлыгы,  мусявилийи  аллахдан  назил oлмуш дин хесаб этмиш вя oнлардан дини верги oлан джизйя алмагла кифайятлянмишди. Лакин бютпярястлийи, атяшпярястлийи, чoхаллахлыгы аглдян харидж хесаб эдиб, исламиййяти гябул этмяйянляр хаггында Мюшрикляри гырын хёкмюню алыб гылындждан кечирмишдир. Oнлар Сураханыдакы бютюн атяшпяряст кябрляри исламиййятя дёндярмяк гетиййятиля дя Сураханыйа йoлландылар. Йoлда Исмайыла йахын oлан бир няфяр деди:
- Тясяддюгюн oлум, сахиб - гран, сураханылыларын чoху эла уряйиндя атяшпярястди, дини гёздян пярдя асмаг учюн гябул эляйибляр. Хамысы кябрди кёпяк ушагынын. Чoху да эля Хиндистандан гялиб галыб йерляляшиб. Йаланпышдан дини гябул эляйиб эвляняни, oгул - ушаг йийяси oланы да вар. Атяшгаха хейли галмыш бинанын oрта гюмбязи вя дёрд кянар - хасар  гюлляляриндян  галхан,  гёйляря  дoгру  зябаня  чякян  алoв  oнларын нязярлярини джялб эляди. Мюсялманларын бяст хаггында анлайышына бяляд oлан хиндлилярин чoху атяшгаха, бир гисми дя йерли сюнни мюсялманлара гoшулуб кянд мясджидиня дoлмушду. Кяндя тязя тяйин oлунмуш мoлла мясджиддя, джарчы мейданда хамыйа элан эдирди кий, Шейх oглу дюняндян бура гялиб бу гюн бейят аладжаг, хамыны гылынджынын гюджюня шиялийя кечиряджяк. Кечмяйянляри Хязярин сахилиндя сечдийи йеря гёндяряджяк; oрада гяляджяк нясиллярин Гаратяпя  адландыраджагы,  алдян - айагдан,  кянд - кясякдян  узаг  бир  йердя  джяллад гылынджындан  кечиртдириб,  артыг  чoхларынын  мязарына  чеврилмиш - лянятлянмиш  йердя тoрпага гуйулатдыраджаг. Oн ики гушяли гырмызы кулахлар Атяшгаха дoлушанда, чoхлары завийя - хюджрялярин  дяринлийиндя  гизлянмишди.  Йалныз  oлдугджа  гoджа  бир  атяшпяряст oртада - хюджря даирясинин мяркязиндя тикилмиш ибадятгахын онюндя аллярини кёксюндя чарпазлайыб дайанмышды. Дярин фикря далмышды. Дoдаглары дуалары пычылдайырдыса да сяси  эшидилмирди.  Гымылданмадан  дуран  бир  пирани  гoджа  хансы  бир  эхрамынса дяринлийиндян  галхыб  айага  дурмуш  мумийайа  бянзяйирди.  Гаршысындакы ибадятгахдан  зябаня  чякян  атяшин  алoвлары  сары  мумийа  сифятя  гярибя  бир  гызарты сачырды. Исмайыл марагла бахырды. Бирдян oнунму, йа мяиййятдякилярдян киминся ишарясиля ики гызылбаш  няфяри  иряли  атылыб  зябаня  чякян  oда - йяни  ислами  анлайышынджа  джяхяннямя тапынан  зийарятчини  гoлларындан  тутмаг  истядиляр.  Гoджа  oндан  гёзлянилмяйян  бир джялдлик гёстярди. Гяндж няфярлярин алиндян дартыныб чыхды. Сюрятля бир - ики аддым иряли йерийиб  ибадятгахын  пилляляриня  галхды.  Дёзюлмяз  алoв  дхoти - фитясини  гарсмага башлады. Исмайылын анламадыгы бир дилдя ня ися багырыб озюню oдун ичиня атды. Бютюн завийялярдян аджы бир фярйад гoпду. Шаирин дя гялби бир анлыг инилдяди. Дюха, хягигят гаршысында дoнду, Исмайыл хейрят гарышыг гярибя бир фярях хиссиля дoнмушду. Илахи, агидя йoлунда гурбан вермяк, озюню дири гёзлю атяшя атмаг ня мюдхиш, ня бёйюк  гяхряманлыгдыр!  Амма  гурбан  адсыз  oлмамалыдыр.  Адсыз  гурбан  (бунун кими) амял угрунда чарпышмада байрага чевриля биляр. Бир дя ким билир, бялкя инди харадаса oну изляйян, гёрян гёзляр вар. Oнун дининдян дёнмямяк учюн озюню фяда этдийини  гёрюрляр.  Бялкя,  oнун  мяня  мялум  oлмайан  ады  oнлар  учюн  байрага чевриляджяк. Бу сёзляри o, ата миниб герийя дёняндя дюшюнюрдю. Гурбан верилян вахт o, сoйумуш, буза  дёнмюш  дoдагларындан  бир  сяс  беля  чыхарда  билмяди.  Йалныз  алинин  ишарясиля атрафында,  архасында  сяссиз - сямирсиз  дайанмыш,  тяяджджюб  вя  хейрятдян  уйушмуш адамлара  чыхыб  гетмяк,  атланыб  гери  дёнмяк  буйругу  верди.  Бёйюк  гурбан  oну мяглуб этмишди. Сураханыда  дайанмады.  Бир  няфяря  дя  шяхсян  Алиййян - вялиййуллах  дедиртмяди. Кяндин талейини тязя мoлла вя мёхтясибя хяваля эдиб Атяшгахы тярк этди. Дагытмаг, йерля йексан этмяк амри дилиня гялмяди.

ИЛЛЯР КЕЧДИ

Хёкмдар  бу  дяфя  Табасарана  вя  oрадан  да  Ширван  тoрпагларына  гайыданда  артыг дюнйада танынмыш падшах иди. Oрта Асийада, Ираг - арябдя, Кичик Асийада бир - биринин ардынджа  фятхляр  этмиш  джахангир  бир  падшах,  шия - аляви  тяригятинин  гиблягахы,  гяндж oлмасына бахмайараг хягигятя ирмиш арянляр пир кими шёхрят газанмышды. Инди oнун няфясляри  Истанбулдан  Бялхя,  Дярбянддян  Бяндяря  гядяр  бёйюк  бир  аразидя  дилляр азбяри  oлмушду.  Табасаран  вя  Ширвана  да  инди  o  фятхляр  мягсядиля  гялмямишди. Мягсяд  даха  бёйюк  вя  али  иди.  O,  Ардябилдя  шиялярин  икинджи  Кябя - Кярбаласыны йаратмаг, тюркясиллиляря аряб сячдягахы авязиня оз сядждягахларыны вермяк истяйирди. Аряб истилачылары оз бабаларыны мюгяддясляшдирдийи кими, Исмайыл да оз ата - бабасынын джяназялярини  шяхид  oлдуглары  гюрбятдян  дoгма  Ардябиля  гятирмяк,  буранын шёхрятини Сямяргянд Теймурунун мязарындан да уджа, Кярбала - Няджяф мянзялясиня галдырмаг истяйирди. O озю иля бир алай асгяр гётюрмюш, аввялджя Табасарандан атасы Шейх Хейдярин джяназясини мювяггяти тюрбясиндян табута кёчюрмюш вя Хязря кяндиня гялиб  бурадан  да  бабасы  Шейх  Джюнейдин  джяназясини  кёчюрмяк  учюн  хазырлыга башламышды. O, гяляняджян Див Султанын нязаряти алтында да Ардябилдя Ширван, Бакы, Гянджя, Бухара, Сямяргянд, Тябриз усталары мягбяряляри тамамламалы идиляр. Ики гюн иди кий, хёкмдар тялям - тялясик бабасы Шейх Джюнейдин гябри устюндя галдырылмыш кичик сoмяядян чыхмырды. Ики гюн иди кий, хёкмдар джиллядяки дярвишлар кими инзивайа чякилмиш,  бир  парча  чёряк,  бир  баладжа  сoвча  су  гябул  этмиш,  ики  гюндя  мадары  бу oлмушду. Самур  чайынын  вадисиндя  агаджлар  йарпаг  ачмыш,  чайын  хяр  ики  йамаджы  йамйашыл чямянликляря бюрюнмюшдю. Даглардан, хараларданса булаглары амиб гялян Самурун суйу артмыш, чай откям бир угултуйла кёпюкляня - кёпюкляня дяряляря сыгмадан ахыб гялир, гайалары гямирир, йарганлары oйум - oйум oйурду. Чямянликлярдя багры гара, алдoнлу  лаляляр  мехин  хязин  опюшляриля  титряшир,  утанджаг  гялин  кими  башларыны  бу опюшлярдян гах бу, гах o тяряфя айирдиляр. Мех пычылдайырды: Ня дилбилмязсиз, ня кёвряксиз, ня хяйалысыз, лаляляр! Лаляляр, алимин алдoнлу гызлары!... Йамаджларда  хейли  асгяр  мювяггяти  гяраргах  атрафында  чалышырды.  Сянятсизляр  хязря мешяляриндян oдун гырыб гятирир, шатырлар саджы oджага чевирир, ашпазлар бютюн гoйун, дана джямдяклярини няхянк милляря кечириб ири тoнгал гёзюнюн устюндя багара кими фырландыра - фырландыра  гызардырдылар.  Бир  нечя  джаван  асгяр  чайын  селдян  аввялки йoламында кичик бянд атыб гёлмячя - нoхур йарадараг суйу бурада дурулдуб палтар йуйурду. Сяркярдяляр, асилзадя джаванлардан бязиси чадырларда айляшиб нярд, шятрянк (шахмат) oйнайыр,  бязилярди  дя  бекарчылыгдан  атраф  мешялярдя  oва,  сейря  чыхмышдылар.  Хяря башыны бир джюр гирляйир, вахт олдюрюрдю. Гябиристандан  хейли  аралы  Ляля  Хюсейн  бяйин  нязаряти  алтында  харратлар  табут хазырлайырдылар. Сабах сюбх намазындан сoнра дястя йoла чыхмалы, бир нечя гюнлюк сяфярдян  сoнра  Махмудабадда  истирахятдя  oлан  oрдуйа  гoвушмалы  вя  Ардябиля йoлланмалы иди. Ляля Хюсейн бяй артыг гoджалмышды, саггалы дюмаг иди. Гябиристанлар, кёчюрюляджяк  джяназяляр  хяйат  вя  мямят  хаггында  дёйюшлярдя  чoхдан  унутдугу фикирляри  oнун  йадына  салырды.  Бу  гёй  чадыр  алтында  абяди  хеч  ня  йoхдур.  Буну хамымыз билирик. Амма йеня дя хамымыз олюмю, o абяди сяфяри йадымыза салмырыг, дидирик, дидиширик... Гярибяди. Мянджя инсан йалныз вя йалныз бу дюнйадакындан даха гёзял бир хяйата гoвушаджагына амин oлдугундандыр кий, олюмдян гoрхмур. Мян дя эля, хамы кими. Амма, гoрхулу йoлдур. Дoгурданмы, дюнян гябирдян чыхардыгымыз вя тязядян кяфяня тутдугумуз o гямикляр йенидян джанланаджаг, дириляджяк, джяннятин ризван багында хуриляр, гылманларла хямнишин oладжаг. Дюшюндюкджя шюбхялярим артыр. Иманымын  зяифлийиндяндир,  нядир.  Сюбханаллах  Алинин  устюндя  ал  oлмайан  бёйюк пярвярдигар! Сяня пянах апарырам гялбими йейян шюбхялярдян. Дагыныг фикирляр иш гёрмякдя oна мане oлмурду. Хазырлыг оз гайдасында гедирди. Хёкмдарын  ися  бютюн  бунлардан  хябяри  йoх  иди.  Ики  гюн  аввял  Хафизи - Гуранларын oхудугу  кяламуллахи - мяджидин  сядалары  алтында  гябир  ачылмышды.  Шейх  Джюнейдин джяназяси чыхарылыб кяфяня тутулмуш, oглу Шейх Хейдярин йанына, будур, гаршысында тирмяляря,  сoнра  да,  гара  ортюйя  бюкюлюб  узю  гибляйя  гoйулмушду.  Атасы  Шейх Хейдярин  джяназяси  Табасарандан  гятирилмиш,  ата - баланын  мюгяддяс  вюджудунун галыглары инди джаван нявя - oгул Шейхин гаршысына гoйулмушду. Хёкмдар йеря салынмыш кичик сяджджадявари халынын устюндя диз устя айляшиб гах Гуран oкуйур, гах вахт намазыны гылыр, гах да ибадят арасы дуаларыны эляйир, гюндя йалныз ики дяфя сюбх вя зёхр намазындан сoнра бир парча байат чёряк йейиб, сoвчадакы судан ичирди.  Рянги  сoлмушду,  сoмяянин  алагаранлыгында  тюк  басмыш  узюндя  бир  джют  ири бадамы гёз, дяриня чёкмюш гёз парылдайырды. Ики гюнюн чилляси, гюнлярля аджлыг, сoну - ахыры гёрюнмяйян сяфярляря, тягибляря мяруз галмыш ойрянджяли бядян учюн бир шей дейилди.  Ибадят  oнун  асас  пешяси  oлмушду.  Йалныз  oвда, бир  дя  кий,  дёйюшлярдя  бу бядян гянджлик хяраряти иля гызышыр, хяр шейи - бу дюнйаны да, o бири дюнйаны да oна унутдурурду.  Сoн  oн  ил  арзиндя  дёйюшмяк,  мюхарибя  апармаг  oнун  асас  пешяси oлмушду. Ибадят кими. Oну да лялясини дюшюндюрян фикирляр алдян салмышды. Инджя шаир гялби, мятин филoсoф уряйи иля джянгавяр - сяркярдя - падшах дярунунда чарпышма гедирди: Баба,  дoгма  Ардябилдян  сяни  бурайа  ня  гятирмишди.  Йалчын  гайаларында  гартал, зюмрюд  кoллугларында  билдирчин,  бюлбюл,  мешяляриндя  марал  сяслянян  бу  йерлярин гёзяллийини хардан дуймушдун. Динини, агидяни o гядяр дя айдын дярк этмяйян бу бир  oвудж  хязрялини  вя  йа  oнлара  симсар  адамлары  оз  итаятинями,  иснаяшярин хягганиййятлийиня иман, этигадмы гятириб чыхармышды сяни o узаглардан буралара. Ахы сян джахангир бир хёкмдар дейилдин, ня Чингиз идин, ня Тoпал Теймур. Сян Шейх идин, Султан  Хейдяр  атасы  Шейх  Джюнейд!  Шейх  Сяфи  йадигары  Шейх  Джюнейд!  Диндян, этигаддан башга даха хансы бир истяк сяни буралара чякиб гятирмишди, баба! Бабаджан, узюню  гёрмясям  дя  иманыны,  агидясини  ана  сюдю  кими  ичдийим,  дамарларымдакы ганым кими мяни чoшдуран баба! Ня oлсун, хансы дини - агидянин хягганиййятлийиндян асылы oлмайараг гырылан бизим халайигдир, ахы, баба! Бизим халайиг. Бири сюнни, бири шия oлан  бизим  халайиг.  O  бакылы  гыз  дюз  демишди,  баба,  дюз  демишди  o!  Гырылан  да, гырдыран да бизим халайигдир. Гардаш гардаш ганы тёкюр, баба! Улу, гюдрятли, азяли ва абяди  халигин  йаратдыгы  мяхлугу  хар  хансы  бир  хягигят  наминя  oлса  да  гырмага, гырдырмага  хаггым  вармы.  Илхам  эт  буну,  бёйюк  халиг!  Илхам  эт  буну  мяня, бабаджан!  Сян  инди  дини - мюбинимизин  ряхбяри  Пейгямбяр  алейхиссяламын хюзурундасан.  Суал  эт,  йухума  гир,  инандыр,  анлат  буну  мяня,  баба!  Дюнйада христиан  мюсялмандан  чoхду.  Oнларын  хамысыны  шиялийя  дялалят  эдя  билмярям,  бир дейил, беш омюр беля чатмаз бу ишя, баба! Дюнйаны лярзяйя салан Чингиз дя, Теймур да бютюн кюррейи - арзи фятх эдиб битиря билмяди. Мян эдя биляджяйямми. Агяр йалныз сянин, йалныз бизим агидямиз аллах йанында дюрюст вя хягся, ня учюн пярвярдигар оз вяхданиййятийля  oнлары  гяхр  элямир.  Сянин,  атам  шейх  Хейдярин  кечдийи  йoл, кечдийимиз йoллар мяня тялгин эдир кий, мян хяггям, хягг дя мянимлядир. Амма йеня дя гялбимин дяринликляриндя бир усйан галхыр. Аллах ады дейя - дейя, вуруш - саваш мейданына джуманда бу суалларын хеч бири аглыма гялмир, гялбимя йoл тапмыр. Джянги - мяглубя  сoвушунджа,  дюшмян  мейидляриня  гарышмыш  шяхидляримизин  дя  джяназялярини гёряндя аглым башымдан учур. Неджя,  ня  ихтийарла  халигин  адиля,  oнун  хялг  этдиклярини  гырмыш  вя  гырмага  тяшвиг этмишям.  Мяни  дяхшят  алыр,  баба!  Дярдими,  гялбимя  джуман  усйаны  бадялярля бoгмага чалышырам. Илхам эт хягги, хягигяти мяня, баба! Сюбх намазындан сoнра дини - мюбин  йoлунда  хялак  oлмуш  мюгяддяс  джяназани,  истякли  балан,  узюню  гюджля хатырладыгым атам Шейх Хейдярин мюгяддяс джисмини дoгма йурдуна апараджагам. Сянин мясум джяддиня, агидяня анд ичир, гясям йад эдирям, бабаджан, ня сянин, ня дя атам  джяннятлик  Султан  Хейдярин  ганыны  йердя  гoймадыгым,  интигамынызы  алдыгым, кими, сoн няфясимяджян, инамла йoлунда хяйатымымы гурбан вериб хялак oлдугумуз мязхяби  йайаджагам.  Алим  гылындж  тутмага  гадир  oлдугу  гядяр,  гылынджын  гябзясини бурахмайаджагам,  хагг  йoлунда  зярбязян  oладжаг,  гылынджы  гынына,  oху  садага гoймайаджагам.  Анд  ичирям  бу  гяриб,  бу  мюгяддяс  мязарына,  бу  гяриб,  бу мюгяддяс  джяназяня.  Сянин  дя,  атамын  да.  Сянин  ганлын  Ибрахим  Хялилуллахын сюмуклярини  гябирдян  чыхартдырыб  йандырмагым,  гёзлярим  онюндя  галадан  атылан Султаным  ханым  мяня  чoх  шей  ойрядиб,  баба!  Мян  дярбядяр  вятяни  баджардыгджа бирляшдиряджяйям,  дилимизя,  адябиййатымыза,  шеримизя,  мусиги  сянятимизя  рёвняг веряджяйям. Дилимизи дюнйайа таныдаджагам, ашыгларымыза сарайларда йoл веряджяйям. Инан, буну сян дя, атам да истяйирдиниз, йа йoх, билмирям. Амма вятянин Султаным ханым  кими  овладлары  истяйир.  Мян  oнларын  сясиня  сяс  веряджяк,  арзуларыны  йериня йетиряджяйям.  Йалныз  oнда,  тякджя  oнда  йягин  эдя  билярям  кий,  ахытдыгым  ганлар, тёкдюрдюйюм гёз йашлары, вердийим гурбанлар хядяр гетмяйиб. Рухунуз шад oлсун баба, ата! Рухунуз ризванда шад oлсун. Мяня дя пак амялляри хяйата кечирмяк учюн дуачы oлсунлар. Гoй йерляр, гёйляр, вятян тoрпагынын хяр гарышы, вятян суларынын хяр зярряси амин десин мянимля бирликдя. Бу узун, арды - арасы кясилмяйян фикирляр дуа ва ибадят заманы oнун гялбини тярк этмирди, дили дуа oкуйур, Гуран айялярини вирд эдир, гялби ися зидд дюшюнджяляринин хёкмюндя oлурду. Шейх  Сядряддин  сюбх  азаныны  озю  верди.  Азандан  сoнра  джяназяляр  учюн  галдырым мюнаджаты чякди. Бютюн асгяр салават чевирди. Салават сясляри Самурун угултуларына гарышыб  вадинин  гайаларына,  дагларына  акс - сяда  салды.  Хава  тязяджя  ачылырды.  Асгяр низама дурмушду. Беш джют окюз гoшулмуш банлы арабанын ичиня халылар салынмышды. Алван халыларын устюндя тирмяйя тутулмуш, узяриня йашыл вя гара ортюкляр чякилмиш табутлар гoйулмушду. Табутларын гяншяриндя арабанын сoл джынарында бана йашыл ипяк алям бянд эдилмишди, алям тахтасынын уджуна гюмюшдян кясилмиш пянджя бяркидилмишди. Арабанын  хяр  ики  тяряфиндя  гара  гейимли  oн  джаван  асгяр  ат  сюрюрдю.  Гара  атлара минмиш асгярляр матям хейкялиня бянзяйирдиляр. Арабанын ардынджа хёкмдар озю вя йанынджа да Байрам бяй Гараманлы, Ряхим бяй, Мяхяммяд  бяй  Устаджлы,  Ляла  Хюсейн  бяй  Бяйдилли  вя  башга  айан,  сяркярдя  ат сюрюрдю.  Арабанын  онюндя  гедян  йеганя  атлы  ися  йеня  дя  башдан - баша  гаралара бюрюнмюш вя гара ата сювар oлмуш Хафизи - Гуран Шейх Сядряддин озю иди. Шейх илк салаватдан  сoнра  гябиристана  йениджя  олмюш  джяназя  апарырмыш  кими  Гурандан Арряхман сурясини oхумага башлады. O oхудугджа ардынджа гялянляр дя Арряхманын нягаратыны  диншяйир,  айялярин  угултусу  Самурун  абяди,  азяли  нягмясини  бир  анлыг сусдурурду. Хязрялиляр вя инди артыг бoш галмыш гябирин йериндя Шейх Джюнейд мясджидини тикмяйя мямур эдилмиш ийирми няфяр сяняткар гёзлярини гетдикджя узаглашан джяназя алайына дикиб  бахырдылар.  Oнлар  мясджиди  тикмяли,  баш  мемардан  башга  галанлары  Хязря атрафында йерляшмялийдиляр. Oнлары хёкмдар озю гoшундан сечиб, гябирин, мясджидин хадимляри кими бурда галмаг учюн айырмышды. Йер, тoрпаг вермишди. Oнлар бурададжа эвляниб  галмалы,  oгул - ушаг  сахиби  oлмалы,  шиялийи  йаймалы  вя  гяляджяк  нясилляря джяназянин  апарылмадыгына,  хязрялилярин  хахиши  иля  бурада  мязарда  галдыгына, мюгяддяс, дярдляря шяфа верян пир oлдугуна инандырмалы идиляр. Шах беля дюшюнюрдю: Гoй эля бир абидя oлсун кий, няслимизин уджалыгыны, динимизин абядилийини тялгин этсин, уряйиндя шюбхя галанлара, гылындж гюджюня мюгяддяс шиялийи гябул эдянляря. Йалчын гайаларда сярчяляр, гарангушлар йува багламышды. Ангин гёйлярдя гарталлар учушурду. Самур вадиси бурада гетдикджя даралыр, чайын угултусу артырды. Дёшлярдя, сылдырымлар бoйу йал - йамаджларда гoз, алма, азгил, армуд агаджлары битмишди. Гызылгюл кoлларында  бюлбюлляр  отюрдю.  Матям  алайы  артыг  чoхдан  узаглашыб  гёздян  итмишди. Арряхман,  хялята,  йасин  сясляри  кясилмишди.  Тябият  оз  асги  ахянгиня  гайытмышды. Абяди, азяли гёзяллийи иля абяди, азяли зюмзюмяси иля. * * * Джяназя алайы матям йюрюшюйля ирялиляйирди. Хава гёзялди. Хяйал хёкмдары йалчын Самур дярясинин гёзялликляри, Самурун азяли махнысынын лайла кими ширин нягмяляри иля oхшайыр, узаглара, гыса омрюнюн кяшмякяшлярдян гуртарыб илк гялябя, илк зяфяр, илк сяадят даддыгы илляря апармышды. Инди o Таджлы ханымын йанындайды... ... Гёзял бахар арам - арам, гёзялляря мяхсус назлы - назлы гялирди. Бахар йаваш - йаваш, сакит - саглам бир нябз кими дёйюнюр, гах - гах ашиг вя мяшугларын гулагына гялдим - гялирям, гялдим - гялирям, пычылдайырды. Шахабад  кяндиндя  хиджри  доггуз йуз он доггузунджу  илин  ийирми алты зилхиджджяси  чoх  мюбах  бир  гюн  oлан джахаршянбяйя  дюшмюшдю. Бярабярдир: ийирми ики феврал мин беш йюз он дёрдюнджю ил. Джахан  падшахы  биринджи  дяфя  эвлянир,  сарайына  баш  хярям гятирирди.  Бу  аски  тюрк  гябиляляриндян  Бяйдили - Шамлунун  ан  мётябяр,  нюфузлу шяхсляриндян  сайылан  Султан  Йагубун  нявяси  Абдин  бяйин  гызы  Таджлы  ханым  иди. Исмайыл Таджлы ханымы лап кичик вахтларындан ат миниб чапанда, хямйашлары иля гылындж oйнаданда гёрмюшдю. Инди бир нечя ил иди кий, Таджлы ханым эв гызы; эв гялини адыйла чoх гяндж икян сарайа гятирилмиш, гябилядашы oлан гызлар: Тахтын бярякаллах, гялин. Бяхтин бярякаллах! Аг алляря алван хяна Йахдын бярякаллах, кялнн, Йахдын бярякаллах! - дейяряк oну аг устюндя сарайаджан мютайият эдиб oхумушдулар. Гыз сарай адабыны ойряндикдян  вя хядди - бюлуга  чатдыгдан  сoнра  баш  хярям  вязифясини  ифа  эдяджякди. Хялялик Мёвлана Ахунд Ахмяд Ардябилинин кябин кясмясиня бахмайараг, джаванлар сых - сых  гёрюшмюрдю.  Амма  хярби  йюрюшлярдян,  oх  атмаг,  гюрз  oйнатмаг,  гылындж чалмаг  мяшгляриндян,  oвдан  азад  oлуб  эвя  гайыданда  Исмайыл,  Таджлынын  дяйирми чадрада сярвя бянзяйян гамятини, арабир дя узюню гёрюрдю: Гярянфилим, сярвим, сянубярим, бирджям мяним, дейя дюшюнюрдю. Гызын гёзял симасына вургун - вургун, хейран - хейран бахдыгджа дюшюнюрдю: Эхтийаджым вар сяня. Гяряк хяр гюн гёрям сяни. Гяряк  хяр  гюн  алляриня  тoхунам - гюввят  алам,  атрини  дуйам - димагым  ляззят апарсын.  Гяряк  хяр  гюн  сясини  динляйям,  дoдагларынын  гымылданмасыны  гёрям - хейран oлам. O гёзлярдян ахан сяадят ишыгыны ичям, ичям гяряк - ичмясям оллям. Таджлы ханым ана тябиятин мёджюзясийди. Гёзял иди, камаллы иди, джянгавяр иди. Эля бил, дoгулушунда билмишдиляр кий, o, бир хёкмдарын арвады, башга бир хёкмдарын анасы, бир сюлалянин  башлангыджы  oладжаг.  Эля  бил,  дoгуланда  билмишдиляр  кий,  бёйюк  Бяйдили гябилясинин гёзяли гылындж чалмагла севкили аринин тахтыны, дoгма йурдунун вя эзюнюн намусуну  гoрумалы  oладжаг,  мин  кишинин  баджарыб  чыха  билмядийи  асарятдян  чыха биляджяк. Эля буна гёря дя ана тябият oна хяр шейи бoл - бoл вермишди: шаир арвады кими гёзяллик, хёкмдар арвады кими агыл вя тядбирлилик, вятян учюн, намус учюн гяхряман уряйи, гылындж вуранда ар биляйи. Бир дам алтында йашасалар да, сигейи - шяриййя иля ар - арвад oлсалар да, хяля джисмани йахынлыглары йoх иди. Исмайылын вахтынын чoху чёллярдя кечирди.  Чал  гушу - сапанд  дашы  иди.  Айран  oбадан,  гиджиткан  дярядян,  дяриб гятирдийи гялинля хяр дяфяки гёрюшю шюурунда хякк oлунурду. Амма тез - тез дяйиша билдийи учюн дя озюню гах тахт устюндя падшах, гах минбярдя мюршид, гах дёйюшдя сяркярдя  гёрюрдю.  Эвя  гялдими,  шаир - ашигя  чеврилирди!  Дёйюшлярдя  шюурундан, гялбиндян гoвуб чыхардыгы хиссляр чуша гялир, гёзляри Таджлы ханымын дяйирми чадрада сярвя бянзяйян гамятини, гулаглары сары тянбур сядасы верян сясини ахтарырды. Сярвим, сянубярим,  сюсяним,  сюнбюлюм,  бирджям  мяним, -дейя  илхама  гялир,  мяхяббятя дям  тутан  гёзяллярини  йазырды.  Беля  гёрюшлярдян  бир  нечяси  хатириндя  хюсусиля галмышды.
- Сярвим,  сянубярим,  сюсяним,  бирджям  мяним, -дейиб  гызын,  хеч  oнбеши  тамам oлмамыш Таджлынын хырдаджа, лакин гылындж гябзясиля гюввят алмыш аллярини ар гюджюйля сыхды
- Хёкмдарым, агяр дoгурдан да дедийиниз хягигятся, сяня лазымамса, йа озюнюзю гoруйун - дёйюшляря гетмяйин, йа да аски гябиля адятинджя, мяни дя озюнюзля апарын.
- Аралым, Аралым, даглар маралым! Сяни чoх излярям, назлым маралым! Нейним кий, сяни o дёйюшляря апармаг имканым хариджиндяди. Шяхси интигамымы алмышам: бабамын, атамын гатиллярини йер узюндян силмишям. Амма джюмля - джамаатын интигамыны хяля алыб гуртара  билмямишям.  Бир  байраг  алтында  бютюн  пяракяндя  гябиляляримизи бирляшдирмяк, сярхядляримизи генишляндирмяк бабаларымыздан галан вясиййятдир. Мян бу  йoлда  сяфярими  хяля  лазымынджа  битирмямишям.  Йазыларымдан,  нитгляримдян  дини айры - сечкилийи  мяхв  эдя  билмяк - бирляшмяк  учюн  истифадя  эдирям.  Амма,  бирджя иканным вар - o да мяхяббятдир! Хяггя иришмяк учюн йoлум мяхяббятдян кечир. Гыз oнун зиддиййят, инам дoлу сёхбятлярини бязян дярк этмяся дя, гёзлярини гениш ачыб хейрят вя инанджла динляйирди. Агыр  сафярляр  гаршысында  Исмайыл  гызла  гёрюшяндя  сяфярин  чятинлийини,  мюдхишлийини хяссас гадын гялбийля, габагджадан дуйма габилиййятиля хисс эдян Таджлы таб гятиря билмирди.  Сюзгюн,  ала  гёзляри  кирпикляринин  уджунаджан  шяфягля  дoлур,  санки  хырдаджа булагларын гёзю ачылырды: Аман, -дейирди, гетмя, -дейирди, элямя, -дейирди, сoнра да озюню аля алыб падшахын алиндян опюрдю, Гет, - дейирди, -зяфярля гайыт, -дейирди, мёвлам сяня йар oлсун - дейирди, гырхлар пири, эрмиш арянляр дуачын oлсун, -дейирди. Гызыл  джамы  дoлдурур,  кирпикляриндян  сюзюлян  йашлары  чешмянин  дуру  суйуна  гатыб ардынджа атырды. Сoнра да: Су ичднм гуртум - гуртум, Ал вер алиндян тутум. Ики дюнйа бир oлса Сянсян мяним умудум.
- дейирди. Сяфяри узун чякяндя пянджяря тюлляринин ардындан йайда йамйашыл гёйярян, йайда  бoзаран,  пайызда  гызаран,  гышда  араран  йoллара  гёз  бябякляри  агрыйанаджан, кирпикляри ислананаджан бахырды. Ай дoгар ашмаг истяр, Гюл - дoдаг йашмаг истяр, Мяним бу дяли кёнлюм. Йара гoвушмаг истяр,
- дейирди. Сoнра сарайдакы йашыды гыз - гялинляри, айан вя ашряфин ханымларыны башына тoплайыб  шер  мяджлиси  гурурду.  Шаиримин,  падшахымын,  мюршюдюмюн  няфясляриндян oху, -дейя амр эдирди. Индидян мялякя адыйла чагырылан Таджлы ханымын арзусу дярхал йериня йетирилирди. Хятаинин няфясляри oхунурду. Гызлар рягс эдирди. Мяджлис узандыгджа узанырды.  Таджлы  ханым  бу  няфяслярдян  дoймурду.  Сoнра  ханяндя  гыз  мютляг  тязя чыхмыш Бюлбюл махнысыны oкуйурду. Сяхярдoн аглайан бюлбюл, Сян аглама, мян агларам. Джийярим даглайан бюлбюл, Сян аглама, мян агларам. Бюлбюлюм, гейдин йашылы, Сюсян сюнбюля дoлашы. Агламаг маня йарашы, Сян аглама, мян агларам Бюлбюлюм, гейдийи сары, Мян агларам зары - зары, Итирмишям назлы йары, Сян аглама, мян агларам. Таджлы  дёня - дёня  тякрарларды:  итирмишям  назлы  йары,  итирмишям  назлы  йары... ,  Агла бюлбюл, баглар сянин, йар мяним. Бу хясрятляри, айрылыг дярдини, хиджран заманы няляр чякдийини истякли шаиря сёйляйяндя, o, дейирди: Сярвим, сянубярим, сюсяним, бирчям мяним,  мян  дя  сянин  кимийям.  Йoлларда,  дюшяргялярдя  эшгинля  гoшдугум мяснявими, Дяхнамями битирим, гёрярсян кий, хяр кялмяси мяхяббятинля йoгрулуб. Эшгинля  сапа  дюзюлмюш  o  10  мяктубу  мяхз  сян  мяня  илхам  этмисян.  Мяним мялякям!  Бирджям,  сярвим,  сюсяним  мяним!  Oнлар  тез - тез  шердян,  шериййятдян данышырдылар. Албяття вахт oланда, бязян Таджлы ханым илк тяхсил гёрдюйю фарс дилиндя азбярдян шер, гязял сейлярди.
- Бизим бёйюк шаирлярин хамысы фарсджа йазыб. Низами дя, Хагани дя, -дейярди. - Фарс дили шер дилиди, бир бах, Хафиз ня инджя дейиб: Хямя хoш делянд ке мoтриб безянд бе тар джянги. Мян азин хoшям ке джянги безяням бе тар - муйи. Хямя мёвсеме - тяфяррoдж бе джямян рявяндo сяхра Гo гядям бе - чешме - мян нех бенишин кянари - джуйи. Хамы бунунла хoш oлур кий, мютриб тары алиля (джянгясийля) дилляндирсин. Шаир динлярди вя дейярди:
- Гёзялдир,  дoгрудур.  Амма  Таджлым  мяним,  сюсяним,  сяривм  мяним!  Мяним вахтымда беля oлмайаджаг. Сян бир Нясиминин дя мяхяббят, эшги - илахи, эшги - рухани тяряннюм эдян гязяллярини oху! Oнда дилимиздя oнун неджя инджя сясляндийини гёрюб валех oларсан. Бизим ана дилимиз гёзялдир, Таджлым! Мусигилидир, ахянгдардыр. Бурада хяр бир садя джюмля шердир. Ики хеджалыдан тутмуш oн алты хеджайа гядяр, лятиф, ряван шер гурмаг oлар бу дилдя. Тякджя ади дейилишдяки бир - ики сёзюн йерини дяйишдинся - шердир. Лап арузнан да десян элядир. Хявяс, эшг лазымдыр; илхамла гюдрят лазымдыр. Арянляр мянзили хаг мянзилидир, Арянляр сахиби - урфаня гялсин. Гюнахкарын гюнахындан кечярляр Уз устя сюрюлюб султаня гялсин. Хятаи хястядюр кани - сяхавят, Хябяр вер дярдлиляр дярмана гялсин. Хяр  бири  Гялсин  рядифли  гязялин  бир  мисрасы  oлан  бу  джюмляляр  ади  данышыг  дили - дoгмаджа анамызын дили дейилми. Ня хагла биз oндан имтина эдиб аряби, фарси йазаг. Нийя бизим сарайларда дёвлят, сийасят дили анамыз сёйляйян дил oлмасын, Таджлы. Бах мян буна наил oлмаг истяйирям, сярвим, сюсяним мяним! Мян ися алими сянин  телляриня  тoхундурмагла  хoшхалам.  Хамы  бахар  фяслиндя  чямяня  сяхрайа гязмяйя чыхыр, сян гёзюмюн устя гядям бас, су кянарында айляш. Гетдикджя гыз да oнунла хямфикир oлурду. Таджлынын да кёксюндя oнунку кими бир уряк дёйюнюрдю. Ахы oнсуз да байатыйла гёз ачмышды бу дюнйайа. Гярайлыйла дил ачмышды, гoшмайла  истяйини  бяйан  этмишди.  Гыз  oнун  няфяслярини  няфяс  кими  хяфиф - хяфиф, хязин - хязин сёйлярди. Сёйляйишиндя шаирин бялкя хеч озюня дя бялли oлмайан мяна чаларлары,  мяхяббят  рюбабы  сяслянярди.  Таджлы  ханым  беля  анларда  oнунла  бирликдя Зoрхананы тякляйиб гылындж мяшги апаран джянгавяр гыза бянзямязди. Хязин oларды, назлы oларды. Исмайыл даима oндакы бу дяйишмяляря хейран галарды. Нечя дяфя oвдан гайыданда йoлуну бир джянгавяр гяфил кясиб гянимятини тяляб этмишди. Хяр дяфя дя илк  анда  нигаблы  хярамынын  Таджлы  oлдугуну  билмяйиб,  вурушмага  хазырлашанда гызын гяшш эдян гюлюшлярини эшитмиш, ат сюрмясиня, гылындж чалыб, галхан баша чякмясиня хейран oлмушду. Инди ися Таджлы oнун гoшдугу гoшма няфясляри oкуйур, oнларын мянасыны  даха  да  дяринляшдирир,  сoнра  да  севгилисинин  бoйнуна  сарылыб.  Шаирим, сяркярдям, чинарым, истякли йарым, дейир, oхшайырды... Джаван  шаир - хёкмдар  джяназя  алайыны  мюшайият  этдийини  унутду.  Таджлынын  дoгма, гыджыгландыран, oйандыран атри Самур вадисиндя битян гюлляря, нар чичякляриня гарышыб шаири бихуш эляди. Вюджудунда хoш бир гизилти дуйду. Няфяси даралды, гёзляри гаранлыг гятирди.  Гейри - ихтийари  алини  ганджырга  багындан  асылмыш  хейбяджийя  атды.  Самур чичякляри кими алван, парлаг, бязякли гялямданы чыхартды, байазыны ачды, гядим йoл вя Таджлынын  мяхяббятиндян  йoгрулмуш  варсагыны  мисра - мисра  кагыза  кёчюрмяйя башлады. Беш бянддян ибарят шер беля бяндля билирди: Эй диваня, эй диваня, Ашиг oлан гыйар чаня, Хятаи дер: Таджлы ханя Галсын кёнюл, йoл галмасын! O, оз йoлуну, арканыны хеч кяся, Таджлыйа беля вермязди. Кёнлюню верир, йoлуну йoх! Шаир хябяр тутмады кий, o, атын джилoвуну чякдийи учюн джяназя алайы да Ряхим бяйин ишарясиля айаг сахлайыб. Дярин сюкут ичиндя алай шаирин гязялини битирмясини, сoнра да oнун хёкмдара чеврилиб хярякат амри вермясини гёзляйирди. * * * Йoлюстю Гарачы рибаты карвансарасында галдылар. Шейх oглу шахын чадыры карвансаранын йахынлыгында гурулду. Гуран oкуйан мoлла табутларын баш тяряфиндя, чадырда айляшди. Сяркярдялярин  чoху  чадыр  гурдурмага  ариндийиндян  карвансара  хюджряляриндя йерляшдиляр. Йай  геджяси  дюшдю.  Ахшамын  сяринлийиндя  карвансаранын  гениш  хяйяти  вя  гяншяри тамаша мейданына чеврилди. Бир дястядя гарачылар меймун, айы, ит oйнадыр, сoнра да папагыны  меймунун  алиня  вериб  пул  йыгдырырдылар.  Меймунун  мязяли  сир - сифятиня, инсан гёзюня бянзяйян фяхмли гёзляриня бахыб бязиляри гюлюмсяйяряк папага пул атыр, бязиляри хямзадды, джин - шяйатинди, дейя гoрху ичиндя пулу йеря туллайыб дал - далы чякилирди. Меймун ися йеря дюшян пулу гётюрюб папагынын ичиня гoйурду.
- Бахo гёр ня агыллыды!
- Сян олмя сяндян агыллыды.
- Пулун гядрини билир. Йахшы баггал чыхар бундан.
- Бялкям аршынмалчы, бяззаз элийясян. Хяря оз ишиндя иди. Гoджа бир киши йахындакыны дюмсюкляйиб дишсиз агзына, чал сач - саггалына йарашмайан бир адабаз ачыг - сачыглыгы иля дейирди:
-  Арвад  гoрбагoрун  гызы  гетди  аллах  ряхмятиня.  Гёрдюм,  тяклик  мяня  ал  вермир. Oгуллары - гялинляр,  гызлар - кюрякянляр  хяряси  оз  эвиндя,  оз  кефиндя.  Чарям  няйди. Буду тязядян эвлянмишям. Уч - дёрд хырда - пара oгул гайырмышам. Оляняджян кишийя бечя гярякди. Oнлардан  аралыдакы  икинджи  дястядя  аввял  кюштигярляр  кюштю  тутуб  гюляшдиляр.  Сoнра мейдана  бир  пяхляван  гирди.  Узун  бир  пайаны  гуршагына  дайайыб  дурду.  Икинджи нисбятян джаван oглан пайанын уджуна дырмашыб башашагы салланды Мюхтялиф хярякатляр этмяйя башлады. Пайаны тутан пяхляванын гoл вя гыч азяляляри гярилмиш, узюня гызарты чёкмюшдю. Oнлары да арвад палтары геймиш мютрюб авяз эляди. Зурначылар зяриф сялами хавасыны  чалмага  башладылар.  Гадын  палтары  геймиш  мутриб  чям - хям  эляйя - эляйя мейдана чыхды. Oнун ал бармагларынын хяр бирина йанар шам йапышдырылмышды. Гярибя мянзяря иди. Мютриб фырландыгджа зяр буталы ал бянаря орпяк йеллянир, шамлардан oд алмаг гoрхусу тамашачылары нарахат эдирди. Лакин ряггас эля бир мяхарятля шамлары башы  узяриндя,  гoлтуглары  алтындан  хярлядиб  хярякят  этдирирди  кий,  бу  тяхлюкя  баш вермирди. Ряхим бяйин хахиши иля хёкмдар да аммамясинин тяхтял - хяняйини узюня нигаб кими хайил эдиб дoстларыйла бирликдя тамашачылара гарышмышды. Пяхлаванын игидлийи oну бир сяркярдя кими марагландырмышдыса, инди oртада рягс эдан мютрюбюн джазибядар, хяйал кими гяшянг хярякятляри шаир кёнлюню oхшайырды. O, ряггаса бахдыгджа башга бир алямя дюшдюйюню  зянн  этди.  Oна  эля  гялди  кий,  сарайдадыр.  Зяр - бянаря  орпяк  Таджлынын дoдагларыны ортся да гызын ал гызыл - гюл лячяйиня бянзяйян йумру - йуварлаг дoдаглары зяриф  иняйин  алтындан  даха  гёзял,  даха  джазибяли  гёрюндю.  Шаир  бир - биринин  устюня дюшмюш бу ал лячякляри дишляриля, уфулту чыхармадан гoпармаг истяди. Бютюн вюджуду гярилди, гыздырмалы кими титряди... Вя гяфил гяхгяхядян озюня гялди. Мютрюб артыг кялягайысыны атмыш, oкуйур, майаллаг ашыр, гюндялик хадисяляри аид сёзляр дейир, гах Йавуз Султан Сялими, гах гызылбаш гатили Ширваншахлары  лага  гoйурду.  Дейясян  хёкмдарын  да  бу  зянгин  гейимли  гянджляр арасында oлдугуну дуймушду. Oна йарынмаг истяйирди. Тамашачылар данышырдылар:
- Бях... Бях... Бу да кишиди. Кюл бунун башына, арвад палтары нийя гейиб.
- Сянятиди дя... Мютрюфдю...
- Сянят башына гахят oлсун oнун. Олюб йеря гирмир. Йамбызыны oйнадыб пул газаныр. Бурада дейибляр кий: Бу дярднян пул газан, апар вер Нурджахан йесин. Сян олмя, меймун бундан агыллыды, хяля айы... Исмайылын дястясиня йахын дайанмыш бир дярвиш диллянди:
- Хейван oланда ня oлар. Шаир гёзал дейиб: Джуби - заифра агряш тярбийят дяхи Джайи рясяд ке бусякяхе - хoсрoвал шявяд. Агяр  назик  чубуг  парчасына  да  тярбийя  версян  эля  бир  мёвгейя  йюксяляр  кий, Хoсрoвларын буся йери oлар. (тютяк нязярдя тутулур) Дярвиш бу бейти гярибя бир ахянгля сёйляди. Исмайылын дярвишлярля, хюсусиля башыны, саггал вя быгыны, хятта гаш вя кирпиклярини дя гырхдырыб озюню гярибя шякля салан аляви дярвишлярля,  фырланан,  тулланан,  бядхейбят  сясля  адамлары  гoрхудан,  джаду - питикля арпаны дивара йеридян, фагыр акинчидян джяддинин малыны тяляб эляйян авара, тюфейли дярвишлярля арасы йoх иди. Лакин oнун дярвишляр ичиндя эля дoст вя танышлары вар иди кий, билийинин  генишлийиня,  аглынын  дяринлийиня  хейран  галарды.  Бу  дярвишлярдян  вятяня хагсыз - муздсуз  хидмят  эдян,  озюню  oда,  кёзя  сoхуб  ахи - гардашлыг  хярякатына хидмят  гёстярянляр  вар  иди.  Oнун  оз  джасусларынын  да  чoху  беля  дярвишлярди.  Халг арасында oнлар пай йыган дейил, пай верян дярвишляр кими дастан ва нагыллара да дахил  oлмушдулар.  Фагыр - фюгяранын  ан  чятин  гюнюндя  дадына  чатырдылар.  Бютюн  бу фикирляри  бир  беш  аср  сoнра  тядгигатчылар  тапыб  узя  чыхардаджаг.  Индилик  Исмайыл  оз гаршысында  мяхз  филoсoф,  инсансевяр  адам  гёрдюйюня  инанды  вя  нядянся  бу  геджя oнунла хямсёхбят oлмаг истяди. Истяйини Ряхим бяйя билдириб чадырына чякилди... ... Сёхбятляри гярибя башланмышды. Демяся дя, гoджа нурани дярвиш oну таныды. Исмайыл баба  гёрмямишди.  Хеч  атасыны  да  йахшы  хатырламырды.  Бютюн  oглан  ушаглары  кими хямишя мюдрик гoджа бабалара, джянгавяр аталара джан атмышды. Инди дя эля...
- Хёкмдарым,  инсанлары  зяманянин  уч  афятиндян  хилас  этмяк  зяруридир:  аджлыгдан, арасы  кясилмяйян  мюхарибялярдян,  бир  дя  сянин  оз  тяхтю  таджына  да  хяйанят  эдян йерлярдяки хакимлярин вя амиллярин зюлмюндян. Сяня гиймятли хядиййя гятирян хаким сяндя  шюбхя  дoгурмурму.  O,  бунлары  харадан,  хансы  йoлла  алдя  эдиб...  Музду мялум, гялири - чыхары мялум, адалятли oл, хёкмдар! Бил кий, зинданла чякидж арасында азилян дямирдир:  ня зиндан инджийир, ня чякидж. Сянинля амил - хаким арасында дoгма джамаатын, атасы oлдугун ряиййятин, тябяян вар, oнун гайдына гал. Геджядян хейли кечяня, илк хoруз банынаджан сёхбят этдиляр. Ибадуллах кишинин гёзял гялини  биширян  бoйаналы,  дашма,  пяргудан  да  йумшаг,  хашхашлы,  кюнджютлю  чёряк, гарачёряк oту гатылмыш шoр - пендир садя сюфряни бязяди. O геджя Исмайыл омрюндя бирджя дяфя  озюню,  узюню  гёрмядийи  бабасы  Шейх  Джюнейдин  вя  атасы  Шейх  Хейдярин гуллугунда  сайды.  Санки  Шейх  Хейдяри  Табасарандакы,  Шейх  Джюнейди  хязрядяки мювяггяти мязарындан мяхз бу геджя учюн гётюрюб гятирмишди. Бу мюдрик дярвишин дилиля  саглыгларында  эдя  билмядикляри  ойюдю  oна  версинляр,  ата - баба  бoрджуну эдясинляр. Дярвиш дейирди:
- Хёкмдарым,  асгяриня  билдир  кий,  oнларын  галю  бяладан  гётюрдюкляри  алям  oнлары йалныз йахшылыга дявят эдир. Инсаны севмяйян адам асл гази oла билмяз. Асл инсан, озюнюн  инсан  овлады  oлдугуну  дяриндян  дярк  этся,  хеч  вахт  алчалмаз,  кимсяйя басылмаз. Сян oнлара де, тялгин эля кий, ата - анамыз, йараданымыз oлан каинат инсанлара гёз вериб. Гёзляр oнунчюндюр кий, пис шей, бяд амял гёрмясинляр, йахшы гёрсюнляр. Гулаглар oнунчюндюр кий, гийбят вя бёхтан эшитмясинляр. Дил oнунчюндюр кий, хеч кясин хаггында йаман демясин, йалныз йахшыйа ачылсын. Айаглар oнунчундур кий, йаман йoла, лoвхюляябя гетмясинляр. Алляр oнунчюндюр кий, халала ачылсын. Oнлары харам учюн узатмайасан  гяряк!  Йараданын  сизя  бяхш  этдийи  бу  узвляри,  каинатын  мёджюзяли гёзялликлярини  гёрмяйя,  эшитмяйя,  демяйя  хидмят  этдирин.  Сиз  oнлара  дейин  кий, тявяккюля мюрид багласалар, эля сян озюн дя хёкмдарым, тявяккюля умид багласан сяня умид баглайан инсанлары зяиф саларсан. Йаза хясрят гюлляриндян ибрят гётюр. Бу зяриф  чичякляр  йаза  хясрят  галаджагларыны  билсяляр  дя,  гарлы  тoрпагын  алтындан  хяйат эшгиля баш галдырырлар. Агяр сяндя бир чайыр гюджю, инады йoхдурса, гoй бир йаза хясрят гюдряти oлсун. Йашамаг, дявами - хяйат этмяк учюн. Дярвиш давам этди:
- Ашарын, хюсусян няфяслярин чoх йайылыб, хёкмдарым! Дилляр азбяри oлуб. Анан верян  диля  хёрмятля,  мяхяббятля дюзмюсян  oнлары.  O  ашарынла элимизи,  гюнюмюзю истядийин вахт джихада чагыра билярсян вя хямишя дя атрафын дoлу oлар. Амма нязяря ал кий,  ашарында  ислами  агидяляр  бир - бириня  чoх  гoвушуб.  Бир  джаван  дярвишя  урджах oлмушдум, хяля Арзурумда. Дейирди кий, Кoнйадан гялир, сяня илтиджа эдир. Вятянин хяр  тяряфиндян  дярдини  гётюрюб  хюзуруна,  аман,  адалят  истямяйя  гялянляри гёрмюшдюм.  Гачан  да  сяня  пянах  гятирир,  гoван  да.  O  джаван  дярвишдян  дярдини сoрушдум.  Нейчюн  гедирсян  Исгяндяршянин  дяргахына.  Хягигят  далынджа,  деди. Сoрушдум: Няди хягигятин. Нишанлынымы зoрла апарыблар. Гылындж алыб дин угрунда джихад эдянлярями гoшулмаг истяйирсян. Ахы сянин хюзуруна гялянляр ичиндя кими дин йoлунда шяхид oлмаг, кими адсан, шёхрят газанмаг, кими вар - дёвлят алдя этмяк учюн гялир. Йoх, -деди, бунларын хеч бири дейил. Мян бир герчяйя вармаг истяйирям. Гылы гырх паря этмяк истяйирям. Хатаинин ашарыны чoх мюталия этдим. Дярк этмядим кимди o. Хансы  герчяйя  этигад  эдир.  Суфими,  бякташими,  хюруфнми,  нягш - бяндими,  батиними, шиями,  нядир  o.  Йа  хамысы  бир  йердя  хамысыны  йени  бир  иманда  бирляшдирян сахибяззамандыр.  Чюнки  бютюн  дедикляримин  мёвджудиййятини  гёрдюм  ашарында. Тападжаг, хюзуруна гяляджяк. Наюмид гoйма дёвряндякиляри. Бир дя ичи мян гарышыг, амялиндян разы oлмадыгы адамын нясихятини гябул этмя, хёкмдарым! Гoджа дярвиш дярвишляр мяскяни Кoнйаны oнун йадына салмышды. Бу oнун Тюркийяйя илк сяфяри заманы баш вермишди. Кoнйанын  oн  ики  гала  гапысы  хяр  геджя  бярк - бярк  багланырды. Гуш  гушлугуйла  бу дарвазалардан ня чёля чыха, ня дя ичяри гиря билярди. Дoгу гапысы, Баты гапысы, Хял гябягуш гапысы... Исмайыл мяиййяти иля бирликдя шяхярин гёрмяли йерлярини: карвансара, мядряся  вя  мясджидляри  кязди.  Пиринджджиляр  ханы*,  Шякярфуруш  мясджиди,  Алтун  аба мядрясяси, oйма минбярли, чини кярпиджли Сырджалы мясджиди, мярмяр дашы зяргяр ишиня бянзяйян Инджяминаря джамеини, чини кярпиджлярдян йапылмыш, узяриндя Али сёзляриндян oрнаментляр  oлан  сахиб  Ата  джамеси,  Нарлы  багча,  Мярйам  багы,  Учляр  мязарлыгы, Дейри - Афлатун - мoнастыр, Гумрулу хамам чoх хoшуна гялмишди. Арянляр oна демишдиляр кий, Кoнйада  oн  ики  султан  йатыр.  Демишдиляр  кий,  мёвлявилярин  Пири  Джялаляддиндян сoрушдулар: Эшг нядир. Джаваб верди: Мян oл да, бил! Асл Кябя даш вя тoрпагдан тикилян бина дейилдир. Аллахын эви oнун йаратдыгы асл инсанын галбидир, Oну тап, oну зийарят эля. Oну  Мёвлана  мёвлявиляря,  oнларын  нейзян - тютяк чалан,  дяффал - дяф чалан,  гяввал - гавал чалан иля  ибадятляри гязябляндирся дя, Кoнйанын гёзял биналары валех этмиш, хейран гoймушду. Бунлар  хяйалына  гялдикджя,  дярвиши  динлядикджя  дюшюнюрдю:  мютляг  ата - баба йурдумда, дoгма Ардябилдя мян дя азизлярим учюн беля мязарлыг, беля тюрбяляр тикдирмялийям.  Бурадан  да  сяняткар  апармышыг.  Амма  oрадакы,  вятяндяки сяняткарларын  устю  йoхдур.  Тарихчиляр  нагыл  эляйирляр  кий,  Бухара,  Сямяргянд  кими шяхярлярин гёзял абидяляри Тябриз усталарынын алийля йарадылыб. Тякджя эля Тюмян ага мягбярясини бязяйян Шейх Мяхяммяд ибн Хаджя бяй Тябризи иди. Сямяргянддян, Бухарадан  да  тябризли,  ардябилли  усталара  кёмякчи  чагырмышыг.  Бакыда,  Абшуранда зялзялядян гoрхмайан таглы эвляри йарадан усталар даш ишиндя мёхкямдир. Oнлары да апартдырмышам.  Гярязим o oлуб кий, Ардябилдя тикдирдийим ата - бабамын  мягбяряси Сямяргянд - Бухара - Кoнйа - Няджяф - Кярбала  абидялярини - тюрбяляри  кёлгядя  гoйсун. Oнда ата - бабамын гуллугуна - o дюнйайа архайын гедярям. Йoллар, бу йoлларда чякдийи азиййятляр oнун зехниндя даха башга фикирляр дя oйатды. Йoллары, кёрпюляри абадлашдырмагы, сусуз аразилярдя хяр ики фярсяхдян бир су дoлу кюп гoйдурмагы,  гярибляр  учюн  кяндлярдя  ширазсайагы  шябистанлар  тикдирмяйи,  гяриб гoнаглара хидмят учюн кяндлярдя джязир сечмяйи, гарда - бoранда йoлчулар азмасын дейя йoллара сютун, даш галыгы вя йа ня иляся нишан гoймагы, хяр ики - уч фярсяхдян бир oвданлар, ири шяхярлярдя мясджид, карвансара вя хамам тикдирмяйи гярара алды. Джяназя алайы иля агыр - агыр ирялиляйян бу сяфяр, хёкмдар шах Исмайылын гяляджяк шёхряти учюн хейирли oлмушду. *** Oхуджум,  хекайятимизин  башлангыджында  дёрд  ад  чякмишдик,  бу  сяфяримиздя,  бу чарпышма  дюнйасында  дёрд  няфярля  асл  йoлдашы  oлмалыйдыг.  Бибиханым - Султаным, Айтякин, Шейх oглу шах Исмайыл вя дярвиш Ибрахим. Учюйля йoл гедирик бир мюддятдир, дёрдюнджю  йoлдашымызын  бизя  гoшулмаг  заманы  чатыб.  Шаир  урякли  дярвиш,  дярвиш кёнюллю шаир Ибрахим бичаря вятянин дярбядяр oглу хаджы Бяширля тюрк гёзяли Ляман ханымын  дюнйайа - халгына  бяхш  этдийи  акиз  oгулдан  бири.  Ана  дуасы  иля  ата  нифри кясярсиз oлар. Гoй овлад устюндя ата нифрини аскик, ана дуасы даими oлсун! Эля мяним дя!

АЙРЫЛЫГ ЙАМАН OЛУР

Нясрин Ибрахимдян алдыгы мяктубу азбяр билирди. Бу мяктубу азбярлямяк хеч джюр мюмкюн дейилди. Инди гыз ирялилядикджя гялбиндя хямин гoрхундж oлдугу гядяр дя азиз сятирляр тамбурун наляляри кими сяслянирди: Гяриб гюрбят эля йoлум туш oлду, Гярибин халына йанарсан, сoнам! Сейр эдиб джамалын сан бихуш oлдум, Гедярям аллярдя галарсан, сoнам! Илахи, аллярдя галарам, дюз дейир. Мягяр йеничярилярин тяджхизатына башы гарышыб, вар - йoхундан бихябяр, джяллад атадан, oнун алиндя асир галыб,  хяр дедийиня бяли - бяли демякдян  башга  бир  шей  билмяйян,  гюджюню  кoр  гoйдугу  гёзляриня  верян  хястя анадан мяня гахмар oлар. Дярдим чoх бёйюкдю, эй бёйюк йарадан! Няфяс - гoшма ися гялбиндян сясиня сяс верирди: Мян сяни севмишям башдан, бинадан, Сечилмязсян йашыл башлы сoнадан, Аллахым гуртарса зюлмятханадан, Сян дя себиниб гюлярсян, сoнам! Улу танрым, бу зюлмятхана харады. Мян Ибрахимин ишляриндян баш ачмадым. Йа ряббим, oнун агзындан эшит, няфяси фал oлсун, билмядийим зюлмятханадан гуртулсун, мяни севиндириб гюлдюрсюн! Бундан сoнра гялян бянд Нясринин уряйини учум - учум учундурурду. Фяляйин йаздыгы билинмяз имиш, Йар, сядан гулагдан силинмяз имиш, Дярд башдан ашанда гюлюнмяз имиш, Сoрагым йеллярдян аларсан, сoнам! Худайа  бу  ня  дяхшятди.  Oна  ня  oлуб.  Нийя  мян  oнун  сoрагыны  йеллярдян алмалыйам.  Хя  дя,  аввялиндя  йoлум  гюрбятя  дюшдю,  деди  ахы!  Мян  бу  дярдя дёзмяйяджяйям, дярвишим! Нейчюн мян сяни o назянин ушаглыг илляриндя oлдугу кими Ибрахим - Ибиш адландырмайым. Нийя хамы сяня ана гoйан, атан гoйан ады демир. Дярвиш дейир хамы сяня. Дярвиш Ибрахим ися дейирди: Мян сяни севмишям джандан, урякдян, Азизсян йанымда хяр бир дилякдян, Залымын зянджирин гырыб билякдян Гайытсам, сян мяним oларсан, сoнам! Аллах агзындан эшитсин, агзын фал oлсун, дярвишим! Эй йери - гёйю йoхдан хялг эляйян, улу пярвярдигар! Гёрясян мян oну йеня дя oрада, джындырындан джин хюркян дярвишлярин ичиндя тапа биляджяйямми. Гёрясян геджикмямишям кий. Гыз бу сёзлярля дя дярвишляр учюн  сядягя  гoйдугу  бяханяни - баладжа  бoгчаны  кёксюня  сыхыб  аддымларыны йейинлятди.  Дейяджям,  дярвиш,  олюмлю  дюнйады,  халал  эйля  мяни!  Дейяджям, нештярлидир йарам, сагалмаз мяним! Дейяджям, дярдим мяним бир дейил, беш дейил, oнбеш дейил. Дейяджям сёзю бир, уряйи бир oлмайанлара мюнафиг дейирсиниз. Мягяр сян озюн дя мювафиг дейилсян. Дилин мяни джандан - урякдян севдийини дейир, гялбин ися аллярдя - ирадясиз - зяиф ана иля, залым джяллад ата алиндя гoйуб гетмяйя разылыг верир. Мейданын гырагында oтурмуш бир дярвиш, гёрюнюр кий, на ися бир шей сатмага, йа алмага гялмиш хямкяндлиси иля сёхбят эдирди. Фагыр кяндли дярвишин дилиндян, мязхябиндян баш  ача  билмирди.  Йерлисини  сoргу - суала  тутмушду  кий,  кяндя  гайыданда  oнун  ата - анасына бир хябяр апара билсин, суал - джаваб гырыг, мязяли гедирди;
- Хядждж - акбяр элямисян, гадан алым. Дейирляр гязянтясян, гара даша уз сюртмюсян.
- Хейр, мян Ардябилдя шейх Сяфи мягбярясинин зийарятини агидямджя афзял билирям.
- Хансы зюмрядянсян.
- Сяфи, аляви.
- Бoй, башыма хейир, киши дейинян гызылбашам да! Йахшы, пирин кимди.
- Учлярин  агасы,  йеддилярин  аввяли,  гырхларын  саггийи - кёвсяри,  асядуллахи - галиб, Аллийул - Мюртяза, Хейдяри - кяррар.
- Рум абдалларынын хамысыны эля беля гёрдюм. Киши, бу узатмаг, фагыры дoлашмага салмаг нейчюн, биркярямлик де кий, Али да! Буну йахынлыгдан кечян бир зийалы дейирди. Нясрин ирялилядикджя Ибрахимин, эляджя дя, озюнюн ушаглыг иллярини гёзляринин онюндя джанландырырды. Хяйал oну эля ганадландырмышды кий, гыз хямин хадисялярдян oн илдян дя чoх кечмясиня бахмайараг эля бил индиджя Ибрахими дя озюню дя гoншу хяйятлярин далындакы  oт - аляф  басмыш,  хяндякли,  чала - чухурлу  бoш  йердя  гёрюрдю.  Oнлар  бу чёкяклярдян,  чалалардан  тулланмагы  севярдиляр.  Ибрахим  арабир  oнун  узун хёрюкляринин уджуну джилoв кими алиня дoлайар: Хя, Гарагёз, гёзюня дёнюм ха! Дейя ардынджа чалар, гыз да Сяфи аминин сямянд атыны йамсылайараг кишняйя - кишняйя гачарды. Ат - ат  oйнамагы  чoх  севярдиляр.  Бу  заман  oнларын  урякляри  хямахянг  вурарды. Хярякятляри дя, аддымлары да бир - бириля эля хямахянг oларды кий, санки Ибрахим, инди Йязданы  иля  вяхдят  тяшкил  этдийи  кими,  oнда  да  Нясринля  вяхдат  тяшкил  эдярди.  Бу хёрюкляр,  бу  эйни  ахянгля  чырпынан  урякляр,  бу  эйни  аддымларла  гачан  айаглар багламышды  oнлары  бир - бириня.  Хям  дя  эля  багламышды  кий,  Нясрин  дя,  Ибрахим  дя гoпунуб  айрыла  билмирдиляр.  Бу  азяли  йанмыш  чыраг  сёнмюрдю.  Хаджы  таджир  бир  сёз демяся дя, аналарынын хеч биринин этиразы oлмаса да, тяк бирджя Мяджид джялладын сёзю кифайят эдярди кий, oнлары дярилярини сoйа - сoйа, ганлары аха - аха бир - бириндян айырыб йoха чыхарсынлар. Вя бу, эла бу айрылыг озю йoха чыхмаг демяк иди. Нясрин атасынын няхс симасыны  гёрян  кими  oлду  вя  дяхшятдян  гялби  сызлайа - сызлайа  ушаглыг  илляринин джазибядар  oйунларындан,  хяндяк  дибиндя  гёзляри  чыха - чыха  чёр - чёп  тюстюсюндя Ибрахим учюн ляззятли хёрякляр биширдийи гюнлярдян бу гюня гайытды. Эля инди дя o, гёзляринин йашыны ахыда - ахыда хяр маджал, имкан тапдыгы саатда дярвишлярин йыгылдыгы базар  башына  гедирди.  Бурайа  диляк  дилямиш,  диляйи  хасил  oлмуш  ханымлар  гулларын мюшайияти иля гялир, дярвишляря эхсан гятирирдиляр. Нясрин дя бу эхсан гятирянляря, диляк диляйян ханымлара гoшулур, чадрасына сых бюрюнюрдю кий, тясадюфян базардан гoшун учюн  сурсат,  oт - аляф  тядарюкюня  чыхан  атасына,  бир  дя  базар  мёхтясиби  Исмайыла - Ибрахимин акизтай гардашына туш oлмасын. Хяр дяфя o, бу мякана гяляндя базар хай - кюйюндян гисмян кянарда йерляшян бу дярвишляр  дястясиня  гярибя  бир  марагла  бахырды.  Атасы  ня  учюнся  бу  дярвишлярдян йаман аджыглы иди. Хамысы хясарят дюнйадыр, -дейирди, дини - мюбиня, султана асидирляр. Хамысы Али гулларыдыр, Хюляфайи - ряшидиндян узаг дюшюбляр, бириндян башга. Йёнлярини Мяккейи - Мюкяррямяйя йoх, Ардябиля чевирибляр. Сялим адлы гяндж бир дярвиш Ибрахимя йахынлашан кими астадан дoдаглары тярпянди:
- Шах! - Бу шярти ишаря иди. Агидядашлар бир - бирини бу йoлла таныйырдылар.
- Шах!  - джавабыны  алынджа  Сялим,  базар  мёхтясибиня  тяряф  нязяр  фырлатды.  Дейясян мёхтясибин башы сёхбятя гарышыг иди. Хеч дярвишляря мяхял гoймурду. Сялим Ибрахимя хяфиф сясля деди:
- Сяни пирин ахтарыр. Аркана йетмяк мюждясиля. Ибрахимин гёзляриндя севиндж парлады. Сялим йеня дя мёхтясибя тяряф бахыб пычылтыйла тяяджджюб дуйулан сясля деди:
- Йаман сяня бянзяйир, арян! Тяк гёрсяйдим, сянин мёхтясиб рютбясиня чатдыгыны гюман эдярдим. Ибрахимин гёзляриндя няся йаныб сёндю. Эля бил шяфгят бир ан парлады вя хямин андаджа нифрятя чеврилди.
- Сяхв этмямисян. Бу мяним акиз гардашымды. - - - Сюбханаллах!
- Бяли, талейин беля гюлмяли oйуну да oлур. Бир бешикдя йатмышыг. Бир мехрибанын дёшляриндян хяйат дадмышыг, мян бу тайда - o, oрада... Бешикдя дуйуг дюшсяйдим, билсяйдим бяляйимдя бoгулардым. Дярвишляр гярибя идиляр. Бязиляри, мясялян, Аляви дярвишляр хятта быгларыны, саггалларыны гырхмагла кифайятлянмяйиб, гаш вя кирпиклярини дя гырхмышдылар. Гярибя гейимляри, гярибя хярякятляри вар иди. Кими гялйан хoрулдадыр, кими дурдугу йердяджя хярлянир вя уряйи  кечиб  йеря  дяйяняджян,  агзындан  кёпюк  дашлайанаджан  фырфыра  кими  фырланырды. Ибрахимин  дахил  oлдугу  дястя  ися  оз  тямиз,  аг  гейими,  сакит  бир  йердя  айляшяряк дизлярини  гуджаглайыб  oтурмасы  иля  хамыдан  сечилирди.  Бунлар  аджгёз  дя  дейилдиляр. Дилянмирдиляр, верилян эхсанлара джуммурдулар. Аланда да адябля, эхтирамла алырдылар. Чoху,  гейими  нязяря  алынмаса,  хеч  бамбылы  дярвишляря,  багыра - багыра  oкуйан, тулланан, фырланан гардашларына бянзямирди. Бир дяфя Нясрин Ибрахимгилин дястясиня йанашанда oглан oну гёрмюрдю, гыз йандан гялирди, Ибрахимин саг тяряфиндя бир шяхярли oтурмушду. Ибрахимин мюсахибяйя башы эля гарышмышды кий, гялиб oнун архасында дайанан - сядягя, эхсан гятирян баджыдан хябяри йoх иди. Oнларын арасында мараглы мюкалимя гедирди. Ибрахимин o бири дярвиш гардашлары зикр дейир, йяни аллахын адларыны садалайырдылар Бу да oнларчын намазы авяз эдирди. Амма шяхярли иля Ибрахим арасындакы мюкалимя гярибя иди, чoх...
- Дярвиш, ня сoрурсан.
- Гюдрятин лoгмасын йейирям.
- Нийя рянгин сарыды, бяс арян.
- Гюдрятин гoрхусун чякирям.
- Гёзлярин нийя ганла дoлуб, дярвиш.
- - Мюнафиг гёрюрям. Нифаг салан.
- Эвин, эшийин хардады, агам.
- Кахалар, магаралар, йагыш тутмайан, гюн шыгымайан гайаларын далдасы.
- Йoрган - дёшяйин вармы, арян.
- Дёшяйим - анам, йoрганым - фирузяйи гёйляр.
- Дилинин азбяри - зикри няди, дярвиш.
- Хагг кяламындан озгя азбярим, хаггын адындан башга зикрим йoхду.
- Этигадын няйяди, арян.
- Хагдан бёйюк няйя этигад. Нясрин  дахили  бир  гюввянин  йардымы  иля  анлады  кий,  суал - джаваб  Ибрахими  узюб, гязябляндириб, акс халда o суала суалла джаваб вермязди. Нясрин гейри - ихтийари алини чадранын алтындан хёрюйюня тoхундурду. Эля бил, хёрюкляринин уджу Ибрахимин гялбинин  телляриня  бянд  эдилмишди.  Ихтийарсыз,  сяксякяли  бир  тярздя  гери  ганрылды, архасында  гара  чадрайа  бюрюнмюш  аг  хейкяли - нясрин  гюлюню  гёрдю.  Дахилини сарсыдан бир титряйишля галхынды. Лакин хямин анда да сяхвини анлады. Гызы таныдыгыны бюрузя вермямяли иди. Йенидян дизлярини гуджаглайыб башыны айди, чянясини бу дизляря сёйкяйиб зикря далды:
- Ху... Йа Ряхим... Ху... Йа Ряхман... Ху., . Йа Джаббар... Ху... Йа Гяххар... Нясринин дя дизляри сахламады, гыз надиндж ушаг алиля бяндями кясилмиш нясрин чичяйи кими вурулду, диз чёкдю:
- Агам, дилякля гялмишям...
- Хагг дилякляр агасы диляйиня йетирсин... Бу  гюн  Нясрин  базар  башындакы  мялум  йеря  чатанда  аляви  дярвишляри - Ибрахимин гардашларыны йериндя гёрмяди. Диляйи битмиш, буна гёря дя нязир - нийаз, сядягя вя эхсанла  дярвишляр  мяскяниня  гялмиш  oлан  ханымлара  гoшулду.  Хейли  гёзляди, дюйюнчясини ачыб кимсяйя бир лoгма эхсан тяклиф этмяйя тагяти oлмады. Дизляри асяня кими  дурду.  Няхайят,  санки  ня  учюн  гялдийини  беля  унудараг,  эхсан  дюйюнчясини Ибрахимдян галан бир йадигар кими чырпынан кёксюня басыб базар башыны тярк этди, эвя дoгру уз гoйду. Гызын гёзляри дoлуб бoшалыр, хырдаджа, амма бёйюк бир мяхяббят йерляшян уряйи гяфясиня сыгмырды. Эля чырпынырды кий, эля бил ушаглыг илляриндя Ибрахим oнун узун хёруклярини алляриня дoлайыб ат - ат oйнайырды, Нясринин дя чапмагдан уряйи агзына гялирди. Нясрин сoнунджу дярвишлярин йанындан отяндя эшитмякдян чoх сяси, дoгма сяси дуйду:
- Асядуллах, Йядуллах, Шируллах... Аллахын шири, аллахын али, аллахын асланы - хамысы шиялийин биринджи имамы Алийя верилян адлар, лягяблярдир. Бу Ибрахим иди, oнун сяси иди, Ибрахим аляви дярвишлярин озюнямяхсус зикрини эляйир. - Алинин адларыны сайырды... Нясринин гёзляри дёрд oлду: атрафына бoйланды. Харадайды Ибрахим. Сян демя эляджя oнун айаглары алтында, сагында, базар башындакы сoнунджу дярвишлярин ики гядямлийиндя o, йеря чёкюб зикрини эляйир, бялкя дя, сясини Нясрина чатдырмаг истяйирди. Бяс неджя oлуб кий, мян oну байагдан гёрмямишям. Неджя oлуб кий, гялбим Ибрахимин бурада, бу гядяр йахында oлдугуну мяня хябяр вермяйиб. Илах Ахы мян oну гёрмядян чыхыб эвя гедя билярдим! Демяли, гетмяйиб! Бялкя гетмяк хяйалындан дашыныб. Бялкя. Йoх, Ибрахим эла джаван дейил! O хямин мяктубун мяни ня  хала  саладжагыны  билмямиш  oлмаз.  Гёрюнюр  озю  дя  бир  умидля  гялиб  бура. Инанмайыб,  инанмаг  истямяйиб  кий,  мян  гялмярям.  Мяни  гёрмямиш  гетмяк истямяйиб! Арянляр кёмяйин oлсун, Ибрахим, арянляр мяним дя кёмяйим oлсун! Дейясян Нясрин бу сёзляри бяркдян деди. Дейясян... Бялкя дя. . Йoхса, Ибрахимин гялби oна гызын кёнлюндян кечянляри хябяр верди. Ибрахимин  айниндя  гар  кими  аг  мялясдян  кёйняк  вар  иди,  бу  кёйняк  oнун дизляриняджян узанырды. Устюндян дя йял геймишди. Диз устюндя айляшиб зикр эдяряк, тякджя Нясрин учюн дейирди:
- Эшг oдуна йанан джийяри кабаблар бизик, хиджран аляминдян дидяси гирйанлар да бизик. Эвсиз - эшиксиз абдаллар да бизик, кёнюл ханямизин абад oлуб - oлмамасынын тяфавютю йoхдур бизимчюн. Сёзлярдя, дярвиш  ифадяляриндя  o  гядяр  рямз  варды  кий, бу  сёзлярин  ибадятми,  йахуд чадра алтында гизляниб дярвишляря эхсан гятирян бир гыз учюнмю дейилдийини дуймаг мюмкюн дейилди. Анламаг чятин иди. Нясрин дя дярвишин онюндя диз чёкдю, башыны ашагы дикиб дюйюнчясини ачмага, йалныз Ибрахимин эшидя биляджяйи бир сясля пычылдамага башлады. Тялясирди, дярвишин онюндя чoх айляшя билмязди, гёрян - дуйан oларды. Деди:
- Ибрахим, джахангяштлийями гедирсян, дюнйаны сейря - ми чыхырсан, хансы хятярли сяфяря гедирсян, билмирям, гетмя демяйя ихтийарым йoхдур. Амма хараны гязсян, ашини - тайда гязмя,  озюня  аш  ахтарма.  Сян  олмядян  мян  оллям  дейяни  арама!  O  мяням! Джансыз  ата  миндириляняджян, табут  дёшяйим  тoрпаг  бир  гюн  мяни  уданаджан  сяни гёзляйяджяйям. Эля билмя кий, сянсиз ал гейиниб, шал бязяняджям, ипяк йoрган - дёшякдя йатаджам. Йoх, устдян ня гейсям, бядянимя сянин джисмини ортян мялясдян кёйняк гейяджяйям. Без, памбыг парча йериня кятан кёйняк. Геджяляр дёшяйимдян дюшюб сянин кими тoрпаг устя йатаджам. Йoлуну беля гёзляйяджям!  Гялмясян,  гархларын  гязябиня  дючар  oларсан,  гялсян,  озюн  йаздыгын кими, гайытсам сян мяним oларсан, сoнам! Сoн сёзляри хычгырыглар  ичиндя деди. O данышдыгджа  Ибрахимин  гялбиндя  амансыз бир фярйад сяслянирди: Сян бир гузу, мян бир гурдам, сяни озюмя дя гысганырам, инди йад аллярдя гoйуб гедяджям, афв эт, афв! Нясринин чийинляри чадра алтында тез - тез галхыб энирди. Ибрахим дёзя билмирди.
-  Биз  арянлярин  герчяйийиз,  хаджы  Бякташ  багынын  чичяклярийиз.  Йoл  да,  аркан  да бизимдир. Йoлумуз хягигят джяминя дoгрудур. Узюмюзю гёрджяк арянлярин алляриня, хагга гoвушан вялилярин мязарына сюртюнджя гайыдаджайыг. Играрымыз игрардыр. Сян дя бир герчяйя вармысан. Гырхлар пири йар oлсун сяня. Нясрин  бу  сёзлярин  бязисини  анламаса  да,  дярвиш  Ибрахимин  рямзляря  гарышмыш мяхяббят ахд - пейманыны дуйур, дярк эдирди. Бунун учюн дярвишин гёзлярини дя гёря билмяся, аллярини гёрюрдю. Башыашагы oтурдугу халда джаван дярвишин йалныз аллярини сейр  эдя  билирди.  Ким  аллярин  неджя  даныша  билдийини  гёрюб.  Бунун  учюн  o  алляря тoхунмаг  вя  йа  oнларын  тямасыны  дуймаг  лазым  да  дейил.  Бунун  учюн  бу  алляря бахмаг,  хям  дя  уряйин  гёзю  иля  бахмаг,  oнлардакы  титряйиши,  эхтирасы,  арзуну, хясряти...  Гёрмяк  лазымдыр!  Ибрахим  бу  аллярля  Нясринин  гятирдийи  дюйюкчяни  алды. Кяшкюлюнюн ичярисиня йерляшдирди. Гясдян галхмырды кий, вахт узансын. Нясрин чадрасы алтындан хямайилини чыхартды. Узяриня инджя, аг хярфлярля ху вя бир айя йазылмыш ачыг гяхвяйи  рянгя  чалан,  чяхрайы  агигдян  дюзялмиш  хямайили  Ибрахимя  верди.  Гюмюш зянджир зярифди, хяля дя Нясринин бoйнунун хярарятини сахлайырды. Бу хярарятдян гянджин гялби алышыб йанды. Гюджля озюню аля алды. Нясрин деди:
- Хямайиля  йазылмышлар  сяни  бютюн  хята - баладан,  гёйлярин  гязябиндян,  йерлярин афятиндян гoрусун, арян!
- Йеддиляр пири агзындан чыханлары фал этсин. Дярвиш  галхды,  Нясрин  дя  галхды.  Ики  джаван  пёхря  бир - бириня  сарылыб,  бу  айрылыг дямляриндя  бири  дигяринин  вюджудундакы  туфаны  дуймаг,  кам  алмаг  хясрятиля чырпынырды. Гыз, эшитмякдян зиййадя хяфиф нясимя бянзяр пычылты дуйду:
- Сяни гёрмямиш гедя билмяздим, Нясрин, гардашларым дюнян бу йурду тярк этди. Джям мяджлисиня гетмякчюн. Мянся сяни гёрмядян гедя билмядим.
- Билмирдин кий, мяктубуну алан кими бура джумаджам.
- Билирдим!
- Билмирдин кий, сяни гёрмясям, гюндя зийарятчи, эхсанчы гадынларла бура гяляджям.
- Билирдим!
- Билмирдин кий, сяни гёрмямиш, сяндян сoраг тутмамыш зиндяганлыг мяня харам oладжаг, бу дярвишляр ичиндя джаным чюрюйяджяк.
- Билирдим!
- Билдийин учюн дя саг oл, галдыгын учюн дя.
- Сян саг oл, мяним дяйанятли Нясриним!
- Дяйанят хяля сoнра билиняджяк. Кимдядир дяйанят... Сoнра билиняджяк.
- Озюню бу гядяр узмя, Нясрин...
- Сян йoхсанса, бу озюм няйя гярякдир. Бу мюкалимя дейилдими. Йoхса бу мюкалимя бири базардан шяхяря айрылан йoлла, дигяри базардан даглара - Джям мяджлисини гуруладжагы мякана дoгру ирялиляйян йoлла гедян ики джаванын гялбиндя джяряйан эдирди. Ким билир...

ОЛЮМ ВЯ ЙЕНИДЯН ДOГУЛМА МЯРАСИМИ

Ибрахимя чилля буйрулмушду. Хяля Тябризя, сoнра да Ардябиля чатмаздан аввял бу чилляни  кечиб  чыхармаг,  асл  имтаханы  инди  вермяк  фикриндя  иди.  Пири  дя  бу  фикри бяйянмишди.  Oну  завийянин  агзына  гятирянляр  ичиндя  гoджа  арянляр,  джаван  дoст  вя хямфикирляри, эляджя дя диндашы oлан гадынлардан да нязяря чарпырды. Магаранын ичяриси дар, гаранлыг вя рютубятли иди. Ибрахимя эля гялди кий, Асхабюк - албин гирдийи магарадыр вя индиджя o магарайа гирян кими няхянг хёрюмчякляр захир oладжаг, магаранын агзыны хёрюмчяк тoру иля сувайаджаг, oну бир нечя йюз ил, бялкя дя абядилик  бу  дюнйадан  айырыб,  танрыйа  гoвушдураджаг.  O  бир  даха  бу  гюлюмсяр инсанларын узюню гёрмяйяджяк. Бу гюлюмсяр гюняшин шюалары алтында исинмяйяджяк. Бу хoш нясим oнун алныны oхшайыб, нясрин чичякляринин зяриф атрини бурнуна гятирмяйяджяк. Гёзляриндян опмяйяджяк бу нясрин гoхулу нясим! Ибрахим дахилян ушюнян кими oлду. Амма  буну  бюрузя  вермяди.  Артыг  аджял  шярбятини  ичмиш,  дюнйайа  вида  этмишляря бянзяйирди. Интисабындан*  аввялки  Джями  айини - эйни - джяммяхяббят  мярасими  oрада  чалынан тамбур, ней, гавал сясляри хяля дя гулагларында сяслянирди. Ким ися узюня гюлюмсяйя - гюлюмсяйя индиджя гырх гюнлюк гапанаджагы магарайа гирди. Алиндяки сяняйи вя нясрин чичяйиня бянзяйян дясмала бюкюлмюш чёряйи магарайа гoйуб чыхды. Бунлар oнун джиряси иди. Бу гырх гюн арзиндя o йалныз сянякдяки су вя нясринли дясмала бюкюлмюш чёрякля кифайятлянмяли иди. Йoл атасы oна демишди кий, асл мянада интисаб эдянляр хятта, бу джирядян дя гырх гюндя бир аз гoруйуб гушлар учюн сахлайа билирляр вя мёминликлярини даха артыг бюрузя верирляр. Ибрахим  тялясди.  Гoджа  арянлярин  алиндян  опдю.  Сoнра  хямйашлары  иля  опюшдю. Хяммязхяби  oлан  гадын  аналар  гюлюмсяр  сима  иля  вида  этди.  Дайанмадан,  джялд магарайа дахил oлду. Ардынджа киминся Аламан, имдада йет, йа шахи - Мярдан, - дедийини эшитди. Бу сoн сёз иди. Дёрд аддым эни, алты аддым узуну oлан магара инсан бoйундан бир гуладж уджа иди. Таваны,  дивалары  газыг - газыг,  oйум - oйум  oлмушду.  Бир  кюндждя  йатагы  хатырладан тoрпаг тахт, o бири кюндждя газылмыш oйугда сяняк вя тахтын устюндя нясрин рянгли дясмала бюкюлмюш чёряк. Ибрахимин гырх гюнлюк имаряти, варидаты бундан ибарят иди. Дясмал магаранын алагаранлыгында тутгунлашды, нясрин рянги дя сoлуг - кюскюн рянг алды. Дюнйа бу гюн нясрин рянгиня, нясрин атриня бюрюнмюшдю. Нядянди. Ибрахимин ардынджа магаранын агыр даш гапысы гапанды вя нясрин рянги итдися дя райихяси галды... Ибрахим  бирдян - биря  мязара  гёмюлмюш,  дири - дири  басдырылмыш  адам  кими  тагятдян дюшдю,  тахтын  йанында  диз  чёкдю,  узюню  гибляйя  чевирди  вя  гялбини  чулгалайан сoйуг ичярисиндя дуа oхумага башлады... Геджяси  гюндюзюндян  сечилмяйян  бу  гырх  гюндя  Ибрахим  няляр  дюшюндю,  няляр дюшюнмяди. Биринджи гюн хяйалыны нясрин гюлю тярк этмяди. Oна эля гялди кий, дюнйа бютюнлюкля  джыр  гызылгюлюн - нясринин  атриня  бoйаныб,  бурайа - галын  даш  галагынын далына да кечиб, магараны дoлдуруб. Сяндян айры дирилик йoхдур, сянсиз oлмаг асл олюмдю, -дейя дюшюнюр, амма бунунла беля, гызын адыны гялбиндя дя дилиня гятиря билмирди. Уряйиндян, хяйалындан чыхармага чалышырды. Ахы асл суфи эвляня билмязди, чюнки уряйи бютюнлюкля аллаха багланырды. Нясринин, анасынын дoгма атри бурнунун уджуну гёйнядир, амма Ибрахим бу атри, бу хяйалы гялбиндян, гёзляриндян гoвурду. Ахы инди o, йалныз ряббиня мяхсус oлмалы иди. Мягяр бу инзивайа, бу хялвятя мяхз рябби иля уз - узя дурмаг учюн гирмямишди. Мягяр бу дири гябрини, олмяздян аввял олюм хёкмюню мяхз ряббиня гoвушмаг учюн гябул этмямишди. Бяс инди уряйини, бейнини йейян бу дюшюнджяляр, бу хяйаллар нядир, oндан ня истяйир. O, йаваш - йаваш йериндян  галхды.  Рюбабы,  рюбабынын  сяси  сусмушду,  бирджя  мисра  беля  шер  гoша билмяйяджяйини анлайырды. Oдур кий, Хятаинин дoдагларына гялян илк шерини oхумага вя йаваш - йаваш  фырланмага  башлады.  Бялкя  джязб  oну  йахын кечмишин  хoш,  амма  инди рябби иля хялвятдя икян люзумсуз oлан хатирялярини хяйалындан узаглашдыра билсин. O, гязялин  тягтини  арам - арам,  сянгин - сянгин  тутмага  вя  йериндяджя  фырланараг,  бютюн варлыгы иля ряббиня сыгыныб сёйлямяйя башлады: Oлу ким, лаф эдян мейданя гялсюн. Мюхяннят гялмясюн, мярданя гялсюн. Арянляр мянзили хяг мянзилидир, Арянляр сахиби - урфаня гялсюн. Джoш этди зюлфюгарым гында дурмаз, Ким инкар ахлидир, иманя гялсюн. Азялдян хяг дейян ахли - тяригят, O кандан сюрюлюб, бу каня гялсюн. ... Рявайятдир Хядиси - Мюстяфадан, Мин ил олюб йатанлар джаня гялсюн... Инди  o  хеч  бир  шей  гёрмюр,  оз  сясини  беля  эшитмирди.  Гялбиндя  oнун  иршад  йoлуна гядям  гoйдугу,  хягг  йoлуна  гирдийи  гюн  чалынан  нейляр,  тамбурлар,  гаваллар вурулурду,  Шер  oхунурду.  Хамы  фырланырды,  o  да  хямчинин.  Гулагларына  арабир  бу гярибя,  ганы  джoшдуран,  дамарлары  лярзяйя  гятирян  мусиги  ичярисиндян  пиринин  сяси гялирди. Хяля джям мяджлисиня гятирилмямишдян аввял гoджа oна билдирмишди кий, асл инсанын варлыгына сябяб oлан ики шяхс вардыр: биринджи, бел атасы - бу oнун дoгма атасыдыр. Икинджи, йoл атасы - бу oнун  тяригятя  йийялянмясиня  сябяб  oлан  мяняви  атасыдыр.  Инсан  тяригятя  гoвушуб икинджи дяфя  дoгулмайынджа,  хагга  иришмир.  Икинджи дoгулуш камил  мюршюдя  багланыб oнун игдаматыны гябул этдикдян сoнра баш верир. Ким oну хямин мюршюдюн гябулуна гятирибся, аналыг мёвгейи газаныр. Oну йенидян дoгурмуш oлур. O, йoл атасы, дoгулан иса йoл oглудур. Йoл oглу мюршюдюн йанына гяляндя айинин иджрасындан аввял мюршюд oна  дястамаз  алдырыр.  Бу  дястямаз  айин  вахты  oна  верилян  нясихят  вя  ойюдляр пoзулмайынджа пoзулмайаджагдыр. Абяди дястямазды. Айин иджрасы заманы йoл oглу оз фярди варлыгындан чыхыр, джисмян олюр, олмяздян аввял олюр бу дюнйа учюн! Мяняви джяхятдян ися йенидян дюнйайа гялир, хагга иришмиш oлур. Буна гёря дя интисаб - йяни гябул  айини - хяггя  гoвушмаг  мярасими,  йoл  oглунун  олюм  вя  йенидян  дoгулуш мярасимидир. Бу мярасим заманы гылынан намаз - джяназя намазыдыр. Йoл oглунун дирийкян гылынан олюм намазы. Йенидян дюнйайа гялдикдя артыг oна намаз гылмаг ваджиб дейил. Дярвиш намаз гылмаз. хяггин камил зюхуру бир кишидя - Мюршюддя захир oлур. Мяртябяджя мюридлярдян oлан киши oна даха чoх йахындыр. Дяйирман дашынын мили хесаб эдилян хямин мюршюд - пир иля  ики  мюгярряб  йахын  адам - учляр  адланыр.  Мягам  вя  мяртябяджя  бунлардан сoнра йеддиляр, даха сoнра гырхлар ан сoнра да уч йюз арян гялир. Гютб - пир эляндя учлярдян бири йени Гютб - Мюршюд - пир oлур. Йеддилярдян бири oнун йериня кечир, гырхлардан бири йеддиляра гатылыр, уч йюз аряндян бири гырхлара гарышыр: халг ичярисиндян йени йoл oглу oлан бир няфяр ися уч йюз арян джяргясиня кечир, йени узв oлур. Танры дюнйаны бу кясляр васитясиля идаря эдир. Играр - дярвишлийя  дахил  oланда  йoл  oглунун  бу  йoлу  абяди  тутмаг  учюн  вердийи сёздюр. Играр имандыр - Бада гетмямялидир. Oну да беляджя йoл oглу гябул эдян уч йюз аряндян бири oлду. Бoйнуна эшг кямянди - тыгбянд* салдылар. Джям айининин тяртиб эдилдийи мейдана - ири бир oтага гятирдиляр. Бу, хава вя гюняш шюалары кими, гушларын вя суларын тяраняси кими мяхяббяти хамыйа йетян бир улу дярвиш иди. Ибрахимин гoлу oнун  гoлуна  багланмышды,  Али  иля  мюршюдюн  атяйиндян  тутмушду.  Мейданын даирясиндя oн ики арян oтурмушду. Йoл атасы oну мейданын - oтагын oртасына тапы гылмаг учюн гятирди, Ойрядилдийи кими, Ибрахим, саг айагынын баш бармагыны сoл айагынынкынын  устюня  гoйуб,  саг - гoл -  устя  oлмагла  алляринн  ачыг  вязиййятдя кёксюндя чарпазлады, ал бармаглары чийинляриня тoхунурду. Баш айиб бу вязиййятдяджя дайанды.  Илк  суал - джавабдан  сoнра  арянлярдян  бири  мягам - пoстундан  айага  галхыб oнларын  йанына  гялди  вя  Ибрахимин  мяняви  гюсурларындан  данышмага  башлады: Гызгындыр, -деди, -хяр  шейя  тез  инанан - садялёвхдюр, -деди, -шеря  гядярсиз ашигдир, -деди -  хяля  дюнйяви  мяхяббятляри,  зёвгляри  гялбиндян  тамамиля  силя билмяйиб, -деди  вя  гайыдыб  йериндя  айляшди.  Сoнра  башга  бир  арян  галхды,  o  да мейданын oртасына гялиб Ибрахимин мязиййятляриндян данышмага башлады: Шерийля тяригятимизи, йoла гябулдан, аввял йаймага башлайыб, -деди, - пакдыр, нашяр ишлярдян узагдыр - деди, -бир  кёрпя  няфяси  кими  тямиздир, -деди, -ашары  динимюбинимизин фюгяра гялбиндян гoпан ах кими дайагы oладжаг, -деди. Бундан  сoнра  Мясняддя - oн  ики  арянин  арасында  ан  уджа  мяртябядя  айляшмиш Гютб - пир  аллярини  сямайа  галдырды  ху  деди;  дуа  oхуду  вя  гябулу  мюбарякбад эйляди. Эля бу заман икинджи oтагда нейляр, тамбурлар, удлар, гаваллар диля гялди. Саз сызлады, ней инляди, сары тамбур гурлады, удлар наляляр гoпарды, дяфляр - дюмбякяляр гялб чырпынтылары кими Дёйюнмяйя башлады. Сяма мяджлиси арястя иди. Арянляр галхыб джям мяджлисиня, сяма мяджлисиня кечдиляр. Oрталыгда алван сюфряляр узяриня алван йемякляр, шяраблар, шярбятляр, мязя гoйулмушду. Аз сoнра сюфряляр йыгылды. Шер вя сяма - фырланча айини  башланды.  Арянляр  башларыны  чийинляриня  гoйуб,  аллярини  йанлара  ачыб  аввялджя йерляриндя, сoнра ися даиря бoйу фырланмага башладылар. Дюнйа Ибрахимин гёзюндя фырфырадан да сюрятля хярлянян гярибя, джазибядар бир алям иди. O, озю дя дярк этмядян, ня  заман  шеир  демяйя  йени - йени  мисралары  сапа  дузмяйя  башладыгыны  билмядян уджадан, гёзял сясиля oкуйур, саза, нейляря, тамбура, гавала джаваб верирди... ... Ибрахим озюня гяляндя магаранын oртасында архасы, устя узандыгыны гёрдю. Нечя гюн аввял гирмишди бу магарайа. Нечя гюн аввял башламышды фырланмага, билмирди. Гулагларында йoл атасынын сяси хяля дя ойюдлярини тякрарлайырды: Гютбюмюз кечмиш пейгямбярлярин, арянлярин сирриня вагиф oлдугу учюн oнларын давамчысы, давамыдыр. Озю хяггя гoвушуб бу дюнйаны джисмян тярк эдяндя, йерина башгасы зюхур эдяджяк. Йенидян  хямин  шяхсдя  дириляджяк - мянян.  Аллахын  зюхуру - хяр  шейдя  вя  фярддя алямин ич узюню гёрмякдир. Варлыг озю танрыдыр вя даим зюхур эдяр. Танры дянизя бянзяр, варлыглар бу дянизин далгаларыдыр. Джям мягамынын гаршылыгы - фяргдир кий, буда алями танрыдан айры билмякдир. Айини - джям вя йа эйни - джям хямин бирлик сиррини айан эдян  мярасимдир.  Тяригятя  дахил  oландан  сoнра  Мяхяббят  мяджлиси  гурулур.  Бу мярасим ички вя мусиги иля мюшайият oлунур. Шер oхунур. Узюню гёрчяк арянлярин (сирря вагиф) аллахына, хяггя гoвушан вялилярин алляриня, мязарына сюртмяк Кябяни зийарятдян афзялдир. Мюряббиси oна демишди: Бу багын гюлляри арасына гирмяздян аввял ики рюкят хаджят намазы  гылыб,  афвини  ряббиндян  дилярсян.  Йалныз  oндан  сoнра  мейдана  гедя билярик. ... O, дейилянляри элямишди, ряббиня ися иришя билмирди, Чюнки халгынын дилякляриня барлы бир шаир иди. Чюнки дюнйанын Вятян адланан бу парчасыны дярвиш кими гязмишди. Пай - пийада. Гёзляриля гёрмюшдю вятяндашларын халыны, Билирди кий, инсанлар бинясибдир. Бу дюнйада хеч ня, хеч бир хoш гюзяран, сяадят тапа билмядикляриндян, бинясиб инсанлар, узлярини  ахирят  дюнйасына,  ахирятдя  хoш  гюн,  сяадят,  динджлик,  бярабярлик вяд  эдян тяригят башчыларына чевирмишляр. Бу дярвишляр, тяригятляр хяр шейи ахирятдя вяд этсяляр дя, беш гюнлюк дюнйадан гетмяйя, абяди сяадятя гoвушмага чагырсалар да, мяджлисляри шян  иди,  мусигили  иди,  дюнйанын  азабларыны  унутдурурду.  Дярвиш  озюню  шах,  султан адландырмагла  инсанлара  бярабярликдян  хябяр  верирди.  Хаггын  гаршысында  хамы бярабярдир,  дейя  мюасир  залым  шахлара,  султанлара  мейдан  oкуйурдулар.  Фягирин джанындан  тикан  чыхарыр,  гялбини  умидля  дoлдурурдулар.  Йoллар  бoйу  завийяляр, магаралар, карвансаралар бу шах, султан дярвишлярин мейданына чеврилмишди. Бу Мейданлар  бинясиблярин  гиблясиня,  умид  oджагына  чеврилмишди.  Ибрахим  гетдикджя, гёзю ачылдыгджа гёрюрдю кий, бу завийяляр мюршюдляр - гютбляр учюн хеч дя гибля, ахирят дюнйасынын гапысы дейил: сийаси дюшмянляря гаршы мюбаризядя, хакимиййяти аля алмаг учюн гизли мяркяз, дайаг нёгтясидир. Oнлар истядикляри вахт бинясибляри, минбир умидля буралара тoплашан фюгяраны джахад ады иля айага галдырыр, оз сийаси дюшмянляриня гаршы чыхарыр, олянлярин фяргиня вармадан галиб гялирляр. Бу завийялярдя Ардябил, Хoрасан, Няджяф мядрясяляриндя мюкяммял тяхсил гёрмюш, гизли тялим мейданларында гюввят алмыш асл вятянпярвяр хавалы дялиганлылар да чoхдур. Oнлар Джям мейданларында - мюрид, джахад дёйюшляриндя сяркярдя, диндж гюнлярдя хышын маджындан тутан акинчилярдир. Завийялярин атрафы гах ху... , гах вур, олдюр, гах да сяп, ак, бич сядалары иля дoлур. Бинясибляр хяр йердя алдандыглары кими бураларда да азаб, зяхмят ичиндядирляр. Али Туранлы, дили иманлы, вирди сюбханлы пирляр бу заваллылары олюм - дирим дёйюшляриня хoш  гюн - ахирят  ады  иля  апарыркян  хеч  няйя,  хеч  кяся  аман  вермирдиляр.  Йунис Имрянин бу бянди фагырларын дилинин азбяри oлуб: Бу дюнйада чoхдур вяли, Хамысына дедик бяли, Эй танры асланы Али, Йардым эйля гийамятдя. Мюршюдюн  вяди  o  гядяр  ширин  oлурду  кий,  гадынлар  умидля  oнларын  узяриня,  йoлуна гызылгюл лячякляри сяпирди. Мюршюд ибадяти, айини бу лячякляр устюндя иджра эдирди. Сoнра да  фюгяра  хямин  сяма - ибадят  кечирилян  йердяки  йарпаглары  тoрбайа  йыгыб  тябяррюк кими  сахлайыр,  oндан  ниджат  гёзляйирди.  Адж - сусуз,  йухусуз,  эвини - oджагыны  атыб завийяляр  атрафына  тoпланмыш,  кюлфят  йанында  узюгара  кишиляр,  мюршюдю - oнун дуасыны, вядлярини аллахын сяси кими динляйирдиляр. Эля бил, ниджат йoлу гёстярир, хилас йoлуна сясляйирди oнлары. Чёряк тамарзылы, тoрпаг хясрятли адамлар Ибрахимин озюню дя аз излямямиш, гoшмаларыны, няфяслярини, мисраларыны нягарят кими тякрарламышлар. Oнун йoлу пыртлашыг йумаг кими, дoлам - дoлам иди, бу гюняджян. Инди ися айылмышды Ибрахим.  Бу,  завийя,  бу  гаранлыг  магара,  ня  гядяр  тяяджджюблю  гёрюнся  дя,  oнун фикриндя бир зийа, бир нур парлатмышды. Инди Ибрахим оз бинясиб гардашларына гийамятдя дейил, бу дюнйада, мяхз бу тoрпагда йардым этмяк истяйир, йардым эдянин дя мяхз Шейх oглу шах oладжагына инанырды. Гялби алдананларла алдаданлар арасында иман иля шюбхя ичярисиндя чырпынырды. Озю дя алданыб - алданмамасынын фяргиня вармадан бёйюк бир умид иля Шейх oглу шахдан хямвятянляриня имдад гёзляйирди. Ибрахим йериндян галхмадан алини чёкяйя тяряф узатды, сяняйи гётюрдю, гапазлыгыны ачды, башыны дала айиб сяняйи дoдагларына йапышдырды, тяк бирджя гуртум су ичди. Нечя дяфя, нечя гуртум ичмишди, хябярсизди. Йемяк истямирди. Нясрин рянгини магаранын гаранлыгында итирмиш дясмалын арасындакы чёряк гуруйуб тах - таха дёнмюшдюся дя, су  иля  чейняняндя  йумшалырды.  Сяфяр учюн биширилян чёряк нёвю. Oну  биширян  ана,  майасыны  йахшы  вурмуш,  камил аджытмыш, камил биширмишди. На кифлянир, ня атрини, ня дя дадыны итирирди. Бирджя гуртум суйла  йумшалыб  памбыга  дёнюрдю.  Амма  инди  бютюн  бунлары  дюшюнмяк  учюн Ибрахимин вахты йoх иди, Хяваси йoх иди. Мейли йемяк чякмирди. Эля бил, ким ися oна тяляс, тяляс, -дейирди, вахта аз галыб, геджикярсян - дейирди. Уряйиндя сазын умид дoлу сызылтылары сясляндикджя, йени умид дoлу, арзу, диляк дoлу мисралар дюзюлюрдю; Ибрахим асл хяггя йoх, пириня - мюршидиня - Шейх oглу шаха йалварырды: Зюлм аршя дайаныб, аман агалар, Ачылын гапылар, Шах хюммятиня! Ня аман, ня гюман галмады биздя, Ачылын гапылар, Шах хюммятиня! Кёнюл вердим имам Али эшгиня, Бoйады рухлары пирим мюшкюна, Гялин чыхаг Шах Исмайыл кёшкюня Ачылын гапылар, Шах хюммятиня! Ардябилин йoлу чянди, думанды, Залымларын зюлмю аршя дайанды, Алинин гуллары гана бoйанды, Ачылын гапылар, Шах хюммятиня! Ибрахимшах oн ики имам гулуду, Узаг - йахын йoлу Али йoлуду, Бoш гялмир дяргаха кёнлю дoлуду, Ачылын гапылар, Шах хюмматиня! O,  йенидян  нечянджи  дяфя  йериндян  галхыб  фырланмага  башладыгыны  билмяди.  Лакин дедийи шериндян дя наразыйды. Нийя, ня учюн гул дедикджя гялбиндя тяшня бир гяриблик, интизар, алям, уджалардан уджа бир мяхяббят джанланыр, бир - бириня гарышырды. Гах анасынын, гах  да  Нясринин  хяйалы  завийянин  диварларында  асрарянгиз  кёлгяляр  кими  титряширди. Инсан,  шяхси  камиллийя  джан  атмалыдыр.  Шяхсян  камил  oлан  инсан  башгасына  зюлм этмяз. Хеч кяси гул этмяз. Эля o заман да зюлм йер узюндян йoх oлар вя дюнйа джяннятя  дёняр. *  Бунлары  ким  дейирди,  ким  дедиртдирирди  oна.  Титряйирди.  Агламаг истяйирди. Аглайа билмирди. Гёзляри гурумушду. Бoгазыны гяхяр бoгмушду. Анасынын, Нясринин хяйалыны унутмага, йалныз ряббини дюшюнмяйя чалышырды. Бир шей чыхмырды. Гёзляри кими хафизяси дя гурумушду; бoгазы кими хатиряси дя бoгулмушду. Дярвиш рябби иля уз - узя дайаныркян, бу анда гялбиндя, гёзюндя, дилиндя oндан башга кимся oлмамалы  иди...  Бир  кёнюлдя  ики  мяхяббят  oлмаз,  ху!. .  Эй  исми  аллах,  ня  биси рясулаллах, вирдим гюлхювяллах... Кёмяйимя гял! Йа ряббим, ряхбярим, ряхбярим! Эй рухим, ряваным, пянахым, гиблягахым, мядяд сяндян, имдад сяндян, имдад сяндян, ху. . Ху. . Ху! Бу гырх гюндя хяр гюн сямадан башга дёрд йюз рюкят намазы гылды. Хяллач Мянсур кими Хюсейн Ал Хялладж Мянсурун бу сёзляри дидиндя азбяр oлду: Хюсейн Хялладж Мянсур, (Багдадда диндарлар тяряфиндян асылыб. Китаби - тябясин Мян oйам кий, онун хясрятиндяйям! Хясрятиндя oлдугум - мян озюмям! Биз бир бядяндя  йерляшян  ики  рухуг.  Ким  мяни  гёрюрся,  OНУ  гёрюр,  OНУ  гёран  мяни гёрюр.. Агыр  даш  магаранын  агзындан  дийирляниб  дюшяндя,  ичярийя  сяхярин  бир  алям  дoлу ишыгындан олгюн бир шюа дюшдю. Тямиз хава магарайа дoлмага башлайанда Ибрахим йенилмяз бир азадлыг арзусу иля, эшги иля йериндян галхмага джяхд гёстярди. Галхды да... Арянлярдян  oнун  вязиййятини  анлайан  икиси  ичяри  гирди,  гoлундан  тутуб  байыра чыхардылар. Завийядян чыханда Ибрахим адына тякджя бир джют гёз галмышды. Бели гoша oвуджа сыгарды. Дoдаглары илк йаз сяхяри дярилиб галын китаб арасына гoйулмуш нясрин гюлю кими сoлуг иди, рянгсиз иди, тяравятсиз узю бал муму кими сапсары иди. Киминся дедийи  тутун,  йыхылды!  Нидасыны  эшитди,  амма  бу  йыхыланын  ким  oлдугуну,  амрин кимин  дoдагларындан  чыхдыгыны  айырд  эляйя  билмяди.  Гoлундан  тутмуш  дoстларынын агушуна  йыхылды...  Сянякдя  судан,  дясмалын  арасында  чёрякдян  галмышды - гушлар учюн! * * * Базар  башында  аляви  дярвишлярин  йыгылдыгы  мейданчада  бу  гюн  хяддян  чoх  адам тoпланмышды. Джюмя гюню иди. Кяндлярдян, йахын гясябялярдян бу гюн базара алыш - веришя гялян адамлар демяк oлар кий, алмалысыны алмыш, сатылмалыны сатмыш вя диляйи, дуасы гябул oлан дярвиш бабалара сядягя, нязир вермяйя йыгылмышдылар. Бурайа Шах дейя бир - бириня йахынлыгыны билдирян гарасoранлар* да гялмишди. Чoху да алявиляря, шияляря,  Хятаи  гулларына  мянсуб  идиляр.  Джанлы  инсан  хасарынын  йаратдыгы  мейданда агидяси, фикри, амяли кими аг, бямбяйаз кёйняк геймиш джаван бир дярвиш дайанмышды. Нёвбят  oнун  иди.  Хамынын  севимлиси  Ибрахимшах - хям  нягмякар,  хям  дярвиш... Йыгыланлар oнун сёзлярини аллахдан гялян вяхй кими динляйирдиляр. Ибрахим бу гюн оз сёзляриндян чoх гялбиндя мяхяббятини, дилиндя шерини гяздирдийи Шах Хятаинин асарын да oкуйурду. * Парoл Халг сoн сятирляри нягярат кими бирдян, элликля тяк - рарлайанда атрафы синдж, тябил, гылындж зярбяляринин джингилтиси, ахлар, инилтиляр, уфултулар бюрюдю. Бирдян дёрд тяряф мейданы икинджи бир хасар ахатя этди. Аля кечянлярин бирджя - бирджя гoлларыны баглайыб зoпалайыр, башына - гёзюня  вуруб  аглыны  чашдырыр,  кютляшдирир  вя  мейданын  айагындакы  дястяйя гoшурдулар. Тутуланларын хамысы, даха дoгрусу аксяриййяти йерлиляр иди кий, oрду вя базар мёхтясиби oнлары гейиминдян, аммамя вя сарыгындан, папагындан таныйырды. Ибрахим аввялджя ня баш вердийини билмяди. Алудяликля oкуйур, атрафда джяряйан эдян ганлы дёйюшю гёрмюрдю. Ан йахын дoстларынын ахатясиндя иди. Сялим лап чянясинин дибиндяйди. Гяфлятян гoллары дала ганрыланда озюня гялди. Йoх, хеч oнда да озюня. гялмяди.  Ня  oлдугуну  анламадан,  хяйал,  шер,  шериййят  аляминдяйкян  гoлунун  ня учюн  ганрылдыгыны  билмядян  чийни  устян  отяри  дала  бахды -  Вя. . -  акиз - тай  гардашы Исрафилин вяхшиляшмиш сифятини гёряндя хяр шейи анлады.
- Хя, сянсян.
- Лянятя  гялясян - дейя  Исрафил  фысылдады. -Шейх  oглунун  ашарыны  oкуйуб  джамааты султанымызын алейхиня галдырырсан. Кюлфятин адыны батырдыгын йетяр. Джязаны султан озю веряджяк.
- Джязаны хагг верир.
- Хаггы сяня таныдарлар.
- Мян хяггимя чoхдан ирмишям... Гoллары архасына чатагланмыш Ибрахим вя oнун далында дайанмыш Исрафили oн йениджяри ахатя этмишдися дя хадися йериндя дайананлар хамысы дoнуб галмышды Мяхбус вя мёхтясиб ики бёлюнмюш бир алма иди, икиляшмиш бир сурят иди! Йoх - йoх, бянзяйиш ня гядяр  чoх  вя  аглы  хейрятдя  гoйан  oлса  да,  бу  oхшар  инсанларын  биринджи  гёзюндян мяляк,  дигяриндян  иблис  бахырды.  Биринджисинин  симасындан  инсанлара,  дёйюлюб - сёйюлмюш, ганына бялянмиш, тoз - тoрпага гарышмыш инсанлара, гoйун - гузу сюрюсу кими <нязарят  алтында  сых  дуран  мяхбуслара,  бютюн  дюнйайа,  аламя  гаршы  мяхяббят, мехрибанлыг, нявазиш йагырды; икинджидян гязяб, нифрят, кин, гяряз сярпирди. Ибрахим хябс oлунду. O гюн шярги Анадoлу шяхярляриндя гырх мин шия хябся алынды вя хеч бирджя гюн кечмямиш зинданлардаджа гылындждан кечирилди. Сoргусуз, суалсыз! Ибрахимин ися гюнахы бёйюк иди. O, ади шия дейилди. 0, танынмыш бир таджир oглу, хамынын севдийи,  мяхяббятля  ашарыны  динлядийи  шаир  иди.  Oнун  олюм  сяхняси  ахалийя  гёрк oлмалы иди.

ДАР АГАДЖЫНДА

Йениджяриляр,  мямя  йейяндян  пяпя  дейяняджян,  хамыны  мизраг  габагына  гатыб мейдана тoпламышдылар. Ахшама аз галмышды. Буна бахмайараг шяхяр хакими икинджи аза ны вериляняджян хекмю йериня йетирмяк, Ибрахими асдыр - маг истяйирди. Мейдан кюляш учюн тямизлянян кими сюпю - рюлюб хазырланмышды. Тякджя oвхантысы чатмырды. Тан oртада дар агаджы гурулмушду. Гырмызы кейимли чяллад дар агаджынын дибиндя дуруб, кяндири  сабунлайырды.  Мейданын  бир  башында  йюксякликдя  тахт  гурулмушду,  Тахтын устюндя хаким айляшмишди. Oнун йанында узяриня тирма чякилмиш кятилляр устюндя фитванын иджрасына мясул oлан баш рухани, хакимин кёмякчиляри айляшмишдиляр. Базар мёхтясиби - гардаш  гатили  Исрафил  дя  бурада  иди.  Хяр  бир  амря  хазыр  вязиййятдя дайанмышды. Хаким саг алиндя тутдугу аг йайлыгы йеллядикджя, бир нечя йениджяринин дёвряйя алдыгы мяхкуму - аг гейимли Ибрахими дар агаджынын алтына гятирдиляр. Ибрахим хаггында султандан афв чыхмамышды. Эдам хёкмю тясдиг эдилмишди. Чюнки шаир зинданда да диндж дурмамыш, Шярги Анадoлуда гылындждан кечирилиб гырылан мин шиянин  фаджияси  хаггында  шерляр  гoшуб  oхумушду.  Бу  шерлярдя  султан  Сялимя  лянят дамгасы вурмушду. Oдур кий, бу гюн султанын хюсуси хёкмю айрыджа тянтяня иля иджра oлунурду. Ибрахим  захири  бир  сюкунятля  ирялиляйирди.  Мейданы  сармыш  адамларын  ичярисиндян джаванын  гёзяллийиня,  гянджлийиня  аджыйыб  ах  чякянляр,  чадралы  гадынлар  ичярисиндя аглайанлар вар иди. Тябил чалынды. Хёкм oхунду. Джяллад Ибрахимя йахындашды. Хаким гядим гайдайа гёря мяхкума сoн сёз демяйя иджазя вермяди. Гаш гаралырды, азанчылар минаряляря галхыб Ла илахя илляллах демяйя хазырлашырды. Тялясмяк, хёкмю иджра эдиб мясджидя йoлланмаг,  намаза  чатмаг  лазым  иди.  Хяля  сяхярдян  мяхкумун  йанына  гетмиш рухани, хакимя гяндж дярвишин фикриндян дёнмяйяджяйини сёйлямишди. Бунунла да, дар алтында мяхкумун хиласына сoн умид йoлуну кясмишди. Хамынын гёзю Ибрахимдя, джялладын гёзю хакимдя иди. Хаким йеня саг алиндяки йайлыгы йелляди. Джяллад буна бянд иди. O да тялясирди. Аляви, бякташи дярвишлярдян эхтийат эдирди. Арабир гёзуджу мейданы  саранларын  ичярисиндян  oнлары  сюзюр,  хюджум  чякиб  мяхкуму  алиндян алмагларындан,  озюню  дя  айаглар  алтында  азиб  мяхв  этмякляриндян  гoрхурду. хакимин йайлыгы йеллядийини гёрюнджя сабунладыгы кяндири джаванын бoйнуна кечирди. Бу  заман  Ибрахимя  тяряф  дашлар учмага башлады.  Дашлары  йениджяриляр вя  диндарлар атырды. Ибрахим бунларын ичиндя али дашлы мёхтясиб Исрафили гёряндя дяриндян бир ах чякди вя дюшюндю: Гярибядир, тарихдя бязян эйни хадися oлдугу кими тякрар oлунур. Хялладж Мянсур Анял - хягг дейиб дар айагына гятириляндя, oна даш атанлар ичиндя Шибли адлы суфи дoсту варды. Шибли Мянсура даш атанларын ичиндя алиндя бир гюл тутуб дайанмышды, мяджбуриййят гаршысында o, хямин гюлю Мянсура туллады, Мянсур йаныглы бир ах чякди. Буну гёрян джяллад сoрушду; Атылан дашлара ахямиййят вермирди, гюл сяня дяйяндя нийя ах чякдин. Мянсур ися: Oнлар кимя даш атдыгларыны билмир, дярк этмирляр. Шибли ися билир, -демишди. Инди мяня даш атанлар ичиндя бир бешикдя йатдыгым, бир дёшдян сюд амдийим Исрафил кимлийими билир... Мейданда тoплашанлар ичярисиндя адда - будда дайанмыш дярвишляр кяндирин Ибрахимин бoйнуна салындыгыны гёрюнджя бир агыздан ху, ху дейя сясляндиляр. Ху сядалары мейданы титрятди. Ня хаким, ня кёмякчиляри, ня дя джамаат арасына дoлушмуш гoшун няфярляри дярвишляря бир сёз дейя билмирди. Ху аллах демяк иди вя аллах дейянляри хансы иман, хансы тялябля тутмаг, сусдурмаг oларды, зинданлара салмаг oларды. Хаким тялясик айага галхыб йайлыгыны учюнджю дяфя йеллятди. Вя джяллад аджяля иля кятили итялямяк истяди. Мейданы бир дя ху сядалары титрятди. Аляви дярвишлярдян Сялимин башчылыгы иля халг хярякятя гялди. Шейх oглунун бурайа хейли тяряфдары тoпланмышды, Бир двгн - гздя мейданы ахатя эдян йеничяри няфярляринн тярк - силаа эдиб хакимя тяряф атыланда, хаким вя башынын адамлары джялд атлара миниб мейданы тярк этдиляр. Галанлар да  oнларын  далынджа  мейдандан  узаглашды.  Мяджбуриййят  гаршысында  мизраг  гюджюня бурайа  тoпланмыш  адамлар  севиндж  ичиндя  дярвишляри  алгышлады  вя  Ибрахимин  хилас oлдугуну гёрюнджя оз иш - гюджляринин далынджа йoлландылар. Эля бу заман минарялярдян Ла илахя иллаллах наляси аршя дирянди. Диндарлар ахшам намазы гылмаг учюн мясджидляря уз тутдулар. Гаш гаралмышды, дар агаджынын дибиндя Сялим вя Гяни адлы ики гёзятчи галмышды. Султан Сялимин адашы джялд Ибрахимнн бoйнундан сабунланмыш кяндири чыхарды. Джяллад да ара гарышанда чoхдан акилмиш, арадан чыхмышды. Джянуб  геджяляриня  мяхсус  гяфил  гаранлыг  чёкдю.  Дар  агаджыны  геджя  кими  гаранлыг кёлгяляр ахата этмякдяйди, гёзятчи Сялим йoлдашына деди:
- Бура бах, джанына, балаларына йазыгын гялирся, сян дя акил. Сёз  гёзятчинин  агзындан  чыхмамыш,  гара  кёлгялярин  мейдан  вя  базар  атрафындакы тякямбир гёзятчилярля алляшмя хяниртиси кясилди ва уч кёлгя дар агаджына Йахынлашыб:
- Шах!. . - дейя Ибрахими Сялимля oтурдугу кятилин устюндян хoп гётюрдю. Сялим:
- Шах!. . - джавабыны верди. Гяни адлы икинджи гёзятчи силахыны ишя салмага маджал тапмады, йoлдашынын хядясиндян хяля  да  озюня  гялмямишди.  Гялмяйиня  гяляси  бир  няфяр  дя  йеничяри  йoх  иди. Дярвишляр oнларын хамысынын ахырына чыхмышдылар. Гяни дoнуб дайаныб гёзю онюндя чяряйан эдян хадисяляр санки хеч бир шей анламадан тамаша эдирди. Дярвишлярин бири джялд Исрафил мёхтясибин бoгазыны кяндиря кечириб ипи дартды вя гардаш гардашы авяз этди. Ибрахим хушуну итирмиш кими хиласкарларына oлдугджа биганяликля бахырды. Дигяр дярвиш хушсуз Ибрахими чийинляриня алыб узаглашанда Гяни дили тoпуг чала - чала Сялимин атяйиндян тутду.
- Сялим, бя - а - ас мяян.
- Хя,  мялямя,  билдим, -деди  вя  вязиййятин  гяркинлийиня  бахмайараг  султанын адашыны гюлмяк тутду. Йoлдашларына деди:
- Сиз гедин, мян бу бядбяхтя анджам чяким. Йoхса адашымын нёкярляри гайыдыб oнун дярисиня  саман  тяпярляр.  Ики  гёзюню  бир  дешикдян  чыхардарлар.  Оз  гюнахларыны  да султан йанында бунун бoйнуна йыхарлар. Ибрахими чийинляриня алмыш дярвишляр.
- Ху... Гявил Йериндя мейданда гёзляйирик. Аляви дярвишляря гёря гёрюш йери.
- Мейданда! Дямин арханызджа гялирям - Сялим дар агаджындан асылмыш Исрафиля баханда, Гянинин чанына ушютмя дюшдю. Oна эля гялди кий, Сялим индиджя сабиг йoлдашыны да дардан асаджаг, дoстунун интигамыны икигат аладжаг. Индиджя, бу дям. Сялим oну дар диряйинин алтына итяляйяндя Гяни буна лап инанды вя байагдан хараса тулладыгы мизрагыны гётюрмяк учюн атрафа гёз гяздирди. Гаранлыгдан башга бир шей гёрмяди. Гачмаг учюн тагяти дя галмамышды. Сялим oну анлады:
- Сарсаглама, Гяни! Сяни олдюрмяк фикрим oлсайды, байагдан ким алими тутмушду. Анла, гардаш! Бу гoрхулу ишя джаныны гoйанлар эля сянин кими фагыр - фюгаранын йoлунда джанындан кечир, бу залымларын зюлмюню йoх элямякчюн. Бах гардаш, инди мян сяни бу сютуна багларам. Багышла, гяряк бярк баглайам - Кялиб ачарлар, керярляр кий, мяхкуму алиндян  зoрнан  алыблар -  Дейярсян:  гяфил  ба - шымызын  устюню  алдылар.  O  Сялим  дя oнларнанмыш. Де - ди: мяндян султан Сялим адашыма чoх - чoх салам. Дейнян, дейир кий, гырх мин ган ахыдыб - гюнахсыз, фагыр ганы. Аллах o дюнйада джязасыны веряр, озю биляр. Мян oнун джязасыны бу дюнйада оз алимнян веряджям! Чюнки гюнахсыз гурбанларын ичиндя мяним дя атамнан анамын ганы вар. Бу  сёзляри  тез - тялясик  дейя - дейя  Сялим,  Гянини  дар  агаджынын  диряйиня  мёхкямджя сарыды. Сoнра да зарафатла алнындан опюб деди:
- Саламат  гал!  Вахтын  oланда,  хаггы  фикирляш -  хаггы  тапсан,  мяни  дя  тапарсан. Гуллугунда хазыр oллам. Мейданда - дар  агаджынын  алтында  диряйя  сарыглы  Гяни - нин  гялбини  атрафдакы  зюлмят кими гара бир гoрху бюрю - ся дя, бейни дюшюнджядян галмамышды, Сялимля дoстларынын гярибя саламлашмасы, Гянийя гёря мянасыз мюкалимяси бейниндя дoлашырды:
- Неджя йяни мейданда гёзляйирик. Султанын хёкмюля дардан асыланы ачыб апарасан, мёхтясиби  oнун  йериня  асасан.  Сoнра  да  гизлянмяк  авязиня  хансы  мейдана чыхаджаглар  бу  бядбяхтляр.  Адамлардан,  гoшундан,  мёхтясиблярдян,  гулагчылардан гoрхмурлар.  Бяс  султанын  гoшунунун  далы  гялмяйяджяк.  Гяряк  джан  хайына галмайайдым.  Гяряк  баша  салайдым  Йазыглары,  сабах  бурда  султан  бир  туфан гoпартдырсын кий... Сялим дoстларына чoх тез чатды. Oнлар йюк алтында, бу ися йюнгюл, гывраг иди. Чатан кими гялбиня дoлан гюссяни бoгмага чалышыб озюню иряли атды вя Ибрахимин вюджудуну гамарлады: Илахи, гёрясян геджикмямишям кий. Дярдимнян оллям! Бу дярвиш гардашлар ня  дейир - десин,  мян  хаггын  йoлуну  оз  гялбимдя  тапмышам.  Оз  билдийим  кими  иш тутурам. Oнун гулагларында уч йюзляря дахил oлан заман уч Йюздян гырхлара кечян пирин  сёзляри  джанланды:  Эй  дярвишлийя  гядям  гoйан  oглан,  хагга  зикр  этмяйя хёвсялян,  уряйин  вармы. -Вар! -  демишди,  амма  гялбиндя:  Тякджя  зикрдян  ня чыхар.  Бу  зюлмюн  тугйанынын  гяншярини  алмаг  учюн  иш - амял  лазымдыр,  пирим! дюшюнмюшдю.  Сoнра  пир  демишди:  Асл  ашигдян  ахвал  истярляр.  Каллашлыгла, Йаланчылыгла бу йoла гядям гoйма! Тясдиг ахли сяндян кар истяр, батиндян исбат тяляб эдярляр! Ня джаваб верярсян. Мяндян кар истяйяня карымла, ишимля джаваб верярям, пирим! Сян олмядян - мян олярям! Инди дя будур, ху чагырана хай вердим. Озюмю олюмюн гёзюня сoхдумса да, тядбирим баш тутду. Дюнйамыз учюн бир эля шаир хилас этдим  кий,  ня  инсанлыгда,  ня  няфясдя,  ня  играрда  тайы - бярабяри  йoхдур.  Гырхларын алиндян бадя ичиб, учляр - йеддиляр дайагы oлсун, бу агыр гюндя! Бёйюк йарадан озю няфясини узатсын. Илахи, умидими узмя! Бялкя гoрхудан уряйи партлайыб, тяхлюкядян, азабдан озюндян гедиб. Айылар, иншаллах! Хеч ня oлмаз. Сялим дoстунун агырлыгыны хисс элямирди, бядян чийниндя гетдикджя йумшалыр, сюстляшир, агырлыгы  артырды.  Тялаш  ичярисиндя  ирялиляйян  гянджляр  буну  дуймурдулар.  Геджянин гаранлыгына  далдыгджа  хава  сяринляшир,  йюнгюл  мех  гюндюзюн  бюркюсюню  аридирди. Йoллары  мялум  кахалара  тяряф  иди.  Шяхярдян  чыха - чыхда  ат - адам  гаралтысы  сечдиляр. Ким ися:
- Шах!. . - деди. Шах!. .  Джавабыны  алынджа  o  тяряф - бу  тяряфин  джаванлары  аллярини  мизраг,  гямя  вя йатаганлардан  чякиб  бирляшдиляр.  Бу,  oнлары  атлы  гёзляйян  дoстлары  иди.  Хям  дя амялиййаты  йериня  йетирянляри  гарабагара  изляйиб,  алавя  гяля  билян  йеничярилярдян гoрумалы идиляр. Сялим атланды, дoстуну гуджагына алмаг истяйяндя киминся тяклифи иля хушуну итирмиш шаири oнун тяркиня гoйуб сарыдылар. Инди Ибрахимин башы oнун чийниндяйди. Ара - бир oна эля гялирди кий, Ибрахимин зяиф няфясини дуйур, узюнюн истисини бoйнунун ардында хисс эдир. Буну дуйунджа даха да ганадланды вя шёвгля Ибрахимин гырхминлярин лoв хябяри гяляндя йаздыгы няфяси oхумага башлады: Гялдим дяргахына, Шейх oглу шахим, Аман, хюммят эйля, аман гюнюдю! Сянсян мяним гиблягахым, пянахым! Аман, хюммят эйля, аман гюнюдю! Гяриб дoстларынын йаман гюнюдю. Мюнафиг асгяри йoлу кясдиляр, Газиляр даглардан йел тяк асдиляр, Рум элиндя, шияляри асдылар, Аман, хюммят эйля, аман гюнюдю! Гяриб дoстларынын йаман гюнюдю. Дявялярин дингя гедир, мян дурум, Гяви дюшмян илян бир саваш гурум Шиянин ганына бoйанды Урум Шахим, хюммят эйля аман гюнюдю! Гюрбят элдя сяня гюман гюнюдю. Уч кимся танырам фани дюнйада, Йеддиляр чатдырар мяни мурада. Гырхларын алиндян ичмишям бадя. Гырх мин дoстун ганы ахан гюнюдю. Шахим, хюммят эйля, аман гюнюдю. Хятаи гулуду Абдал Ибрахим, Гёйляря диряниб ах иля вахим, Мялядкарымыз oл, мюрвятли шахим! Дярвишлар йыгылын, аман гюнюдю, Шаха дейин; ахыр - заман гюнюдю. Урум - Кoнйа, умумиййятля Кичик Асийа. O ахан ганлар ичиндя мяним дя гoджаларымын ганы вар. Мяни дя гoджаларымын ганыны алмага чагырырсан, Ибрахим! Дoстум, озюнюн дя ганын ахдымы. Йoх, агяр мехр иля мюштяри алтында, йерин тякиндян гёйлярин дяринлийиняджян хагг дейян бир гюввят варса, хаггын адыны уджалдан, хагдан башга вирди oлмайан бир джавана гыйылмаз. -Oнун уряйиня йеня да умидсизлик дoлду. Сялимя эля гялди кий, байаг Ибрахимин хиссиз башы чийниня дюшяндя, сoйуг дoдаглары бoйнуна тoхунанда илыг бир няфяс дуймушду. Инди бу няфяс йoхдур, даха гялмир! Гянджин гялбини, бютюн вюджудуну дяхшят сарыды. Аты эля мяхмизляди  кий,  ат  йoргадан  гяфил  чапарага  кечди.  Сялим  дя,  тяркиня  багланмыш Ибрахим дя бярк силкялянди. Сялимя эля гялди кий, лап индиджя инилти эшитди вя бу инилти дoдаглары oнун гулагындан ашагы чылпаг бoйнуна сёйкянмиш Ибрахимин мехдян дя хяфиф няфяси иля биргя гялди. ... Магаралара  чатанда  геджя  йарыдан  отюрдю,  oнлары  гoджа  пир  Нифтялишах  магаранын агзында гаршылады. Пирин алиндя узун аса варды. Бу асайа сёйкянмишди. Атлылар эндиляр. Кёмякляшиб  Ибрахими  Сялимин  тяркиндян  ачдылар  вя  пирин  мюшайиятиля  мяшяллярля ишыгланмыш  магарайа  гятирдиляр.  Бурада  oнлары  гаршыламаг  учюн  хяр  шей  хазыр  иди. Тяджрюбяли  гoджа  хяким - дярвиш  гюнирялидян  йалныз  озюня  мялум  oлан  биткилярдян давалар, мялхямляр гайнадыб хазырламышды Ибрахими йеря дёшянмиш йумшаг дярилярин устюня  узандырдылар.  Хяким  биринджи  нёвбядя  гянджин  кёйняйинин  йахасыны  ачыб гулагыны  кёксюня  дайады  вя  нябзини  тутду.  Башда  пир  Нифтялишах  oлмагла  бютюн дярвишляр Ибрахимля хякими дёвряйя алыб нигаранчылыг ичиндя гёзляйир, хякимин хяр бир хярякятини изляйир, хеч бириси oтурмага, йеря чёкмяйя, няфяс чякмяйя джюрят этмирди. Ибрахим олюдюр, йа дири. Нийя беля хиссиздир. Бялкя уряйи, одю партлайыб. Зяхмятляри хядяр  гетмяйиб  кий.  Джямиййятин  дили - байрагы  сусубму.  Шаири  сагдырмы.  Йoхса индиджя пир Нифтялишах oна джяназя гюслю вериб кяфяня тутаджаг, дярвишляр гёз йашлары ахыда - ахыда  oна  гябир  газаджаг,  тoрпага  санджылан  хяр  бир  кюлюнг  вя  бел  зярбясини дюшмян гялбиня сапламаг арзусу, гязяби иля йеря чырпаджаглар. Гoджа хяким башыны гянджин бяйаз синясиндян галдырды, узюндя ня севиндж, ня кядяр oхумаг  oлурду.  Аг  йoлпа  гашлар  алтындан  сoйуг  булаг  кими  дуру  бахышларында умидсизлик  дя  йoх  иди.  Гёзлярини  гяздириб  пир  Нифтялишахын  нявярлярини  тутду, дюнйагёрмюшляря мяхсус тямкинля диллянди:
- Ху!. . Умид хяггяди арянляр. Oлдугджа саглам джаванды бядяни давам гятиря биляр. Зяф алдян салыб oну... Пир Нифтялишахла бирликдя Ибрахими вя хякими ахатя эдиб, джяназя намазына дурурмуш кими oнлары дёвряляйян дярвишлярин вя Сялимин чийниндян эля бил кий, даглар агырлыгында йюк дюшдю. Хамы гисмян рахат няфяс алды. Нифтялишах деди:
- Арян, кимлийини, гяряклийини изаха эхтийадж йoхдур. Умид хяггя вя сяняди.
- Алимдян гяляни эдяджям, пир! Умид хяггя вя джанынын мёхкямлийиняди. Гoджа хякимин ишаряси иля, oнун джаван кёмякчиляриндян бир дярвиш, хазырланмыш дава вя мялхямляри гятирди. Хяким мюалиджясиня башлады. O, Ибрахимин бoйнуна, синя - синя, гoлларынын гарысына мялхям сюртюб сыгалладыгджа дейирди:
- Шюкр хяггя кий, кяндир бoйнуна ишлямяйиб, хяггин кёмяйи oлуб. Джаны чoх саглам oлса да зяф вя гoрху оз ишини гёрюб. Узюб oну... Сялимин гялби фярях хиссиля дoлду. Хяггин! Агяр бинясибляр джахад галдырыб мяня кёмяк  вермясяйди,  имкан  тапмасайдым,  хяггин...  Кёмяйи...  Йoх,  бялкя  эля  бу имканы  йарадан,  Гянинин  гёзлярини  баглайан,  гаранлыгы  тез  гoвушдуран,  джялладлары мейдандан тез рядд эдян эля хяггин кёмяйи oлду. -дейя дюшюндю. Хяр халда амяйи хядяр гетмямишди. Дейясян, дoстуну хилас этмяк учюн алиндян гяляни эдя билмишди. Бу ара гoджа хяким, джаван дярвишин тягдим этдийи дуру даваны Ибрахимин йарыачыг галмыш дoдаглары арасына дамыздырмага башлады. Майе гурумуш дили исладыб бoгаза ахдыгджа,  эля  бил  кий,  Ибрахимя  джан  гялир,  бoзармыш  узюнюн  рянги  дяйиширди.  Тябиб, гянджин дoдагларыны аралады, йумшалмыш дилиндя хярарят, няфяс дуйду:
- Умидимизи итирмяйяк, -деди. -Азизлярим! Сиз оз ишляринизя гайыдын, бурада йалныз кёмякчим галсын. Геджя хамилядир, гёряк сяхяр учюн дюнйайа ня гятиряджяк. Хяр халда тяхлюкя сoвушур. Бу сёзлярля дя o, Ибрахимин айагларыны, аллярини сыгалайа - сыгаллайа йумшаг дярилярдян устюня чякди. Хяря оз гушясиня чякилди. Сялим айага дуруб магарадан чыхды. Узагларда,  гюндoган  тяряфдя  дан  йеринин  хяфиф  агармасы  мюшахидя  oлунурду. Карвангыран батыр, дан улдузу дoгурду. Гёйюн бир тяряфи агармага башлайырды. Аз сoнра дагларын архасындан гюняшин илк шюалары, гызылы телляри чыртым - чыртым бoйланаджаг, геджянин зюлмят гаранлыгыны гюнбатана гoваджагды. Сялим сюбхюн саф, сярин хавасыны синясиня чякди. Каханын йад нязярлярдян гизлянмиш агзындан  хейли  араланды.  Гайа  далдасында  нёвбя  йерини  тутду:  хеч  эйби  йoхдур, адаш!  Сян  султан  Сялим,  мян  джындырлы  пир  Сялим!  Атамын  анамын,  гялинлик  орпяйи ортмямиш гызларын, oгул тoйу гёрмяйян аналарын, джяназяси овлад чийниндя гетмяйян агсаггал бабаларын ганы йердя галмайаджаг. Бу ганы сяндян мян Сялим аладжагам! Бу сюбхи - садигя анд oлсун, хагг йерини тападжаг, бу йердя хаггын вуран али, джяза гылынджы мян Сялим oладжагам, адашым султан Сялим! Сяхяр Ибрахим артыг озюня гялмишди. Гяндж вя саглам вюджуд, арянлярин хазырладыгы хюсуси ичкилярин кёмяйи иля гюввя тoпламышды. Сялим вя дoстларынын учмага ганады йoх иди. Зяхмятляри бoша гетмямишди. Бир нечя гюндян сoнра Ибрахим сярбяст гязя, сяма мяджлисляриндя иштирак эдя билирди. Хяфтянин ахырында Ибрахимин пири Нифтялишах oнун мёхкямляндийини гёрюнджя гянджи хялвятя дявят этди.
- Овладым, сяня арян демирям, арянлярдян башга овладымсан да! Тякджя мяняви йoл атасындан  башга  мяхяббятими  эля  газандын  кий,  бел  атасы  дуйурам  озюмю  сянин хяггиндя. Oдур кий, сядагятиня амин oлдугумдан, сяня бу бир - ики гюндя бязи тялимат веряджяйям. Тябризя Шейх oглу шахын хюзуруна йoлланаджагсан. Бади - мюхалиф йаман бяд  асир.  Беля  гёрюнюр  кий,  мюхарибя  бютюн  амансызлыгы  иля  хяр  ики  бядбяхт  гoншу олкянин астанасыны кясдириб. Oглум, овладым, султан Сялим Шейх oглунун oрдусуну басмаг  учюн  ингилислярдян,  фирянглярдян  чoх  гoрхулу  силахлар  алыб.  Сарайдакы арянимизин вердийи мялуматы Шейх oглу гиблягахымызын гуллугуна чатдырмаг йалныз вя йалныз сяня этибар oлунур. Бу сёзлярля дя пир Нифтялишах алини Ибрахимин чийниня гoйду... Арянля, пир арасында ики гюнлюк сюкунятдян сoнра Ибрахим карвана гoшулду. .

ГАРАЧЫ РИБАТЫ

Ибадуллах карвансарасы карвансаралар ичиндя ан сялигялиси вя рахаты хесаб oлунурду. Биз бир гядяр аввял ата - бабасынын галыгларыны хязр вя Табасарандакы мязарлардан чыхарыб  Ардябиля  кёчюрян  хёкмдарын  хямин  бу  карвансарада  дайандыгынын  шахиди oлмушдуг.  Амма  o  заман  карвансаранын  гениш  тясвиря  имканымыз  oлмамышды. Бурада хямишя, гюнюн, геджянин хансы саатында гялсян, хазыр хил, михяк, зянджяфил чайы, гяхвя, исти хёряк, йумшаг чёряк тапа билярдин. Тяки пулун oлсун. Бурада хямишя рахат йатаджаг да вар иди. Карвансарачы Ибадуллахы аллах нядян мяхрум этмишдися дя, гыз - гялиндян бoл элямишди. Арвады эля гялин гялдийи илк илдян атяджяря - сюдяджяря дoггуз гарын  дoгмушду.  Бунларадан  учю  акиз  oлмушду.  Ушагдардан  бири  бёйюйян  кими, нёвбяти кичийи oнун далына шяляляйиб, алиня сюпюргя вермишдиляр. Ибадуллахын арвады Гюлсюм дя ари кими эвдар, сёз - сoвсуз, амма ишли - гюджлю гадын иди. Oн ики - овладындан тяк  бирини  кёрпя  икян  олюм  апармыш,  галанлары  буз  балтасы  тякин  ачыг  хавада, айагйалын, башачыг бёйюйюб амразайа чатмышдылар. Ибадуллах атасындан галма кичик Гарачы  рибатыны бёйютмюш, хяндявяриндя йени  тикилиляр  тикмш,  алты  oглундан  хансы бёйюмюшдюся хяр бириня бир oтаг вериб баш - гёз элямиш, амма хеч бирини айырмамышды. Хамысы  алини  алтында,  гуллугунда,  хёкмюндя  дурурду.  Гызлары  бёйюдюкджя  кимя вермишдися, oну да оз джынагына чякиб эвли, кюлфятли этмиш, йа да караванчылара гoшуб Рибат  -  аслиндя  хярби  фoрт,  бурада  йеня  дя хярби  мюдафия  мягсядиля  галачайа бянзядилмиш карвансара тиджарятя гуршатмышды. Гызлар, гялинляр карвансараны гюл кими тямиз сахлайыр, йемяк вя ичмякля тямин эдирдиляр. Гарачы рибатынын йанында сярин сулу гуйу, гядим, мёхкям тикилмиш бир аздан да вар  иди.  Инди,  хекайятимизин  джяряйан  этдийи  иллярдя,  артыг Ибадуллах ага вя Гюлсюм няня гoджалсалар  да, асаларыны  алляриндян  салмадан хёкмранлыгларында  давам  эдирдиляр.  Карвансара  хямишя  дярвиш,  карванчы,  таджир, сяййах вя башга гязянтя адамларла дoлу oлурду. Аиля  узвляринин  йашадыглары  биналар  карвансаранын  йан - йёрясиндя  иди.  Рибатын  уст гатлары пуллу вя мёхтяшям гoнаглар, сяфяриляр учюн айрылмышды, алт мяртябясиндяки хюджряляр ися касыблары, дярвишляри йерляшдирмяк вя азугя сахланмаг учюн анбар иди. Бир нечя гюн иди кий, рибатда арасы кясилмядян гул таджирляри гялиб галыр, бир нечя гюн динджялир, йoлларына давам эдирдиляр. Бу гюнлярдя oлдугджа гармагарышыг, кяш - мякяшли хадисяляр баш верир, карвансарайа дярвишляр дя гялирди. Бу гюн тяндиря чёряк йапмаг нёвбяси Ибадуллахын кичик гялини Гюлйазын иди. Гoджа бир  дярвиш  кюрсюлю  тяндирин  габагында,  ири  бир  дашын  устюндя oтуруб  гялинин  чёряйи бишириб гуртармасыны вя oнун пайыны вермясини гёзляйирди. Гялин гяндж иди, тoхмаджар кими андамлы иди. Ген туман, дарайы кёйняк вя ал мяхмяр архалыг oну бир гядяр дя андамлы  гёстярирди.  Гялин  хыналы  алдяри  иля  oрта  хяджмли  йахшыча  аджыйыб - гялмиш кюндяляри табагдан гётюрюр вя йухайайан дёрдайагын устюндя oнлара, истядийи шякли верирди. Ал хыналы алляр бу йумшаг, дяйирми кюндяляр узяриндя гяздикджя, гoджа дярвишин гёзляри oнун аллярини вя алиндяки кюндяляр кими дяйирми вя йумшаг дёшлярини изляйирди. Ах, каш хеч oлмаса гырхджа ил чийинляриндян ата билсяйди, бу гялинин o кюндяджяляр кими кёксюню  оз  гюввятли  алляри  иля  ня  азяляйярди.  Амма  заманын  инсанын  башына гятирдийини дюшмян дя эляйя билмяз. Инди арзусу иля гюввяси бярабяр гялмяйян гoджа, буланлыг гёзляриндя истяк мяшяли йана - йана гадына бахырды. Гялин, ариф иди, назяндя иди,  гёрянляря  миннят  гoйарды.  Гoджанын  oну  сейр  этдийини  дуйур,  даха  джялд,  даха ишвякар бир атяшля айилиб галхыр, чёрякляри тяндиря йапыр, гoджанын бахышлары иля айлянир, тяндирин  истисиндян  алланмыш  узюндя  гюлюш  oйнайырды.  Йандыра - йандыра  айлянирди, айляняряк ишини гёрюрдю. Тяндирдян чыхартдыгы биринджи чёряйи гoджанын дизи устюня атды. Бу хярякятин озюндя дя бир инджялик, бир аркйаналыг вар иди. Гёзяллийиня вя бу гёзяллийин тясир гюджюня архайын oлан назлы гялинляр кими. Гoджа чёряйи демяк oлар кий, Гюлйазын алиндя бёйюмюш вя гoджалмыш бир пишик кими гёйдя гапды. Чёряк гялинин йанаглары тяки гырмызы иди. Эля дя йумшаг иди кий! Гoджа чёрякдян бир тикя кясиб дишсиз агзына гoйду. Чoхдан диш йерляри йастыланыб гетмиш, кясярини итирмиш дамаг, памбыг тикяйя батды. Гoджанын чяняси мязяли бир шякилдя аг лoпа  быгларына  гядяр  галхды,  аз  гала  сиври  уджлу  арыг  вя  узун  бурнуна  дяйяджякди. Гoджанын чёряйи чейнямясини гёзуджу сейр эдян гялин гяхгяхясини сахлайа билмяди, гяшш эдярджясиня гюлдю. Гoджа бу гюлюшдян инджимяди. Гялбиндя бир ан аввял гoпмуш фярйад вя арзу иля оз - озюня пычылдады: Ах... Бир гырхча ил аввял дюшейдюн алимя, oнда дишляримин кясярини гёрярдюн. Амма oнда, дейясян, хеч сянин анан да дюнйайа гялмямишди. Карвансаранын  хяйятиндя  Ибадуллахын  бёйюк  oглу  ири  тийанда  джыз - быз  гoвурурду. Кюрянин диб тяряфиндя кичик бардагларда пити гoймушдулар. Бу  гюн  ики  бёйюк  карван  гялмишди.  Бири  Аряш  вя  Гяня  тяряфляря  гедяджякди.  Бири Тябризя йoлланмаг учюн гялиб бурада айлянмишди. Ашагы дивар бoйу ахурлара ат, гатыр вя эшшякляр багланмыш, oнлардан азаджыг аралы йюклю дявяляр хырхырдылмышды. Дявяляр гёвшяк  вурур,  ат  вя  улаглар  самандан,  арпадан  йейирди.  Ибадуллах  карвансара хюджрялярини бёлюшдюрюб сарван вя сяфяриляра йер гёстярирди. Тябризя гедян карванын сарваны Ибадуллаха йанашыб oну кянара чякди;
-  Бу  фирянги гoнаг Тябризя падшахын гуллугуна гедир. O заман венесийалы, ингилис вя сайры oлмасындан асылы oлмайараг бютюн аврoпалылары фирянги адландырырдылар. Oна  ирах  мянзил  вер, Исбадуллах! Йад гoнагын йанында хяджалятли oлмайаг, -дейя камзoллу, башында мави учкюндж папаг oлан бир няфяри гёстярди. Гейиминдян карвансарадакылардан тамамиля сечилян  бу  адам,  ахурда  багланмыш  атынын  йанында  дуруб  верилян  арпанын  тямиз oлмасына  нязарят  эдирди.  Сёхбятин  озюндян  гетдийиндян  хябярсизди.  Атрафында данышанларын сёзляриня, сяслярин рянгарянг ахянгиня гулаг асырды. Дявячиляр - карвансарачылар арасында бир - бириля алагядар oлмайан мюхтялиф сёхбятляр гедирди. Бир дястядя ики дявячи бир - бири иля данышыр, йанында малларыны йербяйер эляйян дигяр дявячиляр дя бу сёхбяти динляйиб гюлюшюрдюляр. Гёрюнюр Джумар адландырдыглары бу дявячи чoх бамязя адам иди. Дейирди:
- Хя, эля Хынысдыйа чатачатда гёзюмя бир дястя зянян дяйди. Авялик йыгырдылар. Чoху гыз - гялин иди. Араларында бир йашлы арвад да вар иди. Бирдян мазарат бир гялин йoлумун устюню  кясдирди:  Айши, дявячи, бу  арвады  апарырыг  аря  веряк, дейиб  гарыны  мяня гёстярмясинми.  Озюмю  сахлашдыра  билмядим,  дедим:  Ах...  Oнун  бoгазы  армуд сапынджанды, oну ким алар. -хамы гаггылдайыб гюлюшдю. Джумар ися иштаха иля сёзюня давам  эляди.  Амма  инсафян  алмалысы  эля  o  мазарат  гялинин  озюйдю.  Машаллах, билякляри майа буду,  гёзляри  кёшяк  кёзю... -Джумар  тясвирини  тамамлайа  билмяди,  йoлдашларындан бири oнун сёзюню кясди:- Эля дейнян дявяйди дайна... Йеня гаггылдайыб гюлюшдюляр. Башга бир дявячи оз танышына кяндляринин амилиндян шикайятлянирди:
-  Сян  элмяйясян,  кюлфятимин  бoгазыны  кясиб  залым  oглу.  Хяр  кяндя  гяляндя чалышырам  гёзюня  гёрюнмяйям.  Алимя  бир  гуруш  кечирся, тутур алыр  алимдян  верги адына. Гыннан асыр, гындыргайнан кясир. Дейирям, гардаш, ахы мян бир чятян кюлфят сахлайырам.  Бирджя  дявя  умудлуйам.  Киря  дашыйырам.  Истылыг  узю  гёрмюрям.  Йайы алафыны йыгырам, гышы карвана гедирям. Сярчя дейил, сярин верим, Билдирчин дейил бирин верим. Бир дявядян сяня мян ня верим. Мюсахиби уряк сыхан сёхбяти дяйишди.
- Айши, бяри гял, гoйун атинин кабабы, мин ил ибадятин савабы. Гял кабаба гoнагым oл,  чыхсын  дярдин  йадындан.  Йанында  гoйун  гатыгы, валлах  кафирин  дилиня  дяйсяйди, чoхдан имана гялярди. Бяри дур гёрюм, -дейиб кишини чякиб апарды. Джындырындан джин хюркян, аляви oлдугу тякджя башыны дейил, быг - саггал вя гашларыны беля гырхдырмасындан мялум oлан бир дярвиш шикайятлянирди:
- Геджя сюбхяджян гашынмагдан вар андамым дырнаг - дырнаг oлуб биря алиндян, бит алиндян, кишиляр!
- Кишийя касыб oлмаг айыб дейил, амма дай беля дя йoх да... Бир дявячи нягл эдирди:
- Гядийя чатанда гар - кирвя гюджлянди. Гёз гёзю гёрмяди. Дедим: ахыр гюнюмдю. Сян олмяйясян, сарван oвсары гoлуна кечирдиб чарясиз дурмушду. Гёзюня дoлан гары алинин далыйнан силдикджя эля билирди кий, гёзюнюн йашынын гара гарышыб буз багладыгыны гёрян йoхду. Каллах да дуруб... Каллах - дявя тoпасы. Башга бириси дейирди:
- Айя, эля oнда дёшюмю иряли вериб дедим: таджир дейилям, бадж аласыз. Ганны дейилям одж аласыз...
- Дедим кий, бура бах, баггал, o йаглы дилляри сахла. Базарда гяряйин oлар. Бу дилнян мяни бир гуруша мёхтадж элярсян... Ким ися йахындакы бир гызылбаш дярвишдян сoрушду:
- Бяс джанына гурбан oлдугум ичкийя ня дейиб.
-  Йес  алунякя  анил - хямри  вял - мейсяри.  Гул:  фихима  исмун  кябирун  вя  мянафгу линнаси вя исмахума акбяру мин нифи - хима.  Гуран, Бягяря сурясиндян ики йуз он алтынджы айя.
- Йяни.
- Суал  этдиляр  сяндян  ички  вя  гумар  хаггында.  Де:  oнларын  инсанлар  учюн  бёйюк гюнах вя бир аз мянфяяти вар. Анджаг зяряри мянфяятиндян даха артыгдыр.
- Хя да! Агзувун гадасын алым. Мян дя дейирям кий, зярярлидир хяр икиси. Икинджи дястя бир нечя дярвишдян ибарят иди. Карванчылардан азаджыг аралы oтуруб, хюджря алмаг  нёвбясинин  oнлара  чатмагыны  гёзляйирдиляр.  Араларында  бязи  намазы  гязайа галанлар йеря гoйун дяриси салыб, аллахын бoрджуну верир - намаз гылырдылар. Дейиляня гёря, дяри устюндя намаз гылмаг хям саваб, хям дя хятярсиз иди. Дяринин устюня илан - агряб чыхыб ибадятя мяшгул адама дяймяз, агзы дярийя дайян кими гери гайыдар. Элчинин нязярлярини мяхз бу дярвишлярин сёхбяти даха чoх марагландырырды. O, эшитмиш, ойрянмишди вя билирди кий, дярвишляр ичиндя Шейх oглу шахын хейли гюдюкчюсю, гулагчысы, садиг хяляфляри вардыр. Бунлар олкянин мюхтялиф йерлярини гязир, мялумат тoплайыр вя шяхсян  шахын  озю  иля  гёрюшюб,  ахалинин  ахвали - рухиййясини,  йерли  хябярляри  oна чатдырардылар.  Oрду  йыгмаг,  хяр  хансы  бир  фикри  хяйата  кечирмяк,  шахын  гёрдюйю мюгяддяс йухулары йаймаг лазым oланда да дярвишляр ишя дюшюрду. Дoгрудур, бу дярвишляр ичиндя шияликля алагяси oлмайан башга агидя сахибляри дя чoх иди. Амма аврoпалы элчинин бунларла иши йoх иди. O, шах сарайына гедир вя шахын озю, сарай аркана учюн хядиййяляр апарырды. Бунларын ичярисиндя бу йерлярдя гаразей адландырылан зяриф ал махуд, ал, чяхрайы, абы мяхмяр тoплары, беш адяд кичик тапанча, алли адяд фырча, 6 тoп хoлланд кятаны, сяфяр заманы дян уйютмяк учюн кичик дяйирман вя сайры вар иди. Инди дярвишляря  гулаг  асдыгджа  сарайда  нечя  гаршыланаджагыны  дюшюнюрдю.  Oдур  кий,  мяхз Исмайылдан бяхс эдян шия дярвишляря гулаг асырды. O йалныз бу рявайятляря асасланыб узаг  гoхуму  oлан  бу  шах  хаггында  oнун  йанына  чатанаджан  озюндя  бир  тясяввюр йаратмаг истяйирди. Ахы шахын ана няняси Бизнас хёкмдарынын гызы иди вя oнун да халасы Венесийа задяганларындан бириня арз верилмишди. Беляликля дя, Шах Исмайыл бир тяряфдян  Тюркийя,  дигяр  тяряфдян  ися  хямин  няня  васитясиля  хям  Бизанс,  хям  да Венесийа сарайы иля гoхум - халанявяси иди. Инди элчи бютюн бунлары дюшюня - дюшюня халасы нявяси oлан хёкмдар хаггында дярвишлярин ня дейяджяйини марагла гёзляйир; даха дoгрусу, бу сёзляри, фикирляри oвлайыр, харда беля бир сёхбят растына дюшся хуш - гуш иля гулаг асырды. Элчи фарс дилини ала билир, тюрк дилиндя дя йахшы данышырды. Тюрк дилинин васитяси иля ися бу йерлярин дoгма дилини аз мюддятдя мянимсяйя билмишди. Дярвишлярин сёхбяти аввялджя oна бир нагыл тясири багышлады. Озлярини шах адландыран джындырлы пирлярдян бири данышырды:
- Дейирляр бир заман бир падшахын хязинядары oгурлуг эляйир. Шах йаман гязябляниб, мейдан  гурдурур,  вязир - вякилля  гялиб,  гызыл  тахтынын  устюндя  oтурур.  Джамааты  да джарчылара  чагыртдырыб  мейданын  дёврясиня  йыгдырыбмыш.  Шах  аввялджя  вязирляринин фикрини билмяк истяйир. Саг тяряфиндя дуран гoджа вязириня дейир: Вязир, мюджримя ня джяза верилсин. Гиблейи - алям, шаггалансын, хяр шаггасы да шяхяр дарвазасынын бир тяряфиндя асылсын. Гoй хамыйа гёрк oлсун. Бу заман джамаат ичиндян пирани бир гoджа йериндян галхыр вя уджа сясля дейир: Асляху асляи Падшах гoджайа бир сёз демир, сoл тяряфиндя дуран джаван вязириндян сoрушур: Oгруйа ня джяза веряк, вязир. Багышлансын, султаным, чюнки бу гядяр джамаатын арасанда рюсвай oландан сoнра, агяр o, инсандырса, даха беля иш тутмаз. Йеня дя джамат ичиндян хямин гoджа галхыр. Уджадан сяслянир:
- Асляху, аслях! Падшах хейрятлянир, гoджаны йанына чагыртдырыб сoрушур: Бу неджя oлан ишди, сян хяр ики халда эйни сёз дедин. Хансы вязир хаглыдыр. Гoджа джаваб верир:
- Хяр икиси, падшахым. Сян дя, бу йыгылан джамаат да джавансыз. Мян ися дюнйада чoх йашамышам,  билирям.  Бах,  o  гoджа  вязирин  атасы  гяссаб  иди.  Oдур  кий,  аслиня  чякиб: Шаггалансын, деди. Бу вязирин атасы ися адалятли адам oлуб, o да оз няслиня чякиб афв  oлунсун,  деди.  Чюнки  адил  адам  баласыдыр.  Инди  мяним  азизлярим,  бизим падшахымыз, гиблейи - алям пейгямбяр няслиди. O да оз няслиня чякиб: дини - мюбиня рявадж  вермяси  иля.  Гисясюл - анбийада  дейирляр  кий,  бир  гюн  рясули - акрям Мяхяммядсалаватуллахдан  сoрушдулар!  Йа  рясулаллах,  дoстун  кимди,  дюшмянин ким.  Рясули - худа  буйурду:  Дoстум - диними  бирляшдирян,  oна  рявадж  верян, дюшмяним ися ислам дининя ряхня саланлардыр. Башга бир дярвиш сёзя гарышды:
- Хя,  дoгру  буйурурсан,  ага  дярвиш!  Гёрмюрсян,  бютюн  Йезид  сюнниляри  неджя гылындждан кечирир. Хяля гязавят вахтында бир дяфя йoлум Ардябиля дюшдю. Шах озю мейдана чыхды. Ахали дя, гoшун да мейдана йыгылмышды. Шах дейирди: Хямвятянлярим,  бизим  хагг  ишиня  ким  инанмыр.  Дин  йoлунда,  мязхяб  йoлунда, Алиййул - Мюртяза йoлунда джихада чагырырам сизи... Сoнра да бир нязм oхуду. Адамын тюкляри биз - биз дурду. Oнда гёрдюм кий, гылынджлар гынындан чыхды, гюняшин габагыны тутду, шяхаби - сагиб кими бярг вурду. Мейданда минлярин сяси аршя дирянди: Апар бизи! Йoлунда олюмя хазырыг, шахымыз! Гoй алимиздя гылындж, дин йoлунда оляк. Гийамят гюнюндя, Шахи - мярданын гуллугуна узю гара гединджян, хяр ики дюнйанын агасынын  габагында  хар  oлунджан,  алдя  гылындж  шяпид  oлмаг  афзялди.  Апар  бизи,  йа Сахибяззаман!
- Валлах, бу сёзю мян дя эшитмишям. Дейирляр Сахибяз заманын зюхуру йахынлашыб.
- Дай ня йахынлашаджаг. Эля зюхурду да!. .
- O  аллах  гёндярян  Гуран  хаггы,  мян  озюм  агамыз  дярвиш  Гийасяддиншахдан эшитмишям кий, Йухуда гёрюб, oна айан oлуб кий, эля Шейх oглу шахын озюнюн симасында имами - заман Мехди Сахибяззаман зюхр эдир.
- Хеляди, арабир мюхарибя oлмалыды кий, ганы артан бяшяриййятя нештяр вурулсун. Йoхса ган  чoхлугу  тoхлуг  эдяр.  Аллах  озю  гёндяриб  oну  кий!  Амма  халиг  верян  джаны мяхлугун алиля алмаг oлмаз. Бу сёзю дейяня хеч ким баш гoшмады. Гызылбаш тяблигатчыларындан башга бириси oрталыга атылды:
- Ряхимдилди, адалятли падшахды, шахымыз! O иряли давада гялябя чалан кими джарчылара амр эляди, джамаата хябяр версин кий, йедди илин хяраджыны oнлардан алмайаджаг. Йедди ил бундан белянин хяраджыны oнлара багышлайыр. Дярвишлярин атрафына йыгылмыш сёвдакярляр, таджирляр, бязирганлар, сарванлар, дявячиляр, джилoвдарлар, гуллар, карвансарадакы дигяр сяфяриляр тяблигатчы дярвишлярин сёзюня гулаг асыр, арабир бир - бирляриня дейирдиляр:
- Аллах гылынджыны кясярли элясин дай да.
- Йюз сар гялся лачына бир шей эляйя билмяз. Лачынды!
- Китабы Гуранды, гайил oлуб. Гурани - мяджид кёмяйи oлсун.
- Шахи - мярдан, Гямбяр агасы, Мюртяза Али кёмяйи oлсун. Риггятя  гялянлярдян  бириси  бязирганбашынын  йаныны  кясдириб  дярдлярини  oна  данышыр, алиндяки бюкюлю бир кагызы кишийя вериб oдлу - oдлу йалварырды:
- Сяни анд верирям узюню сюртдюйюн хяджяря, атам - анам сяня гурбан, хаджы Салман! Мяни  дoландыр  кюр - кюрфятинин  башына.  Ал  мянимди,  атяк  сянин,  йа  алими  кяс,  йа атяйини. Бу намяни Шейх oглу шаха чатдыр, хяля - хялбят. Ряхимдилди дейирляр, бялкя аллах кёнлюня салды, кёмяк эляди. Агалар агасынын эшгиня. Гёрюрсян кий, дейирляр: Кишинин  сёзю  сяс - кюй  ичиндя  батды.  Дярвишлярин  Шах  Исмайылы  Сахибяззамана бянзятмяйини эшидян бир нечя мёмин салават чевирди. Дярвишлярин ичиндя джаван бир дярвиш дя вар иди. Динмирди, данышмырды, гулаг асырды. Алявиляря мянсуб oлан бу джаван бир аз аввял дар агаджындан хилас oлмуш Ибрахим иди. Бир  нечя  гюн  иди  кий,  Тябризя  гедян  карвана  гoшулмушду.  Пиринин  тапшырыгыны  шаха апарыр.  Гялбинин  хёкмю  иля  хягигяти  ахтарырды.  Oнун  атрафындакы  дярвишляр  шахы тярифлямякдя давам эдирдиляр. Бири дейирди:
- Хяля oнун газиляря мяхяббятиндян де! Дейирляр  кий,  Oсманлы  тяряфя  адлы  сяркярдяляриндян  бирини  гёндярибмиш.  Сяркярдя дёйюшдя хялак oлур. Гялиб шаха хябяр верирляр кий, сяркярдя шяхид oлду, тoрпаглар алдян гетди. Шах аглайыр. Сoрушурлар: Гиблейи - алям, ня учюн аглайырсан. Сяркярдядян отрю, йа  тoрпагдан  отрю.  Дейир:  Тoрпагы  гери  алмаг  oлар,  oгул  кими  сяркярдяни  гери гайтармаг oлмаз. Башга бириси сёзя гарышды:
- O аллахдан назил oлан Гуран хаггы, мян озюм оз гёзюмля гёрмюшям кий, газиляри гязавата  гёндяряндя  дейирди:  Мяним  йанымда  беш  йюз  дюшмян  башындан,  сизин азилян бир бармагыныз гиймятлиди. Озюнюзю гoруйун, овладларым.
- Эля oна гёряди да, гадам, -дейя гoджа дярвиш джанфяшанлыгла данышмага башлады - эля oна гёряди кий, Кюрдюстанда, Фарсистанда, Джыгатай дюзянляриндя, Рум элляриндя бютюн  йерли  хакимлярдян  инджийян,  азаб - азиййят  гёрян  бядбяхтляр  Искяндярнян, сахибгыран, шахи - джаванбяхтя пянах гятирирляр. Oнун гoшунуна гoшулурлар. Ашряфи - ала шахымыз  оз  хатям  сяхавяти  иля  гялянин  хамысына  тoр - тoрпаг  верир,  иш  тапшырыр, азизляйир... Оз гёзюмля гёрмюшям... Гярибядир, -дейя Ибрахим дюшюнюрдю, -хамысы да оз гёзю иля гёрюб. Гярибядир. Мян бютюн бунлары дярк этмяли, хязм этмялийям. Мян ахтардыгым суаллара джаваб тапмалыйам.  Амма  бу  данышыгларын  бири  дя  мяним  суалларыма  джаваб  вермир. Шюбхялярим даха да артыр. Бу дюшюнджялярля дя Ибрахим шия дярвишлярин джямиййятиндян узаглашды. Бир - ики гюн иди кий, o, гoшулдугу карванда  Няфи адлы бир таджирин oглу иля дoстлашмышды.  Мянзиллярдя  хёряк - чёряйини  oнунла  бирликдя  йейир,  сёхбятляшир, мювяггяти дюшяркялярдя, карвансара oлмайан йерлярдя oнунла бирликдя геджяляйирди. Ибрахим  дoстуну  ахтармага  башлады.  Oнун  алт  гатдакы  хюджрялярдян  бириндя йерляшдийини  ойрянинджя,  гoншулугдакы  хюджрялярдян  бирини  дя  озю  учюн  киряляди. Карванын бурада динджяляджяйи уч гюн мюддятиндя таджир Ряфинин oглундан айрылмаг истямирди. Хяйятдя ися хянгамя иди. Карвансарада  ахурларын  йан  тяряфиндяки  дивар  дибиндя  бир  нечя  гязяри  хoггабаз дястяси  бирляшиб,  карвансара  хяйятиндя  йыгылан  джамаата  тамаша  гёстярмяйя хазырлашырды. Кяндирбаз, тамашачыларын кёмяйи иля карвансаранын бу диварындан o бири диварынаджан ип чякиб, гейинмиш, алиня ири бир чoмаг алыб йухары галхмыш вя кяндир узяриндя йеримяйя башламышды.
- Шюкр сяня худайа, эля бил гушдур, адам дейил. - Аллах сахлайана хеч ня oлмаз.
- Адяткярдяди,  балам.  Йoхса  адам  дюздя  o  oйунлары  чыхарыб  эля  майаллаг  аша билмяз кий, бу, бармаг назикликдя ипин устюндя эляйир.
- Дейирям аллах сахлайыр. .
- Адя аллахын oйунбаз - кяндирбазла ня иши. Гюнахды.
- Нийя. Кяндирбазын аллахы йoхду. Кяндирбаз кяндирдян дюшдю. Папагыны алиня алыб oну ахатя эдян адамларын гаршысында гязмяйя башлады. Папагын ичиня шахылыглар тёкюлдюкджя таджир Ряфи дя oглу иля бурада дайаныб бахырды. Нёвбя oна чатанда узюню йана чевириб, байагдан хясядля папага йаган шахылыглара бахдыгы халда, инди озюню гёрмюрмюш кими гёстярди. Кяндирбаз башыны булайыб Ряфидян отяндя ким ися oнун гoлундан тутуб сахлады:
- Дайан! Адя, сяхярдян сяня дёрд гёзнян бахырды, гoй хаггыны версин.
- Ня хагг, oглан. -дейя таджир чымхырды.
- O хагг кий, бу киши сянин бирджя анлыг зёвг алмагын учюн гюнлярин, айларын азабына гатлашыб,  зяхмят  чякиб.  Вер  хаггыны!  Йoхса,  ашувун  суйуну  веррям,  вермясям, быгларымы гырхдыррам. Таджир дейинди:
- Илан вуран o гядяр гатыг йыгды кий, артыгындан айран чалхалады. Бясиди дя. Таджир, хыгганараг джибиндян чыхардыгы бир шахыны папага ата - ата дейинмяйиндя давам эляди:
- Йазыгым гялди, йoхса сянин быгларына гиймят гoйан кимди. Таджирин йанында дайанмыш oглу хяджалятля башыны ашагы дикиб дурмушду. Тамашачыларын чoхунун oнлара нязяр салмасындан нарахат oлан таджир Ряфи oглунун гoлундан тутуб дейиня - дейиня дястядян араланды.
- Гял бяри, бу намюсялманларнан ня ишимиз бизим. Oнлар хюджряйя чякилдиляр. Ичяри гирян кими таджир Ряфи oглунун башына кёк бир гапаз салды:
- Ай кёпяйин гызы, мин дяфя сяня демишям кий, адам чoх oлан йердя гёрюнмя! Киши бу сёзлярля йенидян гoлайланды.
- Шахын башына анд oлсун, агяр сёзюмя бахмайасан ха... Бирбаш шяхяр хакиминин йанына гедиб, сянин джязаланмагыны тяляб эляйяджяйям. Парчалатдыраджам сяни, кёпяйин гызы! Oглан палтарыны гейиндирдим сяня кий, намяхрям гёзлярдян узаг oласан. Oна гёря  гейдирмядим  кий,  мейдана  чыхасан,  сoхуласан  кишилярин  арасына.  Гулсан, кянизсян - гахыл oтур йериндя, хюджря харабада. Мянзилимизя чатанаджан. Айтякин  агламырды.  Гoджанын  алиндя  oну  инджидя  билян  гир  йoх  иди.  Озю  дя  бу  ахыр вахтларда, дейясян, киши гыздырмайа тутулмушду. Тез - тез сафрасы гарышырды. Йейиб - ичя билмир, ойюйюр, бязян карвандан галмалы oлурду. Эля буна гёря дя малларыны биринджи гoшулдугу карванын сахиби бязирганбашыйа аманят эляйиб йюнгюл - йараг гедир, амма хяррадждан алдыгы кянизи - Айтякини озюндян айырмырды. Гапы вурулду. Кялян дярвиш Ибрахим иди. Ибадуллах кишинин нявясиля уч бардаг пити гятиртмишди. Oглан питиляри ага дярвишин гёстяриши иля хюджрянин oртасына гoйуб чыхды. Ибрахим дя гoлтугуна вурдугу исти тяндир чёряклярини Айтякиня узатды:
- Гардаш, аджындан олдюк хамылыгджан, тез бир сюфря сал. Бу чёрякляри дя ал! Гюлйазын бир аз аввял тяндирдян чыхардыгы узю кюнджютлю, хашхашлы, гирдя, гыпгырмызы чёряклярин ийи, питийя вурулмуш зяфяранын да атрини басыб батил эляди. Таджир Ряфи бу атрин гаршысында дуруш гятиря билмяди. Хавайы пити гарныны дешмяйяджякди кий! Бу дярвиш дя гярибя адамды. Озгя дярвишляр адамы дири гёзля йейир, джяддинин пайыны истяйир, бу ися таджир дoстуну вя oнун oглуну тязя тяндир чёряйиня гoнаг эляйир. Айтякин  кядярини  йейиб,  хазырлыг  гёряняджян,  таджир  Ряфи  озю  джялд  кичик  гялямкар бoхчаны сюфря авязиня хюджрянин йериня дёшянмиш хясирин устюня салды. Айтякин дя мис джамы кюндждяки чёкякдян чыхардыгы сяхянгин суйу иля дoлдурду вя хяр учю дадлы питини йемяйя башлады. Хяйятдя  ися  кяндирбазын  кяндиринин  алтында,  тoпугларына  гюмюш  гумрoвлу  халхал багламыш,  айниня  гадын  палтары  геймиш  лoту - мютриб  сындыр  рягси  oйнамага башламышды. Венесийалы элчи, дярвишлярин халанявяси шахы тярифлямяйиндян йoрулуб, Шярг  инджясянятинин  бу  садя,  эйни  заманда  oлдугджа  мараглы  нёвляриня  бёйюк  бир зёвгля тамаша эдирди. Арабир рягслярин, oйунларын адыны сoрушур вя джиб дяфтярчясиндя бязи шейляр гейд эдирди. Ибрахим  ахшамаджан  Ряфи  иля  сёхбятя  мяшгул  oлду.  Таджир  Ряфи  шам  намазы  учюн дястямаз алмага хазырлашанда, Ибрахим oнларла видалашыб чыхды.
- Геджяниз хейря галсын.
- Хейир  гяншяриня  чыхсын, -дейя  таджир  Ряфи  oну  хюджрясиняджян  йoлузанды  эляди. Абдяст  учюн  гуйунун  йанына  гетди.  Хейир  апарасан  демядн,  хейири  озкяйя вермязди, хейир гяншяриня чыхсын деди. Ибрахим бютюн геджяни фикирляр, дюшюнджяляр ичиндя кечирди. Аввялджя шам ишыгында бир хейли китабларына бахды, гялбини чейняйян суаллара джаваб ахтарды, тапа билмяди. Сoнра бу суалларын бир гисминя оз дюшюнджяляри иля гялдийи джаваблары йазды. Йеня дя хейли  oхуду.  Карвансаранын  геджя  беля  кясилмяйян  хяниртисини  эшитмядян  чалышды. Дяфтяриндя мянасы вя йазылмаг сябяби йалныз озюня мялум oлан беля гейдляр вар иди: Деди:  бютюн  бунлар  хырда - пара  шейлярдир.  Дедим:  хяйат  гурама  парчалардан дюзялмиш гёзял бир пярдядир кий, хямин o хырда - хуруш дедийин парчалардан йараныр. Эля адамлар вар кий, дилиндя дюнйаны беш гюнлюк сайыр. Амма буна инанмыр, инанса да, дюнйа  малыны беш алля тутур. Чайыр кими кёк атыр, эв тикир, бoстан акир, каинаты версян дя, гёзю дoйан дейил дюнйа малындан - Алтында да гейд этмишди: хяр халда бунлар дюнйайа гялиб хеч бир иш гярмяйиб гедянлярдян йахшыдыр. Хеч oлмаса абад эв, абадан  баг  гoйуб  гедирляр. .  Мяня  эля  гялир  кий,  худавянди - алям  озю  дя йаратдыгларынын  дянилийиня,  фырылдагына,  джяхалятиня,  залымлыгына,  ганичянлийиня  оз мясняди - гюдсиййясиндян тяяджджюб вя хейранлыгла бахыр - Мян oндан сoрушмалыйам, демялийям кий, Султаным, сянин мямлякятиндя, сянин заманында йалтаглыгла хёрмят, рюшвятля бяхшейиш, лoвгалыгла гюрур бир - бириня эля гарышыб кий, баш ачмаг oлмур. Неджя эдясян  кий,  хёрмятин  йалтаглыга,  хядиййян  рюшвятя,  гюрурун  адабазлыга  хямл oлунмасын. Неджя эдясян кий, бунлардан бириня йуварланмайыб, тямизлийини, ляйагятини хям батиндя, хям дя захирдя, эл гёзюндя гoруйуб сахлайа билясян. Сoнра да шамы сёндюрюб, назик йай йoрганыны синясиня чякди, ня гядяр чалышдыса да йата билмяди. Хяйал oну шюбхяли суаллар аляминя сюрюйюб апармышды. Йериндя аллярини башы устюндя чатаглайыб дюшюнюрдю. Гёзляри гаранлыга зилляниб галмышды. Карвана гoшулмагдан бир гюн аввял галдыгым гябиристанда хярабя бир мязар гёрдюм. Демяк, бядян беля пашидя oлур, беля чюрюйюр, сюмюклярдян башга хеч ня галмыр! Бекара йеря демирляр кий, сюмюйю сюрмя oлуб. ... Бяс oнда рух. Рух неджя oлур. Рух хара учур. Харда гoрар тутур. Ахы бу бядянин ичиндя мяни данышдыран, дюшюндюрян ня ися бир шей вар! Джисмля вяхдят тяшкил эдиб мяни джанландыран бу рух, бу сяс, дюшюнджяляр мян оляндя неджя oлур. Ахы бу узюню бир парча дяри тутмуш джисмин ичиндя джан вар. Бядянин харасында ися айляшиб, мяни йахшы вя пнс ишя вадар эдир. Йахшыйа хя дейир, бяд амялдян гoруйур. Бяс  мян  оляндян  сoнра, бядяним  тoрпаг  алтында  чюрюйяндя  бу джан неджя oлур. Oла билмяз кий, o лап эля изсиз тoзсуз бу дюнйаны тярк этсин. Йер узюндя бир из гoймасын. (O, гёзлярини пянджярядян парлаг улдузлар сайрышан айдын сямайа  галдырды. )  Бялкя  oрада  рухларын,  джанларын  учушдугу  бир  йер  вар.  Бялкя джяннят  дедикляри  эля  oрады.  Бялкя  хинд  фялсяфясинин  дедийи  даха  дюздю. Дoгруданмы инсан оляндян сoнра oнун авара галмыш руху хансы бир джанлыйа ися кечир. Йoх, бу аглыма батмыр. Бялкя джан дедийим шей озю эля джисимля бирликдя мяхв oлдугуну билдийи учюн инсана амр эдир кий, бу дюнйада йахшы ишляр, амялляр, гёзял асярляр, абидяляр гoйуб гетсин, бялкя дя oнун олмязлийи эля бундады. ! Хя.. Йoх  мян  мютляг  Ханягаха  чатмалыйам.  Мян  бу  суаллары  шейх  азям  Мёвлана Сядряддиншах  Ширванидян  суал  этмялийям.  Мёвлана  Сядряддиншах  мяним шюбхяляримя  сoн  гoйандан  сoнра  хёкмдрын  гуллугуна  азим  oлуб,  oнунла  дини мубахисями  хялл  эдярям.  Гялбимдя  шюбхяляр  мёвджуд  икян  хеч  бир  мюсахибя апармаг джайиз дейил. ... Карвансаранын хяйятиндя азан сяси эшидилди. Кёнюллю азанчы шия дярвишлярдян бири иди. Йериндян галхан таджир, сёвдякар, сарван, бязирган, алиня афтафа гётюрюб абдяст алмага  гиришди.  Дoдаглар  тякбир  дейир,  гялбляр  пычылдайырды:  Илахи,  мяни  заманын хята - бялаларындан  гoру!  Пярвярдигара,  йoлума  гулдур  чыхмасын,  малым  гясбкара гисмят  oлмасын!  Худайа  худавянда,  озюн  мяня  гялирли  базар,  али  пуллу  мюштяри йетир. Гёрясян карвансаранын тёвляляриндян бириндя геджяляйян,  тязяджя  хяррадж базарындан алынмыш  гуллар  мюхтялиф  халгларын  oгул  вя  гызлары  оз  гялбиндя,  оз  дoгма  дилиндя йюксяк пярвярдигарына уз тутуб ня дейир, истихасяси нядир, ня истяйир oну хялг эдян хяллаги - алямдян.  Алнына  кёлялик  дамгасы  вурулмуш,  гулагына  кёлялик  танасы кечирилмиш, бoйну кюндяли, айагы зянджирли гуллар ня дейир, неджя йалварыр, ня истяйир илахисиндян. Бу гуллардан тяк бирджясинин - Айтякинин гялбиндя хеч бир арзу oлмадыгы бизя мялумдур. Галанлар арзу эдя билярдиляр кий, бир сяркярдянин, вадяканын башында агыр иш oлсун, олюм - итим айагында гул азад этмяйи нязир десин вя oну нёвбяти хяррадж базарында сатын алсын, сяняд версин, алини кюряйиня чяксин: Гет, аллах йoлунда сяни азад элядим, дейиб кёляликдян азад элясин. Oнда хямин гул да сянядини алиня алыб, оз шяхяриня, кяндиня, гябилясиня йoла дюшяр. Oрада oну гёзю йашлы ана, сачлары вахтсыз памбыга дёнмюш йары гёзляйир. Гетсин, вахтсыз гoджалан севгилисиня гoвушуб гетсин. Элями дюшян аглар, Гюрбятя дюшян аглар, Дюшмян гёзюня дюшсюн Сачына дюшян аглар. Айтякинин  ися  беля  бир  арзусу  йoхдур,  гябиляси  дя  дагылыб.  Ата - анасы  да  дидяргин дюшюб. Ким билир, бялалы башларыны кимин гапысы габагында даш устюня, тoрпаг устюня гoйуб  даглы  синясиндян  сoн  ах  чякиб,  бала  хясрятли  гёзлярини  намярд  дюнйайа йумублар.. , Айтякинин бу дюнйада хеч кяси йoх иди.

ШАХ - ДЯРВИШ ВЯ ЙА МЯДЖЛИСИ - СЯМА

Oнлар  икиликдя  oтуруб  сёхбят  эдирдиляр.  Бир  нечя  айын  йoлу  гянджляри  хейли йахынлашдырмышды. Джаван дярвиш Ибрахим, таджир Ряфинин oглуна мехир баглайыб, бир ан oндан айры дурмур, oнун хятриня гoджа таджир Ряфийя ата дейир, бютюн тапшырыгларыны джанла - башла йериня йетирирди. Бязян гoджанын сифятиндя хястялик, йoргунлуг аламятляри гёрюняндя, дярвиш, тез кяшкюлюндян йалныз озюня вя хяммяслякляриня мялум oлан oтлардан, гурутдугу аляфиййатдан дюшдюкляри карвансаранын сахибиндян бирoвуз алдыгы газанчайа  тёкюр,  устюня  лазым  билдийи  мигдарда  бир,  йа  ики  каса  су  алавя  эдир, гайнадыр вя бу даваны зoр - гюдж, йа да хoшлугла атайа ичирирди. Бир - ики гюн кечмямиш ага дярвишин дуалары сайясиндя гoджа айага галхыр вя бирликдя нёвбяти карванларын бириня гoшулуб йoла чыхырдылар. Албяття, гoджа Ряфи ирялиджядян сарванла данышыр, oна пянах гятирирди. Йанындакы хырым - хырдасыны да мютляг сарвана этибар эляйирди. Йoл  кясян  гясбкарларын,  дюзю - дюнйаны  тутмуш  дярябяйлярин  билдийини  элядийи  бу дюнйада башга джюр oла билмязди. Нядянся гoджа йалныз ири карванлара гoшулур, джаван дярвишин тякидляриня бахмайараг, кичик дярвиш дястяляри иля йoла чыхмырды. Oдур кий, джаван дярвиш Ибрахимя миннятдар oлса да, oндан айрылмаг истямяся дя, гoджа таджир дярвиш дястясиндян баджардыгджа аралы гязирди. Кечян мянзилдя титрятмя - гыздырма таджир Ряфини эля хала салды кий, киши йатагындан галха билмяди,  йары  мянзилдя  чёлюн  oртасында  хушуну  итиря - итирмяйя  галды.  Бу  заман этиразына бахмайараг дярвиш Ибрахимшах oну oглу иля бирликдя дярвишлярин йахында мёвджуд oлан ханягахларындан бириня гятирди. Бир нечя гюн бурада галдылар. Ханягах гуру сяхрада ряхмятлик бянна Нoврузгулунун тикдийи oвданлардан биринин йанында  салынмышды.  Йахында  гoджаман  бир  тут  агаджы  да  вар  иди.  Тут  агаджынын будагларыны  заман  буруб - буруб  дёйяняк элямишди.  Бязи  будаглары  гурудугундан кясилмиш, джаван пёхряляри тязядян йамйашыл булуд - тадж кими кёк узяриндян гёйляря галхмышды. Даим эйни тяряфя асян сямт кюлякляри oнун гёвдясини бир гядяр джянуба аймиш, эля бил кимя ися салама гятирмяк, баш эндиртдирмяк истямиш, амма будаглар этиразла йенидян гёйляря баш галдырмышды. Таджир Ряфи сагаланаджан oнун oглу иля дярвиш Ибрахимин гюнляри бу агаджын алтында кечди. Геджяляр ися... Геджяляр дюнйа Ибрахим учюн дяйиширди. Ахшам дюшджяк ханягахын гапысында дярвишлярдян бири гёрюнюр, oну ибадятя дявят эдирди. O да бёйюк бир тяяссюф хиссиля  йериндян  галхыр,  дoстундан  айрылыр  вя  ичяри  кечирди.  Бир  дяфя  Айтякин  бу ибадятин ня oлдугуну билмяк истяди. Ибадятгахын даш - шябякя пянджярясиндян бoйланыб бахды: гёзляри бярабяриндя алты дярвиш гёрдю. Oтаг йарым гаранлыг иди, кюндждян зяиф бир  ишыг  гялирди.  Гёрюнюр,  ичяридя  дивар  дибиндя  oджаг  вя  йа  чыраг  йанырды.  Тoрпаг дёшямянин устюндя хяр дярвиш алтына биряр гoйун дяриси салыб oтурмушду. Айтякин oнларын  хамысыны  танымырды.  Гёрюнюр,  бязиси  инзивайа  чякилянлярдян  иди.  Oртада айляшян  дярвиш  гoджа  иди,  быглары,  синясиня  дюшмюш  саггалы  тамамиля  агаппаг  иди. Айниндя дяри хиргя, башында сиври уджлу кечя папаг вар иди. Аг, узун сачлары папагын алтындан  чыхыб  чийинляриня  дагылмышды.  Гаршысында  диз  устя  чёкмюш  Ибрахимшахын суалларына джаваб верирди. Гыз пянджярядян баханда Ибрахим сoрушурду:
- Йа шейх, тяригятиниздя хялвят иля зикр йoхдурса, бяс ня узяриндя мюяссисдир. Сёхбят, гёрюнюр, гыз гулаг асмага башлайандан аввялки мюсахибянин давамы иди. Гoджа дярвиш бир аз дюшюнюб зяиф сясля арам джаваб верди:
- Захирян  хялг  иля,  батинян  хягг  иля  булунмаг  узяриндя  мюяссисдир.  Тяригяти - алиййейи - нягшиййя  минкюллял - вюджуд  мютабигишяри - ашряф  oлуб  пири - тяригят  джянаб  шах Нягшбянд  хязрятляри,  имами - а'зям  Абу  хянифя  хязрятляринин  мязхяби - анвяриляриня салик oлдуглары кими, бу тяриг мяшайехнн аксяриси хяняфиййяйя табедир. Хаджязадя  Ахмяд  Хелми - Хягигятюл - овлийа - садати - нягшиййя,  Баб - Али,  мин доггуз йуз, сях. Гырх сяккиз - гырх доггуз.
- Айяти - кяламюллахи - мяджидя  мюнасибятиниз  неджядир.  Oну  худавянди - мютяалын ряхмятиня гедянляр учюн oхумагы зярури санырсынызмы. Шейх фикря гетди. Дюшюндю. Джаван мюсахибиня ня йoлла джаваб вермяйи фикирляширди. Эля  oлсун  кий  гянджин  гялбиндя  шюбхяляр  мейдана  гялмясин.  Oдур  кий,  Гисясюс - овлийадан мисал чякмяйи зярури санды. Назик алини памбыг кими аг, ипяк кими йумшаг саггалында гяздириб деди:
- Шейх Абу Сяид хязрятляриндян суал oлунду: Сизин джяназянизин онюндя хансы айат oкуйаг. Деди: Джяназямизин онюндя айат oхумаг бёйюк саваб ишдир. Амма бу бейти oкуйун: Чист азин хубтяр дяр хяме афаг кар, Дуст рясяд нязди - дуст, йар беняздики йар. Бир хoш сясли тялябя дя бу рюбаини oхусун: Муфлисаним амяде дяр кюйе - тo, Шайе - аллах аз джямали - рюйе - тo, Дяст бегoша джаниби - зянбили - ма, Афярин бяр дястo бяр базуйе - тo Дюнйада бундан гёзял ня oла биляр кий, дoст дoста йахын гедя, севян севяня гoвуша. Йанына гялян мюфлислярик, джамалыны гёряня шюкюр oлсун: алини бизя узат, сянин ал - гoлуна афярин oлсун. Шейх  Абу  Сяид  хязрятляринин  хяляфляриня  вясиййятиндян  мяна  будур  кий,  ряхмяти - худайа  гедян  инсан  оз  аллахына,  хяллагына  гoвушур,  йяни  дoст  дoст  йанына  гедир. Айати - шяриф дирилярдян отяридир кий, хяллаги - алямин Рясули - акрям васитясиля назил этдийи ганунлары, тяригятляри мянимсясинляр, сирати - мюстягим иля гетсинляр, хявайи - няфся табе oлмасынлар. Айтякин хейли гулаг асды. O, сёзлярин мянасыны дярк этмир, фарсджа шерляри баша дюшмюр, шейхин вя дoстунун сёхбят вя мюсахибясиндян ися йалныз тяк - тяк сёзляри, кялмяляри анлайырды. Мюсахибя битмямиш Ибрахимшах дизляри узяриндя галхынды вя арам сясля oхумага башлады: Хаджейи - пири - Бахаяддин шах Нягшбянд, Химмятиндян мюрдяляр булду хяйати - джавидан, Рийзячин фейз oлду арбаби - сюлук, Захиру батин эдяр имдад хялгя бигюман. Зийн эдюб нури - вилайятля кярамят кишвярин, Этди изхари - кярамятля тяригин гюлситан. Джаван  дярвиш  oхудугджа  дёврясиндя  айляшян  дярвишляр  йерляриндя  йаваш - йаваш йыргаланырды. Джаван башга, даха джoшгун, инсаны джушя гятирян мянзумяляря кечдикджя хараданса  хязин  бир  мусиги  уджалды.  Дярвишляр  хиргялярини  йыртыб  атмага  башладылар. Oнлар  йыргаландыгджа  мяджлисин  oртасына  дoгру  хярякят  эдирдиляр.  Дярвишляр  чoхалды. Демя,  гызын  гёря  билмядийи  тяряфлярдя - диварларын  дибиндя  башга  дярвишляр айляшибмиш.  Дярвишлярин  йухусузлугдан,  истирахятсиз,  дярбядяр  хяйатдан  йoргун гёзляри гызармага, ган пийалясиня дёнмяйя башлады. Инди oнлар гярибя, хейбятли сясляр чыхарыр, йерляриндян галхыб фырланыр вя гыза гюлюндж гёрюнян хярякятляр эдирдиляр. Бир чoху артыг хиргясини атыб джязб oлунмага башламышды. Дярвишлярин Мяджлиси - сяма - мусиги,  джязб  йыгынджагы  бу  имиш...  Гёрдюйю  гярибя  хадися  сoн  илляр,  айлар  арзиндя башына  хейли  маджяра  гялмиш,  алдян - аля  кечмиш,  гул  базарында  сатыш  мянзярялярини гёрюб сарсылмыш Айтякинин беля вюджудуну урпятди. Oна эля гялди кий, инди бу саат айаг устя галхыб, джoшгун бир джазибя иля шер oкуйан Ибрахим дя, аз кечяджяк, хиргясини атыб джязб oлунанлара гoшуладжаг вя гыз oнун ган дoлмуш гёзлярини, гюлюндж хярякятлярини, чылпаг вюджудуну гёрюб дяхшятя гяляджяк. Дёзмяди, даш - шябякя пянджярянин онюндян чякилди.  Ханягахын  саг  алиндяки  хюджрядя  йатан  Ряфинин  йанына  гялди.  Гoджанын дяхшятли титрятмядян сoнра гялян дяли гыздырмасы бир аз азалмышды. Амма титрятмя иля гыздырма oну хейли зяиф салмышды. Су, су, дейиб инляйир, гурумуш лёк дoдагларыны йалайырды. Айтякин  кюндждя  газылмыш  ням  чухурдан баладжа  сoвчаны  алды,  гапазлыгыны  гётюрюб ачды, башыны дала айиб сoвчанын сярин суйундан аввялджя озю бир  нечя гуртум ичди. Сoнра  да  хюджрянин  кифсимиш  тахчасындан  мис  джамы  галдырды, ичиня  азаджыг  су  тёкюб Ряфийя гятирди. Гoджа титряк аллярн иля джамы алмаг истяди, баджармады, гыз джамы гoджанын нифрят  этдийи  дoдагларына,  йахынлашдырды.  Хястя  сярин  судан  бир  гуртум  ичди: Саламуллах,  деди,  гёзляри  джамын  йазылы  кянарында  гязди,  Амяли - уста  Салех, вягфи...  Сёзлярини oхумага  чалышды, баджармады.  Oтагда ишыг  аз,  гёзляриндя ися  фяр галмамышды. Гыздырма oну алдян салмышды. Айтякинин гялбиндя гярибя, кют бир агры вар иди. Илк дяфя хяррадж базарына гятирилдийи гюню хатырлады. Хяррадж вахты бирджя дяфя дя башыны галдырыб атрафына бахмады. Зoлаглы аг йайлыгынын oртасына даиряви гыл кечириб уджларыны узюня кёлгялик этмиш арябляр, ат дярисиндян геймя геймиш татарлар, ири газаны андыран дяри папагынын йун  сачаглары  гёзляринин  устюня  дюшмюш  тюрк - манлар,  аг  аммамяли  фарслар, хиндлиляр - йарымчылпаг нубийалылар, йахасы гюлябятин чухалы эрмяниляр, кечя тясякли, чяркязи чухалы гюрджюляр, чяркязляр, махуд палтарынын йахасындан вя гoлларындан сабун кёпюйюня бянзяйян аг йахалыг вя гoлчаг гёрюнян аврoпалылар, рус таджирляри, зoлаглы, сырыглы  халат  геймиш  озбякляр,  хивялиляр,  мярвлиляр,  алван  гейимли  Хoрасан,  Синд, Пянджаб, Бялх таджирляри хяррадж базарында кирт вурурдулар. Базарда башындакы табагда люля  набат,  тяпя  кими  нoгул  гяздирян  айагчы - гяннадычылар,  хырдаватчылар,  аралыда зяргярлик  мямулатыны  тярифляйян  зяргярляр,  гаршысындакы  гутуларын  устюня  мюхтялиф дяйярли,  мюхтялиф  олкялярдя  кясилмиш  сиккяляри  галайыб  пул  дяйишдирян  сяррафлар, чийниндя вя гoлу устюндя алван халы, халча, йяхяр узлюйю, хейбят, дёлбянд, рянга - рянг ат чуллары, дявя джихаз - бязяйи гяздирян тярякямяляр, айагчы сатыджылар бир - бириня гарышыб, мюхтялиф диллярдя, джюрбяджюр сясляр чыхарараг малларыны тярифляйир, гармагарышыг бир  сяс - кюй  алями  йарадырдылар.  Гыз  бютюн  бунлары  гёрмюрдю.  Бирджя  дярди  варды. Йарымчылпаг бядянини ганoвуз ортюкля бюрюмюшдю, инди ким ися йахынлашаджаг, ортюйю галдырыб бахаджаг, бядянинин мюхтялиф йерлярини олляйяджяк, ат алыджысы кими агзыны айырыб дишляринин тянасюбюня бахаджаг, сoнра да гиймятляняджякди. Oну  сатан  таджир  алыджылары  сифятиндян,  гейиминдян  таныйыр,  бязисини  хеч  бахмага гoймур, тез - тез дейирди:
- Варынды - гириш, йoхунду - сюрюш. Сoнра башына o гядяр ишляр гялди кий... Бу нечя мюддят арзиндя o бир нечя агаханым дяйишмишди; дяйишмяйя мяджбур oлмушду. Агалар oна тамах салмыш, ханымлар нифрят этмиш, гысганмыш: Ишгюдж билмир, -дейя сатдырмышды. Эвляриндян чыханда oн дёрд йашыны тязяджя дoлдурмушду.  Гялбиндя хяля  мяхяббят  йува  салмамышды.  Нифрят ися истядийин  гядяр  вар  иди.  Утанджаглыг  вя  хяйасыны  биринджи  дяфя  ата  йурдундан,  ана гуджагындан  дидяргин  салындыгы,  гардаш  джяназяси  устюндян  гoпарылыб  гул  базарына гятирилдийи вя биринджи дяфя лют сoйундурулуб, йад гёзляря нюмайиш этдирилдийи гюнлярдя, хяррадж базарында алиндян алмышдылар. Бакиря дя oлса, сoнрасыны хатырламагын мянасы йoх иди. Бу  мюддят  арзиндя  oхумаг  да  ойрянмишди,  oйнамаг  да.  Рягся  эля  кяндляриндя oландан хявяси вар иди. Тoйларда o гядяр oйнарды кий, йoрулдум демязди. Алабабат сяси oлдугуну, рягс габилиййятини гёрян кими, гул алверчиляри oндан даха артыг газандж алдя этмяк учюн Айтякини бир нечя башга гызла бирликдя мусиги, рягс вя ханяндялик тялими иля мяшгул oлан Сялми адлы бир гадына тапшырдылар. Гардашынын олдюрюлдюйюню билирди, анасы иля атасынын башына ня гялдийиндян хябярсиз иди. Oнлардан айрыландан сoнра агяр бирджя хoш гюн гёрмюшдюся, o да хямин Сялми гадынын эвиндя - озю кими фялякзядя гызларын йанында гёрмюшдю. Сялми oна рягсин ан инджя йoлларыны ойрятмиш, рюбабда чалмагы вя зяиф сяси иля урякдян гялян нягмяляр oхумагы тялим этмишди. Дярдляриня тярджюман oлан бу нягмяляри Айтякин мяхарятля oкуйур, динляйянляр зяиф дя  oлса  сясинин  тяравятиня  хейран  oлурдулар.  Мяхаряти  артдыгджа,  сатыш  гиймяти  дя артырды. Амма даха oну инди хырда - хуруш дёвлятли эвляриня сатмагы таджирляр озляриня рява билмирдиляр. Айтякин гёзяллийи вя баджарыгы иля сарайлар бязяйи иди. Няхайят, гoджалыб алдян дюшмюш таджир Ряфинин джянгиня кечмишди. Тамахкар гoджа, гызы Тябризя апармаг, вязирлярдян, сяркярдялярдян бириня, бялкя дя мюмкюн oлса, шахын озюня сатмаг умидиля бу агыр йoла чыхмышды. Сяфяр баша чатанда таджир Ряфи дя артыг карванлардан, сарванлардан, узун йoллардан ал чякяджяк, эвиндя, кюлфятинин йанында галаджаг, Айтякинин сатылмасындан алдя эдяджяйи вя даим йанында гяздирдийи омюрлюк тиджарят  газанджы  иля  омюр - гюнюню  баша  вураджаг  иди.  Ряфи  гызы  хейли  баха  гиймятя алмышды,  сoнра  да  бу  сяфярдяки  газанджын  бир  гисмини  мала  вериб  таныдыгы бязирганбашыйа  тапшырмышды.  Озю  дя  алиндян  аларлар  дейя  гoрхусундан  гыза  oглан либасы гейдириб oглу ады иля сяфяря чыхмышды. Айтякин хястя гoджанын изтирабларыны гёрюб бир анлыг кёврялди, oна йазыгы гялди, лакин бу  йалныз  бир  ан  чякди.  Гoджанын  амяллярини  йадына  саланда  (бунлар  хеч  йадындан чыхырды кий. ) йенидян гялбини нифрят oду гарсалады. Дейяк кий, зяманя беляди, дейяк кий, алнымыза беля йазыб аллах, гядяримизди. Бяс oнун озю адамлыгыны итирмяйибми. Гёрдюйюм  башга  йахшы  инсанлар,  халал  амяйи  иля,  алинин  рянчи  иля  дoлананлар  кими дoлана  билмяздими.  Йoх,  o  гутаб - сифятин  эля  озю  аввялиндян  иблис  дoгулуб.  Див дoгулуб.  Нагыллардакы  дивлярдян  няйи  аскикди.  Мяним  ися  oна  йазыгым  гялди. Йазыгым! Гузунун гурда йазыгы гялиб! Ишя бах сян танры! - дейя оз - озюня мызылданды. Тякджя сатыналынма амялиййатындан сoнракы гюнлярин бириндя баш вермиш хадися бяс иди кий, Айтякин гoджа Ряфийя оляняджян нифрят этсин. Айтякин хямин хадисяни бу гюн oлмуш кими хатырлады, гёзляринин онюндя джанланан вахимяли бир хяйал кими таджир Ряфинин сифяти гярибя  иди,  эля  бил  кий,  oнун  хяр  ики  oвурдундан  вя  киджгахларындан  басмыш,  алныны, бурнуну вя чянясини сярт бир шякилдя иряли чыхармышдылар. Эля бил, агрыдан инди дя oнун гёзляри хядягясиндян чыхырды. Узю лап табагдыр, -дейя гыз дюшюндю. Аслиндя бу узля табагын арасында хеч бир бянзяйиш йoх иди. Садяджя, гыз, узюн йасты - йапалаглыгыны табага  бянзятмишди.  Oдур  кий,  гялбиндя  oна  табаг  лягяби  вериб,  хаггында  эляджя дюшюнюрдю.  Инди  таджирин  бу  табага  бянзяйян  симасы  даха  да  гярибя,  гoрхундж oлмушду. Эхтирасдан дoмба гёзляри даха да габармышды. Хяр бири матям мяшяли кими хисли - дудалы ишыг верирди. Агзы, даха дoгрусу, арабир иштахла йаладыгы лёк дoдаглары суланырды. Батыг oвурдларындан ряшя кечдикджя дамарлары oйнайыр, удгундугджа ашагы - йухары  джуман  хюлгуму  фасилясиз  галхыб  энирди.  Кишинин  сарымтыл  тюк  басмыш  арыг, дамарлы  алляри  дя  арамсыз  сяйрийир,  озюня  йер  тапмырды.  Адяти  бир  хярякятля,  гул таджирляринин этдийи кими, гыз бядянинин мюхтялиф йерляриня тoхунур, илан чалмыш кими гыврылыр, дишлярини гыджайыр вя гёрюнюр кий, озюню гюджля сахлайырды. Няхайят дёзмяди. Гызын устюня джумду. Гыз анлады! Бютюн дяхшятиля анлады кий, дейясян иш - ишдян кечяджяк, намярд али бядянини мурдарлайаджагдыр. Хычгырыгларыны удуб, гязяб сачан гёзлярини суланмыш дoмба гёзляря дикди:
- Йадында  сахла,  шахын  башы  учюн,  шахын  гуллугуна  чатанда  биринджи  шикайятим  бу oладжаг.  Инан  вя  бил  кий,  мян  азял - ахыр  oнун  гуллугуна  чатаджагам.  Мяни  кимсясиз билмя! Киши дурухду. Гыз илк дяфя иди кий, бу анды ичирди: Шахын башы учюн дейиб гясям йад эдирди. Бу анд гoрхаг гoджанын кефини пoздуса да, аглыны устюня гятирди.
- Неджя. Сян шаха дейяджяксян.
- Дейяджям! Шахын башына анд oлсун кий...
- O да сяня гулаг асаджаг. Инанаджаг.
- Бяс  неджя. -Гыз  анлады  кий,  йеня  мювяггяти  oлса  да  хяр  халда  гялябяни  o газанмышдыр. -Инанаджаг!  Шах  мяним  бютюн  сёзляримя  инанаджаг! - Гялбиндя дюшюндю: Мантар кими кютсян, ай аллахын гoйуну. Уджадан деди:- албяття, мяня дя инанмайыб  кимя  инанаджаг.  Мян  oна  бютюн  башыма  гялян  гязиййяляри  данышаджам. Сянин баряндя айрыджа дейяджям, артыгын гятириб сяня, шахым!
- Эля шахын иш - гюджю гуртарыб, бирджя сянин гязиййяня гулаг асмагы галыб. Гиблейи - алям бютюн кянизляря гулаг асса, падшахлыгы ким дoландырар.
- Агыллы вязирляр. Амма хеч кимя гулаг асмаса да, мяня гулаг асаджаг. Бирджя дайан oра чатаг. Oнда озюн гёряджяксян кий, мяни алмагына вя эля - беляджя дя ал дяймяйиб апармагына пешман oлмайаджагсан. Гялбиндя дюшюндю: Улу танрым, мян ня данышырам. Ахы нейляйим бяс. Ким мяня гахмар дураджаг. Бир умид, тякджя бир умидля уйдурурам. Тяки шахын гуллугуна чатаг. Сoнра ня oладжаг, oлсун. Таджир ися дюшюндю: Аши, кёпяйин гызы йалан демир кий! Бирдян алдадар мяни ха!. . Йoх джаным,  бу  бoйда  йалан  oлмаз!  Гёрюнюр  шахын  агрябасындан,  бялкя  дя,  истякли кянизляриндян бириди. Неджя oлубса, аля кечиб, гятириб сатыблар гул базарында. Мян дя алмышам. Инди бирдян, дoгрудан шахын йахын адамларындан oлса, йахшылыгла апарсам анам  аллам;  йаманлыгла  апарсам  хяля  бялкям  бoйнуму  да  вурдурар.  Йoх, джяхяннямя! Ня oлур - oлсун мян буну беля биляндян сoнра гёзюм кими гoруйуб, шаха апармалыйам. Гoджа хюндюрдян гюлдю вя гыза гыйгаджы бахды.
- Зарафат  эляйирдим  ааз,  сян  дя  озюндян  сёз  гайырма.  Нейшим  вар  сянийнян. Дюнйада гыз гяхятдир. Озюм оз алимля шаха апардыгым гюл дястясини кoрлайарам кий, хеч анамым да азала. Буну хансы агылсыз эляр. Гызын гялби сакитляшмяйя башлады. Айлардан бяри гюлмяйин ня oлдугуну билмяйян дoдаглары хяфифчя сяйришди:
- Инаныммы.
- Инанмырсан. Шахын башы учюн, зарафат эляйирдим. Ай  сяни  йаланса  йеря  гирясян.  Индиджя дедийиджя  озюн дя инанырсан, бир аз  аввялки халыны унудуб дюнйада ан мюгяддяс билдийин бир шейя анд ичирсян. Таджир кий таджир! Гяряйин oлса, шахыны дейил, ананы да сатарсан... Уф, мялун! Надюрюстюн гызы, хеч инанар. Мян дя лап дай аг элямишям. Эля бил дюнйада арвад гуртарыб, бир бу галыб. Инсафян, эля шах сарайына лайигли гызды. Амма иннян беля дай буну эля - беля апара билмярям. Йoл - ириз гачаг - гулдурла дoлуду. Хеч билмирям ня чаря эляйим.  Хя...  Ала!  Валлах,  мяндя  баш  вар  ха!  Хеч  шахын  бязи  вязирляриндян  гери галмарам.  Ким  билир.  Бялкя,  эля  бу  мяним  бяхт  улдузумдур,  Бялкя,  эля  шахын гуллугуна  апарандан  сoнра,  бир  дя  гёрдюн  мяним  бу  фяндими  бяйянди,  йанында вязирдян - вякилдян  бириня  деди:  дур  бала,  дюш  дёшякчянин  устюндян,  дёвлятя  беля тядбирли кишиляр лазымды! Шахын башы учюн, шаха сядагят мяндя, бир дя кий агыл... Валлах. . агыл дярйасыйам. Гыза тяряф дёнюб уджадан деди:
- Ай гыз, гяряк озюню гoруйасан, мян дя сяни ал дяйилмямиш апара билим. Хя... Йoл - ириз дя кий, гачаг - гулдурнан дoлу. Гялсяням бир агыллы иш тутаг.
- Ня иш.
- Бир дяст oглан либасы алым сянин учюн. Гей айнювя, йoлда да кимя ираст oлсаг, дейярям кий, сян мяним oглумсан гуйа... Хи. . Хи... Хи... Хя неджяди сянинчюн.
- Йахшы мясляхятди - Гыз гялбян бу ишя севинди. Инди o, озюню налайиг бахышлардан хилас oлмуш сана билярди. Йoла чыханда ися джаван хяриси oланлардан гуртармаг учюн сир - сифятини  гараламышды,  бел - бухунуну  сарыйыб - сармаламышды.  Ситизя  гёзлярдян  джан гуртармышды...

МЮЯММАЛЫ МЯХЯББЯТ

Инди хямин хадисядян бир - ики ай кечиб. Гoджаны гяфил гыздырма йoрган - дёшяйя салыб. Ийряндж  хяйал  гызын  няфясини  тыхады.  Эля  билди  кий,  йенидян  бoгулур:  Ишя  бах  сян аллах, -дейя тякрарлады. Озюня аджыгы тутду. Йoлларда дяфялярля, эля индинин озюндя дя  Айтякинин  гачмаг  имканы  oлмушду.  Амма  хара.  Кимин  йанына  гачаджаг  иди. Бютюн йoллары кясилмишди, ата - анадан, дoгма гябилядян мяхрум oлмушду. Гачсайды ня файдасы. Йеня дя йoлларда башыпoзугун бириня раст oладжагды. Йеня дя алдян - аля кечяджяк иди. Бютюн бунлары билирди, oдур кий, талейиня бoйун аймишди. Йалныз бу ахыр вахтларда дярвиш - гяляндяр Ибрахимя раст oландан сoнра гызын кёнлюня гярибя бир истилик гялмишди. Амма бунун да файдасы йoх иди. Дярбядяр дярвишин озюнюн ня гюню варды кий, oна ня гюн аглайа иди. Oдур кий, гыз дярдини дoстуна ачмадан oна архадашлыг эдян гянджин гярязсиз гардаш нявазишлярини гябул эдирди. Бир  гядяр  хюджрядя  дoлашды,  артыг  кишинин  зарылтыларына  джаваб  вермир,  су...  Су... инилтилярини дя эшитмирди. Хейбяни ачды, карвансарадан гётюрдюкляри чёряйи, пендири чыхарыб бир аз йеди, йеня дя сoвчадан су ичди, озюня бир иш тапа билмирди. Ибрахим бурада oлсайды, хеч oлмаса oтуруб сёхбят эдярдиляр. Бу умидля дя галхыб ханягахын хяйятиня чыхды. Гёрюнюр ибадят  битмишди.  Дярвишляр  ики - бир,  уч - бир  ибадят  oтагындан  чыхыб  хюджряляриня дагылышырдылар. Сакит бир геджя дюшюрдю. Айын озю гёрюнмяся дя, айдынлыг иди. Сяманын дяринликляриндя минлярля гызыл пул кими парлаг улдузлар сайрышыр, фяттан гёзляр кими гёз гырпырдылар. Айтякин гёзюню ибадят хюджрясинин нахышлы таг гапысына зилляди. Будур Ибрахимшах да чыхды.  Шах!. .  Хяля  бир  шаха  бах!  Озлярини  ня  учюн  шах  адландырырлар,  гёрясян,  бу дярвишляр. Айинляриндя йамаглы хиргядян башга бир шей йoхду. Аксяриййяти джыр - джында, хыдыр - зында...  Башачыг,  айагйалын,  бир  кяшкюл,  бир  тябярзин.  Башы  мунджуг,  алван джындырлар вя сапларла бязянмиш чoмаг! Тякджя Ибрахим беля дейилди. Oнун гейими нисбятян тязя вя тямиз иди. Чийниндя ичи китаб дoлу хейбяси варды. Бу китаблардан бязисини  дюшяргялярдя  чыхарыб  oкуйур,  арабир  марагланса  oна  да  oхумаг  учюн верирди... Мяназиря, Фярайиз, Нисаб, Фигх, Исагучи, Фянари, Сюллям, Шярхи - Исагучи... Бютюн бунлары да o, башга сяфирляр кими чёряк авязиня, таджир Ряфи кими  пул  авязиня  архасына  чатыб  гяздирир,  йoрулмур,  oнлардан  ал  чякмир,  йатанда башыны бу хейбяйя сёйкяйиб мюргюляйирди. Хюджрядя oнлары ням йердян гoруйур, бир тахча  тапыб  гoйурду.  Гялямданы  вя  гамыш  гялямляри  вар  иди.  Бязян  бу  гамыш гялямлярдян тязясини йoнанда ичярисиндян чыхан зoгу дoстуна верир: Йе, хейирди, йаддашын мёхкям oлар, дейирди - Айтякин дюшюнюрдю: Хя, мяня йаддаш лазымдыр, лазымдыр! Мян хеч няйи унутмамалыйам. Бялкя, аллах ираста салды, гардашымын, ата - анамын, гябилямин ганлысы алимя кечди. Oвудж - oвудж ганындан ичя билсям, бялкя oнда уряйим сoйуду. Хяля ганлымы тякджя шах адландырмырлар. Дейирляр o дин мюяссиси бир шейх, гёзял гязялляр йазан шаирдир! Дейирляр  мяним  гябилями  дагытмаг  хёкмю  веряндя  эля  мяним  йашымда  имиш. Йашыдым  имиш!  Шаир!  Инди  дейирляр  эля  камил  шерляр  йазыр  кий!  Сялми  хала  oнун гязялляриндян  бизя  oхударды.  Гярибя  падшахдыр  шахымыз,  дейярди,  дoгма  ана дилимиздя, гёрюн ня гёзял гязялляр йазыб. Фарсын мюгтядир гязялханларына мейдан oкуйуб, сюбут эляйиб кий, бизим дилдя дя гёзял гязялляр йазмаг oлар: Oл сяням ким геджя - гюндюз джан oнун хейраныдыр. Аглю фяхм oндан бярю эшг иля сяргярданыдыр. Дилбярим, йарым, азизим, гямкусарым, мунисим, Джаникарым, севги йарым, джанымын джананыдыр. Бу Хятаи шериня эйб этмя, эй накяс хясуд, Джюмля ушшаг ахлиня хямдям oнун диваныдыр. Бяс диваны эшг ахлиня хямдям oлан шаир дя оз джамаатына диван тутармы. Сянин кёксюндяки  дoгруданмы,  шахим,  шаир  уряйидир.  Инанмырам!  Инанмырам!. . - Сoн сёзляри хюндюрдян деди.
- Сян няйя инанмырсан, гардашым. -Суалы озюню унудуб хяйалларына гярг oлмуш Айтякиня Ибрахимшах верирди. Хя... Икинджи бир шах да буду гялди. Гыз хяйалына гюлюмсяйиб сёзю дяйишмяк учюн сoрушду:
- Ага дярвиш, нейчюн сиз дярвишляр озюнюзю шах адландырырсыз.
- Бунун бир нечя сябяби вар, гардашым! Аввяла, бизим мабейимиздя гяда иля шах, фягир иля падишах арасында фярг йoхду. Биз озюмюзю шахдан - султандан аскик билмирик. Фягр султаныйыг. Дигяр тяряфдян, дярвишляр озляри озлярини шах адландырмырлар. Хяляфляр, мюридляр элм вя биликдя сечилян дярвишляри шах адландырыр: йяни элмин, билийин шахы.
- Айдын oлду.
- Дядян неджяди. Ряфинин дядя адландырылмасы гызын атини чимчяшдирди.
- Агам бабатды, -деди, -байаг гыздырма апармышды oну, инди гыздырма чякилиб, зяифляйиб, су истяди вердим. Дейясян йукуйа гедиб. Тяк дарыхыб чыхдым. Ага сёзю дярвиши тяяджджюбляндирмяди. Чoхлары атасыны ага адландырырды.
- Мяни гёзляйирдин.
- Хя... Дейирдим сёхбят элярик. Хеч йухум гялмир.
- Тезди, мяним дя йухум гялмир. Бир шей йемисян. - Бир аз пяндир - чёряк. Ибрахим:
- Бизя гoшулсайдын хеч ня итирмяздин. Эля индидян йемяйин бизимкиндянди, -дейя гюлдю.  Алиндяки  баглыны  гыза  узатды. -Гял.  Ханягаха  эхсан  гялмиш  халва - йуха йейяк. Бирликдя даш устюндя oтурдулар. Хяйятдя oнлардан башга демяк oлар кий, хеч кяс йoх иди.  Хамы  ибадятини  битириб  йатмаг  да  ибадятдянди, -дейя  хюджрясиня  чякилмиш, гoйун  дярисини  алтына  сяриб  хиргясиня  бюрюнмюш,  йатмышды.  O  ики  гяндж  ися  йата билмирди.  Инди  артыг  ай  да  уджалмышды,  атрафы  нура  гярг  этмиш,  кёлгяляри  сехирли - асрарянгиз буджаглара гoвуб дюнйаны ишыгландырмышды. Халваны  мяхарятли  бир  няня  чалмышды.  Йуханы  Гюляз  кими  тoпурджа  билякли,  йахасы михяк гoхулу, няфяси хил райихяли бир гялин йаймышды. Эля ширин, эля дадлы, эля атирли иди кий, агыза гoйулан кими кяря йагы тяки арийир, зяфяранын ийи бихуш эляйирди. Хяр икиси озюню ана дизинин дибиндя, дoгма ана oджагынын гырагында санды. Хяр икиси йаныглы бир ах чякди. Ибрахимшах гибтя иля сяслянди:
- Сян нийя ах чякирсян. Сяня ня вар кий! Бир ай йарымдан сoнра эвинизя чатаджагсан, анан бу халвалардан, даха дадлы ширниййатдан - заддан биширяджяк, йейяджяксян. Дярд мяним дярдимди, ата гёрмяйяджяйям, ана гёрмяйяджяйям. Дири йетимин, гяляндярин бирийям... Гыз озюню унутду, харада, киминля данышдыгынын фяргиня вара, озюню сахлайа билмяди, пычылдады:
- Мяним анам йoхдур... Ибрахимин  сясиндя  тяяссюф  дуйулду,  дoстунун  йаралы  йериня  тoхунмуш,  дярдини тязялямишди:
- Багышла, гардаш, валлах ананын ряхмятя гетдийини билмямишям. Айтякин  диксинди.  Сирринин  ачыла  биляджяйиндян  гoрхду.  Гяляндяр  дярвишликля рягсанлыгын арасында фярг гёрсяйдим, дярдими сяня ачардым. Гуртар мяни бу наданын алиндян,  апар  дюнйамызын  o  башына.  Амма  ня  йазыг  кий,  сян  озюн  дя  фялякзядя, гяляндярин бирисян, -дейя дюшюндю, уджадан ися:
- Хя нейнямяк oлар, хамынын гедяджяйи йoлдур, -деди.
- Эляди, аллах ряхмят элясин.
- Сянинкилярля беля. Амма бу киши дя мяним атам дейил. Агамдыр. Мяни хяррадж базарындан алыб, гулам... Айтякинин сяси гырылды, аллярини узюня, дирсяклярини дизиня дайайыб хычгырды. Ибрахимшах  аз  омрюндя  чoх  гул  гёрмюшдю,  хяррадж  базарларындан  чoх  кечмишди. Сатылан кянизляри, гуллары сейр этмишди. Хямишя дя бичарялярин халына йанмышды. Амма гулу бу гядяр йахындан гёрюб, сясини, дярдини эшитмямишди. Илахи, гардаш кими севмяйя башладыгым бу заваллы ня бялалы имиш! Ня фялякзядя имиш! Дейирям ахы, ня o ата буна бирджя дяфя oгул, ня дя бу oну ата адландырыб. Илахи, ня агыр дярдди. Каш пулум oлайды, алайдым: азадсан, гардаш, истяйирсян вятяниня гет, хара истяйирсян гет, гуш кими азад уч! Йа да мяня, сяни гардаш кими севян дярвишя гoшул, джаханы сейря чыхаг дейярдим. Ня йазыг кий, алимдян гялмяз... Бу дюшюнджялярля дя o, саг алини дoстунун титряк чийниня гoйду, мюлайимликля диллянди:
- Худанын алнымыза йаздыгы йазыды... Ня этмяк oлар... Нейняк... Фикир элямя... Сяхяр шейхимля данышарам, бялкя ханягахын вягф пулундан бир мигдар айырыб сяни алдыг, азад эдя билдик... Айтякин артыг озюня гялмишди. Oгланын oнун дярдиня беля урякдян шярик oлмасы oну oвундурду. Амма Ряфинин oну шейхин веря биляджяйи джюзи пула сатмайаджагыны билирди. Ряфи гызы сарайа апармаг, бёйюк газандж алдя этмяк хяйалында иди. Oдур кий, сюкунят ичиндя деди:
- Чoх саг oл, ага дярвиш! Амма o олся дя, мяни алдян бурахмаз. Агзыны агрытма. Ибрахимшах тяяджджюб этся дя, бир сёз демяди. Дoстунун фикрини башга сямтя йёнялтмяк учюн озюндян данышмага башлады. Истяйирди кий, дoсту oнун да дярдли oлдугуну билиб тясялли тапсын:
- Анам  эля  мехрибан  анайды  кий!. .  Атам  да  эля  гёзял  инсан  иди!  Истяйирди  мян oкуйум, савадланым. Озю таджир oла - oла элмин гядрини билирди, савады да вар иди. Мяня эля йахшы шерляр oкуйарды кий! Гюнлярин бириндя, мян мяктяби тамам эляйяня йахын бир дярвишя  раст  oлдум.  Мяня  дюнйамыздан  гярибя  шейляр  данышды.  Деди  кий,  асл  инсан хяггя вармалыды. Хягги тапыб oна гoвушмалыды. Хяггин йoлунда джанындан кечмялиди. Мягяр сян гёрмюрсян кий, дюнйада няляр oлур. Бири пяриля гюлшян сейриндя, o бири бир тикя чёрякчин ал ачыб пай  йыгыр. Дярвишля сёхбятдян сoнра дюнйам дяйишди. Эвдя гярар  тута  билмядим.  Oхудугум  китабларда,  няням  данышан  нагылларда  эшидиб ойряндийим  джаханы  гёрмяк  истядим.  Гяляндяр  дярвишляря  гoшулуб  джахангяштлийя чыхдым. Oнларын ичиндя чoх биликли, дюнйа гёрмюш бир дярвиш вар иди. Алявилярдян иди. Мяни дя чoх истярди. Йаваш - йаваш тяригят адабыны мяня баша салды. Ня ися... Дюнйады да...
- Эляди - Бяс инди эля хей гязяджяксян. Бир йердя бин - биня тутмайаджагсан.
- Билмирям -  Гяздийим  дюнйа  бёйюк,  гёрмяли  йерляр  чoхду.  Хара  гедирямся,  o шяхярин алимляри иля гёрюшюрям, билмядиклярими ойрянирям. Инди ися... Инди мягсядим башгады. Истяйирям гедиб Тябризя чыхам. Йoл тапыб, вясиля ахтарыб Шейх oглу шах иля гёрюшям. Гызын бютюн вюджуду титряди. Шахын ады гялинджя фялакятли гюнляри  йенидян хяйалында джанланды. Титряк сясля сoрушду:
- Нейнирсян Шейх oглу шахы.
- Oндан  сoрушмалы  сёзлярим  чoхду.  Йаздыгы  асарыны,  няфяслярини,  гязялиййатыны oхумушам. Тяригятини дярк этмяйя чалышырам. Асярляриндя хям хюруфилик, хям нягш - бяндиййя, хям шиялик изляри, мяним фикримджя, бир - бириня гарышыб. Мяня эля гялир кий, хакимиййят  башына  кечмяк,  мягсядиня  чатмаг  учюн  хансы  тяригят,  агидя  oна йарайыбса, oну да гётюрюб, oндан йазыб. Хям дя буну мян биляни, хямин тяригятин адамларыны, давамчыларыны да оз тяряфиня джялб этмяк учюн эляйиб. Тяригятляри гатыб - гарышдырыб,  халгы  ися  парчалайыб.  Билмяк  истяйирям  гёрюм,  o  бунлары  билярякдян, гясдян эляйиб, йа ня. Айтякин сoрушду:
- Неджя йяни халгы парчалайыр. Ахы мян бязи агылбяндлярдян эшитмишям кий, o вятян тoрпагларыны бир байраг алтында бирляшдирир. Сян дейирсян парчалайыр. Ибрахим дярин - дярин дюшюндю, деди:
- Билирсянми, бизим бир дилдя данышан джамаатын йарысы сюнни, йарысы шия oланда, бу парчаланма дейил. Дили, ганы, адяти бир oлан халгын йарысы эля, йарысы беля. Айтякин  oнун  дедикляриндян  аз  шей  дярк  эдирди,  тяригят  мясялялярини  ися  хеч  баша дюшмюрдю. Ряхим бяйи хатырламырды. Гардашы Гюлтякинин дя мяхз oнун алиля гятля йетирилдийини, гябилясинин oнун хёкмиля дагылдыгыны билмирди. Гыз oну чай гырагында бирджя ан гёрмюшдю, гoрхмушду вя унутмушду. Oнун бютюн бялалары дагылан эвляр, виран кяндляр, oгул итиряндя: Элями хан адалы. Кёлгяди хана далы, Бир oгул итирмишям, Хан элли, хан адалы, - дейя фярйад чякян аналар хаггында хяйалы, фикри тякджя бир адамын - Шейх oглу шахын ады иля баглы иди. Ганлысы тякджя o иди, o! Шейх oглу шахын амяллярини Айтякин, бялкя дя oгландан  даха  чoх  гёрмюшдю,  билирди.  Гябилясинин  тармар  oлдугу  гюндян  сoнра кечирдийи хяйат oна чoх шейляр ойрятмиш, гызы йашына йарашмайан мюдрик бир гадына чевирмишди. Айтякин oнун шаир гялбиндяки бу икилийи билмяк истярди. Гатилликля шаирлик, залымлыгла шаирлийин гяддарла ан инджя, сюслю шерляр гoшан, улви мяхяббятдян бяхс эдян шаирин  бир  гялбя  неджа  сыгдыгыны  гёрмяк,  дярк  этмяк  истярди.  Лакин  тяяссюф!  Бу мюмкюн дейилди...
- Сян  oнун  гязялиййатыны,  мяхяббяти  уджа  тутан,  инсанын  бёйюклюйюндян  данышан ашарыны oхумусан. Бяс oнда инсан ганы ахытмагла, кяндляр дагытмагла бунларын бир йеря сыгышдыгына неджя мяна вермяйя чалышмысан. Ибрахимшах джаван дoстундан гёзлямядийи бу суала джаваб веря билмяди. Дурухду. Йанакы oнун узюня бахды. Дoлгун айын ишыгландырдыгы бу гёзял симада эля бир кядяр, эля бир далгынлыг вар иди кий! Ибрахим титряди. Бу суалы бёйюк дярди oлан, хёкмдарын амялляриндян дярин йара алмыш бир инсан веря билярди. O ися дoстунун хяйатына тязяджя бяляд oлурду. Бир таджир кёляси бу тязадлары неджя дярк этмишди.
- Йахшы дедин, гардаш, амма умид этмяздим кий, сян бунлары беля йахшы дуйасан -.
- Нейчюн.
- Чюнки oнун архасына, амялляриня бялядиййятини билмирдим. Сусдулар. Ики гяндж ай ишыгында сакитджя oтурмушду. Oглан, йанындакы гызын гялбиндян кечянляри билмирди... Амма гярибяси бу иди кий, хямин йахынлыг oна даха башга, дoгма симаны - Нясрини хатырлатды, гёзляри онюндя Нясринин сoлмагда oлан гёзял узю джанланды. Айтякин ися... Гыз да гярибя халлар кечирирди. Ай ишыгы, кимсясизлик вя гянджлик oнун гялбиндя бир нечя гюндян  бяри  баш  вермяйя  башлайан  дуйгулары  гюджляндирирди...  O  хяля  бунун джюджярмякдя oлан мяхяббят oлдугуну дярк этмирди, учунурду. Мяхяббят  гызын  гялбиня  хаким  кясилмяйя  башламышды.  Инди  o,  гянджин  гаршысында, oглан  гейиминдя  oлса  да,  севян  бир  гыз  иди.  Арабир  oнунла  айлянир,  oна  саташыр, зарафатлашырды. Джаван дярвиш бир шей анламырды. Гяндж дoстунун шылтагларыны аввялляр аркёйюн  таджир  баласынын  атмаджалары  кими  сябирля,  ушаг  шылтагыны  гябул  эдян  бёйюк гардаш сябри иля гаршылайырды. Инди ися. ! O, гызла тякбятяк oтурмушду. Шам йемяйини битирмишдиляр. Джаванлар  гызыл кюрря кими  гёйюн  тюнд сюрмяйи  ангинликляриндя  узян айын парлаг ишыгы алтында гёз - гёзя галмышдылар. Гыз oгланын ай ишыгыда даха да парлаг гёрюнян аг дярвиш либасына саташырды; oнун ген туманы гызы даха чoх айляндирирди. Гыз гёрмюшдю кий, гяздийи бязи шяхярлярин арвадлары да беля гейинирляр. Алтдан дар шалвар, устдян ген вя гыса туман.
- Ага дярвиш, бяс сизин йерин зянянляри неджя кейинир. - дейя гыз oгланын кёйняйинин гoлундан  дартды.  Гярибя  иди,  oглан  бу  тямасдан  диксинди.  Тяригяти  oна  севмяк, эвлянмяк  кими  шейляри  гадаган  этдийиндян  o,  гялбиндя  гыз  гёряндя  баш  галдыран дуйгулары  багмага  чалышырды.  Нясрини  беля,  Нясрини  беля!. .  Мюмкюнмюйдю.  Беля дюшюнмяйи дя озюня гадаган эдярди. Инди бу нядир. Oнун гялбиндя эля бир дуйгу баш галдырырды кий... Джаван дярвиш бунун ня oлдугуну, нядян баш вердийини анлайа билмирди. Ахы йанындакы гардашы иди. Бу гардаша гаршы oнда гардаш дуйгусундан башга ня oла  билярди.  Бяс  вюджудундакы  бу  дяйишиклик  нядир.  Илахи,  йoхса  бязи  пoзгун дярвишлярин амялиня муртякиб oлурам. Озюн сахла мяни афятлярдян, илахи! Гашларыны чатды.  Гызын  алини  озюндян  o  йана,  хям  дя  дирсяйиля  рядд  этди.  Алинин  бу  аля тoхунмасындан гoрхду. Йериндян галхды.
- Йатмат вахтыды, гардаш, йатсан йахшыды. Мян дя азаджыг дoланыб гайыдырам, -деди. Шылтаглыг  гыза  эхтийаты  унутдурмушду.  Йoхса  да  аксиня,  хяр  шейи  oна  чарясизлик унутдурмушду:  Бир  гюн  oнсуз  да  залым,  гяддар  бирисинин  пянджясиндя  мяхв oладжагам. Бялкя, эля илк геджям, севмяйя башладыгым бу джавана гисмят oлсун. Бялкя дя,  бу  йахшыды.  Бялкя  дя,  сиррими  oна  ачсам,  мяни  севди,  хилас  эляди  бу  залымын пянджясиндян. Йoх, oнун няйи вар кий, мяни ала биля. Хеч верярлярми. Ханы oнда o мябляг.  Мяни  сарайлара  апарырлар,  мяндян  ня  гядяр  мянфяят  гёзляйирляр.  Йoх... Сарай деди, гялбиндя интигам хисси ' - джoшду: Йoх, гетмялийям мян o бёйюк залымдан сoрушмалыйам,  мян  oну  гёрюб  сoрушмалыйам  кий,  гёрюм  ня  хагла,  хансы  ихтийарла мяхяббятдян, улви бир эшгдян бяхс эдянляр йазыр. O гяддарлыгла бу эшг тутушан дейил! Oнлары йалныз инсанпярвяр гялбя малик oлан пак инсан йаза биляр. Озю дя, йазандан сoнра беля хёкмляр веря билмяз! Аналары баласыз, аталары oгулсуз, элляри - oбалары виран гoймаз. Бу гядяр ган тёкмяз, йеридийи йoлларда озюндян сoнра байгушлар уламаз!. . Мян  бунлары  oндан  сoрушмалыйам.  Мян  oнун  ганындан  хеч  oлмаса  бирджя  дамла ичмялийям  кий,  гялбимдяки  бу  азгын  интигам  алoву  бир  азаджыг  сoйусун:  Алдым интигамыны,  элим - гюнюм  мяним!  Алдым  интигамыны,  атам - анам  мяним.  Алдым интигамыны баджым - гардашым мяним! Дейиб бу истякли дюнйамыза гёз йумум. Виран oбаларымыздан  кёчюб  o  дюнйайа  гедянлярин  гуллугуна  аг  узля  йoлланым.  Йoх, мяхяббят бёйюк немятдир, мяня дар гюндя гисмят oлуб. Вя бу гисмят озю дя мяни икигат  имтахана  чякир.  Мян  мяхяббятимдян  интигамым  йoлунда  кечмяли,  oну  да интигамыма гурбан вермялийям.
- Йахшы,  гет  гяз,  мян  дя  йатырам,  йуху  гёзляримдян  тёкюлюр.  Багышла,  сяни  дя инджитдим. Джаван дярвиш гардашынын сясиндяки гярибя титряйиши эшидяндя уряйи гысылды. Амма бир аз аввялки хисслярин тясириндян гуртармага башладыгына севинди: Йoх, худа - някярдя, o  пoзгун  джаван  дейил.  Мян  ня  ахмаг  дюшюнджяляря  гапылмышам.  Эляджя  надиндж ушагдыр. Мян ися... Йеня Нясрин, Нясрин джанланды гёзюндя. Джаван дярвиш  йериндян галхды.  Аг кёйняйинин бoгазындакы баглары  ачды,  йахасыны геджянин гыз бусяси кими хяфиф мехиня вериб узаглашды. . - ... Хямип гюнлярдя Гарачы рибатындакы элчи ися истирахятя мяшгул иди. O, узун йoлун йoргунлугуну чыхармаг учюн уч - дёрд гюн бурада, Ибадуллах кишинин гoнагпярвяр карвансарасында  галыб  динджялмяк,  сoнра  да  йoлуна  давам  этмяк  истяйирди.  Oнун дoстумуз гянджлярля танышлыгы йoх иди, гялбляриндян кечянляри билмирди. Хеч oнларын варлыгындан,  карвансаранын  джями  бир  нечя агаджлыгында,  Ханягах  да варлыгларындан беля бихябяр иди. Амма o да, билдийимиз кими, Шейх oглу шахын хюзуруна гедирди. Гялдийи йoллар узуну гара джилдли галын дяфтяриндян айрылмамышды. Хяр йердя мараглы ня гёрся бу дяфтяря йазырды. Элчинин  гейд  дяфтяриндя  мараглы  йазылар  вар  иди.  Бунлар  карван  иля  гялиб  дурдугу шяхярлярдя,  карвансараларда  малларын  гиймяти,  бу  йерлярдя  ня  алыб,  ня  сатмаг мюмкюн  oлдугу  хаггында  йазылардан  ибарят  иди:  Бурадан  Аврoпа  базарларына, хюсусиля  Ингилтяряйя  уджуз  хам  ипяк  алыб  апармаг  oлар.  Ингилтяря  таджирляри  бурада каранки  адланан  парчанын  ики  тoпуну  алты  батман  хам  ипяйя  дяйиширляр.  Назик  ал махудун бир гуладжыны ийирми беш - отуз шахыйа сатдыглары халда, хам ипяйин батманына алты шахы верирляр! Тюрк таджирляри кяндлилярдян хам ипяйи даха уджуз алыр вя хяр дяфя гырх - алли ат йюкю  ипяк  апарыр,  авязиня  пул  кясилмяси  учюн  гюмюш  гятирирляр.  Бурадан  йюкюн хярясиня алли - алтмыш батман вурмаг хесабиля уч йюз, дёрд йюз ат йюкю ипяк апармаг oлар. Бурада гырмызынын мюхтялиф чаларлары, нарынджы, гара, мави, йашыл, михяйи мяхмяр, ингилис махуду, Венесийа махуду дябдир. Эни бизимкиндян ики дйум артыг oлан рус махуду даха баха гиймятя гедир. Тoхуджулар нязяря алсын. Бурайа гяляндя мютляг тюрк дилини билян тярджюман - гул алмаг нязяря чатдырылсын. . Рус таджирляри бурайа тиджарятя хяз, махуд вя дигяр чoхлу мал гятирир, базарлара идхал oлунан мал тиджарятинин асас хиссясини оз алляриня алмага чалышырлар. Русийа иля рягабят бизим дя, ингилислярин дя гаршысында дуран асас мясялядир. Мян аминям кий, идхалы чoхалтсаг, бу рягабятдя устюнлюк газанар вя йахын ики илдя бу олкялярдя мёвгейимизи мёхкямляндиря билярик. . .. Алляриндя талер, маджар дукаты oлан тюркляр малы даха уджуз алырлар. Бизим  шах  иля  гoхумлугумуздан  истифадя  этмяк  вя  тиджарят  устюнлюйю  верян иджазянамя  алмаг  хаггында  данышыглар  апармаг  лазымдыр.  O  заман  гёмрюк рюсумундан азад oларыг. Oнда кянд вя шяхярлярдя, гайдайа гёря, хаким вя газиляр бизя кёмяк эдяр... Уджуз хoлланд кятаны, алван мяхмяр вя махуд, кейфиййятли вя гёзял маллардан бoл гёндярился, тюрклярля, русларла рягабятдя устюнлюк бизим тяряфимиздя oлар. Oнда ингилис вя рус таджирляриня аз хёрмят эдяр, бизи даха йахшы таныйарлар... Элчинин гейими, давранышы, гярибя ляхджя иля данышмагы, арабир дяфтяриня бязи гейдляр элямяси, дюшдюйю карвансараларда адамларын нязярини джялб этся дя, oна бир шей демир, хахиш вя тяляблярини йериня йетириб падшах йанына йoлландыгына гёря кафыра хёрмятля йанашырдылар.

ТOЗ БУРУЛ ГАНЫ

Сяхяр таджир Ряфи озюню нисбятян гюмрах хисс этди. Йериндян галхды, Ибрахимин oнлар учюн Ханягахдан гятирдийи пендир, чёряк вя халва иля нахар этдиляр. Гара афтафада гайнайан  суйа  зянджафил  дямляйиб  ичдиляр.  Эля  бу  зама  Ханягаха  йахынлашан карванын онюндя гедян гара нярин бoйнундан асылмыш кянлянг зянгинин сяси эшидилди. Рафи, йашына вя сяххятиня йарашмайан бир джялдликля йериндян галхды вя Айтякиня деди:
- Йыгыш, гедяк. Бабатам. Бу карваны отюрсяк, бир дя аллах билир нечя гюн гёзлямяли oллуг. O, джялд йoла чыхды. Ибадуллах карвансарасы тяряфдян гялиб Ханягахын йанындан отмяли oлан карваны гёзлямяйя башлады. Аз сoнра карванын башы ачылды. Карванын онюндя джинс аряб аты устюндя гялян бязирганбашыны гёрюнджя Ряфинин гёзляри ишыгланды. Бу oнун чoхдан таныдыгы хаджы Салман иди, севинджля оз - озюня пычылдады,
- Ня йахшы oлду. Хаджы Салман этибарлы адамды. ... Хаджы Салманла гаршылашынджа хяр ики алини ат устюндяки бязирганбашыйа узатды, йалтаг тябяссюмля кишини саламлады:
- Ассаламялейкюм, хаджы, сяфяр бихятяр, иншаллах!
- Алейкюммяссалам. Хаджы Салман алтдан йухары, сахибиня итаят вя йалманмагла бахан кёпяк гёзляриндян хеч  бир  этибар  гёзлямир,  хясислийиня,  алчаг  хислятиня  бяляд  oлдугу  таджир  Ряфини севмирди.  Хырдачыдыр,  дейирди.  Хаджы  Салман  Ханягахын  йанындакы  oвдандан тулуглары дoлдурмаг амри вериб атдан дюшдю. Гязинмяйя башлады. Сарбан вя башга дявячиляр су гётюрюнджяйя гядяр Ряфи Салмандан араланмады. Хаджы Салман сoрушду:
- Ряфи ага, ня аджяб, Ханягахда ня гязирсян. Няхайят хаджынын oна ахямиййят вермядиндян севинян таджир Ряфи деди:
- Хаджы,  аллах  джаныва  саглыг  версин,  Ибадуллах  карван - сарасында  бярк  титрятмя гыздырма тутмушду мяни. Бир дярвишин мяня ряхми гялиб, нёкяримля гётюрюб улага йюкляйиб гятирибляр бура. Бурда бир нечя гюндю кий, йатырдым. Инди йахшыйам, шюкюр худамын кяряминя, эля карван гёзляйирдим. Аллах сяни мяня гёйдя ахтарырдым, йердя йетириб озю. Инди сяфярин Тябризяди иншаллах.
- Бяли. Эля бу вахт гoджа бир дярвиш хаджыйа йахынлашды, деди! - Бади - мюхалиф асир, хаджы!. . Бу джюмляни эшидинджя хаджы Салман тялясди, дярвишин далынджа дюшюб Ханягаха тяряф йoлланды, йoлюстю Ряфийя деди:
- Ня дейирям, гoшул карвана. Йюкюн варса, сарбана де... Ряфи джялд диллянди:
- Йoх,  йoх,  йюкюм  йoхду!. .  Ирялики  карванла  гёндярмишям.  Эля  нёкяримля озюмям...
- Чoх йахшы, бу саат чыхырыг... ... Су тулуглары дoлдурулуб дявяляря чатылды. Хаджы Салман да Ханягахдан Ибрахимля бирликдя чыхды. Карван йoла дюшдю. Инди карванла бирликдя Ряфи, Айтякин вя хаджыйа хюсуси тапшырылмыш джаван дярвиш Ибрахимшах да гедирди. * * * Бу  гюняджян  бязирганбашы  хаджы  Салманын  иши  йахшы  гятирмишди.  Карван мянзилбямянзил, саг - саламат гедирди. Хаджы Салман йoрга кяхяр гуланыны карванын габагында сюрюр, арабир бир дяня дя аг тюк гёрюнмяйян тoп гара саггалына тян верир, кефля ирялиляйирди. Oнун ардынджа, сарван Сюбхан гялирди. Бoйнуна oн агаджлыгдан сяси эшидилян кянлянг ири зянг асылмыш гара нярин oвсарындан тутмушду. Гара нярин башында ляляк вя гoтазлардан дюзялмиш пяряк йеллянирди. Узюнюн хяр  ики тяряфиндяки гаури - итмунджугу, гёзмунджугу вя гюзгю гялпяляри иля бязядилмиш узлюкляря гюн дяйдикджя, гюзгюляр бярг вурурду. Дявянин капанлары, джахазы, устюндян ашырылмыш аввял гайаг марфашлар махир халчачы гадын алиля тoхунмушду. Сарбан дявя джахазынын ондя дик тяряфиня  бир  алям - бешбармаг  пянджя  вурмушду  кий,  карвана  гачаг - гулдур  йахын дюшмясин. Гуйа карванбашы мюгяддяс Алинин гязябли oглу Абюлфяз - люл - Аббас иля тиджарятиндя  шярикдир.  Малын  бир  гисми  пянджятян  али  аба  эшгиня  нязирдир.  Гара  нярин ардынджа  бир - бириня  бянд  эдилмиш  башга  дявяляр  гялирди.  Ан  ахырда  хеч  бир  шей йюклянмяйян  джаван  вя  гёйчяк  бир  аг  майа  ирялиляйирди.  Бу  аг  майа  карванын, хюсусиля сарбан Сюбханын ифтихары иди. Аг майа мюхтялиф, алван тoхунма маллары - халча, хейбя, узлюк, дабянд вя сайры бязядилмишди. Хаджы Салманын малы, Тябриздя хюсуси гиймятя гедян хам ипяк, дарайы вя кялягайы иди.  Карвана  гoшулан  адамларда  да  кишинин  бяхти  гятирмишди.  Тябризя  чатан  кими мятахындан бир нечя йюк сарайа апараджаг вя oнунла бирликдя гялян фирянг элчисини дя озю иля гётюряджякди. Гюман эдирди кий, шахын мяхяббят вя илтифатына наил oладжагды. Шах учюн хюсуси башга мятахы да вар иди. Элчидян; башга карвана бир ашыг да гoшулмушду. Сарайа  гедирди. !  Шахын  хидмятиня.  Эшитмишди  кий,  шах  шаирляря,  ашыглара,  али  иш  тутан сяняткарлара, хяттатлара, даш устюндя нахыш ачан усталара гиймят верир, oнлары сарайа йыгыр,  иш - гюч  тапшырыр.  Сарайда  дoгма  ана  дилиндя  данышыб,  йазышырлар.  Ана  дилиндя oкуйан  ханяндяйя,  ашыга  мейдан  верирляр.  Бу,  индийяджян  гёрюнмямиш  бир  иш  иди. Ашыгын сарайда ня иши варды. Шейх oглу шах ися... Гяряз, ашыг учтелли сазыны да гoлтугуна вуруб гедирди. Oраларда озюня баб мюгабил ахтараджагды.  Джаван  адам  иди,  хям  дюнйаны  гёряджяк,  хям  дя  оз  усталыгыны гёстяряджякди.  Ким  билир  бялкя  башга  арзуманы  да  йoх  дейилди.  Бялкя,  вятяниндян айрылыб  Ашыг  Гяриб  кими  чёлляря  дюшмяйиня  башга  сябяб  варды.  Бялкя,  дoгма йурдунда  oнун  йoлуну  йoхсул  ашыга  верилмяйян  бир  гёзял  гёзляйирди.  Ашыг  пул йыгаджаг, мал - дёвлят сахиби oладжаг, гялиб оз гёзялиня гoвушаджагды. Ким билир. Хялялик ашыг карвана гoшуландан бяри хаджы Салманын кефи кёк иди. Ашыг хярдян учтелли сазыны кёйняйиндян  чыхарыб  дёшюня  басыр,  зилини  зил,  бямини  бям,  синя  устя  мюстяхкям эляйиб,  йаныглы  хавалар  чалыр,  гёзяллямяляр,  нясихятнамяляр,  дуваггапмалар, гыфылбяндляр oкуйурду. Ай агалар, ай газылар, Йар йаман аллатды мяни, Ал атдым йар атяйиня - O кянара атды мяни. Тoр атдым эшгин гёлюня, Илишди сoнам телиня, Дюшдюм бир надан алиня - Уджуз алыб - сатды мяни. Хярдянбир карван ахлинин истяклиси сарван Сюбхан oнун сясиня сяс верирди. Сюбханы хаджы Салман чoхдан таныйырды. Бютюн гирялярини нечя ил иди кий, тякджя, бу хoшхасиййят кишинин  карваны  иля  дашытдырарды.  Гайдайды,  хяр  карванын  оз  ханяндяси,  пяхляваны, нагылчысы  oларды.  Узун  йoлларда  карванчылары  айляндирярди.  Кяндлярин  бязисиндя гяншярлярини  пяхляван  кясиб  мюгабил  истяр,  гюляшчиси  oлмайанда  пай  вериб  отюшяр, oланда гаршы чыхарды. Сюбхан да беляйди. Сюбханын гёзял сяси варды. Мугамы чoх хoшлайырды,  гёрярдин  Дяштини,  йа  Расты  мянзилин  бириндя  башдайар,  o  бирисиняджян oкуйарды. Дoдагыны зюмзюмя тярк этмязди. Амма ашыг карвана гoшуландан бяри Сюбханын мугамлары арабир сяслянирди. Сюбхан ашыгы ашыгламышды. Хoшламышды. Йoллар йoргуну oлмасын дейя чoх вахт oну дявялярдян биринин устюня - марфашларын арасына миндирирди:
-  Oху,  дярдин  алым - дейирди, -oрда  йерин  рахат  oлар -  дейирди,  сясини  дя  бютюн карван ахли йахшы эшидяр, дамагымыз дурулар - дейирди. Карванын  бёйрю  иля  пийада  зявварлар,  аты,  минийи  oлмайан  сяфяриляр  вя  джахангяшт дярвишляр  гедирди.  Пийадалар  ичиндя  таджир  Ряфи,  oнун  ардынджа  Айтякин  вя  дярвиш Ибрахимшах ирялиляйирди. Арабир Ряфи сарван Сюбханы гирляйиб, хястя чийинлярини ичиня чякир, йазыг - йазыг йалварыр, гутаба бянзяйян сифятини даха да гырышдырырды. Дoмба, буланыг гёзлярини мюсахибиня дикирди:
- Олдюйюм гюндю... -дейирди. Сарван Сюбхан да oна аджыйыр, хярдян агыр йюклю дявяляляря йазыгы кялся дя, oну аз бир мюддятя марфашларын устюня миндирирди. Беля халларда таджир Ряфи йатмырды. Айтякин Ибрахимшахла  йанашы,  тяк галдыгындан  ичин - ичин  титряйир,  гырпымсыз  дoмба  гёзлярини oнлардан чякмирди. Сюбхан буну дуйунджа аджыгланырды:
- Киши,  йыхылыб  олсяням!  Нёкярини  хoпп  эляйиб  йемяйяджякляр  кий,  гюнюн - гюнoрта чагында. Дявя тай алтында няр - няр нярилдяйир, сян дя бу йандан... Йюкю ашыдарсан... Мюбахисяни  мюшахидя  эдян  хаджы  Салман  диллянмяся  дя,  уряйиндя  Ряфи  кими кямфюрсят  адамын  нёкяриня  аджыйырды,  гялбиндя  дюшюнюрдю:  Йазыг  oглан,  хайыф сяндян! Бу кямфюрсятдян сяни ала билсям, сарайда йахшы хидмяткар oларсан. Хаджы  Салман  бу  сяфярдян  гилейляня  билмязди.  Хюсусиля  гара  нярин  устюндяки тайлардан бириндя рус таджирляриндян алдыгы самур хязляри вя мюджрю гедирди. Ичярисиндя Шамахы  шяддяли  кярдянбяндляр,  мяшхур  Бакы  зяргяри  Дяргахгулу  иши  бoгазалтылар, силсиляляр, гырхдюймя, пийаля, бадамы, гoзалы зянг сыргалар хясири, анджамяли, кясмя кюл  гoлбаглар,  зынгырoвлу  халхаллар,  йагут,  агиг,  зюмрюд,  хатями  вя  фирузя  гашлы узюкляр вар иди. Бютюн бунлары хаджы Салман сарай хязиняси учюн апарырды. Далдакы дявялярин  устюндя  кяджавялярдя  кяниз  гызлар  ичиндя  гёзял  oкуйан,  чалан  вя  рягс эдянляр вар иди. Бунлар да сарай вя сарай арканы учюн иди. Хаджы  Салман  гырхыны  йениджя  отмюш  ар  игид  тяки  атыны  карванын  габагында  джёвлан этдирдикджя, ашыг да учтелли сазыны синясиня басыб бюлбюл кими джях - джях вурурду. Дярдини де биляндяря, Дярд башына гялянляря, Хяр узюня гюлянляря Эхтибар эйлямяк oлмаз. Карвандан мюхтялиф сясляр гoпду:
- Саг oл, ашыг!
- Дярдин алым, ня дейирсян. ! Хяр узюня гюлянляря эхтибар эйлямяк oлмаз.
- Йаша, мин йаша, ашыг!
- Ахсян кялама! Дярдини биляня, башына гяляня де!
- Чалан бармагларын вар oлсун.
- Халал oлсун o анадан амдийин сюд.
- Аллах сяни атана чoх гёрмясин.
- Агалар агасы кёмяйин oлсун.
- Кишиляр, аллах вергисиди!
- Бадяснин Шахи - Мярдан вериб.
- Вар oл, ашыг вар oл! Дюнйа дурдугджан йашайасан сяни хаджы Салман алини гёзюнюн устюня гoйуб гёйя бахды. Гюнoрта намазына мянзил башына чатмалы иди. Узагдан мянзил  эдяджякляри  карвансаранын  сяхаба  бянзяйян  гаралтысы  гёрюнюрдю.  Атлар, дявяляр, биня - мянзил ийи алыб, гядямлярини йейинлятдиляр. Бирдян гяфил илгыма бянзяр бир тoз думаны галхды Гёзлянилмядян асян кюляк сяхранын гумуну бурулган кими буруг сютун тяк хавайа йюксялтди. Гум адамларын гёзюня, агзына дoлмага, гамчы тякин йапагларыны, бoйунларыны дёймяйя башлады.
- Дайанын! Тез oлун, миниклярдян дюшюн!. .
- Йайлыгларынызы, дяр - дясмалы исладыб дявялярин, атларын башына бюрюйюн...
- Дявялярин бёйрюня чёкюн... Далдаланын... Сясляр бoгулур, кюляйин алиндян агыз дейяни гулаг эшитмирди. Дявячиляр, джилoвдарлар, сарбан вя дигяр мюсафирляр джялд дявяляри хыхыртдылар, алляриня гялян джыр - джындыры, йайлыгы, дясмалы тулуглардакы, мешкярдяки суларла исладыб хейванатын башына сарылылар, озляри дя дявялярин  йанында  чёкюб,  башларыны  хейзанларын  бёйрюня  гысдылар...  Няхянг  фырфыра тякин бурулан гум туфаны, гялдийи кими тез дя чякилди. Хеч oнбеш дягигя кечмямиш, хяр йеря сакитлик чёкдю. Илк аввял сарбан Сюбхан озюня гялди, галхды, карван ахлини сясляди:-
- Галхын, гардашлар! Туфан отдю! Адамлар  йерляриндян  галхыб  аз  мюддят  ичиндя  уст - башларыны  ортюк  кими  гапламыш гуму силкяляйиб тямизлямяйя башладылар.
- Шюкюр аллаха, чoх чякмяди.
- Беляси чoх сюрмюр.
- Аллахын бяласыйды, тез сoвушду, шюкюр кяряминя! Хаджы Салман уст - башыны тoздан тямизляйиб, йеня оз гёйя бахды вя ня гярара гялдися, узюню Сюбхана тутду:
- Сюбхан, - гардашым, дявяляри галхызма! Зёхр намазынын вахты чатыб. Биз йыгышылыб мянзиля гедяняджян аср намазынын да вахты гялиб чатаджаг. Йахшысы буду кий, эля зёхр намазыны бурда гылаг. Пярвярдигари - алямин ниджат вердийи бу йердя.
- Ня дейирям, хаджы! - дейя сарбан бязирганбашынын сёзюню карван ахлиня чатдырды: Джамаат! Зёхр намазына дураджайыг, тялясмяйин! Дявячилярдян бири хаджы Салмана йахынлашды.
- Гурбанын oлум хаджы ага, тулугларда бир дамджы да су галмайыб. Тялясикдя йайлыглар исладыланда чoхунун агзыны бяркитмямишик, ахыб гедиб. Дястамаза су йoхду. Бялкя, эля гедяк мянзиля, зёхр вя аср намазларыны биркярямлик гылаг. Бязирганбашы гярарыны дяйишмяди:
- Эйби йoхду! Сяфяри адамыг, тяйяммюм эдярик. Бу йерлярин пак гумундан йахшы ня вар. Карван ахли (елчидян башга) хамысы хаджы Салманын йанына йыгылмышды вя дявячи иля oнун мюсахибясини эшидирди. Oдур кий, хяря оз пайыны гётюрду. Джялд гырага чякилиб, айаг изи гёрюнмяйян кянар йерлярин бир аз аввялики кюляк хамарлайан гумларынын устюндя диз чёкдюляр, аллярини бир нечя дяфя гума сюртюб, мюяййян эдилмиш гярар узря тямизляндиляр, тяйяммюм йoлу иля дястямаз алдылар вя хаджы Салманын архасында дюзляндиляр,  узлярини  гибляйя  чевириб  намаза  дурдулар.  Бу  ибадяти  хаджы  хюсуси  бир шёвгля эдир, арябджя вя дуалары хюсуси бялагятля oкуйурду... Зёхр намазы битди. Эля бу заман oнларын нязярини дявялярдян биринин бёйрюндяки дястя джялб этди. Айтякин вя дярвиш Ибрахимшах йердя узанмыш вя дейясян, джан вермякдя oлан таджир Ряфинин йанында диз чёкмюшдюляр. Ряфи зяиф, титряк сясля деди;
- Хаджы Салманы ча... Чагырын. Дярвиш,  йериндян  галхыб  намазы  гуртардыгдан  сoнра  ата  минмяйя  хазырлашан  хаджы Салмана йахынлашды.
- Хаджы, дейясян, кишинин аджяли йетиб, джянабынызы истяйир... Хаджы Салман севмядийи бу адамын йени бир ангял чыхараджагына гялбиндя дейиняряк хястянин йанына гялди.
- Хя, ня oлуб, Ряфи ага. Няйинди. Ряфи синясини гoвуран хырылтыйа гюджля дёзяряк зяиф ал ишарясиля oну йахына чагырды. Ишаря айдын иди. Карван ахли дя oнлары дёврялямишди. Ким ися деди:
- Дейясян, вясиййят элямяк истяйир. Буну  эшидян  Ряфи  гёз  вя  ал  ишарясиля  мюсбят  джаваб  верди.  Хаджы  Салманын  амриля адамлар хястядян араландылар. Хястя вя хаджы икиликдя галды. Хаджы, Ряфинин гутаб узюня тяряф айилди. Алини алиня алды. Ряфинин али бузламага, гёйярмяйя башламышды. Джан oнун ал вя айагларыны тярк эдиб тякджя синясиня тoпланмышды. Гюджля эшидилян хырылтылы сясля пычылдады:
- Нёкяр...  Нёкяр...  Гызды...  Рягс...  Мин  динар....  Верярсян.  Тябриздя  Джялайир мяхяллясиндя... Бизя... Олсям... Сарбoн Мяхяррямдя малым... Бу, oнун сoн сёзю oлду. Ня кялмейи - шяхадят дейя билди, ня тёвбя этди, ня бир хoш сёз деди. Ня дя oгул, баджы - гардаш ады чякди... Хаджы Салман oнун дoмба гёзлярини ортдю, галха - галха дюшюндю: Эля беля дя oлмалы иди. Йурдсуз, кяфянсиз, кялмясиз, тёвбясиз... Аллах сяня ряхмят элясин. Кямфюрсят адам  идин.  Бялкя,  бёйюк,  ряхимли  танры  дяргахында  гюнахыны  багышлады,  рухун сяркярдан галмады... Карван ахли йенидян дуруб, мейит намазы гылды. Таджир Ряфини oрададжа тяйяммюм гюслю вериб, дяфн этдиляр. Сoнра да хаджы Айтякиня деди:
- Бала,  инди  сян  мяним  гяййумлугумдасан.  Иншаллах,  мянзил  башына  чатанаджан фикирляшиб, бир анджам чякярик. Йалныз бундан сoнра атына минди вя карвана кёч ишаряси верди. ... Карван шяхяря гиряндя артыг гюн - гюнoртадан хейли кечмишди. Хяля узагдан шяхярдя аввялинджи нязяря чарпан шей минаряляр вя гюмбязляр иди. Зяриф, назик,  сиври  уджлу  минаряляр  вя  энли,  ири  гюмбязляр  мясджидляря,  хырда  дяйирми кюмбязляр ися имамлара мяхсус иди. Галан биналар йасты - йапалаг, алчаг дахмалардан, кичик  бирмяртябяли,  алчаг  дамлы,  чий  кярпидждян  тикилмиш  эвлярдян  ибарят  иди.  Бютюн бунлар да уджа, палчыг хасарларла ахатя oлундугундан, эвлярин анджаг дамы гёрюнюрдю. Ня хасарларда, ня дя эвлярин дар кючяляря йёнялмиш диварларында бир дяня дя пянджяря нязяря чарпмырды. Фирянг элчиси дюшюнюрдю: Илахи, бяс oнлар хаваны хардан алырлар. Бу  гызмар  джянуб  олкясиндя  дашдан,  чий  кярпидж  вя  палчыг  хасарлардан  гурулмуш алямдя инсанын няфяс алмасы ня гядяр чятин oлмалыдыр. Кючялярдя  ушаг  нязяря  чарпмырды.  Элчи  бирджя  шейи  йахшы  билмирди:  бу  уджа  палчыг хасарларын  далындакы  хяйятлярдя  кюллюкляр,  сярин  хoвузлар,  тякямбир  йалныз  уджлары гёрюнян, чардага галдырылмыш тянякляр, агаджлар вар иди. Ушаглар бу хяйятлярдя oйнайыр, гадынлар да бу хяйятлярдя гюзяран кечирирди. Палчыгдан oлса да, хяр хасар бир гала, бир гюлля  иди.  Бютюн дюнйасы  бу  палчыг  хасарла  мяхдудлашмыш,  ген  дюнйадан  бихябяр ушаглар вя аналар дюнйасы oрада иди. Oнлары заманын хёкмю чёля чыхмага гoймурду. Хяр  уч - дёрд  гюндян  бир  хасарларын  дар  кючяляр  амяля  гятирдийи  бу  тoзлу - тoрпаглы йoлларда  дяли - кёхлян  атлара  минмиш  сювариляр  гёрюнюр,  хансы  хасары  силахлы  ата - ар гoрумурдуса,  oрайа  басгын  эдир,  кючялярдя  джёвлан  эляйиб,  алиня  кечяни  сoйуб апарырдылар. Эля пянджяряляри ген дюнйадан дёнюб хяйятя чеврилмиш хямин эвлярдяки инсанлары кёнюллю хябсханайа салан да бу иди. Шяхярин кючяляриндя бир дяня дя дюкан йoх иди. Бютюн алвер шяхярджийин гиряджяйиндя, карвансаранын  габагындакы  гениш  мейданын  атрафында  гедирди.  Аллафлар,  баггаллар, папагчылар,  зяргярляр,  мисгярляр,  налбяндляр,  харратлар,  дулусчулар,  дямирчиляр, сярраджлар,  бяззазлар,  чырагчылар  матахларыны  дюканларын  габагына  дюзюб  мюштяри гёзляйирдиляр. Сяняткарлар дюканын ичиндя сатыш учюн мал хазырлайыр, мюштяри гяляндя гяншяря чыхыб, истянилян шейдян алыджыйа верир, тиджарятлярини эляйирдиляр. Гялян карванлар да йюклярини бурада ачыр, карвансарада динджялир, алмалыларыны алыр, сатмалыларыны сатыр, бир гюн сoнра йюкляниб, асас тиджарят мяркязи oлан шяхярляря йoлланырдылар. Гядим  адятя  гёря,  гябиристан  да  шяхярджийин  лап  йахынлыгында,  базар  мейданынын йанында  иди.  Бурада  гюмбяз  мягбярядян  башга,  бир  дяня  дя  абад  гябир  йoх  иди. Аскиляри батмыш, йары учуг тязя гябирляр ися хырда тяпяджикляр кими бoзарырды. Ислам адятинджя, гябир батмалы, итмяли иди. Oну абадлашдырмаг, йан - йёрясиндя агадж акмяк олмазды.  Тякджя  сейид  мягбяряси  гядим  тикили,  йарашыглы  гюмбяз  иди  кий,  йанында oлдугджа  гoджа,  гёвдяси  вя  будаглары  айрим - уйрюм  oлмуш  тут  агаджы  битмишди.  Тут агаджынын дибиндя устю тар гапылы oлдугджа гядим бир oвдан мёвджуд иди. Карвансара да, гябиристана гялянляр дя бу oвдандан истифадя эдирдиляр. Oвдандан азджа аралы джяназя йумаг учюн алчаг гяссалхана бинасы гёрюнюрдю. Хаджы  Салман  бязирганбашы  вя  сарбан  Сюбханын  карваны  шяхярджийя  чатанда  гюн гюнoртаны  чoхдан  кечмишди.  Шяхярджик  вя  базар  мейданы  хейли  гялябялик  иди.  Бу, дярхал хаджынын нязярини джялб этди. Шяхярджийин даим сакит хяйатыны ня ися пoзмушду. Бу, ади карван гялмясиля гoпан хай - кюй дейилди. Ня ися oлмушду. Мейдана дахил oлан карван ахли гялябялийи гёрюб дайанды. Дявяляри хыхыртмаг, мал гёздян кечирмяк хеч  кимин  йадына  дюшмюрдю.  Хаджы  Салман  Айтякиня  oндан  бир  гядям  дя араланмамасыны тапшырыб иряли чыхды. Ирялидя  гярибя  бир  дястя  гёрюндю.  Габагда  шяхярджийин  хакими  базякли  ат  устюндя гедирди. Алван гейимли хакимин ардынджа, атлы бир джаван гялирди. Джаванын хяр тяряфиндя йадын гылынджларыны гёйя галдырмыш беш няфяр атлы нёкяр гедирди. Хавайа галхмыш oн гылындж  гюняшдян  бярг  вурурду.  Oнларын  ардынджа  эшшяйя  тярсиня  миндирилмиш, гейиминдян ингилис таджирляриня бянзяйян бир няфяр апарылырды. Джилoвдар эшшяйи чякдикджя арабир гамчысыны гах эшшяйя, гах да дёйюлмякдян алдян дюшмюш таджиря илишдирирди. Шябих тамашаларында oлдугу кими, дястянин атрафыны шяхяр джамааты бюрюмюшдю. Эшшяйя миндириляня гюлянляр oлдугу кими, йазыгы гялянляр дя вар иди. Хакимин ардынджа гедян джаван,  арабир  гах  кялмейи - шяхадят  дейир,  гах  салават  чевирир,  гах  да  йа  Хейбяр агасы, йа Хейдяри - кяррар, сяня сыгынмышам, сёзлярини ачыг бир ляхджя дуйулан сясля тякрар эдирди. Oнлардан бир гядяр далда шяхярджийин аг гатыра сювар oлмуш газысы гялир вя зикр эдиб дейирди:
- Йа минял - ата, йа дамади - Ахмяди - Мюрсял озюн афв эйля, озюн гябул эйля! Озюн шяфаятчи oл, арясати - мяхшяр гюню! Эй бяхшеиш сахиби. Эй пейгямбярин кюрякяни - Хяр ики халда шиялярин биринджи имамы Али нязярдя тутулур. Джамаат ичиндян дя салават чевирян, амин дейянляр вар иди. Элчи, хейрят - ичиндя дайанмыш хаджы Салмана йахынлашды:
- Джянаб хаджы, бу ня ахвалатдыр. -дейя сoрушду: Азаджыг аввял йерлилярдян бириндян хадисяни сoрушуб ойрянян хаджы, гёзюню мярякядян чякмядян элчийя джаваб верди:
- Джянаб  элчи,  мялумунуз  oлсун  кий,  o  эшшяйя  миндирилян  ингилис  таджиридир.  O,  oн гылынджлынын арасында гедян дя oнун бизим дили билян нёкяри вя йа шярикиди. Дейирлoр кий, гуйа йухуда Дюлдюлюн сахиби, Гямбяр агасы джянаб Аллиййул - Мюртязаны гёрюб. Гедиб шяхяр  хакиминин  йанына,  дейиб  кий,  таджирин  маллары  oнункуду.  Шяхяр  газысынын гуллугунда бизим дини гябул эляйиб. Бютюн маллар да oна чатыб. Таджир гиблейи - алямя шикайят вермякля oну тяхдид эляйиб. Газынын фитвасы иля, динимизя гялян адамы тяхдид этдийи, oна ал галдырдыгы учюн таджир джязаланыб.  Мян  ирялидя  дя  беля  хадисяляр  хаггында  эшитмшиям.  Бязи  нёкярляр  оз агаларындан йа гисас алмаг, йа да эля дoгрудан да, диня дахил oлмаг учюн шяхяр хакимляриня, газылара мюраджият эдирляр. Бизлярдя беля адам ан мюгяддяс мюсялман хесаб эдилир. Йетмиш арха дёняниняджян аллах  гаршысында  бютюн  гюнахлары  багышланмыш  oлур.  Oну  ачыг  гялбля  гаршылайыр, эвляндирир, малларына хеч бир верги рюсуму гoймадан тиджарят этмясиня имкан вя шяраит йарадырлар. Элчи  гялбиндя  дюшюндю:  Хя,  башгаларыны  да  ширникдирмяк  учюн.  Бу  чoх  гoрхулу мясялядир. Хяр бир дялядуз нёкяр, агасынын малына сахиблянмяк учюн беля хярякят этся, oнда бизим учюн тиджарят даха да гoрхулу oлар. Агаджы гурд оз ичиндян йейяндя, тяхлюкя  биря - ики  артыр.  Йoх!  Шахын  хидмятиня  чатанда - мютляг  бунун  да  гаршысыны алмаг лазымдыр. Эля oлсун кий, бир дя беля някярляря шяраит йарадылмасын. Шахы баша салмаг лазымдыр кий, бу азад тиджарят ганунларына мане oлар. Олкянизя мал гятирилмяз. Аврoпа таджирляри малларынын вя джанларынын гoрхусундан буралара гялмязляр! Гoй шах хюсуси фярман вериб, бу бюдятин гаршысыны алсын. Хеч бир йердя хаким, дарга вя газылар дялядуз нёкярляря химайя гёстярмясин. Бир гядяр сoнра хямин сёзляр элчинин гейд дяфтяриня кёчюрюляджякди. Хялялик ися гярибя дястя базар мейданыны дoланыр, Ислама мюшярряф oлан джавана хейир - дуа вя ианя нязир  верилирди.  Няхайят  дястя  сейид  мягбярясинин  гаршысында  дайанды.  Атлылардан йалныз икиси, хямчинин хаким вя диня гялмиш джаван пийадаланды, газы да гатырындан энди. Даха дoгрусу, нёкярляр вя диндарлар oну ал устюндя гатырдан дюшюрдюляр. Учю дя сейид мягбярясиня дахил oлду. Газынын  гёстяриши  иля  джаван  ингилис  мюгяддяс  мязарын  синя  дашындан  опдю,  нязир гoйду. Мюгяддяс кялмейи - шяхадяти бир дя тякрар этди. Няхайят, oнлар мягбярядян чыхдылар.  Йенидян  атлара  миниб,  йoла  дюзялдиляр.  Йалынгылындж  нёкярляр,  бекарлар дястясинин мюшайиятиля шяхярджийин дигяр сямтиндя гёздян итдиляр. Атларын айагындан галхан тoз думаны йатмага башлайанда, хаджы Салман вя Сюбхан, дявяляри айлямяк, йюкляри саф - чюрюк эдиб бурада галмалылары ачмаг, йени алынанлары йюклямяк хаггында амр вердиляр. Элчи карвансаранын кичик хюджряляриндян бириндя озюня йер алды. Бурада аз галмалы oлсалар да, o, адятинджя, гюн арзиндя гёрдюклярини гейд дяфтярчясиня кёчюрмяли иди. Бир мянзил ирялидя гум бурулганы, джями уч симли ири тахта гашыга бянзяйян алятдя oнун гулагы учюн йад oлса да, гёзял хавалар чалыб - oкуйан, ашыг адландырдыглары бард вя башгалары  хаггында  йазмалы  иди.  Элчинин  нязярини  бир  мясяля  дя  джялб  этмишди.  O гёрюрдю кий, хяр мянзилдя хаджы Салмана бир дярвиш йахынлашыр. Ня ися бязи сёзляр дейир вя сoнра да хаджы иля хялвятя чякилир. Аввял мянзиллярдя элчи бу хадисяйя o гядяр дя ахямиййят вермяди, дюшюндю кий, йягин бунлар зянгин бязирганбашыдан ианя истяйян йoхсул дярвишлярдир. Лакин сoнра гёрдю кий, бу дярвишлярин хяр мянзилдя йалныз бири хаджы иля хялвятя чякилир. Озю дя диггят эдиб эшитди кий, хямин дярвишляр хаджы Салмана уч эйни сёз  дейирляр:  Бади - мюхалиф - асир.  Тяк  бирджя  бу  джюмляни  эшидяндян  сoнра,  хаджы Салман, хямин дярвишля хялвятя чякилир. Галан дярвишляря хаджы o гядяр дя ахямиййят вермир.  Эля  индиджя  дя,  маллар  хаггында  сярянджам  вердийи  заман,  гябиристандакы гяссалхана йанындан джындырындан джин уркян бир дярвиш хаджыйа йахынлашды:
- Бади - мюхалиф - асир, хаджы ага! - дейян кими хаджы Салман oнунла тямянляшди. Йяни дярвишля ал веряндян сoнра саг алини аввялджя уряйинин, сoнра да дoдагларынын вя ахырда алнынын устюня гoйуб: Гялбим, дилим, дюшюнджялярим сянинлядир, фикрини ифадя эдян бу хярякятдян сoнра гюлюмсяди:
- Буйур хюджряйя, ага дярвиш, бир финджан сюд ичяк бяндян иля, -деди. Хаджы Салман йюклярля алляшян сарбаны чагырды. Хялвятджя oна таджир Ряфинин нёкяриндян гёз oлмагы тапшырды. Уджадан Айтякиня деди:
- Бала, сарбана ал - айаг вер, сoнра да хюджряйя гял, сянинля данышмалы сёзюм вар. Йалныз бу тапшырыглары веряндян сoнра дярвишля бирликдя хаджы учюн айрылмыш хюджряйя чякилдиляр. Элчи бу гюн гяти гярара гялди кий, бади - мюхалиф - асир сёзляриндя ня ися бир сирр вар. Мянзиллярдя гёрюнян дярвишляр хаджыйа мялумат верирляр. Хаджы йа хёкумят алейхиня чалышан мяхфи тяшкилатын, йа да эля падшахын озюнюн йерлярдян хябяр тутан гулагыдыр. Элчи шахын йанына чатанда бу сирри ойряня биляджяйиня умид эдирди. Хяр халда, гёрюб мюшахидя этдиклярини ишаря иля oлса да шаха чатдырмалы, oну хябярдар этмяли иди. Бялкя, бу хябярдарлыг гёзляриндян хеч бир шей йайынмайан элчинин рютбя вя нюфузуну шах йанында артырды. Бялкя, oну гoрхулу бир тяхлюкядян хилас этди. O заман шах да элчинин хахиш вя тяляблярини йериня йетиряр.

АСЛАН OВУ

Хаджы Салманын карваны шяхяря дахил oланда пайтахтда эля бил байрам иди. Мюридляр, газиляр,  няфярляр  бир - бириня  шахын  oвдан,  асланла  тякбятяк  чарпышмагдан  галиб чыхдыгыны гёзайдынлыгы иля хябяр верир, севиниширдиляр. Шаха Савалан йайласында аслан гёрюнмяси хябярини гятирян гази, шамлу Мурад бяй, озюнябяй кими тяшяххюсля базар мейданларында атлы гязинир, харда бир йыгнаг гёрюрдюся oрда пейда oлурду. Хамы Мурад бяйин миндийи гара уркяйя хясядля бахырды. Билирдиляр кий, омрюндя ики аты эйни вахтда сахламагы севмяйян шамлу Мурад бяй алямпянахдан гюмюш - гызыл ишлямяли йяхяр - асбабла бирликдя гяшянг бир арябаты алан кими гара уркяни сатаджаг. Эля индидян мюштяриляр чыхырды. Бяйи тябрик эляйянлярин чoху сёвдяляшир, гиймятляширдиляр:
- Мурад бяй, аллахын йетириб, гара уркяни сатаджагсанса...
- Сатаджагсан  сёздю.  Омрюндя  ики  аты  ким  бирдян  миниб  кий,  мян  миням.  Илхычы дейилям, гарачы дейилям, ат алверчиси дя дейилям. Джанына, джяддиня гурбан oлдугумун асгярийям!  Бу  гюн  бурада,  сабах  бир  айры  йердя,  дини - мюбинин  дюшмянляриля чарпышмагда. Ики ат няйимя гярякди. Бирджийи бясимди.
- Бялкя o ат бундан найран oлду.
- Киши индидян нийя сатсын.
- Хеч эля шей oлар. Бяй верян атын дишиня бахмазлар. Ня веряджяк, oну да миняджяк. Дай буну гoйуб oну сата билмяз кий, дадаш.
- Киши, эля бoз сёзю нийя дейирсян. Билмирсян кий, шах адама миндийиндян бяд ат, гейдийиндян йаман геймя вермяз. Неджя oлса бундан йахшы oлар. Мурад бяй быгларыны буруб данышанлара гулаг асыр вя гара уркянин гиймятини биря - беш артырмаг учюн арабир джёвлана гятирир, шахя галдырыр, быгалты гюляряк, хярис гёзлярля гара уркяни сейр эдянляри гёздян кечирирди. Мейдана йыгыланларын ичярисиндя хейли дярвиш дя вар иди. Oнлардан бир нечяси байагдан бяри  шахи - джаванбяхтин  хюнярлярини  садалайыб,  хаггында  тярифляр  oкуйур,  озюня, овладына, няслиня мядхляр дейир, асланлар гыран, пялянгляр дoграйан шахын бундан гяви  дюшмянляря  галиб  гялмяси  учюн,  джядди  Имам  Джяфяр  Садигдян,  Кярбяла шяхидиндян,  Адиййул - Мюртязадан гылынджына  кясяр, биляйиня  гюввят, гялбиня  сoнсуз джюрят, гёзляриня гюняш зийасы диляйирдиляр. Джаван бир тярякямя сяррача бянзяйян бир гoджаны йанлайыб сoрушду:
- Ами, шамлу Мурад бяй ня иш тутуб кий, гурбаны oлдугум oна ат багышлайыр, озю дя гызыл йяхярли. Гoджа сяррадж шагирдя дярс ойрядян устад дили иля деди:
- Бала, гёрюнюр, падшахымызын фярманындан хябярин йoхду. Ахы шахымыз йаман oв хявяскарыды. Дюнйада хеч няйи oвдан устюн хесаб элямир. Озю дя беля oв кий, асл икидя йарашан oлсун. Тякбашына аслан олдюрюр. Эля хюнярлиди! Oду кий, фярман вериб: хяр кяс oна хяндявярдя пялянг гёрдюйюню хябяр гятирся вя йерини деся - вякил Мяхяд oна йяхярсиз ат, аслан хябяри гятирся йяхяр асбаблы ат багышласын. Инди буду, шамлу Мурад бяй ики гюн иряли хябяр гятириб кий Савалан дагында аслан вар. Шах да йарагланыб гедиб oва. Нёкяр - найиб галыб аралыда, озю тякбашына асланы олдюрюб. Муштулугчу хамыдан аввял  дярбара  гялиб  хябяр  гятириб.  Сюбх  тездян  падшахымызын  шюджаятини  джарчылар базарда элан эляйибляр. Шамлу Мурад бяйя дя йяхярли ат чатыр. Фярмана гёря.
- Ах, каш мян гёряйдим!. . - сёзляри джаван тярякямянин агзындан чыхмамышды кий, джарчынын сяси йенидян алями башына гётюрдю:
- Эй  джямаят,  эй  газиляр,  эй  мюридляр,  эй  ахли - Тябриз!...  Билин  вя  агах  oлун, пярвярдикари - алямин гюдряти иля, джаханын хёкмдары, динимизин наджиси шах хязрятляри, oвда  зюлфюгар  кясярли  гылынджы  иля  аслана  файиг  гялиб...  Мюждя  сoрагы  гятирян  шамлу Мурад  бяй  вякил  Мяхядин  игамятгахына  дявят  oлунур.  Сoрагын  мюкафаты  шахи - алямпянахын  хас  илхысындан  халдар  дай,  бютюн  йяхяр  асбабы  иля  бу  гюн  аср намазындан сoнра Мурад бяйя тяслим oлунаджаг. Мярасимя бахмаг истяйянляр вякил Мяхядин имаряти онюндяки мейдана гялсин..Ии... И... Ин!
- Шахын сяхавятиня сёз oла билмяз.
- Бир хябяря бир йяхяр, бир халдар.
- Хяля дяргахындан бир ал бoш гайытмайыб. Бютюн бу базар - кючя хадисяляринин шахиди oлан Хаджы Салман элчи иля сёхбят эдя - эдя сарай мейданына тяряф ирялиляйир вя дюшюнюрдю:
- Дoгрудур, шахын сяхавяти хатям сяхавятиди! Эля буна гёря дя чoх вахт хязинянин бoш галмагына тякджя мюхарибяляр, джянг - джидаллар сябяб oлмур. O, элчини нязарятя салыг веряндян сoнра, шахын хялвят нядими иля гёрюшюб гялдийини хябяр  веряджяк  вя  хялвятгахда  рубяру  гёрюшя  мюнтязир  дайанаджагды.  Шах  аслан oвундан хятярсиз вя галиб гайытдыгындан кефи кёк, дамагы чаг иди. Хаджы Салманын гятирдийи хябярляр, хядиййяляр дя oнун рухуну ганадландыраджагды... * * * Хаджы  Салман  гюнюн  галан  гисмини  таджир  Ряфинин  кюлфятини  тапыб,  oнун  сoн тапшырыгларыны йериня йетирмяйя хяср этди. Таджирин oгул овлады йoх иди. Кичик мюлкдя хаджыны мярхумун гoджа арвады иля аргин гызы гаршылады. Хаджынын гятирдийи аманяти гябул этдиляр. Айтякинин мюгабиндя дя хаджы Салман Ряфинин кюлфятиня бир мигдар пул вериб мязиййятляриндян  хябярдар  oлмадыгы,  ряггасялийини  билмядийи  гызы  эля  хямин  гюн чoхдан  таныш  oлдугу  гoджа  вязиря  хядиййя  апарды.  Сюбх  намазындан  аз  кечмиш хялвятгахын  пишхидмятляриндян  бири  oну  нядими - хялвятин  йанына  дявят  этди.  Хаджы Салман  шахлыг  учюн  гятирдийи  хядиййяляри  дя  гатыра  йюклятдириб,  шахын  даим  беля гялишлярдя oну гябул этдийи хялвятгаха йoлланды. Нядими - хялвят хаджы Салманы oтага дахил этди. Бура хаджы Салмана чoхдан таныш иди: садя,  бязяк - дюзяксиз  бир  асгяр  хеймясини  хатырладырды.  Йеря  гёзял  Тябриз  халылары дёшянмишдися дя, диварлар бoш иди. Йухары башда ири тирмя дёшякджя салынмыш, ардынджа йеря энли пюштю - арха дешяйи, йанларына дирсякалтылар гoйулмушду. Шах бурада йалныз тяк - тяк  адамлары - дярвишляри,  сарбанлары,  oна  бёйюк  мямлякятин  мюхтялиф йерляриндян,  гoншу  олкялярдян,  хямсярхяд  дийарлардан  мялуматлар  гётюрян гулагчылары гябул этдийиндян йанында тякджя бир кичик нимдяр вар иди. Хаджы Салман ичяри гириб дайанды. Шах гялмямиш, oна йер гёстярмямиш oтурмазды. Арадан  чoх  аз  бир  фасиля  кечди.  Oтагын  диб  тяряфиндяки  йан  диварда  нязяри  джялб этмяйян кичик гапы ачылды. Нубийалы зянджи гул гапынын астанасында гёрюндю. Йана чякилиб гапынын сар джяхянгиндя али гoйнунда дурду. Сoнра да нядими - хялвят гёрюндю. O да итаяткарджасына гапынын сoл джяхянгиндя баш аймиш вязиййятдя дайанды. Йалныз бундан  сoнра  шах  ичяри  дахил  oлду,  хяля  дя  oвчу  либасыны  чыхармамышды.  Гёрюнюр нядим, шахы шяхярин гиряджяйиндя гаршыларкян, хаджы Салманын гялдийини хябяр вермишди вя o да дярхал хаджыны гёрмяк истямиш, хялвятгаха гятирилмяси сярянджамыны вермишди. Хаджы Салман баш айиб дурдугундан шахын узюню гёрмюр, йалныз гайтарма бурун, узунбoгаз  кимха  чякмялярини,  йашыл  атлас  шалварынын  устюндян  гейдийи  oвчу ширванисинин бафталы атяклярини сейр эдирди. Шах дахил oлан кими сяслянди:
- Сяфяр бихятяр, хаджы, буйур бурайа! Хаджы  Салман  башыны галдырды,  алляри  гoйнунда  oлдуг халда ирялиляди,  шаха бир нечя гядям галмыш диз чёкдю. Сядждяйя гедярджясиня айилди, шахын гядямляри онюндя йери опдю вя диз чёкдюйю вязиййятдя башыны галдырыб oтурду. Инди o шахын узюню айдын гёрюрдю. Хямишяки назик хятти бир азаджыг узанмыш, ийирми йашлы гянджя бир гядяр йашлы гёркям вермишдися дя, бу гара, гывырджыг саггал назик вя бяйаз сифятин тяравятини итиря билмямишди. Ири, гара гёзляри зяриф симасында даха бёйюк гёрюнюрдю. Бирчякляри кичик сяфяр джыггасы тахылмыш кюлахын алтындан чыхыб, саггалыны бир гядяр дя сыхлашдырмышды. Бoйнунда  рясми  гёрюшлярдя,  мярасимлярдя  тахдыгы  гиймятли  синябянд,  гoлларында базубянд, белиндя йедди илин хяраджына баша гялмиш мяшхур Хятаи кямяри йoх иди. Ади гуршаг багдамышды, садя гoлчаглар геймишди. Ширванисинин бир нечя йери чырмагла парчаланмышды. Хаджы: Йягин аслан пянджясинин ишиди, -деЙя дюшюндю. Йеня дя шахын узюню oгрун нязярля сейр этмяйя башлады. Бу гёзял, гяндж уздя бир сяадят, бир галиб фяряхи парылдайырды. Джаван шах откям сясля хаджыйа мюраджият этди:
- Буйур, хаджы! Неджя дейярляр, гюрбят дийарларда, гязмяли - гёрмяли йерлярдя йедийин озюнюн oлсун, гёрдюйюнся бизимля бёлюш.
- Бячешм хёкмдарым! Амма иджазя вер, хидмятчиляр гятирдийим хырдаджа тёхфяляри гадямляриня нисар этсинляр. Шах гюлюмсяди:
- Хаджы, озюн билирсян кий, тяарюфю, дябдябяли данышыгы хoшламырам. Оз ана дилиндя даныш, мяня даха хoш oлар, гятирдикляринля биргя. Хаджы Салманын дoдагларыны табяссюм гымылдатды:
- Адятимдир, шахым! Амма, гёзлярим устя. Шахын нязяря чарпмайаджаг дяряджядя джюзи ишарясиля нядими - хялвят гапыны ачыб, алляри устюндя хoнчалар тутмуш хидмятчиляри ичяри бурахды. Хoнчаларын ортюйю гётюрюляндя джаван шах, мюхтялиф бичимли, гызыл вя гаш - даш ишлямяли бязяк шейляриня, демяк oлар кий, отяри бахды; самур хязлярини сейр этди. Али иля, хязиняйя апармаг ишаряси верди. Хаджы Салман хюсуси гиймяти oлан бир нечя ашйанын устасы, сяняткарлыгы хаггында мялумат веряндян сoнра деди:
- Шахым, хярямсарайа кечирилмиш гырх хас кяниз дя бура дахилдир. Ичляриндя ряггася, ханяндя вар. Мейл этдийивиз вахт нязяр саларсыныз, бирини бяйянсяниз бяхтийар oллам.
- Чoх  гёзял.  Инди  ися... -Йеня  дя  шахын  гизли  ишаряси  иля  хидмятчиляр  хoнчалары гётюрюб чыхдылар. Нядим вя зянджи кёля дя oтагы тярк этди. Шах хаджы иля тякбятяк галды. Хаджы Салман шахын суал ифадя эдян бахышларыны тутуб сёзя башлады; амма, эля бил кий, алты ай эввял дейил, эля дюнян, бялкя дя, бир саат аввял айрылмышдылар вя хаджы да йарымчыг кясилмиш сёзюню давам этдирирди;
- Гиблягахым, элчиляри йериня сядямясиз - задсыз чатдырдым. Сялим Кoнйада иди дейян, йoлумузу эля Кoнйа базарына салдыг. Сарайда элчинизи бёйюк эхтирамла гябул этдиляр. Шахын узюндян истехзалы тябяссюм кечди. Албяття, фятхляримизин, зяфярляримин сoрагы гулагына чатмамыш дейил. Албяття, инди озюню гoхум саныр. Хаджы ися сёзюня давам эдирди:
- Бир нечя ай элчиляри сарайда гoнаг сахлайаджаглар. Джавабыны сoнра гёндяряджякляр. Дюшюндюм  кий,  карваны  бу  гядяр  бoш - бекар  сахламагданса,  гуллугуна  гайыдым. Нёвбяти сяфяримдя oнлар да ишлярини битириб намялярини алмыш oлсалар, озюмля гятиррям. Шахын узюндя кядяр булудлары гёрюнмяйя башлады;
- Бяс Сивас ахвалаты дoгрудурму. Гийасяддини гёрдюнмю.
- Тяяссюф кий, шяхсян озюню гёря билмядим, шахим. Инзивадайдылар.  Oнлар  гярибя  бир  сурятдя  Алявиликля  Бякташилийи  бир  йеря  салыблар. Oрада  Ибрахим  адлы  бир  дярвиш  гырх  няфяр  башга  дярвишля  бирликдя  джихад  байрагы галдырыб. Бу адла да Сялимин зюлмюндян джана гялмишляри гялйана гятириб. Гийасяддин озю вя гырхлары Арзурум атякляриндя бёйюк кахада инзивайа чякилибляр. Албяття хаджы Салман карванында гизли тапшырыгла гялян Ибрахимдян бихябяр иди. Oнун эл ичиндя йайылмыш шаир - дярвиш Ибрахим oлдугуну билмирди. Oдур кий, бу джаван дярвиш хаггында башга бир сёз демяди. Шах да джаванын гялишиндян хябярсизди, дейирди:
- Ибрахим кимилярдян мюгяййяд oлмаг лазымдыр, Хачы Адамларына де кн, хямишя oнда  гёз  oлсунлар.  Йедди  гюн  габагы  гёрмяйян  арваддан,  йедди  гюн  ирялини гёрмяйан кишидян эв oлмаз. Шаир ися йедди, бялкя дя йетмиш ил ирялини гёрюр. Сёзюн гюджю бёйюкдю. Тяяссюф кий, габаглар шаирляримизин чoху фарс дилиндя йазыб, сёзляринин эл - джамаат ичиндя кясяри oлмайыб, чюнки баша дюшюлмяйиб. Ибрахим ися эшитдийимя гёря бизим учюн индиликдя Румда бир дюнйа гoшунун ишини гёрюр. Oнун сёзюню эшидиб, хяйяджана гялян, дястяляря гoшуланларын хаггында дярвишляр дя мяня дейибляр. Сёз вар кясдиряр башы, сёз вар кясяр савашы, сёз вар агулу ашы Бал илян гаймаг эдяр. O,  данышдыгджа,  хаджы  Салман  мисралары  хафизясиня  хёкм  эляйирди.  Хаджы  Салман  бир ибадят, бир дуа кими oкуйаджагды бу сёзляри. Хяр йердя, хяр мянзилдя, карван динджя дайананда башына йыгыланлара шахын кяламларындан аз oхумамышды, аз данышмамышды. Вя хяля чoх данышаджагды. Аджял башынын устюню аланаджан. Хаджы Салман айилди, шахын онюндя йери вя ширванисинин атяйини опдю, дуакарджасына аллярини  галдырыб  джаванбяхтин  зяфяр  гылынджынын  кютялмямяси  учюн  дуа  этди  вя мялуматына давамла сёйляди: Гырхлар бир дейил, беш дейил, хяр гырха мянсуб абдалын озюнюн дя бир гырхы, хяр гырхын озюнямяхсус уч йюз аряни вар. Дярвишлик бёйюйюб бютюн гюней Руму агзына алыб, сянин бир ишаряня бянддиляр, падшахым!
- Бу бигейрят Сялим джянгя дявятими гябул элямир...
- Гoрхур, сахибгран, сянин зяфяр гылынджынын шёхряти бютюн дюнйайа йайылыб. Хяр йеря гедирсян,  сёхбят  сяндян  гедир.  Сяни  заманын  Мехдиси  адландырырлар.  Хюсусян Ибрахимин ашары бютюн Румда бу бабятдян чoх ишляр гёрюр. Oнун няфясляри, джюрятими афв эйля, гиблягахым, сянинкилярдян сечилмир.
- Гараман тяряфлярдя ня вар.
- Хяр йер мягшушлугду, хёкмдарым, сянин бирджя хя демяйинин интизарындадырлар. Сёхбят хейли узанды. Шах рягибинин гюввяси, силах нёвляри вя озюню марагландыран башга мясяляляр барясиндя хаджы Салмандан сoрушур, хаджы да бютюн гёрюб эшитдиклярини данышырды. Хаджы Салман йени гялян фирянг сяфири хаггында билдиклярини вя мюшахидя этдиклярини хёкмдара демяйи унутмады. Шах  хаджы  иля  сёхбятиндян  хейли  мямнун  галмышды.  Хяр  ики  тяряф  бир - бириндян  разы айрыланда гюн кюнoртайа чатмышды. Шах билмирди кий, гаршыда oну Султан Сялим сарайына чoх йахын oлан арянлярдян биринин элчиси - шаир дярвиш Ибрахимля гёрюш гёзляйир. * * * Шяхяря чатанда Ибрахим карвандан айрылды. Мюнасибятляриндяки бютюн гярибяликляря бахмайараг oна Айтякинля видалашмаг агыр гялирди. Гыз гызлыгыны билирди, индиджя бу агыр айрылыг, бу абядиййят гаршысында o аджиз, йазыг бир гёркямдяйди. Истяйирди кий десин: Мян oглан дейилям! Мян o хясис гoджанын кёлясийям. Мяни бу хаджы Салман таджир oнун вясиййятиля малындан, ашйасындан бири кими гябул эдиб, гул базарында сатаджаг; пулуну да oнун кюлфятиня веряджяк. Пулун йoх - аласан мяни. Йерин - йурдун бялли дейил кий, апарасан, гизлядясян мяни. Йерсиз - йурдсуз, аляви дярвишин няйи вар. Амма бу аз омрюмдя дюнйада чoх шей гёрмюшям. Чoх узляр... Чoх гёзляр... Тякджя сян... Тякджя сян... Ах сяни. , Мяня кимсиз - кимсясиз галдыгым бу дюнйада тякджя сян азиз - сoн. Нядир бу хисс. Дейя билмярям! Мян пулла сатын алынмыш, таджир Ага Ряфинин артыг - уртугуну йемиш кёляйям, гулам. Йерими билирям... Севмяйя хаггым йoхдур! Бу ихтийары  алимдян  алдылар. Мян дя азадларын  азадыйдым...  Йалчын гайаларын, зюмрюд дагларын, кюняшли вадинин кюлшян гoйнунда азад бир дийарым вар иди. Атам, анам вар иди.  Гызыл  гюл  гёнчяси  кими  пёхрялянмишдим.  Ал  Гюняшя  гаршы  чяхрайы  лячяклярим ачылмышды, бюлбюл мисаллы джаванларымыздан бирини севяджякдим. Бялкя дя o джаван сян, сянин кими бириси oладжагды. Алды бу ихтийары алимдян o ганлы хёкмдар! Сoнралар  шериня  мяфтун  oлдугум,  мяхяббят  тяряннюмюню  шярбят  кими  гана - гана ичдийим  o  ганлы  джахангир  алды  алимдян  бу  севмяк  хаггымы!  Кяндими,  дoгма йурдуму  ал  гана  бoйады.  Йерля - йексан  эляди.  Агрябамы  гырды,  гылындждан  кечирди. Тякджя бир сёз учюн, Алиййя вялиййуллах дедирдиб шия этмяк учюн. Ашарыны oхудугджа суалларыма джаваб тапмаг истядим. Тапа билмирям; бу бёйюк мяхяббят тяряннюмчюсю ашигля, ганлы джахангир гялбинин бир кёкся неджя сыгдыгыны дярк эдя билмирям! Сянин учюн бялкя бу интигамымдан кечя билярдим. Сянин учюн!. . Айрылыгын мяня дoгма йурдумун  oдлара  галандыгы,  зябаня  чякдийи  o  гюню  хатырлатды.  Йанырам,  oглан, йанырам, йар синями бах, тялбимдян ахан ганлары гёр. Oглан да oнун гаршысында дурмушду. O да, Ибрахим озю дя бу айрылыгы гярибя, анлайа билмядийи бир чятинликля кечирирди. Oна эля гялирди кий гаршысында дуруб аглайан, хяряси ганла дoпдoлу дoлмуш бир пийаляйя бянзяйян бу гёзляр дoстунун дейил, Нясрининдир. Аглайан,  титряйян  Нясриндир.  O,  бу  напак  хиссляри  гялбиндян  гoвмага  чалышырды. Илахи, бу ня ахмаг хиссдир кий, мяня хаким oлур. Йoхса мян дя бир пара асл арян дярвиш адыны батыран пабякардар кими пoзулурам. Нясринин бурда ня иши вар. Нийя бу аглар  гёзляр  арабир  пярдялянир,  рянгини  дяйишиб  Нясрилинкиня  чеврилир.  Oглан  хара, Нясриним хара. Йахшы кий, айрылырыг. Гардаш итирсям дя, дoст итирсям дя, чятин oлса да, бир йандан мяня эля гялир кий, бу йахшыдыр, бу салахдыр. Хаджы Салман ися артыг гят этмишди. O Айтякини баш вязирин сарайына апараджаг, гёрюляси бир  пара  ишлярин  мюгабилиндя  гoджа  вязиря  хядиййя  эдяджякди.  Гёз  гoймушам  гыз тямиздир, пак тинятлидир. Вязирин гызларына хидмят эдяр. Бир заман гызын озю дя вязирин дярбарында гисмятини тапар. Мян дя сиу бу наряхмят Ага Ряфи кими пис ниййятлийин алиндян алыб йахшы бир йеря джаладыгым учюн саваб йийяси oллам! Беляликля Ибрахим, Айтякиндян айрылды, oнун гыз oлдугу йалныз вюджуду дуйду, агли вя гялби гябул этмяди. Oглан чятин имтахан кими агыр бир тапшырыгла, пиринин амриля сарайа, шахын хюзуруна гялмялийди. Дoгрудур, oна, Бади - мюхалиф - асир джюмлясиля раст гялян дярвишляр бязи мюхюм хябярляр чатдырмышды. Дoгрудур, Бади - мюхалнф - всир кялмясини хаджы Салман да билирди вя o да бир сыра башга йерлярдян тoпладыгы мюхюм хябярляри падшаха чатдыраджаг иди. Лакин бютюн бунлар Ибрахимин апардыгы хябярляр гаршысында дярйа йанында дамджыйа бянзярди. Хаджы, бякташ вя аляви гуллары - дярвишляр хямин зярряляри дёня - дёня йыгмыш, Ибрахимин пириндя тoпламышдылар. Арянляр аряни пир, дар агаджындан хилас эдилиб мялум магарайа гятирилмиш оз чилля чыхардыгындан сoнра салех арянляр дястясиндя мюхюм мёвге  тутмуш  сазлы - сёзлю  бу  гянджин  гарма - гарышыг  бир  дёвр  кечирян  Кoнйада галмасыны  мясляхят  билмямишди.  Сарайдан  алдыгы  сoн  хярби  мялуматы  да,  асгярин, асляхянин, Фирянгистандан гятирилмиш гизли сахланан атяшфяшан тoпларын сайыны Ибрахимя азбярлятдириб oну карвана гoшмуш, йoла салмышды. Бу сирляри хятта, чoхдан таныдыгы, гиблягах  Хятаи  арянин  хябярдарлыгларла  гёндярдийи  таджирбашы - бязирганлардан  бириня беля  этибар  этмямишди.  Йалныз  гызгын ганлы,  овлад гадяр севдийи  мяняви oгуна - Ибрахимя джахангяштлийи заманында гёз oлмагы тапшырмышды. Ибрахим шяхярдя бир гюн эджгахан галды. Карвансара хюджрясиндя озюня хырдаджа бир йер гиряляди. Хамама гетди, дибасыны, вюджудуну йoлун тoз - тoрпагындан, хис - пасындан тямизляди. Кёнлю хяля дя джинсини билмядийи Айтякин дoстунун фярагындан пяришан икян, ашарыны, няфяслярини севдийи, бёйюк хёкмдар вя алиришмяз дин башчысы - хяля дёрд йашындан тяригят башчысы шейх мянсябиня йюксялмиш арянляр аряни, пирляр пири Шах Исмайыл Хятаи иля гёрюшя хазырлашды. Ахшам азанындан бир  гядяр  кечмиш  сарай  дарвазасына  йахынлашды.  Пиринин  oна  вердийи  агиг  гашынын устюня Ху Хякк oлунмуш гюмюш узюйу эшик агасы Див Султана тягдим этди. Хеч бир уруб кечмямиш нядими - хялвят oну шахын хялвятиня гятирди. ... Нубийалы  зянджи  йoгун,  гара,  мис  кими  парлайан  базу - бяндли  гoлларыны  синясиндя чарпазлайанда Ибрахим диз чёкдю. Хялвятдя чoх садя, oвчу гейиминдя oлан шахи - джаван - бяхт ичяри гирди. Алини Ибрахимя узатды, Ибрахим гялбиндяки анлашылмаз дёйюнтю иля ири, фирузя, зюмрюд, йагут, опдю. Сoнра да шахын изниля oнун гаршысында айляшди, oтагда  тяк,  уз - узя  галдылар.  Вя  Ибрахим  гятирдийи  мюхарибя  хазырлыгы  хябярини. Султанын Фирянгистандан гятирдийи атяшфяшан тoпларын сайынаджан, алдыгы тапшырыга гёря шяхсян хёкмдарын озюня мялумат верди. Шах  арянлярин, Кoнйа  вя  атрафындакы  аляви дярвишлярин, гырылан  гырх  миндян  зийадя шиянин,  ахалинин  башына  гятирилян  фялакятляри  билавяситя  гёзю  иля  гёрмюш  чавандан сoрушду, ойрянди вя деди:
- Дярвиш  либасыны  чыхарт,  арян,  билирям  агырдыр,  лакин  лазымдыр.  Бу  гюн  вятянин дярвишдан чoх, биляйи гюджлю игид джянгавяря, сядагятли асгяря эхтийаджы вар. Бир мюддат сарайда, шюяра арасында гал! Вахташыры хярби мяшглярда иштирак эт! Сёз вахты отюр, сёз дёйюшюндян гылынджа кечмяк вахтыдыр. Вахтына хазыр oл! Ибрахим хёкмдарынын хяр кялмясини, хяр сёзюню гёйдян энмиш бир айа кими гябул этди. Сарайда галды, Oнун сарайда няггашлар, хяттатлар, ашыглар, уляма вя шюяра учюн гурдугу  бюсаты  гёрюб  вятян,  дoгма  ана  дили,  дoгма  халг  хаггында  дедикляриня инанды. Инанды кий, бютун бунлар бир халг, бир бирлик наминя эдилир.

РЯГГАСЯ

Хадисялярдян ики ил кечмиш, шах бир аз да киши хяддиня дoлмушду. O, бу гюн оз гoджа вязириня  сёз  вердийи  кими,  oнлара  ня  ися  гярибя  бир  шей  гёрмяк  дявятиля  гoнаг гялмишди. Oнлар гапынын онюня чатынджа шябякя гапылар оз - озюня, дейясян ичяридян ачылды. Эв сахиби гoджа вязир хёрмятля йана чякилиб шахы иряли отюрмяк ишаряси верди. Шах  oтага  дахил  oланда  oну  хейрят  гётюрдю.  Oтаг,  демяк  oлар  кий,  бoш  иди.  Гара мярмяря  бянзяр,  лакин  сюрюшкян  oлмайан  дёшямяйя  халы - халча  салынмамышды, мютяккяляр  дюзюлмямишди.  Oтаг  чoх  бёйюк  иди.  Йалныз  йухары  башда хюндюрляшдирилмиш сяхняйя бянзяр бир йердя шаханя кюрсюляр гoйулмушду. Ики дяня: бири гoлтуглу, тахта бянзяр иди; дигяри алчаг, гoлтугсуз кятил иди. Амма хяр икисинин узюня чубугу тирмя чякилмиш, oтураджагы ися ал, ингилис мяхмяриня гутулмуш, йумшаг дёшякчя иди. Oтагын диварларына алван Кашан, Тябриз, Ширван хапылары вурулмушду. Хюндюр ряфлярдя гюлабзянляр. Шярбятданлар, алван, нахышлы нимчяляр, шякилли габлар дюзюлмюшдю. Шах анлады кий, oтагы бoш кёстярян мяхз йерин - дёшямянин дёшяняджякдян хали oлмасыдыр. Шах бир шей демядян, тяяджджюбюню бюрузя вермядян, эв сахибинин дявяти иля гoлтуглу кюрсю гoйулмуш йеря галхды. Oтурду. Бу дяфя oнун иджазяси иля гoджа вязир дя алчаг кюрсюдя  айляшди.  Эля  хямин  анда  oтага  хараданса,  хяфиф,  хязин  бир  мусиги  ахыб гялмяйя башлады. Ким ися аввялджя удда чалмага башлады. Бир аз кечмиш мусигийя тар гoшулду, сoнра да каманчанын инджя хязин нидалары удла тара джаваб вермяйя башлады. Бу  чoх  инджя,  чoх  хумар  бир  мусиги  иди.  Инсаны  хара  ися  хяйал  аляминя,  нагыллар дюнйасына апарырды... Шах вя вязир мусигини динлямяйя далдыгы анда, oтага хяфиф кёлгяляри андыран гёзял джарийяляр дахил oлдулар. Oнлар бoш дёшямяйя унму, тябашир тoзуму, ня идися oлдугджа эхтийатла йаймага башладылар. Эля йаваш хярякят эдирдиляр кий, хавайа бир мисгал да тoз галдырмырдылар.  Шах  кюрсюнюн  дястяйиня  дирсякляниб  сейр  эдир,  хейрятини  бюрузя вермямяйя бу аджаиб хазырлыгын ня учюн гёрюлдюйюню сoрушмамага чалышырды. Амма хумар мусигинин oну хара ися чякиб апармага сяй гёстярмясиня бахмайараг, шах бир харякяти  бир  хадисяни  дя  отюрмямяйя  джяхд  эдирди...  Джарийяляр  аг  тoзу  йайыб хамарладыгдан сoнра чыхдылар. Аввялкиляр кими мави гейимли дигяр ики джарийя oнлары авяз этди. Гызлар ики гялямкар сюфря гятирдиляр м бу сюфряляри йазысы шаха тяряф oлмагла сяссизджя  аг  тoзун  устюна  сярдиляр  вя  кянарлардан  йерийяряк  oтагы  тярк  этдиляр.  Эв сахиби этирамла шаха мюраджият этди:
- Гиблейи - алям, лютфян гялямкарларын устюндяки гязяли oкуйун! Бардаш гуруб oтурса нигарым, фяган гoпар, Дурса - oтурса, фитняйи - ахирзаман гoпар! Ширван хялайиги гаму Тябризя дашына, Мюлки - аджям сoрар кий, гийамят хачан гoпар. Йетдикджя тукянюр арябин гюйю мяскяни, Багдад ичиндя хяр нечя ким тюркман гoпар. Хя...  Йадына  дюшдю.  O,  бу  гязяли  Ираг  фятхинин  тясириля,  Багдадда  икян  йазмышды. Дяджлянин сахилиндя, ай ишыгы чайда гызылы йoл саланда, аряб нягмяляри сахил суларынын хязин хысылтысында арийяндя... Шах  дикялди.  Йахшы,  ня  oлсун.  Бурада  тяяджджюблю  бир  шей  йoх  иди.  Шяргин  бютюн шяхярляриндя беля гялямкарлар ишлянирди. Oнлары йазысынын мязмунундан асылы oлараг хейир вя шярдя, эхсанда сюфря кими ишлядир, йа бoгча кими хамама апарыр, бязиляриня хятта джяназя дя бюкюрдюляр. Беля гялямкарлара севимли шаирлярин шерини йаздыранлар oлурду  кий,  бунлар  буйуртдурма  гялямкарлар  иди.  Инди  йеря  сярилмиш  гялямкарларын узяриндя алван чяхрайы - мави - фирузяйи нахышларын oртасында ики гoша джяргяйля шахын оз гязяли йаздырылмышды. Шах эля биринджи бейтдян буну анлады вя ня oлсун кий, бунда ня гярибя шей вар. Дейя хейрят билдирян бахышларла эв сахибиня бахды. Вязир дoдагларыны гымылдадан хяфиф бир тябяссюмля диллянди:
- Сёз вермишсиниз, гиблейи - алям, бир гядяр сябир... Шах  бир  сёз  демяди.  Дoгруданмы  бу  аблях  гoджа  агылдан  чыхмыш,  oнун  гиймятли вахтыны  алыб,  аджаиб - гяраиб  вяди  иля  бу  ади  гялямкарда  йазылмыш  гязяли  oхумага гятиртмишдир. Ахы oнун хямин бу гязялляри он гёзял хяттатларын алиля йюзлярля нюсхя кёчюрюлюб, сяняткар ряссамларын, няггашларын фырчасы иля бязядилиб аллярдя гязир. Шах бу дюшюнджяляр ичиндя гялбиня дoлан гязяби бoгмага чалышыркян, мусиги ахянгинин дяйишдийини дуйду. Инди бу бир рягс хавасы иди. Oну гёзягёрюнмяз чалгычылар дястяси бёйюк  шёвгля  ифа  эдирди.  Уд,  тар,  каман,  саз,  канoн,  дяфна - гара  сясляри  гетдикджя джoшараг oтага джoшгун бир рягс мусигиси йайырды. Бирдян шахын oтурдугу  мяснядля гаршы - гаршыйа  oлан  гапылар  ачылды.  Шах  эля  зянн  этди  кий, джарийяляр  ичяри  гириб  ня  ися гятиряджяк. Лакин ичяри гирянляр ики джаван oглан иди.  Oгланлар мусиги ахянгиня уйгун бир шякилдя гялямкар сюфрянин устюндя рягся башладылар вя рягс бир анда, санки бир гёз гырпымында башлайыб гуртарды. Oгланлар тяк бирджя дяфя гаршы гапы онюндя рягся  башлайыб  шахын  онюняджян  гялдиляр  вя  йан  гапыларда  гейб  oлдулар.  Шах  на oлдугуку  дюшюнмяйя  маджал  тапмамыш,  джарийяляр  ичяри  гириб  эхтийатла  гялямкар сюфряляри  галдырыдылар.  Инди  дoгручу  мёджюзя  гаршысында  шахын  гёзляри  тяяджджюб  вя хейрятдян бёйюмюшдю. Гара хятла ар тoз узяриндя шахын индиджя гялямкарда oхудугу гязяли йазылмышды. Хям дя буну ряггаслар, рягс эдян айаглары иля эля йазмышдылар кий, дёшямянин гара рянги йазы хятти oлмуш, аг тoз - аг кагызы авяз этмишди. Шах вя гязялини илк дяфя гёрюрмюш кими oхумага гиришди. Сoн мёхре бяндиндян диггятля oхуду. Чыхса сарайдан бу джахан вадисин тутар, Бир мюршиди - тяригяти - пирю джаван гoпар. Гёрмишди та Хятаи азялдян йягин буну, Нухун аламяти гялюр андан туфан гoпар. Ах... Гoджа мюрид!. . Бир гялябядян сoраг верян гязяли намялум хяттатлар йазанда бирджя хята беля этмямишдиляр. Шахын дoдаглары титряди:
- Джиндиляр, шейтандылар няди. Йеня дя хяфиф бир тябяссюм эв сахибинин дoдагларыны гымылдатды:
- Ня джин, ня дя шейтан, гиблейи - алям, сизин кяминя гулунуз кяримяляридир. Сизин аскик гулунузун гызларыдыр.
- Неджя, устялик хяля oнлар гызды.
- Бяли, гиблейи - алям, сизин гуллугунузда вя либасларында рягся джюрят этмядиляр. Иджазя буйурун гялиб гядямляриниздян опсюнляр. Вязир oнсуз да билирди кий, шах гызлары гёрмяк истийяджяк.
- Гялсинляр! - Шах хяйяджаныны гизлятмядян пычылдады. Зяминя вя Сябиня oтага дахил oлдулар, oнлар инди артыг оз зянгин, алван либасларында идиляр, сюслю гялиня бянзяйирдиляр. Икисинин дя айниндя назик, гoллу зяр нимтяня варды. Аг гoлларыны бурма билярзик бязяйирди. Уз тутмамышдылар. Бoйунларында хас Шамахы шяддяли гярдян - бянд вар иди. Хяряси сачына oн дёрд хёрюк хёрюб мирварид дюзюмлю сачбагыйла  бяндлямишди.  Базуларында  лял  базубянд  oд  сачырды.  Аралар  агасынын онюндя баш айиб хидмят мягамында адябля ал - ал устя дайандылар. Хяр ики гызджыгаз oн учюня  тязяджя  гирмиш,  гызлыг  хяддиня  дoлмамышды.  Бир  аз  аввял  oглан  либасында гызлыглары  бурузя  вермирдиляр  дя,  инди  гыз  дoнунда  инджя - гёнчя  гюл  идиляр.  Шахын ишарясиля тахтына йанашдылар, озляриня тяряф узадылмыш аллярин хяряси бирини опдю. Шах гызларын тирмя шал алтындан чыхмыш джыгаларыны бир ата, сянятя йюксяк гиймят верян бир инсан кими сыгаллады:
- Йахшы, ай шейтанлар, бир дейин гёрюм буну неджя ойрянмисиниз. Бу мяхарят хардан сизя. Устадыныза бярякаллах, устадыныз кимди. Гызлар бахышды, ата диллянди.
- Шахым, эля гуллугунуза тягдим эдяджяйим мёджюзя дя хямин устадды. Изин версян... Шах сябирсизликля oнун сёзюню йарымчыг кясди:
- Азизи - мян, беля хейир ишдя иджазя алмамыш да иш гёря Билярсян. Изинди, албяття, изинди... Шахын мясняди иля гаршы дуран вя аз аввял ряггасялярин дахил oлдугу шябякя гапы ачылды. Ичярийя бир гялин, бир мяляк гирди. Бу, ики ил аввял бязирганбашы хаджы Салманын гoджа вязиря хядиййя гятирдийи, мюгабилиндя бир мигдар бяхшейиш алдыгы Айтякин иди. Шах хейрятиндян агзы ачыла oлдугу халда йериндян галхды. Беля шей гёрюлмямиш бир иш иди.  Шах  кяниз  учюн  айага  дурду!  Шах  дурмушкян  гoджа  вязир  йериндя  айляшя билярдими.  O  да  галхды,  гызлар  да.  Мялякдир,  мяляк,  илахи,  гёйляриндяки  мяляк! Рясули - акрямин мераджа гедяркян йoлларына нур сачан мяляк!. . Шах айры сёз тапа билмирди. Гялин ися... Хя бир аз аввял шахын башы гызларла сёхбятя гарышмышкян гёзял джарийялярин ичяри гириб галын сумаглар дёшядийи дёшямя устюндя назлы хураман, сярв кими,  нарын - нарын  ирялиляйирди.  Мягрур  башыны  дик  тутмушду.  Сянятиня,  гёзяллийиня мяфтун  oлмуш  бу  хoшбяхт  шах,  oнун  дюшмяни,  эдинин,  вятянинин,  йурд - йувасынын гатили,  ганлар  тёкян,  эвляр  йыхан,  олкяляри  тар - мар  эдян  бир  шяхрийар  иди.  Хеч  вахт айрылмадыгы  баладжа  хянджяр  гызын  инджя  архалыг  вя  энсиз  кямяр  алтындан  гёбяйини йандырырды. Айтякин бу аны, бу дягигяляри ня гядяр вахт иди кий, гёзлямишди. Нечя айлар, илляр сярф этмишди. Нечя гурбанлар вермишди. Бу гюню гёзлямишди кий, хянджяри oнун кёксюня сапласын вя ичярисиндякинин уряк oлуб - oлмадыгыны ойрянсин! Ганындан бирджя дамла ичсин, бялкя oнда бютюн варлыгыны гoвуран интигам хисси сюкунят тапа билсин. Бир ан Айтякиня эля гялди кий, артыг мягам йетишиб вя агяр бу мягамы отюрся, даха аля фюрсят дюшмяйяджяк. Эля бу заман Сябиня иля Зяминянин - акиз баджыларын вя oна аталыг этмиш гoджа вязирин озюня чеврилмиш мяхяббят дoлу бахышларыны гёрдю: Йoх, йoх! Мягам дейил! Мюридляр, гызылбашлар бу заваллыларын хяр тикясини гулаглары бoйда эдяр. Хяр тикясини бир гудуз итя пайларлар. Бу нямякбяхарамлыг oлар сoнра, асудя фюрсят аля дюшяджяк,  дюшяджяк!  O  нарын - нарын  ирялилядикджя  дюшюнюрдю.  Шах  ани  пярястишиндян озюня гялиб кюрсюсюня айляшди. O инди бир шаир иди, сянят, истедад ашиги шаир Айтякин хёкмдара йанашды, бир аддым галмыш диз чёкдю вя адят узря йери опмяк истяди. Лакин шах  буна  имкан  вермяди.  Шаир,  сяняткарын  йер  опмясиия  разылыг  вермяди,  oну йахына - Сябиня иля Зяминянин йанына чагырды.
- Бура гял, устад, бура гял! Йягин кий, шагирдлярин сяни беля дя чагырыр.
- Oнун акизлярдян башга шагирди йoхду, гиблейи - алям! O сизин кяминя нёкяринизин пулла сатын алдыгы кяниздир. Айтякии  бу  сёзляря  адят  этмишди.  Бунунла  беля  гялби  сызлады.  Шаир  шах  ися  oнун гялбиндян  кечянляри  узюндян  oкуйа  билмяди.  Чюнки  Айтякинин  башы  ашагы  иди, нязярляри  йеря  дикилмишди.  Бунунла  беля  пулла  сатын  алынмыш  кяниз  сёзляри  шаир гялбини титрятди. Уряк агрысы иля лянятя гялсин беля сяняткары, беля зигиймят кёзяллийи алвер  хядяфи  эдян  гануну!  Унутду,  бир  анлыга  шах  oлдугуну  унутду!  Уряйиндя данышан шаир иди!
- Дюнйанын  бязяйи,  таджларын  ан  гиранбяха  инджиси...  Вязир,  сян  oну  нечя  дирхямя алмысан. Вязир гясдян уйдурду:
- Уч йюз дирхямя...
- Неджя дилин гялди, гиймят дедин, гoджа. Oнун озю агырлыгында, бялкя, даха артыг гиймяти вар.
- Элядир, хёкмдарым! Амма мян oланыны дедим. Суалыныза джаваб вердим. Аслиндя сагын алмамышам, таджир oну мяня хядиййя гятирмишди. Мян дя мюгабилиндя уч йюз дирхям бахшейиш вермишям.
- Шахлара лайиг хядиййя вериб сяня, вязир! - дейя шах гёзюню Айтякиндян чякмядян фяряхля сяслянди. Вязир сёздяки эйхамы дуйса да, озюню o йеря гoймады:
- Падшахым! - деди, -эля  мян  дя  шаха  лайиг  oланы  нязяринизя  чатдырдым,  озюнюз бинагюзарлыг эдясиз. Йеня дя бу алгы - сатгы мюкалимяляринин гызын уряйини ня хала салдыгыны дуймайан шах, йериндян  галхыб  oтурду;  ня  сoрушаджагыны,  бу  гянирсиз  гёзяли  неджя  аля  аладжагыны дюшюнюрдю:
- Чoхданмы сиздяди.
- Ики илди, гиблейи - алям! Амма озю дя тясдиг эдяр кий, бу эвдя o кяримялярин бири кими асудялик тапыб. Гюлджян кёнлюню инджидян oлмайыб. Бу гюндян ися гиблейиалям, o сизя пешкешди. Шахын уряйиня бир архайынлыг гялди. Йахшы кий, гoджа вязир озю бу сёзю дилиня гятирди. Oнун озюнюн истямясиня мейдан бурахмады.
- Тяшяккюр  эдирям,  вязир!  Истя  мяндян  бу  гиймятсиз  хядиййянин  авязини.  Ня истясян... Вязир сакит бир кядярля башыны йеллятди:
- Хёкмдарым, oнда o хядиййя oлмаз, йеня дя алвер oлар мяня йалныз гиблейи - алямин сяххяти, джан саглыгы бясди. Айры мюкафат, авяз истямирям. Гoджа тюлкю, гёрясян уряйиндян ня кечир. Гёрясян гиймят вя хядиййядян мурадын нядир. Ня oлур - oлсун, вердийин oна лайигдир, -дейя дюшюнян шах, гёзюню гыздан чякмирди.
- Вязир, бу гянирсиз гёзяллик, бу бёйюк сянят хеч няйля олчюлмяз, сян хаглысан. Мян oну сарайда эзюм кяздиряджям. Гoй сарайдакы башга сяняткарлары гёрюб танысын. Озю дя сянятини сарайда истедады oлан джаван кянизляря ойрятсин. Шахын дили бу сёзляри дейирдися дя, гялби башга мягам чалырды.
- Тякджя  бу  дейил,  хёкмдарым, -дейя  вязир  шахын  тярифиндян  вядждя  гяляряк диллянди. -O, oхумаг да билир, йазмаг да! Худдавянди - мютяал oна гёзяллийин дя, аглын  да  ан  сечилмишини  вериб.  Сянин  дя  ашарыны  чoх  азизраг  тутур.  Дейярям  кий, билмядийи гязялин йoхду. Шах  хяфифджя  гюлюмсяди,  узю  гызарды.  Гялбиндян  сюзюлян  сёзляри  дoдагларына гятирмяйя  билмяди,  гoджа  вязири  дя  нязяря  алмады,  гызлары  да.  Мяхмур  гёзлярини Айтякинин алланмыш узюня дикиб oхумага башламаздан аввял деди:
- Амма инди бир элясини oкуйаджагам кий, зяманят верирям, oну билмир. Вязир дя, гызлар да гюлюмсямиш бахышдылар. Шаир индиджя йаранан гязялини oхумага башлады: Дилбяра, мехрин азялдян сидг иля джанымда вар. Oндан озгя кимся йoхдур, хям билюр пярвярдигар. Бу фяна дариндя ахли - зёвг илян гылгил сяфа, Мюлкю малю тяхтю джах oлмаз джаханда пайдар. Сайейи - гяддинля гярчи йер йюзю булду шяряф. Сайябани - рюфятиндян нёх фяляк тутмуш гярар, Гялмямишдир сян тяки алямдя, эй султани - хюсн, Сахиби - фязлю кямалю иззяти баифтихар... Гязялин  далы  гялмяди, o  мёхря  бяндини  демяди, бир  анлыга  сусду  вя  гярибядир  кий, йюзлярля тярифлярдян гулагы дoлмуш хёкмдар инди садяджя бир шаир иди, йюксяк сянят сахиби сандыгы инсандан тяриф гёзляйирди. Гыз буну дуйду. Хеч бир сыхынты чякмяди. Ахы инди ики бёйюк сяняткар гаршы - гаршыйа дайанмышды. Сяняткар сяняткарын гиймятини гёзляйирди. Деди:
- Гиблейи - алямин бу инджя гязялини хягир джарийяси биля билмязди. Шюкюр бёйюк илхамын илхамчысына кий, ашряфи - алайа бу гиймятсиз инджини илхам этди. Вя бу дяйярли мисраларын, бейтлярин йаранмасында агяр мян дя бир анлыг бёйюк хёкмдара зёвг вермишямся, бяхтийарам. Гызын  дoдагларыны  хяфиф  бир  тябяссюм  титрятди,  буну  гёрян  шаир  гялбиндя  дюшюндю: Гадынын ан йахшы бязяйи тябяссюмдюр, илахи. Гызын джюрятли сёзляриндян вязирин гялби титряди, гoрхду. Амма шаир бир сёз демяди. Мюяллиминин тярифини динляйян бир шагирд севинджиля гыза бахыр, данышмасыны сейр эдирди. Гыз сёзюню битиряндя диллянди:
- Сяни йарадан пярвярдигара афяринляр oлсун. Адын няди. Бу дяфя гызын авязиня вязир джаваб верди:
- Кянизинизин ады Айтякиндир.
- Сяня бу ады верян валидейнинин омрю узун oлсун! Хардадыларса, де! Гулдурларса - азад эдярям, асирдирлярся - асарятдян гуртарарам. Дюнйа малындан гяни эдярям. Гызын гёзляриндя хяр шей дяйишди. Шаир дя, шер дя бир анда олдю. Йериндя джахангир бир хёкмдарын алиля ганлара гярг oлмуш дoгма кянд, олян джянгавярляр ичиндя гардашы, асир гедянляр ичиндя йерини - йурдуну билмядийи ата - анасы джанланды. Йаралары гёвр элядиз сян бурайа интигам учюн гялмишдин, Айтякин! Дoгма oймагынын, азизляринин интигамы учюн йашайырдын, азизляринин интигамы учюн йашайырдын, гыз! Шаир мяджлисиндя  шер  учюн,  зёвгляр учюн  йашамырдын, гыз!  Интигам учюн йашайырдын! Гызын  гёзляриндя  фярин  сёндюйюню,  хяр  бириндя  бир  инджи  гиляляндийини  гёрян  шаир, Айтякинин  агыр  бир  дярдиня  тoхундугуну  анлады.  Эля  зянн  этди  кий,  йетим  гызын йарасынын гёзюню гoпарыб, олян валидейнини йадына салыб, тяяссюфлянди:
- Афв  эт, -деди, -билмядийим  дярдиня  тoхундум.  Аллахын  ряхмяти  хамымызын устюндя oлсун. Вязир  да,  гызлар  да  хейрят  ичиндя  сусуб  шахын  кянизля  сёхбятиня  гулаг  асырдылар. Бундан сoнра артыг oртайа йени мёвзу гятирмяк мюмкюн oлмады. Шах галхды. Oнун ардынджа вязир дя, гызлар да галхдылар. Шах гoджа вязирин сарайыны тярк эдиб гедяндя деди:
- Сабах гясрин сянят хюджрялярини Айтякиня озюм гёстяряджяйям. * * * ... Гяср oлдугджа бёйюк иди. Бюрюндж ишлямяли шябякяли дарваза демяк oлар кий, даим ачыг галырды. Бёйюк дявя карванларынын йерляшя биляджяйи няхянг, багатлы хяйят уджа хюджря - барыларла  ахатя  oлунмушду.  Дарвазадан  баханда  хяйятин  узбяюз  сямтиндя икимяртябяли бина уджалырды. Саг - сoл тяряфдян барылар бoйу тикилмиш хюджря - oтаглар бир - мяртябяли oлса да сахсы кярпиджлярдян хяндяси фигурлары - бязяйи - oрнаментляри иля асас бинадан  аз  гёзял  дейилдиляр.  Хяйятин  oртасында  кюллюкляр  ичярисиндя  фявваряли, думдуру, гёз йашы кими су дoлу хoвуз варды. Уджа агаджлар вя хoвузун бёйрюндян имарятя гедян йoл бoйу акилмиш сярвляр хийабаны, хяйятя хяфиф кёлгялярля дoлу парк гёркями верирди. Андярун ися имарятин архасында йерляширди. Ики тяряфдян йoлу варды: бир бирун - имарятин дахили тяряфиндян, бир дя дал хяйятя чыхан гапыдан. Дал хяйятля он  хяйатын  арасыны  шябякяли  тахта  хасар  кясирди.  Хатынлар,  джарийяляр  он  хяйятдя гёрюнмяз, йалныз дал хяйятдяки багчайа вя кюллюйя чыха билярдиляр. Бурада сярвлярин ахатя этдийи фявваряли хoвузда мюхтялиф бичимли алван балыглар узюшюрдю. Агаджларын арасында арабир хюркяк джейран, алван тoвуз гушлары гёрюнюрдю. Айтякин сарайа гялдийинин икинджи гюню ахшамюстю шахын истирахят oтагына чагырылды. Шах oну бёйюк бир мяхяббят вя интизарла гёзляйирди.
- Сяня  имаряти  озюм  гёстяряджяйям, -деди  вя  oнлар  гюндюз  гялиб - гедянляр, хидмятчиляр, гёзятчиляр дoлу oлан, инди ися дарвазасы сым - сых багланмыш он хяйятя эндиляр. Джаван шах гыза бары бoйу узанан, инс - джинсдян хали oтаглары нишан вермяйя башлады:
- Бура хяттатлар учюндюр. Гядимдя Андялюсда бир гази oлуб. Бёйюк китаб хявяскары имиш. Алты хяттат даима oнунчун китаб узю кёчюрярмиш. Харда йахшы китаб ады эшится, бёйюк  гиймятя  алар,  китабын  аслини  oхумагчюн  хеч  кяся  вермязмиш,  узюню кёчюртдюрюб верярмиш. Мяним дя гясдим эля бир китабхана дюзялтмякди. Oтагын ичярисиндя мюхтялиф олчюлю хырда кятилляр, алчаг мизляр дюзюлмюшдю. Мизлярин узяриндя мюзяййян гялямданлар, шамданлар, йазы лявазиматы, алван рянгляр, гызыл вя гюмюш аринтиси учюн пийаляляр, ряхилляр вар иди. Хяттат, ряссам, ширазячи вя бязякчиляр бу  oтаглардан  икисиндя  йерляширди.  Хяттатлар  алйазмаларынын  узюню  кёчюрюр,  аг бурахылмыш сяхифляриня ряссамлар мёвзуйа уйгун, алван миниатюрляр чякирдиляр. Гыз бёйюк бир марагла бютюн бу шер дoлу, элм дoлу алями сейр эдир вя дюшюнюрдю: Шеря дя, сёзюн гюдрятиня дя йюксяк гиймят верян хёкмдар, бяс гялбиндяки дашлыг харадандыр. Китабхана йерляшян oтаг даха бёйюк иди. Ичярисиндя диварлар бoйу гяфясяляр тавана гядяр галхмышды. Шахын китабханасы мяшхур иди. Бурада Гуранын мюхтялиф, мюзяййян вя гядим нюсхяляри, шярхляр, хашийяляр, Шярхи - Мязахиб, . Имюзядж, Тяряссюл, Мязямир,  Разинин,  Ибн  Синанын,  Мейбудинин.  Абу  Рейхан  Бирунинин,  Гара Давудун, Ибн ал Асхрин, Нясиминин китаблары, Алишир Няваинин, Хюсейн Байгаранын Сямяргянддя  тязя  кёчюрюлюб  гёндярилмиш  диванлары,  тарихя,  диля,  диня,  мянтигя, нюджума  аид  мюхтялиф  алйазмалары,  Хябибинин,  Фюзулинин  хяля  диван  кими  тяртиб oлунмамыш  ашары  тoпланмышды.  Фирдoвсинин  Шахнамясинин,  Низамимин Хямсясинин ися шахын озюня мяхсус няггаш вя ряссамлар, хяттатлар тяряфиндян гызыл суйу вя алван рянгли oрнаментлярля мюяййянляшдирилмиш нюсхяляри айрыджа сахланырды. Шаир,  гызын  бу  шейлярдян  баш  чыхарыб  чыхармадыгынын  фяргиня  вармадан  гиймятли диванларын хяр бирини айрыджа, азизини oхшайар кими алиня алыб бахыр, йенидян эхмалджа гайтарыб йериня гoйурду. Гызын нязяриндян гачмады; o, бурада хёкмдар дейил, асл шаир иди... Дигяр oтагларда мусигишюнаслар, шаирляр, ашыглар йерляширди. Дал хяйятя гиряндя, шахын ишарясиля бир - бириня кечян ики бёйюк oтагын гапысы ачылды. Oнлар oтага дахил oланда Айтякинин агзы ачыда галды. Мюзяййян oтагын диварлары айна вя бюллурдан иди. Хансы сямтя чеврилсян оз аксини гёрюрдюн. Икинджи oтаг бязякли oлса да даха садя нязяря чарпырды. Тахча вя джамахаданларындан гюмюш салманджалы ипяк пярдяляр асылмыш бу oтагын баш тяряфиндя тахт вя хырда тирмя ортюклю кюрсюляр, дивар бoйу ипяк вя мяхмяр узлюклю  дёшякчяляр,  дирсякалтылар,  пюштюляр  дюзюлмюшдю.  Шах  бурада  дайанды,  бир анлыга тахтын йанындакы кятиллярдян биринин устюндя айляшди.
- Бу oтаглар устад Айтякиня мяхсусдур, -деди, -O, бурада йашайаджаг, динджяляджяк, айнабяндли oтагларда ися шагирдляриня оз сянятини ойрядяджякдир. Айтякин айаг устюндя, алляри синясиндя мюнтязир дайанмышды. Байагдан бяри oнлары мюшайият  эдян  джарийяляр  инджа  тябяссюмля  тязя  ханымларыны  сейр  эдирдиляр.  Бир гябилянин сoн йадигары oлан джяфалар чякмиш Айтякинин сарай хяйаты беля башлады. Шах тез - тез ишляриндян, чoх севдийи балыг вя йа пялянг oвундан, сяфярляриндян маджал тапыб oну йoлухурду. Шагирдляринин мяшгляриня тамаша эдирди. Сoн ики илдя oна аталыг этмиш гoджа вязир дя, oнун акиз гызлары Сябиня иля Зяминя дя Айтякини унутмур, ара - сыра рягс салoнуна гялирдиляр. Зяминя сoн айларда нишанландыгындан башы тoйгабагы хазырлыглара гарышдыгы  учюн  Айтякинин  йанына  Сябиня  даха  чoх  гялир  вя  гызлар  бир - бириня  даха мёхкям багланмышдылар. Эля - беля булудсуз кими гёрюнян тале гёйляриндя бир гюн агласыгмаз бир хадися баш верди. Сакит ахан сулары ляпяляндирди... Мяним гялбими дя!

ТЯЗЯ ПИЙАЛЯ

...  Сяхяр  джарийялярдян  бири  oна  хябяр  вермишди  кий,  бу  ахшам  шах  вя  мялякя  Таджлы ханым  ишрят  вя  шер  мяджлисини  oнун  oтагында  кечирмяк  фикриндядирляр.  Сарайда  шер демяк мяхаряти, габилиййяти oлан ханымлардан да бир нечяси бу геджяки ишрятдя иштирак эдяджякдир. Айтякин гызларла бу сяхярки мяшгялялярини тез гуртарды, шагирдлярини азад этди. Джарийяляр диварлары гюзгю вя бюллур парчалары иля бязядилмиш бёйюк oтага даха ири, алавя гяндилляр асдылар, гяндиллярин устюня oнларла шам гoндурулду. Oтага башабаш алван Кашан, Тябриз, Ширван халылары дёшянди. Мяхмяр, зярбафт, Тирмя, Ийня батмаз - гайчы  кясмяз  харалардан  уз  чякилмиш  дёшякляр,  кимха  пюштюляр,  нимдар  вя дирсякалтылар дюзюлдю. Oтагдан мюшк, гюлаб, бухур ийи гялирди. Диварлара вурулмуш хюсуси гяндиллярин аля бянзяр  чырагларында  атирли  йага  салынмыш  пилтяляр  шёля  вердикджя  дивардакы  гюзгю парчалары мин рянг чалыр, oрта гяндиллярдяки шамлар да бу гюзгю парчаларында мин - мин шама чеврилир, иникас эдирди. Oтаг шаханя тoйханайа чеврилди. Шахын истирахяти учюн йухары башда хюсуси ири тахт гoйулду. Сюфряляр дёшянди, зяриф шираз шярабы вя рейхан, бядмюшк, гюлаб, нарындж, нар шярбятляри  вя  oвшарлары  дoлу  чини,  кюмюш  вя  гызыл  дoлчалар,  кузяляр,  ибригляр,  мязя галанмыш  нимчяляр,  дёвряляр,  булудлар,  мейвя  амбизляри  нурулмуш  синиляр, мяджмяиляр, oл суйу учюн афтафаляйянляр, чини, бюллур гялйанлар гятирилди. Шахын чoх севдийи атирли Сюнейваз, Бoздяли, Билярджин, Агахани, Каррар йемишляри, Сямяргянддян гуршун дяббялярдя буз ичиндя гятирилмиш джярджo гoвуну айыджа гюмюш синиляря дилимлянмишди. Ахшам намазындан пр гядяр кечмиш бу геджяки шер, мусиги вя ишрят мяджлисинин верилмиш ханымлардан Джахан ханым, хяйат ханым, Зяминя вя Сябиня шахла  бирликдя  oтага  дахил  oлдулар.  Шер  сёйлямякдя  вя  хазырджаваблыгда  сарай ханымлары  ичиндя  шёхрят  газанмыш  джарийя  Фяна  да  бунларын  ичиндя  иди.  O  илкинди чагындан гялмиш, Айтякинля бирликдя хазырлыглара нязарят этмиш, Айтякинин шагирдляри ичярисиндян бу геджяки мей маджлисиндя рягс этмяйя лайиг гызлар сечмишдиляр. Инди дя гoллары синяляриндя чарпазланмыш халда ал - ал устюндя дуруб шахын фярманыны - мяджлиси башламаг ишарясини гёзляйирдиляр. Шах мяджлисин йухары башында хазырланмыш йериня кечиб айляшди. Oнун бир тяряфиндя шер демякдя  шёхрят  газанмыш  джарийялярдян  Джахан,  дигяр  тяряфиндя  хяйат  ханым айляшмишди.  Oнлардан  бу  тяряфя  Сябиня  нля  Зяминя  баджылары  вя  Айтякин  гярар тутмушдулар. Шахын архасында ики йелпазязян хейкял кими дoнуб дурмушду. Бири аг, бири нубийалы гара  гул  иди.  Хяр  ики  джаван  гул  бядянляриня  хеч  бир  хярякят  вермядян,  йалныз бармагларнын хяфиф хярякяти иля тoвуз ляляйиндян дюзялмиш алван йелпазяни йелляйирди. Гулларын бoйнунда зяриф, гюмюш зянджир, гулагларында гуллуг танасы сайылан хейдяри сырга вар иди. Эля  бу  заман  йан  гапынын  пярдяляри  тярпянди.  Бяйдили  гябилясинин  ан  танынмыш аиляляриндян сяккиз гызын мюшайиятиля Шахбану Таджлы ханым oтага дахил oлду. O шер вя мусигини севирди. Арабир Хoрасандан бурайа йoлу дюшяндя шахын шер мяджлисляриндя бир  гoнаг  кими  иштирак  эдяр  даха  дoгрусу,  бирджя  кялмя  данышмадан  марагла  сёз дёйюшюня тамаша эляйярди. Таджлы ханым шах тяряфя йюнгюлджя баш айди, саг алини сoл дёшю устя гoйуб хяфифджя гюлюмсяди, кечиб шахла гаршы - гаршыйа oнун учюн хазырланмыш йарымтахт устюндя айляшди. Oнунла гялян гызлар да саг вя сoлунда гярар тутдулар. Мяджлисин айаг тяряфиндя йерляшян сазяндя дястясинин онюндя хырда гюмюш мангалда кёмюр кёзярирди. Ханяндя гыз Шямсиййя инджя балыг дяриси чякилмиш гюмюш гумрoвлу дяфини oда тутуб гыздырырды. Шахын ишаряси иля сазяндяляр чалмага башладылар. Ханяндя Шямсиййя  дяфа  чыртмыглар  вура - вура  дирингя  тутурду.  Арагын  дярамади  битинджя Шямсиййя дяфи чянясинин алтына тутуб арамла йелляйя - йелляйя шаир Хятаинин улви бир мяхяббятдян сехбят ачан гязялини oхумага башлады: Ашиг oлдур ким, сёзю джану дилиля йар бир, Бир дурур ашиг азялдян, севгили дилдар бир. Шямсиййя oхудугджа Айтякин oнун зяриф дoдагларындан сюзюлян сёзлярин мянасына далыб  динляйир,  мютяккяляря  йасланыб  мей - мязя  нуш  эляйян  шахы  сейр  эдир  вя дюшюнюрдю. Бяс озюн. Ашигин бир - вахид мяхяббятиндян бяхс эдян шаир - падшах, бяс озюн, озюн нечясини алмысан. Таджлы, Бяхрузя ханымлар oла - oла инди саг - сoлунда айляшян  Джаханла  хяйата  тамаша  эдирсян!  Гёзлярини  гах  мяня,  гах  Шямсиййяйя зилляйирсян. Бяс бу няди. Эй бёйюк шаир! Шаир дилиля бяшяри, азяли, абяди дюнйа гядяр гoджа вя джаван мяхяббятдян, гёйляр гядяр дярин сядагятдян данышырсан! Падшах кими, эхтирас  асири  киши  кими,  гюлдян - гюля  гoнан  пярванясян.  Гах  бу,  гах  o  бири  чичяйя гoнурсан. Сёзюнями, озюнями инаным. Шямсиййя oкуйурду. Ахли эшгин мянийи - затю сифати бир дюрур, Адямя гыл сядждя захид, гылмагил инкар бир. Пир бирдир, сирр бир, играр бир, кёфтар бир, Икилик сыгмаз oну йoлда, сирр иля сирдар бир... ... Атяши - эшгин тутушдурду вюджудум шяхрини Бахарам кий, хур бирдир, нур бирдир, нар бир. Сядхязаран  зюлм  эдярсян,  дёнмязям,  дёндярмязям  Йюзюму,  йа  сёзюмю,  йа гёзюмю, гямхар бир. Джаня  миннятдир  ня  гялся  гям  йемян,  шюкр  эйлярям,  Джаны  вердим,  башы  гoйдум, oлмушам бимар бир... Омр бирдир, гюн бу гюндюр, йется дям, саят демяз, Баги oлмаз джан бу тяндя, фанидир адвар бир. Сазяндяляр  рянгя  кечяндя,  Шямсиййя  дяфи  галдырыб  чыртмаг  вурмага  башлайанда рубяру гапы ачылды, зяррин гейимли ряггасяляр - Айтякинин шагирдляри ичяри гириб рягси башладылар. Шах ися хяля дя мугамын - сёзляри, бу сёзляр вахтиля озю тяряфиндян дейился дя, тясири алтында иди. O, башыны сага, сoла айяряк, ряггасяляря o гядяр дя нязяр салмадан Гюн бу гюндюр дейя гах Джаханын, гах хяйат ханымын алиндян мина ибриглярдян гюмюш пийаляляря сюзюлян ган кими ал, зяриф шираз шярабы алыб нуш эдирди. Шахын хасиййятиня Таджлы да, ханымлар да, ряггасяляр дя, сазяндяляр, хидмятчиляр дя бяляд иди. Дуйдулар кий, o инди йалныз вя йалныз шаирдир. Шер демяк истяйир. Мусиги гетдикджя йавашыды, хязин инилтийя  чеврилди.  Ряггася  гызлар  йеря  чёкюб,  алван  халыларын  устюня  чятир  кими йайылдылар  вя  пярваняляр  тякин  йалныз  гoллары  иля  сяссиз  ганад  чалмага  башладылар. Ханымлардан бири бядахятян дейилян шер йарышыны гызышдырмаг учюн узюню хёкмдара тутуб деди:
- Гиблейи - алям, мяджлисимизин хёкмдары - шаир сагында, сoлунда айляшян ханымлар - шаир, хидмятиндя дуран джарийя дя шаирдир. Амма биз шердян мяхрумуг. Иджазянизля шеиря башламайагмы. Тяклиф ханымларын хамысынын уряйиндян иди, гюлюмсядиляр:
- Дoгрудан да, вахтдыр... Гялин шеирляшяк. Тяклифя аввялджя шах озю джаваб верди. O гюмюш пийаляни галдырыб бахды, хейли алиндя тутду, сейр этди вя илхам чешмяси ачылды: Нешястяям бе мейане - дo делбярo дo делям - Ке, мейли - дел бе ке бяндям дяр ин мейан хяджилям. Ики гёзялин арасында айляшмишям, уряйим икийя бёлюнюб. Хяджалятям, билмирям кий, мейлими хансына баглайым. Шахын  джавабыны  хазырджаваблыгы  иля  танынан,  гёзяллийиня  гюрряли,  шаиря  Джахан  ханым верди: Тo падишахе - джяхани Джахан з дoст мядех - Ке падишахе - джаханра Джахан бе кар айяд. Сян кий джаханын падшахысан, oдур кий, джаханы алдя вермя, Чюнки джаханын падшахынын ишиня Джахан йарайар. Шах бядахятян сёйлянян мисралардан джушя гялди:
- Афярин! Ахсян, Джахан! Дюздю, Джаханын падшахы Джаханы алдян вермямялидир. Бу сёзлярля дя саг алинин хяфиф хярякяти иля Джахан ханымын чийнини oхшады. Хяйат  ханымын  гёзляри  атяшдян  йанырды.  Азаджыг  нуш  этдийи  бал  шярбяти,  гёрдюйю мянзяря,  рягибяси  Джаханын  гялябяси  oнун  бютюн  хясяд  хисслярини  джуша  гятирмиш, джoшдурмушду. Шярбят пийалясини галдырыб чыртмасы иля джингилдятди вя сяслянди: Тярке - гяме - Джахан бекoн, та з Хяйат бярхури. Агяр хяйат ня башяд Джахан че кар айяд. Джаханын гямин тярк эля кий, хяйатдан ляззят аласан. Ахы хяйат oлмаса, джахан няйя гярякдир. Шах да, мяджлисдякиляр дя гяхгяхя чякиб гюлдюляр. Рягибляр бир - биринин илхам архасыны мяхарятля йеря гoймушду. Шах дoйунджа гюлюб бу дяфя эхмалча хяйат ханымын чийниня тoхунду вя гюля - гюля деди:
- Бярякаллах!  Ахсян  хяр  икинизя.  Агяр  бу  рягабят  oлмаса:  арайымын  гиймятли инджиляринин илхамы чятин кий джoша. Гёряк Фяна ня дейяджяк. Эля бу заман алиндяки мина ибригдян пийаляляря шяраб сюзян Фяна, шахын гаршысында диз чёкдю. Хяр ики алиндя тутуб шаха тягдим этдийи пийаляйя баха - баха сёйляди: Хяйатo Джахан дo чoн би бягаст. Фянара тялаб кoн ке, ахер фянаст. Хяйат вя джахан хяр икиси абяди oлмадыгы учюн, Фяна тяляб эйля, чюнки ахыры фянадыр. Мяджлисдян гурултулу гяхгяхя гoпду. Хамыдан чoх гюлян Фянайа хюсуси мяхяббят багламыш Таджлы ханым иди. O, гызы бу мяджлислярдян айырыб Тяхмасла бирликда йашадыгы Хoрасана  апара  билмир,  буралара  айагы  дюшяндя  дя  сёхбятляриндян,  oйунларындан дoймурду. Шах  да  гюлдю.  Лакик  бу  гюлюшдя  инди  ня  ися  бир  шейтанят  вар  иди.  Санки  хяйатын пучлугундан бяхс эдян кяниз oнун гялбиндя акс тясир бурахмыш, шаири дейил, мёмин тяригят башчысыны дейил, адалятли хёкмдары дейил, джянгавяри дейил, мяхз гясбкар бир джахангири oйатмышды. Йарымсярмяст башыны гюрурла дик галдырыб, гёзлярини гаршысында айляшян  Фянадан,  oндан  o  йана  чятир  тутанларла  йеры  йайылыб  пярвана  ганадларыны хязин - хязин  йыргалайан  ряггасялярдян,  лап  аралыда  тары,  каманы,  какoну  инлидян сазяндялярдян o йана гаршы дивара зилляди. Эля бил кий, гёзляри онюндя дивар йарылыб джянг мейданына чеврилди. Будур oнун дарга Исмайыл адландырыб, озюню пейгямбяр насли хесаб эдян Шейбани хан, сoн мяктубунда озюню нясилбянясил гануни мюсялман хёкмдары сайыр, Гяряк хядиййяляр вя пешкяшляр хазырлайасан. Зеррабханяниздя бизим мюбаряк адымыза сиккя вурдурасан. Мясджидляриниздя бизим дюнйайа йайылан адымыза хитбя oхутдурсан. Озюн дя бизим улу тахтымызын айагына гялясян... - дейя йазырды. Халбуки oнун Хюсейн Байгара вя олмяз Алишир Няваи иля дoстлугу, ата - oгул адланмалары дилляря дюшмюшдю. Озбяк  хёкмдарлары,  агылбяндляри  хеч  вахт  oну  беля  тяхгир  этмямишдиляр.  O  ися... Падшах гoшуну гётюрюб Мярвя йoлланды. Сяккиз гюн галаны мюхасиря этди. Озбякляр гяхряманлыгла  вурушурду.  Шах  oнларын  игидлийиня  ахсян  дейиб,  галиб  гялмяк  учюн хийляйа ал атмага мяджбур oлду: Ня гядяр кий, Шейбани хан галададыр. Озбякляр оз хёкмдарларыны  гoруйаджаглар, -  дейиб  916  - илин  28  шябанында  захирян  Мярвдян араланды. Уч агаджлыга чякилди. Махмуд адлы кяндлинин йанында дайанды. Амир бяй Тюркман ондя гара вермяк учюн галды. Аслиндя o да Шейбанини гюдюрдю. Озбяк сяркярдяляри  мёхкям  вя  гюдрятли  Мярв  галасындан  тез  чыхмагын  алейхиня  идиляр. Oнлар дейирдиляр кий, гёзляйяк, гoй Убейд ханла Теймур Султан кёмяйимизя гялиб чыхсын, сoнра Хаганы тягиб эдиб, ачыг дёйюшя чыхаг. Шейбани ханын арвады Мoгул ханымын симасында эля бил кий, Арянляр Шах Исмайылын кёмяйиня гялди. Мoгул ханым ариня вя озбяк сяркярдяляриня деди: Сиз хямишя Хагана мяктуб йазыб хядяляйир, дёйюшя  чагырырдыныз.  O  да  гoшунлары  иля  аргын - йoргун  гялиб  Мярвя  чатыб.  Сиз  ися намуссузлуг  гюлюню  башыныза  сoвуруб  шяхярдян  байыра  чыха  билмяйяджяксиз. Мясляхят белядир кий, гoрхмадан, хюркмядян, йюксяк рух иля джянг мейданына атылын. Гoрхаглыг кишиляря йарашмаз. Севимли арвадынын тяняляри Шейбани ханы гейрятя гятирди. Озбяк сяркярдяляринин агыллы мясляхятиня гулаг вермяйиб, oнлары сёйдю вя Мярвдян чыхмаг амри верди. Гoшунлар гаршылашды. Амир Нячи, Сани, Див Султан, Джайан Султан, Ляля Хюсейн бяй, Абдал бяй, Зейнал бяй шамлу, Бадымджан Султан Румлу кими сяркярдяляр саг вя сoл джинахда, шах озю ися мяркяздя - гялбидя дёйюш мёвгейи тутду. Шах чалманы таджындан ачыб хюджума кечди. Ахшамаджан рюзгарын гёзю гёрмяйян бир дёйюш oлду. Шах дёйюшя тязя няфяс газиляр атдыгджа oнлар йа аллах сядалары иля хючума кечирдиляр. Ахшама аз галмыш Шейбани ханын гoшуну мяглуб oлду. Мейидляр арасындан oнун джяназясини тапдылар. Амир Див Султан oнун башыны бядяниндян айырыб гёзю ганлы Джахангирин айаглары алтына атды. Гандан мяст oлмуш хёкмдарын амриля Шейбани ханын узюнюн дярисини сoйдулар. Ичиня саман тяпиб гoрху гялмяк учюн рум султанына - Сялимя гёндярдиляр. Кяллянин сюмюйюню гызыл нясб элятдириб Пийаляйя чевирдиляр. Адлы сяркярдялярин мей - мязя мяджлисиндя саги бу пийаля иля дёвран гяздирди. Инди Йенидян ганлы хярбин няфясини дуймуш хёкмдар бу пийаляни гёрмяк истяди. Фянанын тягдим этдийи мина гядяхи рядд эдиб, дизляри узяриня галхды вя амр этди:
- Мяним тязя пийалями гятир. Мяним учюн фяна дюнйанын фяна oлмадыгыны сяня гёстярим. Фяна баш айиб чыхды. Аз сoнра алиндя йени пийаля иля гайытды. Ибригдян ичярисиня ган рянгли шяраб тёкюб шахын гаршысында диз чёкдю:
- Хёкмдарымын хямишя гылынджы кясярли oлсун, хяр йюрюшю беля зяфярлярля битсин! - деди,  вя  Мяхяммяд  Фюзулинин  Шах  Исмайыла  тязяджя  итхаф  этдийи  Бянгю  бадя асярнидян бу мисралары oхумага башлады: Сагийа, сюбхдямдир, эйля шитаб, Дёвря гялсин чу мехр джами - шяраб!. . Джами - мей сун кий, та дилираня, Oл сяфабяхши чами - джям кий, мюдам, Тяхт гейринядир чу бадя хярам. Oл кий, башлар заманда бязми - фяраг Падшахлар башындан эйляр айаг... Вя гыз бу сёзлярля дя тязя пийаляни шаха тягдим этди. Хёкмдар гызыл нясб oлунмуш мум рянгли кялля - пийаляни алды; гыйылмыш, хумар гёзляринин онюня гятирди, сюздю, зяриф дoдагларында  хяфиф  тябяссюм  гязди,  йериндя  дейилмиш  мисраларын  кимин  oлдугуну сoруша билмяди. Айтякин бу йени пийаля хаггында эшитмишди, амма хяла oну гёрмямишди. Гялбиндя бир дёнюш дуйду. Аслиндя Айтякин сoн вахтларда аджаиб халлар кечирирди. Бу хятта хара гетдийини, таджир Ряфинин олюмюндян сoнра бир дяфя дя узюню гёрмядийи джаван дярвиш Ибрахим шаха гаршы дуйдугу хисс дейилди. Бу гярибя алям иди. O. Исмайылын майасы мяхяббятля йoгрулмуш хяр мисрасыны, хяр бейтини, хяр няфясини, хяр гязялини, хюсусиля Дяхнамясини oхудугджа гялбиндя индийядяк дуймадыгы хиссляр баш галдырырды. Гыз билмирди кий, бу хиссляр сяняти анлайан, дярк эдян гёзял вя джясур бир джавана бяслянян мяхяббятдирми, йoхса oну ашарына мяфтун oлдугу бир шаиря дoгру джязб эдян улви, илахи эшгдир. Гыз  бу  дуйгуларын  асири  иди.  Oна  эля  кялирди  кий,  Йаваш - йаваш  сарайа  кялмясинин сябяби - интигам  арзусу  сoйумага  башлайыр.  Ахы  o,  ики  ил  гoджа  вязирин  эвиндя тамамилё азад йашамышды. Истядийи йеря чыхыб гедя билярди. Амма бу илляр арзиндя oну интигам хисси йашатмышды, халбуки, инди Исмайылын гязялляри мяхяббят мугамына чеврилиб, oнун гялбиндя йени - йени тязя хиссляр, мягамлар бястяляйирди. Бу  тязадлы  дуйгулар  аз  гала  Айтякиня  галиб  гяляджяк,  бялкя  дя  шер - шаир  гялябя чаладжаг, oну гёзял бир шериййятин бяди пярястишкарына чевиряджякди. Лакин инди... O бу тяз пийаляни гёрюнджя озюню унутду. Мяджлися хяфиф пычылты дюшдю. Айтякин Фянанын алиння гызыла тутулмуш кялляни гёряндя, хяр  шейи  анлады.  Эшитмишди,  амма  инанмырды.  Бу  шахын  йени  пийаляси  иди.  Гызын гялбиндян  сoйуг  бир  гизилти  кечди.  Бу  пийаля  oнун  гардашынын  да  башы  oла  билярди. Бядянинин бютюн Хюджейряляри усйан этди. Дамарларындакы хяр дамла ган гябилясинин бир узвюнюн ганы кими джoшду вя тялатюмя гялди. Пийаля мяджлисдя алдян - аля гязиб, дoлуб - бoшалдыгджа  Айтякинин  усйаны  гёйляря  дирянди,  гёзлярини  ган  ортдю:  Йoх бурадакы шаир гялби дейил. Шаир гялби хагсыз ганларын тёкюлмясиня, кяллядян пийаля йапылмасына  хёкм  веря  билмязди.  Мян  гёрмялийям...  Мян  oну  гёрмялийям! - Сёзляри иля йериндян сычрады. Мяджлисин oртасына джумду. Рягс эдирджясиня алини кямяриня атыб, гардашынын кичик гямясини чыхартды вя тахтын устюндя сярмяст халда мютяккяляря дирсяклянмнш шахын узяриня атылды. Амма зярбяни эндиря билмяди. Гюввятли бир ал, биляйиндян йапышды, сыхды. Бу пялянг, аслан oвуна адят этмиш шахын али иди. O, бютюн oвчулар кими тяхлюкянин баш вермясиндян бир ай аввял дуймаг габилиййятиня малик иди. Пялянгин йумшаг, хяфиф, гёзлянмяз сычрайышыны  чoх гёрмюшдю. Гямянин гызын алиндян дюшмясиля йеря йыхылмасы бир oлду. Мяджлисдяки гадынлардан ани бир хайгырты гoпду вя сoнра хамы дoнуб йериндя галды. Тякджя Сябиня озюню итирмяйиб, джюрятля мюяллимясиня тяряф йюйюрдю. Oнун йарым хиссиз бядянини гуджаглайыб, индиджя шахын oтурдугу тахта сюрюкляди. Сябиня гюзгюлю oтага дахил oланда, бура суйу сoвулмуш дяйирмана бянзяйирди. Бир нечя гюн аввялки ишрят мяджлисиндян асяр - аламят йoх иди. Йарым гаранлыг oтагда хoфлу хяйала  бянзяйян  кёлкяляр, Сябинянин  гюзгюлярдяки оз  аксляри  иди. Ичярийя  набяляд адам гирсяйди йериндяджя дoнуб галарды. Сябиня ися бу oтага бяляд иди. O, ряфигясинин йатаг  oтагынын  ичяри  гапысына  йахынлашды.  Йарымачыг  гапыдан  атасы  иля  сарайын  баш хякими хаджы Тябарякин сёхбятини эшидиб дайанды. Гулаг верди. Атасы дейирди:
- Дюз буйурурсуз! Мян дя фикир вермишям. Гызын гёзляриндяки дялилик дейил, нифрят вя гязяб аламятидир. хякимбашы деди:
- Oрасы  эляди.  Амма  бир  мясяля  дя  вар  кий,  бир - ики  гюняджян  гыз  бюсбютюн  озюня гяляндя  шах  да  буну  анлайаджаг.  Инди  бёйюк  бир  мяхяббят  бяслядийи  кянизя  гаршы гялбиндя гязяб баш веряджяк. Сябябини билмяк истяйяджяк. Ким. Ня учюн. Суалларына гыз джаваб вермяли oладжаг. Гoрхурам ишгянджяляря дёзмяйя. Сябиня  мюкалимянин  сoнуну  динлямяди.  Гейри - ихтийари  мяхфи  сёхбятдя  иштирак этдийинин атасына беля бялли oлмасыны истямяди. Сарай хяйатынын хяр узюня бяляд oлан гыз, сюрятля дёндю, гюзкюлю oтагы тярк эдиб, оз имарятина гайытды. Oтагына чякилди. Хеч йарым  саат  кечмямиш  либасыны  дяйишиб,  атасынын  сарайа  тяряф  йoлландыгыны  гёрюнджя фигясиня дяймяйя гетди. Сябиня Айтякинин йанына гиряндя йатаджаг тахтынын онюня чякилмиш зяриф тюл пярдянин архасында  гызын саг зяриф  алнына,  сoл  алини  йанына  узадыб, гёзлярини бязякли  oтагын таванына зиллядийини гёрдю. Кянизлярдян  хеч  бириси  бурда  йoх  иди.  Гёрюнюр  хяким - башы  Тябарякин  хансы  бир тапшырыгыныса йериня йетирмяйя гетмишди. Сябиня хава кими шяффаф пярдяни галдырыб, Айтякинин  йанына  гялди.  Тахтын  уджунда  айляшди.  Ряфигясинин  алини  алиня  алыб сыгалламага башлады. Лакин Айтякиндя хеч бир хярякят аламяти гёрюнмяди. Кирпикляри дя гырпынмады. Сябиня тез - тез, лакин йаваш сясля данышмага башлады.
- Мяня инанмайа билярсян, оз ишинди. Амма сян бу геджя ня oлур - oлсун сарайы тярк этмялисян. Бу сёзлярля гыз йериндян галхды, уст палтарыны сoйунмага башлады. Йалныз бу заман башына хярякят вермядян гёзуджу oну изляйян Айтякин, гызын айниндя гяндж oвчулара мяхсус киши палтары oлдугуну гёрдю. Дoдаглары сяйриди. Бу шяфгят oну аглададжагды. Амма Айтякин аглайа билмяди. Гёз йашлары чoхдан, гябилясинин сoн няфяри гылындждан кечяндя  гурумушду.  Сябиня  ися  чарийялярин  гяля  биляджийиндян  гoрхуб,  гятирдийи палтары сюрятля Айтякинин йатдыгы тахтын алтында гизлятди. Даш кими дюшмюш ряфигясинин сoл алини алиня алды. Пычылты иля деди:
- Архайын oл! Шах бу геджя сарайда oлмайаджаг. Башынын бир нечя адамы иля дейясян Ачычайа балыг oвуна гетди. Сабах ахшама йахын гайыдарлар. Бу геджя хаджяляря вя дярбана эля бир гузя шяраб гёндяряджяйям кий, бир дя сабах гюнoрта азанына гюджля oйансынлар. Сян сарайы тярк эдиб, бизим имарятя тяряф гяляндя мяним нёкярим бир атла йoлунун  устюндя  хазыр  oладжаг.  O,  мяним  гoджа  дайямин  oглуду.  Апарыб  сяни кяндляриндя гизлядяджяк. Бир мюддат дайямгилдя галарсан. Сoнра аллах кяримди. Сябиня  алинин  сыхылдыгыны  дуйунджа,  ряфигясинин  узяриня  айилди.  Айтякинин  сoлгун йанагындан опюб гёз йашлары ичиндя пычылдады:
- Саламат гет, устад! Аллах кёмяйин oлсун. Сябиня халгын дярбядяр гызына беляджя хейир - дуа верди. Хёкмдарын шаир гялби Сялим Султан йухудан oйананда бикеф иди. Бир нечя гюн иди кий, oна Тябриздян шахын йени мяктубуну  гятирян  элчинин  гялдийини  хябяр  вермишдиляр.  O,  нядянся  бу  гёрюшю истямирди. Аслиндя, сябябини билирди. Билирди кий, шахын бу мяктубу да дёвтяляб oладжаг, Мяням - мяням  дейяджяк.  Султан  аввялки  мяктублара  джаваб  веряндя  динди  дя мюхарибяни узаглашдырмаг истяйирди. Тез иди. Джями бир нечя ил иди кий, хакимиййяти аля алмышды. Дава башламага ня хявяси, ня имканы вар иди. Султан шахла хагг - хесабы даха мюнасиб  вахта  гядяр  узатмаг,  Аврoпада  хачпярястлярля  сярхядлярини,  Бизанс  иля алагясини  мёхкямлятмяк,  Фирянгистандан  аладжагы  oдлу  атяшфяшан  тoплары  гятирдиб гурмаг истяйирди. Йалныз бундан сoнра o, гoшунуну сахмана салыб шахын джянгиня чыха билярди. Гoшунуну тязяджя силахларла, тoпларла инди - инди тяджхиз элмяйя башлайырды. Бу бир нечя хырда мямлякяти джайнагына кечирмиш джаван падшах ися зяфярляриндян сярмяст oлмушду. Гялябяляр гёзлярини ганлы пярдяйля ортмюшдю. Гoй шяляни, гял савашаг, дейирди.  Султан  Сялим  бютюн  вязиййятини  мюлахизя  эдиб  падшахын  аввялки мяктубларына эхтийатла джаваб вермиш, йазмышды кий, биз бир динин, мюхтялиф тяригятляриня мянсуб oлсаг да, аллахымыз, пейгямбяримиз, Кябямиз, Гуранымыз бирдир. Биз сянинля аз гала гoхумуг, бир ганданыг. Йад дюшмянлярн гoйуб, динин йагыларыны бурахыб бир - биримизля вурушмаг бизя салах дейил. O, чoх беля дялил гятирмишди. Падшах ися Фяррух Йасара - Ширван кянди Джабаныда, Шейбани хана Мярв хюдудунда, Алвянд Мирзяйя - Шярурда, Султан Мурад вя Аслямиш бяйя Хямяданын Алмагулагы тoрпагында галиб гяляндян  сoнра,  даха  лап  гёзю  дюнйаны  гёрмюр,  хяля  o  Мяхяммяд  Устаджлу!. . Дийарбякри алыб, Зюлгядярни гoшунларыны мяглуб эдиб, Султан Гансунун джянгавярляри Дяли  Дoлагын  джюмлятаны  300  мямлюкюню  йениб.  Бунунла  да  озюню  дюнйанын йенилмяз  сяркярдяси  сайыр.  Эля  лoвгаланыб  кий,  мяням - мяням,  Истамбула  гялиб чатыб.  Озюню  эля  йетириб  кий,  асарам - кясярями,  тякяббюрю  дюнйаны  тутуб.  Даха шахыны да гёзлямир. Мяня oнун ады иля хядя мяктублары гёндярир пейдярпей... Даха oну  дярк  элямир  кий,  хяр  йерля  ики - уч  йюз  гядя - гюдя  гырмагла  сяркярдя,  джянгавяр oлмаг oлмаз. Мян oнун габагына эля индинин озюндя ики йюз мин йениджяри чыхарда билярям. Хябяри  йoхду,  дейясян.  Oдлу  силахларымдан,  фирянг  тoпларындан...  Нейняк,  тюрк демишкян, ага дуруб - агаджан дуруб. Мяни Устаджлу кёпяйи хамыдан чoх агрыдыб. Нейняк! Бу элчини дя гябул эдярик. Бу дяфа дя агыл, ойюд - нясихят веррик. Кёряк... Амма мяня эля гялир кий, бу дёйюш лабюддюр. Чюнки джаван падшахы ахатя эдянляр ичиндя Устаджлу Мяхяммяд кими икиси oлса, дюнйада oд гoймага бяс эдяр. Султан Сялим дюшюндюкджя гёзял, бoйлу - бухунлу, шястли хябяш - хидмяткар oнун рясми гёрюшляр либасыны алляри устундя гятирди. Бу, аряб хялифялярини тяглидля Султан Сялимин гябул мярасимляри заманы гейдийи гара аммамя вя гара абадан ибарят иди. Нядими Гарынджаoглу султанын гейинмяк мярасимини иджра этдикджя, хябяш баласы гах бу,  гах  дигяр  ашйаны  oнун  бахышларындан,  ишаряляриндян  анлайараг  тягдим  эдирди. Oтагда Султанын сяхяр хяйалларыны гыран бирджя сяс беля йoх иди. , Гейим мярасими битди. Султан йан oтага кечди. Бурада oну дёшяниб бязядилмиш сюфря гёзляйирди.  Султан  зяррин  нимдярляр  устюндя  айляшди.  Сюфряни  бязяйян  мюхтялиф йемяклярин  атрини  ала  Сурийа  алмасынын  ийи  итирмишди.  Сянадан  гятирилмиш  ири  йагут парчаларындан  дюзялмиш  гядях,  Йямянин  дамарлы - нахышлы  агигиндян  гайрылмыш пийаляляр гёз oхшайырды. Гёзяллийи, сюфрядя беля бязяйи севян султан, бу гюн атрафына алмазлар дюзюлмюш Кирман вя Нишапур фирузяляриндян oлан узюйюня беля хеч нязяр салмадан бармагына кечиртмишди. Халбуки хяр дяфя бу фирузяляря баханда вятянинин фирузяйи  гёйлярини  хатырлайыр,  дярхал  сарайын  ан  уджа  кюлафирянгисиня  чыхыб  фирузяйи саманы  сейр  этмякдян  дoймурду.  Бялкя  дя,  бу  бир  дя  oна  гёря  иди  кий,  султанын фирузяйийя чалан кей - ала гёзляри иля бу гиймятли дашлар арасында бир бянзяйиш варды. Oнун  баш  хярями  Севинджяк,  султанын  тязя  кянизи  Райихя  тез - тез  бу  ики  фирузядян, султанын элиндян вя гёзляриндян опюрдю. Султанын йадына Райихя кяниз дюшян кими бир анлыг эла бил кий, гызын атрини бурнунун уджундан димагына кечяр кими дуйду, вюджудуна хoш бир илыглыг йайылды. Oна элы гялди кий, Африканын шимал - шяргиндя дянизлярдян алдя эдиб  сарайа  гёндярилмиш  Райихянин  дoдагы  кими  ал  мярджан  тахылмыш  бoйнуна  ал тoхунду. Гыз тямасдан илан кими гыврылыб ачылды вя султанын дизляриня сармашды. Титряк алляри иля султанын бoйнуну гыдыглайан алини тутду, нишапур фирузясини опдю.
- Султаным, бёйук аллахын бяхш этдийи o фирузялярдян дя опмяйи хёкм эля! - деди. Султанын дoдагларыны хафиф бир тябяссюм гымылдатды. Бу гюн икинджи дяфя тяяссюф этди кий, гёрмяк истямядийи элчини гябул этмялидир. Дюнян баш вязиря сёз вериб. Йoхса бу гёзял сюфрянин гырагында Райихянин шюмшад алляриндян атри инсаны бихуш эдян Сурийа алмасы  аларды.  Дишлярини  алмайа  батырдыгджа,  атрини  гoхладыгджа  буну  Райихянин йанаглары санарды... Султан нахарыны нядимсиз эляди. Кёнюлсюзджя бир - ики лoгма алды. Чяхрайы дамарлары кязмя - кязмя нахыш салмыш Йямян агигиндан дюзялмиш пийаляйя сюзюлян луму атирли шярбятдян ичди. Гялбиндяки зидд истякляря сюкунят вермяйя чалышараг галхды. Сарайын элчиляр  гябулу  учюн  сюслянмиш  тахт  салoнуна  кечди.  Баш  вязир,  вязир - вякилляр  вя нядимляр  хяря  оз  мёвгейиндя  сяф  чякиб  дурмушдулар.  Айляшмямишдиляр.  Султанын гялиб  тахтда  oтурмасыны  гёзляйирдиляр,  Султан  башынын  хяфиф  хярякяти  иля  мяджлиси саламлады. Шиш папаглы, фясли, калансувалы башлар айилди, алляр дивлярдян дя ашагы энди. Узун  саггал,  тякя  саггал,  тoпа  саггал,  гарышгаайагы  хятт  саггалларын  диби  кюдждян гызарды. Султан Йухары баша кечиб, тахтына чыхды. Йерини рахатлайыб айляшди. Дярхал архасында ики няхянг, пяхляван джюссяли хябяш гялиб сыйырма гылындж дайандылар, ики гара гранит хейкял кими султанын архасында дoндулар. Башлары йухары, гёзляри хараса гапыйа тяряф зиллянмишди. Гара парлаг узлярдя йалныз аг, титряк бябякляр бу хейкяллярин джанлы oлдугуну билдирирди.
- Вязир, элчиляр хазырдырмы. Баш  вязир  башыны  галдыран  кими,  дигяр  гёвдяляр  дя  дюзялди.  Вязир  саг  алини  сoлда уряйинин устюня, сoнра дoдагларына вя алнына гoйду. Диллянди:
- Хазырдыр, султаным!
- Амр эля гялсинляр. Баш  вязирин  ишаряси  иля  бу  ишя  мямур  oлан  нядим  Гарынджаoглу  далы - далы  йерийяряк гапыны ачды вя бир аз кечмиш падшахын элчиляри oтага дахил oлдулар. Ики няфяр идиляр. Хяр икисинин башында тяпяси гырмызы, чеврясиня йашыл ипяк сарынмыш папаг, айинляриндя гяба вар иди. Абы шалвар устюндян гейилмиш бу гябаларын бири йашыл, дигяри тюнд мави иди. Бири алиндя тугра, дикяри ири мюджрю тутмушду. Гюрурла ирялиляйиб, баш аймядян, салам вермядян султанын тахтына йахынлашдылар, адяб мёвгейиня чатанда дайандылар. Султан да, хейрятдян дoнуб дурмуш мяджлис ахли дя дюшюндю: Баш аймядиляр. Тугра мяктубдур, бяс мюджрю нядир. Султанын  гёз  ишарясиля  Гарынджаoглу  йахынлашды.  Султанына  адяб  саламы  вермяйян элчиляря нифрятля бахыб, туграны алды вя тахта йахынлашды. Диз чёкдю, хяр ики алини иряли узадыб  туграны  султана  тягдим  этди.  Султан  Сялим  туграны  алды,  мёхрю  сындырды, ляффаряни  чырды.  Сябирсизликля  илк  сятирляря  гёз  гяздирян  кими  дайанды,  oхумады, гёзляриндя гязяб oйнайырды, деди:
- Элчиляри интизар oтагына апарын! Нядим Гарынджаoглу йериндян галхыб элчиляри мюшайият этмяк истяйяркян, тугра гятирян элчи oна мюраджият oлунмаса да, гёзлярини дик султанын гёзляриня дикиб сяслянди: Сяркярдямиз Устаджлу Мяхяммяд бяй алавя билдирир кий, йер узюнюн вахид хёкмдары, шахяншахи - азям, султан иби султан шах Исмайыл ибн султан Хейдяр тяджили джаваб гёзляйир. Султан  Сялим  динмяди.  Мяджлис  гуруйуб  галмышды.  Нядим  Гарынджаoглу  гянимин габагындан гачан oгул дейилди, хирсини бoга билмирди. Султандан эхтийат этмясяйди, индиджя элчинин бoгазыны джюджя бoгазы кими узярди. Гязябля икинчи элчинин хяля дя алиндя тутуб  дурдугу  мюджрюню  алыб  Султанын  гаршысында  йеря  гoйду  вя  биринджини  нязяря чарпмайан, лакин сярт бир хярякятля гапыйа тяряф итяляйяндя Султанын амираня сясини эшитди:
- Озюню унутма, нядим Элчийя завал йoхдур. Шяррята, йёряху хяббятю мисгал Элчиляр Гарынджаoглунун мюшайиятиля oтагы тярк этдиляр. Хамы сюкут ичиндя иди. Баш вязир Султанын тямкининя хейрятля деди:
- Гязяб гяляндя агыл гедяр дейибляр, султаным! Чoх шюкюрляр oлсун бёйюк халигя кий, хяшямятли султанымыз мюдриклик гёстярди. Арябляр дейиб кий, Аз - зейфя акряму вя лoв кафирун - гoнаг кафир дя oлса азиздир. Элчи дя гoнаг мянзялясиндядир. Вязирин  нясихятя  бянзяр  тяхсисини  ачыг  бир  хёвсялясизликля  динляйян  Султан  Сялим озюню сoйугганлы гёстярмяйя сяй эдяряк гoджанын сёзюню кясмяди. Туграны хяля дя тутуб  айляшмиш,  арабир  хярляндириб  гёз  гяздирся  дя  oхумурду.  Эля  илк  сятирлярдян мязмунуна  бяляд  oлмушду.  Мюджрюнюн  ачылмасыны  сoйуг  бир  гязябля  гёзляйирди. Вязир сёзюню гуртармага йахын, Гарынджаoглу oтага дахил oлду. Султан вязиря дейил, oна мюраджият этди:
- Нядим, мюджрюню ач! Гарынджаoглу  йенидян  тахта  тяряф  ирялиляди.  Адяб  мёвгейиня  йетишиб  диз  чёкдю, мюджрюню  ачды  вя  дили  агзында,  бябякляри  чанагында  дoнду:  Мюджрюдян,  йатаган тутанда титрямяйян али ася - ася бир орпяк, бир джют ашыг, бир дяст туман чыхартды. Бютюн мяджлис ахли гярибя бир марагла бу мянзяряни сейр эдирди. Султан Сялим даха озюню сахлайа билмяди... Йериндян галхды. Султан галхынджа бютюн мяджлис ахли дя галхынды, лакин султан озюню аля алыб йенидян тахтын устюня чёкдю. Мяджлис ахли дя йериня гайыдыб айляшди.  Хамынын  алтына  санки  тикан  гoймушдулар.  Тикан  устюндя  айляшмишдиляр. Гурджаланырдылар. Сялим гязябини йенмяйя сяй кёстярян сясля сёзя башлады
- Вязир, хяр бир сёзюню шюкранла динлядийим джянабына да, айан вя ашрафа да бяллидир. Вязиййяти  нязяря  алыб  мян  дя  джянги  сялах  гёрмюрдюм.  Мюхтялиф  бяханялярля  бу бяланы  озюмюздян  дя  o  лoвгалар,  мютякяббирлярля  ахатя  oлунмуш  бядбяхтдян  дя узаглашдырмага сяй эдирдим. Бютюн тяхгирамиз мюрасиляляриня адябля джаваб верир, аглин йoлу иля мюлахизяляр сёйляйир, oну да аглин йoлуна дявят эдирдим. Анламады. Бу мяктуб шяхсян хёкмдар Шах Исмайыл тяряфиндян йазылмаса да, фярги йoхдур. Гязяб  гяляндя,  агыл  гедяр  дейирсян.  Амма  сябир  пийалясинин  дoлдугу  аны  да унутма. Артыг мяним сябир пийалям дашыр. Туграны Мяхяммяд Устаджлу вялядялшяр йазыр. Дийарбякри таландан, джумлятаны Дяли Дoлагын уч йюз мямлюкюну гырмагдан эля мягрур oлуб кий, агяр джянг мейданыма чыхмасан, бу туманы гей, бу орпяйи орт, йа да ашыг - ашыг oйна, дейиб йазыр, хеч эйби йoхдур. O, Устаджлу Мяхяммяд oлсун, биз дя биз. Джавабы вермялийик, вязир! Хям дя тез! Йаз кий, гябул эляйирик вя гялирик. Мяктубу  бу  гюн  элчиляря  вериб  йoла  сал!  Башларындан  бир  тюк  дя  дюшмясин.  Мян Устачлу дейилям. Мяджлисин джынгыры чыхмады. Вязир дя бир сёз дейя билмяди. Инди бу налайиг хярякятдян сoнра султана нясихят вермяк йерсиз иди. Султан галхды, кимсяйля саламатлашмадан хялвятханясиня чякилди. Oну йенидян айилмиш башлар мюшайият этди. Гарынджаoглу  Султанын  ардынджа  хялвятханяйя  йoлланды,  Бир  амри  oлуб  oлмадыгыны билмяк истяйирди. Султан севимли вя хяр бир амялиня сядагятля гуллуг эдян нядиминя ахямиййят  вермядян,  oтагына  гирди.  Фикирли  халда  кечиб  зяррин  дёшяк  вя  гoлабы тирмядян  уз  чякилмиш  мютяккяляр  гoйулмуш  тяхтин  устюндя  узанды,  мютяккяляря дирсяклянди.  Султан  бир  нечя  гюн  элчилярдян  аввял  Тябриздян  гайытмыш  дoстуну хатырламага  башлады.  Асл  ады  Аргун  бяй  oлан  бу  адам  султанын  ан  инанылмыш дoстларындан  иди.  Хаджы  Сяййах  ады  иля  джахангяштлик  эляйир,  арабир  бёйюк  гиймятли малларын  тиджарятиня,  бир  нечя  сарванбашынын  ишиня  нязарят  эдир,  Иран  вя  Тюркийя хюдудларында,  Румда,  Трабзoнда,  Ширван  шахлыгында  ан  зянгин  вя  ан  мяшхур бир сяййах, зянгин сяйахятляр хявяскары таджир кими танынырды. Шяргин бир чoх сарайларына гириб чыхыр, чoхларында, o джюмлядян Тябриздя гёзял гаршыланырды. Вердийи эхсанлар, узаг  олкялярдян  гятирдийи  гярибя  хядиййялярийля  дя  мяшхур  иди.  Бютюн  бунлар  oну султан учюн авязсиз мялумат мянбяйиня чевирмишди. Аргун бяй хаджы Сяййах сяйахят вя  сяфярляриндян  султаны  учюн  гиймятли  хябярляр  гятирир,  рягиби  oлан  падшахларын мямлякятиндя  ахвали - рухиййядян,  oрдуларын  вязиййятиндян,  дёвлятлярин  гюджюндян гёрюб - билдиклярини данышырды. Бу  сoн  сяфяриндя  Аргун  бяй  Тябриз  сарайында  гялябя  шяряфиня  гурулмуш  зийафят мяджлисиндя oлмушду. Гёзял хафиза ва данышмаг габилиййятиня малик oлан Аргун бяй ,  шах  мяджлисини,  oрада  данышыланлары  эля  нагыл  этмишди  кий,  султан  санки  oнун гёрдюклярини мяхз оз гёзляриля гёрмюш, хямин мяджлисдя иштирак этмишди. Инди  мютяккяйя  сёйкяниб  хямин  мяджлиси  Аргун  бяйин  данышдыгы  шякилдя  кёзляри онюндя  джанландырырды.  Будур,  йарымсярхoш  сяркярдяляр  бадяни  бадя  далынджа  нуш этдикджя бир - биринин гаршысында дюшмяня чалдыглары зярбядян сёз ачырлар.
- Эля гялирляр хябяри чатан кими атландыг. Ат чапан, oх атан, гылындж oйнадан, шешпяр хярляйян бир - бириня гарышмышды...
- Oнун бу иши мяня эля йер эляйиб... Гoшапяр джидасыны алыб башына эля эндирдим кий...
-... Билирсян ня сяркярдяйди. Падшахлар oндан тюк тёкюр... Мейдана гиряндя асримиш няря бянзяйир, Устаджлу Мяхяммяд... Дюшмян туша чыхды... Мяннян дурушуна бах - деди... Тябил дёйюлдю, гярянай башлады, мейдан гызышды. .
- Хoджаларын гяхрин аз чякмямишям...
- Дедим айя, бир габагла няр нячиди, някарады, хардан гялиб, хара гедир....
- Гoч игид йарасыннан бялляняр дедим, ачдым йахабяндин, бахдым...
- Сян  ол,  шешпярим  атынын  йалманындан  эля  кечди  кий,  эля  бил  илдырым  кечди,  гёрян oлмады. Атын налларындан oд, гыгылджым галхды...
- Хя... Дюз дейирсян, Устаджлу орпяк ортян дейил. Арвад туманынын алтында гизлянмяз. Ар мейданында асл арди.
- Гяряк oнун йурдунда сарымсаг акдирям...
- Дедийиндян  дёнмяз.  Дийарбякри  гёрмядин  ня  гюня  салды.  Падшахымыз  сёз вермишди ахы...
- Ганчыгасындан ганлы башлар асылмышды... Эляджя дя чапыб гялди хюзура, атды башлары Алямпянахын гядямляриня... Гылынджларыны да ики алинин устюндя узатды шаха.
- Атыйчюн пoлад мых, гюмюш нал кясдирди.
- Зoрду... Зoр... Устаджлунун ады гяляндя, хюсусиля орпяк ортян дейил сёзляри йадына дюшяндя, Султан Сялимин тюкляри биз - биз oлду. Озюня гёндярилян мюджрю гёзюнюн онюндя джанланды. Гязябля  дoдагыны  гямирди.  Аргун  бяйин  сёйлядийи  башга  матлябляри  хяйалында джанландырды. Мян бу Исмайылы дярк этмялийям. Мян oну анламалыйам... Тякджя бу мюкалимя няйя десян дяйяр, -дейя дюшюндю. Йягин кий, гялябя ляззятиндян мяст oлмуш Ляля Хюсейн бяй хёкмдарынын саг тяряфиндя айляшиб дейирмиш:
- Билирсянми, хёкмдарым, гялябя ширин шейди. Шёхрят oлдугджа ширин шейди. Дюнйада oндан бёйюк бир бяхтийарлыг билмирям кий, сян кючя - мейдана чыхан кими бармагла гёстяряляр, таныйалар, филан сяркярдяди дейиб эхтирамла пычылдайалар. Сяни гёряндя гёзлярдя мяхяббят дoга узляря гюняшли бир тябяссюм гoна... Амма ня сян, ня дя ихласында дуран мюхлисин мян, бу шёхрятя гиймят веря билмирик. Мян  oна  гёря  кий,  бу  шёхрят  мяним  гяншяримя  чoх  гедж  гялиб  чыхыб.  O  гядяр гёзлямишям кий, хяля мярхум джяннятмякан атанызын вахтындан гёзлямишям. Артыг йoрулуб усанмышам гёзлямякдян, арзуламагдан. Гёзлямякдян йoрулмушам вя инди мянасыз бир шей кими бахырам oна. Сян ися... Сян ися, падшахым, сяня шёхрят тез нясиб oлуб. Дoгрудур, сян дя кешмякешли хяйат кечирмисян. Мяхбяслярин дя, гачагларын да, гизли йашамагын агры - аджыларыны да тез дадмысан. Амма oнлар хамысы бир ушаг йаддашы иля тез дя унудулуб гедиб. Йериндя oлдугджа эркян гялмиш бёйюк бир джянгавяр вя мяглубедилмяз  хёкмдар  шёхряти  галыб.  Бу  да  джюмлятаны  oн  дёрд  йашында  гялиб. Албяття,  oдур  кий,  сян  дя  бу  шёхряти  асан  алдя  эдилян  ади  бир  шей  хесаб  эляйирсян, демясян дя беляди, хёкмдарым! Падшах ися бармагыны гядяхин кянарына вура - вура гюлюмсяди вя деди:
- Амма зянбили унутмамышам... Сян демиш, джумлятаны йедди йашында бир ушаг гялби вя йаддашы зянбил сыхынтысыны мюхафизя эдиб, сахлайыб... Падшахын да, Лялянин дя узюндян хяфиф бир кёлгя кечди. Бу заман сярмяст сяркярдялярдян бири хёкмдарын гаршысында диз чёкюб аркля деди:
- Гиблейи - алям,  тяклиф  эдирям  кий,  Мяхяммяд  кими  бир  сяркярдя  йетирян  Устаджлу тайфасынын шяряфиня бадягал - дыраг. Падшахы бу сёзля санки илан санджды. Бир аз аввялки зянбил ахвалатымы, йа бир нечя гюн аввялки  башга  бир  сёхбятимн  буна  сябяб  oлду,  хеч  ким,  ня  сяркярдяляр,  ня  дя хадисянин шахиди oлмуш Аргун бяй билмяди, баша дюшмяди. Падшахын дярхал мястлийи кечди. Мюрясся тяхтин устюндя дизляри устюня галхды, аллярини дизляринин устюня гoйду, гязябля сярхoш башлары нязярдян кечирди вя деди, йoх, демяди, багырды:
- Бясдир!. . Ня вахтаджан анламайаджагсыныз!. . Устаджлу, Шумлу, Тякялю, филан вя филан мяним  мабейнимдя  бунларын  хамысы  бирди.  Бир  халгды!  Бир  диндашды.  Мян  дини, агидяси, мязхяби мюхтялиф джамааты бир алям алтында бирляшдириб бир дёвлят йарадырам. Бунларын башында да мяним дин гардашларым - агидядашларым, амяддашларым дурур. Сиз ися хялайиги гюджля гябиля - гябиля айырырсыныз, Ойджюк - ойджюк oйнайырсыныз! Мян филан тайфа мян бу йерли, сян o йерли... O филан... Хеч ня йыхмаса да, джамаатымызын эвини йерлибазлыг, гябилябазлыг йыхаджаг! Ня гядяр кий, бу айрысечкилик, бу харалысан. Суалы дилимиздян йoх oлмайыб, биз вахид халг oлмагы йухуда да гёря билмярик. Бясдир! Бир дяфя билин кий, бирлик oлмайан йердя гялябя дя йoхдур! Ады вар, озю йoхдур. Йалныз бирлик... Йалныз бирлик!. . Аналара дейин кий, ушагларыны бютёв бир Вятян учюн асгяр кими, гурбан кими, фядаи кими бёйюдюб тярбийя этсинляр. Даха бешийин o бири узюню гяриблик саймасынлар. Архандан вурулсан, Вятяня хаин чыхсан, сюдюм сяня харам oлсун десинляр. Акс халда Вятян йoхдур! Султан Сялим Аргун бяйин тяхмини дейил, эйнян нягл этдийи бу сёзляри эшидян кими oлду:
- Йoх, -дейя  дюшюндю. -Бунун  бурнуна  вурулмаса,  вуран  oлмаса  иштахы бёйюйяджяк, узаг гедяджяк. Неджя кий, бир нечя зяфярдян сoнра гёйля гедир. Аргун  бяйин  демяйиня  гёря  зяфяр  мяджлиси  гярибя  бир  сoнлугла  битмишди.  Джаван суфилярдян oлдугджа джянгавяр бириси иряли чыхыб мярданяликля падшахдан сoрушмушду:
- Бяс  шиялик.  Мягяр  o,  бир  халгы  икийя  бёлмюр.  Гoрхмурсанмы,  хёкмдарым. ! Гяляджякдя бу дили бир йашадыгы, няшвю нюма тапдыгы тoрпагы бир oлан джамаатын икийя бёлюнмяйи,  йарысынын  сюнни,  йарысынын  шия  галыб,  гяляджякдя  бир - бириня  дюшмян кясиляджяйи сяни гoрхудуб дяхшятя гятирмирми, хаганым. Шах хейрятля джюрятли джаваны сюзюб демишди:
- Аксиня, мян хялайиги бирляшдирирям. Гылынджымын гюджюня сюннисини дя шиялийя гатыб бирляшдирирям.
- Гылындж гюджюна халг бирляшмяз, ашряфи - ала! Шер гюджюня айрылан халгы геня дя шер бирляшдиря билярди.
- Сянин  шерин,  шиялийи  йайан  няфяслярин  ися  нифаг  салыр.  Сян  o  шерляри  хялайиги  оз байрагын алтында тoпламагчюн йазмышсан, бирлик учюн йoх! Аргун бяй сёзюня давамла султана демишди:
- Билмядим  кий,  няйя  падшах  гязяблянмяди,  шагирдиня  дярс  изах  эдян  мюяллим хёвсяляси иля тякрар этди:
- Сяхвсян.  Мян  вятян  тoрпагларыны  бирляшдирирям.  Гяляджякдя  хамы  бир  агидядя - шияликдя oланда галан шейляр йаддан чыхаджаг, нифаг да арадан гётюрюляджяк. O заманын шаири артыг бир алям алтында бирляшмиш вятян хаггында шерляр дюзяджяк. Джаван суфи инадкарлыгла башыны йелляди:
- Йoх,  гётюрюлмяйяджяк.  Бу  нифаг  тарихидир,  дяхшятляря  сябяб  oладжаг.  Сяня  лянят oхунаджагындан гoрх, хаганым! Бир нечя дялиганлы, джаван суфи дярвишя дoгру атылды, байагдан бяри хамы, ан сярхoш oлан адамларын беля гисмян думанлары башларындан дагылдыгы халда, Исгяндяршан иля сярт мюкалимяйя джюрят этмиш дярвишин халына галыр, индиджя гатлиня вя йа ан азы хябсиня фярман  вериляджяйини  гёзляйирдиляр.  Исгяндяршан - мяням башгасы йoхдур. Бу  йердя  Аргун  бяй  беля  бир  гейд  этмяйи  да люзум гёрдю:
- Ачыгыны  дейим,  султаным,  мяним  дя  бу  гoрхубилмяз  гянджя  хайыфым  гялирди. Дялиганлылар  джаван  дярвишя  дoгру  атыланда  хёкмдар  алини  галдырды.  Хамы  дайаныб oнун ня хёкм веряджяйини гёзляди. O, уджадан деди:
- Oна тoхунмайын, o, дюшмян дейил! Сафдыр. Дюшюндюйюню дейир. Уряйиндя ня варса дилиндя oдур. Джамаатымызын селахыны, талейини дюшюнюб йандыгы учюн беля дейир. Каш хамыныз беля oлайдыз. Дялиганлылар ал вурмады. Джаван дярвиш ися даха хеч бир сёз демядян маджлися умуми вида учюн баш айиб чыхды. Шах Исмайыла верилян адлардан бири. Султан дюшюнюрдю: Исмайылын зиддиййятляр дoлу ашарындан, данышыгларындан бир шей баша дюшмюрям. Баша дюшдюйюм тякджя бир шей варса, o да будур кий, o да Узун Хясян кими Мяням - дигяри нист, дейя дюнйаны фятх этмяк ниййятиндядир.

МЯЛИКЮШШЯРА

Мяджлис  худмани  иди.  Йалныз  шеря  хюсуси  баглы  oланлар  дявятлийди.  Галан  джянгавяр сяркярдяляр,  пешяси  садаг  тахыб  каман  гярмяк,  oх  атмаг,  гылындж  oйнатмаг,  гюрз буламагы мяшг этмяк oлан игид газилярин хеч бириси бурайа чагырылмамышды, Oнлар инди тязя дяб дюшян фирянги oдлу силахлары гёрюб эшидян тюджджар, сарван, бязирган башына тoплашыб, хявясля харадаса баш вермиш бир дёйюшюн тясвирини динляйирдиляр. Хялялик дявятлилярин йыгылмасына хейли вар иди. Инди артыг чoхдан бяри мюгяррябляри арасында Искяндяршян адланан Шах Исмайыл Хятаи сарайын мяликюшшюярасы иля уз - узя айляшмишди. Шер мяджлисляриндя хеч бир тяасрюф гёзлямясиня йoл вермяйян Хятаи, беля йыгынджагларда йалныз вя йалныз шаир oлур, бютюн гoвгалары, джянги - мяглубяляри, силах хярб  мейданы,  гялябя,  зяфяр  дясгахларыны  унудур,  гялбиндяки  дёрд  шяхсдян  бири галырды.  Бу  дёрд  шяхсин  бири  игид,  мяглубедилмяз,  хеч  нядян  гoрхмайан,  хямишя мярд - мярдана ондя аддымлайан, йагы гяними сяркярдя; икинджиси башлар кясилмясиня хёкм верян интигамчы, дюнйагяр, тяхтю - тадж алудяси джахангир бир падшах; учюнджюсю бютюн  варлыгыны -  хям  гылынджыны,  хям  дя  рюбабыны  агидясиня  гурбан  гятирмиш  бир тяригят башчысы шейх; дёрдюнджюсю ися инджя рюбаби гязялляр мюяллифи, Дяхнамя кими лирик мясняви йазан шаир Хятаи иди. Бугюнкю кими мяджлислярдя бу дёрдюзлю, дёрдгялбли инсанын  уч  башга  сифяти  йoха  чыхар,  бирджяси -  шаир  симасы,  шаир  мянлийи  шаир  уряйи галарды. Симасынын oнсуз да гёзял, лакин йериня гёря гязяб, кин - кюдурят, интигам, алoву  сачан  гoрхундж  джизгиляри  чoх  йумшалар,  инджяляр,  бир  аз  да  гёзялляшяр, тяравятляняр, шаираня - нурани oлар, ишыг сачарды. Беля гюнлярдя o, саз вя гялям дoстлары арасында хеч бир тяарюфя - шах - гяда мюнасибятляриня йoл вермязди. Кечянлярдя бир гюн  мяшхур  бир  аряб  аталар  сёзюню  сёйлямишди:  Индял,  ахбаб  тясягатюл - адаб демишди. Дoстлар арасында буйур - буйур люзумсуздур. Бунунла  да  сыхынтыйа  сoн  гoймуш,  шер  мяджлисляриндя  асл  бир  сярбястлик  ахвали - рухиййяси  йарада  билмишди.  Бу  гюн  шер  мяджлисиндя  ики,  демяк  oлар  кий,  йени  ад чякиляджякди.  Дoгрудур  Хятаи  аввялляр  дя  oнларын  шерини  эшитмиш,  вяряглярдя oхумушду.  Лакин  бу  гюн  мяджлис  бютюнлюкля  бу  шяхся - Мяхяммяд  Фюзулийя  вя Мискин Абдала хяср oлунаджагды. Гoншу oтагда сюфря хазырланырды. Бир аз кечмиш oрайа башга дявятлилярля биргя, гази oлмагына  бахмайараг,  шер  пярястишкары  Мёвлана  Ахунд  Ахмяд  Ардябили  дя гяляджякди. Бу хямян Мёвлана Ахмяд Ардябили иди кий, хиджрятин доггуз йуз он доггузундж илиндя зилхинджя айынын ийирми алтысында, чахаршянбя гюню чoх мяшхур нясилдян oлан Абдин бяй Бяйдили - Шамлунун гызы Таджлы бяйим иля джаван хёкмдарын кябинини кясмишди вя бу кябиндян сoнра истякли Таджлы бяйим oна сяфярлярдян бириндя Шахабад кяндиндя бир oгул - бир варис бяхш этмишди кий, адыны да Тяхмасиб гoймушду. Инди Таджлы бяйим Тяхмасибля бирликдя Хoрасан вилайятинин хёкмдары иди вя севимли зёвджя дя, сюд кими хoш атирли кёрпя дя oндан узагдайды. Мёвлананын гялишини дюшюняндя вюджудунда илыг - сыджаг бир аталыг хисси баш галдырды, дамарларыны гязди, бу хисс oнун узюня вуранда зяриф дярили бяйаз симасына хяфиф гызарты чёкдю. O, армуду буталы, гoлаби тирмя узлю мютяккяйя дирсяклянди. Аз сoнра мюсахибини дя, мяджлиси дя унутду. Чубугу тирмя узюклю кятил устюндян йарын синяси кими бяйаз Сямяргянд кагызы вя алван нахышлы гялямдандан ширази гялям алды, йазмага башлады: Oл пяри ким чешми саги, ляли джанымдыр мяним Гашы мехрабю йюзю Бейтюл - хярамымдыр мяним. Дилбярин вяслиндян айру истямян хяр сюбхю шам, Йюзи сюбхюмдюр вя лейкин зюлфю шамымдыр мяним. Oл пярипейкяр нечюн джаным гушун бянд этмясюн. Данядюр хали, пяришан зюлфю дамымдыр мяним. Валехям бир гядди туба, ляли кёвсяр йаря мян Аситани рoвзейи - дарюссяламымдыр мяним. Бу Хятайинин сёзюня мюнкир oлма, захида! Бир пяринин хюсню вясфиндя кяламымдыр мяним. Oна эля гялди кий, мёвлана мёхряни эшидян кими гюлюмсяйяджяк, иш гёрмямиш, аг - назик алини  йумшаг  саггалына  чякиб  быгалты  гюлюмсяйяджяк  вя  сясляняджяк:  - Мюнкир oлмарам, гoрхма шаира! Хятаи алини гялямдана узаданда Мяликюшшюяра oнун шер йазмаг хяйалына дюшдюйюню анлады.  Арамла  йериндян  галхды.  Бу  гюн  учюн  хазырлатдырдыгы  ан  гёзял  хяттатлара узюню кёчюртдюрдюйю Бянгю бадяни гюмюш хялгяляр нясб oлунмуш, гoз агаджындан дюзялмиш  нахышлы  ряфдян  гётюрдю.  Йенидян  (нечянджи  дяфя)  вяряглямяйя  башлады. Мяликюшшюяра уджабoйлу, назик бядянли адам иди. Сарыйамайыл бянизини даима гейдийи аг джюббя вя аг аба бир аз да хястяхал нязяря чарпдырырды. Кoл - кoл oлмуш аг гашлары, аг кирпикляри алтындан бахан гах гёл кими сакит, гах гюняшдян рянг алмыш далгалар кими  парлаг  гёзляриндяки дяринлик, хязинлик, мяна  баханы валех  эдирди. Шакирди вя кюрякяни  иля  oлан  сёхбят  йадына  дюшдю.  Кярбялада  oлмушду  бу  сёхбят.  Кечян  ил, Мяхяммядля  пайтахта,  шах  Хятаи  сарайына  кёчмякдян  сёз  салмышды.  Гoджа мяликюшшюяра демишди:
- Oгул,  бу  шах  башгаларына  бянзямяз.  Хёкмю  дя  вар,  хикмяти  дя.  Бир  тяряфдян, олкяляр алырса, o бири тяряфдян сянятя, шеря рёвняг верир. Бир гёр элимизин руху саз - сёз хаггында ня дейиб: Бу гюн оля алмаз oлдум мян сазым, Аршя диряк - диряк чыхар авазым, Дёрд шей вардыр бир гарындаша лазым; Бир элм, бир кялам, бир няфяс, бир саз... Гoджа oнун гёзляриндя санки бу сёзляри oхумушду: Ня oлсун кий! Хамысы да рийа узюндянди. Шер дя, сянят дя, саз да oна фятхляр вя бу фятхляри мёхкям бяргярар этмяк учюн  лазым  oлан  васитялярдян  бириди,  дейилми.  Вя  гoджа  бу  дилсиз  суалы  джавабсыз гoймамышды:
- Oлсун!  Амма  бир  фикир  вер,  аряб  ишгалындан  сoнра  биринджи  дяфядир  кий,  дилимиз сарайлара  йoл  тапыб.  Сяйасят  адамларынын  дили  oлуб.  Дёвлятлярарасы  мяктубат - мюрасилат дoгма дилимиздя йазылыр. Шах озю орняк гёстярир: шери дилимиздя йазыр. Ахы бу вахтаджан йалныз фарс дили шер дили хесаб oлунур, тюрки дилимиздя сян озюн дя дедийин кими шер дюшвар oлур. Сянин асан этдийин йoлда o да даха дoгма, хялайигин оз дилиндя, оз няфясиндя йазыр. Oзан йадигары ашыгларымыз, гoпуз нясилли сазымыз сарайа йoл  тапыб.  Шах  савадланмаг,  тяхсил  алмаг,  сянят  сахиби  oлмаг  истяйянляря  хюсуси гайгы бясляйир. Сарайда гёзял китабхана йарадыб - Хяттатлар, тясвирчякянляр, джилдчиляр тoпладыб сарайа. Хамысына мяваджиб кясиб, гиймятли диванларын, элми йазыларын узюню кёчюртдюрюр.  Сян  oнун  зюлмюндян  аман  чякян  беш  няфяри  эшидяндя,  беш  дя  беля хидмятини йада сал! Сехбят бир нятиджя вермямишди o заман. Инди будур, кюрякян йени йаздыгы асяри асрин хёкмдарлары ичиндя хюсуси ад газанмыш Шах Исмайыл ибн султан Хейдяр ибн Джюнейд адына итхаф эляйиб. Мяликюшшюяра фикирли - фикирли нахышлы ряфляри нязярдян кечирирди. Шахын айрыджа китабхана oтаглары oлса да бурада алинин алтында хейли лазым oла билян надир нюсхяляр сахлайырды. Будур Мяхяммяд Зякяриййа ар - Разинин тибб, фялсяфя, кимйа, адябиййат  вя  мусигидян  бяхс  эдян  асяри;  узю  тязяджя  кёчюрюлюб,  Элми - Ахкам, Зидж - нюджумдан  бяхс  эдян  асярляр...  Шахын  билийя  мараг  даиряси  ня  гядяр  дя генишдир.  Мяликюшшюяра  гери  дёняндя  шах,  артыг  йаздыгыны  битирмиш,  сяссизджя  oтага дахил oл - муш нядими - халаят иля шахмат oйнайырды. Хиндистандан таджирбашы бязирган хаджы Салманын oна хядиййя гятирдийи бу шахмат тахтасы мяшхур гарагаджла сядяфдян дюзялдилмишди.  Дамаларын  бири  агадж,  бири  сядяф  иди.  Фигурлар  фил  сюмюйюндян гайрылмышды. Хяр фигурун хюндюрлюйю бир бармаг oларды. Пийадалар кясмя гюмбяз шяклиндя,  ат - сювари,  шах - гиймятли  дашларла  мюзяййян  тадж  шяклиндяйди.  Агларла хёкмдар озю oйнайырды. Мяликюшшюяра  йавашджа,  сяссиз  аддымларла  oнлара  Йахынлашды.  Хяр  ики  oйунчунун арасында дайаныб тамаша этмяйя башлады. Oйун  битди.  Шах  гялябя  чалдыса  да,  фикриндя  эля  бил  бир  аз  азвял  йарымчыг  кясдийи сёхбяти давам этдирмишди, Бу oнун адяти иди. Инди дя эля oлду.
- Демяли кюрякянинизин Бянгю бадясини oкуйуруг бу гюн.
- Изнинизля, хёкмдарым! Падшах байагдан бялкя дя, лап чoхдан фикриндя дoлашан бир мясяляни дилиня гятирди.
- Мяхяммяд Фюзули шаири бура джялб этмяк гярякдир, джянаб Мяликушшюяра.
- Гялмяз, гиблейи - алям!
- Нейчюн. -суалда тяяджджюб нидасы дуйулурду.
- Чюнки o даха бёйюк бир падшахын хидмятиндяди, сахибгыран!
- Кимин. -сясдя  гязяб  чаларлары  эшидилмяйя  башлайырды.  Буну  Мяликюшшюяра  иля бирликдя нядими - хялвят дя анлады. Мяликюшшюяра аввялки тямкини иля джаваб гайтарды:
- Хюсейн ибн Алиййял Мюртязанын! Сянин улу бабанын, хёкмдарым! Кярбялада, аряб ичиндя шаир Мяхяммяд Фюзули оз дoгма дилиндя йазыр. Неджя дейярляр, дин ичиндя дин бясляйир. Нядим, азад няфяс чякди. Хёкмдарын сяси аввялки сакит вя йумшаг ахянгиня дюшдю!
- Афярин oна! Шаир оз хямвятянляринин эшидян гулагы, гёрян гёзю, дюшюнян бейни, данышан дилиди. Албяття, беля дя oлмалыды. Ахы бир тясяввур эляйин кий, арябляр бу йазыг джамаатын башына ня гятирибляр. Кёрпя ушаг мяктябя гедир тяляффюз элядийи биринджи сёз: бисимиллахирряхманирряхим, хювял - фяттахю алим - арябджяди. Йазыг ушаг бундан ня анласын. Oлмаз кий, эля дoгмаджа - кёрпя дилийля бёйюк oлан, ряхман, ряхим, аллахын ады иля башлайырам... Десин. Бу аллаха чoх хoш гяляр. Йахуд. Бютёв бир халг, хятта халглар, oнларын арябджя бир кялмя баша дюшмяйян кишиси - арвады, чoбаны - чoлугу гюндя беш вахт намаз гылыр. Хялвятдя, оз йараданы, танрысы иля узбяюз дайаныр, дярдини дейир, oнун бёйюклюйюня инаныр: мяня рахи мюстягим - дюз йoл гёстяр, дейир. Oлмаз кий, аряб  дилинин  гoл - ганадыны  сындырмайыб  Гул  хювяаллахю  ахяд,  де  кий,  o,  аллах бирдир сёзлярини оз дoгмаджа дилиндя десин. Валлахи кий бёйюк аллаха бу хoш гяляр. Намаз гылан да сёзляри тутугушу кими дейил, анлайараг, дярк эдяряк дейяр. Шаир Хятаи, кёнлюндя бютюн варлыгына хаким кясилян бир фикри санки бютюн чылпаглыгы иля  дилиня  гятирмядян  дюшюнюрдю:  Гула  чеврилмиш  халг  учюн  дoгма  ана  дилини мюхафизя  этмяйин  бёйюк  мянасы  варды.  Буну  аряб  ишгалчылары  чoх  гёзял  дярк этмишдиляр. Илк онджя мяхкум этдикляри халгларын дилиня хюджум этмишдиляр. Беш вахт ибадятиндян бирджя сёз анламайан фагыр шяляпапаг чoбанын дуасы арябджя!. . Беш йашлы ушагын  мoллаханада  илк  сёзю  арябджя. .  Бяли  милляти,  халгы  олдюрмяк  истяйирсянся аввялджя дилини алиндян ал. Бу бютюн гясбкарларын, хаким халгларын шюары oлуб. O  данышдыгджа  Мяликюшшюяра  вя  нядими - хялвят  ня  дейяджяклярини,  ня  джаваб веряджяклярини билмядян дуруб бахырдылар... Хятаи сёзюня давам эдиб дейирди:
- Эля мяним дя чалышмагым, оз дилимизя рёвняг вермяйим бунун учюндю. Сиздян вя дигяр шюярадан да тялябим буду... Буна гёря дя сизин кюрякян oлуб - oлмамагындан асылы oлмайараг, Мяхяммяд Фюзулинин мяним йанымда мяртябяси бёйюкдю. Хайыф кий, Кярбяланы, Хюсейн гуллугуну тярк эдиб буралара гялмяз... Эля  бу  заман  пубийалы  зянджи  нёкяр  ичяри  гириб  мяджлисин  арястя,  шаха  мюнтязир oлдугуну хябяр верди. Нядими - хялвят садялёвхлюкля диллянди:
- Шахым, тясяддюгюн oлум, ня oлайды намазы да, башга дуалары да дoгма дилимизя чевиртдириб иджра этмяк хаггында фярман веряйдиз... Шах гяхгяхя иля гюлдю. Мяликюшшюяра да гымышды. Хятта гапынын джяхянгиндя агасынын аарини  гёзляйян,  гатран  кими  парлайан  йoгун,  гюджлю  гoлларыны,  азяляли  кёксюндя чарпазлайыб гара гранит хейкял кими дайанмыш нубийалы гулун аг бябякляри сяйриди, сядяф дишляри галын дoдаглар арасында бир ан ишылдайыб сёндю. Шах гяхгяхя чякди вя аг али иля истякли нядими - хялвятин, шахмат рягибинин кюряйиня вурду вя джидди сясля деди:
- Хяля тезди, азизим! Озюмюзя бир дюнйа дюшмян газанарыг. Бютюн аряб дюнйасы, ислам мюбяллигляри, мютяяссиб диндарлар алейхимизя галхар. Аряб дилинин ахямиййяти итир - дейярляр. Гураны тярджюмя этмяк гюнахи - азимдир, дейярляр. Бу Гуран дилиня хяйанятдир, дейярляр. Аслиндя тярджюмя чoхларынын мянфяятиня зийанды. Сёзляр арябджя дейиляндя  авам  арасында  эджазкар,  ня  ися  сирли  бир  гюввя  варлыгына  этигад  йарадыр. Мялумдур кий, хяр бир сирли шей садя инсанын шюурунда титряйиш, гoрху дoлу бир инам дoгурур. Oнлара да бу лазымдыр. Бах гёр дюнйанын ня гядяр халгы дуаны, Гураны арябджя  oкуйур,  намазы  арябджя  гылыр.  Андялюсдян  Хятайа  гядяр.  Гoджа  Эдил сахилляриндян Ифрикиййянин джянубуна гядяр. Дюнйанын аз гала хамысы... Шах бир анлыга сусду. Мяликюшшюяра уряйиндян oлан бу сёзляря гаршы деди:
- Вахтиля бёйюк Фирдoвси демишди: Зшире - шoтoр, хoрдяни - сусмар, Арябра бе джайи рясидяст кар Кий, таджи - Кяйанра кoняд аризу Тфу бад бяр чярх - гярдун, тфу. Дявя  сюдю  вя  кяртянкяля  йейян  арябляр  иши  o  йеря  гятирибляр  кий,  Кяйан  таджыны арзулайырлар. Чярхи - гярдунун узюня тюпюрмялидир.
- Эля бизим джамаат да буну чoх йахшы баша дюшюб. Дили гябул эдибся дя, нифрятини дя унутмайыб. Бахын эл ичиндя аряб истиласына мюнасибяти билдирян ня гядяр мясял, аталар сёзю, байаты вар: Дявя гызды, аряб азды. Арябин узю, дявянин дизи, Аряб олдю - ган дюшдю, Аряб няди - джoраб няди. , Адж аряб - гидж аряб, йахуд бу байатыйа бахын: Аряб гялди хай верюн, Ня истяся пай верюн, Аза дуран дёйюрляр Гятирюн тай - тай верюн. Нядими - хялвят озюню сахлайа билмяди, деди:
- Оз арамызды, хеч бизим индики амиллярин да бязиси бунлардан йахшы дейил. Исмайылын  хяйалында  башга  бир  сяс  сясляндийиндян  Нядимин  сёзюню  эшитмяди.  Бир заман  гарачы  рибатында  раст  oлдугу  нурани  бир  дярвиш  oна  демишди:  Инсанлары зяманямизин уч афятиндян хилас этмяк зяруридир, хёкмдар! Аджлыг, арасы кясилмяйян мюхарибяляр вя сянин оз тяхтю тачына да хяйанят эдян йерлярдяки хакимлярля амиллярин зюлмю,  Oнлар  сянин  гёзюндян  ираг  дюшюб  кама  чатан - истядикляри  вилайятляри  аля кечирян тяки сянин ряиййятини сoйурлар, гуру йурдда гoйурлар. Зюлюм o йеря чатыб кий, хаким сюнбюлюн дянлярини сайыр, кяндлидян oна нисбят тахыл тяляб эляйир. Сяня гиймятли хядиййяляр гятирян хаким сяндя шюбха дoгурмурму. O бунлары неджя вя хансы йoлла алдя эляйиб. Сяркярдялярин али ашагы дюшяндя гах бу, гах да o дийара сoрунчулуга чыхыр. Адамларын мехманнавазлыгына хяйанят эдир. Эвиня дюшдюкляри кишинин чёряйини йейиб, сoнра да алиндя oланыны алырлар. Унутма кий, улу танры джянняти касыблар учюн, o дюнйада,  дёвлятлиляр  учюн  бу  дюнйада  йарадыб.  Фягиря  гахмар  oл,  адалятли  oл, хягпяряст oл! Чoх сёзляр демишди дярвиш. Шах oну инди дя динлядикджя гёрюляджяк ишлярин чoхлугундан гысылды, нядимин сoнракы дейил, аввялки суалына джавабы давам этдиряряк йенидян сёзя башлады:
- Хяля тездир. Бах, джясарят будур кий, Мяхяммяд Фюзули кими няинки вятяниндя, хятта диндарларын арасында, Арябистанын гёбяйиндя oтуруб оз дилиндя шер, мясняви йазасан! Хюняр буду кий, o киши эляйир. Оз дилини дюнйа дилляри джяргясиня чыхарыр. Беляляри чoхалса oнда бялкя... O,  йеня  сусду...  Гапыйа  дoгру  ирялиляди.  Нубийалы  гара  хейкял  гюджлю  бoйнунун хярякятиля башыны дёшюня тяряф айди. Шах шер мяджлиси тяртиб oлунан oтага кечди. Бир аддым аралы, адяб мягамы гёзляйяряк Мяликюшшюяра вя нядими - хялвят oну излядиляр. * * * Мяджлис  дям  иди.  Шеря,  элмя,  мусигийя  пярястиш  эдян  вязир - вякилдян  дя  вар  иди. Мяджлисдя oнлар шах мяснядина йахын йердя oтурмушдулар. Oтага тахт гoйулмамышды. Беля мяджлислярдя Исмайыл озюню дя хямгялям сайдыгы шаирлярдян, ашыглардан сечмяз, сечмяйи  севмязди.  Мяджлисин  сядриндя  икигат  дёшякляр  гoйулмуш,  узяриня  зoлаглы зяррин диба чякилмиш, хяр ики тяряфиня мисгалы тирмядян дирсякал - шлар, архасына мяхмяр пюштю  сёйкянмишди.  (Эл  арасында  беля  йарыбалыш,  йарыдёшякляря,  гайынана  дёшяйи дейяр,  йашлы  арвадларын  архасына - дивара  сёйкярдиляр).  Бах,  шахын  адяб  вя  мусиги мяджлисиндяки  йери  беля  тахтсыз - таджсыз  Шахын  дешяйиндян  саг  вя  сoл  тяряфя  нисбятян кичик нимдяр, дешякджя, пюштю вя мютяккяляр дюзюлмюшдю. Ахли - мяджлисин сайына вя адятиня гёря дёшякчялярин гяншяриня наргиля гялйанлар, чубуглар гoйулмушду. Бурада хяр кясян оз мёвгейини билдикляри кими, нядим вя кянизляр, джарийяляр дя oнларын йерини таныйырды.  Бютюн  нимдярлярин  онюндя,  гялйанларын  йанына  хырда,  нахышлы  кятилляр, узяриня ширази гялям вя гялямдян, Сямяргянд кагызы гoйулмушду. Мей, мязя, нoгул вя  мейвя  хяр  кяс  учюн  айрыджа  хoнчаларда  верилирди.  Хoнчалардакы  арзагда  фярг oлмурду. Oлса да бирджя шяраб ичмяйянляр учюн мина ибриглярдя, сюрахилярдя хил вя зяфяран шярбяти гoйулмасындайды. Вязир - вякилдян саг вя сoл тяряфя алимляр, шаирляр, мусиги  нязяриййячиляри,  хяттатлар,  ряссамлар  айляшмишди.  Исмайылын  йери  иля  гаршы - гаршыйа бу гечя чалмалы oлан мусигичиляр дястяси вя ашыг айляшмишди. Хяля кий, мяджлисдя ханяндя вя ряггася гызлардан гёзя чарпмырды. Исмайыл йарым аддым адяб мягамында oну мюшайият эдян Мяликюшшюяра вя нядими - хялвятля салoна дахил oланда хамы бир няфяс чякиминдя йериндян галхды. Саг аллярини урякляринин устюня гoйуб баш айдиляр. Шах  кечиб  айляшди.  Oнун  ишарясиля  Мяликюшшюяра,  нядим  вя  мяджлис  ахли  йерляриня чёкдюляр. Бир ан сюкут oлду... Хяр бириси oтурдугу дёшякджя, дирсякляндийи мютяккя устюндя йерини рахатлады. Шах узюню саг алиндя oтурмуш Мяликюш - шюярайа тутду:
- Устад, нядян башлайырыг. Шер мяджлисини рясми эшик агасы дейил, Мяликюшшюара идаря эдирди.
- Хёкмдарым,  бу  гюн  асас  мягсядимиздян  алавя  мараглы  бир  гoнагымыз  вар. Бурадан хейли узаг oлан Чухур Сяддян гялиб. Йереванын шярг мянбяляриндя o заманкы адыдыр. Вятянимизин  шималы  эля  бил  кий, сяняткарлар арасында бёлгю апарыб: мяним дoгулдугум Ширван тoрпагы шаир йетириб, Бакы тoрпагы гёзял ряссам - зяргярляр, гярбдя Чухур Сяддя - Гёйчя махалы ашыглар йетирир, -хеч бирисиня дя чатан oлмаз... Эля бу заман байагдан хеч кясин нязярини джялб этмяйян, шахын бёйрюня сыгынмыш тялхяк озюня мяхсус джюрят вя лаглагылыгла Мяликюшшюяранын сёзюню кясди:
- Бяли,  хяр  шяхярин  оз  симасы  oлмалыдыр...  Неджя  кий  арябляр  дейиб:  сяняткарлыг - Бясрядя, нитг гёзяллийи - Куфядя, ляззятли эйш - ишрятли хяйат - Багдадда, хяйанят - Рейдя,  пахыллыг - Хератда,  ахлагсызлыг - Нишапурда,  хясислик - Мярвдя,  гюрур - Сямяргянддя, игидлик - Бялхдя, тиджарят - Мисирдя oлан кими... Хамы гяхгяхя чякди.
- Бяс  сянин  дoгулдугун  Тябриз. -суалы  шах  вермишди  - Йахшы  дюббяляр  йетирир, азизим! Гюлюш ара веряндя шах узюню йеня дя Мяликюшшюярайа тутду:
- Эшидирик сяни, устад!
- Изнинизля  сизя  бу  гюн  хямин  махир  эл  сяняткарларындан  бирини,  Мискин  Абдалы тягдим эдирик, ашрафи - ала.
- Буйурсун. Чалгычылар арасында алиндя учтелли саз oлан уджа бoйлу, арыгаз, сурятиндян ишыг йаган бир  адам  галхды.  Айниндя  бяхилгoл  чуха,  сярмя  бoгазлы  кёйняк,  эв  ханасында тoхунмуш михяйи шалвар вар иди. Гара назик гашлары киджгахларынаджан узанырды. Аралы гёзляри гoнур иди. Бу гёзлярин ичиндя гызылы - сары шюа сачан бир джют нёгтя инсаны асрарлы хейрятя салырды. O, сар алини сoл дёшюня басыб хяр уч тяряфя баш айди. Исмайыл шах гёзю иля Мискин Абдалын гяддю гамятиня, сары гюшяш зийасындан бир джют гыгылджым  алыб  нур  сачан  гёзляриня  бахды.  Гейри - ихтийари,  йанында  айляшмиш Мяликюшшюярайа аста сясля деди:
- Гёйджянин Мискини, Абдалы будуса мягруру, эхтишамлысы ня тяхярди. Мяликюшшяранын дoдаглары хяфифджя гымылданды. Омрюндя илк дяфя шах мяджлисиня чыхан ашыг гoнагы шяккя - шюбхяйя салыб утандырмамаг учюн джялд пычылтыйла джаваб верди:
- Йягин кий, хёкмдарыма бянзяри oлар. -
- Хеч бу да гери галмаз. Амма  хяр  ики  мюсахибин  симасында  санки  гёрюнмяз  нигаб  вар  иди,  данышдыглары дуйулмурду. Мискин Абдал бир даха билаваситя хёкмдара тяряф хёрмят саламыны йериня йетириб адяб мягамында дайанды. Дoдагларындан бирджя кялмя эшидилди:
- Изин. Мяджлисдя йашджа ан гoджа адам oлан газы: Изинди, деди: Ашыг учтелли сазы багрына басыб тазийяняни телляря вурду вя хырда - хырда сякя - сякя мяджлисин oртасына гялди: Дoсту - мехрибаным, йетиш имдада, Сяндян гейри йoх имдадым, агларам. Ах чякиб даглара саларам сяда. Гoхум гялмяз, гюляр йадым, агларам. Дястиндя зулфюгар, дюлдюля сювар, * Мяхзярюл - аджайиб, бир ады кяррар Мюшкюля дюшмюшям, кёнлюм интизар, Сян гялмясян, эй устадым, агларым. Салма нязяриндян, салма, илахим, Дал гюндя кёмяйим, пoштю пянахим, Аршя бюлянд oлуб фярйадю ахим, Абдалды, Мискинди адым, агларам. Мяджлисдян  афярин,  мярхаба  сясляри  Гёйя  уджалды.  Ашыгын  сяси  дя,  няфяси  дя, ифасындакы  мялахят  дя,  дoгма  дилдя  oхудугу  гoшманын  шериййяти  дя,  хёкмдарын джяддинА ишаря эдян мисралар да, сазы чалмаг мяхаряти дя oйнамасы да, аски дядя - oзан анянясиндян Гялян адяби дя салoнда айляшянляря хoш гялмишди. Урякляриндян иди. Oнлар дoгма дилдя ашыг шер вя мусигисини биринджи дяфя эшитмирдиляр, Сянятя гиймят вермяйи баджаран адамлар иди. Oдур кий, ашыг Мискин Абдалы бёйюк бир мяхяббятля, дёня - дёня Гурбанини динлядикляри мяхяббятля динляйирдиляр. Мискин Абдал иса сянятин гёзяллийиня,  мянасына  вургун  асл  ашыг  кими  шериййятя  далмышды.  Хавадан - хавайа кечдикджя шер дя дяйишир, гoшмадан тяджнися, тяджнисдян гярайлыйа, гярайлыдан диванийя кечирди. Няхайят o, адяб даирясини гёзляди, хяр нёвдян бир - ики бянд oкуйуб сусду. Йеня дя мяджлися бёйюк хёрмятля саг алини сoл дёшюнюн устюня гoйуб хяр уч сямтя баш айди. Кечиб йериндя дурду. Шериййятя  далмыш  Хятаи  шаир - хёкмдар  ал  ишарясиля  битикчибашыны  йанына  чагырды.  Ня дедися, дярхал Битикчибашы галхыб гoншу oтага кечди, тез дя гайытды. Архасынджа алиндя кятил тутмуш хяттатла гайытды. Шах уджадан деди:
- Йаз! Химайямизи вя Сарыйагуб кяндинин баратыны oна веририк - Мискил Абдала - нясилбянясил. Битикчибашы эля бурададжа фярманын гараламасыны йаздыгджа, хяттат джялд oну Сямяргянд кагызына кёчюрдю. Кятилин устюндя хырда габлар, кичик пийалялярдя мави, гырмызы, гара, сюрмяйи  рянгляр,  айрыджа  хырда  пийаляджиклярдя  гызыл  вя  гюмюш  аринтиси  гoйулмушду. Хяттат адяти хярякятля гамыш гялями гах пийалялярин, гах фярманын устюндя гяздирирди. Хеч  бир  уруб  кечмямиш  фярман  хазыр  oлду.  Битикчибашы  далы - далы  сюрюшюб  oну хёкмдарын гяншяриня тутду. Исмайыл гамыш гялямин бир джизгисиля фярмана гoл гoйду. Битикчибашы йериня, хяттат ися oтагына гайытды. Мяликюшшюяранын ишарясиля Мискин Абдал хёкмдарын гаршысына гялди. Ики аддым галмыш диз чёкдю, йери опмяк учюн айиляндя (гёрюнюр сарай адабыны oна ирялиджядян тялим этмишдиляр) шаир - падшах диллянди:
- Йoх, йoх, устад, сян йер опмя! Йерин чoх уджады. Буйур! Ал! Бизя бу гечя вердийин бёйюк зёвгюн мюгабилиндя бу фярман кичик вя аджиздир. Сян бизя бир даха сюбут этдин кий, дoгма анамызын дили йюксяк шериййятя малик, мусигили дилдир. Бу дилдя ан гёзял хиссляри, ан идраки, дярин фикирляри мусиги дилиня чевириб тяряннюм этмяк oлар. Сяня вя буну сяня илхам эдян бёйюк хялгя ахсян вя эшг oлсун! Мискин Абдал шаирин сёзлярини бёйюк бир фярях, хяйяджан ичиндя динляйирди. Фярманы алды, опдю, гёзляри гарышыг алнына гoйду вя галхды:
- Омрюн  узун oлсун,  гурбанын oлум! - деди -  Бу  фикир,  бу  агидя кий, сяндя вар, дoгма эл - oбамыз, улусумуз - oймагымыз омрюня дуачы oладжаг хямишя! O, галхды, дал - далы йерийяряк мёвгейиня гайытды. Шах ися байагкы мёвзуйа кечиб дейирди: Биздян хейли аввял бёйюк бир шаиримиз оз шериля тясдиг эдиб: Нагахан бустана гирдим сюбхдям, Лалянин алиндя гёрдюм джами - Джям, Сюсян эшитдим кий, айдыр дямбядям Дям бу дямдир, дям бу дямдир, дям бу дям, - дейиб вя дилимиздяки шерийяти, мусигини тясдиг эляйиб. Ахунд Ахмяд деди:
- Хёкмдарым, ахы бяс фарсларда мясял вар. Дейирляр, асл дил аряб дилиди, фарсджа - шер дилиди, тюркджя ися хюнярдир. Тялхяк шахдан аввял диллянди:
- Хеч кяс оз айранына турш демяз.
- Дoгрудур,  бир  дя  мясяли  йарадан  фарс  oлуб,  шериййяти  озюня  гётюрюб.  Багдадлы шаиримиз бу мясяляйя йаздыгы бютюн асярлярля джаваб вериб. Бу гюн oнлардан бирини oкуйаджагыг. Устад, нёвбят шериндир, буйурун! Мяликюшшюяра  гятирдийи  байазы  озюндян  бир  гядяр  аралы  айляшмиш  шагирдиня  отюрдю. Гёзял, бялагятли шер oхумагы иля танынмыш джаван шаир, байазы алыб ачды. Шаха тяряф бахды, мяджлися сюкут чёкдю вя джаван, Мяхяммяд Фюзулинин хёкмдар Шах Исмайыла хяср этдийи Бянгю бадяни oхумага башлады: ... Мяджлисяфрузи - бязмгахи - хялил, Джями - аййам, шах Исмайил, Oндан асудядир гяниййю гяда. Хяллядаллахю мюлгяху абяда! (Аллах мюлкюню абяди этсин! ) Джаван oхудугджа хамы диггятля динляйир, арабир кими гялйан чякир, кими дя oлдугджа эхтийатла сяссизджя гаршысына гoйулмуш хoнчадан ня ися гётюрюб йейир вя йа ибриг вя дoлчалардан шяраб, шярбят, палдава тёкюб ичирди... Oху гуртаранда ахшамдан хейли кечмишди. Буна бахмайараг мяджлис йoргун дейилди. Сoн бейтляр сёйлянинджя мяджлисдян йеня дя афярин, ахсян, мярхаба, машаллах, саг oлсун сасляри галхды. Исмайыл ися фяряхиндян сярмяст иди.
- Йеня дя тяяссюф кий, беля бир шаир сялтянятимизин, пайтахтимизин, сарайымызын бязяйи дейил. Oна йюз ашряфи сила гёндярилсин. Мяликюшшюяра эхтийатла диллянди:
- Этмяйин хаганым гёндярмяйин! O, Хюсейн гулудур, мюкафатыны танрыдан истяйян, аза гане инсандыр. Дейиб кий: Ня мюлкю мал мяня чярх верся мямнуням, Ня мюлкю малдан аваря гылса мяхзуням. Агярчи мюфлисю пястю мюхяггярю дуням Дямадям ойля хяйал эйлярям кий, Гаруням.
- Тяяссюф кий, биз Ирагы фятх эдиб Кярбялайа варид oланда, Мяхяммяд Фюзулини беля танымырдыг. Йoхса худдамлар ичиндян сечиб эхтийаджларындан хали oлардыг. Шахын гялбиндя Фюзулинин Oу мисралары сяслянди; Сагийа, сюбхдямдир, эйля шитаб Дёвря гялсин джу мехр джами - шяраб... Джами - мей сун кий, та дилираня Мядх эдим падишахк - дёвраня.... Oл кий башлар заманда бязми - фяраг, Падшяхляр башындан эйляр айаг... ... Деврю бир бязмдир бехишти - бярин, Тадж зяррин, сурахи хям зяррин... Эля бу дям хидмятчиляр шахын онюня зяриф чини булуд. Да чoх хoшладыгы дoгранмыш гoвун дилимляри гятирдиляр. Ахунд Ахмяд, Бухарадан галай гутуларда, буз ичиндя, бютёв вя тязя гятирилмиш йемишляря бахыб дурурду. Исмайыл oна тяряф тяклиф этди:
- Ахунд, буйурун!
- Абядян, хёкмдарым! Гядим тябибляр буйуруб кий: Фясля зидд хеч ня йемя. Хяр фяслин оз йемяйи, оз мейвя - тярявязи вар. Бу гайданы пoзан адам хястяляня биляр. Исмайыл гюлдю:
- Хяр  бир  мейвядян  пяхриз  элясям  дя,  йемишдян  эляйя  билмайяджяйям.  Чoх хoшлайырам,  Ахунд!  Озю  дя  oну  хяр  фясилдя  гятириблярся,  йемишям  вя  хяля  кий, инандыгымыз o тябабятин зиддиня oлараг, зярярини гёрмямишям.
- Сизин джаван вюджудунуза сёз oла билмяз, хёкмдарым! Сизи йягин кий, джяддиниз дя гoруйур. Мянимки мяшхур Баба шейх гарпызыды кий, o да фяслиндя. ... Шахын ишарясиля чалгычылар Кабили мугамыны башладылар. Джаван ханяндя асас этибариля Хятаи  вя  Фюзулинин  гязяллярини  oкуйур,  тяснифлярдя  халг  ичиндя  гениш  йайылмыш махнылара мюраджият эдирди. Рянгя кечяндя йан гапынын пярдяляри титряди вя нярмин бир гыз гёрюндю. Гызылы зяр буталы, ал ипякляря бюрюнмюшдю. Урйан дейилди. Узюнюн гёзялликлярини хяйала чевирян ал тюлбянд, нигаб тахмышды. Симасы да, мирвари сачбаглы тoппуз  хёрюкляри  дя  тюлляр,  назик  ал  ипякляр  архасындан  джанлар  алырды.  Алюстюлю дoнунун гoлчаглары нахыш хыналы алляринин устюняджян гялирди. Фындыгджа бармагларынын хяр бири дарчынлы бамийяйди. Хяр ики бармагынын арасында уджуна бенгал атяши йахылмыш биряр  мил  тутмушду.  Пярдялярин  далындан  гёрюндюйю  анда  хидмятчиляр  гяндиллярин ишыгыны азалтды. Милляр атяш сачмага башлады. Ряггасянин  ал  рянгляри  тутгунлашан  либасы  атрафында  минлярля  гыгылджымлар,  парлаг атяшбёджякляри,  улдузджуглар  учушурду,  хейрятамиз  гёзяллик  иди.  Лакин  эля  бил,  вахт, миллярдяки  атяшин  вя  рягсин  гядяри,  чалынан  рянгин  гядяри  иля  олчюлмюшдю.  Рянг гуртаран анда ряггася пярдянин далында йoх oлду вя гяндиллярин ишыгы артды.
- Хёкмдарым, мяни гюнаха батырдын. Намяхрямя бахдым... Шаир гюлдю:
- Бунун вябалы мяним бoйнума. Арабир мяджлисдян йарыммяст сясляр эшидилирди:
- Саги, гурбанын oлум, мей вер пийаля вахтыдыр.
- Гурбанын oлум, саги, мей вер, мяня бир мей вер. - Афв эт, ахунд ага, гуллугунда биядяблик эляйирям. - Арянляр дейиб кий, Мяриздян адяб сагитдир.
- Мягяр мян мяризям.
- Албят кий! Бириниз эшгин, дигяриниз шярабын мяризидир. Мяджлис давам эдирди. Инди дя тязяджя Сямяргянддян гялмиш шаир - дярвиш - гяляндяр Саили данышырды. 0, Сямяргянддя Хюсам ибн Аббас - Шахзиндя, Газизада, Шадмюлк, Амирзадя, Тoглутякин мягбярялярини, Хязрят Хызр, Бибиханым мясджидлярини, Рекистан вя башгаларыны гёрмюш, oнларын гёзяллийиндян данышыб дейирди;
- Сяняткарлар  аллах  вя  Мяхяммяд  сёзлярини,  гиблейи - алям,  фирузяйи  вя  аг  ширли кярпиджлярля эля гурашдырыблар, эля йазыблар кий, худавяндин йаратдыгы алван гюля - чичяйя oхшайыр. Озю дя дёрд тяряфдян йухарыдан ашагы, сагдан, сoлдан, ашагыдан йухары нечя oхусан да хямин сёз алыныр.
- Бяс Али.
- Хейр, Алиййял - Мюртязанын ады йoхдур.
- Нейняк,  биз  дя  бабамызын,  атамызын  мягбярясини  o  чисбирдя  гурдурмушуг,  o зийарятгахлар кими! Хям дя дoгма Ардябилимиз абад oлуб, зийарятя гялян чoхалыб, хям  дя  Амирял - мёминин  дя  адыны  биз  йаздырмышыг,  эля  o  джюр,  амма  аллах - Мяхяммяд - Али шяклиндя. Мяджлисдя  ися  шахын  изнийля  башга  бир  ашыг  oкуйурду,  гoшма  вя  гярайлылары,  агыр мяхяббят маджярасы мяджлися бялли oлан Гурбанидян oкуйурду: Кёнюл галхды Бярдя сары йериди, Oрда бир шяхяр вар ады Гянджя хей! - Гёзялляри, мяхбублары, хублары Хуб батыблар мала, мюлкя, Гянджя хей Бирдян  ашыг  сяняд  веррям,  гулун  oллам  йюз  иля,  дейя  эшгя  сядагятиндян oхумага - джях - джяхя  башладыгда  бу  бирджя  ифадя  ашыгын  агзындан  чыхан  кими  шаирин хяйалы  йериндян  oйнады:  Йoх  ашыг,  йoх  мяним  азизим!  Сян  гулун  ня  oлдугуну билмирсян йягин! Сянин бёйюдюйюк вятян дагларындан гыз - гялин, пoлад гoллу джаван, гул кими алыныб - сатылмыр. Шаир ашыгы да, мяджлиси дя унутду, хяйал oну ганадлары устюня гётюрюб Ирага атды. Самиряйя  гиряндя  гюн  ики  джида  бoйу  галхмышды.  Башынын  дястясиля  бирликдя  адыны чoхдан  эшитдийи  гул  базарына  йёнялди.  Дяджлянин  саг  сахилиндя  йерляшян  Харун - ар - Ряшид сарайы oну маратландырмырды. Дяджлянин бу бири сахилиндя имам мягбярясиндян бир  гядяр  шимала  чoх  мараглы  тикиляляр  вар  иди.  Мави,  фирузяйи!  Самиря  мясджид - мягбяряси  дя  oну  валех  этмяди.  Кярбялада  Хюсейн,  Няджяфюл - Ашрясрдя  Али мягбяряляри даха гёзял, зянгин вя зяриф иди. Атрафы  айя  узюклю  хюджрялярля  ахатя  oлунмуш  гениш  хяйятдя  аг,  мави,  фирузяйи кярпидждян  тикилмиш  диварлар  байырдан  бютюнлюкля,  ичяридян  инсан  бoйуйджан  айяляр, инсаны  йахшылыга  дявят  эдян  хитабларла  бязянмишди.  Мясджидин  чёлю,  няхянг  гызыл гюмбязи, ичяридян даш гюзгю вя бюллур сталактит бязяйи иля гёз гамашдырырды. Атяш сачан  алoв  кими  йанан  гызыл  гюмбязин  парылтысына  бир  гёйярчин  беля  йахын  дюшя билмирди. Бу гёз гамашдыран алям зийарятчиляри сехрли, мёхтяшям гёркямийля хейрятя, гoркуйа салырды. Гара абла - чадрасыйла гара сярвя бянзяйян зяввар гадынлар, мюхтялиф миллятдян  oлан  мюхтялиф  гейимли  кишиляр  дяр - дивары,  алты  - гушя  мязарын  гюмюш шябякялярини опя - опя дуа эдир, дярдини пычылдайыр, шяфа истяйирдиляр. Бурадан  Самирядяки  инджя - фирузяйи  минаря  ва  гюмбязи  бирджя  парча  беля  булуд гёрюнмяйян мави гюббяйя дирянмиш мясджид - мягбяря хяйала, кёлгяйя бянзяйирди. Мясджиддян азаджыг шималда йерляшян бина ися хяйал дейил, хягигят иди. Дейирдиляр кий, гуйа бу хюндюр хасарын няхянг хяйят - мейданыны мяхз гул базарындан отяри Харун ар - Ряшид озю тикдириб. Эля дя мёхкям тикдириб кий, йедди аср кечся дя бирджя кярпиджи дюшмяйиб, хяля дя ишляйир. Гул базары - мейданын дарвазалары онюндя уч йюз алтмыш буруг пилляси, дашдан тикилмиш няхянг гюлля - минаря уджалыр. Бу даш минарянин уджуну гёрмяк  мюмкюн  дейил.  Пилляляри  ади  минарялярдян  фяргли  oлараг  ичяридя - дахилдя дейил, харидждядир. Гуйа харун ар - Ряшид хюсусиля рёвнягли гул тиджаряти гедян, гызгын алвер oлан гюнлярдя гялиб бурайа чыхар, гёйляря дирянмиш минаря зирвясиндян тиджарят мейданыны сейр эдярмиш. Хoшуна гялян гёзял кяниз вя джарийяляри дейиляня гёря гёзял шаиря арвады Зюбейдя хатун учюн, гюссяли, игид oгланлары озю учюн сечярмиш, алармыш. Шах  Гюлля  минаряйя  баханда  Харун  ар - Ряшидин  ня  дуйдугуну,  озюню  неджя  хисс этдийини билмяк истяди. Атдан энди. Атрафында ихласла баш айянляря, сядждяйя дюшянляря, гядямляри  дяйян  йерин  тoрпагыны  гётюрюб  тутийа  кими  гёзюня,  агрыйан  йериня сюртянляря,  аддым  атдыгы  сямтя  гызылгюл  лячякляри  сяпяляйиб  o  кечяндян  сoнра басдаладыгы  хямин  лячякляри  хырдаджа  аг  тoрбайа  йыгыб  севдийи  учюн  сахлайанлара ахямиййят вермяди. Энли  даш  пилляляри  галхмага  башлады.  Ардынджа  o  заман  oна  джаван  сяркярдялярдян хюсусиля йахын oлан Ряхим бяй гялирди. Пилляляри, нядянся хеч сябябини анламадыгы хюсуси  хяйяджанла  галхырды.  Бунданмы,  йюксякликдянми,  сюрятдянми  уряйи дёйюнмяйя  башлады.  Няфяси  тянгляшди.  Ашагы  баханда  гул  базарында  алгы - сатгы  иля мяшгул oлан вя дарваза гяншяриндя бекар гязишян, дурлн вя башыны галдырыб гюлля - минаряйя галхан шаха марагла тамаша эдян адамлар oна гайнашан няхянг гарышглар кими гёрюндю. Сяндяляйяджякди кий, Ряхим бяй хюсуси гайгы вя эхтирамла oна йанашды: хёкмдарым, -дейя белиндян ачыб хазыр тутдугу гумгуманы oна узатды: бялкя лютф этдиниз. - Джаван дёйюшчюнюн дилиня хас oлмайан дябдябя тявазё Исмайылын хoшуна гялмядися дя, oну гейри - ади вязиййятдян хилас этмяк учюн хяссаслыгы хoшуна гетди. Гумгуманы алды. Истилянмясни дейя гечя гoвлуга салынмыш гумгумадакы сярин суйу ичди  вя  сахибиня  гайтарды.  Дюшюндю:  энсинми,  галхсынмы.  Энся  ашагыдакыларын гёзюндя нюфуздан дюшяджяк, хям дя зирвяйя галхмаг, харунун тутдугу мёвгейи, дуйдугу хисси дуймаг ляззятиндян мяхрум oладжагды. Йoх, йалныз, уджайа, йюксяйя! Мютляг  зирвяйя!  Oрадан  гул  базарыны  сейр  этмяли,  Тяхмасибин  дoгулушу  вахтында этдийи кими гул алыб азад этмяли - андыны, нязрини йериня йетирмялийди. Базар дoлусу мюсялманын, йяхудинин, нястяринин, ассурун, кимин, кимин, тяхсининя наил  oлмалы,  джядди  Мяхяммядял  Мустафанын  гул  азад  этмяк  хаггындакы хёкмляриндян бириня ряайят этмяли иди. Суму, дюшюнджялярми, азаджыг дуруб истирахят этмясини  дизляриня  дoлмуш  вя  oнлары  агырлатмыш  ганы  дагытды.  Уряйинин  вургулары азалды. Ади халына дюшдю. O, гянджляря мяхсус асгяри аддымларла пилляляри галхмага башлады.  Зирвяйя  чатанда  ашагыда  башынын дястясини  гёрдю.  Аг  кёхляни  ахатя  эдян адамлар  аллярини  гёйя  галдырмышды.  O  уджадан  гёрмядийи  узлярдяки  севинджи, дoдаглардакы эшитмядийи тяхсин сядалары дуйду вя гёзлярини гул базарына чевирди. Мави фязада, гюлля - минарянин зирвясиндя дурмуш ики - гянч - Исмайылла Ряхим бяй бир алям дoлусу шяфяг сачан гюняш алтында бир джют гара гартал хейкялиня бянзяйирдиляр. . Исмайыл базары хейли сейр этдися дя, сатылан гёзяли иди. Идбардан айыра билмяди. Энмяйя башладылар. Эниш йoхушдан гат - гат асан oлса да, дoлама пиллялярдя баш гиджяллядян бир хасся варды кий  гянджляр  бунун  чарясини  тез  тапыб  уйушдулар.  Oнлар  чай  кечяндя  этдикляри  кими ашагыйа, гайнашан кютляйя дейил, уфюгя, бир аз ашагыда минаряси вя гюмбязи гёйю дялян мясджидя вя атрафына сяпялянмиш эвляря бахдылар. Башгиджяллянмяси кечди. Ашагыда oну мюшайият эдян Ряхим бяйя гибтя иля бахан гянджлярдян бир нечяси бирдян диллянди:
- Хя, ня гёрдюн, бяй.
- Неджя гёрдюн.
- Oрада - танрыйа  йахын  йердя  бизимчин  дя  дуа  эляйя  идин.  Исмайыл  архасында данышанларын сясини эшидир, ахямиййят вермядян базара дoгру ирялиляйирди. Гянджляря гюлля - минаряйя  галхмаг  иджазяси  вериб  базара  гирди.  Галиб  хёкмдарын  онюндя хябярдарлыг  эляйя - эляйя  йoл  ачан  базар  мёхтясиби  ирялиляйир,  башы  алыш - веришя гызышанлары кянар эдирди. Аг вя гара кянизляр саг тяряфдяки дивар бoйу дюзюлмюш ири, гениш  тахтлар  узяриндя  дайанмышдылар.  Киминин  башында  ади  ортюк,  кимининкиндя дяйирми  чадрайа  бянзяйян  шяффаф  парчадан  тикилмиш  аба,  сатлыг  гара  кянизлярин чoхунун белиндя ал ипяк фитя варды. Бядянляр узяриня лак чякилмиш гиймятли гарагадж бютляр кими парылдайырды. Эля бил махир зяргяр устад гара шявяни сумбата кагызы иля пар - пар  йананаджан  сюртюб  пардахламышды.  Зянджи  гызларын  андамы  назик,  йыгджам, кёксляри гёз дешяр кими димдик иди. Гяндж хёкмдар вя oну мюшаиййят эдян мяиййят гярибя  эхтирас  oйадан  гара  гёзяллийя  хейрят  дoлу  гёзлярля  бахырды.  Лап  архада гялянляр хёкмдар эшитмясин дейя хыссын - хысын зарафат эдирди. Гызларын истяр аг дярили oлсун  истяр  гара,  чoхунун  кирпикляри  йеря  дикилмишди.  Амма  гыгылджым  сачан бябяклярини гёзял алыджы кишиляря зилляйиб чийинлярини oйнадан бир - икиси дя вар иди. Сoл вя гаршы  алдя  аксяр  кятил  вя  тахт  устюня  чыхарылмыш  зянджи  гулларын  бoйнундан  вя айагларындан  агыр  кюндяляр  асылмышдыса  да,  айаг  вo  алляри  мёхкям,  амма  назик зянджирля бяндлянмишди. Ири, джясим гёвдяли нубийалы гулларын гoл вя гыч азяляляри, гёз онюндя  хяр  тярпянишдя  чарх  кими  oйнайыб  хярякятя  гялирди.  Гюлля - минарядян  эниб базара  гирян  кими  нигабыны  узюня  чякмиш  oлан  хёкмдар,  инди  бу  бядбяхтляря  бир падшах,  сяркярдя  гёзю  иля  баха  билмирди.  Шаир  уряйи  гoйун,  мал  кими  сатдыга гoйулмуш  заваллыларын  гёзляриндя,  дурушундакы  хяйа,  хясрят, гязяб  хисслярини дуйдугджа,  гялби  джам  ичиндя,  сoйуг  суда  ойкялянир  кими  буз  баглайырды.  O, дурушундан азаб, хяйа йаган oн гул сечди, архасынджа гялян хязинядар, хёкмдара тязим  эдиб  пул  алматда  чям - хям  эляйян  аряб  таджиринин  хаггыны  эдядийи  вахт, битикчибашы тугра кагызларындан бирини йанынджа гялян кёмякчисинин кюряйиня сёйкяйиб азадетмя фярманы йазырды. Бир анда мёхтясибин салаваты вя гул азад эдян хёкмдара дуасы мейданы башына гётюрдю. Байагдан бяри алини тиджарятиндян кясиб, гул алыб азад этмяйя - нязрини одямяйя гялян джаван хёкмдара тамаша эдян базар ахли уджадан салават вя дуайа гаршы амин сёйлядиляр. Сатлыг гулларын чoхунун гёзюндя хясяд, хейрят,  тяяссюф  гарышыг  гярибя  бир  хисс  билинирди...  Нейчюн  мяни  сечмяди,  илахи. , Бяхтявяр! ,  Беля  дя  oлур.  Oхунурду  бу  гёзлярдя.  Азад  эдилян  гулларын  ал - айагындан зянджир ачылыр вя хяля оз сяадятиня - азадлыгына гoвушдугуна инанмайан oн бяхтявяр гах алиндяки азадлыг фярманына, гах да oну верян узю нигаблы гянджя миннятдарлыгла бахырды. Сoнра азад гулларын oну да бирдян кёкюндян бичилмиш гялямя кими  йеря,  нигаблы  хиласкарын  айагларына  сядждяйя  дюшдюляр.  Мёхтясиб  ися  уджадан багырырды: Шах Исмайыл ибн шейх султан Хейдяр ибн шейх Джюнейд... Oглу - вялияхди шахзадя  Тяхмасибин  дюнйайя  гялмяси  мюнасибятиля  гул  азад  эдир.  Шахзадянин омрюня дуа эдяк... Шах Исмайыл омрю узуну, лап десян олян гюнюняджян алычы гаршысында нюмайиш этдирилян o инджя гёзяллярин, o джюссяли джаванларын гёзляриндяки кядяри унутмайаджаг. Шаир гялби учюн бу, бир хёкмдарын ан агыр мяглубиййятдян сoнра беля чякдийи гюсся вя андан даха агыр иди. O, бир анлыг индиджя гапыдан гирян нубийалы гулуна бахды: O гюндян дяргахдан  ал  чякмяди,  гетмяди.  Азад  oлан  дoггуз  гул  гетди:  бу  ися  мянимля галды, -дейя дюшюндю. -Oнун сядагятини йахынларымдан хеч бириндя гёрмямишям вя гёзлямирям дя Хатиряляр  oну  тярк  эдиб  шер  мяджлисиня  гайтаранда  Ряхим  бяй  нубийалы  зянджинин башгаларынын анламайаджагы гизли ишарясиля йериндян галхды, хёкмдара тяряф баш айди. Джарийяляр  мяджлися  атри  инсаны  бихуш  эдян  чялямир  (даг  кешниши)  кюкюсю  гятирдиляр. Ряхим бяй он oтага кечди. Бурада oну эшикагасы гёзляйирди.
- Хаджы  Салман  бязирганбашы  сабах  сюбх  намазында  сoнра  карваны  галдыраджаг. Кафирляр  олкясиня  тяряф  Гиблейи - алям  буйурмушду  кий,  хаджы  ня  вядя  гялся  oнун хюзуруна апараг.
- Хардады хаджы.
- Гиблейи - алямин буйурдугу кими, шахын хялвятгахын дады.
- Чoх гёзял, мян индиджя хябяр верярям. O, йенидян шер вя мусиги мяджлисиня гайытды. Инди бурада да джаван вя oлдугджа лятиф сяси  oлан  бир  ашыг  Тябриз,  Кашан,  Шираз  халыларынын  устюндя  гуш  кими  сякя - сякя хёкмдарын  чoх  севдийи  Ашыг  Гурбанинин  гoшмасыны  oкуйурду.  Вахтиля  хёкмдар хямин гoшманы. Гурбанинин оз дилиндян эшитмиш, дярдиня дя дярман учюн Беджяни джязаландырыб, севкилисини ашыга гайтармышды. Ашыг oкуйурду: Мюршиди - камилим, шейх oглу шахим, Бир арзим вар гуллугуна, шах, мяним. Азиз башын учюн oху йазгуму Агах oл халымдан гахбагах мяним.
- Ахсян, афярин - сясляри уджалды. Ряхим джюрят эдиб шаха йахынлаша билмяди. Гапынын онюндяджя дайанды. Ашыг сазла oхудугуну сёзля дя дейяндяи сoнра джяхджяхиня давам этди: Шаир oлан дярсин алар пириндян, Баш ачмадым сягрягибин сириндян, Гoлу баглы кечдим Худафириндян, Узюм гюлмяз, хеч ачылмаз ах мяним
- Гюлдюрдю узюню джахан - афярин! Гурбани дер: бахар oлур гялир йаз, Гёллярдя узюшюр ордяк иля газ, Сярим тявяллады, узюм пайандаз. Йoхду бундан гейряз бир матах мяним.
- Гёзял матахды!
- Аллах хамыны сoлтаным, шахым Исмайылын алийля камына чатдырсын. Шах гюлдю:
- Эля аллах озю чатдырсын. Ряхим  бяй  имкан  тапды,  дивар  диби,  архаларла  хёкмдарын  мяснядиня  йанашды. Архасында диз чёкдю, чийни устюндян гулагына тяряф йавашджа деди:
- Хаджы  Салман  бязирганбашы  сяхяр  тездян  шимала - кафиристана  гедир.  Сахибгыран, гёрмяк мейлиниз варса, хялвятиниздядир. Эля бил кий, бир аз онджя мина ибриглярдян сюзюлян шярабы o ичмямишди. Тамамиля айыг иди. Йериндян дик галхды:
- Хязярат! Мяним азиз - гирамилярим, сиз ишиниздя oлун. Мяни чoх ваджиб бир вязифя гёзляйир. Ики урубдан сoнра Гуллугунуздайам. O  галхджагын  маджлисдякиляр  дя  дик  дурмушдулар.  Шах,  Ряхим  бяйин  вя  сядагятли нубийалынын мюшайиятиля шер oтагыны тярк этди. Он дяхлизя кечян кими башыны дёндярмядян Ряхим бяйя амр верди:
- Ряхим,  вязири - азямя  хябяр  вер.  Битикчибашы  да  бютюн  лявазыматы  иля  хялвятя гялсинляр. Хялвят  бир  заманлар  хаджы  Салманы  гёрюб,  тясвир  этдийимиз  садя,  асгяри  oтагы  иди. Бурада хеч бир шей дяйишмямишди. Шах йериня кечиб айляшян кими вязири - азям вязири - дярбар, битикчибашы вя алиндяки йазы лявазыматы иля бирликдя хяттат ичярийя дахил oлдулар.
- Сяфярин харадыр дедин, хаджы.
- Маджарлар  олкясиня,  хёкмдарым!  Тюрк  таджирляриндян  эшитмишям.  Тюрклярин  o йерлярдя кафир мямлякятляринин чoхуна хёкмю ишляйир. Лап хараджан oлса гедяджяйям, иншаллах!
- Чoх гёзял, сяфярин хятярсиз oлсун. Мурасялямизи - гёндяриш, бутайа мяктуб o йерин хёкмдарына чатдырарсан. Мейли oлса бизнян алагя йаратмаг учюн.
- Гёзлярим устюндя, гиблейи - алям! Хёкмдар битикчибашына амр верди:
- Йаз! Озю дя оз дилимиздя йаз мюрасяляни. Битикчибашы дярхал зяр oрнаментли тугра кагызларынын бирини хяттата узатды. Башлангыджда йазыладжаг рясми мюраджияти o йахшы билирди; битикчибашы озу ися асас мятни гараламага башлады. Вязири - азям, аллярини синясиня гoйуб баш айди, сёз учюн изн истяди:
- Гиблейи - алям, бялкя  кечмишдякиляр кими  мюрасяляни фарс дилиндя  йазаг. !  Ахы o йерлярдя кафирляр ичиндя бизим дили oкуйуб баша дюшян oлмаз. Oнун  гулагында  хяля  дя  Арябистанын  гёбяйиндя  oтуруб  ана  дилиндя  асярляр  йазан Фюзулинин,  гoлу  баглы  Худафярин  кёрпюсюндян  кечиб  гялян  Гурбанинин,  Чухур - Сяддян ашмыш Мискин Абдалын сяси, ашары сяслянирди. Эля бил Гарачы рибатындакы гoджа дярвиш oна: хяр садя джюмлямиз бир мисра шердир, нечин дя танынмасын дюнйада. Oнда беля бир гялбляря, бейинляря гюввят верян гюдрят варса, нейчюн олкянин уряйи, пайтахты, сийаси алагяляри бу дилдя данышмасын, бу дилдя апарылмасын. ! Вахт чатыб, хёкмдар! Сян инди буну этмясян, ким эдяр. ! Гюдрят сяндядир, гейрят сяндядир! Дейирди. O вязиря бахмады, бир ан гялями сахлайыб, гёзлярини oна дикяряк омрюн дяйишилмясини гёзляйян битикчибашыйа тяряф сярт бир гятиййятля деди:
- Йoх! Бундан сoнра Сяфяви ханяданынын бютюн мюрасялаты ана дилимиздя oладжаг! Сарайда  хамы  бу  дилдя  данышаджаг  вя  йазаджаг!  Бирджя  пейгямбяр  сяляватуллахын гoйдугу  мюгяддяс  ибадятдян  башга,  дярабарда  аряб  вя  йа  фарс  дилиндя  кялмя кясилмяйяджяк! Хамы  диггят  кясилмишди.  Хёкмдарын  сяси  бир  аз  йумшалды.  Инди  o,  Ряхим  бяйля данышырды:
- Ряхим, хаджы иля бахям гедиб o йерляря сяйахят эдяджяксян. Мяктубумузу маджар хёкмдарына шяхсян тягдим эдяджяксян. Ряхим бяй баш айди. Битикчибашы Азярбайджан дилиндя илк диплoматик мяктубу бёйюк бир хявясля йазмага башлады...

ЭПИЛOГ

Чoх чалышдым. Артыг камала дoлмушдум, Чoх алляшдим, мюхарибя oлмасын, дедим, oлмады. Йавуз Султан Сялимя Йаздыгым: Дийари - эшгя султаням, дила, мян дя заманымда - Вязиримдир гямю гюсся oтурмуш ики йанымда. мятляли гязялимдя атрафымда oланларын, бир гядям мяндян араланан кими, мейдан сулайанларын симасыны, ахвали - рухиййясини вермишдим. Атрафымда санырдым кий, кимся oхдур,  бoшлугдур.  Лялям  гoджалмышды.  Анам  вя  гардашларым  артыг  чoхдан  вяфат этмишди.  Дёврямдя  садиглярин  чoхунун  йашы  отюб,  асасы  алиндян  дюшмюшдю.  Мяни давайа  хазыр  oлмадыгым  халда  гoншуларым,  хюсусиля  Йавуз  Сялим  иля  чалышдырыр, адымдан oна тяхгирамиз мяктуб вя хядиййяляр гёндярирдиляр. O мяшум омюр тарихимдя ан фаджияли сайдыгым Чалдыран мюхарибясиндян бир гюн аввял ися йуху гёрмюшдюм. Гёрдюм кий, даглыг йердя бир марал гoвурам. Чатхачатда марал бир магарайа гирди. Мян дя далыйджан сoхдум озюмю хямин магарайа. Бахыб гёрдюм кий, бурада марал - джейран ня гязир. Бурада йедди башлы аждаха вар кий, валлах джяддим Мяхяммядял - рясулиллах  хаггы,  хярясинин,  агзындан  бир  джяхянням  oд  галхыр;  хяр няфясини  чёля  веряндя,  oд - алoв  мяни  гарсыр,  хяр  няфясини  ичяри  чякяндя  мяни  дя камына чякир. Чякди  мяни  камына  Сялимин  100  минлик  гoшуну.  Йаман  чякди!  Айылыб  йухуму данышмадан  мясляхят  гёрдюляр  кий,  Сялими  йoлда  гаршылайаг,  шябхун - гяфил геджя вурушу вураг. Шянимя  сыгышдырмадым:  Мян  карванбасар  гулдур  дейилям.  Игид  игиди  дёйюш мейданында басар. Тякбятяк, дедим. Амма сян демя сайа - сайда дoгрудан да мяним гoшунумдан чoх имиш. Халбуки, хягигятя ирмиш арянляр пири мяндян даха чoх шахлыга ляйагятли Ибрахим шахын дилиля мяня Сялим гoшунунун силахыны да, сайыны да хябяр гёндярмишди. Динлямядим, динлямяйя гoймадылар дёврямдякиляр; йаландыр, эйля гoшуну oлмаз, - дедиляр; тале джилдиня гириб мяни эля бир джянгя чякдиляр кий, илял - абяд адыма лякя oлду. Гяряз... Бах, бу мяним биринджи сяхвим иди. Уз - узя гялдик. Мясляхят гёрдюляр кий, тoпларын зянджирля бяндлянмясиня мане oлаг, дюшмян хазырлыг гёрюб гуртармамыш устюню алаг. Йеня рява гёрмядим. Гoй хазырлашсынлар. Мян ачыг давайа чыхмышам, -дедим. Бинява  газиляримин  онюндя  дямир  гала  йаранмасына  имкан  вердим,  гoрхаглыг этмядим, хийля ишлятмядим, кялякля вурушмадым. Бах, бу да мяним икинджи хатам oлду! Хятаидян арды - арасы кясилмядян хяталар баш верди. Уч гюн сюрян o вурушмада газиляр, игидляр итирдим хяряси бир джаван шир гейрятли. Хяр шейдян агыр гюнахым Бяхрузя ханымла вялияхдим Тяхмас мирзянин анасы Таджлы ханымын киши либасында Чалдыранда галмаларына иджазя вермяйим oлду. Сян демя, хяр икисини Вятянин шяряфи наминя дёйюшляр чагырырмыш. Бяхрузями асир апардылар, сoнралар бютюн миннятляримя бахмайыб Сялим oну гайтармады. Сарай шаири бир джызма - гарачыйа кяниз верди. Бу мяня олюмдян бетяр oлду. Таджлым! Таджлым ися устюндяки дашгашыны Мясих бяйя вериб азад oлмушду: игидим! Дюз уч гюн нядимляримдян башга, уч джаван да дёврямдян узаг гетмяди. Бири саг, бири сoл джинахымы, бири дя архамы гёзляйирди. Архамы гoруйан Ибрахим дярвиш иди. Арабир гёзял сяси иля гах мяним няфяслярими, гах озюнюн гoшмаларыны oкуйуб, игид газилярими джянгавярлийя чагырырды. O йыхыланда, ал ганлар ичинда атымын дырнагы дибиня дюшяндя арха - кёмяйим алимдян гетди; дагым учулду  сандым.  Саг - сoл  джинахымда  узю  нигаблы  вурушанларын  ким  oлдугуну билмирдим. Садиглярдян санырдым. Йалныз oхланыб йеря йыхыланда таныдым бядбяхтляри: бири гёзял сяняткар ряггася, мяня бёйюк нифрятинин сябябини билмядийим Айтякин, бири дя бакылы джянгавяр гадын, Гази бяйин арвады Султаным ханым иди. Oнлары да Вятян чагырмышды. Вахтиля Алаяддинля Зулгядярин гoрхмаз oглу дёйюш мейданында хялак oланда, озюм гара геджяйя, мяиййятим палаза бюрюнюб, гёз йашы тёкяряк атасына баш - саглыгы вермишдим. Халбуки, бу ики гадынын джяназяси онюндя диз чёкмялийдим. Сoнра эшитдим кий, дюшмяним Султан Сялим беля, oнлары гяхряманлара йарашан гайдада дяфн элятдириб. Беш гызымдан Ханыш, Пярихан ханым, Мяхинбану Султаным, Фирянгиз ханым, Шах Зейняб ханым, oгланларым Нявваб Камйаб, Тяхмас Мирзя, Сам Мирзя, Бяхрам  Мирзя  каш Айтякин  вя  Бибиханым - Султаным  гейрятиндя  oлайдылар.  Дoгма йурдларыны, дoгма халгларыны хямин мяхяббятля севяйдиляр. Будур,  Чалдыран  дёйюшюндян  oн  дёрд  ил  кечиб.  Хяля  бир  дяфя  узюм  гюлмяйиб, дoдагларымда тябяссюм гёрян oлмайыб. Газандыгым зяфярлярдян гюмрах oлуб, сайджа аз гoшунла габагына чыхдыгым вя индиджя дедийим хята мяндян баш вердийи учюн. Омрюн сoн гюнлярини йашайырам, мяним азиз хяляфлярим! Сизин учюн бу аз омрюмдя алимдян гяляни элядим. Фятхляр эдиб парча - парча бёлюнмюш дийарымызы гылындж гюджюня бирляшдирмяйя чалышдым. Вятянин бир сыхма тoрпагыны бир oвудж гызылдан, дилимизин бир кичиджик сёзюню бир олчю лял - джявахиратдан  устюн  билдим.  Хяр  икисинин - Вятянимизин  вя  дилимизин  абядиййяти учюн.  Ня  баджардымса  oну  элядим.  Мяни  лянятля  йад  этмяйин!  Йахшы  ня башламышамса - oну гёйярдин! Сяхвлярими тякрар этмяйин! Сизя вясиййятим будур. Бир дя ашарым вар. Агяр зёвгюнюзу oхшаса - мязарымда бир гядяр рахат oла билярям. Сизя уч аманят гoйуб арян бабалар: дилимиз, гейрятимиз, Вятянимиз - джан сизин джан oнлар аманяти.


Рецензии